Y Cyfarfod Llawn
Plenary
17/09/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i’r Cyfarfod Llawn. Croeso nôl i chi i gyd wedi toriad yr haf. Cyn i ni gychwyn ar yr eitem gyntaf, hoffwn hysbysu’r Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 26.75, fod Deddf Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru) 2024 wedi cael Cydsyniad Brenhinol ar ddydd Llun 9 Medi, a bod Deddf Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru) 2024 wedi cael Cydsyniad Brenhinol ar ddydd Llun 16 Medi.
Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. Welcome back after the summer recess. Before we move to our first item, I wish to inform the Senedd, in accordance with Standing Order 26.75, that the Elections and Elected Bodies (Wales) Act 2024 was given Royal Assent on Monday 9 September, and that the Local Government Finance (Wales) Act 2024 was given Royal Assent on Monday 16 September.
Eitem 1 sydd nesaf. Enwebiadau ar gyfer Cadeiryddion pwyllgorau yw hwn, a dwi nawr yn mynd i wahodd enwebiadau, o dan Reol Sefydlog 17.2F, i ethol Cadeiryddion pwyllgorau. Dim ond aelod o’r grŵp gwleidyddol y dyrannwyd y pwyllgor hwnnw iddo a all gael ei enwebu’n Gadeirydd, a dim ond aelod o’r un grŵp plaid sy’n cael cynnig yr enwebiad. Cytunwyd ar y dyraniad Cadeiryddion grwpiau gwleidyddol yma yn unol â Rheol Sefydlog 17.2A ac 17.2R. Pan fo gan grŵp plaid fwy nag 20 Aelod, mae’n rhaid i’r enwebiad gael ei eilio gan aelod arall yn yr un grŵp. Os bydd unrhyw Aelod yn gwrthwynebu enwebiad, neu os ceir dau enwebiad neu fwy ar gyfer yr un pwyllgor, bydd yna bleidlais gyfrinachol yn cael ei chynnal.
Felly, symudwn ni ymlaen yn gyntaf i wahodd enwebiadau ar gyfer Cadeirydd y Pwyllgor Deisebau, sydd wedi ei ddyrannu i’r grŵp Llafur. Oes yna enwebiad i gadeiryddiaeth y Pwyllgor Deisebau? Hannah Blythyn.
Item 1 is next, which is nominations for committee Chairs. I now invite nominations, under Standing Order 17.2F, for the election of committee Chairs. Only a member of the political group that has been allocated that committee may be nominated as Chair, and only a member of the same political group may make the nomination. The allocation of Chairs to political groups has been agreed in accordance with Standing Order 17.2A and 17.2R. When a party group has more than 20 members, the nomination must be seconded by another member of the same group. If any Member objects to a nomination, or if there are two nominations or more for the same committee, a secret ballot will be held.
So, we will move on, first of all, to invite nominations for Chair of the Petitions Committee, which has been allocated to the Labour group. Are there any nominations for the Chair of the Petitions Committee? Hannah Blythyn.
I nominate Rhianon Passmore.
Rwy'n enwebu Rhianon Passmore.
Mae Rhianon Passmore wedi ei henwebu. Oes yna eilydd i’r enwebiad yna?
Rhianon Passmore is nominated. Is there a seconder to that nomination?
Seconded.
Rwy'n eilio.
Oes, mae wedi cael ei eilio gan Mick Antoniw. Oes yna enwebiad arall ar gyfer cadeiryddiaeth y Pwyllgor Deisebau?
Yes, that's seconded by Mick Antoniw. Are there any further nominations for the Chair of the Petitions Committee?
I nominate Carolyn Thomas.
Rwy'n enwebu Carolyn Thomas.
Mae Carolyn Thomas wedi ei henwebu gan Buffy Williams. Oes yna eilydd i’r enwebiad hynny?
Carolyn Thomas has been nominated by Buffy Williams. Is there a seconder for that nomination?
I'll second it.
Fe wnaf i ei eilio.
Mae Joyce Watson yn eilio'r enwebiad yna o Carolyn Thomas, felly. A oes rhagor o enwebiadau ar gyfer y gadeiryddiaeth yma? Nac oes, does yna ddim rhagor o enwebiadau. Gan, felly, fod yna fwy nag un enwebiad, mi fydd yna bleidlais gyfrinachol ar gyfer y gadeiryddiaeth yna.
Dwi’n symud ymlaen nawr i wahodd enwebiadau ar gyfer Cadeirydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad, hwn eto wedi ei ddyrannu i’r grŵp Llafur. Oes yna enwebiad ar gyfer y gadeiryddiaeth yma?
Joyce Watson seconds that nomination. Are there any further nominations? No, there are no further nominations. As we have more than one nomination, there will be a secret ballot held for the Chair of the Petitions Committee.
I now invite nominations for Chair of the Standards of Conduct Committee. This, again, has been allocated to the Labour group. Is there a nomination for Chair of the Standards of Conduct Committee?
I nominate Hannah Blythyn.
Rwy'n enwebu Hannah Blythyn.
Mae Julie Morgan yn enwebu Hannah Blythyn. A oes eilydd i’r enwebiad yna?
Julie Morgan nominates Hannah Blythyn. Is there a seconder for that nomination?
I'll second.
Fe wnaf i eilio.
Oes, mae yna eilyddio i hynny gan Lesley Griffiths. A oes rhagor o enwebiadau? Na, dim rhagor o enwebiadau. Felly, gan taw un enwebiad yn unig sydd, a oes yna wrthwynebiad i’r enwebiad hynny—unrhyw wrthwynebiad i’r enwebiad o Hannah Blythyn yn Gadeirydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad? Nac oes. Gan fod un enwebiad heb ei wrthwynebu, felly, dwi’n datgan bod Hannah Blythyn wedi ei hethol yn Gadeirydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad, a phob hwyl gyda’r gwaith yna.
Gan fod yna fwy nag un enwebiad ar gyfer y Pwyllgor Deisebau, fe fydd yna bleidlais nawr yn cael ei chynnal. Bydd y bleidlais yna’n un gyfrinachol ac yn cael ei chynnal yn ystafell briffio 13, a bydd Aelodau yn derbyn e-bost yn fuan i’w hysbysu bod y pleidleisio yn agor am 2.15 p.m., ac fe fydd y cyfnod pleidleisio yn dod i ben am 4.15 p.m. Fe fyddwn ni yn cyfri’r bleidlais ac yn datgan yr enillydd ar ddiwedd y prynhawn. Reit, dyna'r housekeeping wedi ei wneud.
That’s been seconded by Lesley Griffiths. Are there any further nominations? There are none. And as there is just one nomination, I will ask if there are any objections to that nomination—any objections to the nomination of Hannah Blythyn as Chair of the Standards of Conduct Committee? No. As there is only one nomination that was not objected to, I declare that Hannah Blythyn is elected Chair of the Standards of Conduct Committee, and I wish her well with that work.
As there was more than one nomination for the position of Chair of the Petitions Committee, there will now be a ballot held. That will be a secret ballot and will be held in briefing room 13, and Members will soon receive an e-mail to inform them that voting will start at 2.15 p.m. and will close at 4.15 p.m. We will then count the votes and declare the winner at the end of the afternoon. That’s the housekeeping dealt with.
Fe awn ni ymlaen nesaf at gwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae’r cwestiwn cyntaf y prynhawn yma gan Buffy Williams.
We will now move on to questions to the First Minister, and the first question this afternoon is from Buffy Williams.
1. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad ar y warant i bobl ifanc? OQ61541
1. Will the First Minister provide an update on the young person's guarantee? OQ61541
The young person's guarantee is our offer of support to every young person aged 16 to 24 in Wales to gain a place in education, training or an apprenticeship, or to find a job or to become self-employed. Since its launch, over 38,000 young people have started on the employability and skills programmes.
Y warant i bobl ifanc yw ein cynnig o gymorth i bob unigolyn ifanc 16 i 24 oed yng Nghymru i gael lle mewn addysg, hyfforddiant neu brentisiaeth, neu i ddod o hyd i swydd neu i ddod yn hunangyflogedig. Ers ei lansio, mae dros 38,000 o bobl ifanc wedi dechrau ar y rhaglenni cyflogadwyedd a sgiliau.
Delivering real opportunities is essential for our young people. We know, in Wales, many will follow a traditional path through school and university, but it's clear that education is not a one-size-fits-all. Courses at colleges like Coleg y Cymoedd, in my constituency, and alternative education projects, like the Green Light Project, run by RCT council through charities like Cambrian Village Trust, are vital for supporting students with different needs. With this in mind, could you please outline your plans for expanding alternative education opportunities across Wales in the future, and what role do you see junior apprenticeships playing for those who may not pursue the conventional academic route?
Mae darparu cyfleoedd go iawn yn hanfodol i'n pobl ifanc. Rydym ni'n gwybod, yng Nghymru, y bydd llawer yn dilyn llwybr traddodiadol drwy'r ysgol a'r brifysgol, ond mae'n amlwg nad oes un ateb yn addas i bawb o ran addysg. Mae cyrsiau mewn colegau fel Coleg y Cymoedd, yn fy etholaeth i, a phrosiectau addysg amgen, fel y Prosiect Golau Gwyrdd, sy'n cael ei redeg gan gyngor Rhondda Cynon Taf drwy elusennau fel Cambrian Village Trust, yn hanfodol i gynorthwyo myfyrwyr â gwahanol anghenion. Gyda hyn mewn golwg, a allech chi amlinellu, os gwelwch yn dda, eich cynlluniau ar gyfer ehangu cyfleoedd addysg amgen ledled Cymru yn y dyfodol, a pha ran ydych chi'n gweld prentisiaethau iau yn ei chwarae i'r rhai efallai nad ydyn nhw eisiau dilyn y llwybr academaidd confensiynol?
Thanks very much. I absolutely agree that people learn in really different ways and that one size doesn't fit all, which is why it's really important that we do provide those alternative routes. I think what's great about the young person's guarantee is that it can provide that alternative to the traditional mechanism of learning and securing a job. We know that some will need really tailored and specific support, and that junior apprenticeship scheme that you talked about is one route that people use. It's aimed at years 10 and 11 learners, and they attend college on a full-time basis—they undertake a two-year programme. And what's great is that it's currently offered by about five colleges in Wales and it helps around 150 learners. Now, Estyn has just done a review of the junior apprenticeship programme, and we're now considering the recommendations that have come through as a result of that. But I think, probably, this is an opportune moment also for us to congratulate those people who were successful in the WorldSkills event that happened in Lyon. This is something that Wales does really, really well. We do so well every year—I say 'we'; it's not us, it is those young people who've taken those non-traditional routes but have world-class skills. One of those is Ruben Duggan from Manmoel in Blackwood, who won silver in plumbing and heating. And I'm sure we all want to send our congratulations to him, and to the rest of the people who succeeded so well in those WorldSkills events.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n cytuno'n llwyr bod pobl yn dysgu mewn ffyrdd gwahanol iawn ac nad yw un ateb yn addas i bawb, a dyna pam mae'n bwysig iawn ein bod ni'n darparu'r llwybrau amgen hynny. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n wych am y warant i bobl ifanc yw y gall ddarparu'r dewis amgen hwnnw yn hytrach na'r dull dysgu traddodiadol a chael gafael ar swydd. Rydym ni'n gwybod y bydd angen cymorth sydd wir wedi'i deilwra a phenodol ar rai, ac mae'r cynllun prentisiaethau iau hwnnw y gwnaethoch chi sôn amdano yn un llwybr y mae pobl yn ei ddefnyddio. Mae wedi'i anelu at ddysgwyr blynyddoedd 10 ac 11, ac maen nhw'n mynychu'r coleg yn llawn amser—maen nhw'n cyflawni rhaglen dwy flynedd. A'r hyn sy'n wych yw ei fod yn cael ei gynnig ar hyn o bryd gan tua phum coleg yng Nghymru ac mae'n helpu tua 150 o ddysgwyr. Nawr, mae Estyn newydd gynnal adolygiad o'r rhaglen prentisiaethau iau, ac rydym ni bellach yn ystyried yr argymhellion sydd wedi dod o ganlyniad i hwnnw. Ond rwy'n credu, mae'n debyg, bod hon yn adeg briodol hefyd i ni longyfarch y bobl hynny a fu'n llwyddiannus yn y digwyddiad WorldSkills a gynhaliwyd yn Lyon. Mae hyn yn rhywbeth y mae Cymru yn ei wneud yn dda iawn, iawn. Rydym ni'n gwneud mor dda bob blwyddyn—rwy'n dweud 'ni'; nid ni, ond y bobl ifanc hynny sydd wedi dilyn y llwybrau anhraddodiadol hynny ond sydd â sgiliau o'r radd flaenaf. Un o'r rheini yw Ruben Duggan o Fanmoel yn y Coed Duon, a enillodd fedal arian mewn plymio a gwresogi. Ac rwy'n siŵr ein bod ni i gyd eisiau anfon ein llongyfarchiadau iddo ef, ac i weddill y bobl a lwyddodd mor dda yn y digwyddiadau WorldSkills hynny.
Through the young person's guarantee, we should be seeing more people in education, employment and training, but we are seeing the opposite, unfortunately. University bosses warned last month that we need to be worried about the number of young people from Wales applying to higher education, which is the lowest in the UK according to Universities and Colleges Admissions Service data. Apprenticeship targets have consistently not been met, and have then been revised down to 125,000. This September, according to ColegauCymru, we are looking at 10,000 fewer people starting apprenticeships due to the Welsh Government's budget cuts, which will significantly impact the Welsh economy too. The rate of people in Wales aged between 19 and 24 not in education, employment or training, or NEET, is 14.5 per cent, which has slowly crept up by 5.3 per cent over the last five years. Whatever the Welsh Government is doing is not working. The young person's guarantee will not help young people procure skills and training if the Welsh Government have slashed the skills and training budget. Denbighshire has the third highest youth unemployment rate in Wales, with west Rhyl accounting for a fifth of Denbighshire's total, which is a very depressing figure. So, will the Welsh Government reinstate its apprenticeship pledge back to 125,000 and provide the necessary funding to give our young people the start that they very deserve?
Trwy'r warant i bobl ifanc, dylem ni fod yn gweld mwy o bobl mewn addysg, cyflogaeth a hyfforddiant, ond rydym ni'n gweld y gwrthwyneb, yn anffodus. Rhybuddiodd penaethiaid prifysgolion fis diwethaf bod angen i ni boeni am nifer y bobl ifanc o Gymru sy'n gwneud ceisiadau am leoedd mewn addysg uwch, sydd yr isaf yn y DU yn ôl data Gwasanaeth Derbyn y Prifysgolion a'r Colegau. Nid yw targedau prentisiaeth wedi cael eu bodloni yn gyson, ac yna maen nhw wedi cael eu diwygio i lawr i 125,000. Y mis Medi hwn, yn ôl ColegauCymru, rydym ni'n edrych ar 10,000 yn llai o bobl yn dechrau prentisiaethau oherwydd toriadau cyllideb Llywodraeth Cymru, a fydd yn effeithio'n sylweddol ar economi Cymru hefyd. 14.5 y cant yw cyfradd y bobl yng Nghymru rhwng 19 a 24 oed nad ydyn nhw mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant, neu NEET, sydd wedi cynyddu'n araf 5.3 y cant dros y pum mlynedd diwethaf. Nid yw beth bynnag y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn gweithio. Ni fydd y warant i bobl ifanc yn helpu pobl ifanc i gaffael sgiliau a hyfforddiant os yw Llywodraeth Cymru wedi torri'r gyllideb sgiliau a hyfforddiant yn sylweddol. Sir Ddinbych sydd â'r drydedd gyfradd diweithdra ymhlith pobl ifanc uchaf yng Nghymru, ac mae gorllewin y Rhyl yn un rhan o bump o gyfanswm sir Ddinbych, sy'n ffigwr digalon iawn. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru ddychwelyd ei haddewid prentisiaeth yn ôl i 125,000 a darparu'r cyllid angenrheidiol i roi'r cychwyn i'n pobl ifanc y maen nhw'n ei haeddu?
Well, I don't think I'm going to apologise for our record on apprenticeships. We've done brilliantly, especially when you compare what's happened in England. And if you look at youth unemployment, which is something I know we're all concerned about, if you don't get young people into work early, the chances are that it affects them for the rest of their lives. So, really cracking that is significant and important. And the fact is that, yes, youth unemployment rates are too high in Wales, at 7.4 per cent, but they're a damn sight better than they are in England after 14 years of Tory Government—11.3 per cent there. So, we are doing much better, and it's thanks to that guarantee that we have given to the people in Wales.
Wel, dydw i ddim yn credu fy mod i'n mynd i ymddiheuro am ein record ar brentisiaethau. Rydym ni wedi gwneud yn ardderchog, yn enwedig pan fyddwch chi'n cymharu'r hyn sydd wedi digwydd yn Lloegr. Ac os edrychwch chi ar ddiweithdra ymhlith pobl ifanc, sy'n rhywbeth y gwn ein bod ni i gyd yn poeni amdano, os nad ydych chi'n cael pobl ifanc i mewn i waith yn gynnar, mae'n debygol y bydd yn effeithio arnyn nhw am weddill eu bywydau. Felly, mae datrys hynny'n iawn yn arwyddocaol ac yn bwysig. A'r ffaith yw, ydyn, mae cyfraddau diweithdra ymhlith pobl ifanc yn rhy uchel yng Nghymru, ar 7.4 y cant, ond maen nhw'n llawer iawn gwell nag y maen nhw yn Lloegr ar ôl 14 mlynedd o Lywodraeth Dorïaidd—11.3 y cant yno. Felly, rydym ni'n gwneud llawer yn well, ac mae hynny diolch i'r warant honno yr ydym ni wedi ei rhoi i'r bobl yng Nghymru.
2. Pa drafodaethau y mae’r Prif Weinidog wedi’u cael gyda Llywodraeth y DU am effaith toriadau posibl i wariant gan Lywodraeth y DU ar drigolion Gorllewin De Cymru? OQ61501
2. What discussions has the First Minister had with the UK Government about the impact on the residents of South Wales West of potential spending cuts by the UK Government? OQ61501
I met with the Chancellor on 21 August, along with the then Cabinet Secretary for finance. Now, we discussed the implications of the tight fiscal position and the pressures for key public services, and we'll continue to prioritise public services that matter most to the people of Wales.
Cefais gyfarfod gyda'r Canghellor ar 21 Awst, ynghyd ag Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid ar y pryd. Nawr, fe wnaethom ni drafod goblygiadau'r sefyllfa gyllidol dynn a'r pwysau ar wasanaethau cyhoeddus allweddol, a byddwn yn parhau i flaenoriaethu gwasanaethau cyhoeddus sydd bwysicaf i bobl Cymru.
Thank you, First Minister, and congratulations on taking this new role, which is great.
Sadly, nearly one in six older people live in poverty, and, with Wales having proportionately more older people than the rest of the UK, the Chancellor's ideologically driven attack on the winter fuel allowance will be devastating for my constituents. We don't all have rich friends who will pay for our glasses or bedeck our wives in the latest couture. For many older people, they're faced with a stark choice this winter: heating or eating. First Minister, if you cannot persuade the UK Government to reinstate the winter fuel allowance, what steps will your Government take to ensure older people in Wales don't freeze this winter?
Diolch, Prif Weinidog, a llongyfarchiadau ar gymryd y swydd newydd hon, sy'n wych.
Yn anffodus, mae bron i un o bob chwech o bobl hŷn yn byw mewn tlodi, a chan fod gan Gymru fwy o bobl hŷn na gweddill y DU fel cyfran, bydd ymosodiad y Canghellor ar lwfansau tanwydd y gaeaf, sydd wedi'i ysgogi gan ideoleg, yn ofnadwy i'm hetholwyr. Nid oes gan bob un ohonom ni ffrindiau cyfoethog a wnaiff dalu am ein sbectol neu wisgo ein gwragedd yn y ffasiynau diweddaraf. I lawer o bobl hŷn, maen nhw'n wynebu dewis llwm y gaeaf hwn: gwres neu fwyta. Prif Weinidog, os na allwch chi berswadio Llywodraeth y DU i ailgyflwyno lwfans tanwydd y gaeaf, pa gamau wnaiff eich Llywodraeth chi eu cymryd i sicrhau nad yw pobl hŷn yng Nghymru yn rhewi y gaeaf hwn?
Well, thanks very much, Altaf. This is certainly something that is causing some concern amongst older people in Wales, and I think it is important that we recognise that. This is certainly something that's come up time and again with me on the streets during my listening exercise over the summer. But what I can tell you is that the job of the Government is to make sure that they're able to balance the books, and the fact is that the Conservatives left a £22 billion black hole and that's not an insignificant amount. But what I can tell you is that, already, the Welsh Government is putting substantial support into protecting the most vulnerable. Just an example of that is we give £30 million to support people in our Warm Homes Nest project. So, there's a huge amount of support. And the other thing, of course, is that those people who are eligible should apply, and we have worked with the UK Government over the summer to make sure that people who are eligible, and there are many, many who are not currently accepting the pensioner credit, that they should be applying, which means that they would be eligible for that winter fuel support.
Wel, diolch yn fawr iawn, Altaf. Mae hyn yn sicr yn rhywbeth sy'n achosi cryn bryder ymhlith pobl hŷn yng Nghymru, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n cydnabod hynny. Mae hyn yn sicr yn rhywbeth sydd wedi codi dro ar ôl tro gyda mi ar y strydoedd yn ystod fy ymarfer gwrando dros yr haf. Ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw mai gwaith y Llywodraeth yw gwneud yn siŵr ei bod hi'n gallu mantoli'r cyfrifon, a'r gwir amdani yw bod y Ceidwadwyr wedi gadael twll du gwerth £22 biliwn ac nid yw hwnnw'n swm dibwys. Ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw bod Llywodraeth Cymru, eisoes, yn rhoi cymorth sylweddol i warchod y bobl fwyaf agored i niwed. Dim ond un enghraifft o hynny yw ein bod ni'n rhoi £30 miliwn i gynorthwyo pobl yn ein prosiect Nyth Cartrefi Clyd. Felly, mae llawer iawn o gymorth. A'r peth arall, wrth gwrs, yw y dylai'r bobl hynny sy'n gymwys wneud cais, ac rydym ni wedi gweithio gyda Llywodraeth y DU dros yr haf i wneud yn siŵr bod pobl sy'n gymwys, ac mae llawer iawn nad ydyn nhw'n derbyn y credyd pensiynwyr ar hyn o bryd, y dylen nhw fod yn gwneud cais, sy'n golygu y bydden nhw'n gymwys i gael y cymorth tanwydd gaeaf hwnnw.
There are other choices for 'balancing the books', as you phrase it. Around 82,000 pensioners in my region will lose out due to the UK Government's plan to cut the winter fuel payment. Your own Cabinet Secretary for Social Justice said that the move by Labour Ministers will push pensioners across Wales into deeper fuel poverty. An impact assessment hasn't even been carried out by the UK Labour Government. Has your Government carried out an assessment of how many of our elderly citizens will be impacted? How are you going to support them this winter, because you will have to support them; they will be going into hospitals? How much is this decision by UK Labour going to cost the Welsh Government? Do you condemn the cut?
Ceir dewisiadau eraill ar gyfer 'mantoli'r cyfrifon', fel rydych chi'n ei ddisgrifio. Bydd tua 82,000 o bensiynwyr yn fy rhanbarth i ar eu colled oherwydd cynllun Llywodraeth y DU i dorri taliad tanwydd y gaeaf. Dywedodd eich Ysgrifennydd Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol eich hun y bydd y cam gan Weinidogion Llafur yn gwthio pensiynwyr ledled Cymru i dlodi tanwydd dyfnach. Nid yw Llywodraeth Lafur y DU wedi cynnal asesiad effaith hyd yn oed. A yw eich Llywodraeth chi wedi cynnal asesiad o faint o'n dinasyddion oedrannus fydd yn cael eu heffeithio? Sut ydych chi'n mynd i'w cynorthwyo y gaeaf hwn, oherwydd bydd yn rhaid i chi eu cynorthwyo; fyddan nhw'n mynd i mewn i ysbytai? Faint mae'r penderfyniad hwn gan Lafur y DU yn mynd i'w gostio i Lywodraeth Cymru? A ydych chi'n condemnio'r toriad?
Well, what I do know is that the triple lock has also been assured, and that means that there's £900 additional funding this year for pensioners and £400 next year for pensioners. But I accept that there are people who are really frustrated by this situation. So, what are we doing in the Welsh Government? Because that is what I'm here to do, it's to account for what we do in Welsh Government. Now, we have provided, for example, £5.6 million funding to the Fuel Bank Foundation since June 2022 to support the delivery of a national fuel voucher and heat fund scheme. The single advice fund has helped more than 280,000 people deal with over £1.1 million social welfare problems since January 2020. So, we are putting the support in, but, obviously, there is a responsibility for the UK Government and there's a responsibility for us.
Wel, yr hyn yr wyf i'n ei wybod yw bod y clo triphlyg wedi cael ei sicrhau hefyd, ac mae hynny'n golygu bod £900 o gyllid ychwanegol eleni i bensiynwyr a £400 y flwyddyn nesaf i bensiynwyr. Ond rwy'n derbyn bod yna bobl sy'n teimlo'n rhwystredig iawn am y sefyllfa hon. Felly, beth ydym ni'n ei wneud yn Llywodraeth Cymru? Oherwydd dyna rwyf i yma i'w wneud, bod yn atebol am yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yn Llywodraeth Cymru. Nawr, rydym ni wedi darparu, er enghraifft, £5.6 miliwn o gyllid i'r Sefydliad Banc Tanwydd ers mis Mehefin 2022 i gynorthwyo'r ddarpariaeth o gynllun talebau tanwydd a chronfa wres genedlaethol. Mae'r gronfa gynghori sengl wedi helpu mwy na 280,000 o bobl i ymdrin â gwerth dros £1.1 miliwn o broblemau lles cymdeithasol ers mis Ionawr 2020. Felly, rydym ni'n darparu'r cymorth, ond, yn amlwg, mae cyfrifoldeb ar Lywodraeth y DU ac mae cyfrifoldeb arnom ni.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, you highlighted how you'd met with the Chancellor back in August, and I hope, in those conversations, you directed the Chancellor to the genuine anger that is around this withdrawal of the winter fuel allowance here in Wales. Did you show your anger and your mantle and, actually, tell her that she had made the wrong policy decision, and how this will affect 400,000 pensioners here in Wales and take £110 million-worth of benefits away from some of the most vulnerable people in our society?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, fe wnaethoch chi dynnu sylw at y ffaith eich bod wedi cyfarfod â'r Canghellor yn ôl ym mis Awst, ac rwy'n gobeithio, yn y sgyrsiau hynny, eich bod chi wedi cyfeirio'r Canghellor at y dicter gwirioneddol sy'n bodoli ynghylch y cam hwn i dynnu lwfans tanwydd y gaeaf yn ôl yma yng Nghymru. A wnaethoch chi ddangos eich dicter a'ch mantell ac, mewn gwirionedd, dweud wrthi ei bod hi wedi gwneud y penderfyniad polisi anghywir, a sut y bydd hyn yn effeithio ar 400,000 o bensiynwyr yma yng Nghymru ac yn cymryd gwerth £110 miliwn o fudd-daliadau oddi wrth rai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas?
Well, I understand this is a really difficult and concerning time for a lot of pensioners in Wales. People, as I say, have raised that concern with me during that summer of listening. But I think it is important to recognise that the UK Government has had to make some really difficult decisions. If you look at Brexit, you just see the fact that exports have collapsed from the United Kingdom. We had the Liz Truss Government that pushed up interest rate payments. All of these things happened, and now we’ve got to clear up the mess that you left.
Wel, rwy'n deall bod hwn yn gyfnod anodd a gofidus iawn i lawer o bensiynwyr yng Nghymru. Mae pobl, fel y dywedais i, wedi codi'r pryder hwnnw gyda mi yn ystod yr haf hwnnw o wrando. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cydnabod y bu'n rhaid i Lywodraeth y DU wneud rhai penderfyniadau anodd iawn. Os edrychwch chi ar Brexit, rydych chi'n gweld y ffaith bod allforion wedi gostwng yn sylweddol o'r Deyrnas Unedig. Cawsom ni Lywodraeth Liz Truss a wthiodd daliadau cyfradd llog i fyny. Digwyddodd yr holl bethau hyn, a nawr mae'n rhaid i ni glirio'r llanast y gwnaethoch chi ei adael.
No apology. No contrition. And the figure I said to you was 400,000 Welsh pensioners will lose this assistance, this vital assistance that they require to keep themselves warm this winter. It is the wrong policy and the wrong choice, and your colleagues in Westminster have made that choice and withdrawn that benefit. But it is not too late. Will you write to the Chancellor, implore the Prime Minister to rescind this policy decision and put that money back into pensioners’ pockets this winter so that they can keep themselves warm? Because your own party’s figure in 2017 said that this policy decision of withdrawing the winter fuel allowance would see 4,000 premature pensioner deaths because of it.
Dim ymddiheuriad. Dim edifeirwch. A'r ffigur a ddywedais i wrthych chi oedd y bydd 400,000 o bensiynwyr Cymru yn colli'r cymorth hwn, y cymorth hanfodol hwn sydd ei angen arnyn nhw i gadw eu hunain yn gynnes y gaeaf hwn. Dyma'r polisi anghywir a'r dewis anghywir, ac mae eich cydweithwyr yn San Steffan wedi gwneud y dewis hwnnw ac wedi tynnu'r budd-dal hwnnw yn ôl. Ond nid yw'n rhy hwyr. A wnewch chi ysgrifennu at y Canghellor, erfyn ar y Prif Weinidog i ddiddymu'r penderfyniad polisi hwn a rhoi'r arian hwnnw yn ôl ym mhocedi pensiynwyr y gaeaf hwn fel y gallan nhw gadw eu hunain yn gynnes? Oherwydd dywedodd ffigur eich plaid eich hun yn 2017 y byddai'r penderfyniad polisi hwn o dynnu lwfans tanwydd y gaeaf yn ôl yn golygu y byddai 4,000 o farwolaethau pensiynwyr cynamserol o'i herwydd.
Well, I’ll account for the actions of my Government, and Keir Starmer will have to account for the actions of his Government. I’m not going to come here week in, week out to respond to questions that should appropriately be given to Keir Starmer. If you want to go and ask Keir Starmer, you should have gone into Westminster. Now, what I will do here is make sure that people have understood that there actually are lots of ways that we are supporting people within Wales with their winter fuel, especially those who are most vulnerable. We’ve got the council tax reduction scheme—that’s 0.25 million households who are supported to pay no council tax at all—that means that it frees them up to be able to spend that money on winter fuel. We know that that support that Welsh Government has given has helped—£137 million-worth of support gone into people’s pockets in Wales. It’s the Welsh Government making sure that people claim what is theirs. We’ve been working with the UK Government over the summer on that particular campaign, we’ve made our own campaign, working with local government, to make sure that those who are the most vulnerable get the support that they deserve.
Wel, fe fyddaf i'n atebol am weithredoedd fy Llywodraeth i, a bydd yn rhaid i Keir Starmer fod yn atebol am weithredoedd ei Lywodraeth ef. Nid wyf i'n mynd i ddod yma wythnos ar ôl wythnos i ymateb i gwestiynau a ddylai gael eu gofyn yn briodol i Keir Starmer. Os ydych chi eisiau mynd i ofyn i Keir Starmer, dylech chi fod wedi mynd i San Steffan. Nawr, yr hyn y gwnaf i ei wneud yma yw gwneud yn siŵr bod pobl wedi deall bod llawer o ffyrdd, mewn gwirionedd, yr ydym ni'n cynorthwyo pobl yng Nghymru gyda'u tanwydd gaeaf, yn enwedig y rhai sydd fwyaf agored i niwed. Mae gennym ni'r cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor—mae hynny'n 0.25 miliwn o aelwydydd sy'n cael eu cynorthwyo i dalu dim treth gyngor o gwbl—mae hynny'n golygu ei fod yn eu rhyddhau i allu gwario'r arian hwnnw ar danwydd y gaeaf. Rydym ni'n gwybod bod y cymorth hwnnw y mae Llywodraeth Cymru wedi ei roi wedi helpu—gwerth £137 miliwn o gymorth wedi mynd i bocedi pobl yng Nghymru. Llywodraeth Cymru sy'n gwneud yn siŵr bod pobl yn hawlio'r hyn sy'n perthyn iddyn nhw. Rydym ni wedi bod yn gweithio gyda Llywodraeth y DU dros yr haf ar yr ymgyrch benodol honno, rydym ni wedi cynnal ein hymgyrch ein hunain, gan weithio gyda llywodraeth leol, i wneud yn siŵr bod y rhai sydd fwyaf agored i niwed yn cael y cymorth y maen nhw'n ei haeddu.
First Minister, you made much play in your interview on Sunday of saying you were going to stand up for Wales when that needed to happen and speak up for people here in Wales. I have said to you that, on your own party’s figures, 4,000 people—. I hear the Member for Blaenau Gwent sighing at the comment about 4,000 premature deaths. This is your figure of 4,000 premature deaths. A withdrawal of £110 million-worth of support and 400,000 pensioners facing a very bleak winter indeed. Would you agree with me, after two chances to stand up for Wales here on the floor of the Welsh Parliament, you have failed miserably in your first excursion out, and ultimately it’ll be the pensioners who will pay the price of that failure here in Wales because your colleagues in Westminster have chosen a duff policy over making sure they keep pensioners warm here in Wales?
Prif Weinidog, fe wnaethoch chi roi llawer o sylw yn eich cyfweliad ddydd Sul i ddweud eich bod chi'n mynd i sefyll dros Gymru pan fo angen i hynny ddigwydd a chodi llais dros bobl yma yng Nghymru. Rwyf i wedi dweud wrthych chi, ar sail ffigurau eich plaid eich hun, 4,000 o bobl—. Rwy'n clywed yr Aelod dros Flaenau Gwent yn ochneidio at y sylw am 4,000 o farwolaethau cynamserol. Eich ffigur chi o 4,000 o farwolaethau cynamserol yw hwn. Tynnu gwerth £110 miliwn o gymorth yn ôl a 400,000 o bensiynwyr yn wynebu gaeaf llwm iawn yn wir. A fyddech chi'n cytuno â mi, ar ôl dau gyfle i sefyll dros Gymru yma ar lawr Senedd Cymru, eich bod chi wedi methu'n druenus yn eich taith gyntaf allan, ac yn y pen draw y pensiynwyr fydd yn talu pris y methiant hwnnw yma yng Nghymru gan fod eich cydweithwyr yn San Steffan wedi dewis polisi diwerth dros wneud yn siŵr eu bod nhw'n cadw pensiynwyr yn gynnes yma yng Nghymru?
I’ll tell you who’s failed miserably: it’s your Government. It’s your Government that left the people of this country, the most vulnerable, in a dire situation because you crashed the economy. Liz Truss, somebody that you supported—[Interruption.] You supported Liz Truss and she pushed up interest rates. It means that we have a £22 billion hole—
Fe wnaf i ddweud wrthych chi pwy sydd wedi methu'n druenus: eich Llywodraeth chi. Eich Llywodraeth chi a adawodd bobl y wlad hon, y rhai mwyaf agored i niwed, mewn sefyllfa enbyd oherwydd i chi chwalu'r economi. Fe wnaeth Liz Truss, rhywun y gwnaethoch chi ei chefnogi—[Torri ar draws.] Fe wnaethoch chi gefnogi Liz Truss ac fe wnaeth hi wthio cyfraddau llog i fyny. Mae'n golygu bod gennym ni dwll gwerth £22 biliwn—
Can I have some silence to hear the First Minister, please?
A allaf i gael ychydig o dawelwch i glywed y Prif Weinidog, os gwelwch yn dda?
You left a £22 billion hole that we now have to fill. Where's your apology? Where's your apology? I tell you what: you want to hold me to account, you can hold me to account for what happens in this Chamber, but the responsibility for fixing the mess that you left remains with Keir Starmer.
Fe wnaethoch chi adael twll gwerth £22 biliwn y mae'n rhaid i ni ei lenwi nawr. Lle mae eich ymddiheuriad chi? Lle mae eich ymddiheuriad chi? Fe ddywedaf wrthych chi beth: rydych chi eisiau fy nwyn i gyfrif, fe allwch chi fy nwyn i gyfrif am yr hyn sy'n digwydd yn y Siambr hon, ond Keir Starmer sy'n dal i fod yn gyfrifol am drwsio'r llanast y gwnaethoch chi ei adael.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Rhyw ychydig dros fis sydd yna ers roedden ni'n sefyll yn y fan hyn yn llongyfarch y Prif Weinidog newydd ar ei phenodiad. Rŵan, yn ein sesiwn gyntaf i'w holi hi, beth rydym ni'n ei ganfod o hyd, neu beth rydym ni'n trio ei ganfod, ydy beth yn union mae'r penodiad newydd yn ei olygu i Gymru.
Thank you very much, Llywydd. It's a little over a month since we stood here congratulating our new First Minister on her appointment. Now, in the first opportunity to question her, what we find, or what we're trying to find out, is what exactly the new appointment means for Wales.
Like her predecessor—her two predecessors, actually, over the past six months—we're told by the new First Minister time and again that having two Labour Governments working in partnership should be to the benefit of Wales. It doesn't feel like it when it comes to the winter fuel payment. Both parties, of course, Labour and the Conservatives, are complicit on this—an idea put forward by a Conservative Prime Minister and eventually delivered by a Labour Prime Minister. Does the First Minister of the Welsh Government see that, by endorsing, as she has done, the tough decision by Rachel Reeves, she is indeed endorsing the continuation of Conservative austerity?
Fel ei rhagflaenydd—ei dau ragflaenydd, a dweud y gwir, dros y chwe mis diwethaf—mae'r Prif Weinidog newydd yn dweud wrthym ni dro ar ôl tro y dylai bod â dwy Lywodraeth Lafur yn gweithio mewn partneriaeth fod o fudd i Gymru. Nid yw'n teimlo felly pan ddaw i daliad tanwydd y gaeaf. Mae'r ddwy blaid, wrth gwrs, Llafur a'r Ceidwadwyr, yn gydgynllwynwyr yn hyn o beth—syniad a gynigiwyd gan Brif Weinidog y DU Ceidwadol ac a gyflwynwyd yn y pen draw gan Brif Weinidog y DU Llafur. A yw Prif Weinidog Llywodraeth Cymru yn gweld, trwy gymeradwyo, fel y mae hi wedi ei wneud, y penderfyniad anodd gan Rachel Reeves, ei bod hi mewn gwirionedd yn cymeradwyo parhad cyni cyllidol y Ceidwadwyr?
Well, if the leader of Plaid Cymru wanted to hold the UK Government to account, maybe he should have stuck with his plan A and gone into Westminster. But what I can tell you is that, because of the partnership that we now have with the UK Government, this summer we have been able to give inflation-busting pay awards to public servants across Wales—over 200,000 people benefiting from a pay allowance that we were able to give, a pay award, because of the new Labour Government in Westminster. And on top of that, as I'll be outlining later today, we are able to give a much better deal to the workers in Tata. So, those are just two examples from really early days in this new partnership arrangement where we are directly delivering for the people of Wales.
Wel, os oedd arweinydd Plaid Cymru eisiau dwyn Llywodraeth y DU i gyfrif, efallai y dylai fod wedi glynu wrth ei gynllun cyntaf a mynd i San Steffan. Ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw, oherwydd y bartneriaeth sydd gennym ni bellach gyda Llywodraeth y DU, yr haf hwn rydym ni wedi gallu rhoi dyfarniadau cyflog sy'n goresgyn chwyddiant i weision cyhoeddus ledled Cymru—dros 200,000 o bobl yn elwa o lwfans cyflog yr oeddem ni'n gallu ei roi, dyfarniad cyflog, oherwydd y Llywodraeth Lafur newydd yn San Steffan. Ac ar ben hynny, fel y byddaf yn amlinellu yn ddiweddarach heddiw, rydym ni'n gallu rhoi bargen llawer gwell i'r gweithwyr yn Tata. Felly, dim ond dwy enghraifft yw'r rheini o ddyddiau cynnar iawn yn y trefniant partneriaeth newydd hwn lle'r ydym ni'n cyflawni'n uniongyrchol dros bobl Cymru.
I'm glad that the First Minister recognises my commitment to Wales in being here fighting for Wales in the Welsh Parliament. We know that she has her seat in the House of Lords as Baroness Morgan of Ely, of course. We hear Labour talking about tough decisions, don't we? I wonder if the First Minister cares to comment on the very tough decisions that pensioners in poverty have to make now in choosing between heating and eating. It's a pretty tough choice, is it not? What we see, sadly, and I feared this, is the unwillingness of Labour in Wales to actually stand up to its London masters and fight for Wales and for what's in the interests of the most vulnerable in society. Now, this isn't standing up for Wales from the First Minister; it's keeling over and putting party, again, before country.
Now, I want to move on, if I can, to another issue. In 2007, another predecessor of hers, Carwyn Jones, promised Labour would scrap the Barnett formula. It could not be defended, he said. Why, then, in her recent letter to me was the First Minister still defending it, and why did Labour fail to keep its word?
Rwy'n falch bod y Prif Weinidog yn cydnabod fy ymrwymiad i Gymru o fod yma yn ymladd dros Gymru yn Senedd Cymru. Rydym ni'n gwybod bod ganddi ei sedd yn Nhŷ'r Arglwyddi fel y Farwnes Morgan o Drelái, wrth gwrs. Rydym ni'n clywed Llafur yn siarad am benderfyniadau anodd, onid ydym ni? Tybed a hoffai'r Prif Weinidog gynnig sylwadau ar y penderfyniadau anodd iawn y mae'n rhaid i bensiynwyr mewn tlodi eu gwneud nawr o ran dewis rhwng gwres a bwyta. Mae'n ddewis eithaf anodd, onid yw? Yr hyn yr ydym ni'n ei weld, yn anffodus, ac roeddwn i'n ofni hyn, yw amharodrwydd Llafur yng Nghymru i sefyll i fyny i'w meistri yn Llundain ac ymladd dros Gymru a thros yr hyn sydd er budd y rhai mwyaf agored i niwed mewn cymdeithas. Nawr, nid yw hyn yn sefyll dros Gymru gan y Prif Weinidog; mae'n achos o ildio a rhoi plaid, unwaith eto, cyn gwlad.
Nawr, hoffwn symud ymlaen, os caf, at fater arall. Yn 2007, addawodd un o'i rhagflaenwyr eraill, Carwyn Jones, y byddai Llafur yn cael gwared ar fformiwla Barnett. Ni ellid ei hamddiffyn, meddai. Pam, felly, yn ei llythyr diweddar i mi yr oedd y Prif Weinidog yn dal i'w hamddiffyn, a pham wnaeth Llafur fethu â chadw ei gair?
Well, I think it is important that I account for what is my responsibility, and, if every time something changes in Westminster I'm expected to fill a hole, then we're not going to get very far here. So, let's be absolutely clear: I will take responsibility for my actions here, my responsibilities, but, if you want to question Keir Starmer, you should have gone to Westminster.
Now, just in terms of the Barnett formula, it was a discussion that we've had already with the new Chancellor. I was able to do that over the summer, but also to talk to Keir Starmer about how we need support in the Welsh Government financially and a review of the financial position, which was promised in the Welsh manifesto. So, that is a conversation that we are starting. We'll see how far we get, but I can assure you that, already—already—they are in listening mode and, of course, we'll all have to wait until we see that budget, which will be coming up in the autumn.
Wel, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig fy mod i'n atebol am yr hyn sy'n gyfrifoldeb i mi, ac, os bydd disgwyl i mi lenwi twll bod tro y bydd rhywbeth yn newid yn San Steffan, yna nid ydym ni'n mynd i fynd yn bell iawn yma. Felly, gadewch i ni fod yn hollol eglur: byddaf yn cymryd cyfrifoldeb am fy ngweithredoedd yma, fy nghyfrifoldebau i, ond, os ydych chi eisiau holi Keir Starmer, dylech chi fod wedi mynd i San Steffan.
Nawr, dim ond o ran fformiwla Barnett, roedd hi'n drafodaeth yr ydym ni wedi ei chael eisoes gyda'r Canghellor newydd. Llwyddais i wneud hynny dros yr haf, ond hefyd i siarad â Keir Starmer am sut y mae angen cymorth arnom ni yn Llywodraeth Cymru yn ariannol ac adolygiad o'r sefyllfa ariannol, a addawyd ym maniffesto Cymru. Felly, mae honno'n sgwrs yr ydym ni'n ei cychwyn. Cawn weld pa mor bell yr awn ni, ond gallaf eich sicrhau chi, eisoes—eisoes—maen nhw'n barod i wrando ac, wrth gwrs, bydd yn rhaid i ni i gyd aros tan y byddwn ni'n gweld y gyllideb honno, a fydd yn dod yn yr hydref.
I'm being criticised by the First Minister for demanding for Wales what Wales needs in terms of fair funding. It's the Labour Party that told us that everything would be rosy in the garden as soon as we had a Labour Government at Westminster, and now we have. And we have seen the winter fuel payment cut for pensioners, many thousands of them living below the poverty line.
Now, on winter fuel and fair funding, the First Minister has confirmed that Keir Starmer calls the shots. She now, of course, has a Government of her own—not really new. She's even talked of bringing back a familiar face as an anchor to that Government: the last First Minister but one. Highly respected, of course, but highly surprised himself, I'm sure, to be back playing such a deeply influential role within this Government. We'll see how influential the role is. Now, if the First Minister will forgive me for expanding a little on her chosen metaphor, if we take a Government as a whole, an anchor, of course, is very good at keeping you still, is very good at holding you back, not so good at moving things forward. So, today, I ask the First Minister to at least give us a clue about what she thinks her Government is doing and where it's heading. We're on our third health Minister in six weeks—a revolving door of Tory proportions. She told the BBC she has a strategy, but where is it? When will we see waiting lists in Wales begin to fall? Keir Starmer says the Tories broke the NHS in England and he's planning a reconstruction. Will she now finally accept that she and her Labour predecessors broke ours, and that we need urgent reform, something Labour has shown, time and time again, it's unable to do?
Rwy'n cael fy meirniadu gan y Prif Weinidog am fynnu dros Gymru yr hyn sydd ei angen ar Gymru o ran cyllid teg. Y Blaid Lafur a ddywedodd wrthym ni y byddai popeth yn hyfryd cyn gynted ag y byddai gennym ni Lywodraeth Lafur yn San Steffan, ac nawr mae hynny gennym ni. Ac rydym ni wedi gweld toriad i daliad tanwydd y gaeaf i bensiynwyr, miloedd lawer ohonyn nhw'n byw o dan y llinell dlodi.
Nawr, ar danwydd y gaeaf a chyllid teg, mae'r Prif Weinidog wedi cadarnhau mai Keir Starmer sy'n gwneud y penderfyniadau. Erbyn hyn, wrth gwrs, mae ganddi Lywodraeth ei hun—dim un newydd a dweud y gwir. Mae hyd yn oed wedi sôn am ddod â wyneb cyfarwydd yn ôl fel angor i'r Llywodraeth honno: y Prif Weinidog olaf ond un. Yn uchel ei barch, wrth gwrs, ond wedi synnu'n fawr ei hun, rwy'n siŵr, o fod yn ôl yn chwarae rhan mor ddylanwadol o fewn y Llywodraeth hon. Cawn weld pa mor ddylanwadol yw'r swyddogaeth. Nawr, os gwnaiff y Prif Weinidog faddau i mi am ymhelaethu ychydig ar y metaffor a ddewiswyd ganddi, os cymerwn ni Lywodraeth yn ei chyfanrwydd, mae angor, wrth gwrs, yn dda iawn am eich cadw chi'n llonydd, yn dda iawn am eich dal chi'n ôl, ond ddim cystal am symud pethau ymlaen. Felly, heddiw, gofynnaf i'r Prif Weinidog roi syniad i ni o leiaf am yr hyn y mae hi'n credu y mae ei Llywodraeth yn ei wneud a'i thrywydd. Rydym ni ar ein trydydd Gweinidog iechyd mewn chwe wythnos—drws tro i gystadlu â'r Torïaid. Dywedodd wrth y BBC bod ganddi strategaeth, ond ble mae hi? Pryd fyddwn ni'n gweld rhestrau aros yng Nghymru yn dechrau lleihau? Mae Keir Starmer yn dweud bod y Torïaid wedi torri'r GIG yn Lloegr a'i fod yn cynllunio proses ailadeiladu. A wnaiff hi dderbyn o'r diwedd nawr ei bod hi a'i rhagflaenwyr Llafur wedi torri ein un ni, a bod angen diwygio brys arnom ni, rhywbeth y mae Llafur wedi dangos, dro ar ôl tro, nad yw'n gallu ei wneud?
Well, I think you were listening to a different campaign from me, because the campaign I heard from Labour was actually one that was very cautious about managing expectations because of the mess that we knew that the Tories were leaving us. So, if you think that we promised rosy uplands in the future, that was a different campaign from the one I was hearing.
But let me tell you what I will be offering. Let me tell you what I will be offering. Mark Drakeford, you're quite right, I'm really pleased and proud that he has accepted a role in Government. He will be an anchor, but I tell you what, I'm the captain of the ship now—[Interruption.]—and what we'll be doing, what we'll be doing, is we will be serving the public in Wales. I've been on a listening exercise over the summer and I will be setting out, later today, the priorities—not our priorities, but the people's priorities, the things that they want us to focus on—but you'll just have to be a little bit more patient before I set out what they are.
Wel, rwy'n credu eich bod chi'n gwrando ar wahanol ymgyrch i mi, oherwydd roedd yr ymgyrch a glywais gan Lafur yn un a oedd yn ofalus iawn mewn gwirionedd ynglŷn â rheoli disgwyliadau oherwydd y llanast yr oeddem ni'n gwybod bod y Torïaid yn ei adael i ni. Felly, os ydych chi'n credu ein bod ni wedi addo sefyllfa hyfryd yn y dyfodol, roedd honno'n wahanol ymgyrch i'r un yr oeddwn i'n ei chlywed.
Ond gadewch i mi ddweud wrthych chi'r hyn y byddaf i'n ei gynnig. Gadewch i mi ddweud wrthych chi'r hyn y byddaf yn ei gynnig. Mark Drakeford, rydych chi yn llygad eich lle, rwy'n hapus iawn ac yn falch ei fod wedi derbyn swydd yn y Llywodraeth. Bydd yn angor, ond ddywedaf i wrthych chi beth, fi yw capten y llong nawr—[Torri ar draws.]—a'r hyn y byddwn ni'n ei wneud, yr hyn y byddwn ni'n ei wneud, yw y byddwn ni'n gwasanaethu'r cyhoedd yng Nghymru. Rwyf i wedi bod ar ymarfer gwrando dros yr haf a byddaf yn cyflwyno, yn ddiweddarach heddiw, y blaenoriaethau—nid ein blaenoriaethau ni, ond blaenoriaethau'r bobl, y pethau y maen nhw eisiau i ni ganolbwyntio arnyn nhw—ond bydd yn rhaid i chi fod ychydig yn fwy amyneddgar cyn i mi gyflwyno beth ydyn nhw.
3. Pa drafodaethau y mae’r Prif Weinidog wedi’u cael gyda swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU ynghylch sut y bydd Ynni Prydain Fawr o fudd i Ganolbarth a Gorllewin Cymru? OQ61507
3. What discussions has the First Minister had with UK Government counterparts about how GB Energy will benefit Mid and West Wales? OQ61507
Yn ystod ymweliad â fferm wynt yn sir Gâr, ces i drafodaethau cynnar, cadarnhaol iawn gyda'r Prif Weinidog. Er bod Ynni Prydain Fawr ar gam cynt o lawer na'n cwmni ynni ni, rŷn ni’n ystyried sut gallai gweithio mewn partneriaeth sicrhau manteision i bob rhanbarth yng Nghymru.
During a visit to a windfarm in Carmarthenshire, I had very positive early discussions with the Prime Minister. Although GB Energy is at a much earlier stage than our own renewables company, we are exploring how partnership could deliver benefits for all regions of Wales.
Wel, diolch yn fawr iawn. Rwy'n falch o glywed eich bod chi wedi dod i sir Gâr i weld fferm wynt ym Mrechfa gyda Syr Keir Starmer. Ac ynddi hi, gwnaeth e ddweud yn hyderus iawn, iawn y byddai GB Energy yn dod â manteision hollbwysig i Gymru. Nawr, ers yr ymweliad, dwi wedi bod yn stryglo ychydig bach i ddeall beth yn union mae hynny yn ei olygu; gobeithio y byddwch chi'n gallu esbonio mwy prynhawn yma. Fel dwi'n gweld pethau, mae GB Energy'n tanseilio'n gallu ni fel cenedl i ddatblygu sector ynni adnewyddadwy domestig sy'n elwa'n cymunedau ni, gan gynnwys drwy'r gwaith mae Ynni Cymru yn ei wneud. I fi, mae GB Energy'n edrych fel cyfrwng ar gyfer unwaith eto defnyddio adnoddau naturiol Cymru er budd Ystad y Goron ac, yn y pen draw, y Trysorlys, a bod yr un hen batrwm rŷn ni wedi'i weld dros y blynyddoedd o'n glo, ein dur, ein dŵr, ein llechi ac yn y blaen yn cael eu hecsbloetio er budd San Steffan, nid er budd cymunedau Cymru.
Nawr, dim ond drwy ddatganoli Ystad y Goron y gallwn ni ddatblygu system ynni sydd wir o fudd i'n cymunedau, ac rŷch chi fel Llywodraeth yn cytuno â ni ar hynny. Felly, a allwch chi gadarnhau, Brif Weinidog, eich bod chi'n barod wedi cael sgwrs gyda San Steffan ynglŷn â datganoli Ystad y Goron?
Well, thank you very much. I'm very pleased to hear that you came to Carmarthenshire to visit a windfarm in Brechfa with Keir Starmer. And there, he said very confidently that GB Energy would bring vital benefits to Wales. Now, since that visit, I've been struggling a little to understand what exactly that means; I hope that you'll be able to explain this afternoon. As far as I see it, GB Energy is undermining our ability as a nation to develop a renewable energy sector on a domestic basis that benefits our communities, including through the work that Ynni Cymru is doing. For me, GB Energy looks like a medium for once again using the natural resources of Wales for the benefit of the Crown Estate and, ultimately, the Treasury, and that there's the same pattern that we've seen over the years of our coal, steel, slate and water being exploited for the benefit of Westminster, not for the benefit of communities in Wales.
Now, it's only through devolving the Crown Estate that we can develop an energy system that is truly beneficial to our communities, and you as a Government agree with us on that. So, can you confirm, First Minister, that you have had discussions with Westminster about the devolution of the Crown Estate?
Diolch yn fawr. Wel, roeddwn i'n falch dros ben bod Keir Starmer wedi dod i Gymru yn gynnar iawn, unwaith y gwnaethom ni ei wahodd e, a'i fod e'n falch iawn o ymweld â'r fferm wynt yna yn sir Gâr, achos mae hwn yn rhan o sut rŷn ni'n mynd i dyfu'r economi, yr economi werdd, yng Nghymru. Mae lot mawr o botensial gyda ni, ond dyw hi ddim yn rhywbeth sy'n rhwydd i'w wneud, ac mae'n hollbwysig ein bod ni'n defnyddio pob gallu sydd gyda ni, nid jest yng Nghymru, ond ddefnyddio'r leverage ychwanegol yna sy'n dod o gydweithredu gyda'r Llywodraeth newydd yn San Steffan.
Beth gallaf ei ddweud yw bod Trydan Gwyrdd Cymru ar flaen y gad. Rŷn ni wedi dechrau ar yr ymgyrch yma yn barod. Mae eisoes ffermydd gwynt wedi eu codi mewn ardaloedd sydd eisoes yn dod ag arian nôl i mewn i'r pwrs cyhoeddus. Ond mae Trydan Gwyrdd Cymru dim ond yn gallu gwneud stwff sydd ar dir. Dwi'n meddwl bod yna gyfle nawr inni gydweithio gyda GB Energy i weld pa mor bell rŷn ni'n gallu mynd trwy gydweithredu pan fo'n dod i offshore developments hefyd. Felly, mae'r trafodaethau yna wedi dechrau, o ganlyniad yr ymweliad yna gan Syr Keir Starmer, maen nhw'n barod iawn ac yn awyddus i ddysgu o beth rŷn ni wedi'i wneud yn barod, ond wrth gwrs bydd y swm sydd gyda nhw i'w roi i mewn i'r cyllid yn help aruthrol i ni, ac maen nhw'n awyddus iawn i fod o help i ni.
Thank you very much. Well, I was delighted that Keir Starmer came to Wales very early on, once we'd invited him, and he was delighted to visit that windfarm in Carmarthenshire, because this is part of how we're going to grow the economy, the green economy, in Wales. There's a huge amount of potential, but it's not something that can easily be delivered, and it's crucially important that we use every lever available to us, not just in Wales, but also use that additional leverage that comes from co-operating with the new Government in Westminster.
What I can say is that Trydan Gwyrdd Cymru is in the vanguard. We have started this campaign already. There are windfarms that have already been erected in areas that are already bringing money back into the public purse. But Trydan Gwyrdd Cymru can only work terrestrially. I think there's an opportunity now for us to work with GB Energy, to see how far we can go in collaboration when it comes to offshore developments too. So, those discussions have commenced, as a result of that visit by Sir Keir Starmer, they are very willing and eager to learn from what we've already done, but of course the funding that they will have available will be of great assistance to us, and they're very eager to help us.
I do think this is a good question on the order paper today, and I'm keen to understand how GB Energy would benefit mid Wales. You'll be aware of the long history in mid Wales of the concerns about the over-proliferation of windfarm developments, but what is more of a concern is the industrialisation of landscapes with pylons running through valleys and hills across mid Wales. So, can I ask, First Minister, given the fact that just before the summer there was a motion before this Senedd that called for an update to 'Planning Policy Wales', so that the conveying of new infrastructure was absolutely underground rather than just the preferred option of the Welsh Government, can I ask, First Minister, given the fact that GB Energy have a remit, as I understand it, to co-ordinate transmission operators to launch a super tender for providing the grid supply chains, will you perhaps revisit this position of undergrounding being a change to 'Planning Policy Wales', given that you are a new First Minister with new priorities, and will you also commit to meeting with GB Energy, as they develop, to understand how mid Wales could benefit through the undergrounding of transmission lines rather than what is currently proposed?
Rwy'n credu bod hwn yn gwestiwn da ar y papur trefn heddiw, ac rwy'n awyddus i ddeall sut y byddai GB Energy o fudd i ganolbarth Cymru. Byddwch yn ymwybodol o'r hanes maith yn y canolbarth o'r pryderon am or-luosogiad datblygiadau ffermydd gwynt, ond yr hyn sy'n fwy o bryder yw diwydiannu tirweddau gyda pheilonau yn rhedeg trwy gymoedd a bryniau ar draws y canolbarth. Felly, a gaf i ofyn, Prif Weinidog, o gofio'r ffaith y bu cynnig gerbron y Senedd hon ychydig cyn yr haf a oedd yn galw am ddiweddariad i 'Polisi Cynllunio Cymru', fel bod cludiant seilwaith newydd yn gwbl danddaearol yn hytrach na dim ond yr opsiwn a ffefrir gan Lywodraeth Cymru, a gaf i ofyn, Prif Weinidog, o gofio'r ffaith fod gan GB Energy gylch gwaith, fel yr wyf i'n ei ddeall, i gydgysylltu gweithredwyr trawsgludo i lansio uwch-dendr ar gyfer darparu'r cadwyni cyflenwi grid, a wnewch chi efallai ailystyried y sefyllfa hon o danddaearu fel newid i 'Polisi Cynllunio Cymru', o gofio eich bod chi'n Brif Weinidog newydd â blaenoriaethau newydd, ac a wnewch chi ymrwymo hefyd i gyfarfod â GB Energy, wrth iddyn nhw ddatblygu, i ddeall sut y gallai'r canolbarth elwa o danddaearu llinellau trawsgludo yn hytrach na'r hyn a gynigir ar hyn o bryd?
Well, thanks very much. First of all, I'm not going to apologise in terms of what our ambitions are in relation to the development of green energy. The potential in Wales, this could be transformational for our economy and we're all going to have to work out how we do this whilst making sure that we look at security of supply, so we're not dependent on Russian gas and the vagaries of the international markets, so that we look at the environmental benefits of having green energy, but also affordability.
Let's be absolutely clear: we've been talking about the affordability of energy today and there are implications to putting everything underground. So, I think we've got to be aware that actually it's not one thing or another. This is very, very difficult and very sensitive, and that's why we have had a 'Future Energy Grids for Wales' report, and that shows that Wales's electricity demand may triple by 2050. Now, you can bury your head in the sand if you want on that, but as a leader of a Government, I think we've got a responsibility to make sure that, for example, people in mid Wales can get into electric vehicles, and at the moment they won't be able to because the grid is so weak, so there are challenges. And let me tell you that we have convened an independent advisory group to build an understanding of possible approaches to delivering electricity transmission infrastructure, and of course we will have to have difficult conversations in sensitive areas about how best to do that. Of course, undergrounding if it's feasible, if it's possible, if it's affordable, but sometimes that simply won't be possible.
Wel, diolch yn fawr iawn. Yn gyntaf oll, dydw i ddim yn mynd i ymddiheuro o ran beth yw ein huchelgeisiau o ran datblygu ynni gwyrdd. Y potensial yng Nghymru, gallai hyn fod yn drawsnewidiol i'n heconomi a bydd yn rhaid i bob un ohonom ni weithio allan sut rydym ni'n gwneud hyn tra'n gwneud yn siŵr ein bod ni'n edrych ar sicrwydd cyflenwad, fel nad ydym ni'n ddibynnol ar nwy o Rwsia a mympwyon y marchnadoedd rhyngwladol, fel ein bod ni'n edrych ar fanteision amgylcheddol bod ag ynni gwyrdd, ond hefyd fforddiadwyedd.
Gadewch i ni fod yn gwbl eglur: rydym ni wedi bod yn siarad am fforddiadwyedd ynni heddiw a cheir goblygiadau o roi popeth o dan y ddaear. Felly, rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod yn ymwybodol nad yw'n un peth na'r llall mewn gwirionedd. Mae hyn yn anodd iawn, iawn ac yn sensitif iawn, a dyna pam rydym ni wedi cael adroddiad 'Gridiau Ynni'r Dyfodol i Gymru', ac mae hynny'n dangos y gallai'r galw am drydan yng Nghymru fod dair gwaith yn fwy erbyn 2050. Nawr, gallwch chi gladdu eich pen yn y tywod os hoffech chi yn hynny o beth, ond fel arweinydd Llywodraeth, rwy'n credu bod gennym ni gyfrifoldeb i wneud yn siŵr, er enghraifft, y gall pobl yn y canolbarth ddechrau defnyddio cerbydau trydan, ac ar hyn o bryd ni fyddan nhw'n gallu gwneud hynny gan fod y grid mor wan, felly ceir heriau. A gadewch i mi ddweud wrthych chi ein bod ni wedi ymgynnull grŵp cynghori annibynnol i ddatblygu dealltwriaeth o ddulliau posibl o ddarparu seilwaith trawsgludo trydan, ac wrth gwrs bydd yn rhaid i ni gael sgyrsiau anodd mewn meysydd sensitif ynghylch y ffordd orau o wneud hynny. Wrth gwrs, tanddaearu os yw'n ymarferol, os yw'n bosibl, os yw'n fforddiadwy, ond weithiau, yn syml, ni fydd hynny'n bosibl.
4. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad ar gyflwyno prydau ysgol am ddim i holl blant ysgolion cynradd? OQ61515
4. Will the First Minister provide an update on the roll-out of universal free school meals in primary schools? OQ61515
I'm delighted to say that the commitment has been delivered in full. As of the start of term, 22 local authorities have now completed the roll-out of universal primary free school meals to all learners in reception to year six, including those who provide meals to full-time nursery learners.
Rwy'n falch iawn o ddweud bod yr ymrwymiad wedi'i gyflawni'n llawn. O ddechrau'r tymor, mae 22 o awdurdodau lleol bellach wedi cwblhau'r broses o gyflwyno prydau ysgol am ddim cyffredinol i bob dysgwr yn y dosbarth derbyn hyd at flwyddyn chwech, gan gynnwys y rhai sy'n darparu prydau bwyd i ddysgwyr meithrin llawn amser.
Diolch am yr ateb.
Thank you for that response.
It's fantastic to know that every child in Wales, no matter their status, in our primary schools, is receiving a free, nutritious lunch every day, achieved by the two parties working together here in the Senedd. So, I hope we will see the positive outcomes of this: better health, better learning, better social skills for our future generations, because it is so important that children are able to learn when they're able to eat, and it will help them so much. So, could the First Minister tell me if there will be any evaluation work done to measure the success of the roll-out of this very important scheme, and a landmark achievement for this Senedd?
Mae'n wych gwybod bod pob plentyn yng Nghymru, beth bynnag fo'i statws, yn ein hysgolion cynradd, yn derbyn cinio maethlon am ddim bob dydd, a sicrhawyd gan y ddwy blaid yn cydweithio yma yn y Senedd. Felly, rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gweld canlyniadau cadarnhaol hyn: gwell iechyd, gwell dysgu, gwell sgiliau cymdeithasol ar gyfer ein cenedlaethau yn y dyfodol, oherwydd mae mor bwysig bod plant yn gallu dysgu pan fyddan nhw'n gallu bwyta, a bydd yn eu helpu nhw cymaint. Felly, a allai'r Prif Weinidog ddweud wrthyf i a fydd unrhyw waith gwerthuso yn cael ei wneud i fesur llwyddiant cyflwyno'r cynllun pwysig iawn hwn, a champ nodedig i'r Senedd hon?
Diolch yn fawr, Julie. Before I answer the question, I want to thank you for the work you've been doing on the school holiday enrichment programme. It's important to recognise that there are some children who struggle to find food during the summer holidays, and that's why that school holiday enrichment programme has been so important, and thank you for doing that evaluation on that.
I think this is a policy that we should be really proud of. It's very interesting, isn't it, that there's a report out today by the Institute for Public Policy Research that suggests precisely that we should be rolling out, across the United Kingdom, free school meals in primary. Isn't it wonderful that we are the first part of the United Kingdom to do that? And I've got to pay tribute to Plaid Cymru: this is part of the co-operation agreement, this is something we did together. Thank you for that co-operation and, I think, when we can work together, we should. That is an invitation for the future. And I think it is important that we recognise that this is something that children across Wales will benefit from.
Just in terms of the evaluation, there has been a tender. The contract has been awarded already. The three-year-evaluation contract represents a significant investment and, I think, demonstrates the importance we're placing on this policy. So, we've got to make sure that what we do is evidence based. We're not just looking at how it's being done, but, 'Are we using the right nutrition? Are we using local supplies?' I think all of these things are things that we will want to see come out in the course of that evaluation.
Diolch yn fawr, Julie. Cyn i mi ateb y cwestiwn, hoffwn ddiolch i chi am y gwaith yr ydych chi wedi bod yn ei wneud ar y rhaglen cyfoethogi gwyliau ysgol. Mae'n bwysig cydnabod bod rhai plant sy'n cael trafferth yn dod o hyd i fwyd yn ystod gwyliau'r haf, a dyna pam mae'r rhaglen cyfoethogi gwyliau ysgol honno wedi bod mor bwysig, a diolch i chi am gyflawni'r gwerthusiad hwnnw ar hynny.
Rwy'n credu bod hwn yn bolisi y dylem ni fod yn falch iawn ohono. Mae'n ddiddorol iawn, onid yw, bod adroddiad wedi'i gyhoeddi heddiw gan y Sefydliad Ymchwil Polisi Cyhoeddus sy'n awgrymu yn union y dylem ni fod yn cyflwyno, ar draws y Deyrnas Unedig, prydau ysgol am ddim mewn ysgolion cynradd. Onid yw'n wych mai ni yw'r rhan gyntaf o'r Deyrnas Unedig i wneud hynny? Ac mae'n rhaid i mi dalu teyrnged i Blaid Cymru: mae hyn yn rhan o'r cytundeb cydweithio, mae hyn yn rhywbeth a wnaethom gyda'n gilydd. Diolch i chi am y cydweithrediad hwnnw ac, rwy'n credu, pan allwn ni weithio gyda'n gilydd, y dylem ni. Mae hwnna'n wahoddiad ar gyfer y dyfodol. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n cydnabod bod hyn yn rhywbeth y bydd plant ledled Cymru yn elwa ohono.
Dim ond o ran y gwerthusiad, bu tendr. Mae'r contract wedi cael ei ddyfarnu eisoes. Mae'r contract gwerthuso tair blynedd yn fuddsoddiad sylweddol ac, rwy'n credu, yn dangos y pwysigrwydd yr ydym ni'n ei neilltuo i'r polisi hwn. Felly, mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yn seiliedig ar dystiolaeth. Nid ar sut y mae'n cael ei wneud yn unig rydym ni'n edrych, ond 'A ydym ni'n defnyddio'r maeth cywir? A ydym ni'n defnyddio cyflenwadau lleol?' Rwy'n credu bod yr holl bethau hyn yn bethau y byddwn ni eisiau eu gweld yn ymddangos yn ystod y gwerthusiad hwnnw.
I'm interested in your answer, First Minister, to Julie Morgan there where you said that this had been a commitment that has been delivered in full and, unfortunately, part of that commitment was to ensure that, 'no child goes hungry'. Unfortunately, that's not been met, because the Children's Commissioner for Wales, in April, found that 80 per cent of children surveyed were still going hungry after eating a meal provided at a school. So, clearly, this is not the successful policy that you profess it to be if 80 per cent of children having a meal at school are saying that they're still hungry. So, what are you doing to address that?
Mae gen i ddiddordeb yn eich ateb, Prif Weinidog, i Julie Morgan yn y fan yna lle gwnaethoch chi ddweud bod hwn wedi bod yn ymrwymiad a gyflawnwyd yn llawn ac, yn anffodus, rhan o'r ymrwymiad hwnnw oedd sicrhau nad oes 'unrhyw blentyn yn mynd heb fwyd'. Yn anffodus, nid yw hynny wedi cael ei gyflawni, oherwydd canfu Comisiynydd Plant Cymru, ym mis Ebrill, fod 80 y cant o'r plant a holwyd yn dal i fod yn llwglyd ar ôl bwyta pryd o fwyd a ddarparwyd mewn ysgol. Felly, yn amlwg, nid yw'r polisi hwn yr un llwyddiannus yr ydych chi'n honni ei fod os yw 80 y cant o blant sy'n cael pryd o fwyd yn yr ysgol yn dweud eu bod nhw dal i fod eisiau bwyd. Felly, beth ydych chi'n ei wneud i fynd i'r afael â hynny?
I must say, it's better that they're having something, and today they are having more than anything that they are having in England as a result of 14 years of Tory Government. But let me tell you that it is important. I do recognise that we do need to look at this, and that's why, already, we are revising the healthy eating in schools regulations, and that will set out what can and can't be served in all maintained schools in Wales. And I know that the Cabinet Secretary for Education, as part of her oral statement later this afternoon, where we will be celebrating this important milestone—. Let's not underestimate it: this is not cheap, but it's important. This is part of addressing the issue of child poverty in Wales; it's a fundamental plank, and we should be really proud of this, and I know that the education Minister will give us chapter and verse on that later today.
Mae'n rhaid i mi ddweud, mae'n well eu bod nhw'n cael rhywbeth, a heddiw maen nhw'n cael mwy nag unrhyw beth y maen nhw'n ei gael yn Lloegr o ganlyniad i 14 mlynedd o Lywodraeth Dorïaidd. Ond gadewch i mi ddweud wrthych chi ei fod yn bwysig. Rwy'n cydnabod bod angen i ni edrych ar hyn, a dyna pam, eisoes, yr ydym ni'n diwygio'r rheoliadau bwyta'n iach mewn ysgolion, a bydd hynny'n nodi'r hyn y ceir ac na cheir ei weini ym mhob ysgol a gynhelir yng Nghymru. A gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, yn rhan o'i datganiad llafar yn ddiweddarach y prynhawn yma, lle byddwn yn dathlu'r garreg filltir bwysig hon—. Gadewch i ni beidio â'i danbrisio: nid yw hyn yn rhad, ond mae'n bwysig. Mae hyn yn rhan o fynd i'r afael â'r broblem o dlodi plant yng Nghymru; mae'n golofn sylfaenol, a dylem fod yn falch iawn o hyn, a gwn y bydd y Gweinidog addysg yn rhoi pennod ac adnod i ni ar hynny yn ddiweddarach heddiw.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddatblygiad arfaethedig Parcffordd Caerdydd yn Llaneirwg? OQ61542
5. Will the First Minister make a statement on the proposed Cardiff Parkway development in St Mellons? OQ61542
The Cardiff parkway planning application is under active consideration and a decision will be issued in due course.
Mae cais cynllunio parcffordd Caerdydd o dan ystyriaeth weithredol a bydd penderfyniad yn cael ei gyhoeddi maes o law.
Thank you for the reply. I welcome what you have said repeatedly, as First Minister, about the need to grow the economy. Cardiff parkway is a transport and economic development proposal in the east of my constituency. This proposal is endorsed in the Burns report; has a joint section 106 agreement; again endorsed by Natural Resources Wales on environmental mitigation; and it is privately funded, with the Welsh Government as a minority joint venture partner. We all understand the transport budget does not have the spare capital to deliver this proposal.
Cardiff Council approved the planning proposal in April 2022. It was called in by Welsh Ministers in November 2022. Two planning inspectorate inquiries have now taken place, in September 2023 and February 2024. Can the First Minister give us an update on which Minister will now determine this matter? And when can we expect a decision on whether this proposal will be approved?
Diolch am yr ymateb. Rwy'n croesawu'r hyn yr ydych chi wedi ei ddweud dro ar ôl tro, fel Prif Weinidog, am yr angen i dyfu'r economi. Mae parcffordd Caerdydd yn gynnig trafnidiaeth a datblygu economaidd yn nwyrain fy etholaeth. Cymeradwyir y cynnig hwn yn adroddiad Burns; mae ganddo gytundeb adran 106 ar y cyd; eto wedi'i gymeradwyo gan Cyfoeth Naturiol Cymru ar liniaru amgylcheddol; ac mae wedi'i ariannu'n breifat, gyda Llywodraeth Cymru yn bartner menter ar y cyd lleiafrifol. Rydym ni i gyd yn deall nad oes gan y gyllideb drafnidiaeth y cyfalaf dros ben i gyflawni'r cynnig hwn.
Cymeradwyodd Cyngor Caerdydd y cynnig cynllunio ym mis Ebrill 2022. Cafodd ei alw i mewn gan Weinidogion Cymru ym mis Tachwedd 2022. Cynhaliwyd dau ymchwiliad arolygiaeth cynllunio bellach, ym mis Medi 2023 ac ym mis Chwefror 2024. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am ba Weinidog fydd yn penderfynu ar y mater hwn nawr? A phryd allwn ni ddisgwyl penderfyniad ar ba un fydd y cynnig hwn yn cael ei gymeradwyo?
Well, thanks very much. It's obviously not appropriate for me to comment on a live planning case, but what I can tell you is that now that my new Cabinet's in place, a Cabinet Secretary will be allocated to the case in the next week, so that they can be working towards a decision on this matter. But I can't provide any further comment on the merits of this proposal, in order to avoid prejudicing the final decision.
Wel, diolch yn fawr iawn. Yn amlwg, nid yw'n briodol i mi wneud sylwadau ar achos cynllunio byw, ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi, nawr bod fy Nghabinet newydd wedi'i benodi, yw y bydd Ysgrifennydd Cabinet yn cael ei neilltuo i'r achos yn ystod yr wythnos nesaf, fel y gall fod yn gweithio tuag at benderfyniad ar y mater hwn. Ond ni allaf wneud unrhyw sylw pellach ar rinweddau'r cynnig hwn, er mwyn osgoi rhagfarnu'r penderfyniad terfynol.
First Minister, as we've just heard, even though Cardiff parkway has been privately funded, there's an intention that the proposed Cardiff Crossrail development will eventually connect to it, which is being built by Cardiff Council with the help of Transport for Wales. However, as you will know, Transport for Wales made a loss of nearly £300 million last year and required additional funding from this Government of about £125 million. Its flagship south Wales metro project is also currently £260 million over budget. I think it would be safe to say that public confidence in Transport for Wales is at an all-time low, especially where I come from, but I would be interested to know, First Minister, if an assessment has been made of the actual likelihood of Cardiff Crossrail linking up with Cardiff parkway, and what impact it would have on the parkway development, should it fail to do so. Thank you.
Prif Weinidog, fel yr ydym ni newydd glywed, er bod parcffordd Caerdydd wedi cael ei ariannu'n breifat, ceir bwriad y bydd datblygiad arfaethedig Cledrau Croesi Caerdydd yn cysylltu ag ef yn y pen draw, sy'n cael eu hadeiladu gan Gyngor Caerdydd gyda chymorth Trafnidiaeth Cymru. Fodd bynnag, fel y byddwch yn gwybod, gwnaeth Trafnidiaeth Cymru golled o bron i £300 miliwn y llynedd ac roedd angen cyllid ychwanegol gan y Llywodraeth hon o tua £125 miliwn. Mae ei brosiect metro de Cymru blaenllaw £260 miliwn dros y gyllideb hefyd ar hyn o bryd. Rwy'n credu y byddai'n ddiogel dweud bod hyder y cyhoedd yn Trafnidiaeth Cymru ar ei isaf erioed, yn enwedig o le rwyf i'n dod, ond byddai gen i ddiddordeb mewn gwybod, Prif Weinidog, a oes asesiad wedi cael ei wneud o'r gwir debygolrwydd y bydd Cledrau Croesi Caerdydd yn cysylltu â pharcffordd Caerdydd, a pha effaith y byddai'n ei chael ar ddatblygiad y parcffordd, pe baen nhw'n methu â gwneud hynny. Diolch.
Thanks. Again, I think it's important for me not to be drawn into any planning issues, but the Cardiff parkway proposal is for a new station at St Mellons. I don't accept your proposition that Transport for Wales is not performing well. In fact, it's the best performing rail service in Wales. Of course, what we do know is that we have invested vast sums of money, and over the next few months, you will see significant new investment going into and transforming the rail services in Wales.
Diolch. Eto, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i mi beidio â chael fy nhynnu i mewn i unrhyw faterion cynllunio, ond mae cynnig parcffordd Caerdydd ar gyfer gorsaf newydd yn Llaneirwg. Nid wyf i'n derbyn eich gosodiad nad yw Trafnidiaeth Cymru yn perfformio'n dda. Mewn gwirionedd, dyma'r gwasanaeth rheilffordd sy'n perfformio orau yng Nghymru. Wrth gwrs, yr hyn yr ydym ni'n ei wybod yw ein bod ni wedi buddsoddi symiau enfawr o arian, a dros y misoedd nesaf, byddwch yn gweld buddsoddiad newydd sylweddol yn mynd i mewn i'r gwasanaethau rheilffyrdd yng Nghymru ac yn eu gweddnewid.
Thank you, First Minister. Putting aside the planning issues, this project—Cardiff parkway—was initially proposed to be entirely led by the private sector, and a new railway station funded by the private sector. My understanding is that the last costs were at £120 million. That's before COVID, so we anticipate that that will be significantly more. Is it still the Welsh Government's understanding that those costs will entirely be met by the private developers, and if not, where would that gap funding come from? And could she also confirm whether or not Transport for Wales have looked at alternative railway station models? The four-line mainline model put forward by the developers is arguably over the top, and a local walk-up station, like the one being developed up the railway line at Magor, is arguably more appropriate. Is Transport for Wales actively developing that proposal so that the people of east Cardiff can have a railway option regardless of whether this proposal goes through?
Diolch, Prif Weinidog. Gan roi'r materion cynllunio o'r neilltu, cynigiwyd i'r prosiect hwn—parcffordd Caerdydd—gael ei arwain yn gyfan gwbl gan y sector preifat i gychwyn, a gorsaf reilffordd newydd yn cael ei hariannu gan y sector preifat. Fy nealltwriaeth i yw mai £120 miliwn oedd y costau diwethaf. Mae hynny cyn COVID, felly rydym ni'n rhagweld y bydd hynny'n llawer mwy. Ai dealltwriaeth Llywodraeth Cymru o hyd yw y bydd y costau hynny yn cael eu talu'n llwyr gan y datblygwyr preifat, ac os na fyddan nhw, o ble fyddai'r cyllid hwnnw i lenwi'r bwlch yn dod? Ac a allai hefyd gadarnhau a yw Trafnidiaeth Cymru wedi edrych ar fodelau gorsafoedd rheilffordd amgen ai peidio? Gellid dadlau bod y model prif reilffordd pedair llinell a gyflwynwyd gan y datblygwyr dros ben llestri, a gellid dadlau bod gorsaf teithio nawr leol, fel yr un sy'n cael ei datblygu i fyny'r rheilffordd ym Magwyr, yn fwy priodol. A yw Trafnidiaeth Cymru wrthi'n datblygu'r cynnig hwnnw fel y gall pobl dwyrain Caerdydd gael opsiwn rheilffordd pa un a yw'r cynnig hwn yn llwyddiannus ai peidio?
Thanks very much. Well, I'm certainly not making any economic commitments to this programme. Our budget is very stretched, and we have to work out exactly what the priorities are. Speaking more generally about transport in the area, Transport for Wales are carrying out work to develop new railway stations east of Cardiff that have the potential to enable thousands of journeys by public transport. These stations would be able to make use of the planned enhancements of the south Wales main line relief line, which was recommended by Lord Burns. Since he made those recommendations in 2021, the Welsh Government has invested to develop the proposal through Transport for Wales, along with a £2.7 million investment by the UK Government. But what I can tell you is the massive difference in terms of co-operation between the Welsh Government and the UK Government since Labour has come to power. I know that Ken Skates has had significant and constant discussions with the Minister responsible, the relationship has transformed, and they understand that there needs to be more investment in terms of rail infrastructure in Wales.
Diolch yn fawr iawn. Wel, yn sicr, nid wyf i'n gwneud unrhyw ymrwymiadau economaidd i'r rhaglen hon. Mae ein cyllideb wir wedi'i hymestyn, ac mae'n rhaid i ni weithio allan yn union beth yw'r blaenoriaethau. Gan siarad yn fwy cyffredinol am drafnidiaeth yn yr ardal, mae Trafnidiaeth Cymru yn gwneud gwaith i ddatblygu gorsafoedd rheilffordd newydd i'r dwyrain o Gaerdydd sydd â'r potensial i alluogi miloedd o deithiau ar drafnidiaeth gyhoeddus. Byddai'r gorsafoedd hyn yn gallu gwneud defnydd o'r gwelliannau arfaethedig i reilffordd liniaru prif reilffordd de Cymru, a argymhellwyd gan yr Arglwydd Burns. Ers iddo wneud yr argymhellion hynny yn 2021, mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi i ddatblygu'r cynnig drwy Trafnidiaeth Cymru, ynghyd â buddsoddiad o £2.7 miliwn gan Lywodraeth y DU. Ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw'r gwahaniaeth enfawr o ran cydweithrediad rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ers i Lafur ddod i rym. Gwn fod Ken Skates wedi cael trafodaethau sylweddol a chyson gyda'r Gweinidog sy'n gyfrifol, mae'r berthynas wedi gweddnewid, ac maen nhw'n deall bod angen mwy o fuddsoddiad o ran seilwaith rheilffyrdd yng Nghymru.
6. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad ar gamau Llywodraeth Cymru i wella ansawdd dŵr mewn afonydd? OQ61498
6. Will the First Minister provide an update on Welsh Government action to improve water quality in rivers? OQ61498
Welsh Government is taking an integrated catchment approach to improve water quality in our rivers, co-operating with all sectors involved. We've also made available over £40 million of additional funding between 2022 and 2023 and 2024-25, to address water-quality challenges across Wales.
Mae Llywodraeth Cymru yn mabwysiadu dull dalgylch integredig i wella ansawdd dŵr yn ein hafonydd, gan gydweithredu â'r holl sectorau dan sylw. Rydym ni hefyd wedi gwneud dros £40 miliwn o gyllid ychwanegol ar gael rhwng 2022 a 2023 a 2024-25, i fynd i'r afael â heriau ansawdd dŵr ledled Cymru.
Thank you for that answer. Releasing large volumes of untreated wastewater laced with microplastics and sewage severely compromises water quality and poses distress to freshwater habitats, marine life, and ultimately humans themselves. While Natural Resources Wales grants permits to allow the discharge of untreated wastewater after heavy rainfall, research shows that water companies in both Wales and England routinely breach this condition. Raw sewage discharge into the River Tawe causes serious concern amongst anglers and residents. Will the Welsh Government strengthen legislation to prevent the shameful yet widespread practice of routinely discharging untreated sewage into Welsh rivers?
Diolch am yr ateb yna. Mae gollwng llawer iawn o ddŵr gwastraff heb ei drin sy'n llawn microblastigau a charthffosiaeth yn peryglu ansawdd dŵr yn ddifrifol ac yn peri trallod i gynefinoedd dŵr croyw, bywyd morol, a phobl eu hunain yn y pen draw. Er bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn rhoi trwyddedau i ganiatáu gollwng dŵr gwastraff heb ei drin ar ôl glaw trwm, mae gwaith ymchwil yn dangos bod cwmnïau dŵr yng Nghymru ac yn Lloegr yn mynd yn groes i'r amod hwn fel mater o drefn. Mae gollwng carthion amrwd i Afon Tawe yn achosi pryder difrifol ymhlith pysgotwyr a thrigolion. A wnaiff Llywodraeth Cymru gryfhau deddfwriaeth i atal yr arfer cywilyddus ond eang o ollwng carthion heb eu trin i afonydd Cymru fel mater o drefn?
Well, thanks very much, Mike. You'll be aware that the Deputy First Minister will be making a statement today on cleaning our rivers, lakes and seas, where I'm sure he will go into more detail and can answer the question in much more detail than I'm able to do today.
But what I can tell you is that part of the reason that we have pollution in our rivers, as you suggest, is because of the discharge from those storm overflows during times of heavy rain. They do play an important part in reducing the risk of sewers flooding homes and public spaces, so there's role for them, but as you say, we've got to be really careful to make sure that they're tightly controlled, and that is the job of NRW. It's important that they only discharge in times of heavy rainfall when the capacity of the sewer has been exceeded.
Dŵr Cymru's national environmental plan includes a requirement to treat more flow through the Trebanos wastewater treatment works in the Tawe catchment area. They've already started to design that, so I'm hoping that that will help the constituents in your area.
Wel, diolch yn fawr iawn, Mike. Byddwch yn ymwybodol y bydd y Dirprwy Brif Weinidog yn gwneud datganiad heddiw ar lanhau ein hafonydd, ein llynnoedd a'n moroedd, lle rwy'n siŵr y bydd yn mynd i fwy o fanylder ac yn gallu ateb y cwestiwn yn llawer mwy manwl nag y gallaf i ei wneud heddiw.
Ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw mai rhan o'r rheswm y mae gennym ni lygredd yn ein hafonydd, fel rydych chi'n ei awgrymu, yw oherwydd y gollyngiadau o'r gorlifoedd storm hynny yn ystod adegau o law trwm. Maen nhw'n chwarae rhan bwysig o ran lleihau'r risg o garthffosydd yn gorlifo i gartrefi a mannau cyhoeddus, felly mae swyddogaeth ar eu cyfer, ond fel rydych chi'n ei ddweud, mae'n rhaid i ni fod yn ofalus iawn i wneud yn siŵr eu bod nhw'n cael eu rheoli'n dynn, a chyfrifoldeb Cyfoeth Naturiol Cymru yw hynny. Mae'n bwysig eu bod nhw'n gollwng ar adegau o law trwm yn unig, pan eir y tu hwnt i gapasiti'r garthffos.
Mae cynllun amgylcheddol cenedlaethol Dŵr Cymru yn cynnwys gofyniad i drin mwy o lif trwy waith trin dŵr gwastraff Trebanos yn nalgylch Tawe. Maen nhw eisoes wedi dechrau dylunio hynny, felly rwy'n gobeithio y bydd hynny'n helpu'r etholwyr yn eich ardal.
7. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi cymunedau y mae llifogydd yn effeithio arnynt? OQ61532
7. How is the Welsh Government supporting communities impacted by flooding? OQ61532
This financial year, 2024-25, we are investing a record £75 million under our flood and coastal erosion risk management programme. This includes allocating more than £8.2 million capital funding for risk management authorities in Mid and West Wales to progress flood schemes, and we estimate this will benefit 5,207 properties.
Yn y flwyddyn ariannol hon, 2024-25, rydym ni'n buddsoddi £75 miliwn yn unol â'n rhaglen rheoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol. Mae hyn yn cynnwys dyrannu dros £8.2 miliwn o gyllid cyfalaf ar gyfer yr awdurdodau rheoli risg yn y canolbarth a'r gorllewin i ddatblygu cynlluniau llifogydd, ac rydym ni'n amcangyfrif y bydd hyn o fantais i 5,207 eiddo.
Thank you for that answer, First Minister, and can I take this opportunity to congratulate you on being the first female First Minister of Wales?
I was pleased to see that you and the Deputy First Minister visited Ammanford last week to see first-hand the multi-million pound Welsh Government-funded flood risk management scheme. This has been designed to reduce the risk of flooding for over 380 properties in that town. Ammanford has suffered multiple flooding events over the last 40 years, which have been devastating for both businesses and individuals. With extreme weather events forecast to increase as a result of climate change in the coming years, the flood risk is predicted to increase alongside that. In recent weeks, we've seen evidence of this flash flooding, and not only in many parts of Wales, but—on a scale that astounded everybody—across Europe. So, First Minister, are you taking the learning that would have come out of that Ammanford project and delivering projects across Wales from that learning?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog, ac a gaf i achub ar y cyfle hwn i'ch llongyfarch chi ar ddod yn Brif Weinidog benywaidd cyntaf Cymru?
Roeddwn i'n falch o weld eich bod chi a'r Dirprwy Brif Weinidog wedi ymweld â Rhydaman yr wythnos diwethaf i weld y cynllun rheoli perygl llifogydd drosoch eich hunain sy'n werth miliynau o bunnau ac sy'n cael ei ariannu gan Lywodraeth Cymru. Fe'i cynlluniwyd i leihau'r perygl o lifogydd i dros 380 o adeiladau yn y dref honno. Mae Rhydaman wedi dioddef llifogydd lawer gwaith dros y 40 mlynedd diwethaf, sydd wedi bod yn ddinistriol i fusnesau ac unigolion. Gyda rhagolygon y bydd digwyddiadau tywydd eithafol yn cynyddu o ganlyniad i newid hinsawdd yn y blynyddoedd i ddod, rhagwelir y bydd y perygl o lifogydd yn cynyddu ochr yn ochr â hynny. Yn ystod yr wythnosau diwethaf, fe welsom ni dystiolaeth o'r llifogydd sydyn hyn, ac nid yn unig mewn sawl cwr o Gymru, ond—ar raddfa a oedd yn syfrdanu pawb—ledled Ewrop. Felly, Prif Weinidog, a ydych chi am gymryd yr hyn a ddysgwyd o'r prosiect hwnnw yn Rhydaman a'i gyflwyno i'r prosiectau ledled Cymru i'w gynnwys yn y rhain hefyd?
Thanks very much. It was very much my pleasure, along with the Deputy First Minister, to go and open formally that Rhydaman flood alleviation scheme last week, a £6 million investment. As you say, lots of people are benefiting from that. I think we've got to remember that all the time: this is about supporting people who can be really traumatised by the impact of floods on their homes. It was great to meet Rosa Lee, who was one of the people in that community who was going to benefit. I'd like to thank Natural Resources Wales for their hard work in delivering yet another major flood alleviation scheme in Wales.
The Rhydaman scheme is just one example of the many schemes we're delivering through our record £75 million flood and coastal risk management programme. What we know is that climate change is changing the way that our communities work and live. It is having an impact day in and day out. We've seen Boris wreak havoc this week; not the Boris we are familiar with, with a big mop of white hair, but this is Boris in eastern Europe, where we have seen a significant impact on communities in that area. This is not going away, we have to take it seriously, and of course, we all have a responsibility to contribute in any way we can to try and reduce the issue of climate change in our communities.
Diolch yn fawr i chi. Roedd hi'n bleser mawr i mi, ynghyd â'r Dirprwy Brif Weinidog, gael mynd i agor y cynllun hwnnw i liniaru llifogydd yn Rhydaman yn ffurfiol yr wythnos diwethaf, sy'n fuddsoddiad o £6 miliwn. Fel rydych chi'n dweud, mae llawer o bobl yn elwa ar hynny. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni gofio hynny drwy'r amser: mae hyn yn ymwneud â rhoi cefnogaeth i bobl y gallen nhw gael ysgytwad ofnadwy oherwydd effaith llifogydd ar eu cartrefi. Roedd hi'n ardderchog cael cwrdd â Rosa Lee, a oedd yn un o'r bobl yn y gymuned honno a fyddai'n cael budd mawr o'r cynllun. Fe hoffwn ddiolch i Cyfoeth Naturiol Cymru am eu gwaith caled wrth gyflawni cynllun lliniaru llifogydd mawr arall yng Nghymru unwaith eto.
Dim ond un enghraifft yn unig yw cynllun Rhydaman o'r nifer fawr o gynlluniau yr ydym ni'n eu cyflawni drwy gyfrwng ein rhaglen ni i reoli'r perygl o lifogydd a gwarchod arfordiroedd sydd yn werth £75 miliwn. Yr hyn a wyddom ni yw bod newid hinsawdd yn newid y ffordd y mae ein cymunedau yn gweithio ac yn byw. Mae'n cael effaith o ddydd i ddydd. Fe welsom ni Boris yn mynd drwy ei bethau'r wythnos hon; nid y Boris yr ydym ni'n fwy cyfarwydd ag ef, gyda'i fop mawr o wallt gwyn, ond y Boris yn nwyrain Ewrop oedd hwnnw, lle gwelsom ni effaith sylweddol ar gymunedau yn yr ardaloedd hynny. Ni fydd hynny'n dod i ben, mae'n rhaid i ni gymryd hyn o ddifrif, ac wrth gwrs, mae gan bob un ohonom ni gyfrifoldeb i gyfrannu mewn unrhyw ffordd y gallwn ni i geisio lliniaru mater newid hinsawdd yn ein cymunedau ni.
Yn olaf, cwestiwn 8, Paul Davies.
And finally, question 8, Paul Davies.
8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddarparu gwasanaethau iechyd ym Mhreseli Sir Benfro? OQ61491
8. Will the First Minister make a statement on the delivery of health services in Preseli Pembrokeshire? OQ61491
Ers 2022, mae nifer y llwybrau cleifion sy'n aros dwy flynedd wedi mynd i lawr 80 y cant ym mwrdd iechyd Hywel Dda. Er hynny, mae mwy i'w wneud. Drwy ymyrraeth wedi'i thargedu, mae fy swyddogion yn gweithio'n agos gyda'r bwrdd i wella mynediad at iechyd a gofal diogel ac amserol.
Since 2022, the number of patient pathways waiting over two years has reduced by 80 per cent in Hywel Dda health board. However, there is more to be done. Through the targeted intervention escalation, my officials are working closely with the health board to improve access to safe and timely health and care.
First Minister, as you know, Hywel Dda University Health Board has decided to close St David's Surgery and disperse around 3,000 patients to practices further afield. This includes elderly patients and those with limited travel options, who will now no longer be able to access local medical care. You'll be aware of the public meeting recently held, where over 150 people met to discuss how best to appeal against the health board's decision and even discussed the possibility of buying the current surgery building as a community asset. I'm sure you'll agree with me it's not acceptable that the city of St David's will no longer have access to a local GP surgery. The community is right to call on the Welsh Government to intervene, given it has the power to do so. Therefore, First Minister, will you join me and, together, stand up for the people of St David's and fight against the health board's plan so that residents can continue to receive GP services in their local community? They deserve no less.
Prif Weinidog, fel gwyddoch chi, mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda wedi penderfynu cau Meddygfa Tyddewi a gwasgaru tua 3,000 o gleifion i bractisau sy'n bellach i ffwrdd. Mae hynny'n cynnwys cleifion oedrannus a'r rhai sydd â chyfyngiadau ar eu dewisiadau o ran teithio, na fyddan nhw'n gallu cael gafael ar ofal meddygol yn lleol erbyn hyn. Rydych chi'n siŵr o fod yn ymwybodol o'r cyfarfod cyhoeddus a gynhaliwyd yn ddiweddar, pan ddaeth dros 150 o bobl i gyfarfod ar gyfer trafod y ffordd orau o apelio yn erbyn penderfyniad y bwrdd iechyd a'r posibilrwydd o brynu'r feddygfa bresennol hyd yn oed er mwyn iddi fod yn ased cymunedol. Rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno â mi nad yw hi'n dderbyniol i ddinas Tyddewi fod heb feddygfa leol o hyn allan. Mae'r gymuned yn iawn i alw ar Lywodraeth Cymru i ymyrryd, o ystyried bod y pŵer ganddi i wneud hynny. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi a, gyda'n gilydd, sefyll dros bobl Tyddewi ac ymladd yn erbyn cynllun y bwrdd iechyd er mwyn i'r trigolion barhau i dderbyn gwasanaethau meddygon teulu yn eu cymuned leol? Nid ydyn nhw'n haeddu dim yn llai.
Thanks very much. I obviously have to declare an interest in relation to this surgery, because it serves many members of my family. The decision on what happens in relation to how health is organised is one for the health board, and there are established procedures for handling proposals for changes to delivery of those local services. We know that the St David's Surgery notified Hywel Dda University Health Board in April of the intention to hand back that contract. Services are due to end in October. I know that the health board carried out engagement with residents about the future of services, because I was there. It is important, though, to know that Llais was engaged throughout that process.
It's not just about a building. Buying a building is not just what it's about. You've actually got to staff these places, and to attract people to work in those surgeries we need to put significant additional sums of money on the table. Part of the reason for handing back that contract was because it was difficult to get people to work in that surgery. I know that the plan is to establish and to keep in St David's a nurse-led service, and I think that will be important for, in particular, the elderly in that area.
Diolch yn fawr iawn. Yn amlwg, mae'n rhaid i mi ddatgan buddiant o ran y feddygfa hon, oherwydd y hi yw'r feddygfa y mae llawer o aelodau fy nheulu yn ei defnyddio. Mae'r penderfyniad ar yr hyn a fydd yn digwydd o ran sut bydd trefnu ar gyfer iechyd yn un i'r bwrdd iechyd, ac fe geir gweithdrefnau sefydledig ar gyfer ymdrin â chynigion i newid y ddarpariaeth o'r gwasanaethau lleol hynny. Fe wyddom ni fod Meddygfa Tyddewi wedi rhoi gwybod i Fwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda ym mis Ebrill am y bwriad i drosglwyddo'r cytundeb hwnnw'n ei ôl. Mae disgwyl i'r gwasanaethau ddod i ben ym mis Hydref. Rwy'n gwybod bod y bwrdd iechyd wedi ymgysylltu â thrigolion ynglŷn â dyfodol y gwasanaethau, oherwydd roeddwn i'n bresennol yno. Serch hynny, mae hi'n bwysig bod yn ymwybodol fod Llais wedi bod â rhan drwy gydol y broses honno.
Nid yw hyn yn ymwneud ag adeilad yn unig. Nid prynu'r adeilad yw unig ystyr hyn. Mae'n rhaid i chi staffio'r safleoedd hyn, a denu pobl i weithio yn y meddygfeydd hynny a byddai angen i ni gynnig symiau ychwanegol sylweddol o arian yn hynny o beth. Rhan o'r rheswm dros drosglwyddo'r contract hwnnw yn ei ôl oedd oherwydd ei bod hi'n anodd cael pobl i ddod i weithio yn y feddygfa honno. Rwy'n gwybod mai'r cynllun yw sefydlu a chadw gwasanaeth dan arweiniad nyrsys yn Nhyddewi, ac rwy'n credu y byddai hynny'n bwysig i'r henoed, yn enwedig, yn yr ardal honno.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Mae'r eitem nesaf wedi ei ohirio—eitem 3, sef y cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol.
The next item is postponed. That's item 3, questions to the Counsel General.
Nawr fe gawn ni, o dan eitem 4, gynnig i atal Rheolau Sefydlog dros dro er mwyn caniatáu cynnal yr eitem nesaf o fusnes. Y Prif Weinidog sy'n cynnig hwn yn ffurfiol.
We will now move to item 4, a motion to suspend Standing Orders to allow the next item of business to take place. The First Minister to move formally.
Cynnig NNDM8655 Eluned Morgan
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheolau Sefydlog 33.6 a 33.8:
Yn atal Rheol Sefydlog 12.20(i), a'r rhan honno o Reol Sefydlog 11.16 sy'n ei gwneud yn ofynnol bod y cyhoeddiad wythnosol o dan Reol Sefydlog 11.11 yn darparu'r amserlen ar gyfer busnes yn y Cyfarfod Llawn yr wythnos ganlynol, er mwyn caniatáu i NNDM8654 gael ei ystyried yn y Cyfarfod Llawn ddydd Mawrth, 17 Medi 2024.
Motion NNDM8655 Eluned Morgan
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Orders 33.6 and 33.8:
Suspends Standing Order 12.20(i), and that part of Standing Order 11.16 that requires the weekly announcement under Standing Order 11.11 to constitute the timetable for business in Plenary for the following week, to allow NNDM8654 to be considered in Plenary on Tuesday, 17 September 2024.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
Oes yna wrthwynebiad i atal y Rheolau Sefydlog dros dro? Nac oes. Felly, mae hynny wedi ei gymeradwyo.
Are there any objections to the proposal to suspend Standing Orders? There are none. Therefore, that is agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Mae hynny'n ein caniatáu ni i gymryd eitem 5, sef y cynnig i gymeradwyo enwebu Cwnsler Cyffredinol. Dwi'n galw ar y Prif Weinidog i wneud yr enwebiad yna. Eluned Morgan.
That allows us to take item 5, the motion to approve the nomination of a Counsel General. I call on the First Minister to make that nomination. Eluned Morgan.
Cynnig NNDM8654 Eluned Morgan
Cynnig bod y Senedd, yn unol ag Adran 49(3) o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006 a Rheol Sefydlog 9.1, yn cytuno â’r argymhelliad gan Brif Weinidog Cymru i Ei Fawrhydi y Brenin benodi Julie James AS yn Gwnsler Cyffredinol.
Motion NNDM8654 Eluned Morgan
To propose that the Senedd, in accordance with Section 49(3) of the Government of Wales Act 2006 and Standing Order 9.1, agrees to the First Minister’s recommendation to His Majesty The King to appoint Julie James MS as Counsel General.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
I nominate Julie James for the role of Counsel General, and I ask Members to support her nomination.
Rwy'n enwebu Julie James ar gyfer swydd y Cwnsler Cyffredinol, ac rwy'n gofyn i'r Aelodau gefnogi ei henwebiad hi.
Does neb arall eisiau cyfrannu. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn a Julie James wedi ei hethol yn Gwnsler Cyffredinol. Pob hwyl gyda'r gwaith yna.
There are no other speakers. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed and Julie James has been elected Counsel General. We wish her well with that work.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd nesaf. Y Trefnydd sy'n gwneud y datganiad hwn. Jane Hutt.
The next item is the business statement and announcement. I call on the Trefnydd to make that statement. Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae nifer o newidiadau i fusnes yr wythnos hon, fel y nodir ar agenda'r Cyfarfod Llawn. Mae busnes drafft y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd ar gael i’r Aelodau yn electronig.
Thank you very much, Llywydd. There are several changes to this week's business, as set out on the Plenary agenda. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which is available to Members electronically.
Trefnydd, can I call for a statement from the Cabinet Secretary for health on palliative care and end-of-life care in Wales? As many Members of the Senedd will know, we recently received a copy of Marie Curie's report on better end of life. It was looking at patient experiences and end-of-life care across the whole of England and Wales. Unfortunately, there were some concerning findings in relation to Wales, including that 36 per cent of people were severely or overwhelmingly affected by pain in their final weeks of life, while 19 per cent had no contact with their GP in the final three months of life. I’m sure we’ll all agree that those statistics need to be addressed. Whilst the Welsh Government’s quality statement on palliative and end-of-life care was ambitious and very good on paper, it’s important, obviously, that that’s put into practice. So, I do think that it would be good to receive an update from the Minister so that we can have a discussion, as Members in this Chamber, in order to make those ambitions that we have a reality.
Secondly, can I call for a statement from the Deputy First Minister and Cabinet Secretary with responsibility for climate change? We’ve all celebrated, quite rightly, in this Chamber the wonderful achievement that Wales has had in terms of recycling rates, but there are some concerns in my own constituency in parts of Denbighshire regarding the very poorly handled roll-out of the new recycling system that requires people to separate their waste at the kerbside. It is a matter of great confusion to my constituents that they are required to separate the waste only for it to then be co-mingled back again into the back of the lorries that trundle through their communities. Clearly, the Welsh Government has the ultimate responsibility for making sure that local authorities do a good job, and they’ve invested heavily in this new scheme in Denbighshire. So, can we have a written statement from the Minister on what involvement the Welsh Government is having with Denbighshire in order to support them to get this system right once and for all so that people aren’t putting up with these painful experiences of seeing their waste remingled after they’ve gone to the efforts of sorting it out?
Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ar ofal lliniarol a gofal diwedd oes yng Nghymru? Fel gŵyr llawer o Aelodau'r Senedd, fe gawsom ni gopi o adroddiad Marie Curie yn ddiweddar yn ymdrin â gofal gwell ar ddiwedd oes. Roedd hwnnw'n ystyried profiadau cleifion a gofal diwedd oes ledled Cymru a Lloegr. Yn anffodus, roedd rhai canfyddiadau pryderus o ran sefyllfa Cymru, gan gynnwys y ffaith bod 36 y cant o bobl yn dioddef poen enbyd neu aruthrol yn ystod eu hwythnosau olaf o fywyd, ac nad yw 19 y cant ag unrhyw gyswllt â'u meddyg teulu yn ystod tri mis olaf eu bywyd. Rwy'n siŵr y byddwn ni i gyd yn cytuno ynglŷn â'r angen sydd i fynd i'r afael â'r ystadegau hynny. Er bod datganiad Llywodraeth Cymru ar ansawdd gofal lliniarol a diwedd oes yn uchelgeisiol ac yn dda iawn ar bapur, mae hi'n bwysig, yn amlwg, bod hwnnw'n cael ei roi ar waith. Felly, rwy'n credu mai da o beth fyddai i ni gael diweddariad gan y Gweinidog er mwyn cynnal trafodaeth, fel Aelodau'r Siambr hon, i wireddu'r uchelgeisiau hyn sydd gennym ni.
Yn ail, a gaf i alw am ddatganiad gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros newid hinsawdd? Testun balcdher i ni, yn gwbl briodol, yn y Siambr hon yw cyflawniad gwych Cymru o ran cyfraddau ailgylchu, ond fe geir rhai pryderon yn fy etholaeth i mewn rhannau o sir Ddinbych ynghylch cyflwyno'r system ailgylchu newydd sy'n ei gwneud hi'n ofynnol i bobl wahanu eu gwastraff wrth ymyl y ffordd. Mae hynny'n peri penbleth i'm hetholwyr o ran y gofyn iddyn nhw wahanu'r gwastraff dim ond iddo gael ei gymysgu yn ei ôl ar gefn y lorïau sy'n rowlio trwy eu cymunedau nhw. Yn amlwg, Llywodraeth Cymru sydd â'r cyfrifoldeb pennaf wrth sicrhau bod yr awdurdodau lleol yn gwneud gwaith da, ac maen nhw wedi buddsoddi llawer yn y cynllun newydd hwn yn sir Ddinbych. Felly, a gawn ni ddatganiad ysgrifenedig gan y Gweinidog ynglŷn â chyfraniad Llywodraeth Cymru gyda Chyngor Sir Ddinbych i roi cefnogaeth wrth weinyddu'r system hon yn iawn unwaith ac am byth fel nad yw pobl yn gorfod dioddef y profiadau annifyr hyn o weld eu gwastraff yn cael ei gymysgu unwaith eto ar ôl iddyn nhw fynd i'r drafferth i'w wahanu?
Thank you very much, Darren Millar. I think it’s really important to acknowledge, as you do and we all do across the Chamber and with the cross-party group, that we work to deliver palliative care and end-of-life care in partnership. We work with the NHS, working at the forefront, in partnership with the charities and the delivery services of Marie Curie. That’s just one example, because we have so many hospices across Wales run by many different local and national organisations. So, it’s that close partnership that is crucial. As you acknowledge, the Welsh Government policy and statement is delivered in partnership and our ambition is to deliver the best palliative and end-of-life care. Every year, I launch the Great Daffodil Appeal campaign from Marie Curie, and I think it’s an opportunity to acknowledge the staff who work within palliative care services, particularly the nurses who are not just working in hospices, but also in the community. I’m sure that the Cabinet Secretary for Health and Social Care will be looking at how he can update on the achievements that are being made.
Yes, the Deputy First Minister is here and has acknowledged that there is still an ongoing issue with implementation in terms of the delivery of the new recycling arrangements by Denbighshire County Council. It is, of course, to move to that source-segregated recycling service, which many of us in this Chamber now very much embrace and live with, and it works incredibly well. It’s actually to bring Denbighshire in line with the blue collections blueprint. So, I think I have been reassured that recent reports of food waste being mixed with other recycling, for example, which had been raised, was a one-off incident. There’s more training and awareness raising of best practice amongst the operatives who, again, let’s acknowledge the operatives in our recycling nation—we are a recycling nation, right at the forefront globally—but it is our operatives who actually deliver that service. But I have to say the ongoing improvements to the service resulted in over 99 per cent of recycling in Denbighshire being collected as it should during last week. But I think that the Deputy First Minister will want to update, as you advise.
Diolch yn fawr iawn i chi, Darren Millar. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn cydnabod, fel rydych chi'n ei wneud ynghyd â phawb ohonom ni yn Siambr a'r grŵp trawsbleidiol hefyd, mai gweithio mewn partneriaeth yr ydym ni i ddarparu gofal lliniarol a gofal diwedd oes. Rydym ni'n gweithio gyda'r GIG, gan weithio ar y rheng flaen, mewn partneriaeth ag elusennau a gwasanaethau cyflawni Marie Curie. Un enghraifft yn unig yw honno, oherwydd mae cymaint o hosbisau gennym ni ledled Cymru sy'n cael eu rhedeg gan lawer o wahanol sefydliadau lleol a chenedlaethol. Ac felly'r bartneriaeth glòs honno sy'n hanfodol. Fel rydych chi'n ei gydnabod, fe gyflwynir polisi a datganiad Llywodraeth Cymru mewn partneriaeth ac mai ein huchelgais ni yw darparu'r gofal lliniarol a diwedd oes gorau posibl. Bob blwyddyn, rwy'n lansio ymgyrch Apêl Cennin Pedr Fawr Marie Curie, ac rwy'n credu bod hwnnw'n gyfle i gydnabod y staff sy'n gweithio mewn gwasanaethau gofal lliniarol, yn enwedig y nyrsys sydd nid yn unig yn gweithio mewn hosbisau, ond yn y gymuned hefyd. Rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn ystyried sut y gall roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cyflawniadau sy'n digwydd.
Ydyw, mae'r Dirprwy Brif Weinidog yn bresennol ac mae ef wedi cydnabod bod mater yn bodoli o hyd o ran gweithredu i gyflwyno'r trefniadau ailgylchu newydd gan Gyngor Sir Ddinbych. Hynny yw, wrth gwrs, y rheidrwydd i symud at y gwasanaeth ailgylchu hwnnw a wahenir yn ei ffynhonnell, y mae llawer ohonom ni yn y Siambr hon bellach yn ei anwesu ac yn byw gydag ef, ac mae hwnnw'n gweithio yn arbennig o dda. Mewn gwirionedd mae hynny ar gyfer dod â sir Ddinbych yn unol â glasbrint y casgliadau glas. Felly, rwy'n credu fy mod i wedi cael sicrwydd mai digwyddiad untro oedd yr adroddiadau diweddar o wastraff bwyd yn cael ei gymysgu gyda deunyddiau eraill i'w hailgylchu, er enghraifft, a gafodd ei godi. Mae mwy o hyfforddiant a chodi ymwybyddiaeth o arfer gorau ymhlith y gweithwyr sydd, unwaith eto, gadewch i ni gydnabod y gweithwyr yn ein cenedl ailgylchu—rydym ni'n genedl sy'n ailgylchu, ar flaen y gad yn fyd-eang—ond ein gweithwyr ni sydd mewn gwirionedd yn darparu'r gwasanaeth hwnnw. Ond mae'n rhaid i mi ddweud bod y gwelliannau parhaus i'r gwasanaeth wedi arwain at gasglu dros 99 y cant o ailgylchu yn sir Ddinbych fel dylai ddigwydd, yn ystod yr wythnos diwethaf. Ond rwy'n credu y bydd y Dirprwy Brif Weinidog yn dymuno rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf, fel rydych chi'n ei ddweud.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Trefnydd, hoffwn ofyn am ddau beth o ran busnes y Senedd, os gwelwch yn dda. Yn gyntaf, sicrwydd y bydd cysondeb, rŵan, o ran busnes y Llywodraeth, rŵan bod Llywodraeth wedi'i phenodi, yn hytrach na newidiadau munud olaf a'r ansicrwydd a wnaeth ein hwynebu ni cyn toriad yr haf, ac, felly, dros yr wythnos diwethaf o ran busnes heddiw. Yn ail, hoffwn wybod pryd fydd y rhestr o gyfrifoldebau gweinidogol yn cael ei rhannu fel ein bod yn gwybod pa Ysgrifennydd y Cabinet neu Weinidog sy'n gyfrifol am beth. Mae yna gymaint o heriau yn wynebu Cymru a dydy'r ansicrwydd yma ddim yn help i unrhyw un o bobl Cymru. Felly, mae dirfawr angen hynny.
Hefyd, o ran y rhanbarth, hoffwn ofyn am ddiweddariad ynglŷn â’r adolygiad o’r Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008. Mi gawson ni wybod nad oes yna arian. Dŷn ni’n deall hynny, ond buaswn i yn hoffi gwybod gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros drafnidiaeth, a hefyd yr Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg, pa asesiad sydd wedi ei wneud o effaith hyn ar bresenoldeb dysgwyr. Sut ydyn ni’n mynd i sicrhau bod dysgwyr yn medru cyrraedd yr ysgol, oherwydd dwi’n clywed yn barod am heriau dirfawr—sydd yn benodol yng Nghaerdydd—sy’n stopio dysgwyr rhag cyrraedd yr ysgol oherwydd bod yna ddim trafnidiaeth ysgol a bod y bysys ddim ar gael? Felly, mae’n rhaid inni gael sicrwydd ar hyn os ydyn ni eisiau i’n disgyblion ni fod yn yr ysgol.
Trefnydd, I'd like to ask for two statements in terms of Senedd business, please. First of all, an assurance that there'll be consistency, now, in terms of Government business, now that a Government has been appointed, rather than last-minute changes and the uncertainty that faced us before the summer recess and over the past week in terms of today's business. Secondly, I'd like to ask when a list of ministerial responsibilities will be shared so that we can know which Cabinet Secretary or Minister is responsible for what. There are so many challenges facing Wales and this uncertainty is help to no-one in Wales. So, there is a great deal of need for that.
Also, in terms of my region, I’d like to ask for an update in terms of the review of the Learner Travel (Wales) Measure 2008. We found out that there isn’t additional funding, and we understand that, but I would like to understand, from the Cabinet Secretary for transport, and also the Cabinet Secretary for Education, what assessment has been made of the impact of this on learner attendance. How will we ensure that learners can get to school, because I hear already about major challenges—specifically related to Cardiff—that are stopping learners from getting to school, because there is no school transport and the buses aren’t available? So, we need to have assurances on this if we want our pupils to get to school.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan. And, yes, we now, today, have had our first Business Committee coming together, and I appreciate that we do need to demonstrate as a Welsh Government that we are ready for business, to deliver, and I think you’ll very shortly hear the priorities of our First Minister. I was very struck by the fact that, as she said, she is captain of the ship, and we need to make sure, with, of course, our colleagues across the Senedd, that our Government business is clear and understandable, and, indeed, that that allows for the scrutiny that we expect. And I think we’ve already had an excellent example of that in how constructive the First Minister’s questions session has been with our new First Minister, Eluned Morgan, at the helm.
But it is important as well that we’ve set out the business statement for the next three weeks, and we went through that in our Business Committee business this morning, quite appropriately. And I can assure you that the ministerial responsibilities are being finalised today, and we’ll be able to share those with all Members of the Senedd.
Just also to say that we have a full afternoon of business today—Government business—which is very important, on key policies, not just the priorities of our Government, led by the First Minister, but also all of the other issues, policy issues and priorities through the afternoon. So, we will hear from the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language on public sector pay. Very importantly, later on this afternoon, we will also hear from our education Cabinet Secretary on our wonderful roll-out of free school meals, acknowledging that that was one of the great achievements of our co-operation agreement.
I will ask the education Minister for an update on how the review of the learner travel Measure is taking place, how it’s being implemented, and where there are issues. And you’ve raised some today from your region, and I will draw that to her attention.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan. A, do, fe welsom ni, heddiw, ein Pwyllgor Busnes cyntaf yn dod ynghyd, ac rwy'n gwerthfawrogi bod angen i ni ddangos yn Llywodraeth Cymru ein bod ni'n barod i weithio, i gyflawni, ac rwy'n credu y byddwch chi'n clywed beth yw blaenoriaethau ein Prif Weinidog ni'n fuan iawn. Fel y dywedodd, hi yw capten y llong, ac mae angen i ni sicrhau, wrth gwrs, gyda'n cyd-Aelodau ar draws y Senedd, fod busnes ein Llywodraeth yn eglur ac yn ddealladwy, ac, yn wir, bod hynny'n caniatáu ar gyfer y craffu yr ydym ni'n ei ddisgwyl ac fe wnaeth hynny argraff ddofn arnaf i. Ac rwy'n credu ein bod ni eisoes wedi cael enghraifft ardderchog o hynny o ran pa mor adeiladol fu sesiwn cwestiynau'r Prif Weinidog gyda'n Prif Weinidog newydd, Eluned Morgan, wrth y llyw.
Ond mae'n bwysig hefyd ein bod wedi nodi'r datganiad busnes ar gyfer y tair wythnos nesaf, ac fe aethom drwy hynny ym musnes ein Pwyllgor Busnes y bore yma, yn gwbl briodol. Ac fe allaf i eich sicrhau chi bod y cyfrifoldebau gweinidogol yn cael eu cwblhau heddiw, ac fe fyddwn yn gallu rhannu'r rheini gyda phob Aelod yn y Senedd.
A gair byr hefyd o ran bod gennym ni brynhawn llawn iawn o fusnes heddiw—busnes y Llywodraeth—sy'n bwysig iawn, ynglŷn â pholisïau allweddol, nid blaenoriaethau ein Llywodraeth ni'n unig, dan arweiniad y Prif Weinidog, ond yr holl faterion eraill, materion polisi a blaenoriaethau eraill drwy gydol y prynhawn. Felly, fe fyddwn ni'n clywed gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg am gyflogau'r sector cyhoeddus. Yn bwysig iawn, yn ddiweddarach y prynhawn yma, fe fyddwn ni'n clywed hefyd oddi wrth ein Hysgrifennydd dros addysg yn y Cabinet am gyflwyniad campus prydau ysgol am ddim, gan gydnabod bod hwnnw'n un o lwyddiannau mawr ein cytundeb cydweithio.
Fe wnaf i ofyn i'r Gweinidog dros addysg am yr wybodaeth ddiweddaraf o ran sut mae'r adolygiad o'r Mesur teithio gan ddysgwyr yn digwydd, sut mae hwnnw'n cael ei roi ar waith, a lle ceir problemau. Ac rydych chi wedi codi rhai ohonyn nhw heddiw yn eich rhanbarth chi, ac fe wnaf i dynnu ei sylw hi at hynny.
I’d like a statement from the Cabinet Secretary for health on drug shortages and problems arising from the serious shortage protocols, particularly when it comes to hormone replacement therapy. Between 2022 and 2023 there was a 47 per cent increase in prescriptions for HRT items, and in Wales, since 2015, the number of HRT prescriptions has increased by more than 90 per cent, which, alongside manufacturing and distribution problems, has led to a shortage of HRT items across the UK.
I’m also hearing from women in my constituency who are facing difficulties with finding alternative drugs, as there is no joined-up IT system that people can use to locate an alternative drug. This makes the serious shortage protocols redundant, as many pharmacies are running out of alternative HRT products, and there is no system for patients to check where the available drugs are located. Instead, they are having to hop from one pharmacy to another, to see if appropriate alternative products are in stock. Impeded access to these drugs can be very unpleasant for women, leading to hot flushes, panic attacks, mood changes and osteoporosis, amongst a litany of distressing symptoms.
So, could the Welsh Government update me, therefore, as to how they are working with manufacturers to ensure the continued supply of HRT products, and will the Welsh Government review the serious shortage protocols and provide a way for patients to locate alternative drugs where the one prescribed is unavailable? Thank you.
Fe hoffwn i gael datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ar brinder cyffuriau a phroblemau sy'n codi yn sgil y protocolau prinder difrifol, yn enwedig o ran therapi adfer hormonau. Rhwng 2022 a 2023 fe gafwyd cynnydd o 47 y cant mewn presgripsiynau ar gyfer eitemau therapi adfer hormonau, ac yng Nghymru, ers 2015, mae nifer y presgripsiynau therapi adfer hormonau wedi cynyddu fwy na 90 y cant, sydd, ochr yn ochr â phroblemau gweithgynhyrchu a dosbarthu, wedi arwain at brinder eitemau therapi adfer hormonau.
Rwy'n clywed oddi wrth fenywod yn fy etholaeth i sy'n wynebu anawsterau wrth ddod o hyd i gyffuriau amgen hefyd, gan nad oes system TG gydgysylltiedig y gall pobl ei defnyddio i ddod o hyd i gyffuriau eraill. Mae hyn yn gwneud y protocolau prinder difrifol yn ddiangen, gan fod llawer o fferyllfeydd yn rhedeg allan o gynhyrchion therapi adfer hormonau, ac nid oes system i gleifion wirio ym mha le y mae'r cyffuriau i'w cael. Yn hytrach na hynny, maen nhw'n gorfod mynd o un fferyllfa i'r llall, i weld a oes cynhyrchion eraill sy'n briodol mewn stoc. Fe allai methu â chael gafael ar y rhain fod yn annymunol iawn i fenywod, gan arwain at byliau o wres, pyliau o banig, newid hwyliau sydyn ac osteoporosis, ymhlith cyfres o symptomau annifyr.
Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru roi'r wybodaeth ddiweddaraf i mi ynglŷn â sut maen nhw'n gweithio gyda gweithgynhyrchwyr i sicrhau cyflenwad parhaus o gynhyrchion therapi adfer hormonau, ac a fydd Llywodraeth Cymru yn adolygu'r protocolau prinder difrifol ac yn trefnu ffordd i gleifion ddod o hyd i gyffuriau eraill lle nad yw'r un a ragnodir ar gael? Diolch i chi.
Well, thank you very much for that very important question, Gareth Davies. And just to say that any disruption to a medicine supply is so concerning to the people who need it, and, indeed, to their clinicians as well, because this is something where, obviously, that patient relationship, in primary care, particularly—. You focused on the impact it has in terms of the lack of HRT products. Of course, this is not just a problem for patients in Wales, it's a much wider UK and global problem. So, I'm also very pleased that the First Minister, as part of her priorities, actually—I'm sure this comes through from her experience as being Cabinet Secretary for Health and Social Care—focused on women's health, and we have a women's health plan. This is where we need to join up and recognise the impacts that this particular shortage has in relation to HRT products. So, I will ask the Cabinet Secretary for Health and Social Care to provide an update on access to HRT products.
Wel, diolch yn fawr iawn i chi am y cwestiwn pwysig iawn yna, Gareth Davies. A dim ond dweud bod unrhyw doriad ar gyflenwad meddyginiaeth mor ofidus i'r bobl sydd ei hangen, ac, yn wir, i'w clinigwyr nhw hefyd, achos mae hyn yn rhywbeth lle, yn amlwg, mae'r berthynas honno â chleifion, mewn gofal sylfaenol, yn enwedig—. Roeddech chi'n canolbwyntio ar yr effaith mae hyn yn ei gael o ran diffyg cynhyrchion therapi adfer hormonau. Wrth gwrs, nid problem i gleifion yng Nghymru yw hon yn unig, mae hi'n broblem llawer ehangach yn y DU ac yn fyd-eang. Felly, rwy'n falch iawn hefyd fod y Prif Weinidog, yn rhan o'i blaenoriaethau hi, mewn gwirionedd—ac rwy'n siŵr bod hyn yn dod drwodd o'i phrofiad pan oedd hi'n Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol—ar iechyd menywod, ac mae gennym ni gynllun iechyd menywod. Dyma achos lle mae angen i ni ddod at ein gilydd a chydnabod yr effeithiau y mae'r prinder penodol hwn yn eu cael o ran cynhyrchion therapi adfer hormonau. Felly, rwyf i am ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn ag argaeledd cynhyrchion therapi adfer hormonau.
Croeso nôl i'r rôl i'r Trefnydd.
Welcome back to your role, Trefnydd.
Llancaiach Fawr Manor and Blackwood Miners' Institute both face imminent closure by Caerphilly council. I'd like the Welsh Government to make a statement urgently to address the vital importance of keeping cultural sites like these open for the public. Our valleys were shaped by our history. Llancaiach Fawr brings that history to life. They are actors who take tours of the building, and take you back in time. You can't put a price on how valuable that experience can be, for children in particular. And Blackwood Miners' is a venue that was opened nearly 100 years ago, paid for by the miners, to ensure that the committee has somewhere to go for concerts, for entertainment, for joy. Why shouldn't our valleys have that joy and those places that make life worth living? These sites, Trefnydd, are more than buildings. A consultation proposing to close them ended this week. It happened over the summer, when so many of us would be away, when our Senedd was in recess, and our requests to extend the consultation were refused. So, can the Welsh Government make an urgent intervention, and can you do everything possible to ensure that, if the council does close these sites, they will be saved for the community and for future generations?
Mae Sefydliadau'r Glowyr ym Maenor Llancaeach Fawr a'r Coed Duon yn wynebu'r sefyllfa fel ei gilydd y bydd cyngor Caerffili yn eu cau nhw'n fuan iawn. Rwy'n dymuno i Lywodraeth Cymru wneud datganiad brys i fynd i'r afael â phwysigrwydd hanfodol cadw safleoedd diwylliannol fel rhain yn agored i'r cyhoedd. Cafodd ein cymoedd eu llunio gan ein hanes. Mae Llancaeach Fawr yn dod â'r hanes hwnnw'n fyw. Mae ganddyn nhw actorion sy'n tywys teithiau o amgylch yr adeilad, ac yn mynd â chi'n ôl mewn amser. Ni allwch roi pris ar ba mor werthfawr y gall y profiad hwnnw fod, yn arbennig i blant. Ac mae Sefydliad y Glowyr y Coed Duon yn lleoliad a agorwyd bron i 100 mlynedd yn ôl, y talwyd amdano gan y glowyr, i sicrhau bod gan y pwyllgor rywle i fynd ar gyfer cyngherddau, adloniant, a difyrrwch. Pam na ddylai ein cymoedd ni'n fod â'r llawenydd hwnnw a'r safleoedd hynny sy'n gwneud bywyd yn werth chweil? Mae'r safleoedd hyn, Trefnydd, yn fwy na dim ond adeiladau. Fe ddaeth ymgynghoriad i ben yr wythnos hon ar y cynnig i'w cau nhw. Fe ddigwyddodd hwnnw dros yr haf, pan fyddai cymaint ohonom wedi bod i ffwrdd, pan oedd ein Senedd wedi torri, ac fe wrthodwyd ein ceisiadau ni i ymestyn yr ymgynghoriad. Felly, a all Llywodraeth Cymru ymyrryd ar frys, ac a wnewch chi bopeth sy'n bosibl i sicrhau, pe byddai'r cyngor yn cau'r safleoedd hyn, y byddan nhw'n cael eu cadw ar gyfer y gymuned ac ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol?
Thank you, Delyth Jewell. I hope you found it helpful that I was able to meet with you, in my former capacity as Cabinet Secretary for culture, only in the last week or so, to address these issues, and indeed also having the same discussions with Hefin David as well, as the local Senedd Member. Of course, as we discussed at that meeting, it is an issue for Caerphilly county council, and the consultation has come to a conclusion. I think it's important for the Senedd also, on record, to know that the Arts Council of Wales is very engaged with this, monitoring the situation, keeping the Welsh Government updated on developments. The Arts Council of Wales provided a detailed response to Caerphilly council's consultation, and, indeed, their interest in this is that, in 2023-24, the Arts Council of Wales invested over £255,000 in arts activity in Caerphilly, with Blackwood Miners' Institute accounting directly for 54 per cent of this. So, this is very much an ongoing matter and discussion that is being considered.
Diolch i chi, Delyth Jewell. Rwy'n gobeithio iddi fod o ddefnydd fy mod i wedi cwrdd â chi, yn rhinwedd fy swydd flaenorol yn Ysgrifennydd y Cabinet dros ddiwylliant, yn ystod yr wythnos diwethaf, i fynd i'r afael â'r materion hyn, ac yn wir hefyd cael cynnal yr un trafodaethau â Hefin David, yn ogystal â'r Aelod lleol yn y Senedd. Wrth gwrs, fel cafodd ei drafod yn y cyfarfod hwnnw, mater i gyngor sir Caerffili yw hwn, ac fe ddaeth yr ymgynghoriad i ben. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i'r Senedd wybod hefyd, ar gofnod, fod Cyngor Celfyddydau Cymru wedi bod â rhan fawr yn hyn, wrth fonitro'r sefyllfa, wrth roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Lywodraeth Cymru ynglŷn â'r datblygiadau. Rhoddodd Cyngor Celfyddydau Cymru ymateb manwl i ymgynghoriad Cyngor Caerffili, ac, yn wir, eu diddordeb nhw yn hyn yw, yn ystod 2023-24, fe fuddsoddodd Cyngor Celfyddydau Cymru dros £255,000 mewn gweithgarwch celfyddydol yng Nghaerffili, gyda Sefydliad y Glowyr yn y Coed Duon yn cyfrif yn uniongyrchol am 54 y cant o hyn. Felly, mater yw hwn o drafodaeth barhaus sy'n cael ei hystyried.
Business Secretary, I'd like to request a statement from the Cabinet Secretary for Transport and North Wales regarding the new penalty fare zone expansion by Transport for Wales. I've recently been contacted by a constituent—and there are many like this one—who, in this particular case, would usually purchase a ticket on the train for their journey from Llanhilleth to Cardiff, where a discount would be applied with their TfW concessionary travel card. However, from Monday last week, this was no longer an option on TfW services, as passengers will be fined if found boarding a train without a ticket. Despite ticketing machines being placed in stations, there are still no options to have the concessionary option applied to particular travellers. And it's also worth noting that they're often out of service or delayed, with long queues of people trying to purchase tickets, particularly in stations where there's only one machine. As if the over-60s haven't been punished enough in the past week by the Labour Government, unfortunately, this is now often the case, particularly for elderly people across Wales, who want to be able to access the concession when they're travelling. Unfortunately now, they're being fined by TfW for not having a ticket on board. I'd therefore be grateful for a statement on how the Welsh Government aims to rectify this issue, so that commuters can rightfully claim their discount through the machines in stations without being forced to go without it, because they are currently rightfully afraid of getting a penalty fare. Thank you.
Ysgrifennydd Busnes, fe hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru ynghylch yr ehangiad newydd i'r parth talu cosb gan Trafnidiaeth Cymru. Mae etholwr wedi cysylltu â mi yn ddiweddar—ac mae llawer yn debyg i hwn—a fydd, yn yr achos penodol hwn, yn prynu tocyn ar y trên fel arfer ar gyfer ei daith o Lanhiledd i Gaerdydd, lle byddai disgownt yn cael ei roi wrth gyflwyno cerdyn teithio rhatach Trafnidiaeth Cymru. Serch hynny, o ddydd Llun yr wythnos diwethaf, nid oedd hi'n bosibl gwneud hynny mwyach ar wasanaethau Trafnidiaeth Cymru, gan y bydd teithwyr yn cael eu dirwyo os cânt eu dal ar drên heb docyn. Er bod peiriannau tocynnau wedi cael eu gosod mewn gorsafoedd, nid oes unrhyw ddewis fyth i allu manteisio ar y disgownt ar gyfer teithwyr neilltuol. Ac mae hi'n werth nodi hefyd eu bod nhw'n aml allan o wasanaeth neu'n araf iawn, gyda chiwiau hir o bobl yn ceisio prynu tocynnau, yn enwedig mewn gorsafoedd lle nad oes yna ond un peiriant. Fel pe na bai'r Llywodraeth Lafur wedi cosbi'r rhai dros 60 oed yn ddigonol yn ystod yr wythnos diwethaf, yn anffodus, mae hyn yn wir yn aml erbyn hyn, yn enwedig o ran pobl oedrannus ledled Cymru, sy'n awyddus i fanteisio ar y gostyngiad pan fyddan nhw'n teithio. Yn anffodus erbyn hyn, maen nhw'n cael dirwy gan Trafnidiaeth Cymru am beidio â bod â thocyn ar y trên. Felly, fe fyddwn i'n ddiolchgar am ddatganiad ar sut mae Llywodraeth Cymru yn ceisio unioni'r cam hwn, er mwyn i gymudwyr hawlio eu disgownt nhw wrth ddefnyddio'r peiriannau mewn gorsafoedd heb orfod gwneud hebddo, oherwydd eu bod nhw'n iawn ar hyn o bryd i fod yn ofni cael cosb. Diolch i chi.
Thank you very much for that question. I think this is one of those questions where it would be useful if you write directly to the Cabinet Secretary for Transport and North Wales, just to highlight this example. Because if it's reflected elsewhere, it's important to see the impact that it has had in terms of that particular ticketing and concessionary arrangement. I'm also aware, of course, that the Cabinet Secretary has his oral Senedd questions next week as well. But I think, in the meantime, it would be very helpful to raise this particular case, so that he can look into what has happened and what the circumstances are.
Diolch yn fawr iawn i chi am y cwestiwn yna. Rwy'n credu bod hwn yn un o'r cwestiynau hynny lle gallai hi fod yn ddefnyddiol i chi ysgrifennu at Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru yn uniongyrchol, dim ond ar gyfer tynnu sylw at yr enghraifft hon. Oherwydd os yw hynny'n digwydd mewn mannau eraill, mae hi'n bwysig iawn nodi'r effaith a gafodd hynny o ran y trefniant penodol hwnnw i brynu tocynnau rhatach. Rwy'n ymwybodol hefyd, wrth gwrs, fod gan yr Ysgrifennydd Cabinet ei gwestiynau llafar yn y Senedd yr wythnos nesaf. Ond rwy'n credu, yn y cyfamser, y byddai hi o ddefnydd mawr i chi godi'r achos arbennig hwn, er mwyn iddo allu ymchwilio i'r hyn sydd wedi digwydd a beth yw'r union amgylchiadau.
A gaf i ofyn am ddatganiad, naill ai gan y Gweinidog materion gwledig neu'r Gweinidog â chyfrifoldeb dros gynllunio, neu efallai'r ddau gyda'i gilydd a dweud y gwir, ynglŷn â'r sefyllfa o safbwynt delio â cheisiadau cynllunio yn ymwneud â siediau ieir yng Nghymru? Nawr, rŷn ni'n gwybod bod yna nifer ohonyn nhw yn eistedd ar ddesg Gweinidogion yn aros i gael eu penderfynu arnyn nhw ac wedi bod felly ers amser maith. Mae angen amserlen, o leiaf, i fod yn glir ynglŷn â beth gall disgwyliadau'r unigolion yma fod.
Ond dwi hefyd eisiau cyfeirio at rywbeth bach yn wahanol, sef, wrth gwrs, y gofynion lles anifeiliaid newydd mae archfarchnadoedd yn eu gosod ar gynhyrchwyr pan fo'n dod i ddofednod, sy'n gofyn am fwy o le i ddofednod yn y siediau sy'n cynhyrchu. Ac er mwyn cynnal lefel y cynhyrchiant, mae'n rhaid i'r cynhyrchwyr yna gael mwy o le, felly mae angen codi sied newydd. Er bod yna ddim mwy o ddofednod, bydd yna ddim mwy o dail, ddim mwy o wastraff ac yn y blaen, bydd angen mwy o le. Dwi'n gwybod am un busnes bwyd yn y gogledd, sy'n gweithio gyda'u cynhyrchwyr ar draws y gogledd, fydd angen 24 sied newydd dim ond i aros yn llonydd. Felly, mae yna nifer fawr o geisiadau ychwanegol ar y ffordd i gyfeiriad y Llywodraeth cyn mis Chwefror, a dwi eisiau clywed gan y Gweinidogion beth yw eich cynllun chi i fedru delio gyda'r rheini yn effeithiol a sicrhau y bydd y ceisiadau hynny'n cael eu delio â nhw mewn modd rhesymol, ond hefyd amserol pan fo'n dod i gyrraedd y nod o gyflawni hyn erbyn mis Chwefror.
May I ask for a statement, either from the Minister for rural affairs or the Minister with responsibility for planning, or perhaps both together if truth be told, on the situation in terms of dealing with planning applications related to chicken sheds in Wales? We know that many things are sitting on ministerial tables waiting for decisions to be made and have been like that for quite some time. We need a timetable, at least, to have clarity on what the expectations of these individuals should be.
But I also want to refer to a slightly different issue, namely, of course, the animal welfare requirements that supermarkets are now placing on producers when it comes to poultry, where they are asking for more space for poultry in the sheds. And to maintain the level of production, those producers do have to have more space, so they'll have to build a new shed. Although they don't have more poultry, there will be no more waste and so on, they will need more space. I know of one food business in north Wales, which is working with producers across Wales, that will need 24 additional sheds just to remain at a standstill. So, there will be a number of planning applications coming to Government before February, and I'd like to hear from the Ministers what their plans are to deal with those effectively and to ensure that those applications are dealt with in a reasonable and timely manner when it comes to delivering this by February.
Diolch yn fawr, Llyr. This is something where we have the Deputy First Minister here in the Chamber. He will have heard that question.
Diolch yn fawr, Llŷr. Yn yr achos hwn mae'r Dirprwy Brif Weinidog gennym ni yma yn y Siambr. Fe glywodd ef y cwestiwn yna.
Diolch yn fawr am eich cwestiwn pwysig iawn.
Thank you for your very important question.
I think it is also a question relating to planning. But it is particularly important in terms of the sector, in terms of the provision of chicken sheds, but also it's a question of animal welfare as well, which, of course, is part of the Deputy First Minister's responsibility, because animal welfare is a priority for this Government, and also we have very clear regulations set down: the Welfare of Farmed Animals (Wales) Regulations 2007, for example, setting down detailed conditions under which farmed animals must be kept. But it is important for the industry, for the sector, for animal welfare, so I'm grateful that question has been asked this afternoon.
Rwyf i o'r farn hefyd mai cwestiwn yw hwn sy'n ymwneud â chynllunio. Ond mae'n arbennig o bwysig o ran y sector, o ran darparu siediau ieir, ond mae'n fater o ran lles anifeiliaid hefyd, sydd, wrth gwrs, yn rhan o gyfrifoldeb y Dirprwy Brif Weinidog, oherwydd mae lles anifeiliaid yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon, ac fe nodwyd rheoliadau eglur iawn gennym ni hefyd: Rheoliadau Lles Anifeiliaid a Ffermir (Cymru) 2007, er enghraifft, sy'n nodi amodau manwl y mae'n rhaid cadw anifeiliaid a ffermir yn unol â nhw. Ond mae'n bwysig o ran y diwydiant, o ran y sector, o ran lles anifeiliaid, felly rwy'n ddiolchgar fod y cwestiwn hwn wedi cael ei ofyn brynhawn heddiw.
Trefnydd, can I ask for an urgent statement on bovine TB in Wales? The First Minister and Deputy First Minister attended the Pembrokeshire show this year, where the NFU Cymru highlighted that 40 per cent—40 per cent—of all cattle culled in Wales in the last 12 months came from the one county of Pembrokeshire alone. This is a staggering statistic and is deeply traumatic to those farmers involved. Indeed, 20 per cent of the cattle herds in Pembrokeshire are operating under TB restrictions and this is unacceptable. And this has an impact on the animal welfare, but let's not forget the farmers in dealing with bovine TB as well, as 85 per cent of NFU Cymru members who took part in the bovine TB survey had said that TB has negatively impacted the mental health of them and their families. So, could I ask for an urgent statement from the Cabinet Secretary for rural affairs on bovine TB in Wales, especially given that the UK Government is making regressive steps in its own TB eradication policy, despite clear peer-reviewed progress being made? Diolch, Dirprwy Lywydd.
Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad brys ar TB buchol yng Nghymru? Fe aeth y Prif Weinidog a'r Dirprwy Brif Weinidog i sioe sir Benfro eleni, lle roedd NFU Cymru yn amlygu bod 40 y cant—40 y cant—o'r holl wartheg a gafodd eu difa yng Nghymru yn ystod y 12 mis diwethaf yn dod o sir Benfro yn unig. Mae hwn yn ystadegyn syfrdanol ac mae'n hynod drawmatig i'r ffermwyr dan sylw. Yn wir, mae 20 y cant o'r buchesi gwartheg yn sir Benfro yn gweithredu o dan gyfyngiadau TB ac mae hynny'n annerbyniol. Ac mae hynny yn cael effaith ar les anifeiliaid, ond nac anghofiwn y ffermwyr sy'n ymdrin â TB buchol hefyd, gan fod 85 y cant o aelodau NFU Cymru a oedd yn cymryd rhan yn yr arolwg TB buchol yn dweud bod TB wedi cael effaith andwyol ar eu hiechyd meddwl nhw a'u teuluoedd. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad brys gan Ysgrifennydd y Cabinet dros faterion gwledig ar TB buchol yng Nghymru, yn enwedig o ystyried bod Llywodraeth y DU yn cymryd camau atchweliadol yn ei pholisi hi ei hun i ddileu TB, er gwaethaf y cynnydd sy'n digwydd a adolygir gan gymheiriaid? Diolch, Dirprwy Lywydd.
Diolch, Sam Kurtz. Yes, I think, many of us attended our agricultural shows in our communities. I certainly attended the Vale show, along with colleagues here today. But also, obviously, this was a discussion with the farming community and their trade unions—NFU, FUW—I'm sure, and the First Minister and the Deputy First Minister were privy to that. And we realise the impact of bovine TB, and also I certainly learnt in the summer about how the farming community take their own measures to address it at a very local place-based level. But, again, the Cabinet Secretary for rural affairs and Deputy First Minister has heard the question, and I'm sure when he has his oral questions, but also prior to that, there will be an opportunity to update on the Welsh Government response.
Diolch i chi, Sam Kurtz. Do, rwy'n credu bod llawer ohonom ni wedi mynd i'r sioeau amaethyddol yn ein cymunedau ni. Yn sicr, fe es i sioe'r Fro, ynghyd â chyd-Aelodau sydd yma heddiw. Ond hefyd, yn amlwg, roedd hon yn drafodaeth gyda'r gymuned ffermio a'u hundebau llafur nhw—yr NFU, yr FUW—rwy'n sicr, ac roedd y Prif Weinidog a'r Dirprwy Brif Weinidog yn gyfrannog o honno. Ac rydym ni'n sylweddoli maint effaith TB buchol, ac yn sicr fe ddysgais yn ystod yr haf ynglŷn â'r ffordd y mae'r gymuned ffermio yn cymryd eu camau eu hunain i fynd i'r afael â'r mater ar lefel leol iawn yn seiliedig ar leoedd. Ond, unwaith eto, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros faterion gwledig a'r Dirprwy Brif Weinidog wedi clywed y cwestiwn, ac rwy'n siŵr pan fydd hi'n amser iddo ateb ei gwestiynau llafar, ond cyn hynny hefyd, fe fydd yna gyfle iddo roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn ag ymateb Llywodraeth Cymru.
Gaf i ofyn am ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet newydd dros yr economi, ynni a chynllunio am gynlluniau Llywodraeth Cymru i edrych eto ar yr amodau cynllunio wnaeth alluogi i ddatblygwr greu ystâd o dai ym Mrynteg yn Ynys Môn? Mae Brynteg yn bentref bendigedig. Mae’n ystâd fendigedig o dai sy’n edrych yn addas iawn ar gyfer teuluoedd lleol, ond mae’r tai ar gael i brynwyr ail gartrefi yn unig. Mi gafodd y caniatâd ar gyfer y datblygiad ei roi yn 2010. Mae’r ail phase ar werth erbyn hyn am bris rhad, a hynny mewn cyfnod lle mae hi’n mynd yn fwy a mwy anodd i bobl leol sy’n gobeithio cael eu troed ar yr ysgol dai i ffeindio cartref i’w brynu neu i’w rentu. Bwriad yr amodau cynllunio fyddai i hybu gweithgaredd economaidd, ac, ohoni’i hun, mae hynny’n egwyddor sy’n iawn. Ond dwi’n siŵr y bydd y Trefnydd yn cytuno efo fi a nifer o drigolion Ynys Môn yn ein rhwystredigaeth ni bod cynllunio a rheolau cynllunio yn caniatáu datblygiad fel hyn sydd yn eithrio ac yn gwahardd teuluoedd lleol rhag prynu tai. Felly, mi fyddai datganiad yn gyfle i ni glywed ymrwymiad, gobeithio, gan y Gweinidog i edrych eto ar yr amodau cynllunio i sicrhau nad yw datblygiad o’r math yma yn gallu digwydd.
May I ask for a statement by the new Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning about Welsh Government plans to look again at the planning conditions that enabled a developer to create a housing estate in Brynteg on Ynys Môn? Brynteg is a beautiful village. It's a wonderful estate of houses that looks appropriate for local families, but the homes are available to purchasers of second homes only. Planning consent was given in 2010. The second phase is now for sale at cheap prices, at a time when it's becoming increasingly difficult for local people who hope to get their feet on the housing ladder to rent or buy a home. The planning conditions were intended to promote economic activity, and, in and of itself, that is an acceptable principle. But I'm sure that the Trefnydd would agree with me and a number of residents of Ynys Môn in terms of our frustration that planning and planning regulations enable a development such as this that excludes local families from purchasing homes. So, a statement would be an opportunity for us to hear a commitment from the Minister to look again at the planning conditions to ensure that developments such as this cannot happen.
Diolch yn fawr, Rhun ap Iorwerth. This is such an important issue, as we see some of the really positive results, I would say, as a result of the second homes policy that we developed together, and how we see that that is beginning to have a positive impact in enabling housing to be made available to our local people and local communities. I can’t comment on the one housing estate in Brynteg that you highlight today, but, clearly, we have our new Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning, and, of course, this very much links to the responsibilities of the Cabinet Secretary for Housing and Local Government. I think that point is well made in terms of their response to these issues.
Diolch yn fawr, Rhun ap Iorwerth. Mae hwn yn fater mor bwysig, gan ein bod ni'n gweld rhai o'r canlyniadau cadarnhaol iawn, yn fy marn i, o ganlyniad i'r polisi ail gartrefi a ddatblygwyd gennym ni gyda'n gilydd, a sut rydym yn gweld bod hynny'n dechrau cael effaith adeiladol wrth sicrhau bod tai ar gael i'n pobl leol ni a'n cymunedau lleol ni. Ni allaf i wneud unrhyw sylw ar y stad dai unigol ym Mrynteg yr ydych chi'n tynnu sylw ati heddiw, ond, yn amlwg, mae'r Ysgrifennydd Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio newydd gennym ni ac, wrth gwrs, mae hyn yn cysylltu i raddau helaeth iawn â chyfrifoldebau Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai a Llywodraeth Leol. Rwy'n credu i'r pwynt hwnnw gael ei wneud yn effeithiol o ran eu hymateb nhw i'r materion hyn.
Could I call for a single statement, please, on support for the north Wales economy? The leader of Wrexham council has said it would be truly disappointing if the £20 million town fund allocated to Wrexham is scrapped by the Labour UK Government, which was part of a long-term investment plan for towns overlooked and taken for granted, including four in Wales. He added that, on top of that, there are rumours that the north Wales investment zone of £160 million could be pulled. If that would happen, that would be a disaster for Wrexham and Flintshire because that was supposed to bring in around £1 billion-worth of investment within the two counties. This follows statements during the summer casting doubt over the billion-pound plan to electrify the north Wales rail line, and plans to build a large nuclear power station at Wylfa in Anglesey—announcements by UK Government Ministers. We therefore need to know what action, if any, the Welsh Government is taking to fight for these schemes—schemes, although Conservative Government schemes, which secured largely cross-party support in the region—or is north Wales going to have to wait several years to bid for the next round of schemes before further delay occurs once again? I call for a statement accordingly because the region doesn’t wish and cannot afford to lose out on potentially hundreds of millions and billions of pounds of investment it was already planning to invest.
A gaf i alw am ddatganiad unigol, os gwelwch chi'n dda, ynglŷn â chefnogaeth i economi'r gogledd? Mae arweinydd cyngor Wrecsam wedi dweud y byddai'n wirioneddol siomedig pe bai'r gronfa dref gwerth £20 miliwn a ddyrannwyd i Wrecsam yn cael ei dileu gan Lywodraeth Lafur y DU, a oedd yn rhan o gynllun buddsoddi hirdymor ar gyfer trefi sy'n cael eu diystyru a'u cymryd yn ganiataol, gan gynnwys pedair tref yng Nghymru. Roedd ef yn dweud drachefn fod sibrydion, ar ben y cwbl, y gallai parth buddsoddi'r gogledd o £160 miliwn gael ei dynnu nôl. Pe byddai hynny'n digwydd, fe fyddai hwnnw'n drychineb i Wrecsam a sir y Fflint gan fod hwnnw i fod i ddwyn gwerth tua £1 biliwn o fuddsoddiad i mewn i'r ddwy sir. Fe ddaw hyn yn dilyn datganiadau yn ystod yr haf yn bwrw amheuaeth ar y cynllun tua biliwn o bunnau i drydaneiddio rheilffordd y gogledd, a chynlluniau i adeiladu atomfa fawr yn Wylfa ar Ynys Môn—cyhoeddiadau gan Weinidogion Llywodraeth y DU. Felly, mae angen i ni wybod pa gamau, os o gwbl, y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i frwydro dros y cynlluniau hyn—cynlluniau, er mai cynlluniau'r Llywodraeth Geidwadol oedden nhw, a oedd yn ennill cefnogaeth drawsbleidiol i raddau helaeth yn y rhanbarth—neu a fydd yn rhaid i'r gogledd aros sawl blwyddyn i wneud cais am y rownd nesaf o gynlluniau cyn i fwy o oedi ddigwydd eto? Rwy'n galw am ddatganiad ynglŷn â hynny am nad yw'r rhanbarth yn dymuno nac yn gallu fforddio colli allan ar gannoedd o filiynau a biliynau o bunnau o fuddsoddiad o bosibl yr oedd yn bwriadu ei fuddsoddi eisoes.
Thank you, Mark Isherwood. This is something that, of course, the Cabinet Secretary for Transport and North Wales is very mindful of, but indeed also the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning. I have to say, this goes back to some of our discussions earlier on this afternoon. Of course, this pause at the moment in terms of what is going to happen next in terms of—. The previous Conservative Government’s very narrow and very insular, and without Welsh Government engagement, decisions about this funding has put us in this position. And it's put us in this position because of the black hole that you have left us, the £22 billion black hole, and, I’m sorry, you’re going to hear this a lot from us, because it’s the truth in terms of the mess that you’ve left us in. Actually, we never saw the money that was promised to us post structural funds, post Brexit, and then you had this very pork-barrel, where-there-happened-to-be-a-Conservative-MP scheme. And, I'm sorry, I want this to be reconsidered, let alone the UK Government reconsider it. So, Mark, yes of course we accept that Wrexham is a fantastic town, there are lots of prospects, and it's all being looked at, the local authority, the Senedd Member here herself, Lesley Griffiths, but let's just put this in context as to how we've come to this position.
Diolch i chi, Mark Isherwood. Mae hyn yn rhywbeth y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru yn ymwybodol iawn ohono, ond Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio hefyd, mewn gwirionedd. Mae'n rhaid i mi ddweud, mae hyn yn cyfeirio yn ôl at rai o'n trafodaethau yn gynharach y prynhawn yma. Wrth gwrs, mae'r oedi hwn sydd ar hyn o bryd o ran yr hyn a fydd yn digwydd nesaf o ran—. Mae penderfyniadau Llywodraeth y Ceidwadwyr blaenorol yn gul ac ynysig iawn, a heb ymrwymiad Llywodraeth Cymru, wedi ein rhoi yn y sefyllfa hon. Ac mae wedi ein rhoi ni yn y sefyllfa hon oherwydd y gagendor mawr yr ydych chi wedi ei adael i ni, y gagendor mawr gwerth £22 biliwn, ac rwy'n ymddiheuro, ond fe fyddwch chi'n clywed hyn lawer gwaith eto oddi wrthym ni, oherwydd dyna'r gwirionedd o ran y llanast yr ydych chi wedi ein gadael ni i'w glirio. A dweud y gwir, ni welsom ni erioed mo'r arian a addawyd i ni drwy'r cronfeydd strwythurol, wedi Brexit, ac yna roedd y cynllun hwn gennych chi a oedd yn ffafriol iawn i rai, lle digwyddai i'r AS lleol fod yn un o'r Ceidwadwyr. Ac, mae'n ddrwg gennyf i, rwy'n awyddus i hwn gael ei ailystyried, heb sôn am awydd Llywodraeth y DU i'w ailystyried. Felly, Mark, ydym, wrth gwrs, rydym ni'n derbyn bod Wrecsam yn dref wych, gyda llawer o ragolygon da, ac mae'r cyfan yn cael ei ystyried, gan yr awdurdod lleol, gan Aelod y Senedd ei hun, Lesley Griffiths, ond gadewch i ni roi hyn yn ei gyd-destun o ran sut y gwnaethom ni gyrraedd y sefyllfa hon.
Ac yn olaf, Paul Davies.
And finally, Paul Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Trefnydd, I'd like to call for a statement on the delivery of ambulance services from the new Cabinet Secretary for Health and Social Care. Now, ambulance staff have raised concerns with me about services in Pembrokeshire, and I was alarmed to hear that 30 beds are to be removed from Withybush hospital and Glangwili hospital in due course. I was also alarmed to hear that ambulances dispatched to Pembrokeshire are no longer ring-fenced to return, and the priority is to clear the backlog at Glangwili hospital before any backlogs at Withybush hospital. Now, staff told me that they are facing more paperwork and targets than ever before. They now have a target of 15 minutes to do a patient handover with A&E and 15 minutes to restock and clean the ambulance. Needless to say, morale amongst staff is extremely low, so staff are not inclined to work overtime, particularly at night, as they feel that they could spend significant amounts of time in an ambulance waiting to discharge patients. And so, in light of the seriousness of the concerns raised, I believe that we need a statement now from the new Cabinet Secretary for Health and Social Care to address some of these concerns as soon as possible.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Trefnydd, hoffwn alw am ddatganiad ar y ddarpariaeth o wasanaethau ambiwlans gan Ysgrifennydd newydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol. Nawr, mae staff ambiwlans wedi rhannu eu pryderon â mi am wasanaethau yn sir Benfro, a chefais fraw o glywed y bydd 30 o welyau yn cael eu symud o ysbyty Llwynhelyg ac ysbyty Glangwili maes o law. Cefais fraw hefyd o glywed nad yw ambiwlansys sy'n cael eu hanfon i sir Benfro bellach wedi'u clustnodi i ddychwelyd, a'r flaenoriaeth yw clirio'r ôl-groniad yn ysbyty Glangwili cyn unrhyw ôl-groniadau yn ysbyty Llwynhelyg. Nawr, dywedodd staff wrthyf eu bod nhw'n wynebu mwy o waith papur a thargedau nag erioed o'r blaen. Mae ganddyn nhw darged bellach o 15 munud i gyflawni trosglwyddiad claf gydag adrannau damweiniau ac achosion brys a 15 munud i ailstocio a glanhau'r ambiwlans. Afraid dweud bod ysbryd ymhlith staff yn eithriadol o isel, felly nid yw staff yn awyddus i weithio goramser, yn enwedig yn y nos, gan eu bod nhw'n teimlo y gallen nhw fod yn treulio llawer iawn o amser mewn ambiwlans yn aros i ryddhau cleifion. Ac felly, yng ngoleuni difrifoldeb y pryderon a godwyd, rwy'n credu bod angen datganiad arnom ni nawr gan Ysgrifennydd newydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol i roi sylw i rai o'r pryderon hyn cyn gynted â phosibl.
Thank you, Paul Davies. It is very important for Members to get feedback on the delivery of their local services, and ambulance services are absolutely at the forefront of the response of our NHS and are under huge pressure in terms of the increased demand on our ambulance services and urgent and emergency care. But, our new Cabinet Secretary for Health and Social Care is closely looking at every service that we deliver, back to the priorities of our First Minister, and I know that the ambulance services will be part of that review. But it's also really important, again, to us to recognise the work of our paramedics and our ambulance services. And we see that over the summer, in particular, I'm sure, in your constituency and area—the pressures through the summer months, the visitor and tourist season as well. But this is something that the Cabinet Secretary for Health and Social Care, of course, will be looking at.
Diolch, Paul Davies. Mae'n bwysig iawn i Aelodau gael adborth ar ddarpariaeth eu gwasanaethau lleol, ac mae'r gwasanaethau ambiwlans yn sicr yn flaenllaw yn ymateb ein GIG ac o dan bwysau enfawr o ran y galw cynyddol am ein gwasanaethau ambiwlans a gofal brys ac argyfwng. Ond, mae ein Hysgrifennydd Cabinet newydd dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn edrych yn fanwl ar bob gwasanaeth yr ydym ni'n ei ddarparu, yn ôl i flaenoriaethau ein Prif Weinidog, a gwn y bydd y gwasanaethau ambiwlans yn rhan o'r adolygiad hwnnw. Ond mae hefyd yn bwysig iawn, eto, i ni gydnabod gwaith ein parafeddygon a'n gwasanaethau ambiwlans. Ac rydym ni'n gweld dros yr haf, yn enwedig, rwy'n siŵr, yn eich etholaeth a'ch ardal chi—y pwysau drwy fisoedd yr haf, y tymor ymwelwyr a thwristiaid hefyd. Ond mae hyn yn rhywbeth y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn edrych arno, wrth gwrs.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Mae eitem 7 wedi ei gohirio tan 24 Medi.
Item 7 is postponed until 24 September.
Mae eitem 8 wedi ei thynnu nôl.
Item 8 has been withdrawn.
Mae eitem 9 wedi ei gohirio tan 24 Medi hefyd.
Item 9 is postponed until 24 September also.
Eitem 10 heddiw yw datganiad gan y Prif Weinidog ar flaenoriaethau'r Llywodraeth, a galwaf ar y Prif Weinidog, Eluned Morgan.
Item 10 this afternoon is a statement by the First Minister on Government priorities, and I call on the First Minister, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. When I stood before you six weeks ago, I promised to be a First Minister who listens, but I made it clear that I want to listen not just to those with the loudest voices or those with the most power, but to everyone to ensure we focus on the issues that matter most to the people of Wales. And that is exactly what I and my colleagues have done. Over the summer, as First Minister, I’ve spoken with hundreds of people in every corner of Wales. Over 7,000 people responded to a Labour Party survey in terms of what they would like us to prioritise as a Welsh Government. So, before I go any further, I want to thank everyone who took the time to share their hopes, concerns and opinions with me and my colleagues, whether online or in person. We've had an incredible response.
Your voices have shaped the work of your new Welsh Labour Government. We’ve listened to people in our town centres, workers in Airbus, students in Bridgend, visitors to agricultural shows in Pembrokeshire, members of black, Asian and ethnic minority communities in Swansea, and we even had responses from a Men’s Shed in Maesteg. And you've given us in Government a clear message: health and social care, particularly addressing those long waiting times for treatment, are the top priorities. There’s also a strong desire for us to make faster progress on improving education standards, and in creating jobs and growing the economy over the next 18 months. There is also still real concern around the roll-out of the 20 mph speed limits and a desire to see changes on specific roads.
Across the whole of Wales, including in Pontypridd and in Wrexham, I heard from people who had positive personal experiences with the health service, but they were worried about overall pressure on the system and on waiting times. In Torfaen, young women told me that they wanted more support for mental health and women's health issues, like period pains and endometriosis.
The business community and housing developers in our capital city told me that they wanted to see us speed up the planning process. In Brecon, I was told that school standards need to be raised, and many across Wales told me how they were struggling to pay their rent. One man told me that his family was delaying having a second child due to worries over rising costs, and wanted better paid, quality jobs. In the Valleys, people called for better public transport links. In Connah's Quay, nearly every conversation was about the need to fix the roads.
Now, these conversations, and many others like them, have helped define this Government's priorities. We are listening. Now, we can't do everything, so we are setting priorities. Having listened to people's concerns, ambitions and hopes, which chime with our values in Welsh Labour, we will move forward through the remainder of this Senedd term to drive progress in four key areas.
The first is to provide iechyd da—good health. We will cut NHS waiting times, including for mental health, we'll improve access to social care, and we'll improve services for women's health. Secondly, alongside the UK Government, we will focus on green jobs and growth. We'll create jobs that not only tackle the climate crisis, but help make families better off and restore nature. And we'll accelerate planning decisions to grow our Welsh economy.
One of the things that inspired me to enter politics was watching the wasted talents and abilities of those who were not being given a chance. So, we are going to ensure opportunities for every family. We will boost standards in our schools and colleges and provide more homes for social rent, ensuring that every family has the chance to succeed. And we will be connecting communities. We will transform our railways and deliver a better bus network. We'll fix our roads and empower local communities to make choices on 20 mph. I'm proud to announce these priorities today, alongside a brilliant Cabinet team, who will be responsible for delivering on these priorities.
A lot has been done. There is a lot to do. But there's a heck of a lot to lose if we don't get this right. We are a Government that has a deep sense of service to you, the people of Wales. That's why we will keep listening but, more importantly, delivering. Delivery, accountability and improved productivity will be the watchwords of my Government—making things happen on the people's priorities. And this will include more transparency and visibility for the public, so that taxpayers know where things are going well and where there is room for improvement. This clear concentration on priorities, alongside a transformation in the way that we monitor delivery, will sharpen our focus.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Pan wnes i sefyll o'ch blaenau chwe wythnos yn ôl, fe wnes i addo bod yn Brif Weinidog sy'n gwrando, ond fe wnes i ei gwneud yn eglur fy mod i eisiau gwrando nid yn unig ar y rhai sydd â'r lleisiau mwyaf croch neu'r rhai sydd â'r mwyaf o rym, ond ar bawb i sicrhau ein bod ni'n canolbwyntio ar y materion sydd bwysicaf i bobl Cymru. A dyna'n union yr wyf i a'm cydweithwyr wedi ei wneud. Dros yr haf, fel Prif Weinidog, rwyf i wedi siarad â channoedd o bobl ym mhob cwr o Gymru. Ymatebodd dros 7,000 o bobl i arolwg gan y Blaid Lafur o ran yr hyn yr hoffen nhw i ni ei flaenoriaethu fel Llywodraeth Cymru. Felly, cyn i mi fynd ymhellach, hoffwn ddiolch i bawb a roddodd o'u hamser i rannu eu gobeithion, eu pryderon a'u barn gyda mi a'm cydweithwyr, boed ar-lein neu wyneb yn wyneb. Rydym ni wedi cael ymateb anhygoel.
Mae eich lleisiau wedi llunio gwaith eich Llywodraeth Lafur newydd yng Nghymru. Rydym ni wedi gwrando ar bobl yng nghanol ein trefi, gweithwyr yn Airbus, myfyrwyr ym Mhen-y-bont ar Ogwr, ymwelwyr â sioeau amaethyddol yn sir Benfro, aelodau o gymunedau du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn Abertawe, a chawsom ymatebion gan Men's Shed ym Maesteg hyd yn oed. Ac rydych chi wedi rhoi neges eglur i ni yn y Llywodraeth: iechyd a gofal cymdeithasol, a mynd i'r afael â'r amseroedd aros hir hynny am driniaeth yn arbennig, yw'r prif flaenoriaethau. Ceir awydd cryf hefyd i ni wneud cynnydd cyflymach ar wella safonau addysg, ac o ran creu swyddi a thyfu'r economi dros y 18 mis nesaf. Ceir pryder gwirioneddol hefyd ynghylch cyflwyno'r terfynau cyflymder 20 mya ac awydd i weld newidiadau ar ffyrdd penodol.
Ar draws Cymru gyfan, gan gynnwys ym Mhontypridd ac yn Wrecsam, clywais gan bobl yr oedd ganddyn nhw brofiadau personol cadarnhaol o'r gwasanaeth iechyd, ond roedden nhw'n poeni am bwysau cyffredinol ar y system ac ar amseroedd aros. Yn Nhorfaen, dywedodd menywod ifanc wrthyf eu bod nhw eisiau mwy o gefnogaeth ar gyfer materion iechyd meddwl ac iechyd menywod, fel poenau mislif ac endometriosis.
Dywedodd y gymuned fusnes a datblygwyr tai yn ein prifddinas wrthyf eu bod nhw eisiau ein gweld ni'n cyflymu'r broses gynllunio. Yn Aberhonddu, dywedwyd wrthyf fod angen codi safonau ysgolion, a dywedodd llawer ledled Cymru wrthyf sut yr oedden nhw'n ei chael hi'n anodd talu eu rhent. Dywedodd un gŵr wrthyf fod ei deulu yn oedi cyn cael ail blentyn oherwydd pryderon ynghylch costau cynyddol, ac roedd eisiau swyddi o ansawdd sy'n talu'n well. Yn y Cymoedd, galwodd bobl yn galw am well cysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus. Yng Nghei Connah, roedd bron pob un sgwrs am yr angen i drwsio'r ffyrdd.
Nawr, mae'r sgyrsiau hyn, a llawer o rai eraill tebyg iddyn nhw, wedi helpu i ddiffinio blaenoriaethau'r Llywodraeth hon. Rydym ni'n gwrando. Nawr, allwn ni ddim gwneud popeth, felly rydym ni'n pennu blaenoriaethau. Ar ôl gwrando ar bryderon, uchelgeisiau a gobeithion pobl, sy'n cyd-fynd â'n gwerthoedd yn Llafur Cymru, byddwn yn bwrw ymlaen trwy weddill tymor y Senedd hon i ysgogi cynnydd mewn pedwar maes allweddol.
Y cyntaf yw darparu iechyd da. Byddwn yn lleihau amseroedd aros y GIG, gan gynnwys ar gyfer iechyd meddwl, byddwn yn gwella mynediad at ofal cymdeithasol, a byddwn yn gwella gwasanaethau ar gyfer iechyd menywod. Yn ail, ochr yn ochr â Llywodraeth y DU, byddwn yn canolbwyntio ar swyddi a thwf gwyrdd. Byddwn yn creu swyddi sydd nid yn unig yn mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd, ond sy'n helpu i wneud teuluoedd yn well eu byd ac yn adfer natur. A byddwn yn cyflymu penderfyniadau cynllunio i dyfu ein heconomi yng Nghymru.
Un o'r pethau a wnaeth fy ysbrydoli i ddod i fyd gwleidyddiaeth oedd gwylio talentau a galluoedd y rhai nad oedden nhw'n cael cyfleoedd yn cael eu gwastraffu. Felly, rydym ni'n mynd i sicrhau cyfleoedd i bob teulu. Byddwn yn hybu safonau yn ein hysgolion a'n colegau ac yn darparu mwy o gartrefi ar gyfer rhent cymdeithasol, gan sicrhau bod pob teulu yn cael cyfle i lwyddo. A byddwn yn cysylltu cymunedau. Byddwn yn trawsnewid ein rheilffyrdd ac yn darparu rhwydwaith bysiau gwell. Byddwn yn trwsio ein ffyrdd ac yn grymuso cymunedau lleol i wneud dewisiadau ynghylch 20 mya. Rwy'n falch o gyhoeddi'r blaenoriaethau hyn heddiw, ochr yn ochr â thîm Cabinet gwych, a fydd yn gyfrifol am gyflawni'r blaenoriaethau hyn.
Mae llawer wedi cael ei wneud. Mae llawer i'w wneud. Ond mae llawer iawn i'w golli os na fyddwn ni'n gwneud hyn yn iawn. Rydym ni'n Llywodraeth sydd â synnwyr dwfn o wasanaeth i chi, bobl Cymru. Dyna pam y byddwn ni'n parhau i wrando ond, yn bwysicach, i gyflawni. Cyflawni, atebolrwydd a gwell cynhyrchiant fydd arwyddeiriau fy Llywodraeth—gwneud i bethau ddigwydd o ran blaenoriaethau'r bobl. A bydd hyn yn cynnwys mwy o dryloywder a gwelededd i'r cyhoedd, fel bod trethdalwyr yn gwybod ble mae pethau'n mynd yn dda a ble mae lle i wella. Bydd y pwyslais eglur hwn ar flaenoriaethau, ochr yn ochr â thrawsnewid y ffordd yr ydym ni'n monitro cyflawniad, yn rhoi min ar ein ffocws.
Rydw i wedi penodi Gweinidog Cyflawni a fydd yn arwain y newid hwn. Dros yr wythnosau nesaf, byddwn ni'n datblygu rhestr gynhwysfawr o'r hyn sy'n cael ei gyflawni, pryd y bydd angen ei gyflawni, a gan bwy, o fewn yr adnoddau ariannol sydd gennym ni. Bydd y Cabinet wedyn yn cwrdd yn fisol i fonitro cynnydd ein huchelgeisiau a’n hamcanion pwysicaf.
Ond, os ydyn ni eisiau cyflawni ei hamcanion ar y cyd, mae’n rhaid inni fod yn onest ac yn realistig. Mae penderfyniadau anodd o’n blaenau ni. Mae’n rhaid inni flaenoriaethau amser ac adnoddau cyfyngedig y Llywodraeth. Dwi’n gwybod na fydd hyn yn hawdd, a dwi’n gwybod am y niwed y mae 14 mlynedd o gamreolaeth y Ceidwadwyr wedi’i wneud i gyllid y Deyrnas Unedig. Fel y dywedodd Nye Bevan, sylfaenydd yr NHS, iaith blaenoriaethau yw crefydd sosialaeth. Dyw hynny ddim cweit yn gweithio yn y Gymraeg.
I have appointed a Minister for Delivery, who will help to drive this change. Over the next few weeks, we will develop a comprehensive list of what will be delivered, by when, and by whom, within the financial resources that we have available. Then, the Cabinet will meet monthly to monitor the progress of the most important missions and ambitions.
But, if we are to achieve our shared ambitions, we must be honest and we must be realistic. Tough decisions lie ahead. We must prioritise the Government's limited time and resources. I know that this won’t be easy, and I know the damage that 14 years of Conservative mismanagement has done to the UK's public finances. As Nye Bevan, the founder of the NHS, said, the language of priorities is the religion of socialism. That phrase doesn't quite work in Welsh.
'The language of priorities is the religion of socialism.'
That's what Aneurin Bevan said. I believe in those words. That's what we're going to do in Government: determine what our priorities will be.
'Iaith blaenoriaethau yw crefydd sosialaeth.'
Dyna ddywedodd Aneurin Bevan. Rwy'n credu yn y geiriau hynny. Dyna'r hyn yr ydym ni'n mynd i'w wneud yn y Llywodraeth: penderfynu beth fydd ein blaenoriaethau.
Heddiw, mae gyda ni'r cyfle gorau mewn mwy nag 14 mlynedd i wireddu ein huchelgeisiau dros Gymru. Am gyfnod rhy hir, mae'r Ceidwadwyr yn San Steffan wedi rhwystro ein pwerau datganoledig ac wedi ceisio atal ein huchelgeisiau ar bob cyfle. Ond nawr mae newid wedi dod.
Ychydig ddyddiau yn ôl, dangosodd y cytundeb rhwng Tata Steel a Llywodraeth y Deyrnas Unedig sut mae cael Llywodraeth Lafur o fudd i fywydau pobl yng Nghymru, a sut y bydd y buddiannau yma'n parhau. Nawr yn y Llywodraeth, mae'r Blaid Lafur wedi ymrwymo i gronfa cyfoeth cenedlaethol gwerth £2.5 biliwn i ailadeiladu'r diwydiant dur. Mae'r pecynnau diswyddo sy'n cael eu cynnig i weithwyr dur yn fwy hael na'r rhai a gafodd eu cynnig o dan y Torïaid chwe mis yn ôl. Byddaf yn gwneud datganiad mwy manwl am y diwydiant dur yn hwyrach heddiw.
Nawr mae gyda ni bartneriaeth mewn pŵer: dwy Lywodraeth Lafur yn cydweithio dros Gymru. Dyma'r foment inni godi ein huchelgeisiau, ac rŷn ni eisoes wedi dangos beth allwn ni ei wneud gyda'n gilydd. Achos, yr wythnos diwethaf, fe wnaethon ni gyhoeddi cynigion cyflog i weithwyr y sector cyhoeddus sydd wedi codi mwy na chostau byw a chwyddiant, gan dderbyn yn llawn yr argymhellion cyflog gan gyrff adolygu cyflogau annibynnol, ac yn adlewyrchu barn y cyhoedd sydd wedi dweud wrthym ni ar y strydoedd dros yr haf fod gwasanaethau cyhoeddus a'r bobl sy'n gweithio ynddyn nhw o bwys. Mae hynny'n golygu dyfarniad cyflog o 5.5 y cant i athrawon, 6 y cant i ddoctoriaid a deintyddion, yn cynnwys meddygon teulu, gyda £1,000 ychwanegol ar gyfer doctoriaid iau, a 5.5 y cant i staff y gwasanaeth iechyd sydd ar delerau ac amodau 'Agenda ar gyfer Newid'.
Today, we have the best opportunity in more than 14 years to realise our ambitions for Wales. For too long, Conservative-led Westminster Governments have stifled our devolved powers and tried to temper our ambitions at every opportunity. But now we have change.
Just a few days ago, the agreement between Tata Steel and the UK Government showed how having a Labour Government in Westminster benefits the lives of people in Wales, and how those benefits will continue. Now in Government, the Labour Party has made a commitment to a national wealth fund worth £2.5 billion to rebuild the steel industry. The redundancy packages being offered to steelworkers are more generous than those offered under the Conservatives six months ago. I will be making a more detailed statement about the steel industry later today.
Now we have partnership in power: two Labour Governments working together for Wales. This is the moment for us to raise our ambitions, and we've already shown what we can do together. Because, last week, we announced pay offers for public sector workers that have risen more than the cost of living and inflation, fully accepting the pay recommendations from independent pay review bodies, and reflecting the views of the public who've told us on the streets over the summer that public services and the people who work in them matter. That means a 5.5 per cent pay award for teachers, 6 per cent for doctors and dentists, including GPs, with an additional £1,000 for junior doctors, and 5.5 per cent for NHS staff on 'Agenda for Change' terms and conditions.
Inflation-busting increases in pay for public sector workers aren't just numbers. This is real, hard-earned money in the pockets of people who work tirelessly, day in and day out, in our precious public services, and they deserve our support. They are the backbone of the services that we rely on, and the public told us time and time again on the streets, 'Support our public services.'
By focusing on the priorities of the people of Wales, we will build a nation where everybody feels valued, respected and heard: a fairer, greener and more prosperous nation that gives people the confidence to start a family or grow a business, a Wales where every young person can feel happy and hopeful for the future. We've listened, we've learned and we will deliver. Diolch.
Nid rhifau yn unig yw cynnydd uwch na chwyddiant i gyflogau gweithwyr sector cyhoeddus. Mae hwn yn arian gwirioneddol, haeddiannol ym mhocedi pobl sy'n gweithio'n ddiflino, bob un dydd, yn ein gwasanaethau cyhoeddus gwerthfawr, ac maen nhw'n haeddu ein cefnogaeth. Nhw yw asgwrn cefn y gwasanaethau yr ydym ni'n dibynnu arnyn nhw, a dywedodd y cyhoedd wrthym ni dro ar ôl tro ar y strydoedd, 'Cefnogwch ein gwasanaethau cyhoeddus.'
Trwy ganolbwyntio ar flaenoriaethau pobl Cymru, byddwn yn adeiladu cenedl lle mae pawb yn teimlo eu bod nhw'n cael eu gwerthfawrogi, eu parchu a'u clywed: cenedl decach, wyrddach a mwy llewyrchus sy'n rhoi'r hyder i bobl ddechrau teulu neu dyfu busnes, Cymru lle gall pob person ifanc deimlo'n hapus ac yn obeithiol ar gyfer y dyfodol. Rydym ni wedi gwrando, rydym ni wedi dysgu a byddwn yn cyflawni. Diolch.
First Minister, thank you for your statement this afternoon. I think this is the seventh legislative statement/First Minister priority statement/programme for government statement that we've had in the last 12 months from the Labour Party here in the Senedd. It's no wonder that, obviously, those charged with delivering this, the civil servants and the other public servants who work diligently across Wales, really don't know which way to turn when they're trying to implement some of this policy framework. Because, as the First Minister touched on in her statement, she said that people were telling her about 20 mph, they were telling her about fixing the roads. Well, it was the previous Labour Government that changed policy positions to take investment away from roads and into other transport models. Now, that's a perfect policy position to take, but it's your party that made that decision. And 20 mph, obviously, was your Government's, or the previous Government's, decision to implement that on a nationwide basis, and now local authorities are having to divert resources to unpick the spaghetti that they find of requests before them to try and put roads back to 30 mph, which constituents and the people of Wales are saying is the commonsense approach.
So, the worry from this statement is that it is so light on the way that these initiatives will be delivered. The First Minister took aim at the chief executives of the health service in her interview on BBC Wales on Sunday. Six of those seven chief executives have been appointed since 2021. The Minister's time as health Minister was the same window, so she actually appointed six of those seven chief executives that she said now need to step up the plate and deliver on waiting times. The Welsh Government set a blueprint of how they were going to reduce waiting times within the NHS, but have missed every target to get rid of those waiting times that have proved so stubbornly high, and, in fact, over the last couple of months, have started to go back up. So, what does the First Minister believe, in her role as First Minister, she can do to push those waiting times down that she couldn't do when she was health Minister? Because we've heard it all before, First Minister. Time and time again Labour Ministers have come to this Chamber to say that waiting lists are the priority. Well, the proof is in the pudding. The waiting lists are going up here in Wales, and, when we look at social care, 20 per cent of beds in Welsh hospitals are occupied by people who could be in the community, in their own homes, being looked after, and social care is as important a part of this equation as the health service itself, and I notice that it's very little talked of in this policy position paper that the Government have brought forward today.
When it comes to education, nothing on absenteeism, tackling absenteeism, which is stubbornly high in some of our poorest communities. Thirty-eight per cent in some of our communities have regular absenteeism in families that are missing life-chance opportunities through the education system. The statement is silent on that. It is silent on what you intend to do with university funding, where many of our universities find their backs against the wall. And I'd be grateful if the First Minister could highlight how the Government is going to address those two key components of absenteeism and investment in our universities.
And when it comes to the economy, there is a statement on Tata Steel later, so I'll leave the First Minister to address those issues around Tata Steel in that statement. But the sustainable farming scheme doesn't even get a mention in this statement, and it is our biggest employer, with the food processing sector and the agricultural community producing food for this country, but also for the export opportunities that exist around the globe. Nothing, no mention at all of that in the priority statement, despite all the rhetoric from the Deputy First Minister that he and you were listening as you went round Wales.
I'd also highlight the auditor general's recent report around housing targets, the Government's own social housing targets of 20,000 units to be built over the lifetime of this Senedd, and the auditor general pointing out that the Government were on track to miss that target. No reference as to how you're going to get yourself back on target and back building for Wales. We know in the commercial sector you are missing the goal of producing enough houses on a sustainable, regular, planned basis. You talk about reforming the planning system. Well, planning Ministers have come here time and time again from the Labour benches and have failed to bring forward a planning system that can meet the economic opportunities that exist with a responsive planning system that will get Wales building, creating quality jobs and homes for the future.
And I'd also like to try and understand, with the appointment of the finance Minister coming back into Government—. We saw the passion with which he spoke about reforming the school year. Is that back on the table now that the finance Minister is back within the Government? Was that extracted from you when he had his discussions about agreeing to serve and being the anchor in the Government? Because, equally, the other part of the Government programme that was jettisoned recently was council tax reforms. Is there any talk of bringing back the council tax reforms that were part and parcel of two, if not three, years of this Senedd term?
And you talk of delivery. Every First Minister since my time here that has come to this Chamber has talked of delivery units, setting up a Cabinet Office, and delivery is the heart of everything the Government does. Well, no First Minister is going to come here and say, ‘We're not going to deliver.’ But how are you actually going to be different in the way you will deliver over the next 20 months the priorities that you say are in this statement? I have to say—
Prif Weinidog, diolch am eich datganiad y prynhawn yma. Rwy'n credu mai hwn yw'r seithfed datganiad deddfwriaethol/datganiad blaenoriaeth Prif Weinidog/datganiad rhaglen lywodraethu yr ydym ni wedi ei gael yn ystod y 12 mis diwethaf gan y Blaid Lafur yma yn y Senedd. Nid yw'n syndod, yn amlwg, nad yw'r rhai sy'n gyfrifol am gyflawni hyn, y gweision sifil a'r gweision cyhoeddus eraill sy'n gweithio'n ddiwyd ledled Cymru, wir yn gwybod pa ffordd i droi pan fyddan nhw'n ceisio gweithredu rhywfaint o'r fframwaith polisi hwn. Oherwydd, fel y soniodd y Prif Weinidog yn ei datganiad, dywedodd bod pobl yn dweud wrthi am 20 mya, eu bod nhw'n dweud wrthi am drwsio'r ffyrdd. Wel, y Llywodraeth Lafur flaenorol a newidiodd safbwyntiau polisi i dynnu buddsoddiad oddi wrth ffyrdd ac i fodelau trafnidiaeth eraill. Nawr, mae hwnnw'n safbwynt polisi perffaith i'w fabwysiadu, ond eich plaid chi wnaeth y penderfyniad hwnnw. Ac 20 mya, yn amlwg, penderfyniad eich Llywodraeth chi, neu'r Llywodraeth flaenorol, oedd rhoi hynny ar waith ledled y wlad, a nawr mae'n rhaid i awdurdodau lleol ddargyfeirio adnoddau i ddatod y sbageti y maen nhw'n ei ganfod o geisiadau o'u blaenau i geisio dychwelyd ffyrdd i 30 mya, y mae etholwyr a phobl Cymru yn dweud yw'r dull synnwyr cyffredin.
Felly, y pryder yn sgil y datganiad hwn yw ei fod mor ysgafn o ran y ffordd y bydd y mentrau hyn yn cael eu cyflawni. Fe wnaeth y Prif Weinidog anelu sylwadau at brif weithredwyr y gwasanaeth iechyd yn ei chyfweliad ar BBC Cymru ddydd Sul. Penodwyd chwech o'r saith o brif weithredwyr hynny ers 2021. Roedd amser y Prif Weinidog fel Gweinidog iechyd yn yr un cyfnod, felly mewn gwirionedd hi benododd chwech o'r saith o brif weithredwyr hynny y dywedodd fod angen iddyn nhw gamu i'r adwy nawr a chyflawni o ran amseroedd aros. Cyflwynodd Llywodraeth Cymru lasbrint o sut yr oedden nhw'n mynd i leihau amseroedd aros yn y GIG, ond maen nhw wedi methu pob targed i gael gwared ar yr amseroedd aros hynny sydd wedi bod mor ystyfnig o uchel, ac, a dweud y gwir, dros y mis neu ddau ddiwethaf, maen nhw wedi dechrau mynd yn ôl i fyny. Felly, beth mae'r Prif Weinidog yn ei gredu, yn ei swydd fel Prif Weinidog, y gall ei wneud i wthio'r amseroedd aros hynny i lawr na allai ei wneud pan oedd hi'n Weinidog iechyd? Oherwydd rydym ni wedi clywed y cwbl o'r blaen, Prif Weinidog. Dro ar ôl tro mae Gweinidogion Llafur wedi dod i'r Siambr hon i ddweud mai rhestrau aros yw'r flaenoriaeth. Wel, wrth ei flas mae profi pwdin. Mae'r rhestrau aros yn mynd i fyny yma yng Nghymru, a phan edrychwn ni ar ofal cymdeithasol, mae 20 y cant o welyau yn ysbytai Cymru wedi'u llenwi gan bobl a allai fod yn y gymuned, yn eu cartrefi eu hunain, yn derbyn gofal, ac mae gofal cymdeithasol yn rhan yr un mor bwysig o'r hafaliad hwn â'r gwasanaeth iechyd ei hun, ac rwy'n sylwi nad oes llawer o sôn amdano yn y papur safbwynt polisi hwn y mae'r Llywodraeth wedi ei gyflwyno heddiw.
O ran addysg, dim byd am absenoliaeth, mynd i'r afael ag absenoliaeth, sy'n ystyfnig o uchel yn rhai o'n cymunedau tlotaf. Mae gan dri deg wyth y cant yn rhai o'n cymunedau absenoliaeth reolaidd mewn teuluoedd sy'n methu cyfleoedd cyfle bywyd drwy'r system addysg. Mae'r datganiad yn dawel ynghylch hynny. Mae'n dawel ynghylch yr hyn yr ydych chi'n bwriadu ei wneud gyda chyllid prifysgol, lle mae llawer o'n prifysgolion yn cael eu hunain â'u cefnau yn erbyn y wal. A byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Prif Weinidog amlygu sut y mae'r Llywodraeth yn mynd i fynd i'r afael â'r ddwy elfen allweddol hynny o absenoliaeth a buddsoddiad yn ein prifysgolion.
Ac o ran yr economi, ceir datganiad ar Tata Steel yn ddiweddarach, felly fe wnaf i adael y Prif Weinidog i roi sylw i'r materion hynny yn ymwneud â Tata Steel yn y datganiad hwnnw. Ond nid oes unrhyw sôn am y cynllun ffermio cynaliadwy yn y datganiad hwn, a dyma ein cyflogwr mwyaf, gyda'r sector prosesu bwyd a'r gymuned amaethyddol yn cynhyrchu bwyd ar gyfer y wlad hon, ond hefyd ar gyfer y cyfleoedd allforio sy'n bodoli ledled y byd. Dim byd, dim sôn o gwbl am hynny yn y datganiad blaenoriaeth, er gwaethaf yr holl rethreg gan y Dirprwy Brif Weinidog ei fod ef a chithau yn gwrando wrth i chi fynd o amgylch Cymru.
Byddwn hefyd yn tynnu sylw at adroddiad diweddar yr archwilydd cyffredinol ar dargedau tai, targedau tai cymdeithasol y Llywodraeth ei hun o 20,000 o unedau i gael eu hadeiladu dros oes y Senedd hon, a'r archwilydd cyffredinol yn nodi bod y Llywodraeth ar y trywydd iawn i fethu'r targed hwnnw. Dim cyfeiriad at sut rydych chi'n mynd i gael eich hun yn ôl ar y trywydd iawn ac yn ôl i adeiladu dros Gymru. Rydym ni'n gwybod yn y sector masnachol eich bod chi'n methu'r nod o gynhyrchu digon o dai ar sail gynaliadwy, reolaidd ac wedi'i chynllunio. Rydych chi'n sôn am ddiwygio'r system gynllunio. Wel, mae Gweinidogion cynllunio wedi dod yma dro ar ôl tro o'r meinciau Llafur ac wedi methu â chyflwyno system gynllunio a all fanteisio ar y cyfleoedd economaidd sy'n bodoli gyda system gynllunio ymatebol a fydd yn cael Cymru yn adeiladu, gan greu swyddi a chartrefi o ansawdd ar gyfer y dyfodol.
A hoffwn hefyd geisio deall, gyda phenodiad y Gweinidog cyllid yn dod yn ôl i'r Llywodraeth—. Gwelsom yr angerdd a ddangoswyd ganddo wrth siarad am ddiwygio'r flwyddyn ysgol. A yw hynny yn ôl ar y bwrdd nawr bod y Gweinidog cyllid yn ôl yn y Llywodraeth? A gafwyd hynny oddi wrthych chi pan gafodd ei drafodaethau ar gytuno i wasanaethu a bod yn angor yn y Llywodraeth? Oherwydd, yn yr un modd, y rhan arall o raglen y Llywodraeth a gafodd ei hepgor yn ddiweddar oedd diwygiadau i'r dreth gyngor. A oes unrhyw sôn am ailgyflwyno'r diwygiadau i'r dreth gyngor a oedd yn rhan annatod o ddwy, os nad tair blynedd, o dymor y Senedd hon?
Ac rydych chi'n sôn am gyflawni. Mae pob Prif Weinidog yn ystod fy nghyfnod i yma sydd wedi dod i'r Siambr hon wedi sôn am unedau cyflawni, sefydlu Swyddfa Cabinet, ac mae cyflawni yn ganolog i bopeth y mae'r Llywodraeth yn ei wneud. Wel, nid oes yr un Prif Weinidog yn mynd i ddod yma a dweud, 'Nid ydym ni'n mynd i gyflawni.' Ond sut yn union ydych chi'n mynd i fod yn wahanol yn y ffordd y byddwch chi'n cyflawni, dros yr 20 mis nesaf, y blaenoriaethau yr ydych chi'n dweud sydd yn y datganiad hwn? Mae'n rhaid i mi ddweud—
Andrew, you need to conclude now, please.
Andrew, mae angen i chi ddod i ddiweddglo nawr, os gwelwch yn dda.
—it's the lightest First Minister's statement I've seen at an opening of a Senedd term. You do need to step up to the plate, your Ministers need to step up to the plate, and this statement won't change the direction, won't move the needle. And the sooner we get to 2026 and we have that chance to change direction here in Wales, the better for the people of Wales.
—dyma'r datganiad ysgafnaf gan Brif Weinidog yr wyf i wedi ei weld ar adeg agor tymor Senedd. Mae angen i chi gamu i'r adwy, mae angen i'ch Gweinidogion gamu i'r adwy, ac ni fydd y datganiad hwn yn newid y cyfeiriad, ni fydd yn symud y nodwydd. Y cynharaf y byddwn ni'n cyrraedd 2026 ac y byddwn ni'n cael y cyfle hwnnw i newid cyfeiriad yma yng Nghymru, y gorau y bydd i bobl Cymru.
Well, I've got to tell you, these are the priorities that come from the public, and, if you don't like them, you need to go out and speak to the public. Because this is important, to recognise that the things that we've stated here very clearly are the things that are of most importance to the public. Now, let's be clear that we still have a legal responsibility to deliver on a whole host of areas that we will, of course, carry out as we need to as a Government. But this is about focusing our attention. It's about making sure we hone in on the areas that people care most about.
Now, if you just take the issue of some of the things that he talked about, about ensuring that we deliver. What is going to be different, for example, compared to when I was health Minister? Well, first of all, I was never the person who appointed the chief executives; I appoint the chairs, and it's the chairs who hold the chief executives to account. And I was getting them in on a monthly basis to really quiz them on what is happening within their health boards. And we will be doing a lot more of that in future, but also really looking at the transparency of that, because I do think the public have a right to know how their health board is performing compared to others. We will have to work out exactly to what level of granularity we go into that, but that is something that will change in future. But, obviously, taking that forward now will be the responsibility of the new health Minister, and I know that he is going to be absolutely focused on this.
But let me tell you something else that's going to change is that we have a delivery Minister, and the delivery Minister will be responsible for making sure that, actually, everyone across Government is a part of this process, that we're all held to account—we're all held to account. And we will be having a monthly Cabinet meeting that will be solely focused on delivery, where everybody will have to contribute their skills, their abilities, their knowledge to the issues that are of most importance to the public.
Of course, we are very keen to see things like reform of the planning system, but there's a huge number of people in different departments across Government who will be able to contribute to that debate, and that's why getting the whole of Government involved in this will be important. So, it is clear that we will carry on doing the kind of day in, day out work that Government has to do, but this is about focusing on the issues that are of most importance to the public in Wales. That's what we will do. We've set it out here. We will not be diverted from those priorities and, of course, we know that we're going to be judged on it within 18 months.
Wel, mae'n rhaid i mi ddweud wrthych chi, dyma'r blaenoriaethau sy'n dod oddi wrth y cyhoedd, ac, os nad ydych chi'n eu hoffi, mae angen i chi fynd allan a siarad â'r cyhoedd. Oherwydd mae hyn yn bwysig, cydnabod mai'r pethau yr ydym ni wedi eu datgan yma yn eglur iawn yw'r pethau sydd fwyaf pwysig i'r cyhoedd. Nawr, gadewch i ni fod yn eglur bod gennym ni gyfrifoldeb cyfreithiol o hyd i gyflawni mewn llu o feysydd y byddwn ni, wrth gwrs, yn eu cyflawni fel y mae angen i ni fel Llywodraeth. Ond mae hyn yn ymwneud â chanolbwyntio ein sylw. Mae'n ymwneud â gwneud yn siŵr ein bod ni'n edrych yn ofalus ar y meysydd y mae pobl yn poeni fwyaf amdanyn nhw.
Nawr, os cymerwch chi ddim ond rhai o'r pethau y soniodd amdanyn nhw, am sicrhau ein bod ni'n cyflawni. Beth sy'n mynd i fod yn wahanol, er enghraifft, o'i gymharu â phan oeddwn i'n Weinidog iechyd? Wel, yn gyntaf oll, nid fi oedd y person a oedd yn penodi'r prif weithredwyr erioed; rwy'n penodi'r cadeiryddion, a'r cadeiryddion sy'n dwyn y prif weithredwyr i gyfrif. Ac roeddwn i'n eu cael nhw i mewn yn fisol i'w holi'n drylwyr am yr hyn sy'n digwydd yn eu byrddau iechyd. A byddwn yn gwneud llawer mwy o hynny yn y dyfodol, ond hefyd wir yn edrych ar dryloywder hynny, oherwydd rwy'n credu bod gan y cyhoedd hawl i wybod sut mae eu bwrdd iechyd yn perfformio o'i gymharu ag eraill. Bydd yn rhaid i ni weithio allan yn union i ba lefel o fanylder yr awn ni, ond mae hynny'n rhywbeth a fydd yn newid yn y dyfodol. Ond, yn amlwg, cyfrifoldeb y Gweinidog iechyd newydd fydd bwrw ymlaen â hynny nawr, a gwn y bydd yn canolbwyntio'n llwyr ar hyn.
Ond gadewch i mi ddweud wrthych chi am rywbeth arall sy'n mynd i newid sef bod gennym ni Weinidog cyflawni, a bydd y Gweinidog cyflawni yn gyfrifol am wneud yn siŵr, mewn gwirionedd, fod pawb ar draws y Llywodraeth yn rhan o'r broses hon, ein bod ni i gyd yn cael ein dwyn i gyfrif—ein bod ni i gyd yn cael ein dwyn i gyfrif. A byddwn yn cynnal cyfarfod Cabinet misol a fydd yn canolbwyntio'n llwyr ar gyflawni, lle bydd yn rhaid i bawb gyfrannu eu sgiliau, eu galluoedd, eu gwybodaeth at y materion sydd bwysicaf i'r cyhoedd.
Wrth gwrs, rydym ni'n awyddus iawn i weld pethau fel diwygio'r system gynllunio, ond mae nifer enfawr o bobl mewn gwahanol adrannau ar draws y Llywodraeth a fydd yn gallu cyfrannu at y ddadl honno, a dyna pam y bydd cael y Llywodraeth gyfan i gymryd rhan yn hyn yn bwysig. Felly, mae'n amlwg y byddwn ni'n parhau i wneud y math o waith dydd i ddydd y mae'n rhaid i Lywodraeth ei wneud, ond mae hyn yn ymwneud â chanolbwyntio ar y materion sydd fwyaf pwysig i'r cyhoedd yng Nghymru. Dyna'r hyn y byddwn ni'n ei wneud. Rydym ni wedi ei gyflwyno yma. Ni fyddwn yn cael ein dargyfeirio o'r blaenoriaethau hynny ac, wrth gwrs, rydym ni'n gwybod ein bod ni'n mynd i gael ein barnu arno ymhen 18 mis.
A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am y datganiad? Ac, ar ddechrau tymor seneddol, dwi'n dymuno'n dda iawn iddi yn ei gwaith. Mi fyddaf i'n ei hannog hi i ddangos uchelgais go iawn bob un dydd, ond, yn anffodus, dydy'r dystiolaeth sydd wedi ei chyflwyno drwy'r datganiad yma ddim yn rhoi llawer o hyder i rywun. Cwestiwn ymarferol ar y dechrau, os caf i. Roeddwn i o dan yr argraff mai ymgynghoriad Llywodraeth oedd yn cael ei gynnal yr haf yma. Dwi'n reit siŵr bod y Prif Weinidog wedi defnyddio arian cyhoeddus i wneud y gwaith, ac eto mae'n dweud mai arolwg gan y Blaid Lafur gafodd ei gynnal, a data wedi ei gasglu gan y Blaid Lafur oedd hwn. Efallai y gall y Prif Weinidog egluro beth yn union oedd natur y berthynas yna. Mae rhywbeth sydd ddim cweit yn iawn yn y fan yna, ond yn sicr mae o'n cadarnhau—ac mae hynny'n bwysig—mai darn o waith ar gyfer tawelu'r dyfroedd o fewn y Blaid Lafur oedd hyn, yn hytrach na rhywbeth er budd pobl Cymru.
May I thank the First Minister for the statement? And, at the beginning of the parliamentary term, I wish her very well in her work. I will encourage her to show real ambition every day, but, unfortunately, the evidence presented through this statement doesn't give one much confidence. A practical question at the outset, if I may. I was under the impression that it was a Government consultation that was being staged this summer. I'm quite sure that the First Minister used public money to do that work, but then she said it that it was a survey by the Labour Party that was held, and data gathered by the Labour Party. So, perhaps the First Minister could explain what exactly the nature of that relationship was. There's something that isn't quite right there, but, certainly, it confirms—and that's important—that this was a piece of work to calm the waters within the Labour Party, rather than something for the benefit of the people of Wales.
The First Minister calls what happened this summer a consultation; I call it a public relations exercise. What I saw was a summer of silence. The First Minister didn't even think it worthwhile to immediately appoint a permanent Government, waiting until last week to do that. I'd suggest that, politically, that was time wasted on her behalf, but if you're a patient on a waiting list or a parent worried about your child's education, or looking for employment opportunities and worried about a stagnant economy, then certainly that has been a wasted six weeks. And the result of the exercise, as we've been told today—surprise, surprise—was that health and education and the economy were the top priorities. Goodness me, if a party that's been leading Welsh Government for 25 years hadn't realised that those were the priorities, then we're in deeper trouble with Labour than I thought.
And, of course, on health and on education and economic development, and, yes, on roads, the other priority outlined in this very, very thin statement today, and, in fact, all those other elements that weren't even mentioned—agriculture being one of those—all of this is a legacy of 25 years of Governments led by Labour. Now, they can be proud that people trusted them to lead our Governments in this first quarter century of devolution, but they also have to own the state of public services after those 25 years. To lead and to govern means taking responsibility. And, if I might say, if Eluned Morgan is adamant that we shouldn't reference Keir Starmer—and I presume she means any other UK Prime Minister—in our questions to her, as she said earlier, she must therefore acknowledge that outcomes are those for Labour in Wales, and wholly for Labour in Wales to justify.
Mae'r Prif Weinidog yn galw'r hyn a ddigwyddodd yr haf hwn yn ymgynghoriad; rwy'n ei alw'n ymarfer cysylltiadau cyhoeddus. Yr hyn a welais i oedd haf o dawelwch. Nid oedd y Prif Weinidog hyd yn oed yn credu ei bod hi'n werth chweil penodi Llywodraeth barhaol ar unwaith, gan aros tan yr wythnos diwethaf i wneud hynny. Byddwn i'n awgrymu, yn wleidyddol, bod hynny'n amser a wastraffwyd o'i safbwynt hi, ond os ydych chi'n glaf ar restr aros neu'n rhiant sy'n poeni am addysg eich plentyn, neu'n chwilio am gyfleoedd cyflogaeth ac yn poeni am economi heb dwf, yna yn sicr mae'r rheini wedi bod yn chwe wythnos a wastraffwyd. A chanlyniad yr ymarfer, fel y dywedwyd wrthym ni heddiw—syrpréis, syrpréis—oedd mai iechyd ac addysg a'r economi oedd y prif flaenoriaethau. Bobl bach, os nad oedd plaid sydd wedi bod yn arwain Llywodraeth Cymru ers 25 mlynedd wedi sylweddoli mai dyna oedd y blaenoriaethau, yna rydym ni mewn mwy o drafferthion gyda Llafur nag yr oeddwn i'n ei feddwl.
Ac, wrth gwrs, ar iechyd ac ar addysg a datblygu economaidd, ac, ie, ar ffyrdd, y flaenoriaeth arall a amlinellwyd yn y datganiad tenau iawn, iawn hwn heddiw, ac, mewn gwirionedd, yr holl elfennau eraill hynny na soniwyd amdanyn nhw hyd yn oed—amaethyddiaeth yn un o'r rheini—mae hyn oll yn etifeddiaeth o 25 mlynedd o Lywodraethau dan arweiniad Llafur. Nawr, gallan nhw fod yn falch bod pobl wedi ymddiried ynddyn nhw i arwain ein Llywodraethau yn y chwarter canrif cyntaf hwn o ddatganoli, ond mae'n rhaid hefyd iddyn nhw gymryd cyfrifoldeb am gyflwr gwasanaethau cyhoeddus ar ôl y 25 mlynedd hynny. Mae arwain a llywodraethu yn golygu cymryd cyfrifoldeb. Ac, os caf i ddweud, os yw Eluned Morgan yn benderfynol na ddylem ni gyfeirio at Keir Starmer—ac rwy'n tybio ei bod hi'n golygu unrhyw Brif Weinidog arall y DU—yn ein cwestiynau iddi, fel y dywedodd yn gynharach, mae'n rhaid felly iddi gydnabod bod canlyniadau yn rhai i Lafur yng Nghymru, ac yn gyfan gwbl i Lafur yng Nghymru eu cyfiawnhau.
Rŵan, mae gwaddol y rhestrau aros hiraf erioed, y cwymp mewn safonau yn ein hysgolion, cyflogau isel, yn dangos inni fod Llywodraethau Llafur wedi cael eu cyfle ac wedi methu. Dwi'n gwybod beth mae pobl yn ei ddweud wrthyf i, nid mewn rhyw ychydig o wythnosau o ymgynghoriad tawelu'r dyfroedd, ond yn gyson. Beth maen nhw'n ei ddweud ydy eu bod nhw angen gobaith am NHS cynaliadwy, am system addysg sy'n cryfhau. Ac ydych chi'n gwybod beth, mae'r gobaith yna wedi mynd yn beth prin iawn, iawn dan Lywodraethau Llafur erbyn hyn, a dyna pam bod yn rhaid cael dechrau ffres, ac rydym ni'n cynnig hynny. Roedd hynny'n wir cyn yr etholiad cyffredinol diwethaf; rŵan, mae teyrngarwch Llafur i'w penaethiaid yn San Steffan yn datblygu i fod yn broblem fwy nag yr oeddwn i wedi'i hofni, hyd yn oed—yr amharodrwydd yna i frwydro cornel Cymru go iawn rhag cynhyrfu'r dyfroedd. Allwn ni ddim fforddio Llywodraeth felly.
Now, the legacy of the longest ever waiting lists, the fall in school standards, low wages, all show us that Labour Governments have had their opportunity and have failed. I know what people tell me, not just in a few weeks of consultation to calm the waters, but consistently. What they tell me is that they need hope for a sustainable NHS, for an education system that is strengthening. And do you know what, that hope has become very scarce under Labour Governments now, and that's why we need a fresh start, and we are offering that. That was true before the last general election; now, Labour's allegiance to their masters in Westminster is developing to be more of a problem than I'd even feared—that unwillingness to fight Wales's corner properly, lest that they muddy the waters. We cannot afford to have such a Government.
Now, on reforming the Barnett formula, on HS2 consequentials, on devolving the Crown Estate, on justice and policing, Labour's message to Wales is 'no', it's 'no', it's 'no'. So, let me ask the First Minister to take action on these areas of priority. Firstly, issue a genuine public reprimand to the Prime Minister for cutting winter fuel payments to pensioners, and maintaining the two-child cap too. It would be at least a signal that the well of clear red water that was once mentioned isn't running completely dry. She had an opportunity to do so earlier; she chose loyalty to Keir Starmer and to Rachel Reeves.
Secondly, set out to the Chancellor the impact that further austerity will have on public services in Wales. The First Minister must stay true, I think, to what she said in her 2018 leadership campaign. She said that:
'Ending austerity...is unlikely to happen unless we get a Labour [UK] government.'
Well, look how that's turned out.
And thirdly, own up to the crisis in the NHS and start rebuilding properly. Doing the same thing over and over and expecting different results seldom works.
Nawr, ar ddiwygio fformiwla Barnett, ar gyllid canlyniadol HS2, ar ddatganoli Ystad y Goron, ar gyfiawnder a phlismona, neges Llafur i Gymru yw 'na', 'na', 'na'. Felly, gadewch i mi ofyn i'r Prif Weinidog weithredu ar y meysydd blaenoriaeth hyn. Yn gyntaf, cyhoeddwch gerydd cyhoeddus go iawn i'r Prif Weinidog am dorri taliadau tanwydd gaeaf i bensiynwyr, a chynnal y cap dau blentyn hefyd. Byddai'n arwydd o leiaf nad yw'r ffynnon o ddŵr coch clir a grybwyllwyd unwaith yn rhedeg yn hollol sych. Cafodd gyfle i wneud hynny yn gynharach; dewisodd deyrngarwch i Keir Starmer ac i Rachel Reeves.
Yn ail, dywedwch wrth y Canghellor am yr effaith y bydd cyni cyllidol pellach yn ei chael ar wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru. Mae'n rhaid i'r Prif Weinidog gadw'n driw, rwy'n credu, i'r hyn a ddywedodd yn ei hymgyrch arweinyddiaeth yn 2018. Dywedodd:
'Mae rhoi terfyn ar gyni cyllidol...yn annhebygol o ddigwydd oni bai ein bod ni'n cael llywodraeth Lafur [y DU].'
Wel, edrychwch ar sut mae hynny wedi troi allan.
Ac yn drydydd, cyfaddefwch yr argyfwng yn y GIG a dechrau ailadeiladu'n iawn. Anaml iawn y mae gwneud yr un peth drosodd a throsodd a disgwyl gwahanol ganlyniadau yn gweithio.
Mae Cymru angen Llywodraeth sydd ddim yn ofni herio San Steffan, pwy bynnag sydd â'r allwedd i Rif 10 Downing Street. Dim ond felly y gallwn ni drio cael tegwch i'n cenedl ni, tegwch cyllidol, tegwch cyfansoddiadol, agwedd newydd at daclo tlodi, yr angen am fuddsoddi strategol mewn gofal iechyd ataliol, ffocws ar godi safonau addysg, ar greu cyfoeth, meithrin sgiliau, codi cyflogau, cefnogi nid cosbi busnesau bach, cefnogi cefn gwlad ac amaeth, a cheisio cadw a denu talentau ifanc. Dyna fydd blaenoriaethau Plaid Cymru, a dwi'n edrych ymlaen at fanylu mwy ar ein gweledigaeth dros y 18 mis nesaf, tra'n dal y Llywodraeth Lafur yma i gyfrif ar ran pobl Cymru. Felly, efo'r cwestiwn yma i gloi: pryd cawn ni dargedau ar iechyd, ar addysg, ar drwsio ffyrdd, ar dwf economaidd? Achos, fel arall, mae hwn wirioneddol yn ddatganiad tenau y prynhawn yma.
Wales needs a Government that doesn't fear challenging Westminster, whoever holds the keys to No. 10 Downing Street. It's only then can we seek fairness for our nation, fair funding, constitutional fairness, a new approach to tackling poverty, the need for strategic investment in preventative healthcare, a focus on raising standards in education, on creating wealth, developing skills, increasing wages, supporting not punishing small businesses, supporting agriculture and rural Wales, and trying to retain and attract young talent. Those will be Plaid Cymru's priorities, and I look forward to giving you more detail on our vision over the next 18 months, while holding this Labour Government to account on behalf of the people of Wales. So, I'll pose this question to close: when will we have targets on health, education, on mending our roads and economic growth? Because, otherwise, this really is a thin statement this afternoon.
Well, thanks very much. I think it's expected that we've had this cynical and negative reaction from Plaid Cymru. The fact is that, in that exercise, where, genuinely, hundreds of people were engaged, unfiltered, unplanned, where they told us face to face what they wanted to happen, they didn't think it was cynical. They thought it was really refreshing to have people out there, on the streets, listening to what they are concerned about. So, yes, of course I expect that kind of negative response. In fact, it was something that came up. They kept on talking about how negative some of the opposition parties were.
But I don't accept that was a summer of silence; I think the fact that we have engaged with thousands of people across Wales was important. And let's be clear, of course this was a Government exercise, but lots of other people got engaged with that listening exercise. So, the Labour Party got involved—you were welcome to get involved as well, but maybe you chose not to. But I can tell you that the people across Wales were really happy to contribute, and I don't accept that it was a summer of silence.
The public sector inflation-busting pay award: it was not a summer of silence for the 200,000 people who have benefited from those pay rises that will underpin the fact that we will be able to cut down on those waiting lists, because before that there were issues about how much money we were able to give them, and they weren't happy with what was offered before, because we didn't have the money from the UK Government. That's the difference a UK Government has made. That's the difference: money in people's pockets, people who are helping our public services.
The same thing with Tata: the deal that's on the table now, which I'll talk about in more detail later, is better than the deal that was on the table earlier. The fact that we were able to discuss with the police and local communities about the disturbances that happened in other parts of the country, that wasn't a summer of silence for them, and we were very pleased that those disturbances didn't break out within our communities.
I am more than happy for you to hold me to account for what Labour decisions are here in the Welsh Government, but you will not hold me to account for what they're doing in Westminster. That is not my responsibility, and I think it is important that if you wanted to do that, go to Westminster. You wanted to go there—[Interruption.] I think it's really important that we make this clear right from the beginning.
Wel, diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu ei bod i'w ddisgwyl i ni gael yr ymateb sinigaidd a negyddol hwn gan Blaid Cymru. Y gwir yw, yn yr ymarfer hwnnw, lle ymgysylltwyd, yn wirioneddol, â channoedd o bobl, heb hidlo, heb gynllunio, lle gwnaethon nhw ddweud wrthym ni wyneb yn wyneb yr hyn yr oedden nhw eisiau i ddigwydd, doedden nhw ddim yn credu ei fod yn sinigaidd. Roedden nhw'n meddwl ei bod hi'n braf iawn cael pobl allan yno, ar y strydoedd, yn gwrando ar yr hyn y maen nhw'n poeni amdano. Felly, ydw, wrth gwrs, rwy'n disgwyl y math yna o ymateb negyddol. A dweud y gwir, roedd yn rhywbeth a godwyd. Roedden nhw'n sôn dro ar ôl tro pa mor negyddol oedd rhai o'r gwrthbleidiau.
Ond nid wyf i'n derbyn bod hwnna'n haf o dawelwch; rwy'n credu bod y ffaith ein bod ni wedi ymgysylltu â miloedd o bobl ledled Cymru yn bwysig. A gadewch i ni fod yn eglur, ymarfer Llywodraeth oedd hwn wrth gwrs, ond cymerodd llawer o bobl eraill ran yn yr ymarfer gwrando hwnnw. Felly, cymerodd y Blaid Lafur ran—roedd croeso i chi gymryd rhan hefyd, ond efallai eich bod chi wedi dewis peidio. Ond gallaf ddweud wrthych chi bod pobl ledled Cymru yn hapus iawn i gyfrannu, ac nid wyf i'n derbyn ei fod yn haf o dawelwch.
Y dyfarniad cyflog sector cyhoeddus uwch na chwyddiant: nid oedd yn haf o dawelwch i'r 200,000 o bobl sydd wedi elwa o'r codiadau cyflog hynny a fydd yn sail i'r ffaith y byddwn ni'n gallu lleihau'r rhestrau aros hynny, oherwydd cyn hynny roedd problemau ynghylch faint o arian yr oeddem ni'n gallu ei roi iddyn nhw, a doedden nhw ddim yn hapus gyda'r hyn a gynigiwyd yn flaenorol, oherwydd nid oedd gennym ni'r arian gan Lywodraeth y DU. Dyna'r gwahaniaeth y mae Llywodraeth y DU wedi ei wneud. Dyna'r gwahaniaeth: arian ym mhocedi pobl, pobl sy'n helpu ein gwasanaethau cyhoeddus.
Yr un peth o ran Tata: mae'r cytundeb sydd ar y bwrdd nawr, y byddaf i'n ei drafod yn fwy manwl yn ddiweddarach, yn well na'r cytundeb a oedd ar y bwrdd yn gynharach. Y ffaith ein bod ni wedi gallu trafod gyda'r heddlu a chymunedau lleol yr aflonyddwch a ddigwyddodd mewn rhannau eraill o'r wlad, nid oedd hynny'n haf o dawelwch iddyn nhw, ac roeddem ni'n falch iawn na wnaeth yr aflonyddwch hwnnw ddigwydd yn ein cymunedau ni.
Rwy'n fwy na pharod i chi fy nwyn i gyfrif am beth yw penderfyniadau Llafur yma yn Llywodraeth Cymru, ond ni wnewch chi fy nwyn i gyfrif am yr hyn y maen nhw'n ei wneud yn San Steffan. Nid fy nghyfrifoldeb i yw hynny, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig, pe baech chi eisiau gwneud hynny, ewch i San Steffan. Roeddech chi eisiau mynd yno—[Torri ar draws.] Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n gwneud hyn yn eglur o'r cychwyn.
I would like to listen to the response from the First Minister. That's for all Members, please, so please give her the chance to speak.
Hoffwn wrando ar ymateb y Prif Weinidog. Mae hynna ar gyfer yr holl Aelodau, os gwelwch yn dda, felly rhowch gyfle iddi siarad.
What we know is there was a £22 billion black hole. That has had a consequence for us here in Wales. It's had a direct consequence for us, and what we know—[Interruption.]
Yr hyn yr ydym ni'n ei wybod yw bod yna dwll du o £22 biliwn. Mae hynny wedi arwain at ganlyniadau i ni yma yng Nghymru. Mae wedi arwain at ganlyniadau uniongyrchol i ni, a'r hyn yr ydym ni'n ei wybod—[Torri ar draws.]
First Minister, let's wait a second now. I asked for quiet so that I could hear the response, and as soon as the First Minister spoke, I heard voices again disturbing her. Let the First Minister respond, please.
Prif Weinidog, gadewch i ni aros am eiliad nawr. Gofynnais am dawelwch fel y gallwn i glywed yr ymateb, a chyn gynted ag y siaradodd y Prif Weinidog, clywais leisiau eto yn tarfu arni. Gadewch i'r Prif Weinidog ymateb, os gwelwch yn dda.
What I will offer is hope for the future, hope to the people of Wales who have been through a really tough time. They've been through Brexit; they've been through austerity; they've been through COVID. They want to see a new chapter in the history of this nation, a new chapter that we will be able to see now, because of the engagement with that UK Labour Government. I'll take responsibility for my part; they will take responsibility for their part. But let me tell you, that co-operation already is transforming the way Wales is changing.
Yr hyn y gwnaf i ei gynnig yw gobaith ar gyfer y dyfodol, gobaith i bobl Cymru sydd wedi bod trwy gyfnod anodd iawn. Maen nhw wedi bod drwy Brexit; maen nhw wedi bod drwy gyni cyllidol; maen nhw wedi bod drwy COVID. Maen nhw eisiau gweld pennod newydd yn hanes y genedl hon, pennod newydd y byddwn ni'n gallu ei gweld nawr, oherwydd yr ymgysylltiad â'r Llywodraeth Lafur honno yn y DU. Fe wnaf i gymryd cyfrifoldeb am fy rhan i; byddan nhw'n cymryd cyfrifoldeb am eu rhan nhw. Ond gadewch i mi ddweud wrthych chi, mae'r cydweithrediad hwnnw eisoes yn trawsnewid y ffordd y mae Cymru yn newid.
Firstly, may I welcome you as Wales's first female First Minister as well as the clear articulation of your Government's priority today? On behalf of the communities of Islwyn, may I thank you for spending your first weeks listening to the people?
In Islwyn, it's clear that we need our Welsh Labour Government to act decisively. Fourteen years of Tory austerity or cuts have wreaked havoc on our public services and stretched our communities to breaking point. My Islwyn constituents want to see NHS waiting times cut; they want to see living standards improved and local government financially supported, and they also want improved GP access, and in Islwyn safeguarding of loved arts organisations and venues such as Blackwood Miners' Institute, Welsh National Opera, or the Royal Welsh College of Music and Drama. First Minister, what can your Government do to ensure that local government is enabled, and that Welsh Government and the UK Government work collaboratively to improve the daily lives of the people of Wales, and that we work together across this Chamber to secure fairer, just funding for the people of Wales?
Yn gyntaf, a gaf i eich croesawu chi fel Prif Weinidog benywaidd cyntaf Cymru yn ogystal â'r mynegiad eglur o flaenoriaeth eich Llywodraeth heddiw? Ar ran cymunedau Islwyn, a gaf i ddiolch i chi am dreulio eich wythnosau cyntaf yn gwrando ar y bobl?
Yn Islwyn, mae'n eglur ein bod ni bod angen i'n Llywodraeth Lafur Cymru weithredu'n bendant. Mae pedair blynedd ar ddeg o gyni cyllidol neu doriadau Torïaidd wedi gwneud llanast o'n gwasanaethau cyhoeddus ac wedi ymestyn ein cymunedau i'r eithaf. Mae fy etholwyr yn Islwyn eisiau gweld amseroedd aros y GIG yn cael eu cwtogi; maen nhw eisiau gweld safonau byw yn cael eu gwella a llywodraeth leol yn cael ei chefnogi'n ariannol, ac maen nhw hefyd eisiau gwell mynediad at feddygon teulu, ac yn Islwyn, diogelu sefydliadau a lleoliadau celfyddydol poblogaidd fel Sefydliad y Glowyr Coed-duon, Opera Cenedlaethol Cymru, neu Goleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru. Prif Weinidog, beth all eich Llywodraeth ei wneud i sicrhau bod llywodraeth leol yn cael ei galluogi, a bod Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn cydweithio i wella bywydau beunyddiol pobl Cymru, a'n bod ni'n gweithio gyda'n gilydd ar draws y Siambr hon i sicrhau cyllid tecach, cyfiawn i bobl Cymru?
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Thank you very much. Well, the major difference now is partnership in power, and that's what we've got under a Labour Government. The fact that we have had so many interactions already with Ministers in the UK Labour Government demonstrates the sea change that has happened as a result of Labour now winning the general election in the UK. We know how important local government is in terms of delivering our services, so that partnership, of course, needs to be transposed not just from here in terms of us and the UK Government working together, but us working with local government, and that's particularly true when it comes to social care and schools. That's why those two things are prioritised by the public, and those will be reflected in terms of what we do and, of course, we will be setting out some targets in terms of how we do that, and that's what we'll be doing as a Government. I've asked all of the Ministers to come up with their ideas of what can be delivered within the next 18 months, and we will be making sure that those are delivered.
Diolch yn fawr iawn. Wel, y gwahaniaeth mawr nawr yw partneriaeth mewn grym, a dyna sydd gennym ni o dan Lywodraeth Lafur. Mae'r ffaith ein bod ni wedi cael cymaint o ryngweithio eisoes gyda Gweinidogion yn Llywodraeth Lafur y DU yn dangos y newid sylweddol sydd wedi digwydd o ganlyniad i Lafur nawr yn ennill yr etholiad cyffredinol yn y DU. Rydym ni'n gwybod pa mor bwysig yw llywodraeth leol o ran darparu ein gwasanaethau, felly mae angen trosi'r bartneriaeth honno, wrth gwrs, nid yn unig o'r fan hon o ran ni a Llywodraeth y DU yn gweithio gyda'n gilydd, ond ni'n gweithio gyda llywodraeth leol, ac mae hynny'n arbennig o wir o ran gofal cymdeithasol ac ysgolion. Dyna pam mae'r ddau beth hynny yn cael eu blaenoriaethu gan y cyhoedd, a bydd y rheini'n cael eu hadlewyrchu o ran yr hyn yr ydym ni'n ei wneud ac, wrth gwrs, byddwn yn cyflwyno rhai targedau o ran sut yr ydym ni'n gwneud hynny, a dyna fyddwn ni'n ei wneud fel Llywodraeth. Rwyf i wedi gofyn i'r holl Weinidogion feddwl am eu syniadau ynghylch yr hyn y gellir ei gyflawni yn ystod y 18 mis nesaf, a byddwn yn gwneud yn siŵr bod y rheini'n cael eu cyflawni.
I would like to welcome you to the role of First Minister, and I'm pleased to hear that you intend it to be a listening Government. I just wish that your predecessors had had the same outlook in that regard. We've seen, time after time, Government priorities being completely out of sync with what the Welsh people are concerned about and what they are asking for. Your listening exercise, in your words, has highlighted concerns about 20 mph, which was introduced a year ago today and people still have strong feelings about. We are not seeing the desired exemptions being made. Despite Welsh Government leading people to believe it has rowed back on 20 mph, there has been no substantive change in policy, and people are still angry about the fallout from this policy.
You said that health and social care were raised frequently in your listening exercise, but again we've seen the health service neglected for years by the Welsh Government. My constituents in the Vale of Clwyd have been waiting over 10 years for a community hospital to be built in north Denbighshire to take pressure off Glan Clwyd Hospital, which has some of the worst accident and emergency department waiting times in the worst performing health board in Wales.
Improving education standards also came up. We know Wales’s PISA results were the worst in the UK. None of these issues brought to your attention are a surprise, but have been raised endlessly. I'm glad that you are finally listening, but I now expect to see these areas being the Welsh Government's top priorities, as opposed to vanity projects such as Senedd reform, which shamefully has directed funding away from these priority areas that the public have brought to your attention. A constituent has never told me on the doorstep that they want a larger Senedd or that they want universal basic income trials or that their ability to travel in their car has been curtailed. I hope that you intend to follow through on the issues that the Welsh people have raised with you directly and ignore the pressure from special interest groups and idealogues who indulge in wasteful vanity schemes that do not serve the interests of this county. Thank you.
Hoffwn eich croesawu i swydd y Prif Weinidog, ac rwy'n falch o glywed eich bod chi'n bwriadu iddi fod yn Llywodraeth sy'n gwrando. Byddwn i wedi bod yn falch pe bai gan eich rhagflaenwyr yr un agwedd yn hynny o beth. Rydym ni wedi gweld, dro ar ôl tro, blaenoriaethau'r Llywodraeth yn gwbl anghydnaws â'r hyn y mae pobl Cymru yn poeni amdano a'r hyn y maen nhw'n gofyn amdano. Mae eich ymarfer gwrando, yn eich geiriau chi, wedi amlygu pryderon am 20 mya, a gyflwynwyd flwyddyn yn ôl i heddiw ac y mae gan bobl deimladau cryf amdano o hyd. Nid ydym yn gweld yr eithriadau a ddymunir yn cael eu gwneud. Er i Lywodraeth Cymru arwain pobl i gredu ei bod wedi ailfeddwl 20 mya, ni fu newid sylweddol i bolisi, ac mae pobl yn dal i fod yn ddig am ganlyniadau'r polisi hwn.
Fe wnaethoch chi ddweud bod iechyd a gofal cymdeithasol wedi cael eu codi'n aml yn eich ymarfer gwrando, ond eto rydym ni wedi gweld y gwasanaeth iechyd yn cael ei esgeuluso ers blynyddoedd gan Lywodraeth Cymru. Mae fy etholwyr yn Nyffryn Clwyd wedi bod yn aros dros 10 mlynedd i ysbyty cymunedol gael ei adeiladu yng ngogledd sir Ddinbych i dynnu pwysau oddi ar Ysbyty Glan Clwyd, sydd â rhai o'r amseroedd aros adrannau damweiniau ac achosion brys gwaethaf yn y bwrdd iechyd sy'n perfformio waethaf yng Nghymru.
Soniwyd am wella safonau addysg hefyd. Rydym ni'n gwybod mai canlyniadau PISA Cymru oedd y gwaethaf yn y DU. Nid yw'r un o'r materion hyn y tynnwyd eich sylw atyn nhw yn syndod, ond maen nhw wedi cael eu codi'n ddiddiwedd. Rwy'n falch eich bod chi'n gwrando o'r diwedd, ond rwyf i bellach yn disgwyl gweld y meysydd hyn yn brif flaenoriaethau Llywodraeth Cymru, yn hytrach na phrosiectau porthi balchder fel diwygio'r Senedd, sydd wedi cyfeirio cyllid yn gywilyddus oddi wrth y meysydd blaenoriaeth hyn y mae'r cyhoedd wedi tynnu eich sylw atyn nhw. Nid yw etholwr erioed wedi dweud wrthyf i ar garreg y drws eu bod nhw eisiau Senedd fwy neu eu bod nhw eisiau treialon incwm sylfaenol cyffredinol neu fod eu gallu i deithio yn eu car wedi cael ei gwtogi. Rwy'n gobeithio eich bod chi'n bwriadu bwrw ymlaen â'r materion y mae pobl Cymru wedi eu codi gyda chi'n uniongyrchol ac anwybyddu'r pwysau gan grwpiau diddordeb arbennig ac ideolegwyr sy'n ymbleseru mewn cynlluniau porthi balchder gwastraffus nad ydyn nhw er budd y wlad hon. Diolch.
Thanks very much, Gareth, and it was great to spend quite a lot of time in north Wales, listening to the people in north Wales about what their concerns were, and they're not that different, frankly, from the concerns we heard across the rest of Wales, but it was important to engage with them, as I say, in a very unfiltered way, making sure we just rocked up without people knowing we were coming, so it was very raw, and I think people really appreciated that.
There were strong feelings, and you're quite right, the 20 mph is still an issue—I don't think we can duck that fact—but there has also been a drop in accidents, and that should also be recognised on this anniversary. In relation to that, I think what's important is that we listen, we learn, and then we ensure that there is local delivery so that we get the right speeds on the right roads. I'd like to thank all those thousands of people who've written in to their local authorities, who've told them which roads they think should be exempted under the new guidance, and I know that the transport Minister will be following that in real detail, making sure that, actually, local government is responding to the voices of those local communities, but making sure that, of course, safety is an important factor in all of this.
Diolch yn fawr iawn, Gareth, ac roedd yn wych treulio cryn dipyn o amser yn y gogledd, yn gwrando ar bobl y gogledd yn trafod eu pryderon, ac nid ydyn nhw mor wahanol â hynny, a dweud y gwir, i'r pryderon a glywsom ar draws gweddill Cymru, ond roedd yn bwysig ymgysylltu â nhw, fel y dywedais, mewn ffordd heb ei hidlo o gwbl, gan wneud yn siŵr ein bod ni'n troi i fyny heb i bobl wybod ein bod ni'n dod, felly roedd yn gignoeth iawn, ac rwy'n credu bod pobl wir yn gwerthfawrogi hynny.
Roedd teimladau cryf, ac rydych chi yn llygad eich lle, mae'r 20 mya yn dal i fod yn broblem—nid wyf i'n credu y gallwn ni osgoi'r ffaith honno—ond bu gostyngiad i nifer y damweiniau hefyd, a dylid cydnabod hynny hefyd ar y pen-blwydd hwn. O ran hynny, rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig yw ein bod ni'n gwrando, yn dysgu, ac yna ein bod ni'n sicrhau bod darpariaeth leol fel ein bod ni'n cael y cyflymderau cywir ar y ffyrdd cywir. Hoffwn ddiolch i'r holl filoedd o bobl hynny sydd wedi ysgrifennu at eu hawdurdodau lleol, sydd wedi dweud wrthyn nhw pa ffyrdd y maen nhw'n credu ddylai gael eu heithrio o dan y canllawiau newydd, a gwn y bydd y Gweinidog trafnidiaeth yn dilyn hynny'n fanwl iawn, gan wneud yn siŵr bod llywodraeth leol, mewn gwirionedd, yn ymateb i leisiau'r cymunedau lleol hynny, ond gan wneud yn siŵr, wrth gwrs, bod diogelwch yn ffactor pwysig yn hyn i gyd.
Er yr holl siarad am ailosod ac ailfywiogi'r Llywodraeth yma, ar ôl treulio naw mis yn rhoi blaenoriaethau’r Blaid Lafur yn flaenaf ar draul llywodraethu Cymru, roedd yna dôn cyfarwydd iawn i'w glywed yn y blaenoriaethau a nodwyd am iechyd a gofal, oherwydd mae'r hyn yr ydym ni wedi'i glywed heddiw, a dros yr wythnosau diwethaf, yn syfrdanol o debyg i'r hyn a ddywedodd ei rhagflaenydd yn ôl ym mis Ebrill. Neu yr hyn a ddywedodd ei ragflaenydd o. Ac yn wir yr hyn a ddywedodd ei ragflaenydd yntau. Edrychwch ar unrhyw un o ddatganiadau cenhadaeth unrhyw un o'r chwe Aelod Llafur sydd yn bresennol yma heddiw sydd wedi dal y portffolio iechyd ac mi welwch chi ddatganiadau tebyg. Ac, ydy, mae honna’n ystadegyn syfrdanol, onid ydyw? Mae yna chwech ohonoch chi bellach yn y Siambr yma sydd wedi dal y portffolio iechyd ac yn parhau i fethu. Dydy cysondeb, wrth gwrs, ddim yn beth gwael, ond er mwyn cael unrhyw hygrededd, yna mae'n rhaid profi bod dweud a gwneud yr un peth drosodd a throsodd yn dwyn ffrwyth. A dyna lle mae'r Llywodraeth yma wedi methu, dro ar ôl tro. Yn hytrach na gwella safonau, yr hyn yr ydym ni wedi ei weld ydy normaleiddio methiannau, a safonau yn disgyn o dan fethiannau Llafur yng Nghymru.
Despite all the talk about a reset and re-enlivening this Government, having spent nine months putting the Labour Party's priorities before governing Wales, there was a very familiar tone to hear in the priorities on health and care, because what we’ve heard today, and in recent weeks, is shockingly similar to what her predecessor said back in April. Or what his predecessor said. And indeed what his predecessor said. Look at any one of the mission statements of any of the six Labour Members here today who have held the health portfolio and you will see similar statements. And, yes, that's a shocking statistic, isn't it? There are six of you now in this Chamber who have held the health portfolio and you continue to fail. Consistency, of course, is no bad thing, but in order to have any credibility, then you have to prove that doing and saying the same thing over and over actually bears fruit. And that’s where this Government has failed, time and time again. Rather than improving standards, what we have seen is the normalisation of failure, and falling standards under Labour failures in Wales.
When the First Minister was appointed as the health Minister three and a half years ago, she effectively blamed her predecessor, saying that she didn’t realise that things were so bad. Well, things are now even worse. Waiting times have hit record highs for six consecutive months during the first half of this year, despite two First Ministers apparently putting this issue at the very top of their to-do lists. That’s only the tip of the iceberg. Barely 50 per cent of cancer patients in Wales are receiving the necessary treatment within the optimal time frame, and emergency response times are significantly slower than those in the rest of Great Britain. These issues are once again compounded and making things worse for the Government. What action is the Government going to take to improve the health service and make sure that primary care, and secondary care specifically, will be improved over the coming months?
Pan benodwyd y Prif Weinidog yn Weinidog iechyd dair blynedd a hanner yn ôl, rhoddodd y bai ar ei rhagflaenydd i bob pwrpas, gan ddweud nad oedd yn sylweddoli bod pethau mor ddrwg. Wel, mae pethau hyd yn oed yn waeth nawr. Mae amseroedd aros wedi cyrraedd y lefelau uchaf erioed am chwe mis yn olynol yn ystod hanner cyntaf eleni, er ei bod yn ymddangos bod dau Brif Weinidog wedi rhoi'r mater hwn ar frig eu rhestrau o bethau i'w gwneud. Dim ond crib y rhewfryn yw hynny. Prin 50 y cant o gleifion canser yng Nghymru sy'n derbyn y driniaeth angenrheidiol o fewn y cyfnod amser gorau bosibl, ac mae amseroedd ymateb i achosion brys yn sylweddol arafach na'r rhai yng ngweddill Prydain Fawr. Mae'r materion hyn yn cael eu gwaethygu unwaith eto ac yn gwneud pethau'n waeth i'r Llywodraeth. Pa gamau y mae'r Llywodraeth yn mynd i'w cymryd i wella'r gwasanaeth iechyd a gwneud yn siŵr y bydd gofal sylfaenol, a gofal eilaidd yn benodol, yn cael eu gwella dros y misoedd nesaf?
Thanks very much. Our focus will be on the bread-and-butter issues that matter to the public in Wales. What we know is that there is immense pressure on the health service. It’s not a situation that’s unique to Wales, and it’s clear we’re not going to fix the NHS in the next 18 months. I think it’s very important that we manage expectation around that.
We recognise that the demand is enormous—2 million contacts every month in a population of 3.1 million people. That’s a lot of activity and a lot of people. What was very interesting is hearing how many people said, ‘With the NHS, my personal experience is very good, but I know that there is huge pressure on the system’. That came up time and time again. When you challenged them on ‘What’s your personal experience?’ then many, many said, ‘Mine is a good one’.
But what I can tell you is that within all of the things that we need to do within the NHS, we will be focusing on bringing those waiting lists down. But also, the other issue that came up quite often was women’s health. And it may be because you’ve now got a First Minister who’s a woman that they were more ready to talk about that. But it was an issue that came up, and that’s why we will have a particular focus on that as well in our priorities.
Diolch yn fawr iawn. Byddwn yn canolbwyntio ar y materion bara menyn sy'n bwysig i'r cyhoedd yng Nghymru. Yr hyn yr ydym ni'n ei wybod yw bod pwysau aruthrol ar y gwasanaeth iechyd. Nid yw'n sefyllfa sy'n unigryw i Gymru, ac mae'n amlwg nad ydym ni'n mynd i drwsio'r GIG yn y 18 mis nesaf. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n rheoli disgwyliadau ynghylch hynny.
Rydym ni'n cydnabod bod y galw yn enfawr—2 filiwn o gysylltiadau bob mis mewn poblogaeth o 3.1 miliwn o bobl. Mae hynny'n llawer o weithgarwch ac yn llawer o bobl. Yr hyn a oedd yn ddiddorol iawn oedd clywed faint o bobl a ddywedodd, 'Gyda'r GIG, mae fy mhrofiad personol yn dda iawn, ond rwy'n gwybod bod pwysau enfawr ar y system'. Cododd hynny dro ar ôl tro. Pan oeddech chi'n eu herio nhw ar 'Beth yw eich profiad personol?' dywedodd llawer iawn, 'Mae fy un i yn un da'.
Ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi, ymhlith yr holl bethau y mae angen i ni eu gwneud o fewn y GIG, yw y byddwn ni'n canolbwyntio ar leihau'r rhestrau aros hynny. Ond hefyd, y mater arall a godwyd yn eithaf aml oedd iechyd menywod. Ac efallai oherwydd bod gennych chi bellach Brif Weinidog sy'n fenyw yr oedden nhw'n fwy parod i siarad am hynny. Ond roedd yn fater a godwyd a dyna pam y byddwn ni'n canolbwyntio'n benodol ar hynny hefyd yn ein blaenoriaethau.
May I also congratulate you on becoming First Minister? It was great to be with you in Connah’s Quay, and it was amazing when we were talking with people how many said they were actually quite happy with the way things are in Wales, which is great to hear. And when people did raise health as an issue, they actually did say that they had had good experiences with healthcare as well.
But can I confirm that the biggest issue raised by everybody was potholes and highway maintenance? An example of implementing legislation and policies in a more practical and timely way going forward would be to remove the onerous bidding and restrictions for highway grant funding. Applications can often be onerous, 20 pages long, technical and bureaucratic, and take up a lot of highway officer time, which could actually be used in contracting and delivering the work. So, would you agree with the Cabinet Secretary, who has previously indicated that highway and transport funding should be devolved to local authorities to get on with their own local priorities? Thank you.
A gaf i eich llongyfarch hefyd ar ddod yn Brif Weinidog? Roedd yn wych bod gyda chi yng Nghei Connah, ac roedd yn anhygoel, pan oeddem ni'n siarad â phobl, faint ohonyn nhw a ddywedodd eu bod nhw'n eithaf hapus gyda'r ffordd y mae pethau yng Nghymru, sy'n wych i'w glywed. A phan wnaeth pobl godi iechyd fel problem, fe wnaethon nhw ddweud mewn gwirionedd eu bod nhw wedi cael profiadau da gyda gofal iechyd hefyd.
Ond a gaf i gadarnhau mai'r broblem fwyaf a godwyd gan bawb oedd tyllau mewn ffyrdd a chynnal a chadw priffyrdd? Un enghraifft o weithredu deddfwriaeth a pholisïau mewn ffordd fwy ymarferol ac amserol yn y dyfodol fyddai dileu'r cynigion a'r cyfyngiadau beichus o ran cyllid grant priffyrdd. Yn aml, gall ceisiadau fod yn feichus, yn 20 tudalen o hyd, yn dechnegol ac yn fiwrocrataidd, ac yn cymryd llawer o amser swyddogion priffyrdd, y gellid ei ddefnyddio mewn gwirionedd i gontractio a chyflawni'r gwaith. Felly, a fyddech chi'n cytuno ag Ysgrifennydd y Cabinet, sydd wedi dweud o'r blaen y dylid datganoli cyllid priffyrdd a thrafnidiaeth i awdurdodau lleol i fwrw ymlaen â'u blaenoriaethau lleol eu hunain? Diolch.
Thanks very much. It was great to speak to so many people in Connah’s Quay. One of them was Jack Sargeant’s mum, who happened to be shopping at that particular time, so that was quite a welcome surprise. But you’re quite right; it was quite interesting that there were certain issues that came up in some areas more than others, and potholes was certainly the problem in Connah’s Quay. I think the Welsh Government was right to cut back on road building. That was a good policy. But we have to make sure that the roads that we do have are maintained. So, I’m absolutely secure in the fact that we do need to put more work into that, and I know that the Minister responsible is going to be focused on that as well.
Diolch yn fawr iawn. Roedd yn wych sgwrsio â chynifer o bobl yng Nghei Connah. Mam Jack Sargeant oedd un ohonyn nhw, a oedd yn digwydd bod yn siopa ar yr adeg benodol honno, felly roedd hynny'n syrpréis i'w groesawu. Ond rydych chi'n gwbl gywir; roedd yn eithaf diddorol bod materion penodol a godwyd mewn rhai ardaloedd yn fwy nag eraill, ac yn sicr tyllau yn y ffordd oedd y broblem yng Nghei Connah. Rwy'n credu bod Llywodraeth Cymru yn iawn i leihau gwaith adeiladu ffyrdd. Roedd hwnnw'n bolisi da. Ond mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod y ffyrdd sydd gennym ni yn cael eu cynnal. Felly, rwy'n gwbl sicr yn y ffaith bod angen i ni wneud mwy o waith ar hynny, a gwn fod y Gweinidog sy'n gyfrifol yn mynd i fod yn canolbwyntio ar hynny hefyd.
You said you wanted to listen to people who didn’t have power, didn’t have a loud voice. Do you know who don’t have power, and who don’t have a loud voice? Children, especially children in poverty.
Fe wnaethoch chi ddweud eich bod chi eisiau gwrando ar bobl nad oedd ganddyn nhw rym, nad oedd ganddyn nhw leisiau croch. Wyddoch chi pwy sydd heb rym, a phwy sydd heb lais croch? Plant, yn enwedig plant mewn tlodi.
Doedd yna ddim sôn yn eich datganiad am dlodi plant. Mae’n hynod siomedig. Gofynnais i chi, pan ddaethoch chi’n Brif Weinidog, i roi trechu tlodi plant ar frig eich agenda ac adfer targedau. Dyna beth sy’n rhoi delivery i chi, Brif Weinidog—targedau, targedau i roi terfyn ar dlodi plant. Pan ollyngwyd y targed gan Lywodraeth Cymru yn 2016, dywedwyd bod hyn oherwydd bod polisi Llywodraeth San Steffan wedi gwneud y targed yn anghyraeddadwy. Un o'r polisïau hynny oedd y rhaglen diwygio lles, a'r ffaith nad oedd gan Lywodraeth Cymru'r pŵer i wneud y newidiadau sydd eu hangen i, er enghraifft, y cap dau blentyn a'r terfyn ar fudd-daliadau. Felly, pa newidiadau polisi y bydd Llywodraeth Cymru'n gofyn i Lywodraeth newydd San Steffan eu gwneud a fydd yn eich helpu chi i gyflawni amcanion eich strategaeth tlodi plant? Ac a fydd targedau i roi terfyn ar dlodi plant yn cael eu hadfer nawr bod Llywodraeth Lafur mewn grym yn Llundain?
There was no mention made in your statement about child poverty. It’s very disappointing. I asked you when you became First Minister to put tackling child poverty at the top of your agenda and restore targets. That’s what provides delivery, First Minister—targets, targets to put an end to child poverty. When the child poverty target was dropped by the Welsh Government in 2016, we were told that this was because UK Government policy had made that target unreachable. One of those policies was the welfare reform programme, and the fact that the Welsh Government didn't have the power to make the changes that are needed to, for example, the two-child cap and the benefits cap. So, what policy decisions will the Welsh Government ask the new UK Government to make that will help you to achieve the objectives of your child poverty strategy? And will targets to end child poverty be restored now that we have a Labour Government in London?
Thanks very much. Dawn Bowden, of course, now will have responsibility for leading on the children's agenda; I'm very pleased she's taken up that role. I think one of the areas where we have been able to deliver on the issues in terms of the challenge on poverty with children is on free school meals, and the fact that, actually, there's been a roll-out of that in a really short space of time. Yes, it was part of the co-operation agreement, and I think that was a good example of working together, being focused, understanding where our abilities are as a devolved Government. We need to do what we are able to do. We have some levers; we don't have the big levers that the UK Government has. But, again, if you want to ask them for that support, ask your MPs to question Keir Starmer. That is the way this—[Interruption.] This is the way—[Interruption.] This is the way that it works: make sure that you ask your local MPs to ask Keir Starmer. Thank you very much.
Diolch yn fawr. Bydd Dawn Bowden, wrth gwrs, nawr yn gyfrifol am arwain ar yr agenda plant; rwy'n falch iawn ei bod wedi ymgymryd â'r rôl honno. Rwy'n credu mai un o'r meysydd lle rydym wedi gallu cyflawni'r materion o ran yr her ar dlodi gyda phlant yw prydau ysgol am ddim, a'r ffaith y cyflwynwyd hynny mewn amser byr iawn mewn gwirionedd. Oedd, roedd yn rhan o'r cytundeb cydweithio, ac rwy'n credu bod hynny'n enghraifft dda o gydweithio, gan ganolbwyntio a deall ble mae ein galluoedd fel Llywodraeth ddatganoledig. Mae'n rhaid i ni wneud yr hyn y gallwn ei wneud. Mae gennym rai ysgogiadau; nid oes gennym yr ysgogiadau mawr sydd gan Lywodraeth y DU. Ond, unwaith eto, os ydych chi eisiau gofyn iddyn nhw am y gefnogaeth honno, gofynnwch i'ch ASau holi Keir Starmer. Dyna'r ffordd mae hyn—[Torri ar draws.] Dyma'r ffordd—[Torri ar draws.] Dyma'r ffordd y mae'n gweithio: gwnewch yn siŵr eich bod yn gofyn i'ch ASau lleol ofyn i Keir Starmer. Diolch yn fawr iawn.
Rŷch chi'n ei galw hi'n bartneriaeth pŵer, ond, eto, dim ond chi sy'n cael siarad am y bartneriaeth, mae'n debyg.
Gaf i ofyn, ar fater arall, heblaw am y ffaith eich bod chi eisoes wedi tynnu nôl y Bil cwotâu rhywedd, ydych chi fel Prif Weinidog yn dal i fwriadu delifro pob Bil oedd yn rhaglen ddeddfwriaethol eich rhagflaenydd chi fel Prif Weinidog?
You call it a partnership of power, but, apparently, only you are allowed to talk about that partnership, it would seem.
Can I ask, on another issue, apart from the fact that you've already withdrawn the gender quotas Bill, are you as the First Minister still intending to deliver all Bills that were in your predecessor's legislative programme?
Thanks very much, Llyr. I haven't gone into the detail of the legislative programme. The quotas Bill is something that we have pulled back on, it's been paused for the time being. But that is the main thing. There will be some tweaks to one of the other Bills, in relation to the tourism and registration Bill, which you'll get more detail on in the very near future.
Diolch yn fawr iawn, Llyr. Nid wyf wedi mynd i fanylion y rhaglen ddeddfwriaethol. Mae'r Bil cwotâu yn rhywbeth yr ydym wedi'i dynnu'n ôl, mae wedi cael ei oedi am y tro. Ond dyna'r prif beth. Bydd rhai mân newidiadau i un o'r Biliau eraill, mewn perthynas â'r Bil twristiaeth a chofrestru, y byddwch yn cael mwy o fanylion arnynt yn y dyfodol agos iawn.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf fydd y datganiad gan y Prif Weinidog ar Tata Steel. Felly, y Prif Weinidog sy'n gwneud y datganiad yma eto. Datganiad ar Tata Steel—y Prif Weinidog.
The next item is the statement by the First Minister on Tata Steel. So, the First Minister is also making this statement. The statement on Tata Steel—First Minister.
Diolch yn fawr. I'm pleased to make a statement on recent developments regarding the situation at Tata Steel. Last week, the UK Government confirmed that it had finalised a grant-funding agreement with Tata Steel for a £500 million investment contribution to Tata Steel UK’s transition to greener steel making. We all recognise that the last 12 months have been incredibly difficult for the Tata workforce, for workers in its extensive supply chain, and of course the communities affected by Tata Steel’s transition. Tata Steel is at the core of so much economic activity in Wales and at the very heart of the communities where its steel plants are located. There has been constant speculation on its future and its impact on employment, leading to frustration and anxiety. The Welsh Government, therefore, welcomes confirmation of the deal. It will bring some much-needed certainty to what will continue to be an incredibly unsettling situation for steelworkers, suppliers, and the wider communities affected across Wales.
The UK Government has been able to negotiate a much better deal than the plan announced by the previous UK Government back in September 2023. The enhanced deal confirmed last week includes 100 jobs to be set into a furlough-type scheme, funded with additional money from Tata; redundancy payments of 2.8 weeks for each year of service, which is more generous than the company has given before; a commitment that no-one will be left behind, so those at risk of compulsory redundancy, which now is expected to be no more than 500 roles, will be able to access a training scheme of up to 12 months, with one month full pay and the remainder at 60 per cent funded by the company; more stringent grant conditions, so taxpayers' money will be clawed back if these commitments are not delivered; and an active commitment to develop over the next 12 months future investment plans beyond the electric arc furnace at Tata sites in Wales.
The UK Government has struck a better deal not just for the here and now, but for the future. This builds a bridge to a sustainable future for Welsh steel. It's not the deal we would have wished for, but, given the parameters in which the new Government had to work and the time pressures to secure the build of the new electric arc furnace, it is a substantially improved deal. The new Labour Government has committed a £2.5 billion national wealth fund for the steel sector along with a steel strategy, which will be unveiled next spring. I reconfirmed, just last week, to the Secretary of State for Business and Trade that the Welsh Government and UK Government will continue to work in partnership in relation to the future of the steel sector.
The Welsh Government remains committed to all workers impacted by the Tata Steel UK transition and will support both the UK Government and the company in putting in place arrangements for the grant funding agreement enhancements where appropriate. A memorandum of understanding, which takes account of the enhancements agreed within the grant funding agreement, has also been finalised between Tata and the UK steel committee, who represent the three steel unions. Community and GMB unions balloted their members last week on the MOU, with the ballot closing at midday yesterday. Unite have not balloted their members. With the grant funding agreement and memorandum of understanding now being finalised, Tata Steel is now able to place equipment orders for the electric arc furnace and the ladle metallurgy furnaces, as well as commissioning other new assets. The current heavy-end assets, including blast furnace 4, will be closed by the end of this month, bringing to an end an era of steel making in the traditional way. But what is offered now is the security and hope for a different method of steel making that will be much more environmentally friendly.
Diolch yn fawr. Rwy'n falch o wneud datganiad ar ddatblygiadau diweddar ynglŷn â'r sefyllfa yn Tata Steel. Yr wythnos diwethaf, cadarnhaodd Llywodraeth y DU ei bod wedi cwblhau cytundeb cyllid grant gyda Tata Steel am gyfraniad buddsoddi o £500 miliwn er mwyn i Tata Steel UK drawsnewid i wneud dur gwyrddach. Rydym i gyd yn cydnabod bod y 12 mis diwethaf wedi bod yn hynod anodd i weithlu Tata, i weithwyr yn ei gadwyn gyflenwi helaeth, ac wrth gwrs y cymunedau yr effeithiwyd arnynt wrth i Tata Steel drawsnewid. Mae Tata Steel wrth wraidd cymaint o weithgarwch economaidd yng Nghymru ac wrth wraidd y cymunedau lle mae ei ffatrïoedd dur wedi'u lleoli. Bu dyfalu'n gyson ar ei ddyfodol a'i effaith ar gyflogaeth, gan arwain at rwystredigaeth a phryder. Mae Llywodraeth Cymru, felly, yn croesawu cadarnhad o'r cytundeb. Bydd yn dod â rhywfaint o sicrwydd y mae mawr ei angen i'r hyn a fydd yn parhau i fod yn sefyllfa anhygoel o ansefydlog i weithwyr dur, cyflenwyr a'r cymunedau ehangach yr effeithir arnynt ledled Cymru.
Mae Llywodraeth y DU wedi gallu negodi cytundeb llawer gwell na'r cynllun a gyhoeddwyd gan Lywodraeth flaenorol y DU nôl ym mis Medi 2023. Mae'r cytundeb gwell gafodd ei gadarnhau yr wythnos diwethaf yn cynnwys 100 o swyddi i'w gosod mewn cynllun tebyg i ffyrlo, wedi'i ariannu gydag arian ychwanegol gan Tata; taliadau diswyddo o 2.8 wythnos ar gyfer pob blwyddyn o wasanaeth, sy'n fwy hael nag y mae'r cwmni wedi'i roi o'r blaen; ymrwymiad na fydd unrhyw un yn cael ei adael ar ôl, felly bydd y rhai sydd mewn perygl o ddiswyddiadau gorfodol, y disgwylir iddynt bellach fod yn ddim mwy na 500 o rolau, yn gallu cael mynediad at gynllun hyfforddi hyd at 12 mis, gyda chyflog llawn am fis a'r gweddill yn 60 y cant wedi'i ariannu gan y cwmni; amodau grant llymach, felly bydd arian trethdalwyr yn cael ei dynnu'n ôl os na chyflawnir yr ymrwymiadau hyn; ac ymrwymiad gweithredol i ddatblygu cynlluniau buddsoddi yn y dyfodol dros y 12 mis nesaf y tu hwnt i ffwrnais arc drydan safleoedd Tata yng Nghymru.
Mae Llywodraeth y DU wedi cael cytundeb gwell nid yn unig ar gyfer y presennol, ond ar gyfer y dyfodol. Mae hyn yn adeiladu pont i ddyfodol cynaliadwy i ddur Cymru. Nid dyma'r cytundeb y byddem wedi dymuno ei gael, ond, o ystyried y paramedrau y bu'n rhaid i'r Llywodraeth newydd weithio ynddynt a'r pwysau amser i sicrhau bod y ffwrnais arc drydan newydd yn cael ei hadeiladu, mae'n gytundeb sydd wedi gwella'n sylweddol. Mae'r Llywodraeth Lafur newydd wedi ymrwymo cronfa gyfoeth genedlaethol gwerth £2.5 biliwn i'r sector dur ynghyd â strategaeth ddur, a fydd yn cael ei dadorchuddio gwanwyn nesaf. Fe wnes i ail-gadarnhau, yr wythnos diwethaf, i'r Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes a Masnach y bydd Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn parhau i weithio mewn partneriaeth mewn perthynas â dyfodol y sector dur.
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn ymrwymedig i'r holl weithwyr y mae trawsnewidiad Tata Steel UK yn effeithio arnynt a bydd yn cefnogi Llywodraeth y DU a'r cwmni i sefydlu trefniadau ar gyfer gwella'r cytundeb cyllid grant lle bo hynny'n briodol. Mae memorandwm cyd-ddealltwriaeth, sy'n ystyried y gwelliannau y cytunwyd arnynt yn y cytundeb cyllid grant, hefyd wedi'i gwblhau rhwng Tata a phwyllgor dur y DU, sy'n cynrychioli'r tri undeb dur. Fe wnaeth undebau Community a GMB gynnal pleidlais aelodau yr wythnos diwethaf ar y memorandwm cyd-ddealltwriaeth, gyda'r bleidlais yn cau am hanner dydd ddoe. Nid yw Unite wedi cynnal pleidlais aelodau. Gyda'r cytundeb cyllid grant a'r memorandwm cyd-ddealltwriaeth bellach yn cael eu cwblhau, mae Tata Steel bellach yn gallu gosod archebion offer ar gyfer y ffwrnais arc trydan a'r ffwrneisi meteleg lletwad, yn ogystal â chomisiynu asedau newydd eraill. Bydd yr asedau pen trwm presennol, gan gynnwys ffwrnais chwyth 4, ar gau erbyn diwedd y mis hwn, gan ddod â chyfnod o wneud dur yn y ffordd draddodiadol i ben. Ond yr hyn sy'n cael ei gynnig nawr yw'r diogelwch a'r gobaith am ddull gwahanol o wneud dur a fydd yn llawer mwy cyfeillgar i'r amgylchedd.
Mae gan Tata Steel drefniadau i barhau i wasanaethu eu cwsmeriaid drwy gydol y cyfnod pontio. Bydd hyn hefyd yn diogelu gweithfeydd dur yn Llanwern, Shotton a Throstre. Mae'r cwmni wedi cynnal ymarferion ymgynghori cyhoeddus ac yn bwriadu gwneud cais am gymeradwyaeth cynllunio erbyn mis Tachwedd eleni. Os bydd hyn yn cael ei gymeradwyo, bydd y gwaith adeiladu ar gyfer y trawsnewid yn dechrau tua mis Gorffennaf 2025, ac rŷn ni'n disgwyl i'r ffwrnais arc drydan fod yn weithredol o fewn tair blynedd. Mae Tata wedi dweud bydd y newid i wneuthuriad dur arc trydan drwy ddefnyddio sgrap sy'n cael ei gynhyrchu yn y Deyrnas Unedig yn lleihau allyriadau carbon diwydiannol y Deyrnas Unedig gan 8 y cant, a 90 y cant ym Mhort Talbot. Bydd hwn yn gosod meincnod o ran yr economi gylchol, gan ymateb i ofynion cwsmeriaid diwydiannol am ddur gwyrdd.
Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i chwarae rhan ganolog ar fwrdd pontio dur Tata, gan weithio yn agos ac ar y cyd gyda'r partneriaid ar y bwrdd i sicrhau bod pawb sy'n cael eu heffeithio yn derbyn y cymorth cywir. Yn ogystal â helpu unigolion, eu teuluoedd, busnesau'r gadwyn gyflenwi a'r cymunedau, bydd y bwrdd pontio hefyd yn edrych ar brosiectau adfywio ar gyfer y tymor byr, canolog a hirdymor i fynd rhywfaint o'r ffordd i leihau effaith colli swyddi ac i ddarparu golwg gadarnhaol ar y rhanbarth yn y dyfodol. Wrth ystyried y ddibyniaeth gynyddol ar ddur sgrap domestig fel y brif ffordd o gyflenwi'r ffwrnais arc drydan, dylai sicrhau'r cyflenwad hwn fod yn flaenoriaeth strategol i Lywodraethau Cymru a'r Deyrnas Unedig wrth symud ymlaen, gan ddarparu cyfleoedd yn ogystal â heriau.
Tata Steel UK has arrangements in place to continue to serve its customers throughout the transition period and this will also protect steel plants at Llanwern, Shotton and Trostre. The company has undertaken public consultation exercises and is looking to apply for planning approvals by November of this year. If approved, construction work for the transition will begin around July 2025, and we expect the EAF to be operational within three years. Tata has stated that the change to electric arc steel making using UK generated scrap will reduce the UK’s industrial carbon emissions by 8 per cent and Port Talbot’s by 90 per cent. This will set a benchmark in terms of the circular economy, by responding to demands by industrial customers for green steel.
The Welsh Government will continue to play a central role on the Tata Steel transition board, working closely and collaboratively with our partners on the board to ensure that all those affected are provided with the right support. As well as helping individuals, their families, supply chain businesses and the communities, the transition board will also be looking into regenerative projects for the short, medium and long term to go some way towards reducing the impact of the job losses and to provide a positive future view for the region. Given the increasing reliance on domestic scrap steel as the main feedstock for the EAF, securing this supply should be a strategic priority for both the Welsh and UK Governments moving forward, providing both opportunities and challenges.
The announcement of the grant funding agreement and memorandum of understanding includes the negotiation phase of the Tata Steel UK proposal, and we will all now move into the implementation phase in readiness for greener steel making. Steel continues to be a vital material for now and the future globally. Construction, automotive, infrastructure, renewables, they all rely on steel. Steel will be at the centre of our net-zero transition, helping to support the development of new industries as well as supplying our current manufacturing base. Confirmation of the grant funding from the UK Government secures the future of steel making at Port Talbot and provides security for those industries that rely on it. Be assured, we will stand shoulder to shoulder with the UK Government in doing all we can to support workers, suppliers and the wider community as the industry transitions to provide a new future for steel production in Wales.
Mae'r cyhoeddiad am y cytundeb cyllid grant a'r memorandwm cyd-ddealltwriaeth yn cynnwys cam negodi cynnig Tata Steel UK, a byddwn i gyd nawr yn symud i'r cam gweithredu yn barod ar gyfer gwneud dur gwyrddach. Mae dur yn parhau i fod yn ddeunydd hanfodol ar gyfer nawr a'r dyfodol yn fyd-eang. Adeiladu, modurol, seilwaith, ynni adnewyddadwy, maent i gyd yn dibynnu ar ddur. Bydd dur wrth wraidd ein trawsnewidiad sero net, gan helpu i gefnogi datblygiad diwydiannau newydd yn ogystal â chyflenwi ein sylfaen weithgynhyrchu presennol. Mae cadarnhad o'r cyllid grant gan Lywodraeth y DU yn sicrhau dyfodol cynhyrchu dur ym Mhort Talbot ac yn rhoi diogelwch i'r diwydiannau hynny sy'n dibynnu arno. Byddwn yn sefyll ochr yn ochr â Llywodraeth y DU wrth wneud popeth o fewn ein gallu i gefnogi gweithwyr, cyflenwyr a'r gymuned ehangach wrth i'r diwydiant drawsnewid i ddarparu dyfodol newydd ar gyfer cynhyrchu dur yng Nghymru.
Diolch i chi, Brif Weinidog, am y datganiad.
Thank you, First Minister, for the statement.
The future of Tata and steel making in Wales has rightly been a topic discussed in this Chamber on many occasions, especially over the last few months, and the closure of the final blast furnace, the plans for a new electric arc furnace, and the impact on the community of Port Talbot and its workforce who face redundancies. No-one should be gleeful about this deal when so many lives in Port Talbot will be impacted. People should acknowledge the binary choice that was available: see Port Talbot steelworks close completely, or support the company to move towards an electric arc furnace, preserving steel making in south Wales. That’s what the previous Conservative Government chose, and I’m pleased that the new Labour Government has honoured the commitments made by that Conservative Government in proceeding with the deal.
However, the way in which the Labour spin machine has gone into overdrive, you’d expect there to be several large differences within this deal, especially considering that the Secretary of State for Wales, whilst in her shadow role, derided the plan saying the Government forked out £500 million in taxpayers’ cash for the loss of 3,000 jobs. Labour politicians in this place and elsewhere said loudly to the people of Port Talbot to wait—'Wait until after an election and the formation of a UK Labour Government, wait and a better deal will be forthcoming.' I was chastised at the time for saying that false hope was being given to the people and the workforce at Port Talbot. I've been proved right, and I take no pleasure in that. Two months into the UK Labour Government's term, and two months of them realising that governing is very different to being in opposition.
The realities are the same. The £500 million deal remains a £500 million deal. The 2,800 redundancies remain 2,800 redundancies. The same grant funding will still go towards the same electric arc furnace announced by the UK Conservative Government almost a year ago. In reality, on the issues that truly matter to people, such as jobs and steel-making transition, there is no change. The deal struck by the former UK Conservative Government was in fact the best deal available. It appears that the only difference now is the colour of the rosette worn by the Secretary of State who is presenting the deal.
On to the levers of power that this Welsh Government has, why is it, Prif Weinidog, that this Welsh Labour Government has failed to provide a package of financial support? Were you waiting for Sir Keir Starmer and the supposed cavalry to come to the rescue to provide more money and a better deal? Because the reality is now very different. So, I urge this Welsh Government to do more to support the workforce and the wider community.
Let’s turn to the future, a future that the workforce, their families and the community of Port Talbot deserve. The Welsh Labour Government must ensure that valuable skills are not wasted and that our workforce, with its vast potential, does not go to waste. Just this week, new statistics revealed again that Wales is lagging behind nearly all other areas of the UK in terms of economic inactivity. Please, do not allow the workers of Port Talbot to become part of that statistic. To mitigate this as much as possible, both the UK and Welsh Labour Governments need to ensure that available funds are spent wisely and proactively.
In August £13.5 million was released by the transition board. Can the First Minister outline if that money has been spent, and if so, what metrics are being used to ensure that money is being spent wisely and is indeed helping with the wider impact of the transition from blast to electric arc furnace steel making?
And on steel, Tata, in their evidence to the Senedd’s economy committee, made reference to them being open to exploring direct reduced iron and a plate mill capable of producing steel suitable for wind turbines. The memorandum of understanding, the active commitment to develop future investment plans beyond the electric arc furnace that you mentioned, is nothing new, just confirming what Tata have told this Senedd already. So please, can both Governments just drop the spin? It does nothing to support those workers, that community in Port Talbot, who worry about their futures, because the hard work in ensuring this community and these workers aren't left behind starts now. Diolch, Llywydd.
Mae dyfodol Tata a gwneud dur yng Nghymru wedi bod yn bwnc a drafodwyd yn y Siambr hon ar sawl achlysur, yn enwedig dros y misoedd diwethaf, a chau'r ffwrnais chwyth olaf, y cynlluniau ar gyfer ffwrnais arc drydan newydd, a'r effaith ar gymuned Port Talbot a'i weithlu sy'n wynebu diswyddiadau. Ni ddylai neb orfoleddu ynghylch y cytundeb hwn pan effeithir ar gymaint o fywydau ym Mhort Talbot. Dylai pobl gydnabod y dewis deuaidd oedd ar gael: gweld gwaith dur Port Talbot yn cau yn llwyr, neu gefnogi'r cwmni i symud tuag at ffwrnais arc drydan, gan gadw cynhyrchu dur yn ne Cymru. Dyna a ddewisodd y Llywodraeth Geidwadol flaenorol, ac rwy'n falch bod y Llywodraeth Lafur newydd wedi anrhydeddu'r ymrwymiadau a wnaed gan y Llywodraeth Geidwadol honno wrth fwrw ymlaen â'r cytundeb.
Fodd bynnag, yn sgil y ffordd y mae peiriant sbin Llafur wedi gorweithio, byddech yn disgwyl y byddai sawl gwahaniaeth mawr o fewn y cytundeb hwn, yn enwedig o ystyried bod Ysgrifennydd Gwladol Cymru, pan oedd yn ei rôl gysgodol, wedi gwawdio'r cynllun gan ddweud bod y Llywodraeth wedi gwario £500 miliwn mewn arian trethdalwyr dim ond i golli 3,000 o swyddi. Dywedodd gwleidyddion Llafur yn y lle hwn ac mewn mannau eraill gyda llais uchel wrth bobl Port Talbot i aros—'Aros tan ar ôl etholiad a ffurfio Llywodraeth Lafur y DU, aros a daw cytundeb gwell.' Cefais fy nghystwyo ar y pryd am ddweud bod gobaith ffug yn cael ei roi i'r bobl a'r gweithlu ym Mhort Talbot. Rwyf wedi cael fy mhrofi'n iawn, ac nid wyf yn cymryd unrhyw bleser yn hynny. Dau fis i mewn i dymor Llywodraeth Lafur y DU, a dau fis i sylweddoli bod llywodraethu yn wahanol iawn i fod mewn gwrthblaid.
Mae'r realiti yr un fath. Mae'r cytundeb gwerth £500 miliwn yn parhau i fod yn gytundeb gwerth £500 miliwn. Mae'r 2,800 o ddiswyddiadau yn parhau i fod yn 2,800 o ddiswyddiadau. Bydd yr un cyllid grant yn dal i fynd tuag at yr un ffwrnais arc drydan a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Geidwadol y DU bron i flwyddyn yn ôl. Mewn gwirionedd, ar y materion sydd o bwys gwirioneddol i bobl, fel swyddi a thrawsnewid gwneud dur, nid oes unrhyw newid. Mewn gwirionedd, y cytundeb a gafodd ei gadarnhau gan Lywodraeth Geidwadol flaenorol y DU oedd y cytundeb gorau sydd ar gael. Mae'n ymddangos mai'r unig wahaniaeth nawr yw lliw'r rhoséd a wisgir gan yr Ysgrifennydd Gwladol sy'n cyflwyno'r cytundeb.
O ran y grym sydd gan y Llywodraeth hon yng Nghymru, pam Prif Weinidog, mae'r Llywodraeth Lafur hon wedi methu â darparu pecyn o gymorth ariannol? Oeddech chi'n aros i Syr Keir Starmer a'r marchoglu tybiedig ddod i'r adwy i ddarparu mwy o arian a chytundeb gwell? Oherwydd mae'r realiti yn wahanol iawn erbyn hyn. Felly, rwy'n annog Llywodraeth Cymru i wneud mwy i gefnogi'r gweithlu a'r gymuned ehangach.
Gadewch i ni droi at y dyfodol, dyfodol y mae'r gweithlu, eu teuluoedd a chymuned Port Talbot yn ei haeddu. Rhaid i Lywodraeth Lafur Cymru sicrhau nad yw sgiliau gwerthfawr yn cael eu gwastraffu ac nad yw ein gweithlu, gyda'i botensial helaeth, yn mynd yn wastraff. Yr wythnos hon, datgelodd ystadegau newydd eto fod Cymru ar ei hôl hi o gymharu â bron pob rhan arall o'r DU o ran anweithgarwch economaidd. Os gwelwch yn dda, peidiwch â gadael i weithwyr Port Talbot ddod yn rhan o'r ystadegyn hwnnw. Er mwyn lliniaru hyn gymaint â phosibl, mae angen i Lywodraethau Llafur y DU a Chymru sicrhau bod yr arian sydd ar gael yn cael ei wario'n ddoeth ac yn rhagweithiol.
Ym mis Awst cafodd £13.5 miliwn ei ryddhau gan y bwrdd pontio. A all y Prif Weinidog amlinellu a yw'r arian hwnnw wedi cael ei wario, ac os felly, pa fetrigau sy'n cael eu defnyddio i sicrhau bod arian yn cael ei wario'n ddoeth ac yn wir yn helpu gydag effaith ehangach y trawsnewid o chwyth i wneud dur ffwrnais arc trydan?
Ac ar ddur, cyfeiriodd Tata, yn eu tystiolaeth at bwyllgor economi'r Senedd, eu bod yn agored i archwilio gwaith rhydwytho haearn uniongyrchol a melin blatiau sy'n gallu cynhyrchu dur sy'n addas ar gyfer tyrbinau gwynt. Nid yw'r memorandwm cyd-ddealltwriaeth, yr ymrwymiad gweithredol i ddatblygu cynlluniau buddsoddi yn y dyfodol y tu hwnt i'r ffwrnais arc drydan y sonioch amdano, yn ddim byd newydd, dim ond cadarnhau'r hyn y mae Tata wedi'i ddweud wrth y Senedd hon eisoes. Felly, os gwelwch yn dda, a all y ddwy Lywodraeth roi'r gorau i'r sbin? Nid yw'n gwneud dim i gefnogi'r gweithwyr hynny, y gymuned honno ym Mhort Talbot, sy'n poeni am eu dyfodol, oherwydd mae'r gwaith caled o ran sicrhau nad yw'r gymuned hon a'r gweithwyr hyn yn cael eu gadael ar ôl yn dechrau nawr. Diolch, Llywydd.
Diolch yn fawr. It's not the ending that any of us wanted, although I think we have got to recognise that whilst we're looking at the end of a traditional era of steel making, a new chapter begins, and a new chapter that will mean that there is a future for steel in Wales, and we look forward to seeing details of the steel plan that the UK Government will bring forward in the spring. I think if the Labour Government had had more time, they may have had the opportunity to make different choices, but I think that the die had already been cast by the time the Labour Government was elected.
What I will say is that there is a much better redundancy deal that has been put on the table as a result of Labour Government negotiations, and it is true that around 2,000 people have accepted the redundancy payments. And what I can tell you also is that there has been significant Welsh Government support already. We've committed a total of about £25 million through ReAct, Communities for Work, personal learning account programmes. All of those are in place. And on top of that, wasn't it interesting to see the transition board had been talking and talking and talking and talking, and it wasn't until the Secretary of State for Wales—the new Secretary of State for Wales, the Labour Secretary of State for Wales—came in, and within a matter of weeks had allocated £13.5 million to support the people in that area? But you're quite right, we've got to be careful about not trying to score political points on a situation that is really difficult for the people in these communities. This is a very traumatic time for those communities. They've been through a very difficult ordeal, and it is important that we all stand by them at this very difficult time.
Diolch yn fawr. Nid dyma'r diweddglo yr oedd unrhyw un ohonom eisiau ei weld, er fy mod yn credu bod yn rhaid i ni gydnabod, er ein bod yn edrych ar ddiwedd oes draddodiadol o wneud dur, mae pennod newydd yn dechrau, a phennod newydd a fydd yn golygu bod dyfodol i ddur yng Nghymru, ac edrychwn ymlaen at weld manylion y cynllun dur y bydd Llywodraeth y DU yn ei gyflwyno yn y gwanwyn. Rwy'n credu pe bai'r Llywodraeth Lafur wedi cael mwy o amser, efallai y byddai wedi cael y cyfle i wneud dewisiadau gwahanol, ond rwy'n credu bod y dis wedi'i daflu erbyn i'r Llywodraeth Lafur gael ei hethol.
Yr hyn a ddywedaf yw bod cytundeb diswyddo llawer gwell wedi'i roi ar y bwrdd o ganlyniad i drafodaethau Llywodraeth Lafur, ac mae'n wir fod tua 2,000 o bobl wedi derbyn y taliadau diswyddo. A'r hyn y gallaf ei ddweud wrthych hefyd yw y bu cefnogaeth sylweddol gan Lywodraeth Cymru eisoes. Rydym wedi ymrwymo cyfanswm o tua £25 miliwn drwy raglenni ReAct, Cymunedau am Waith a chyfrifon dysgu personol. Mae'r rhain i gyd ar waith. Ac ar ben hynny, onid oedd hi'n ddiddorol gweld bod y bwrdd pontio wedi bod yn siarad ac yn siarad ac yn siarad, ac nid tan i Ysgrifennydd Gwladol Cymru—daeth Ysgrifennydd Gwladol newydd Cymru, Ysgrifennydd Gwladol Llafur Cymru—i mewn, ac o fewn mater o wythnosau roedd wedi clustnodi £13.5 miliwn i gefnogi'r bobl yn yr ardal honno? Ond rydych chi'n hollol gywir, mae'n rhaid i ni fod yn ofalus i beidio â cheisio sgorio pwyntiau gwleidyddol ar sefyllfa sy'n anodd iawn i'r bobl yn y cymunedau hyn. Mae hwn yn gyfnod trawmatig iawn i'r cymunedau hynny. Maen nhw wedi bod trwy brofiadau anodd iawn, ac mae'n bwysig ein bod ni i gyd yn sefyll gyda nhw ar yr adeg anodd iawn hon.
As a member of the transition board, I of course welcome the work of the board and that of the Secretary of State for Wales in focusing the board, and, to be fair, the urgency with which the Government acted over the summer to release some of the funding for retraining and reskilling. For many of us, when workers were considering strike action and Tata made the threat to pull out early, it sharpened minds around the table and emphasised the need to have that package available for workers who are potentially going to lose those jobs, and I think it's important to recognise the work of the transition board, the Secretary of State, and of course the previous economy Minister in his role in delivering that as well.
But there is a 'but' here. We should never have got to this point in the first place. No matter how the Government packages this statement, the truth remains: 10,000 jobs lost across south Wales, directly in Tata and across the supply chains, and the capacity to create primary steel a thing of the past. A 200-year history of primary steel production in Wales comes to an end this month. Let's call this what it is—the single biggest industrial policy failure since the closure of the mines. And in terms of what we need to green our economy, to protect our national security and to reach our net-zero ambitions, it may turn out to have been an even bigger misstep. And I'm afraid the responsibility is not only at the Tory party's door. It's also at the door of the Labour Party in Westminster over the previous decades.
Time and time again, I and others on these benches got to our feet to offer an alternative. Time and time again, we were told that this alternative would not be considered or explored because all we needed was a UK Labour Government. They had a plan—a £3 billion package for steel—but where is it? Where is that plan that you promised you had? As much as I might have disagreed with Labour on its approach to the future of the site at Port Talbot, I honestly held out some hope that a new Government might be able to get a different result. But that hasn't materialised. With all due respect, the deal that the UK Government has announced isn't much different from the previous one. Much of it was on the table under the previous Government, and critically, the people I speak to in and around Port Talbot are struggling to see the difference.
Now, of course there was a mention of the protection for 500 compulsory workers. That of course is welcome, but what of the support for the voluntary redundancies that were undertaken? There will have been those who left early to take advantage of the redundancy package, but are still now struggling to find work elsewhere. And, of course, much has been made about the future investment element of this deal. There aren't any cast-iron guarantees here. All we have on paper is a commitment from Tata to explore future investment and that's nothing new; it was always on the table. Sam Kurtz was right to point out that the Economy, Trade and Rural Affairs Committee could have told you that before the summer when Tata gave evidence to our inquiry. So, it does beg the question: was this the best we could get? I reject that notion entirely. I mean, the argument that was made that there was a need for more time—Government had the levers to pull to get more time and there was no request of Tata to cease its plans to move on the plan that it had on the table whilst negotiations were under way. Tata was still moving on its proposals whilst negotiations were happening.
And, of course, to rub salt in the wounds further, the Daily Mirror and most other news outlets reported this weekend that Tata could actually get a cosy bit of profit, around £74 million, through selling its carbon emissions permits, which are based on the previous two years of carbon output. Now, this of course is on top of £1 billion of subsidies over the last four years. Perhaps the First Minister can assure us today that steps are being taken to prevent that, because if they are allowed to do so, then what a kick in the teeth for our communities.
Now, this isn't a day for celebration nor is it a day to spin as a success; this is, to repeat, a dismal policy failure. The reality hasn't changed. We've allowed a resource and a capacity fundamental to our economy, our national security and our place in the world to be taken away by a multinational in an act of industrial sabotage. We're about to become the only G7 country unable to produce primary steel. We've opted to import cheap and dirty steel from elsewhere, produced to lower workplace standards and under more dangerous conditions for workers, facilitated by the preferential tariffs for imports via our new and so-called free ports. Now, it is, and always has been, workers that are at the heart of this. You will know, First Minister, how high emotions are running in Port Talbot as steelworkers oversee the shutdown of the furnaces they and their predecessors have spent their entire working lives feeding and drawing steel out of—steel that has been used to make things that we all rely on every day, from our fridges to our toasters, our cars and our trains, our schools and our hospitals. So, First Minister, would you agree with me today that an apology is owed to these workers, their families and their communities?
Fel aelod o'r bwrdd pontio, rwyf wrth gwrs yn croesawu gwaith y bwrdd a gwaith Ysgrifennydd Gwladol Cymru wrth helpu'r bwrdd i ganolbwyntio, ac, i fod yn deg, y ffordd y gweithredodd y Llywodraeth ar frys dros yr haf i ryddhau peth o'r cyllid ar gyfer ailhyfforddi ac ailsgilio. I lawer ohonom, pan oedd gweithwyr yn ystyried streicio a Tata yn bygwth tynnu'n ôl yn gynnar, fe wnaeth hogi meddyliau o gwmpas y bwrdd a phwysleisio'r angen i sicrhau bod y pecyn hwnnw ar gael i weithwyr a oedd o bosibl yn mynd i golli'r swyddi hynny, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod gwaith y bwrdd pontio, yr Ysgrifennydd Gwladol, ac wrth gwrs Gweinidog blaenorol yr Economi yn ei rôl o ran cyflawni hynny hefyd.
Ond mae yna 'ond' yma. Ni ddylem fod wedi cyrraedd y pwynt hwn yn y lle cyntaf. Ni waeth sut mae'r Llywodraeth yn pecynnu'r datganiad hwn, y gwir yw: colli 10,000 o swyddi ar draws de Cymru, yn uniongyrchol yn Tata ac ar draws y cadwyni cyflenwi, a'r gallu i greu dur sylfaenol yn rhywbeth yn y gorffennol. Daw hanes 200 mlynedd o gynhyrchu dur sylfaenol yng Nghymru i ben y mis hwn. Gadewch i ni alw hyn beth ydyw—y methiant polisi diwydiannol unigol mwyaf ers cau'r pyllau glo. Ac o ran yr hyn sydd ei angen arnom i wyrddio ein heconomi, i amddiffyn ein diogelwch cenedlaethol ac i gyrraedd ein huchelgeisiau sero net, efallai fe welwn ei fod wedi bod hyd yn oed yn fwy o gam gwag. Ac rwy'n ofni bod y cyfrifoldeb nid yn unig wrth ddrws y blaid Dorïaidd, mae hefyd wrth ddrws y Blaid Lafur yn San Steffan dros y degawdau blaenorol.
Dro ar ôl tro, fe wnes i ac eraill ar y meinciau hyn godi ar ein traed i gynnig dewis arall. Dro ar ôl tro, dywedwyd wrthym na fyddai'r dewis arall hwn yn cael ei ystyried na'i archwilio oherwydd mai'r cyfan oedd ei angen arnom oedd Llywodraeth Lafur yn y DU. Roedd ganddyn nhw gynllun—pecyn gwerth £3 biliwn ar gyfer dur—ond lle mae e'? Lle mae'r cynllun hwnnw yr oeddech yn addo ei fod e' gennych chi? Er cymaint y gallwn fod wedi anghytuno â Llafur ar ei dull o ymdrin â dyfodol y safle ym Mhort Talbot, roeddwn yn onest yn gobeithio y gallai Llywodraeth newydd gael canlyniad gwahanol. Ond nid yw hynny wedi digwydd. Gyda phob parch, nid yw'r cytundeb y mae Llywodraeth y DU wedi'i gyhoeddi yn wahanol iawn i'r un blaenorol. Roedd llawer ohono ar y bwrdd o dan y Llywodraeth flaenorol, ac yn hollbwysig, mae'r bobl rwy'n siarad â nhw ym Mhort Talbot a'r cyffiniau yn ei chael hi'n anodd gweld y gwahaniaeth.
Nawr, wrth gwrs roedd sôn am y diogelwch ar gyfer 500 o weithwyr gorfodol. Mae hynny i'w groesawu wrth gwrs, ond beth am y gefnogaeth i'r diswyddiadau gwirfoddol a wnaed? Bydd rhai a adawodd yn gynnar i fanteisio ar y pecyn diswyddo, yn dal i gael trafferth dod o hyd i waith mewn mannau eraill. Ac, wrth gwrs, mae llawer o sôn am elfen buddsoddi'r cytundeb hwn yn y dyfodol. Nid oes unrhyw sicrwydd pendant. Y cyfan sydd gennym ar bapur yw ymrwymiad gan Tata i archwilio buddsoddiad yn y dyfodol ac nid yw hynny'n ddim byd newydd; roedd bob amser ar y bwrdd. Roedd Sam Kurtz yn iawn i nodi y gallai Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig fod wedi dweud wrthych cyn yr haf pan roddodd Tata dystiolaeth i'n hymchwiliad. Felly, mae'n rhagdybio'r casgliad: ai hwn yw'r gorau y gallem ei gael? Rwy'n gwrthod y syniad hwnnw'n llwyr. Hynny yw, roedd y ddadl a wnaed fod angen mwy o amser—roedd gan y Llywodraeth y dulliau i sicrhau mwy o amser ac nid oedd cais i Tata roi'r gorau i'w gynlluniau i symud ar y cynllun a oedd ganddo ar y bwrdd tra bod trafodaethau ar y gweill. Roedd Tata yn dal i symud ar ei gynigion tra bod trafodaethau'n digwydd.
Ac, wrth gwrs, i rwbio halen ar y briw ymhellach, adroddodd y Daily Mirror a'r rhan fwyaf o allfeydd newyddion eraill y penwythnos hwn y gallai Tata gael ychydig o elw cysurus, tua £74 miliwn, trwy werthu ei drwyddedau allyriadau carbon, sy'n seiliedig ar y ddwy flynedd flaenorol o allbwn carbon. Nawr, mae hyn wrth gwrs ar ben £1 biliwn o gymorthdaliadau dros y pedair blynedd diwethaf. Efallai y gall y Prif Weinidog ein sicrhau heddiw bod camau'n cael eu cymryd i atal hynny, oherwydd os ydyn nhw'n cael gwneud hynny, yna am gic yn y dannedd fyddai hynny i'n cymunedau.
Nawr, nid yw hwn yn ddiwrnod i ddathlu ac nid yw'n ddiwrnod i alw hwn, drwy sbin, yn llwyddiant; mae hyn, i ailadrodd, yn fethiant polisi truenus. Nid yw'r realiti wedi newid. Rydym wedi caniatáu i adnodd a chapasiti sy'n sylfaenol i'n heconomi, ein diogelwch cenedlaethol a'n lle yn y byd gael eu tynnu ymaith gan gwmni rhyngwladol mewn gweithred o danseilio diwydiannol. Rydym ar fin dod yr unig wlad G7 nad yw'n gallu cynhyrchu dur sylfaenol. Rydym wedi dewis mewnforio dur rhad a budr o rywle arall, wedi'i gynhyrchu i safonau gweithle is ac o dan amodau mwy peryglus i weithwyr, wedi'u hwyluso gan y tariffau ffafriol ar gyfer mewnforion trwy ein porthladdoedd rhydd newydd fel y'u gelwir. Yn awr, ac yn y gorffennol gweithwyr sydd wrth wraidd hyn bob amser. Wyddoch chi, Prif Weinidog, pa mor gryf yw'r emosiynau ym Mhort Talbot wrth i weithwyr dur oruchwylio'r gwaith o gau'r ffwrneisi y maen nhw a'u rhagflaenwyr wedi treulio eu bywydau gwaith cyfan yn eu bwydo ac yn tynnu dur allan ohonyn nhw—dur sydd wedi cael ei ddefnyddio i wneud pethau yr ydym i gyd yn dibynnu arnynt bob dydd, o'n hoergelloedd i'n tostwyr, ein ceir a'n trenau, ein hysgolion a'n hysbytai. Felly, Prif Weinidog, a fyddech chi'n cytuno â mi heddiw bod ymddiheuriad yn ddyledus i'r gweithwyr hyn, eu teuluoedd a'u cymunedau?
Thanks very much, and can I thank you for the work that you've been doing on the transition board, as well as other people who've contributed here, including Vaughan and Jeremy, on the work that they were doing with that? I don't think that anybody's celebrating here; that's the truth of it. This is a very difficult end of a chapter for something that is really meaningful and important to the people in that area.
I think it is important that people recognise that there is an urgency in terms of ensuring that people can get retrained, especially those people who are at risk of compulsory redundancy, and I know that there is now a new comprehensive training programme that is being paid for by Tata for around 500 of those employees who are at risk of compulsory redundancy. I know that the redundancy package is one of the most generous that Tata has ever offered, and part of that is the negotiation that's been happening.
And you're quite right, it is a failure of industrial policy. There hasn't been an industrial policy at the UK level for a long time and that's why I'm pleased to see that there will be at least a steel policy that will be coming out in the spring, so that we can navigate a way forward. There's a tiny glimmer of hope here, and that is that, actually, we will continue to make steel in Wales. We'll make it in a different way, we'll make it in a greener way, but there is recognition that things will have to change.
The fact is that, previously, the offer on redundancy was about 2.6 weeks of payment for every year. That's what the offer was. That's increased now to 2.8 weeks for every year that people had served. So, it's not an ungenerous offer to the people who work. But I recognise that this is a very, very difficult time for people and their families, but also to the supply chain; I think we must remember the impact on the supply chain. So, whilst Tata can make these generous offers to the people who work directly for them, we've got to remember those supply chains, which is why it was really useful to turn up with the Secretary of State for Wales in the summer to talk to some of those companies in the area that are looking for alternatives, that are able to work with the local authority on that new package of what this looks like in future. I was also very pleased to meet with the Secretary of State for Business and Trade on 10 September so that he could outline what this package looked like. I know he'd had previous conversations with other Ministers in the Welsh Government. So, that communication has been strong. It's not the ending we all hoped for, but I think it's probably the best offer that we could have negotiated.
Diolch yn fawr iawn, ac a gaf i ddiolch i chi am y gwaith rydych chi wedi bod yn ei wneud ar y bwrdd pontio, yn ogystal â phobl eraill sydd wedi cyfrannu yma, gan gynnwys Vaughan a Jeremy, ar y gwaith roedden nhw'n ei wneud gyda hynny? Dydw i ddim yn meddwl bod neb yn dathlu yma; dyna'r gwir. Mae hwn yn ddiwedd pennod anodd iawn i rywbeth sy'n wirioneddol ystyrlon a phwysig i bobl yr ardal honno.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig bod pobl yn cydnabod bod brys o ran sicrhau bod pobl yn cael eu hailhyfforddi, yn enwedig y bobl hynny sydd mewn perygl o ddiswyddiadau gorfodol, a gwn fod yna bellach raglen hyfforddi gynhwysfawr newydd y telir amdani gan Tata ar gyfer tua 500 o'r gweithwyr hynny sydd mewn perygl o ddiswyddiadau gorfodol. Rwy'n gwybod bod y pecyn diswyddo yn un o'r rhai mwyaf hael y mae Tata erioed wedi'i gynnig, a rhan o hynny yw'r negodi sydd wedi bod yn digwydd.
Ac rydych chi'n hollol iawn, mae'n fethiant polisi diwydiannol. Ni fu polisi diwydiannol ar lefel y DU ers amser maith a dyna pam rwy'n falch o weld y bydd o leiaf bolisi dur yn dod allan yn y gwanwyn, fel y gallwn lywio ffordd ymlaen. Mae llygedyn bach o obaith yma, sef y byddwn, mewn gwirionedd, yn parhau i wneud dur yng Nghymru. Byddwn yn ei wneud mewn ffordd wahanol, byddwn yn ei wneud mewn ffordd wyrddach, ond mae cydnabyddiaeth y bydd yn rhaid i bethau newid.
Y gwir amdani yw, yn flaenorol, roedd y cynnig ar gyfer diswyddo tua 2.6 wythnos o daliad am bob blwyddyn. Dyna beth oedd y cynnig. Mae hwnnw wedi cynyddu nawr i 2.8 wythnos am bob blwyddyn roedd pobl wedi gwasanaethu. Felly, nid yw'n gynnig an-hael i'r bobl sy'n gweithio. Ond rwy'n cydnabod bod hwn yn gyfnod anodd iawn, iawn i bobl a'u teuluoedd, ond hefyd i'r gadwyn gyflenwi; rwy'n credu bod yn rhaid i ni gofio'r effaith ar y gadwyn gyflenwi. Felly, er y gall Tata wneud y cynigion hael hyn i'r bobl sy'n gweithio'n uniongyrchol iddynt, mae'n rhaid i ni gofio'r cadwyni cyflenwi hynny, a dyna pam yr oedd yn ddefnyddiol iawn dod i fyny gydag Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn yr haf i siarad â rhai o'r cwmnïau hynny yn yr ardal sy'n chwilio am ddewisiadau eraill, sy'n gallu gweithio gyda'r awdurdod lleol ar y pecyn newydd hwnnw o sut bydd hwn yn edrych yn y dyfodol. Roeddwn hefyd yn falch iawn o gyfarfod â'r Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes a Masnach ar 10 Medi fel y gallai amlinellu sut olwg oedd ar y pecyn hwn. Rwy'n gwybod ei fod wedi cael sgyrsiau blaenorol gyda Gweinidogion eraill yn Llywodraeth Cymru. Felly, mae'r cyfathrebu hwnnw wedi bod yn gryf. Nid dyma'r diwedd yr oeddem i gyd yn gobeithio amdano, ond rwy'n credu mai dyma'r cynnig gorau y gallem fod wedi'i negodi mae'n debyg.
First Minister, thank you for your statement, and can I thank you also for your commitment to the transition board and attending that soon after you were appointed and following on your predecessors' roles in this, ensuring that steel is important to the Welsh Government? Now, this is not a deal I wanted. It is not a deal steelworkers wanted, and it's not a deal that people in my communities hoped for.
It became clear that Tata had no intention, unfortunately, of actually changing their direction, because before the general election they hadn't ordered the raw materials that were needed to actually keep those blast furnaces going. We've seen the last ore ship come in during August; we saw the last coke ship come in during August. They didn't order anything. Their plan was to shut down at the end of September, no matter what, and that is really disappointing. I have sympathies with what Luke Fletcher has just said, because this is not an approach where Tata wanted to actually do a smooth, timely transition. They wanted to cut off and end up, and we don't know when we're going to have steel making back in Port Talbot. The talk is about three years, but there are a lot of questions arising. Will they get the energy in place? Will they get the construction in place? How long will things take? 'Will they actually ever build?' is still a question that comes through. So, we have some things ahead of us.
Now, you mentioned in your statement that there will be 500 compulsory job losses. Well, to me, 500 is 500 too many, and we need to look at how we can actually support those workers, their families and the communities, and also, as you highlighted, the thousands in the supply chain who will not get the same benefits as Tata steelworkers will get. So, we need to look at how we can support those people in the future, going ahead.
Looking to the future, I will ask three questions. The Secretary of State for Business and Trade, in his statement, indicated that 385 acres of land at Tata would become available for sale or transfer. But do you know, have you worked with the UK Government to work out, actually, who will do the remediation and who will pay for that to make sure the land is usable for bringing industry and investment in? Also, he mentioned the viability investigation into DRI, to look at whether that will work. Have you had discussions with the UK Ministers as to whether DRI will be something that they want to put into Port Talbot as part of the investment schemes? Finally, what discussions have you had with them about energy costs? Because one of the reasons we've highlighted for years on steel making is the high cost of energy in the UK, and yet we're going to an electric arc furnace, which is going to use a tremendous amount of energy and electricity. Have you had discussions about energy costs? Because, if we're looking at the future, we need to make sure this will work and will work for the communities, not just for steel making, but for the other industries and investments we want to bring into the town.
Prif Weinidog, diolch am eich datganiad, ac a gaf i ddiolch i chi hefyd am eich ymrwymiad i'r bwrdd pontio a mynd iddo yn fuan ar ôl i chi gael eich penodi a dilyn ymlaen ar rolau eich rhagflaenwyr yn hyn, gan sicrhau bod dur yn bwysig i Lywodraeth Cymru? Nawr, nid hwn oedd y cytundeb yr oeddwn i ei eisiau. Nid dyma'r cytundeb yr oedd gweithwyr dur ei eisiau, ac nid dyma'r cytundeb yr oedd pobl yn fy nghymunedau'n gobeithio amdano.
Daeth yn amlwg nad oedd gan Tata unrhyw fwriad, yn anffodus, i newid eu cyfeiriad mewn gwirionedd, oherwydd cyn yr etholiad cyffredinol nid oeddent wedi archebu'r deunyddiau crai yr oedd eu hangen i gadw'r ffwrneisi chwyth hynny i fynd. Rydyn ni wedi gweld y llong fwynau olaf yn dod i mewn yn ystod mis Awst; gwelsom y llong olosg olaf yn dod i mewn yn ystod mis Awst. Doedden nhw ddim yn archebu unrhyw beth. Eu cynllun nhw oedd cau lawr ddiwedd mis Medi, dim ots beth fyddai'n digwydd, ac mae hynny'n siomedig iawn. Mae gen i gydymdeimlad â'r hyn mae Luke Fletcher newydd ei ddweud, oherwydd nid yw hwn yn ddull lle roedd Tata eisiau gwneud trawsnewidiad llyfn ac amserol mewn gwirionedd. Roedden nhw eisiau torri i ffwrdd a gorffen, a dydyn ni ddim yn gwybod pryd y byddwn ni'n gweld cynhyrchu dur yn ôl ym Mhort Talbot. Mae yna sôn am tua thair blynedd, ond mae llawer o gwestiynau yn codi. A fyddan nhw'n cael yr ynni yn ei le? A fydd y gwaith adeiladu yn cael ei wneud? Pa mor hir y bydd pethau'n ei gymryd? 'Ydyn nhw'n mynd i adeiladu mewn gwirionedd?' Dyna'r cwestiwn a glywir o hyd. Felly, mae gennym ni ychydig o bethau o'n blaenau.
Nawr, fe wnaethoch chi grybwyll yn eich datganiad y bydd 500 o swyddi'n cael eu colli'n orfodol. Wel, i mi, mae 500 yn 500 yn ormod, ac mae angen i ni edrych ar sut y gallwn gefnogi'r gweithwyr hynny, eu teuluoedd a'r cymunedau, a hefyd, fel y gwnaethoch dynnu sylw ato, y miloedd yn y gadwyn gyflenwi na fyddant yn cael yr un buddion â gweithwyr dur Tata. Felly, mae angen i ni edrych ar sut y gallwn gefnogi'r bobl hynny yn y dyfodol, wrth symud ymlaen.
Wrth edrych i'r dyfodol, gofynnaf dri chwestiwn. Nododd yr Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes a Masnach, yn ei ddatganiad, y byddai 385 erw o dir yn Tata ar gael i'w werthu neu ei drosglwyddo. Ond wyddoch chi, a ydych chi wedi gweithio gyda Llywodraeth y DU i weithio allan, mewn gwirionedd, pwy fydd yn gwneud y gwaith adfer a phwy fydd yn talu am hynny i sicrhau bod modd defnyddio'r tir ar gyfer dod â diwydiant a buddsoddiad i mewn? Hefyd, soniodd am yr ymchwiliad hyfywedd i DRI, i edrych a fydd hynny'n gweithio. A ydych wedi cael trafodaethau gyda Gweinidogion y DU ynghylch a fydd DRI yn rhywbeth y maent am ei roi ym Mhort Talbot fel rhan o'r cynlluniau buddsoddi? Yn olaf, pa drafodaethau ydych chi wedi'u cael gyda nhw am gostau ynni? Oherwydd un o'r rhesymau yr ydym ni wedi tynnu sylw ato ers blynyddoedd o ran cynhyrchu dur yw cost uchel ynni yn y DU, ac eto rydyn ni'n mynd am ffwrnais arc drydan, sy'n mynd i ddefnyddio llawer iawn o ynni a thrydan. Ydych chi wedi cael trafodaethau am gostau ynni? Oherwydd, os ydym yn edrych ar y dyfodol, mae angen i ni sicrhau y bydd hyn yn gweithio ac yn gweithio i'r cymunedau, nid yn unig ar gyfer gwneud dur, ond ar gyfer y diwydiannau a'r buddsoddiadau eraill yr ydym eisiau eu cyflwyno i'r dref.
Thanks very much, Dai. Can I thank you also for the incredible work you've done in your community in trying to support the people who've been threatened with this situation over a number of years? You'll be aware that I met with the unions even before I became First Minister, because I recognised that this would be one of the most difficult issues that we would have to navigate in those early days. It is very sad to see that that blast furnace will close towards the end of this month.
I do think, though, that it's important that we look to the future and what the electric arc will look like. The fact is that there's already been a public consultation on specific activities related to the installation of the electric arc furnace, and I know that the company is working really closely with Neath Port Talbot council in trying to apply for planning approvals by November. So, you talked about the gap, and I think that's really important. There are people who are losing their jobs, but this other approach is not up and running and won't be for a while. But, just to give you a sense of the timing on that, engineering works have been completed. The company is now looking to place equipment orders for the electric arc furnace and related assets. The site work on the building is planned to start in July next year, with the electric arc furnace set to be operational in three years' time. I think it's probably worth noting also that Tata expects that the construction phase could create up to 500 new jobs, and so there may be opportunities for local workers and supply chain companies around that as well. And I know that part of what they’re offering is the retraining of people who work and there may be opportunities for us to match those.
So, on the remediation, this was an issue that I brought up directly with the Secretary of State and I think it is important that we understand and they understand the responsibility of owning an area of land like that and the legacy, the contamination legacy, that is with that. The last thing we want is to be left holding the baby—that’s happened way too often in Wales, and so that was an important issue to raise with the Secretary of State.
And on energy costs, of course, this is an issue for the UK Government. I know that Tata will have raised it very regularly. But, ideally, what we need is to make sure that we can have affordable green energy produced here in Wales, and that’s where linking this up with our ambitions around green energy, in particular offshore wind, is really important.
Diolch yn fawr iawn, Dai. A gaf i ddiolch i chi hefyd am y gwaith anhygoel rydych chi wedi'i wneud yn eich cymuned wrth geisio cefnogi'r bobl sydd wedi cael eu bygwth gyda'r sefyllfa hon dros nifer o flynyddoedd? Byddwch yn ymwybodol fy mod wedi cwrdd â'r undebau hyd yn oed cyn i mi ddod yn Brif Weinidog, oherwydd roeddwn yn cydnabod y byddai hwn yn un o'r materion anoddaf y byddai'n rhaid i ni ei lywio yn y dyddiau cynnar hynny. Mae'n drist iawn gweld y bydd y ffwrnais chwyth hon yn cau tua diwedd y mis hwn.
Rwy'n credu, serch hynny, ei bod yn bwysig ein bod yn edrych i'r dyfodol a sut olwg fydd ar yr arc trydan. Y gwir amdani yw bod ymgynghoriad cyhoeddus eisoes wedi bod ar weithgareddau penodol yn ymwneud â gosod y ffwrnais arc trydan, a gwn fod y cwmni'n gweithio'n agos iawn gyda chyngor Castell-nedd Port Talbot i geisio gwneud cais am gymeradwyaeth cynllunio erbyn mis Tachwedd. Felly, roeddech chi'n siarad am y bwlch, ac rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn. Mae yna bobl sy'n colli eu swyddi, ond nid yw'r dull arall hwn ar waith ac ni fydd am ychydig eto. Ond, dim ond er mwyn rhoi syniad i chi o'r amseru ar hynny, mae gwaith peirianneg wedi'i gwblhau. Mae'r cwmni bellach yn ceisio gosod archebion offer ar gyfer y ffwrnais arc trydan ac asedau cysylltiedig. Mae disgwyl i'r gwaith safle ar yr adeilad ddechrau ym mis Gorffennaf y flwyddyn nesaf, gyda'r ffwrnais arc drydan yn weithredol ymhen tair blynedd. Rwy'n credu ei bod yn werth nodi hefyd bod Tata yn disgwyl y gallai'r cyfnod adeiladu greu hyd at 500 o swyddi newydd, ac felly efallai y bydd cyfleoedd i weithwyr lleol a chwmnïau cadwyni cyflenwi o amgylch hynny hefyd. Ac rwy'n gwybod mai rhan o'r hyn y maen nhw'n ei gynnig yw ailhyfforddi pobl sy'n gweithio ac efallai y bydd cyfleoedd i ni gynnig rhywbeth cyfatebol.
Felly, ar y gwaith adfer, roedd hwn yn fater a godais yn uniongyrchol gyda'r Ysgrifennydd Gwladol ac rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod ni'n deall a'i fod ef yn deall y cyfrifoldeb o fod yn berchen ar ddarn o dir fel hwnnw a'r gwaddol, y gwaddol halogi sydd gyda hynny. Y peth olaf rydyn ni eisiau yw cael ein gadael yn dal y babi—mae hynny wedi digwydd yn rhy aml yng Nghymru, ac felly roedd hynny'n fater pwysig i'w godi gyda'r Ysgrifennydd Gwladol.
Ac o ran costau ynni, wrth gwrs, mae hyn yn broblem i Lywodraeth y DU. Rwy'n gwybod y bydd Tata wedi ei godi'n rheolaidd iawn. Ond, yn ddelfrydol, yr hyn sydd ei angen arnom yw sicrhau y gallwn gynhyrchu ynni gwyrdd fforddiadwy yma yng Nghymru, a dyna lle mae cysylltu hyn â'n huchelgeisiau ynghylch ynni gwyrdd, yn enwedig gwynt ar y môr, yn bwysig iawn.
First Minister, as my colleague said, and as has been recognised across the Chamber, this deal announced today is identical, in every respect, to the deal that was announced by the Conservative Government last year. The Government will pay £500 million towards the cost of building a £1.2 billion arc furnace and, sadly, 2,800 jobs will be lost. The alternative would have been the closure of all Tata sites and the loss of an extra 5,000 jobs. The only thing that has changed in the last year is that Labour politicians condemned this deal last year and implied that they would make £3 billion available to save every job. And today, they’ve acknowledged that the deal put forward by the Conservative Government was the only deal and therefore the best deal available. You say we shouldn’t score political points today, and that’s all you did before you got elected to the UK Government and you tried to benefit from it electorally. So, therefore, would the First Minister like to use this opportunity to apologise to all those steelworkers who voted Labour in the belief that a Labour Government would save every job in the steel industry in Wales?
Prif Weinidog, fel y dywedodd fy nghyd-Aelod, ac fel y cydnabuwyd ar draws y Siambr, mae'r cytundeb hwn a gyhoeddwyd heddiw yn union yr un fath, ym mhob ffordd, â'r cytundeb a gyhoeddwyd gan y Llywodraeth Geidwadol y llynedd. Bydd y Llywodraeth yn talu £500 miliwn tuag at gost adeiladu ffwrnais arc gwerth £1.2 biliwn ac, yn anffodus, bydd 2,800 o swyddi'n cael eu colli. Y dewis arall fyddai cau holl safleoedd Tata a cholli 5,000 o swyddi ychwanegol. Yr unig beth sydd wedi newid yn y flwyddyn ddiwethaf yw bod gwleidyddion Llafur wedi condemnio'r cytundeb hwn y llynedd ac yn awgrymu y bydden nhw'n sicrhau bod £3 biliwn ar gael i arbed pob swydd. A heddiw, maen nhw wedi cydnabod mai'r cytundeb a gyflwynwyd gan y Llywodraeth Geidwadol oedd yr unig gytundeb ac felly'r cytundeb gorau a oedd ar gael. Rydych chi'n dweud na ddylem ni sgorio pwyntiau gwleidyddol heddiw, a dyna'r cyfan wnaethoch chi cyn i chi gael eich ethol i Lywodraeth y DU a cheisio elwa arno yn etholiadol. Felly, a hoffai'r Prif Weinidog ddefnyddio'r cyfle hwn i ymddiheuro i'r holl weithwyr dur hynny a bleidleisiodd dros Lafur yn y gred y byddai Llywodraeth Lafur yn arbed pob swydd yn y diwydiant dur yng Nghymru?
Well, the deal is not identical. The enhanced deal confirmed last week includes the fact that 100 jobs are going to be set into a furlough-type scheme that will be funded with additional money from Tata—that was not on the table before—a redundancy payment of 2.8 weeks for each year of service, which is more generous than the company was offering under the Conservatives; a commitment that no-one will be left behind, so those at risk of compulsory redundancy—and now we expect that to be no more than 500 jobs—will be able to access a training scheme for 12 months with one month's full pay and the remainder at 60 per cent, funded by the company; and of course more stringent grant conditions so that we know, if things aren’t delivered, moneys will be clawed back; and, on top of that, an active commitment to develop, over the next 12 months, future investment plans beyond the electric arc furnace at Tata sites in Wales. Those are all additional to what was put on the table before.
Wel, nid yw'r cytundeb yn union yr un fath. Mae'r cytundeb gwell a gadarnhawyd yr wythnos diwethaf yn cynnwys y ffaith bod 100 o swyddi yn mynd i gael eu gosod mewn cynllun tebyg i ffyrlo a fydd yn cael ei ariannu gydag arian ychwanegol gan Tata—nid oedd hynny ar y bwrdd o'r blaen—taliad diswyddo o 2.8 wythnos am bob blwyddyn o wasanaeth, sy'n fwy hael nag yr oedd y cwmni'n ei gynnig o dan y Ceidwadwyr; ymrwymiad na fydd unrhyw un yn cael ei adael ar ôl, felly bydd y rhai sydd mewn perygl o ddiswyddiad gorfodol—a nawr rydym yn disgwyl i hynny beidio â bod yn fwy na 500 o swyddi—yn gallu cael mynediad at gynllun hyfforddi am 12 mis gyda chyflog llawn am un mis a'r gweddill ar 60 y cant o hynny, wedi'i ariannu gan y cwmni; ac wrth gwrs amodau grant llymach fel ein bod yn gwybod, os na chaiff pethau eu darparu, y bydd arian yn cael ei gymryd yn ôl; ac, ar ben hynny, ymrwymiad gweithredol i ddatblygu, dros y 12 mis nesaf, gynlluniau buddsoddi yn y dyfodol y tu hwnt i'r ffwrnais arc trydan ar safleoedd Tata yng Nghymru. Mae'r rhain i gyd yn ychwanegol at yr hyn a roddwyd ar y bwrdd o'r blaen.
Those who'll be losing their jobs mostly live in the communities that I represent, and, despite your claims, Prif Weinidog, nothing has changed for the steelworkers and their families and we really do owe it to them to cut the spin. The fact is that the second and last remaining blast furnace is still scheduled to close at the end of this month; there’s no reduction in the number of job losses from the deal that the previous Tory UK Government made; and the same amount of money is coming from this new Government for the building of the new electric arc furnace. So, the fact is that the workforce and their families have been failed; a multinational company has been allowed to decide their future and Governments at both ends of the M4 have stood by. What guarantees are there, for those 500 jobs you mentioned that would be created in the construction of the new electric arc furnace, that they will go to local people, to local firms and contractors? And the blow that is dealt to the communities that I represent goes beyond the economic, it is also social, it is cultural and emotional, so how are you going to support those communities to deal with that?
Mae'r rhai a fydd yn colli eu swyddi yn bennaf yn byw yn y cymunedau rwy'n eu cynrychioli, ac, er gwaethaf eich honiadau, Prif Weinidog, nid oes unrhyw beth wedi newid i'r gweithwyr dur a'u teuluoedd ac mae'n ddyletswydd arnom i ni roi diwedd ar y sbin. Y ffaith yw bod bwriad o hyd i gau'r ail ffwrnais chwyth a'r olaf ddiwedd y mis hwn; nid oes gostyngiad yn nifer y swyddi a gollir ers y cytundeb a wnaeth Llywodraeth Dorïaidd flaenorol y DU; ac mae'r un faint o arian yn dod o'r Llywodraeth newydd hon ar gyfer adeiladu'r ffwrnais arc drydan newydd. Felly, y ffaith yw bod y gweithlu a'u teuluoedd wedi'u siomi; mae cwmni rhyngwladol wedi cael penderfynu ar eu dyfodol ac nid yw llywodraethau ar ddau ben yr M4 wedi gwneud dim. Pa sicrwydd sydd yno, ar gyfer y 500 o swyddi hynny y sonioch amdanynt a fyddai'n cael eu creu wrth adeiladu'r ffwrnais arc drydan newydd, y byddant yn mynd i bobl leol, i gwmnïau a chontractwyr lleol? Ac mae'r ergyd i'r cymunedau rwy'n eu cynrychioli yn mynd y tu hwnt i'r economi, mae hefyd yn gymdeithasol, mae'n ddiwylliannol ac emosiynol, felly sut ydych chi'n mynd i gefnogi'r cymunedau hynny i ymdrin â hynny?
Thanks very much. You're quite right that there are opportunities, I think, around those construction opportunities for the 500 people who perhaps are at risk of that compulsory redundancy. It was a question that came up in the transition board. It was a question that was asked, and, certainly, I think that there is an appetite within Tata itself to see if that might be possible. But, of course, they may not be readily trained for that, and that’s why what they are putting in place are training packages, so that they can take advantage of that.
On top of that, I think that, certainly in Welsh Government, we recognise that this is a really, really difficult time for the community in Port Talbot and surroundings, and that’s why we have put extensive mental health support in place to try and make sure that people know that support, and access to support, is available to them. I know that the Minister responsible met with the local community recently, and the health board, to make sure that that support was in place.
Diolch yn fawr. Rydych chi'n iawn, mae cyfleoedd adeiladu ar gyfer y 500 o bobl sydd efallai mewn perygl o ddiswyddiadau gorfodol. Roedd yn gwestiwn a gododd yn y bwrdd pontio. Roedd yn gwestiwn a ofynnwyd, ac, yn sicr, rwy'n credu bod awydd o fewn Tata ei hun i weld a allai hynny fod yn bosibl. Ond, wrth gwrs, efallai nad ydynt wedi'u hyfforddi i fod yn barod ar gyfer hynny, a dyna pam mai'r hyn y maent yn ei roi ar waith yw pecynnau hyfforddi, fel y gallant fanteisio ar hynny.
Ar ben hynny, rwy'n credu, yn sicr yn Llywodraeth Cymru, ein bod yn cydnabod bod hwn yn gyfnod anodd iawn, iawn i'r gymuned ym Mhort Talbot a'r cyffiniau, a dyna pam rydym wedi rhoi cymorth iechyd meddwl helaeth ar waith i geisio sicrhau bod pobl yn gwybod bod cymorth, a mynediad at gymorth, ar gael iddynt. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog a oedd yn gyfrifol wedi cyfarfod â'r gymuned leol yn ddiweddar, a'r bwrdd iechyd, i sicrhau bod y cymorth hwnnw ar waith.
First Minister, thank you for this statement today, and, in particular, that the difficult deal agreed means that Tata Steel UK has some arrangements in place to continue to serve its customers throughout this hugely difficult transition period, and protecting, in particular, the steel plant at Llanwern in Gwent. Llanwern has always been an important local provider of good, solid employment opportunities for Islwyn residents, with many workers housed in Islwyn.
As was reported in the South Wales Argus today, Tata Steel broke the production records for the amount of steel produced on a weekly basis in August 2024. The steel industry, our steel industry, was, is and will remain vital to Wales and the United Kingdom. But primary steel-making ability is critical to UK security so that we don’t default to China or Russia supply.
First Minister, as the UK Labour Government do commit £2.5 billion to the national wealth fund for the steel sector, will you ensure that the Welsh Government submits strong representations to the UK Labour Government before they unveil their steel strategy next spring, and ensure that Wales remains at the forefront of the UK steel industry, protecting our national interest at the most basic and elementary level? Diolch.
Prif Weinidog, diolch am y datganiad hwn heddiw, ac, yn benodol, bod y cytundeb anodd y cytunwyd arno yn golygu bod gan Tata Steel UK rai trefniadau ar waith i barhau i wasanaethu ei gwsmeriaid drwy gydol y cyfnod pontio hynod anodd hwn, ac amddiffyn, yn benodol, y gwaith dur yn Llanwern yng Ngwent. Mae Llanwern bob amser wedi bod yn ddarparwr lleol pwysig o gyfleoedd cyflogaeth da a chadarn i drigolion Islwyn, gyda llawer o weithwyr wedi'u lleoli yn Islwyn.
Fel yr adroddwyd yn y South Wales Argus heddiw, torrodd Tata Steel y record cynhyrchu ar gyfer faint o ddur a gynhyrchwyd yn wythnosol ym mis Awst 2024. Roedd y diwydiant dur, ein diwydiant dur ni, ac y mae, a bydd yn parhau i fod yn hanfodol i Gymru a'r Deyrnas Unedig. Ond mae gallu gwneud dur sylfaenol yn hanfodol i ddiogelwch y DU fel nad ydym yn gorfod dibynnu ar gyflenwadau o Tsieina neu Rwsia.
Prif Weinidog, gan fod Llywodraeth Lafur y DU yn ymrwymo £2.5 biliwn i'r gronfa gyfoeth genedlaethol ar gyfer y sector dur, a wnewch chi sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn cyflwyno sylwadau cryf i Lywodraeth Lafur y DU cyn iddynt ddadorchuddio eu strategaeth ddur y gwanwyn nesaf, a sicrhau bod Cymru'n parhau i fod ar flaen y gad yn niwydiant dur y DU, Amddiffyn ein buddiant cenedlaethol ar y lefel fwyaf sylfaenol ac elfennol? Diolch.
Thanks very much, Rhianon. You're quite right to outline the fact that Labour has committed to a £2.5 billion national wealth fund. Of course, steel is going to feature incredibly importantly in that. I can assure you that we've already spoken to the Secretary of State about making sure that we're engaged in that very actively, and we will, of course, be working with them in relation to trying to develop that steel strategy, which will be looking to the future of steel making in Wales.
I think we've got—. I'd like to finish on a positive note, and that is that the fact is that we still have steel making in Wales. We now have green steel making, and it is important for us to look to the future, with the opportunities that that will give us. But the fact that we've managed to secure that future for the community of Port Talbot and around, not in the way that we'd hoped, but there is something there—. I think that it is important that we celebrate that particular success, but it’s not the success that we'd all hoped for.
Diolch yn fawr iawn, Rhianon. Rydych chi'n llygad eich lle wrth amlinellu'r ffaith bod Llafur wedi ymrwymo i gronfa gyfoeth genedlaethol gwerth £2.5 biliwn. Wrth gwrs, mae dur yn mynd i fod yn hynod o bwysig yn hynny. Gallaf eich sicrhau ein bod eisoes wedi siarad â'r Ysgrifennydd Gwladol am sicrhau ein bod yn ymwneud â hynny'n weithredol iawn, a byddwn, wrth gwrs, yn gweithio gydag ef mewn perthynas â cheisio datblygu'r strategaeth ddur honno, a fydd yn edrych at ddyfodol cynhyrchu dur yng Nghymru.
Rwy'n credu ein bod ni wedi—. Hoffwn orffen ar nodyn cadarnhaol, sef y ffaith bod gennym ni gynhyrchu dur o hyd yng Nghymru. Mae gennym ni gynhyrchu dur gwyrdd erbyn hyn, ac mae'n bwysig i ni edrych i'r dyfodol, gyda'r cyfleoedd y bydd hynny'n eu rhoi i ni. Ond mae'r ffaith ein bod ni wedi llwyddo i sicrhau'r dyfodol hwnnw i gymuned Port Talbot ac o gwmpas, nid yn y ffordd roedden ni wedi gobeithio, ond mae rhywbeth yno—. Rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn dathlu'r llwyddiant arbennig hwnnw, ond nid dyma'r llwyddiant yr oeddem i gyd wedi gobeithio amdano.
Can I start by paying tribute to the former Secretary of State for Wales, David T.C. Davies, who I know was integral in constructing the deal—a deal so good, in fact, that this UK Labour Government has decided to replicate it? I hear the First Minister accusing the transition board—on which I sit with Luke Fletcher and David Rees and others—of talking and talking under his leadership. Let me just tell you what was actually happening during that time. An economic action plan was being constructed, commissioned and signed off by the Treasury, which allowed money to be released. As well as that, the exact nature of the job losses was not known for most of that time, due to the ongoing consultation. So, unless the First Minister is seriously suggesting that the transition board should have paid up money with no plan and to mythical workers—. I think that is for the birds, quite frankly.
Now, the people who are guilty of talking and talking, I think, are the Welsh Government, who promised and promised steel workers that an election would change absolutely everything, only for them to find out that the same amount of money has been paid, the blast furnaces are going to remain closed, and the same level of redundancies are also going to take place in Port Talbot. So, is it not the case that the best thing that this First Minister could do is start by apologising to workers in Port Talbot for leading them up the garden path with the promises they made before the election?
A gaf i ddechrau drwy dalu teyrnged i gyn-Ysgrifennydd Gwladol Cymru, David T.C. Davies, y gwn ei fod yn rhan annatod o lunio'r cytundeb—cytundeb mor dda, mewn gwirionedd, fel bod y Llywodraeth Lafur hon wedi penderfynu ei gopïo? Rwy'n clywed y Prif Weinidog yn cyhuddo'r bwrdd pontio—yr wyf yn eistedd arno gyda Luke Fletcher a David Rees ac eraill—o siarad a siarad o dan ei arweinyddiaeth. Gadewch imi ddweud wrthych beth oedd yn digwydd yn ystod y cyfnod hwnnw. Roedd cynllun gweithredu economaidd yn cael ei adeiladu, ei gomisiynu a'i gymeradwyo gan y Trysorlys, a oedd yn caniatáu i arian gael ei ryddhau. Yn ogystal â hynny, nid oedd union natur colli swyddi yn hysbys am y rhan fwyaf o'r amser hwnnw, oherwydd yr ymgynghoriad parhaus. Felly, oni bai fod y Prif Weinidog yn awgrymu'n ddifrifol y dylai'r bwrdd pontio fod wedi talu arian heb gynllun ac i weithwyr chwedlonol—. Rwy'n credu bod hynny'n ffwlbri a dweud y gwir.
Nawr, y bobl sy'n euog o siarad a siarad, rwy'n credu, yw Llywodraeth Cymru, a wnaeth addo ac addo i weithwyr dur y byddai etholiad yn newid popeth, dim ond iddyn nhw ganfod bod yr un faint o arian wedi ei dalu, bod y ffwrneisi chwyth yn mynd i aros ar gau, a bod yr un lefel o ddiswyddiadau hefyd yn mynd i ddigwydd ym Mhort Talbot. Felly, Onid yw'n wir mai'r peth gorau y gallai'r Prif Weinidog ei wneud yw dechrau drwy ymddiheuro i weithwyr ym Mhort Talbot am eu camarwain gyda'r addewidion a wnaed cyn yr etholiad?
No, I'm not going to apologise for that. I do want to thank you, though, Tom, for your work on the transition board. I think it is an important group that needs to come together and make sure that they deliver for the people affected in Port Talbot. But the fact is that, yes, I appreciate that a plan was put in place, but not a penny was released during that time. And the fact is that, in Welsh Government, the money was being spent. We had personal learning accounts that were already helping people from Tata to retrain. We also had people working with Communities for Work, with ReAct, making sure that it wasn't just workers in Tata, but people in the supply chain as well, who were benefiting from that money. So, we in Welsh Government managed to release that funding, but you didn't, and what a shame. But the moment that we had a Labour Government, they came in and, within weeks, that money was released.
I'm really pleased that Neath Port Talbot Council is now working with Business Wales, and they're going to be playing a key role in terms of support for the delivery board, funding a supply chain flexible fund. So, all of that is being put in place, and there are opportunities, I hope, for people to take advantage of the money, not just that's going in from the UK Government, but also going in from the Welsh Government.
Na, ni fyddaf yn ymddiheuro am hynny. Hoffwn ddiolch i chi, serch hynny, Tom, am eich gwaith ar y bwrdd pontio. Rwy'n credu ei fod yn grŵp pwysig sydd angen dod at ei gilydd a sicrhau eu bod yn cyflawni ar gyfer y bobl yr effeithir arnynt ym Mhort Talbot. Ond y gwir amdani yw, ydw, rwy'n gwerthfawrogi bod cynllun wedi'i roi ar waith, ond ni ryddhawyd ceiniog yn ystod y cyfnod hwnnw. A'r ffaith yw, yn Llywodraeth Cymru, roedd yr arian yn cael ei wario. Roedd gennym gyfrifon dysgu personol a oedd eisoes yn helpu pobl o Tata i ailhyfforddi. Roedd gennym hefyd bobl yn gweithio gyda Cymunedau am Waith, gyda ReAct, gan sicrhau nad gweithwyr yn Tata yn unig oedd hynny, ond pobl yn y gadwyn gyflenwi hefyd, a oedd yn elwa ar yr arian hwnnw. Felly, fe lwyddon ni yn Llywodraeth Cymru i ryddhau'r cyllid hwnnw, ond wnaethoch chi ddim, a dyna drueni. Ond y foment y cawsom Lywodraeth Lafur, daethant i mewn ac, o fewn wythnosau, rhyddhawyd yr arian hwnnw.
Rwy'n falch iawn bod Cyngor Castell-nedd Port Talbot bellach yn gweithio gyda Busnes Cymru, ac maen nhw'n mynd i fod yn chwarae rhan allweddol o ran cefnogaeth i'r bwrdd cyflawni, gan ariannu cronfa hyblyg cadwyn gyflenwi. Felly, mae hynny i gyd yn cael ei roi ar waith, ac mae cyfleoedd, gobeithio, i bobl fanteisio ar yr arian, nid yn unig gan Lywodraeth y DU, ond hefyd gan Lywodraeth Cymru.
First Minister, as you know, Llanwern has a very proud history in terms of being part of the steel industry in Wales and the UK, but also it's a very significant economic player still, with those directly employed there, the contractors that work there, the suppliers to the plant, and also the spend it provides for the local economy. The workforce is relatively young and there are a number of apprentices. So, as we look to the transition to green steel and the future investment that you've mentioned hopefully will take place over the next 12 months in terms of the plans that will be generated, will you ensure, in the work of the transition board, which I'm very pleased you were able to attend, First Minister, and in general as the Welsh Government works with the trade unions, Tata and other partners, that Llanwern is very much a part of that green steel future for Wales, given its current role, the future that it can have and the role that it can play?
Prif Weinidog, fel y gwyddoch chi, mae gan Lanwern hanes balch iawn o ran bod yn rhan o'r diwydiant dur yng Nghymru a'r DU, ond mae hefyd yn chwaraewr economaidd sylweddol iawn o hyd, gyda'r rhai sy'n cael eu cyflogi'n uniongyrchol yno, y contractwyr sy'n gweithio yno, y cyflenwyr i'r ffatri, a hefyd y gwariant y mae'n ei ddarparu ar gyfer yr economi leol. Mae'r gweithlu'n gymharol ifanc ac mae nifer o brentisiaid. Felly, wrth i ni edrych tuag at y trawsnewid i ddur gwyrdd a'r buddsoddiad rydych chi wedi'i grybwyll yn y dyfodol a fydd yn digwydd dros y 12 mis nesaf o ran y cynlluniau a fydd yn cael eu cynhyrchu, a wnewch chi sicrhau, yng ngwaith y bwrdd pontio, yr wyf yn falch iawn eich bod wedi gallu bod yn bresennol ynddo, Prif Weinidog, ac yn gyffredinol wrth i Lywodraeth Cymru weithio gyda'r undebau llafur, Tata a phartneriaid eraill, bod Llanwern yn rhan fawr o'r dyfodol dur gwyrdd hwnnw i Gymru, o ystyried ei rôl bresennol, y dyfodol y gall ei gael a'r rôl y gall ei chwarae?
Thanks very much. Llanwern has played such an important role in the history of steel making in Wales, and it is important that we appreciate the impact of Llanwern on the local economy and the spend, as you say, in the local economy, and the very, very many people who are contractors. Let's not forget the contractors who work in these massive plants, because they are absolutely fundamental to the working of that economy and they will also be impacted.
I've been particularly concerned about young apprentices, particularly those who are halfway through their schemes, and I know that the Welsh Government's been working really closely on that to make sure that they can complete their apprenticeships and that they will fulfil their ambitions too in terms of apprenticeships.
I want to pay tribute to the trade unions as well, who have fought and fought and fought for the jobs in relation to steel in Wales. It is very difficult for them, I'm sure, to accept this, but they have been working incredibly hard to get the best deal possible. I know that Community union and GMB are currently balloting their members on the details of the memorandum of understanding, and I know that the ballots closed yesterday, on 16 September. So, we'll see what that's got to say. And I know that Unite the Union are not balloting their members on the MOU.
Diolch yn fawr. Mae Llanwern wedi chwarae rhan mor bwysig yn hanes gwneud dur yng Nghymru, ac mae'n bwysig ein bod yn gwerthfawrogi effaith Llanwern ar yr economi leol a'r gwariant, fel y dywedwch chi, yn yr economi leol, a'r nifer fawr iawn o bobl sy'n gontractwyr. Gadewch i ni beidio ag anghofio'r contractwyr sy'n gweithio yn y gweithfeydd enfawr hyn, oherwydd maen nhw'n gwbl sylfaenol i waith yr economi honno a bydd yn effeithio arnyn nhw hefyd.
Rwyf wedi bod yn arbennig o bryderus am brentisiaid ifanc, yn enwedig y rhai sydd hanner ffordd trwy eu cynlluniau, a gwn fod Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio'n agos iawn ar hynny i sicrhau eu bod yn gallu cwblhau eu prentisiaethau ac y byddant yn cyflawni eu huchelgeisiau hefyd o ran prentisiaethau.
Rwyf am dalu teyrnged i'r undebau llafur hefyd, sydd wedi ymladd ac ymladd ac ymladd dros y swyddi mewn perthynas â dur yng Nghymru. Mae'n anodd iawn iddyn nhw, rwy'n siŵr, dderbyn hyn, ond maen nhw wedi bod yn gweithio'n anhygoel o galed i gael y cytundeb gorau posib. Rwy'n gwybod bod undeb Community a GMB ar hyn o bryd yn cynnal pleidlais aelodau ar fanylion y memorandwm cyd-ddealltwriaeth, ac rwy'n gwybod bod y pleidleisiau wedi cau ddoe, ar 16 Medi. Felly, cawn weld beth ddaw o hynny. Ac rwy'n gwybod nad yw Uno'r Undeb yn cynnal pleidlais ar gyfer ei aelodau ar y memorandwm cyd-ddealltwriaeth.
Yn olaf, Lee Waters.
Finally, Lee Waters.
Diolch, Llywydd. First Minister, there's no disguising the fact that the closure of the blast furnace is a disaster for the Welsh economy and no package can compensate for that. It is a disaster. Those who engaged with the management of Tata in the UK have known for some time that the mind had been made up by the boardroom in India. It's regrettable that the position couldn't be changed by an incoming Labour Government, but it's quite clear that they were not for shifting. We've had some rewriting of history this afternoon in the Chamber by the Conservatives. It's quite clear that there was a serious attempt by Tata to engage the UK Government back when Kwasi Kwarteng was business Secretary, but Boris Johnson's chaotic prime ministership would not engage with it, Liz Truss and Rishi Sunak were not interested in it, and a decision was taken to withdraw. And there's nothing that's been able to be done since then to change their minds. So, shame on the Conservatives for trying to rewrite that history. This is their failure to take steel making seriously as a strategic economic sector.
We look forward to seeing the arc furnace constructed, but in the meantime there are so-called downstream businesses throughout Wales that rely on the feedstock that had been coming out of Port Talbot. Trostre in my own constituency relies on that material being supplied to them. I met with the UK chief exec of Tata and there are some concerns locally whether Trostre will get the supplies it needs in a timely manner to continue to meet its order book. So, when the Government is engaging with Tata on an ongoing basis around this package, can you please make sure the pressure is maintained to make sure they honour their commitments for the feedstock that's essential for keeping Trostre and other downstream businesses going?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, does dim celu'r ffaith bod cau'r ffwrnais chwyth yn drychineb i economi Cymru ac ni all unrhyw becyn wneud iawn am hynny. Mae'n drychineb. Mae'r rhai a fu'n ymwneud â rheoli Tata yn y DU yn gwybod ers peth amser fod ystafell y bwrdd yn India wedi gwneud penderfyniad. Mae'n destun gofid nad oedd modd i Lywodraeth Lafur a ddaeth i mewn newid y sefyllfa, ond mae'n eithaf amlwg nad oeddent am symud. Rydym wedi cael rhywfaint o ailysgrifennu hanes y prynhawn yma yn y Siambr gan y Ceidwadwyr. Mae'n eithaf clir bod ymgais ddifrifol gan Tata i ymgysylltu â Llywodraeth y DU yn ôl pan oedd Kwasi Kwarteng yn Ysgrifennydd Busnes, ond ni fyddai prif weinidogaeth anhrefnus Boris Johnson yn ymgysylltu ag ef, nid oedd gan Liz Truss na Rishi Sunak ddiddordeb ynddo, a gwnaed penderfyniad i dynnu'n ôl. A does dim byd wedi bod yn bosib ei gyflawni ers hynny i newid eu meddyliau. Felly, cywilydd ar y Ceidwadwyr am geisio ailysgrifennu'r hanes hwnnw. Dyma eu methiant i gymryd cynhyrchu dur o ddifrif fel sector economaidd strategol.
Rydym yn edrych ymlaen at weld ffwrnais arc yn cael ei hadeiladu, ond yn y cyfamser mae busnesau bellach i lawr y gadwyn ledled Cymru sy'n dibynnu ar y defnydd crai a oedd yn dod allan o Bort Talbot. Mae Trostre yn fy etholaeth i fy hun yn dibynnu ar y defnydd crai hwnnw sy'n cael ei gyflenwi iddynt. Cyfarfûm â phrif weithredwr Tata yn y DU ac mae rhai pryderon yn lleol a fydd Trostre yn cael y cyflenwadau sydd eu hangen arno mewn modd amserol i barhau i fodloni ei lyfr archebion. Felly, pan fydd y Llywodraeth yn ymgysylltu â Tata yn barhaus o amgylch y pecyn hwn, a allwch chi sicrhau bod y pwysau'n cael eu cynnal i sicrhau eu bod yn anrhydeddu eu hymrwymiadau ar gyfer y defnydd crai sy'n hanfodol ar gyfer sicrhau bod Trostre a busnesau eraill ymhellach i lawr y gadwyn yn goroesi?
Thanks very much, and you're quite right, Lee: we have got to remember those downstream businesses that are also a fundamental part of the fabric of our economy. We've been given assurances on the feedstocks, that they are absolutely committed to making sure that those feedstocks continue, so that those plants continue. So, we'll keep on asking those questions, but certainly the assurances we've had so far are that they are confident that those supply needs will be taken seriously. The company is putting £750 million towards a total investment of £1.25 billion for a very different vision, and I think it's important also for us to emphasise that a community relations and well-being workstream has been set up as a part of the Tata transition board, and that meets fortnightly to enable any themes to be discussed and acted upon appropriately.
Diolch yn fawr iawn, ac rydych chi'n hollol iawn, Lee: mae'n rhaid i ni gofio am y busnesau hynny ymhellach i lawr y gadwyn gyflenwi sydd hefyd yn rhan sylfaenol o wead ein heconomi. Rydym wedi cael sicrwydd ynghylch y deunyddiau crai, eu bod nhw wedi ymrwymo'n llwyr i sicrhau bod y deunyddiau crai hynny yn parhau, fel bod y gweithfeydd hynny'n parhau. Felly, byddwn ni'n parhau i ofyn y cwestiynau hynny, ond yn sicr y sicrwydd yr ydym wedi'i gael hyd yma yw eu bod nhw'n hyderus y bydd yr anghenion cyflenwi hynny'n cael eu cymryd o ddifrif. Mae'r cwmni'n rhoi £750 miliwn tuag at gyfanswm buddsoddiad o £1.25 biliwn ar gyfer gweledigaeth wahanol iawn, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig i ni bwysleisio hefyd fod ffrwd waith cysylltiadau cymunedol a llesiant wedi'i sefydlu fel rhan o fwrdd pontio Tata, ac mae honno'n cyfarfod bob pythefnos er mwyn gallu trafod unrhyw themâu a gweithredu arnyn nhw'n briodol.
Diolch yn fawr i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf, eitem 12, yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg ar gyflog yn y sector gyhoeddus. Felly, yr Ysgrifennydd Cabinet, Mark Drakeford.
The next item, item 12, is a statement by the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language on public sector pay. So, I call on the Cabinet Secretary, Mark Drakeford.
Diolch yn fawr, Llywydd. Yr wythnos diwethaf, fe wnaeth y Prif Weinidog gyhoeddi bod Llywodraeth Cymru wedi derbyn argymhellion y cyrff adolygu cyflogau annibynnol ar gyfer 2024-25. Fe wnaeth hi hefyd gyhoeddi y byddai Llywodraeth Cymru yn ariannu cynnydd o hyd at gyfartaledd o 5 y cant i’r gwasanaeth sifil a staff sy’n cael eu cyflogi mewn cyrff hyd braich yng Nghymru, yn amodol ar eu negodiadau eu hunain gyda'r undebau llafur. Gyda’i gilydd, mae hyn yn golygu bydd dros 180,000 o weithwyr y sector gyhoeddus, o weithwyr glanhau ysbytai i athrawon a gweision sifil, yn cael dyfarniad cyflog sy’n uwch na chwyddiant eleni.
Gweithwyr y sector gyhoeddus yw asgwrn cefn y gwasanaethau rydyn ni i gyd yn dibynnu arnyn nhw bob dydd. Ar ôl blynyddoedd o ostyngiadau gwirioneddol yng nghyflogau’r sector gyhoeddus oherwydd y ffordd roedd Llywodraeth flaenorol y Deyrnas Unedig yn rheoli cyllid a degawd o gyni, mae’r dyfarniad cyflog hwn yn adlewyrchu’r gwerth yr ydyn ni a’r cyhoedd yn ei roi ar wasanaethau cyhoeddus, a’r gwaith hanfodol y mae gweithwyr ymroddedig y sector gyhoeddus yn ei wneud. Mae darparu gwasanaethau cyhoeddus yn effeithiol yn fater sydd o bwys i holl ddinasyddion Cymru, ac mae cydnabyddiaeth deg i’r gweithwyr yn allweddol i sicrhau bod gwasanaethau cyhoeddus yn gallu cyflawni.
Thank you very much, Llywydd. Last week, the First Minister announced that the Welsh Government had accepted the recommendations of the independent pay review bodies for 2024-25. She also announced that the Welsh Government would fund up to an average of a 5 per cent increase for the civil service and staff employed in arm’s-length bodies in Wales, subject to their own negotiations with trade unions. Taken together, this means that over 180,000 public sector workers, from hospital cleaners to teachers and civil servants, will receive an above-inflation pay award this year.
Public sector workers are the backbone of the services that we all rely on every day. After years of real-terms reductions in public sector pay due to the previous UK Government’s management of UK finances and a decade of austerity, these pay awards reflect the value that we and the public place on public services, and the vital work dedicated public sector workers undertake. The effective delivery of public services is a matter that concerns all Welsh citizens, and fairly rewarding workers is at the heart of ensuring that public services are able and equipped to deliver.
Llywydd, this Senedd passed the Welsh budget in March of this year. Members will recall that it reflected some very difficult choices, made in the face of the toughest financial pressures we have experienced since the start of devolution. When preparing that budget, assumptions were made that public sector pay would increase broadly in line with the Office for Budget Responsibility's forecasts for pay growth in the wider economy. However, these awards, the awards that have been announced for Wales, which range from 5 per cent to 6 per cent, are significantly higher than those forecasts and the level of funding it was possible to put aside in our original spending plans.
Now, following the Chancellor of the Exchequer’s statement at the end of July, the Welsh Government has worked through the summer to ensure the funding package is in place to support these pay awards. We have looked in detail at the independent pay review body reports and the implications for our spending plans, and my predecessor Rebecca Evans and the First Minister have worked closely with their counterparts in the UK Government. As a result of all that work, we are confident that we can fund these awards without the need to reduce spending in these or other public services.
Llywydd, taking each sector in turn, funding has been agreed to implement the following awards. Teachers will receive a 5.5 per cent pay award. This is higher than the 4.3 per cent recommended by the independent Welsh pay review body, reflecting the well-established principle of no detriment for Welsh teachers. We will also provide an additional £5 million to fund the recommendation that additional learning needs co-ordinators should be moved to the leadership pay range, reflecting the importance of their work to our ambitions for education. The education Secretary has invited written comments from key stakeholders by 7 October, and those comments will inform her final decision.
As the health Secretary over the summer, I set out further details for Members about pay awards for NHS staff, doctors and nurses. NHS staff on 'Agenda for Change' terms and conditions will receive a 5.5 per cent pay increase. NHS employed doctors and dentists will receive a 6 per cent pay award, with an additional £1,000 for junior doctors. For those salaried workers within the NHS, we will implement these backdated pay rises as swiftly as possible. For others, including contractor GPs and dentists, and their teams, the implementation of pay increases will form part of forthcoming contract negotiations, alongside other changes.
For staff working in a range of devolved organisations and in the Welsh Government civil service, we have agreed an envelope of an average 5 per cent increase to the total pay bill. Pay remit guidance for arm’s-length bodies has been updated and issued to reflect this decision. It's now for those employers to consider their individual pay settlements, and reach a final agreement with their trade unions.
There are other public sector workers whose pay is agreed separately to the pay review body process. Pay discussions for those working in local government, for example, are ongoing and this is, of course, a matter for them. We are, however, very aware of the financial pressures faced by local authorities, and will continue to discuss with them the extent to which we may be able to offer further support to them this year.
Llywydd, despite all of that, the current financial climate remains very challenging, and difficult decisions will once again shape next year’s budget. However, making this decision now, giving certainty to public sector employers and, crucially, those who work in our public services, means that increases will be reflected in pay packets as soon as possible, and before the end of this year at the latest. In the meantime, the Welsh Government remains committed to working closely through social partnership with our trade union colleagues as further discussions progress. And, of course, updates will be provided to Members once those further discussions are concluded.
Llywydd, pasiodd y Senedd hon gyllideb Cymru ym mis Mawrth eleni. Bydd yr Aelodau'n cofio ei bod yn adlewyrchu rhai dewisiadau anodd iawn, a wnaed yn wyneb y pwysau ariannol anoddaf yr ydym wedi'i brofi ers dechrau datganoli. Wrth baratoi'r gyllideb honno, rhagdybiwyd y byddai cyflogau'r sector cyhoeddus yn cynyddu'n fras yn unol â rhagolygon y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ar gyfer twf cyflogau yn yr economi ehangach. Fodd bynnag, mae'r dyfarniadau hyn, y dyfarniadau a gyhoeddwyd ar gyfer Cymru, sy'n amrywio o 5 y cant i 6 y cant, yn sylweddol uwch na'r rhagolygon hynny a lefel yr arian yr oedd hi'n bosibl ei roi o'r neilltu yn ein cynlluniau gwariant gwreiddiol.
Nawr, yn dilyn datganiad Canghellor y Trysorlys ddiwedd mis Gorffennaf, mae Llywodraeth Cymru wedi gweithio drwy'r haf i sicrhau bod y pecyn cyllido ar waith i gefnogi'r dyfarniadau cyflog hyn. Rydym wedi edrych yn fanwl ar adroddiadau'r corff adolygu cyflogau annibynnol a'r goblygiadau i'n cynlluniau gwariant, ac mae fy rhagflaenydd Rebecca Evans a'r Prif Weinidog wedi gweithio'n agos gyda'u cymheiriaid yn Llywodraeth y DU. O ganlyniad i'r holl waith hwnnw, rydym yn hyderus y gallwn ni ariannu'r dyfarniadau hyn heb fod angen lleihau gwariant yn y gwasanaethau cyhoeddus hyn neu wasanaethau cyhoeddus eraill.
Llywydd, gan gymryd pob sector yn ei dro, cytunwyd ar gyllid i weithredu'r dyfarniadau canlynol. Bydd athrawon yn derbyn dyfarniad cyflog o 5.5 y cant. Mae hyn yn uwch na'r 4.3 y cant a argymhellwyd gan gorff adolygu cyflogau annibynnol Cymru, gan adlewyrchu'r egwyddor sefydledig o ddim anfantais i athrawon Cymru. Byddwn ni hefyd yn darparu £5 miliwn ychwanegol i ariannu'r argymhelliad y dylai cydlynwyr anghenion dysgu ychwanegol gael eu symud i'r ystod cyflog arweinyddiaeth, gan adlewyrchu pwysigrwydd y gwaith maen nhw'n ei wneud o ran ein huchelgeisiau ar gyfer addysg. Mae'r Ysgrifennydd addysg wedi gwahodd sylwadau ysgrifenedig gan randdeiliaid allweddol erbyn 7 Hydref, a bydd y sylwadau hynny'n llywio ei phenderfyniad terfynol.
Fel yr Ysgrifennydd iechyd dros yr haf, nodais fanylion pellach i'r Aelodau am ddyfarniadau cyflog i staff, meddygon a nyrsys y GIG. Bydd staff y GIG ar delerau ac amodau 'Agenda ar gyfer Newid' yn derbyn codiad cyflog o 5.5 y cant. Bydd meddygon a deintyddion a gyflogir gan y GIG yn derbyn dyfarniad cyflog o 6 y cant, gyda £1,000 ychwanegol ar gyfer meddygon iau. I'r gweithwyr cyflogedig hynny yn y GIG, byddwn yn gweithredu'r codiadau cyflog ôl-ddyddiedig hyn cyn gynted â phosibl. I eraill, gan gynnwys meddygon teulu a deintyddion dan gontract, a'u timau, bydd gweithredu codiadau cyflog yn rhan o drafodaethau ynghylch contractau sydd ar ddod, ochr yn ochr â newidiadau eraill.
Ar gyfer staff sy'n gweithio mewn amrywiaeth o sefydliadau datganoledig ac yng ngwasanaeth sifil Llywodraeth Cymru, rydym wedi cytuno ar amlen o gynnydd o 5 y cant ar gyfartaledd i gyfanswm y bil cyflog. Mae canllawiau cylch cyflog ar gyfer cyrff hyd braich wedi'u diweddaru a'u cyhoeddi i adlewyrchu'r penderfyniad hwn. Mater i'r cyflogwyr hynny nawr yw ystyried eu setliadau cyflog unigol, a dod i gytundeb terfynol gyda'u hundebau llafur.
Mae gweithwyr eraill yn y sector cyhoeddus y cytunir ar eu cyflog ar wahân i broses y corff adolygu cyflogau. Mae trafodaethau cyflog i'r rhai sy'n gweithio mewn llywodraeth leol, er enghraifft, yn parhau ac mae hyn, wrth gwrs, yn fater iddyn nhw. Fodd bynnag, rydym yn ymwybodol iawn o'r pwysau ariannol a wynebir gan awdurdodau lleol, a byddwn ni'n parhau i drafod gyda nhw i ba raddau y gallwn ni o bosibl gynnig cymorth pellach iddyn nhw eleni.
Llywydd, er gwaethaf hynny i gyd, mae'r hinsawdd ariannol bresennol yn parhau i fod yn heriol iawn, a bydd penderfyniadau anodd unwaith eto yn siapio cyllideb y flwyddyn nesaf. Fodd bynnag, mae gwneud y penderfyniad hwn nawr, gan roi sicrwydd i gyflogwyr yn y sector cyhoeddus ac, yn hollbwysig, i'r rhai sy'n gweithio yn ein gwasanaethau cyhoeddus, yn golygu y bydd codiadau'n cael eu hadlewyrchu mewn pecynnau cyflog cyn gynted â phosibl, a chyn diwedd y flwyddyn hon fan bellaf. Yn y cyfamser, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn ymrwymedig i weithio'n agos trwy bartneriaeth gymdeithasol gyda'n cydweithwyr yn yr undebau llafur wrth i drafodaethau pellach fynd rhagddynt. Ac, wrth gwrs, rhoddir diweddariadau i'r Aelodau unwaith y bydd y trafodaethau pellach hynny yn dod i ben.
Can I first of all congratulate you, Cabinet Secretary, on your new role, and I look forward to engaging with you constructively over the coming months? Thank you for your statement today. I want to say that I welcome a number of the increases to public pay. The rise in teachers' salaries may go some way to improving retention rates, as will the pay increase for our NHS staff. However, we must not lose sight of the major issues facing our NHS and education system. A simple pay rise will not make up for the incredibly stressful conditions that our NHS workers face, as waiting lists rise and our health service buckles. This pay rise will not improve the grades of our students, who are being left behind by failures of successive Welsh Governments. We need to ensure that more work is done to support our healthcare and education workforce across Wales, and not just through this pay rise, but through improving working conditions and addressing the systemic problems that Wales faces.
Being in Government and the allocation of funding is about making difficult choices, as I know you know, and decisions reflect priorities. It's no good talking about priorities; priorities are reflected by action. Sadly, we have seen Labour's priorities thus far. I hope you agree with me, Cabinet Secretary, that the decision to axe winter fuel payments will be catastrophic for many of our more vulnerable pensioners, especially in Wales, considering the fact that we have such a high rate of pensioner poverty. However, decisions have consequences, and, as I mentioned earlier, they reflect the priorities of Government.
I do have my concerns surrounding the issue of public pay as a whole. We must be careful that both this Government and the one in Westminster do not lose control of public pay. The Labour Government in Westminster have offered almost £10,000 pay rises to train drivers, who are already on more than £60,000 a year, while taking much-needed fuel payments from our pensioners. I'm glad that you are confident that, unlike your colleagues in Westminster, you do not feel as if you have to cut services for this round of pay rises. That's welcome. However, as you indicate, there could be more public sector rises to come. With this in mind, Cabinet Secretary, what reassurances can you give the people of Wales that these future pay rises are not going to come at the expense of the most vulnerable people in society?
A gaf i yn gyntaf eich llongyfarch chi, Ysgrifennydd Cabinet, ar eich rôl newydd, ac edrychaf ymlaen at ymgysylltu â chi'n adeiladol dros y misoedd nesaf? Diolch am eich datganiad heddiw. Rwyf am ddweud fy mod i'n croesawu nifer o'r codiadau i gyflog cyhoeddus. Efallai y bydd y cynnydd yng nghyflogau athrawon yn mynd rhywfaint o'r ffordd tuag at wella cyfraddau cadw, felly hefyd y codiad cyflog i'n staff GIG. Fodd bynnag, rhaid i ni beidio â cholli golwg ar y problemau mawr sy'n wynebu ein GIG a'n system addysg. Ni fydd codiad cyflog syml yn gwneud iawn am y straen mawr y mae ein gweithwyr GIG yn ei wynebu, wrth i restrau aros gynyddu ac wrth i'n gwasanaeth iechyd blygu. Ni fydd y codiad cyflog hwn yn gwella graddau ein myfyrwyr, sy'n cael eu gadael ar ôl gan fethiannau llywodraethau olynol Cymru. Mae angen i ni sicrhau bod mwy o waith yn cael ei wneud i gefnogi ein gweithlu gofal iechyd ac addysg ledled Cymru, ac nid yn unig drwy'r codiad cyflog hwn, ond drwy wella amodau gwaith a mynd i'r afael â'r problemau systemig y mae Cymru'n eu hwynebu.
Mae bod mewn Llywodraeth a dyrannu cyllid yn ymwneud â gwneud dewisiadau anodd, fel y gwn eich bod chi'n gwybod, ac mae penderfyniadau'n adlewyrchu blaenoriaethau. Does dim gwerth siarad am flaenoriaethau; mae blaenoriaethau'n cael eu hadlewyrchu gan weithredoedd. Yn anffodus, rydym wedi gweld blaenoriaethau Llafur hyd yn hyn. Rwy'n gobeithio eich bod chi'n cytuno â mi, Ysgrifennydd Cabinet, y bydd y penderfyniad i gael gwared ar daliadau tanwydd y gaeaf yn drychinebus i lawer o'n pensiynwyr mwy agored i niwed, yn enwedig yng Nghymru, o ystyried y ffaith bod gennym ni gyfradd mor uchel o dlodi pensiynwyr. Fodd bynnag, mae gan benderfyniadau ganlyniadau ac, fel y soniais yn gynharach, maen nhw'n adlewyrchu blaenoriaethau'r Llywodraeth.
Mae gen i fy mhryderon ynghylch mater tâl cyhoeddus yn ei gyfanrwydd. Rhaid i ni fod yn ofalus nad yw'r Llywodraeth hon a'r un yn San Steffan yn colli rheolaeth dros gyflogau cyhoeddus. Mae'r Llywodraeth Lafur yn San Steffan wedi cynnig codiadau cyflog o bron i £10,000 i yrwyr trenau, sydd eisoes ar fwy na £60,000 y flwyddyn, tra'u bod yn cymryd taliadau tanwydd mawr eu hangen gan ein pensiynwyr. Rwy'n falch eich bod chi'n hyderus, yn wahanol i'ch cydweithwyr yn San Steffan, nad ydych chi'n teimlo bod yn rhaid i chi dorri gwasanaethau ar gyfer y rownd hon o godiadau cyflog. Mae hynny i'w groesawu. Fodd bynnag, fel y nodwch, gallai fod mwy o godiadau i ddod yn y sector cyhoeddus. Gyda hyn mewn golwg, Ysgrifennydd Cabinet, pa sicrwydd allwch chi ei roi i bobl Cymru nad yw'r codiadau cyflog hyn yn y dyfodol yn mynd i ddod ar draul y bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas?
I thank Peter Fox for those questions and for the welcome that he gave to the announcements that have been made. I agree with him that properly rewarding people who do these very difficult and demanding jobs on behalf of the public will help us with some challenges that we have in retention. He's right that pay alone is not sufficient to repair the damage that's been done in our public services. Indeed, the independent pay review bodies themselves made a number of non-pay proposals in their recommendations. They are, for example, part of the consultation exercise that my colleague Lynne Neagle is undertaking, the non-pay proposals of the independent Welsh pay review body for teachers.
I hope that it will be possible to go on what will inevitably be a slow journey of restoring the worth of public sector pay to where it was before 14 years of erosion in public sector pay was undertaken while Conservatives were in office in Westminster. That will not be an easy process, but the fact that, within weeks of coming into office, the UK Government has been in a position to begin that business tells us, and people in Wales, that we value the work that our public sector workers do, we wish them to be properly rewarded. The announcements that we've made over the summer are an important start on that journey, but there will certainly be more to do.
Diolch i Peter Fox am y cwestiynau hynny ac am y croeso a roddodd i'r cyhoeddiadau a wnaed. Rwy'n cytuno ag ef y bydd gwobrwyo'r bobl sy'n gwneud y swyddi anodd a heriol hyn ar ran y cyhoedd yn briodol yn ein helpu ni gyda rhai heriau sydd gennym ni o ran cadw gweithwyr. Mae'n iawn nad yw cyflog ar ei ben ei hun yn ddigon i atgyweirio'r difrod sydd wedi'i wneud yn ein gwasanaethau cyhoeddus. Yn wir, gwnaeth y cyrff adolygu cyflogau annibynnol eu hunain nifer o gynigion nad ydynt yn ymwneud â chyflog yn eu hargymhellion. Maen nhw, er enghraifft, yn rhan o'r ymarfer ymgynghori y mae fy nghyd-Aelod Lynne Neagle yn ei gynnal, cynigion nad ydynt yn ymwneud â chyflogau corff adolygu cyflogau annibynnol Cymru ar gyfer athrawon.
Rwy'n gobeithio y bydd yn bosibl mynd ar yr hyn a fydd, yn anochel, yn daith araf o adfer gwerth cyflogau'r sector cyhoeddus i'r man lle'r oedd cyn 14 mlynedd o erydiad yng nghyflogau'r sector cyhoeddus tra bod y Ceidwadwyr mewn grym yn San Steffan. Ni fydd hynny'n broses hawdd, ond mae'r ffaith bod Llywodraeth y DU, o fewn wythnosau i ddod i rym, wedi bod mewn sefyllfa i ddechrau'r busnes hwnnw yn dweud wrthym, a phobl yng Nghymru, ein bod ni'n gwerthfawrogi'r gwaith y mae ein gweithwyr sector cyhoeddus yn ei wneud, rydym yn dymuno iddyn nhw gael eu gwobrwyo'n briodol. Mae'r cyhoeddiadau rydyn ni wedi'u gwneud dros yr haf yn ddechrau pwysig ar y daith honno, ond yn sicr bydd mwy i'w wneud.
Hoffwn ddechrau heddiw drwy groesawu’r Ysgrifennydd Cabinet i’w rôl newydd a mynegi fy niolch hefyd i’w ragflaenydd, Rebecca Evans, am ei pharodrwydd i gyfarfod a chydweithio yn y cyfnod byr roeddwn i'n eich cysgodi chi, felly diolch yn fawr iawn.
Mae ein hathrawon gweithgar a staff y gwasanaeth iechyd yn rhan anhepgor o'n cymdeithas, a does dim dwywaith eu bod nhw wedi bod dan straen aruthrol dros y blynyddoedd diwethaf. Bu’n dorcalonnus ymuno â nhw ar linellau piced, a chlywed yn uniongyrchol gan staff am y straen aruthrol sydd arnynt a pham nad ydy’r sefyllfa sydd ohoni yn gynaliadwy. Dwi'n meddwl ein bod ni i gyd yn deall pam bod cynifer wedi gadael y proffesiynau hyn, neu’n ystyried gadael. Mae wedi bod yn amser anodd dros ben. Pan ydych chi'n ystyried bod banciau bwyd wedi gorfod cael eu sefydlu mewn rhai o'n hysbytai ni, oherwydd yr argyfwng costau byw ac effaith hynny ar staff, mae'n sefyllfa ddirdynol, felly mae'n rhaid inni fod yn croesawu y newyddion hwn.
Rhaid cydnabod hefyd nad yw'r setliad ddim chwaith yn rhoi'r sicrwydd i’r gweithwyr hyn o ran tâl yn y blynyddoedd i ddod, na chwaith yr heriau ariannol ehangach mae’r sector cyhoeddus yn eu hwynebu. Ac fel yr ydych chi'n nodi, wrth gwrs, yn y datganiad, dydy staff llywodraeth leol ddim yn rhan o’r setliad hwn. Rydych chi'n cyfeirio at yr angen i drafod yn bellach gyda llywodraeth leol a’r gefnogaeth posibl fydd ar gael iddynt. A gaf i ofyn a oes yna broses ac amserlen wedi'i osod ar gyfer y trafodaethau hyn, ac os nad oes yna eto, a wnewch chi ymrwymo i ddiweddaru’r Senedd o ran y gwaith hwn yn fuan?
Mae’r ffaith bod y Llywodraeth Lafur yn San Steffan yr un mor gaeth, mae'n ymddangos, i lymder â’u rhagflaenwyr Torïaidd yn bryderus dros ben, a byddwn yn gofyn i’r Ysgrifennydd Cabinet—. Roeddech chi'n crybwyll rŵan ynglŷn â'r ymrwymiad o ran adfer lefelau cyflog i rai blaenorol—rhywbeth, wrth gwrs, rydyn ni'n cytuno efo fo—ond pa mor gyraeddadwy ydy hyn mewn gwirionedd o fewn cyd-destun yr agenda economaidd a osodwyd gan Rachel Reeves, a pha drafodaethau byddwch chi'n eu cael efo Llywodraeth Prydain er mwyn i ni gyrraedd yr uchelgais hwnnw? Oherwydd mi fyddai unrhyw beth yn llai na hyn unwaith eto yn amlygu'r addewidion gwag a wnaed o ran y manteision i Gymru o gael dwy Lywodraeth Lafur naill ben yr M4.
Wrth gwrs, er bod tâl yn ffactor o ran y gweithredu diwydiannol rydyn ni wedi'i weld, mae’n bwysig ein bod ni hefyd yn cydnabod bod staff hefyd wedi dewis gweithredu oherwydd eu pryderon ynglŷn ag amodau gwaith. Mae hynny wrth gwrs ynglŷn â'r cyllid sydd ar gael o ran y pethau ychwanegol hynny. Felly, tra rydyn ni'n croesawu'r cyhoeddiad hirddisgwyliedig am gyflog, mae’n bwysig ein bod heddiw’n cofio ac yn cydnabod nad yw hyn yn mynd i ddatrys yr holl broblemau sy’n wynebu’r gweithlu, na chwaith yn mynd i’r afael a’r trafferthion sy’n ein hwynebu o ran recriwtio a chadw staff. Er enghraifft, mae angen inni gyflwyno patrymau gwaith mwy hyblyg yn y gwasanaeth iechyd. Bydd hyn yn eithriadol o bwysig o ran ymdrechion i ddatrys problemau sydd wedi’u gwreiddio’n ddwfn yn ymwneud â chadw staff. Mae Llywodraeth Cymru wedi tueddu i gefnogi mewn egwyddor, ond wedi methu i raddau helaeth â chyflawni'n ymarferol.
Mae'r cyfyngiadau ar gyfleoedd ar gyfer datblygiad gyrfa parhaus hefyd yn asgwrn cynnen sy'n codi dro ar ôl tro i rai fel yr RCN, sydd wedi nodi'n gywir sut mae nyrsys y gwasanaeth iechyd o dan anfantais yn hyn o beth o gymharu â meddygon. Byddwn i felly’n annog Llywodraeth Cymru i ailgysylltu â’r materion ehangach hyn gyda phwrpas o’r newydd er mwyn sicrhau bod y gwerth a roddwn ar waith ein staff gwasanaeth iechyd ac athrawon ysgol yn adlewyrchu’n llawn ei werth i les ein cenedl. Gaf i ofyn felly sut byddwch chi'n gweithio gyda’ch cyd-aelodau Cabinet i sicrhau bod yr heriau cyllidol ehangach hefyd yn cael eu datrys?
Yn olaf, hoffwn groesawu bod y datganiad hwn hefyd yn sôn am gyrff hyd braich, a bod ymrwymiad i ariannu cynnydd o hyd at 5 y cant—rhywbeth, wrth gwrs, sydd ddim bob amser wedi digwydd. Mae trafod wedi bod am flynyddoedd bellach ynglŷn â’r angen i ariannu codiadau cyflog y cyrff hyn yn ganolog yn hytrach na'n bod ni'n mynd o flwyddyn i flwyddyn, oherwydd os nad ydyn nhw'n derbyn hwn, wrth gwrs, mae o'n doriad o ran y gyllideb. Rydyn ni wedi gweld hyn gyda'r llyfrgell genedlaethol ac Amgueddfa Cymru yn y gorffennol. Felly, gaf i ofyn a ydy hi’n fwriad gennych i fynd â’r gwaith hwn rhagddo?
I’d like to begin today by welcoming the Cabinet Secretary to his new role and expressing my thanks too to his predecessor, Rebecca Evans, for her willingness to meet and work together in the brief period when I was shadowing you, so thank you very much.
Our hard-working teachers and health service staff are an indispensable part of our society, and there is no doubt that they have been under huge strain over the past few years. It was heartbreaking to join them on picket lines and to hear directly from staff about the pressure that they are under and why the current situation is unsustainable. I'm sure that all of us understand why so many have left these professions, or are considering leaving. It's been a very difficult time for them. When you consider that foodbanks have had to be established in some of our hospitals, because of the cost-of-living crisis and the impact on staff, it's a very difficult situation, so we do have to welcome this news.
We must also recognise that the settlement doesn’t give an assurance to these employees regarding pay in coming years, or regarding the wider funding solutions required by the public sector. And as you note, of course, in the statement, local government staff are not part of this settlement. You refer to the need for further discussions with local government and the support potentially available to them. May I ask whether a process and a timetable have been decided for these discussions, and if not, will you commit to updating the Senedd on this work soon?
The fact that the Labour Government in Westminster is as committed, it would appear, to austerity as their Conservative predecessors is deeply concerning, and I would ask the Cabinet Secretary—. You mentioned now the commitment in terms of pay restoration to previous levels—something, of course, that we would agree with—but how achievable is that in the context of the economic agenda set out by Rachel Reeves, and what discussions will you be having with the UK Government to achieve that stated ambition? Because anything less than this would once again point to the empty promises made in terms of the benefits to Wales of having two Labour Governments at both ends of the M4.
Of course, although pay was a factor in the industrial action that we have seen, it is important that we also acknowledge that staff have also decided to take action because of their concerns about working conditions. That, of course, is related to the funding available for those additional things. So, while we welcome this long-awaited announcement on wages, it’s important that we today remember and recognise that this alone will not solve all of the problems facing the workforce, nor will it resolve the difficulties that face us in terms of recruiting and retaining staff. For example, we need to introduce more flexible working patterns in the NHS, and this will be vitally important in terms of efforts to solve the problems that are deeply rooted when it comes to staff retention. The Welsh Government has tended to support that in principle, but has failed to a great extent to deliver in practice.
There are limited opportunities for continuing professional development, which is also a bone of contention that arises time and time again for bodies such as the RCN, which has rightly noted how NHS nurses are at a disadvantage in this regard as compared to doctors. I would, therefore, urge the Welsh Government to look again at these wider issues with a renewed sense of purpose to ensure that the value we attribute to the work of our NHS staff and school teachers fully reflects their contribution to our nation’s well-being. May I ask you how you will work with your fellow Cabinet members to ensure that the wider financial challenges will also be solved?
Finally, I’d like to welcome the fact that this statement also mentions arm’s-length bodies, and that there is a commitment to fund an increase of up to 5 per cent—something, of course, that has not always happened. There have been discussions for several years now about the need to fund wage increases for these bodies centrally, rather than going from year to year, because if they don't receive this additional funding it's a cut in real terms. We've seen that with the national library and Amgueddfa Cymru in the past. May I ask whether it is your intention to take this work forward?
Diolch yn fawr i Heledd Fychan am y sylwadau yna, a diolch iddi hi am beth roedd hi'n ei ddweud o ran croesawu beth rydym ni wedi'i gyhoeddi. Fel y dywedais i wrth Peter Fox, rŷn ni'n derbyn y ffaith nad yw'r datganiad yn datrys yr holl broblemau sydd gyda ni yn y gweithlu yn ein gwasanaethau cyhoeddus. Ond, o ran y pethau eraill roedd hi'n sôn amdanynt, rŷn ni'n delio â phethau fel yna trwy'r patrwm o bartneriaeth gymdeithasol sydd gyda ni yn y maes iechyd, yn y maes addysg ac yn y blaen. So, mae pethau gyda ni yn barod ble gallwn ni ddod at ein gilydd gyda'r undebau llafur, gyda'r cyflogwyr, a gweithio gyda'n gilydd ar bethau ehangach na'r cyflog ei hun.
Wrth gwrs dwi eisiau gweld sefydlogrwydd yn y system o gyflogi pobl yma yng Nghymru. Mae'n amlwg bod Llywodraeth newydd San Steffan yn mynd i gymryd amser i baratoi am y tymor hir. Mae jest yn deg iddyn nhw gael yr amser i wneud hynny a dwi'n siŵr bod hwnna'n mynd i fwydo i mewn. Rŷn ni fel Llywodraeth yma yng Nghymru wedi dibynnu blwyddyn ar ôl blwyddyn ar gyllid un flwyddyn. Nawr, bydd cyfle inni gael rhyw fath o gyllid am y tymor hir, ac mae hwnnw'n mynd i’n helpu ni yn y gwaith rŷn ni'n ei wneud.
Dwi'n ymwybodol, wrth gwrs, fel y dywedais i yn y datganiad, am yr her sy'n wynebu awdurdodau lleol o ran dod i gytundeb gyda'r undebau yn y maes yna. Ar ddiwedd y dydd, eu cyfrifoldeb nhw yw hi. Maen nhw'n annibynnol, maen nhw'n ddemocrataidd annibynnol, ac mae'n bwysig inni gydnabod hynny. Ond, fel y dywedais i, rŷn ni'n ymwybodol o'r sefyllfa ariannol sydd yn eu hwynebu. Rydw i, fel yr Ysgrifenydd dros gyllid, eisiau trafod pethau gyda nhw, ac mae pethau yn y dyddiadur yn barod i helpu i wneud hynny.
Thank you to Heledd Fychan for those comments and thank you to her for what she said in welcoming what we've announced. As I said to Peter Fox, we accept the fact that the statement doesn't resolve all of the problems that we have in our public workforce. But, on the other things she mentioned, we are dealing with those issues through the model of social partnership that we have in health, in education and so on and so forth. So, we already have mechanisms in place where we can come together with the trade unions and employers and work collaboratively on those broader issues, more broadly than just salaries.
Of course I want to see stability in the public sector here in Wales. It's clear that the new Government in Westminster will take time to prepare for the longer term. It's fair that they have the time to do that. I'm sure that that will feed in. We as a Government here have been reliant year upon year on single-year funding. Now, we will have an opportunity to have some sort of funding for the longer term, and that will assist us in the work that we do.
I am aware, of course, as I said in the statement, of the challenges facing our local authorities in coming to agreement with the unions in that area. At the end of the day, it is their responsibility. They are independent, they are independent democratic bodies, and it's important that we recognise that. But, as I said, we are aware of the financial situation facing them. I, as Cabinet Secretary for finance, do want to discuss these issues with them, and we already have things in the diary to facilitate that.
I'll just say at the close, Llywydd, two things. I'm very glad that we were able to make the same arrangements for arm’s-length bodies in Wales. I hope that will help them with the challenging budgets, which we know that they face too.
But behind what we have been able to do over the summer does lie a very different relationship between this Government and the new Government at Westminster. For year after year, I have been involved in dealing with the efforts of successive Conservative Governments to find ways of short-changing Wales when it came to public sector pay. If they could find a way of offering us a bit less than we should have had, they looked to do that. This time, with our new colleagues at Westminster, we have had the certainty from the beginning that they would treat Wales fairly, that if there was money being provided for pay in England, we would get our fair share of that, and we could rely on that happening. And I can tell you that that makes a huge difference when you're trying to set budgets and to offer certainty to our partners out there in the delivery of public services. That different relationship lies behind our ability to make the announcements that we've been able to make over the summer. I thank the Member for the welcome she provided to that, and give her an assurance that that wider picture that she painted is one well known to the Welsh Government, and we will find ways of doing our best with our partners to address those wider issues too.
Dim ond dau beth hoffwn i ddweud wrth gloi, Llywydd. Rwy'n falch iawn ein bod ni wedi gallu gwneud yr un trefniadau ar gyfer cyrff hyd braich yng Nghymru. Rwy'n gobeithio y bydd hynny'n eu helpu gyda'r cyllidebau heriol, y gwyddom eu bod yn eu hwynebu hefyd.
Ond y tu ôl i'r hyn rydym wedi gallu ei wneud dros yr haf mae yna berthynas wahanol iawn rhwng y Llywodraeth hon a'r Llywodraeth newydd yn San Steffan. Flwyddyn ar ôl blwyddyn, rwyf wedi bod yn ymwneud ag ymdrin ag ymdrechion Llywodraethau Ceidwadol olynol i ddod o hyd i ffyrdd o wneud cam â Chymru o ran cyflogau'r sector cyhoeddus. Pe gallent ddod o hyd i ffordd o gynnig ychydig yn llai i ni nag y dylem fod wedi'i gael, roeddent yn edrych i wneud hynny. Y tro hwn, gyda'n cydweithwyr newydd yn San Steffan, rydym wedi cael sicrwydd o'r dechrau y bydden nhw'n trin Cymru'n deg, pe bai arian yn cael ei ddarparu ar gyfer cyflogau yn Lloegr, y bydden ni'n cael ein cyfran deg o hynny, a gallem ddibynnu ar hynny'n digwydd. A gallaf ddweud wrthych fod hynny'n gwneud gwahaniaeth enfawr pan ydych chi'n ceisio pennu cyllidebau a chynnig sicrwydd i'n partneriaid wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus. Y berthynas wahanol honno yw'r rheswm pam y gallwn ni wneud y cyhoeddiadau rydym wedi gallu eu gwneud dros yr haf. Hoffwn ddiolch i'r Aelod am y croeso a roddodd i hynny, a gallaf ei sicrhau bod y darlun ehangach hwnnw a beintiodd yn un sy'n dra hysbys i Lywodraeth Cymru, ac y byddwn ni'n dod o hyd i ffyrdd o wneud ein gorau gyda'n partneriaid i fynd i'r afael â'r materion ehangach hynny hefyd.
Our public services are our building blocks of the economy and one of our biggest employers, putting money in the pockets of residents within every community of Wales, as well as providing the foundations of our society, keeping us healthy, educated, and safe. I welcome the uplift in public sector pay and that the money has come from the UK Government to fund it, unlike in previous years. However, when one sector does get an uplift and another doesn't, it does cause some discontent. So, without trying to distract from this positive news, what reassurance would you give to those that provide care in the social care and childcare sectors, which are two huge priorities of both Governments? Thank you.
Ein gwasanaethau cyhoeddus yw'r blociau rydym yn eu defnyddio i adeiladu'r economi ac un o'n cyflogwyr mwyaf. Maen nhw'n rhoi arian ym mhocedi preswylwyr ym mhob cymuned yng Nghymru, yn ogystal â darparu sylfeini ein cymdeithas, ein cadw'n iach, wedi'n haddysgu ac yn ddiogel. Rwy'n croesawu'r codiad yng nghyflogau'r sector cyhoeddus a bod yr arian wedi dod gan Lywodraeth y DU i'w ariannu, yn wahanol i flynyddoedd blaenorol. Fodd bynnag, pan fydd un sector yn cael codiad ac un arall ddim, mae'n achosi rhywfaint o anfodlonrwydd. Felly, heb geisio tynnu sylw oddi wrth y newyddion cadarnhaol hwn, pa sicrwydd fyddech chi'n ei roi i'r rhai sy'n darparu gofal yn y sectorau gofal cymdeithasol a gofal plant, sy'n ddwy flaenoriaeth enfawr i'r ddwy lywodraeth? Diolch.
I thank Carolyn Thomas for that, Llywydd. She echoed in her introductory remarks something that Heledd Fychan had said: public sector workers are to be found in every community in Wales. It was always the technique of the Conservative Party to somehow separate public sector workers from taxpayers. In fact, public sector workers are taxpayers every day of the year. They are people who have a joint interest in making sure that the economy succeeds and that they then get a fair share in that divided—the dividend of growth that the UK Government is committed to creating.
On social care workers, in setting the budget back in March we honoured our commitment to make sure that social care workers were paid the real living wage. We funded our local authorities to help them to do that, and I fully expect local authorities to honour that commitment. There are other groups of workers in the public sector who we know do not get the recognition, both in public esteem and in pay, for the value of the work that they do. Those people in the public sector workforce who work with children, some of our most troubled children, deserve to be rewarded properly for the work that they do. Despite the challenging times, as I've said in answers to others, the Government is committed to working with our colleagues in local government to see what help, if we can, we might be able to offer them when they reach the settlements for which they are responsible as part of our own responsible management of the funds available to the Welsh Government.
Diolch i Carolyn Thomas am hynny, Llywydd. Fe ategodd yn ei sylwadau rhagarweiniol rhywbeth yr oedd Heledd Fychan wedi'i ddweud: mae gweithwyr y sector cyhoeddus i'w cael ym mhob cymuned yng Nghymru. Techneg y Blaid Geidwadol bob amser oedd gwahanu gweithwyr y sector cyhoeddus oddi wrth drethdalwyr rywsut. Mewn gwirionedd, mae gweithwyr y sector cyhoeddus yn drethdalwyr bob diwrnod o'r flwyddyn. Maen nhw'n bobl sydd â diddordeb ar y cyd mewn sicrhau bod yr economi'n llwyddo a'u bod nhw wedyn yn cael cyfran deg yn y rhaniad hwnnw—y difidend twf y mae Llywodraeth y DU wedi ymrwymo i'w greu.
O ran gweithwyr gofal cymdeithasol, wrth bennu'r gyllideb yn ôl ym mis Mawrth fe wnaethom anrhydeddu ein hymrwymiad i sicrhau bod gweithwyr gofal cymdeithasol yn cael y cyflog byw gwirioneddol. Fe wnaethom ariannu ein hawdurdodau lleol i'w helpu i wneud hynny, ac rwy'n llawn ddisgwyl i awdurdodau lleol anrhydeddu'r ymrwymiad hwnnw. Mae yna grwpiau eraill o weithwyr yn y sector cyhoeddus y gwyddom nad ydynt yn cael y gydnabyddiaeth, o ran parch cyhoeddus ac o ran cyflog, am werth y gwaith a wnânt. Mae'r bobl hynny yng ngweithlu'r sector cyhoeddus sy'n gweithio gyda phlant, rhai o'n plant mwyaf cythryblus, yn haeddu cael eu gwobrwyo'n briodol am y gwaith maen nhw'n ei wneud. Er gwaethaf yr amseroedd heriol, fel yr wyf wedi'u dweud mewn atebion i eraill, mae'r Llywodraeth wedi ymrwymo i weithio gyda'n cydweithwyr mewn llywodraeth leol i weld pa gymorth y gallwn ni ei gynnig iddyn nhw, os yn bosibl, pan fyddan nhw'n cyrraedd y setliadau y maen nhw'n gyfrifol amdanynt fel rhan o'n rheolaeth gyfrifol ein hunain o'r arian sydd ar gael i Lywodraeth Cymru.
Croeso i'r rôl yma, Mark. Mae'n dda eich gweld chi yn gwneud y rôl.
Welcome to this role, Mark. It's wonderful to see you undertaking this role.
I'd like to just ask a couple of follow-on questions, really, from what Carolyn was talking about and some of the things that Heledd touched upon. It's those third sector people, for example nurses in hospices, who benchmark against the public sector pay awards, so to be able to attract the employees and the nurses and the people that deliver these services in these roles. What work is being done to map the impact that public sector pay awards like these have on those third sector employers, and what is the Welsh Government going to do to help support those vital services that are performed by the third sector and the impact that these decisions have as a consequence of your decisions?
Fe hoffwn i ofyn dau gwestiwn dilynol, mewn gwirionedd, yn deillio o'r hyn yr oedd Carolyn yn siarad amdano a rhai o'r pethau y crybwyllodd Heledd. Y bobl trydydd sector hynny, er enghraifft nyrsys mewn hosbisau, sy'n meincnodi yn erbyn dyfarniadau cyflog y sector cyhoeddus, felly er mwyn gallu denu'r gweithwyr a'r nyrsys a'r bobl sy'n darparu'r gwasanaethau hyn yn y swyddi hyn. Pa waith sy'n cael ei wneud i gloriannu effaith dyfarniadau cyflog y sector cyhoeddus fel y rhain ar y cyflogwyr trydydd sector hynny, a beth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu i gefnogi'r gwasanaethau hanfodol hynny a ddarperir gan y trydydd sector ac effaith y penderfyniadau hyn o ganlyniad i'ch penderfyniadau chi?
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Wel, diolch yn fawr i Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid. Dwi'n edrych ymlaen at fod o flaen y pwyllgor bore fory, wrth gwrs.
Well, thank you very much to the Chair of the Finance Committee. I look forward to appearing before the committee tomorrow morning, of course.
These are important points that Members are making. Today's statement is about public sector pay and the awards that we have been able to make directly to those people whose pay is governed by the independent oversight that the different boards bring to that. But of course we recognise that deals that are set in the direct public service have knock-on implications for the third sector. We have a range of ways in which we are able to navigate that. There is the third sector partnership council, which brings the whole of the third sector together, but then there are individual sectoral discussions. My colleague Jeremy Miles will I'm sure be hearing from and will want to engage with the hospice movement in Wales. So, where there are particular third sector providers of services on which the public relies, we're able to engage with them on that sectoral basis, while having the wider partnership arrangements that have stood us in good stead over the whole period of devolution and which continue to be a very lively and unique feature of the way in which we navigate those relationships in Wales.
Mae'r rhain yn bwyntiau pwysig y mae'r Aelodau'n eu gwneud. Mae'r datganiad heddiw yn ymwneud â chyflog y sector cyhoeddus a'r dyfarniadau yr ydym ni wedi gallu eu gwneud yn uniongyrchol i'r bobl hynny y mae eu cyflog yn cael ei lywodraethu gan yr oruchwyliaeth annibynnol a ddarperir gan y gwahanol fyrddau. Ond wrth gwrs, rydym yn cydnabod bod gan gytundebau a osodir yn y gwasanaeth cyhoeddus uniongyrchol oblygiadau canlyniadol i'r trydydd sector. Fe allwn ni fynd i'r afael â hynny mewn sawl ffordd. Dyna gyngor partneriaeth y trydydd sector, sy'n dod â'r trydydd sector cyfan ynghyd, ond yna ceir trafodaethau sectoraidd unigol. Bydd fy nghyd-Aelod, Jeremy Miles, yn siŵr o glywed gan fudiad yr hosbis yng Nghymru ac yn awyddus i drafod ag ef. Felly, lle ceir darparwyr gwasanaethau trydydd sector penodol y mae'r cyhoedd yn dibynnu arnyn nhw, fe allwn ni ymgysylltu â nhw ar sail y sector hwnnw, gan barhau i fod â'r trefniadau partneriaeth ehangach sydd wedi ein rhoi mewn sefyllfa dda dros holl gyfnod datganoli, ac sy'n parhau i fod yn nodwedd fywiog ac unigryw iawn o'r ffordd yr ydym yn ymwneud â'r perthnasoedd hynny yng Nghymru.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 13 yw'r datganiad gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig: glanhau ein hafonydd, llynnoedd a moroedd. Galwaf ar y Dirprwy Brif Weinidog, Huw Irranca-Davies.
Item 13 is the statement by the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs on cleaning up our rivers, lakes and seas. I call on the Deputy First Minister, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Dros yr haf, rydym wedi bod yn gweithio yn gyflym i fynd i'r afael â llygredd yn ein hafonydd, llynnoedd a moroedd, gan gynnwys cynyddu ein hymdrechion ar y cyd â Llywodraeth newydd y Deyrnas Unedig.
Rwy'n falch o ddweud ein bod yn dechrau tymor yr hydref y Senedd gydag ysbryd newydd o gydweithio trawsffiniol.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Over the summer, we've been working at pace to tackle pollution in our rivers, lakes and seas, including stepping up our joint efforts with the new UK Government.
I'm pleased to say that we are entering the Senedd's autumn term with a renewed spirit of cross-border co-operation.
And this is fitting, not least because our iconic rivers, like the Severn, the Dee and the Wye, of course, cross national borders. What happens upstream in England impacts downstream in Wales and vice versa. And so we must work together, and the renewed partnership we've seen since July is very welcome indeed, and very long overdue.
In doing this work we are building on what has already been achieved in Wales. Today three times as many rivers achieve a good ecological status in Wales, at 44 per cent, than in England. It's an 8 per cent improvement on the first classifications in 2009. Last year, indeed, 98 per cent of our designated bathing water sites met stringent water quality standards.
And we have funded a multi-year, multimillion pound programme led by NRW, addressing issues including contamination from former metal mine sites. This will go a long way to securing improved water quality in Wales for people and for nature today and for future generations. We have also led the way through our scheme to recycle end-of-life fishing gear, which has collected 10 tonnes of gear over two years. It is the only national scheme of its kind in the UK. So, we are moving in the right direction, but we also know we need to go further and faster.
Ac mae hyn yn addas, yn anad dim am fod ein hafonydd eiconig, fel Afon Hafren, Afon Dyfrdwy ac Afon Gwy, wrth gwrs, yn croesi ffiniau cenedlaethol. Mae'r hyn sy'n digwydd i fyny'r afon yn Lloegr yn cael effaith i lawr yr afon yng Nghymru ac i'r gwrthwyneb. Ac felly mae'n rhaid i ni weithio gyda'n gilydd, ac mae'r bartneriaeth newydd rydym ni wedi'i gweld ers mis Gorffennaf i'w chroesawu'n fawr, ac roedd yn hen bryd ei sefydlu.
Wrth wneud y gwaith hwn rydym ni'n adeiladu ar yr hyn sydd eisoes wedi'i gyflawni yng Nghymru. Heddiw mae tair gwaith cymaint o afonydd yn ennill statws ecolegol da yng Nghymru, sef 44 y cant, nag yn Lloegr. Mae'n welliant o 8 y cant ar y dosbarthiadau cyntaf yn 2009. Y llynedd, yn wir, roedd 98 y cant o'n safleoedd dŵr ymdrochi dynodedig yn bodloni safonau ansawdd dŵr llym.
Ac rydym ni wedi ariannu rhaglen amlflwyddyn, gwerth miliynau o bunnau dan arweiniad Cyfoeth Naturiol Cymru, gan fynd i'r afael â materion gan gynnwys halogi o hen safleoedd mwyngloddio metel. Bydd hyn yn mynd yn bell i sicrhau gwell ansawdd dŵr yng Nghymru i bobl ac i fyd natur heddiw ac ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Rydym ni hefyd wedi arwain y ffordd drwy ein cynllun i ailgylchu offer pysgota diwedd oes, sydd wedi casglu 10 tunnell o offer dros ddwy flynedd. Dyma'r unig gynllun cenedlaethol o'i fath yn y Deyrnas Unedig. Felly, rydym ni'n symud i'r cyfeiriad cywir, ond rydym ni hefyd yn gwybod bod angen i ni fynd ymhellach ac yn gyflymach.
With the reality of the climate crisis, the risk to our water sector is growing. The pressures on water supplies and on infrastructure are unprecedented, and the importance of building resilience to climate change simply cannot be overstated. It will take all of us—all of us—working together to not only address today’s challenges, but also to prepare us for those to come. So, whilst there is a lot done, there is also a lot left to do.
In that spirit of collaborative cross-border working, I have agreed that the UK Government’s new Water (Special Measures) Bill be extended to Wales. This legislation will strengthen the powers of the regulator and address water pollution. It will grant a new power for Ofwat to limit the bonuses paid to executives. It will allow NRW to recover costs from water companies for enforcement activities. It will reduce administration through automatic penalties for a defined list of offences. It will allow more effective enforcement options by enabling regulators to apply civil sanction penalties more quickly.
Now, the water sector in Wales, of course, is different from that in England and with Dŵr Cymru Welsh Water operating as a not-for-dividend. Any changes to the law must reflect Wales’s needs and we will always put the interests of the people of Wales first. But I’m pleased we’ve been working closely with the Department for Environment, Food and Rural Affairs also in reviewing the future of the bathing water regulations to further strengthen the programmes on both sides of the border. The bathing water programme fosters a collaborative approach between Government and regulators, local authorities, and communities working together. This has empowered the regulators and the local authorities to take swift action to safeguard bathers’ health where needed, and I look forward to seeing the results for the 2024 season when they’re published later this year.
Our partnership working with the UK Government builds on other actions we have taken over the summer. In August I held the first meeting with Dr Susannah Bolton, the independent chair of the four-year review of the control of agricultural pollution regulations. The review is critically important, because the regulations are key to protecting water quality right across Wales, and the review is to determine if the regulations are fit for purpose or whether they should be modified to be more effective in preventing or reducing agricultural pollution. The review will be completed by the end of March 2025.
We also continue to support farmers to improve nutrient management and reduce their impact on water quality. We made £17 million available in grants over the summer, and in July I was pleased to co-chair the most recent river summit, alongside the then First Minister, bringing together partners to drive action and to find solutions to protect our water environment today and for future generations. As part of this collaborative approach, Welsh Government has funded nutrient management boards for six of our special areas of conservation rivers. They will produce deliverable, actionable nutrient management plans, and I’m looking forward to receiving the board’s plans by the end of this financial year.
I’ve been consistent, Dirprwy Lywydd, that partnership is the key to tackling such a complex issue as water quality. So, I welcome the recent report by the Future Generations Commissioner for Wales on how we can make the summits more effective and the fact that the commissioner has now made water quality a priority during his term.
There is no denying the difficult trade-off between keeping bills affordable, whilst maintaining resilient and ambitious water and wastewater services. Ofwat published its draft determinations in July, setting out the most ambitious investment package to date. Now, the process is ongoing but we’ve made our position very clear to Ofwat: water companies must meet their performance commitments and provide value for money by strengthening our water quality, maintain a resilient water supply and protect the environment. I welcome the dialogue with Ofwat so far, including through the Welsh Government’s collaborative PR24 forum with all key partners, and I look forward to a positive outcome for the final determination later this year.
We still have a long journey ahead of us to clean up our rivers, our lakes and our seas, but our targets are ambitious and our expectations are high. But we are firmly in motion towards the improvements that we need to make.
Gyda realiti'r argyfwng hinsawdd, mae'r risg i'n sector dŵr yn cynyddu. Mae'r pwysau ar gyflenwadau dŵr ac ar seilwaith yn ddigynsail ac ni ellir gorbwysleisio pwysigrwydd meithrin cydnerthedd o ran newid hinsawdd. Bydd yn cymryd pob un ohonom ni—pob un ohonom ni—yn cydweithio nid yn unig i fynd i'r afael â heriau heddiw, ond hefyd i'n paratoi ar gyfer y rhai sydd i ddod. Felly, er bod llawer wedi'i wneud, mae llawer i'w wneud hefyd.
Yn yr ysbryd hwnnw o weithio trawsffiniol cydweithredol, rwyf wedi cytuno bod Bil Dŵr (Mesurau Arbennig) newydd Llywodraeth y DU yn cael ei ymestyn i Gymru. Bydd y ddeddfwriaeth hon yn cryfhau pwerau'r rheoleiddiwr ac yn mynd i'r afael â llygredd dŵr. Bydd yn rhoi pŵer newydd i Ofwat gyfyngu ar y taliadau bonws a delir i swyddogion gweithredol. Bydd yn caniatáu i Cyfoeth Naturiol Cymru adennill costau gan gwmnïau dŵr ar gyfer gweithgareddau gorfodi. Bydd yn lleihau gweinyddiaeth trwy gosbau awtomatig am restr ddiffiniedig o droseddau. Bydd yn caniatáu dewisiadau gorfodi mwy effeithiol trwy alluogi rheoleiddwyr i gyflwyno cosbau sancsiynau sifil yn gyflymach.
Nawr, mae'r sector dŵr yng Nghymru, wrth gwrs, yn wahanol i'r hyn sydd yn Lloegr a gyda Dŵr Cymru Welsh Water yn gweithredu fel cwmni nid-er-elw. Rhaid i unrhyw newidiadau i'r gyfraith adlewyrchu anghenion Cymru a byddwn bob amser yn rhoi buddiannau pobl Cymru yn gyntaf. Ond rwy'n falch y buom ni'n gweithio'n agos gydag Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig hefyd wrth adolygu dyfodol y rheoliadau dŵr ymdrochi i gryfhau'r rhaglenni ar ddwy ochr y ffin ymhellach. Mae'r rhaglen dŵr ymdrochi yn meithrin dull cydweithredol rhwng y Llywodraeth a rheoleiddwyr, awdurdodau lleol a chymunedau sy'n gweithio gyda'i gilydd. Mae hyn wedi rhoi'r grym i'r rheoleiddwyr a'r awdurdodau lleol weithredu'n gyflym i ddiogelu iechyd ymdrochwyr lle bo angen, ac edrychaf ymlaen at weld y canlyniadau ar gyfer tymor 2024 pan gânt eu cyhoeddi yn ddiweddarach eleni.
Mae ein gwaith partneriaeth â Llywodraeth y DU yn adeiladu ar gamau eraill yr ydym ni wedi'u cymryd dros yr haf. Ym mis Awst cynhaliais y cyfarfod cyntaf gyda Dr Susannah Bolton, cadeirydd annibynnol yr adolygiad pedair blynedd o reoli rheoliadau llygredd amaethyddol. Mae'r adolygiad yn hanfodol bwysig, oherwydd mae'r rheoliadau yn allweddol i ddiogelu ansawdd dŵr ledled Cymru, a diben yr adolygiad yw penderfynu a yw'r rheoliadau'n addas i'r diben neu a ddylid eu haddasu i fod yn fwy effeithiol wrth atal neu leihau llygredd amaethyddol. Bydd yr adolygiad yn cael ei gwblhau erbyn diwedd mis Mawrth 2025.
Rydym ni hefyd yn parhau i gefnogi ffermwyr i wella rheolaeth maethynnau a lleihau eu heffaith ar ansawdd dŵr. Fe wnaethom ni sicrhau bod £17 miliwn ar gael mewn grantiau dros yr haf, ac ym mis Gorffennaf roeddwn yn falch o gyd-gadeirio'r uwchgynhadledd ddiweddaraf ar afonydd, ochr yn ochr â Phrif Weinidog Cymru ar y pryd, gan ddod â phartneriaid at ei gilydd i weithredu a chanfod atebion i amddiffyn ein hamgylchedd dŵr heddiw ac ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Fel rhan o'r dull cydweithredol hwn, mae Llywodraeth Cymru wedi ariannu byrddau rheoli maethynnau ar gyfer chwech o'n hafonydd sy'n ardaloedd cadwraeth arbennig. Byddant yn cynhyrchu cynlluniau rheoli maethynnau y gellir eu gweithredu, ac rwy'n edrych ymlaen at dderbyn cynlluniau'r bwrdd erbyn diwedd y flwyddyn ariannol hon.
Rwyf wedi bod yn gyson, Dirprwy Lywydd, mai partneriaeth yw'r allwedd i fynd i'r afael â mater mor gymhleth ag ansawdd dŵr. Felly, rwy'n croesawu'r adroddiad diweddar gan Gomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru ynghylch sut y gallwn ni wneud yr uwchgynadleddau yn fwy effeithiol a'r ffaith bod y comisiynydd bellach wedi gwneud ansawdd dŵr yn flaenoriaeth yn ystod ei dymor.
Nid oes gwadu'r cyfaddawd anodd rhwng cadw biliau'n fforddiadwy, gan barhau i gynnal gwasanaethau dŵr a dŵr gwastraff cydnerth ac uchelgeisiol. Cyhoeddodd Ofwat ei benderfyniadau drafft ym mis Gorffennaf, gan amlinellu'r pecyn buddsoddi mwyaf uchelgeisiol hyd yma. Nawr, mae'r broses yn parhau ond rydym ni wedi gwneud ein safbwynt yn glir iawn i Ofwat: mae'n rhaid i gwmnïau dŵr gyflawni eu hymrwymiadau perfformiad a darparu gwerth am arian trwy gryfhau ansawdd ein dŵr, cynnal cyflenwad dŵr cydnerth a diogelu'r amgylchedd. Rwy'n croesawu'r trafod fu ag Ofwat hyd yma, gan gynnwys drwy fforwm PR24 cydweithredol Llywodraeth Cymru gyda'r holl bartneriaid allweddol, ac edrychaf ymlaen at ganlyniad cadarnhaol ar gyfer y penderfyniad terfynol yn ddiweddarach eleni.
Mae gennym ni daith hir o'n blaenau o hyd i lanhau ein hafonydd, ein llynnoedd a'n moroedd, ond mae ein targedau yn uchelgeisiol ac mae ein disgwyliadau yn uchel. Ond rydym ni'n symud yn gadarn tuag at y gwelliannau y mae angen i ni eu gwneud.
Rwy'n falch o'r cynnydd rydym eisoes wedi ei wneud o ran gwella ansawdd ein dŵr, a byddaf yn parhau i weithio yn agos gyda phartneriaid yn y Llywodraeth ac ar draws y sector dŵr i wireddu ein nodau cyffredin o Gymru wyrddach a mwy llewyrchus i ni ac i'r rhai sy'n dod ar ein holau. Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd.
I'm proud of the progress that we've already made in terms of improving water quality and I will continue to work closely with partners in Government and across the water sector to realise our shared goals of a greener and more prosperous Wales for us and for those who come after us. Thank you very much, Dirprwy Lywydd.
I thank the Minister for the statement, and we all know how statistics prove that many of our rivers in Wales are polluted and are well below an acceptable standard. According to the latest water framework directive—
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad, ac rydym ni i gyd yn gwybod sut mae ystadegau'n profi bod llawer o'n hafonydd yng Nghymru yn llygredig ac yn llawer is na safon dderbyniol. Yn ôl y gyfarwyddeb fframwaith dŵr ddiweddaraf—
Janet, can I ask you to stop for a second, because your screen seems to be covered? That's better. We can see you now; we couldn't see you, Janet. Do you want to start again?
Janet, gaf i ofyn i chi stopio am eiliad, oherwydd mae'n ymddangos bod eich sgrin wedi'i gorchuddio? Mae hynna'n well. Fe allwn ni eich gweld chi nawr; doeddem ni ddim yn gallu eich gweld chi, Janet. Ydych chi eisiau dechrau eto?
Yes, thank you. Diolch. So, we all know that, sadly, and statistics prove, that many of our rivers in Wales are really needing much attention and that they are well below the standard that we expect. According to the last water framework directive report, currently only 44 per cent of rivers in Wales meet the criteria for good ecological status. Now, I welcomed the—I keep referring to him as 'deputy', but I tend to think of him now as the Minister for this area—Minister's statement that was excellent. Now, in 2023 a total of 115,523 discharges were counted in Wales with untreated sewage discharged for over a million hours through storm overflows. That is the equivalent of one storm overflow discharging sewage into our lakes, rivers and seas every hour of every day for 114 years. So, it's just not acceptable.
Now, we are facing an environmental crisis. In 2023 six of the UK's most polluted rivers were in Wales, largely due to ongoing sewage discharges by other companies, but also Dŵr Cymru. In that year alone, Dŵr Cymru reportedly released over 900,000 hours of sewage into our waterways, accounting for around 20 per cent of all discharge hours, not only across Wales, but England as well. Pollution is having a huge, devastating effect on our marine environment. Warnings were issued only this summer for people not to go swimming or in the sea due to poor water quality at 25 Welsh beaches.
In an effort to tackle river pollution, on 18 July 2022, the then First Minister convened the first summit to discuss phosphorus pollution of SAC rivers in Wales. So, I welcome that a river summit was held then, but could you outline, Minister, what solutions were pursued after that meeting?
You know my objection to the agricultural pollution regulations. I don't believe this is going to be fixed just by those, because that was a huge sledgehammer to crack a nut. I am further disappointed that Plaid Cymru, in co-operation with Welsh Labour Government on the rules, joined forces with that. So, will you clarify what the review undertaken by Dr Susannah Bolton will be and how it will affect the economic impact of the regulations on farmers, because, of course, with that legislation coming in, farmers are having to invest several thousands of pounds that they just don't have?
You will be aware that the Welsh Government has obligations under the Environment (Wales) Act 2016 and the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 to use natural solutions more effectively. Project Madoc is a comprehensive 12-month feasibility study funded by the European maritime and fisheries fund that assesses the economic viability, environmental impact and social acceptability of developing a sustainable and competitive industry for Wales, and how we can look at downstream processing of natural seaweeds. I've shared that report with you previously.
Now, I was very pleased to note on your statement about the new legislation applying to Wales and how Ofwat and NRW will be able to recover costs. But, Minister, you will also recall that I have asked numerous times—. If a company, for either land pollution, noise pollution or water pollution, if they’re fined, that money goes into the UK Treasury, and that’s always been used by the Welsh Government as an excuse, almost, that we don’t have the money to clean up our polluted rivers. What steps now, being as you have got a new Government, a new Labour Government, in the UK, will you be looking to address? If a company is fined £200,000, surely that should go into one of the environmental bodies—maybe to NRW or some environmental body—so that we can have that money spent in Wales. If the pollution has taken place in Wales, we should have that money here in Wales to help clean up afterwards. Diolch.
Oes, diolch i chi. Felly, fe wyddom ni i gyd, yn anffodus, ac mae ystadegau'n profi, fod angen llawer iawn o sylw ar lawer o'n hafonydd yng Nghymru a'u bod ymhell islaw'r safon yr ydym ni'n ei disgwyl. Yn ôl adroddiad diwethaf y gyfarwyddeb fframwaith dŵr, ar hyn o bryd dim ond 44 y cant o afonydd Cymru sy'n bodloni'r meini prawf ar gyfer statws ecolegol da. Nawr, croesawais—rwy'n dal i gyfeirio ato fel 'dirprwy', ond rwy'n tueddu i feddwl amdano nawr fel Gweinidog y maes hwn—ddatganiad y Gweinidog a oedd yn ardderchog. Nawr, yn 2023 cafodd cyfanswm o 115,523 o ollyngiadau eu cyfrif yng Nghymru gyda charthion heb eu trin yn cael eu rhyddhau am dros filiwn o oriau trwy orlifoedd storm. Mae hynny'n cyfateb i un gorlif storm yn gollwng carthion i'n llynnoedd, afonydd a moroedd bob awr o bob dydd am 114 o flynyddoedd. Felly, nid yw'n dderbyniol.
Nawr, rydym ni'n wynebu argyfwng amgylcheddol. Yn 2023 roedd chwech o afonydd mwyaf llygredig y DU yng Nghymru, yn bennaf oherwydd gollyngiadau carthion parhaus gan gwmnïau eraill, ond hefyd Dŵr Cymru. Yn y flwyddyn honno'n unig, fe wnaeth Dŵr Cymru ryddhau dros 900,000 awr o garthion i'n dyfrffyrdd, gan gyfrif am oddeutu 20 y cant o'r holl oriau rhyddhau, nid yn unig ledled Cymru, ond Lloegr hefyd. Mae llygredd yn cael effaith enfawr, ddinistriol ar ein hamgylchedd morol. Dim ond yr haf hwn y cyhoeddwyd rhybuddion i bobl beidio â mynd i nofio nac i mewn i'r môr oherwydd ansawdd dŵr gwael ar 25 o draethau Cymru.
Mewn ymdrech i fynd i'r afael â llygredd afonydd, ar 18 Gorffennaf 2022, bu i Brif Weinidog Cymru ar y pryd gynnull yr uwchgynhadledd gyntaf i drafod llygredd ffosfforws mewn afonydd yn ardaloedd cadwraeth arbennig yng Nghymru. Felly, rwy'n croesawu y cynhaliwyd uwchgynhadledd afonydd bryd hynny, ond a allech chi amlinellu, Gweinidog, pa atebion a aethpwyd ar eu holau ar ôl y cyfarfod hwnnw?
Rydych yn gwybod am fy ngwrthwynebiad i'r rheoliadau llygredd amaethyddol. Nid wyf yn credu y caiff hyn ei ddatrys yn unig gan y rheini, oherwydd roedd hynny fel defnyddio gordd i dorri cneuen. Rwy'n siomedig ymhellach bod Plaid Cymru, wrth gydweithio â Llywodraeth Lafur Cymru ar y rheolau, wedi ymuno â hynny. Felly, a wnewch chi egluro beth fydd yr adolygiad a wneir gan Dr Susannah Bolton a sut y bydd yn effeithio ar effaith economaidd y rheoliadau ar ffermwyr, oherwydd, wrth gwrs, gyda chyflwyno'r ddeddfwriaeth honno, mae ffermwyr yn gorfod buddsoddi miloedd o bunnau nad oes ganddyn nhw?
Byddwch yn ymwybodol fod gan Lywodraeth Cymru rwymedigaethau o dan Ddeddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 a Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 i ddefnyddio datrysiadau naturiol yn fwy effeithiol. Mae Project Madoc yn astudiaeth ddichonoldeb gynhwysfawr 12 mis a ariennir gan gronfa forwrol a physgodfeydd Ewrop sy'n asesu hyfywedd economaidd, effaith amgylcheddol a derbynioldeb cymdeithasol datblygu diwydiant cynaliadwy a chystadleuol i Gymru, a sut y gallwn ni edrych ar brosesu a phuro gwymon naturiol. Rwyf wedi rhannu'r adroddiad hwnnw gyda chi o'r blaen.
Nawr, roeddwn yn falch iawn o sylwi yn eich datganiad am y ddeddfwriaeth newydd sy'n berthnasol i Gymru a sut y bydd Ofwat a Cyfoeth Naturiol Cymru yn gallu adennill costau. Ond, Gweinidog, byddwch hefyd yn cofio fy mod wedi gofyn sawl gwaith—. Os yw cwmni, am naill ai llygredd tir, llygredd sŵn neu lygredd dŵr, os cânt eu dirwyo, mae'r arian hwnnw'n mynd i Drysorlys y DU, ac mae hynny bob amser wedi cael ei ddefnyddio gan Lywodraeth Cymru fel esgus, bron, nad oes gennym ni'r arian i lanhau ein hafonydd llygredig. Pa gamau nawr, gan fod gennych chi Lywodraeth newydd, Llywodraeth Lafur newydd, yn y DU, y byddwch yn ceisio mynd i'r afael â nhw? Os caiff cwmni ddirwy o £200,000, siawns na ddylai hynny fynd i un o'r cyrff amgylcheddol—efallai i Cyfoeth Naturiol Cymru neu ryw gorff amgylcheddol—er mwyn i ni gael gwario'r arian hwnnw yng Nghymru. Os yw'r llygredd wedi digwydd yng Nghymru, fe ddylem ni gael yr arian hwnnw yma yng Nghymru i helpu i lanhau wedyn. Diolch.
Diolch yn fawr iawn, Janet. You covered quite a range of issues there, and thank you for that, because it recognises the fact that this is a complex issue that needs quite a number of tools used to resolve it. Now, if I turn, first of all, to the matter of untreated sewage and discharges, you and I and all Members know that this has been a major issue within the public domain, not least driven as well by citizen science and groups out there who are so concerned about this, who bring it to our surgeries as well as to the floor of the Senedd here to be debated.
I mentioned in my opening statement the PR24 draft determination, and that, depending on the final outcome of that and, of course, our very clear view as well that we need to make sure that any final determination reflects as well the protection of those most vulnerable customers and water bill payers as well—. But it would be a step change, potentially, in the level of investment in tackling not only the combined sewer overflows and those old Victorian pipeworks and so on, but also in the wider treatment works as well throughout Wales, because we know that there is a legacy of underinvestment in some significant areas of treatment works, as well as CSOs. So, we look forward to that, but meanwhile, of course, between 2020 and 2025, Dŵr Cymru Welsh Water have already committed and are spending around £765 million to protect the environment and invest in this area, and it includes £101 million to upgrade their waste water management network. So, they’re not waiting for PR24; they’re getting on with it now. One of the approaches that I understand Dŵr Cymru are taking, which is quite distinctive, is not simply to look at the number of discharges, but those that are the most significant risk to the ecology of the rivers et cetera. So, they’re applying, as much as they can, the real science to this to say, ‘Where should we target that money first of all?’ and then work through it. But PR24 can have a significant impact.
Another aspect related to this is the support that we’re giving to the nutrient management boards. We’ve committed already over £1 million, a further £700,000 this financial year, even against the stretched backdrop that we have, because we recognise the importance of this. And, of course, we do need to reflect as well that, as I made clear in my opening statement, it isn’t only discharges and it isn’t only water treatment companies, it is also the building pressures that we see in managing those, hence our investment in the nutrient management boards to try and unlock some of the desire that we have for housing along some of these without impacting on the river water quality. But it is also what we do in terms of agricultural pollution as well. So, when we look at some of those special areas of conservation rivers, some of the most significant impacts—and it is solvable—are agricultural pollution, now, in which case, we do need that review of the agricultural pollution regulations to be taken through. And I’ve given a very clear—. In my discussions with the independent chair, I’ve very clearly said that it’s for that independent chair to go, within her remit, where she wants to go, with the support of experts, looking at what would be the best way to actually tackle diffuse agricultural pollution of different sorts as well.
Dirprwy Lywydd, there were many areas that Janet covered within her—. I probably dwelt for quite some time on answering some of those areas, but happy to continue engaging with you, Janet, on the other aspects.
Diolch yn fawr iawn, Janet. Fe wnaethoch chi ymdrin â chryn ystod o faterion yn y fan yna, a diolch am hynny, oherwydd mae'n cydnabod y ffaith bod hwn yn fater cymhleth y mae angen defnyddio cryn nifer o offer i'w ddatrys. Nawr, os caf i droi, yn gyntaf oll, at fater carthion a gollyngiadau heb eu trin, rydych chi a minnau a'r holl Aelodau yn gwybod y bu hyn yn fater pwysig i'r cyhoedd, yn enwedig wedi'i yrru yn ogystal gan wyddoniaeth dinasyddion a grwpiau allan yna sydd mor bryderus am hyn, sy'n dod â'r mater i'n cymhorthfeydd yn ogystal ag i lawr y Senedd yma i'w drafod.
Soniais yn fy natganiad agoriadol am benderfyniad drafft PR24, ac, yn dibynnu ar ganlyniad terfynol hwnnw ac, wrth gwrs, ein barn glir iawn hefyd bod angen i ni sicrhau bod unrhyw benderfyniad terfynol yn adlewyrchu yn ogystal amddiffyniad y cwsmeriaid mwyaf agored i niwed a'r bobl sy'n talu biliau dŵr hefyd—. Ond byddai'n newid sylweddol, o bosib, yn lefel y buddsoddiad wrth fynd i'r afael nid yn unig â'r gorlifoedd carthffosiaeth gyfun a'r hen bibellau Fictoraidd hynny ac ati, ond hefyd yn y gwaith trin ehangach hefyd ledled Cymru, oherwydd fe wyddom ni fod yna hanes o danfuddsoddi mewn rhai meysydd sylweddol o waith trin, yn ogystal â gorlifoedd carthffosiaeth gyfun. Felly, rydym yn edrych ymlaen at hynny, ond yn y cyfamser, wrth gwrs, rhwng 2020 a 2025, mae Dŵr Cymru eisoes wedi ymrwymo ac yn gwario tua £765 miliwn i ddiogelu'r amgylchedd a buddsoddi yn y maes hwn, ac mae'n cynnwys £101 miliwn i uwchraddio eu rhwydwaith rheoli dŵr gwastraff. Felly, nid ydynt yn aros am PR24; maen nhw'n bwrw ymlaen â hynny nawr. Un ffordd rwy'n deall bod Dŵr Cymru yn mynd ati, sy'n eithaf unigryw, yw nid yn unig edrych ar nifer y gollyngiadau, ond y rhai sydd â'r risg fwyaf sylweddol i ecoleg yr afonydd ac ati. Felly, maen nhw'n priodoli, cymaint ag y gallant, y wyddoniaeth go iawn i hyn i ddweud, 'Ble ddylem ni dargedu'r arian hwnnw yn gyntaf oll?' ac yna gweithio drwyddo. Ond gall PR24 gael effaith sylweddol.
Agwedd arall sy'n gysylltiedig â hyn yw'r gefnogaeth rydym ni'n ei rhoi i'r byrddau rheoli maethynnau. Rydym ni eisoes wedi ymrwymo dros £1 miliwn, £700,000 arall y flwyddyn ariannol hon, hyd yn oed yn y sefyllfa sydd gennym ni o orfod ymestyn arian, oherwydd ein bod yn cydnabod pwysigrwydd hyn. Ac, wrth gwrs, mae angen i ni fyfyrio hefyd, fel y dywedais yn glir yn fy natganiad agoriadol, nad oes a wnelo hyn yn unig â gollyngiadau a chwmnïau trin dŵr, ond hefyd y pwysau adeiladu a welwn ni wrth reoli'r rheini, a dyna pam rydym yn buddsoddi yn y byrddau rheoli maetholion i geisio gwireddu rhywfaint o'r awydd sydd gennym ni am dai ar hyd rhai o'r rhain heb effeithio ar ansawdd dŵr yr afon. Ond mae hefyd ynglŷn â'r hyn rydym ni'n ei wneud o ran llygredd amaethyddol yn ogystal. Felly, pan edrychwn ni ar rai o'r ardaloedd arbennig hynny o afonydd cadwraeth, rhai o'r effeithiau mwyaf arwyddocaol—ac mae modd datrys hyn—yw llygredd amaethyddol, nawr, ac os felly, mae angen yr adolygiad hwnnw o'r rheoliadau llygredd amaethyddol arnom ni. Ac rwyf wedi ei gwneud hi'n glir iawn—. Yn fy nhrafodaethau gyda'r cadeirydd annibynnol, rwyf wedi dweud yn glir iawn mai mater i'r cadeirydd annibynnol hwnnw yw gwneud, o fewn ei chylch gwaith, yr hyn y mae arni hi eisiau ei wneud, gyda chefnogaeth arbenigwyr, gan edrych ar beth fyddai'r ffordd orau o fynd i'r afael â llygredd amaethyddol gwasgaredig o wahanol fathau hefyd.
Dirprwy Lywydd, soniodd Janet am sawl maes yn ei—. Mae'n debyg imi dreulio cryn amser yn ateb rhai o'r meysydd hynny, ond rwy'n hapus i barhau i drafod, Janet, yr agweddau eraill gyda chi.
Diolch i chi, Dirprwy Brif Weinidog, am y datganiad. Ac mae fe'n ddatganiad rili bwysig a rili amserol, achos adnodd sylfaenol, wrth gwrs, ydy dŵr ar gyfer cynnal bywyd. Mae gennym ni yng Nghymru berthynas unigryw, sydd wedi'i gwreiddio'n ddwfn, â dŵr. Mae llawer o'n poblogaeth yn byw neu'n gweithio ar hyd yr arfordir. Mae ein hafonydd, ein llynnoedd a’n moroedd yn ganolog i'n heconomi ni a'n ffordd o fyw.
Ond, fel sydd wedi cael ei gydnabod yn barod, mae dŵr hefyd wedi bod yn ffynhonnell tensiwn. Mae ganddo fe, ie, wrth gwrs, arwyddocâd hanesyddol, os ydym yn mynd yn ôl at beth oedd wedi digwydd gyda Thryweryn—anghyfiawnder, camfanteisio—ond hefyd o ran beth sydd yn digwydd heddiw. Mae’r problemau gydag iechyd ein hafonydd yn rheolaidd yn cyrraedd uwchdeitlau’r wasg. Mae fe'n hanfodol bwysig i graffu ar ddull Llywodraeth Cymru o ymdrin ag ansawdd dŵr a herio a ydych chi, fel Llywodraeth, yn mynd i'r afael yn ddigonol â'r pryder cynyddol.
Dwi wir yn gwerthfawrogi ac yn croesawu’r ffaith bod y datganiad yma wedi dod ger ein bron ni yn y Senedd ar y diwrnod cyntaf yn ôl. Rwy’n gobeithio bod hynny’n dangos eich bod chi wir eisiau mynd i’r afael â hyn—a, gosh, mae angen inni wneud hynny, achos mae bron i un o bob pum afon yng Nghymru wedi'u llygru gan garthffosiaeth. Eto, dŷn ni’n sôn am hyn drwy’r amser, ond mae fe’n rhywbeth sy’n troi stumog rywun, os ydych chi’n meddwl amdano fe—mae carthffosiaeth yn yr afonydd.
Mae Dŵr Cymru, fel sydd wedi cael ei ddweud yn barod, wedi cael rhybudd o erlyniad am ei fethiant i gyflawni gwelliannau ystyrlon. Eto mae'r cyhoedd yn dal i deimlo'n ddi-rym i allu wynebu’r mater yma, y carthion yn ein dyfrffyrdd. Mae fe'n broblem barhaus. Mae fe’n tanseilio, efallai, hyder y cyhoedd mewn cwmnïau dŵr a’r fframwaith rheoleiddio sydd gan y Llywodraeth. Mae grwpiau lleol fel Save the River Usk yn sir Fynwy, Angela Jones yn eu plith, maen nhw'n gwneud gwaith clodwiw, ond gwaith y Llywodraeth ydy hyn. Dwi wir eisiau clodfori’r gwaith sy’n cael ei wneud, ond mae’n rhaid i’r Llywodraeth fynd i’r afael â’r peth.
Un o'r cwestiynau mwyaf dybryd yw: pa gamau pendant y bydd y Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau bod y cwmnïau dŵr yn cael eu dal yn gwbl atebol am eu methiannau? Rwy’n gweld bod hwn yn rhywbeth bydd yn rhaid cydweithio gyda’r Llywodraeth yn Steffan arno, ond mae'r cyhoedd yn haeddu mwy nag addewidion yn unig. Maen nhw angen gweld gweithredu ac, os oes angen, cosbau llym i'r cwmnïau hynny sy'n methu â chyrraedd y safonau derbyniol dro ar ôl tro.
I droi at fater arall, mae mater llygredd plastig, yn enwedig microblastigau, yn cymhlethu'r her o lanhau ein hafonydd a'n moroedd. Mae microblastigau, sydd bellach—. O, gosh, rŷch chi’n gallu dod o hyd iddyn nhw yng nghorneli mwyaf anghysbell y byd. Mae’n fygythiad uniongyrchol i iechyd pobl. Mae gronynnau wedi cael eu ffeindio mewn ysgyfaint dynol, llaeth y fron; maen nhw wedi cael eu ffeindio yng ngwaed pobl. Felly, pa gamau penodol fydd yn cael eu cymryd i wella monitro a gorfodi cwmnïau dŵr, lle mae eu practisau yn cyfrannu at lygredd plastig a microblastig? A sut ydych chi’n bwriadu cryfhau deddfwriaeth i ddiffinio a gorfodi lefelau diogel o lygredd microblastig yn ein dyfrffyrdd, i wneud yn siŵr nad oes mwy na hynny?
Mae risgiau hirdymor i fioamrywiaeth ac i iechyd y cyhoedd o hynny. Mae bywyd gwyllt dyfrol sy'n byw yn yr ardaloedd hyn—. Mae fe’n cael effaith ar ecosystemau, a hynny’n beryglus. Dydy’r bygythiadau yma, yn amlwg, ddim wedi cael eu hynysu i fywyd gwyllt; mae ganddyn nhw'r potensial i effeithio ar boblogaethau dynol hefyd. So, a allwch chi gadarnhau, plîs, pa fesurau fydd yn cael eu cyflwyno o fewn y ddeddfwriaeth llywodraethu amgylcheddol sydd ar ddod i fynd i’r afael â hyn?
Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, cyn imi redeg mas o amser, pwynt hanfodol dŷn ni ddim yn gallu ei anwybyddu, dwi ddim yn meddwl, yw'r angen i Gymru gael rheolaeth lawn dros ei hadnoddau dŵr. Mae Plaid Cymru wedi galw'n gyson am ddatganoli’r pwerau hyn i Gymru, gan alinio cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd â ffiniau daearyddol ein cenedl. A fydd Llywodraeth Cymru yn gofyn yn ffurfiol am y pwerau i alluogi hynny i ddigwydd? Ac a allwn ni ddisgwyl i ddeddfwriaeth yn y dyfodol osod cynlluniau draenio a rheoli dŵr gwastraff ar sail statudol, gan sicrhau bod cwmnïau dŵr yn cyflawni’r hyn sy’n ofynnol arnynt? Diolch yn fawr iawn.
Thank you to the Deputy First Minister for the statement. And it is a very important statement and a timely statement, indeed, because water is, of course, an essential resource for sustaining life. And we, in Wales, have a unique relationship that is inextricably linked with water. Many of our population live or work along the coastline. And our rivers, our lakes and our seas are at the heart of our economy and our way of life.
But, as has already been recognised, water has also been a source of tension. It, yes, has historical significance, if you go back to what happened in Tryweryn—injustice and exploitation—but also in terms of what happens today. The problems with the health of our rivers often make the headlines. It is vitally important that we scrutinise the Welsh Government’s approach to tackling water quality and question and challenge whether you, as a Government, are adequately addressing the increasing concerns.
Now, I appreciate and welcome the fact that this statement has come forward in the Senedd on the very first day back. I hope that that demonstrates that you truly want to tackle this issue—and, gosh, we do need to tackle this issue because almost one in five rivers in Wales has been contaminated by sewage. Again, we talk about this time and time again, but it turns one’s stomach, doesn’t it, when you think about it—sewage is in our rivers.
Dŵr Cymru, as has already been said, has been warned that it faces prosecution for its failure to deliver meaningful improvements. Yet the public continues to feel powerless in facing up to this issue, namely the sewage in our waterways. This is a persistent problem. It undermines, perhaps, public confidence in water companies and the Government’s regulatory framework. Local groups such as Save the River Usk in Monmouthshire, Angela Jones among them, they do excellent work, but it’s the Government’s job to do this. I want to praise the work that is being done, but the Government also needs to tackle these issues.
One of the most pressing questions is: what firm steps will the Welsh Government take to ensure that the water companies are held accountable for their failures? I see that this is something that we will need to work with Westminster Government on, but the public deserves more than mere promises of improvement. They need to see action and, if necessary, stiff penalties imposed on those companies that fail to reach adequate standards time and time again.
Turning to another issue, plastic pollution, particularly microplastics, complicates the challenge of cleaning up our rivers and our seas. Microplastics, which are now—. Well, you can find in them in every corner of our planet—the remotest corners, indeed. They pose a direct threat to people’s health. These particles have been found in human lungs, breast milk and blood. So, we must ask: what specific steps will be taken to improve monitoring and enforcement with regard to water companies when their practices contribute to plastic and microplastic pollution? And how do you intend to strengthen legislation to define and enforce safe levels of microplastic pollution in our waterways, to ensure that no more pollution is present?
There are long-term risks to biodiversity and to public health. Aquatic wildlife living in these areas is impacted. It impacts ecosystems, and in a dangerous way. These threats aren’t unique to wildlife, but have the potential to impact human populations too. So, can you confirm, please, what additional measures will be introduced within forthcoming legislation on environmental governance to tackle this issue too?
Finally, Dirprwy Lywydd, before I run out of time, a crucial point that we cannot ignore, I don’t think, is the need for Wales to have full control over its water resources. Plaid Cymru has consistently called for the devolution of these powers to Wales, to align the Senedd’s legislative competence with our nation’s geographical boundaries. So, will the Welsh Government make a formal request for the powers to enable this to happen? And can we expect future legislation to place drainage and wastewater management schemes on a statutory footing, thereby ensuring that water companies meet their obligations? Thank you very much.
Diolch, Delyth, a diolch am y croeso i'r datganiad hefyd. Mae llawer o gwestiynau yna.
Thank you, Delyth, and thank you for your welcome for today's statement too. There are many questions that you've posed there.
Thank you very much indeed. Let me try and rattle through some of those. First of all, I don't think the public are powerless, without a doubt, and, in fact, it's good to see reflected in the statement of priorities made by the First Minister today that nature and climate change are firmly in there. And this is part of that—part of the recovery and restoration of the ecology of our rivers, part of the drive forward on things like bathing water quality, as well as the ecological status, but also the link between the smallest tributary at the top of the Loughor river that flows down then through the estuary into the seas. That is all integral to our approach in Government—so, the whole aspect, including all the way out to what we do in the wider marine environment as well.
The public are definitely not powerless. We do listen to them. And I think, some of those campaigning groups out there, and lobby groups, I understand their frustration, and sometimes they aren't aware of the constraints that we work within and the speed that we work within Government, but we're absolutely committed. And, in fact, some of the work, for example, with the nutrient management boards, in trying to deal with phosphate pollution in rivers, but, in doing that, to create the headroom so that we can then actually build the social housing that we need as well in rural mid Wales and so on, there's been real progress on that, but we know we need to go further. So, the public are far from powerless, and they need to keep the heat on us, but also to work with us, because this is in all our hands. And that, by the way, also includes the way we deal with things such as microplastic pollution. We can legislate on areas of that, and we're proud to be doing that in Wales and leading the way in terms of dealing with things like single-use plastics and so on, but it's also for the public also to play their part and to come with us on this and say, 'We will not use certain types of things, but we'll also demand of the retailers that they go further, and we'll demand of Government they go further as well.' It's got be a joint effort. They're also not powerless because of what we're doing within the river summit process as well, and we're making sure that's well focused and well targeted and reflecting their priorities.
The powers on the water companies that you mentioned—I think it is right, where appropriate, that we actually look at the legislation coming out of the King's Speech and say, 'Is that useful for Wales now, or do we wait for another four or five years until we have the opportunity?' We're in the final 18 months of a Senedd term. We have a massive legislative programme in front of us already with some really important Bills, including the environmental governance Bill. And, by the way, in that, we're working through the—. It's progressing very well, but the details of which targets we actually put within that are crucial. We always said we would wait—my predecessor Julie James said that we'd wait—until the United Nations Conference of the Parties on biodiversity set the high-level UN goals, and then we'd focus down on what we'd brought through in the legislation, and make sure we weren't replicating things we're already doing. So, there's a bit of waiting and seeing on what those will be, but they'll be coming forward.
But, on the Bill that's coming forward from the UK Government, which I've indicated today we will collaborate on, we do think there is potential in that, because, even though we have a different model of water company here, particularly within our bigger water company in Wales, Dŵr Cymru Welsh Water, it is a different type of model, it is a different company, and we don't want to be penalising them, taking it off them, when they could be putting it into investment. But this Bill does, for example, grant those new powers to limit the bonuses paid to executives based on their performance. So, it does actually put in place things like fit-and-proper tests for those people who are heads of those companies. I think we're in a slightly different position here in Wales, I have to say, from some of the other companies in other parts of England, but I think those are instructive powers in taking them. The ability for NRW—. We know the stretch on NRW, but the ability for them to recover costs from water companies for enforcement, that, I think, is helpful. Actually reducing administration by having automatic penalties for a defined list of offences, and also things such as civil action penalties, which can be much more administratively quicker and decisive—all of those things, I think, are worth taking forward, and worth engaging with the UK Government on. But we've got to make sure that it fits for Wales, in our context, and we'll make sure we do that.
One final thing. You mentioned the aspect of the continuing focus on the devolution of water, and the commitments that have previously been made, and still stand, by the way, as well. Just to say, we committed to follow up on this work following the two Senedd debates back in 2023. Officials have begun the process of considering those next steps, including scoping out the full implications for other legislation. It is very complex. It will take time and dedicated work to resolve, and you can see where I'm going here, because one of the challenges at the moment is the legislative programme that we currently have, and the need to deliver that in a fairly short order of time. But it still remains. There is a commitment.
Just one thing to make clear, however: the chief pressure on our water in Wales isn't the transfer of resources beyond our borders, it's actually the stuff that's within Wales that we need to get on with as well. So, I hope that answers many of the questions that you laid, but we'll keep the discussions going.
Diolch yn fawr iawn. Gadewch i mi geisio gwibio drwy rai o'r rhain. Yn gyntaf oll, nid wyf yn credu bod y cyhoedd yn ddi-rym, heb amheuaeth, ac, mewn gwirionedd, mae'n dda gweld bod natur a newid hinsawdd yn cael ei adlewyrchu'n gadarn yn natganiad blaenoriaethau'r Prif Weinidog heddiw. Ac mae hyn yn rhan o hynny—rhan o adfer ac adennill ecoleg ein hafonydd, rhan o'r ymgyrch ar bethau fel ansawdd dŵr ymdrochi, yn ogystal â'r statws ecolegol, ond hefyd y cysylltiad rhwng y llednant leiaf ar ben afon Llwchwr sy'n llifo i lawr wedyn trwy'r aber i'r moroedd. Mae hynny i gyd yn rhan annatod o'n dull gweithredu yn y Llywodraeth—felly, yr agwedd gyfan, gan gynnwys yr hyn a wnawn yn yr amgylchedd morol ehangach hefyd.
Yn sicr, nid yw'r cyhoedd yn ddi-rym. Rydym ni yn gwrando arnyn nhw. Ac rwy'n credu, rhai o'r grwpiau ymgyrchu hynny, a grwpiau lobïo, rwy'n deall eu rhwystredigaeth, ac weithiau nid ydyn nhw'n ymwybodol o'r cyfyngiadau rydym ni'n gweithio ynddyn nhw a'r cyflymder rydym ni'n gweithio o fewn y Llywodraeth, ond rydym ni wedi ymrwymo'n llwyr. Ac, mewn gwirionedd, peth o'r gwaith, er enghraifft, gyda'r byrddau rheoli maetholion, wrth geisio delio â llygredd ffosffad mewn afonydd, ond, wrth wneud hynny, creu'r lle fel y gallwn ni wedyn adeiladu'r tai cymdeithasol sydd eu hangen arnom ni hefyd yng nghefn gwlad canolbarth Cymru ac yn y blaen, bu cynnydd gwirioneddol ar hynny, ond rydym yn gwybod bod angen i ni fynd ymhellach. Felly, mae'r cyhoedd ymhell o fod yn ddi-rym, ac mae angen iddyn nhw barhau i'n dwyn i gyfrif, ond hefyd i weithio gyda ni, oherwydd mae hyn yn ein dwylo ni i gyd. Ac mae hynny, gyda llaw, hefyd yn cynnwys y ffordd rydym ni'n delio â phethau fel llygredd microblastig. Fe allwn ni ddeddfu ar feysydd o hynny, ac rydym ni'n falch o fod yn gwneud hynny yng Nghymru ac arwain y ffordd o ran delio â phethau fel plastigau untro ac ati, ond mater i'r cyhoedd hefyd yw gwneud eu rhan a chydweithio â ni yn hyn o beth a dweud, 'Fyddwn ni ddim yn defnyddio rhai mathau o bethau, ond byddwn hefyd yn mynnu bod y manwerthwyr yn mynd ymhellach, a byddwn yn mynnu bod y Llywodraeth yn mynd ymhellach hefyd.' Mae'n rhaid iddo fod yn ymdrech ar y cyd. Dydyn nhw chwaith ddim yn ddi-rym oherwydd yr hyn rydym ni'n ei wneud ym mhroses yr uwchgynhadledd afonydd hefyd, ac rydym ni'n sicrhau bod gan hynny bwyslais da a'i fod wedi'i dargedu'n dda ac yn adlewyrchu eu blaenoriaethau.
Y pwerau ar y cwmnïau dŵr y sonioch chi amdanyn nhw—rwy'n credu ei bod hi'n iawn, lle bo'n briodol, ein bod ni mewn gwirionedd yn edrych ar y ddeddfwriaeth sy'n deillio o Araith y Brenin ac yn dweud, 'Ydy hynny'n ddefnyddiol i Gymru nawr, neu ydym ni'n aros am bedair neu bum mlynedd arall nes cawn y cyfle?' Rydym yn 18 mis olaf tymor y Senedd. Mae gennym ni raglen ddeddfwriaethol enfawr o'n blaenau eisoes gyda rhai Biliau pwysig iawn, gan gynnwys y Bil llywodraethu amgylcheddol. Ac, gyda llaw, yn rhan o hynny, rydym ni'n gweithio drwy'r—. Mae'n datblygu'n dda iawn, ond mae'r manylion am ba dargedau rydym ni'n eu cynnwys o fewn hynny mewn gwirionedd yn hanfodol. Roedden ni wastad wedi dweud y byddem ni'n aros—dywedodd fy rhagflaenydd Julie James y byddem ni'n aros—nes i Gynhadledd Partïon y Cenhedloedd Unedig ar fioamrywiaeth osod nodau allweddol y Cenhedloedd Unedig, ac yna byddem ni'n canolbwyntio ar yr hyn roeddem ni wedi ei gynnwys yn y ddeddfwriaeth, a gwneud yn siŵr nad oedden ni'n efelychu pethau rydym ni eisoes yn eu gwneud. Felly, mae ychydig o aros a gweld beth fydd y rheini, ond fe gânt eu cyflwyno.
Ond, o ran y Bil sy'n cael ei gyflwyno gan Lywodraeth y DU, yr wyf wedi dweud heddiw y byddwn yn cydweithio arno, rydym yn credu bod potensial yn hynny, oherwydd, er bod gennym ni fodel gwahanol o gwmni dŵr yma, yn enwedig o fewn ein cwmni dŵr mwy yng Nghymru, Dŵr Cymru Welsh Water, mae'n fath gwahanol o fodel, mae'n gwmni gwahanol, a does arnom ni ddim eisiau eu cosbi, ei dynnu oddi arnyn nhw, pryd y gallent fod yn ei fuddsoddi. Ond mae'r Bil hwn, er enghraifft, yn rhoi'r pwerau newydd hynny i gyfyngu ar y taliadau bonws a delir i swyddogion gweithredol ar sail eu perfformiad. Felly, mewn gwirionedd mae'n rhoi pethau ar waith fel profion addas a phriodol i'r bobl hynny sy'n benaethiaid ar y cwmnïau hynny. Rwy'n credu ein bod ni mewn sefyllfa ychydig yn wahanol yma yng Nghymru, mae'n rhaid i mi ddweud, gan rai o'r cwmnïau eraill mewn rhannau eraill o Loegr, ond rwy'n credu bod y rheini'n bwerau addysgiadol i'w cymryd. Y gallu i Cyfoeth Naturiol Cymru—. Rydym yn gwybod y pwysau sydd ar Cyfoeth Naturiol Cymru, ond mae'r gallu iddyn nhw adennill costau gan gwmnïau dŵr am orfodi, rwy'n credu, yn ddefnyddiol. Lleihau gweinyddiaeth mewn gwirionedd drwy gael cosbau awtomatig am restr ddiffiniedig o droseddau, a hefyd pethau fel cosbau gweithredu sifil, a all fod yn llawer cyflymach a phendant yn weinyddol—mae'r holl bethau hynny, rwy'n credu, yn werth bwrw ymlaen â nhw, ac mae'n werth ymgysylltu â Llywodraeth y DU yn eu cylch. Ond mae'n rhaid i ni sicrhau ei fod yn addas i Gymru, yn ein cyd-destun, a byddwn yn sicrhau ein bod yn gwneud hynny.
Un peth olaf. Fe wnaethoch chi sôn am yr agwedd ar y pwyslais parhaus ar ddatganoli dŵr, a'r ymrwymiadau sydd wedi'u gwneud o'r blaen, ac sy'n dal i fodoli, gyda llaw, hefyd. Dim ond i ddweud, fe wnaethom ni ymrwymo i barhau â'r gwaith hwn yn dilyn dwy ddadl yn y Senedd yn ôl yn 2023. Mae swyddogion wedi dechrau'r broses o ystyried y camau nesaf hynny, gan gynnwys cwmpasu'r goblygiadau llawn ar gyfer deddfwriaeth arall. Mae'n gymhleth iawn. Bydd yn cymryd amser a gwaith ymroddedig i'w ddatrys, ac fe allwch chi weld trywydd fy sylwadau i yn hyn o beth, oherwydd un o'r heriau ar hyn o bryd yw'r rhaglen ddeddfwriaethol sydd gennym ni nawr, a'r angen i gyflawni hynny mewn cyfnod cymharol fyr. Ond mae'n dal i fodoli. Mae yna ymrwymiad.
Un peth i'w wneud yn glir, fodd bynnag: nid trosglwyddo adnoddau y tu hwnt i'n ffiniau yw'r prif bwysau ar ein dŵr yng Nghymru, mewn gwirionedd mae a wnelo hynny â'r pethau sydd yng Nghymru y mae angen i ni fwrw ymlaen â nhw hefyd. Felly, rwy'n gobeithio bod hynny'n ateb llawer o'r cwestiynau ofynnoch chi, ond byddwn yn parhau i drafod.
I really welcome this opportunity to discuss river and sea pollution. It has previously been reported that nearly one in five rivers in Wales is polluted with sewage. This then goes into the sea. It does not disappear, which seems to be a view that water companies and others seem to take—that it's put in the sea, and it's all gone.
As with air, it's the particles you cannot see, such as E. coli, that are the most dangerous. Professor Jamie Woodward has created a report from his research into the alarming levels of microplastic pollution in UK rivers and calls for urgent action to protect them, as Delyth Jewell did a few moments ago. Tiny particles of plastic have been found everywhere, from the Mariana trench to the top of Everest. And now studies are finding microplastics are found in our bodies, which is a worry, I think, for all of us. The presence of microplastic hotspots in river beds is a clear indication of poor waste water management. Monitoring river beds for microplastic content could be an effective way to police water companies' practices. What action is the Welsh Government taking to monitor and reduce microplastic pollution in rivers?
Rwy'n croesawu'r cyfle hwn yn fawr i drafod llygredd mewn afonydd ac yn y môr. Adroddwyd yn flaenorol bod bron i un o bob pum afon yng Nghymru wedi'u llygru â charthffosiaeth. Mae hyn wedyn yn mynd i mewn i'r môr. Nid yw'n diflannu, sy'n ymddangos yn farn y mae cwmnïau dŵr ac eraill yn ei harddel—y'i rhoddir yn y môr, ac mae'r cyfan wedi mynd.
Fel gydag aer, y gronynnau na allwch chi eu gweld, fel E. coli, dyna'r rhai mwyaf peryglus. Mae'r Athro Jamie Woodward wedi creu adroddiad o'i ymchwil i'r lefelau brawychus o lygredd microblastig yn afonydd y DU ac yn galw am weithredu ar frys i'w diogelu, fel y gwnaeth Delyth Jewell ychydig funudau yn ôl. Mae gronynnau bach o blastig wedi'u canfod ym mhobman, o ffos Mariana i ben Everest. A nawr mae astudiaethau'n canfod bod microblastigau i'w cael yn ein cyrff, sy'n peri pryder, rwy'n credu, i bob un ohonom ni. Mae presenoldeb mannau lle ceir llawer o ficroplastig mewn gwelyau afonydd yn arwydd clir o reoli dŵr gwastraff gwael. Gallai monitro gwelyau afonydd ar gyfer cynnwys microblastig fod yn ffordd effeithiol o blismona arferion cwmnïau dŵr. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fonitro a lleihau llygredd microblastig mewn afonydd?
Thank you very much, Mike. Both yourself and Delyth have raised this issue, and I think it might be helpful to write to both of you, and any other Members who are interested in this, with an update on what we're doing on microplastic monitoring.
Just to say, in terms of the point you raised on the amount of sewage going into rivers—and making the point again, pollution in the rivers is not all to do with water companies’ sewage, but in some rivers, it's more significant than others; every river is slightly different—there are things that we can do that are literally upstream of that as well. So, I attended an event only just down the road from here, which was a national conference on sustainable urban drainage systems, to avoid that overflow that goes off the roofs into our old Victorian system, the combined sewage system—so, reducing the load within that. It's good to see that people were coming from across the UK to look at what we were doing right here in Cardiff, and around Wales as well. So, we can do things like that as well.
And also, Mike, I think the price review really does provide the potential for a step change in the investment within our water companies and what they can do to tackle their part of the pollution within our rivers. But I reiterate the point: it's what we can all do, not just focusing on one area. We've got to do it all at once.
Diolch yn fawr iawn, Mike. Rydych chi a Delyth wedi codi'r mater hwn, ac rwy'n credu y gallai fod yn ddefnyddiol ysgrifennu atoch chi'ch dau, ac unrhyw Aelodau eraill sydd â diddordeb yn hyn, gyda diweddariad ar yr hyn rydym ni'n ei wneud o ran monitro microblastigion.
Dim ond i ddweud, o ran y pwynt a godoch chi ynghylch faint o garthion sy'n mynd i afonydd—a gwneud y pwynt eto, nid yw llygredd yn yr afonydd i gyd yn ymwneud â charthffosiaeth cwmnïau dŵr, ond mewn rhai afonydd, mae'n fwy arwyddocaol nag eraill; mae pob afon ychydig yn wahanol—mae yna bethau y gallwn ni eu gwneud sy'n llythrennol i fyny'r afon o hynny hefyd. Felly, dim ond ychydig i lawr y ffordd o'r fan yma es i ddigwyddiad a oedd yn gynhadledd genedlaethol ar systemau draenio trefol cynaliadwy, er mwyn osgoi'r gorlif hwnnw sy'n mynd oddi ar y toeau i'n hen system Fictoraidd, y system garthffosiaeth gyfun—felly, gan leihau'r llwyth o fewn hynny. Mae'n dda gweld bod pobl yn dod o bob rhan o'r DU i edrych ar yr hyn yr oeddem ni'n ei wneud yma yng Nghaerdydd, ac o amgylch Cymru hefyd. Felly, fe allwn ni wneud pethau fel hyn hefyd.
A hefyd, Mike, rwy'n credu bod yr adolygiad prisiau wir yn darparu'r potensial ar gyfer newid sylweddol yn y buddsoddiad o fewn ein cwmnïau dŵr a'r hyn y gallant ei wneud i fynd i'r afael â'u rhan nhw o'r llygredd yn ein hafonydd. Ond rwy'n ailadrodd y pwynt: dyna'r hyn y gall pob un ohonom ni ei wneud, nid canolbwyntio ar un maes yn unig. Mae'n rhaid i ni wneud y cyfan ar unwaith.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary. I grew up fishing and swimming in the River Usk, and I want my children and others to be able to do so. My children do now, but it does make me wince a bit, knowing what's coming into our rivers, with visible sewage more and more prevalent, unfortunately. Like many in Monmouthshire and beyond, I'm very concerned at the levels of pollution, which in the Rivers Wye and Usk have suffered from a variety of sources, reducing wildlife and, of course, increasing the algae, which is very visible.
Last year, the UK Government recognised this problem and established a £35 million action plan to clean up the Wye on the English side. The money will be used to build poultry manure combustors and to support sustainable farming practices to keep nutrients in the soil, and therefore, I welcome what you said about what you've been doing in the summer. But many people would like to see further action, including a complete ban on combined sewage outflows—CSOs—which allow water companies to pump the sewage into the rivers. So, my question to you, Cabinet Secretary, is: are you prepared to allow Welsh Water to continue operating CSOs? If so, could you explain why you think this is necessary? Thank you.
Diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet. Cefais fy magu yn pysgota a nofio yn Afon Wysg, ac rwyf am i'm plant ac eraill allu gwneud hynny. Mae fy mhlant yn gwneud hynny nawr, ond mae'n gwneud i mi wingo ychydig, gan wybod beth sy'n dod i mewn i'n hafonydd, gyda charthion gweladwy yn fwy a mwy cyffredin, yn anffodus. Fel llawer yn sir Fynwy a thu hwnt, rwy'n pryderu'n fawr am lefelau llygredd, y mae Afonydd Gwy ac Wysg wedi dioddef o amrywiaeth o ffynonellau, gan leihau bywyd gwyllt ac, wrth gwrs, cynyddu'r algâu, sy'n weladwy iawn.
Y llynedd, fe wnaeth Llywodraeth y DU gydnabod y broblem hon a sefydlu cynllun gweithredu gwerth £35 miliwn i lanhau Afon Gwy ar ochr Lloegr. Bydd yr arian yn cael ei ddefnyddio i adeiladu llosgwyr tail dofednod ac i gefnogi arferion ffermio cynaliadwy i gadw maetholion yn y pridd, ac felly, rwy'n croesawu'r hyn a ddywedsoch chi am yr hyn rydych chi wedi bod yn ei wneud yn yr haf. Ond hoffai llawer o bobl weld camau pellach, gan gynnwys gwaharddiad llwyr ar gorlifoedd carthffosydd cyfun—CSOs—sy'n caniatáu i gwmnïau dŵr bwmpio'r carthion i'r afonydd. Felly, fy nghwestiwn i chi, Ysgrifennydd Cabinet, yw: a ydych chi'n barod i ganiatáu i Dŵr Cymru barhau i weithredu gorlifoedd carthffosydd cyfun? Os felly, allwch chi esbonio pam rydych chi'n meddwl bod hyn yn angenrheidiol? Diolch.
Thank you very much. First of all, on the Usk river, that's one of our most important rivers. It is also one of the rivers where there are some of the most complex issues, and it's why taking a catchment approach to how we clean up our rivers is important, so that we have all the partners sitting around and saying how they can contribute to it. CSOs are part of this, but they're not the be-all and end-all, and they aren't, curiously, on the Usk; it's not the only contributory factor.
It is important that we deal with any pollution from CSOs, any pollution discharges—of course it is. If we were to literally say—if there was a way of doing it technically and practically, and whatever—'Stop discharging entirely through CSOs', we'd have some interesting repercussions for individual householders and businesses, because with the system that we have, the legacy of many decades, generations of underinvestment, those CSOs and the combined sewage outfalls are there ostensibly to deal with when there is high rainfall, the system is overloaded, rather than it going back up the system and flowing through into people's houses. So, turning them off simply on that basis, I know she wouldn't advocate that.
But I think it is right that if we have the investment coming forward—. And I've described the investment that Dŵr Cymru is already doing, and I know in my own area I've sat down with them and literally gone through—literally gone through—the painful task of outfall by outfall, which one is the worst, which one do we prioritise for the funding. And I'd recommend to any Senedd Member to do exactly the same, because they have the mapping, they have the data that shows which are the worst, and then to work back through them, so eventually we do get to that point where we have no discharges. But to do it overnight would have some unintended consequences.
It would also require spending that goes far beyond PR24. So, the PR24 is a step change in investment. We need to keep those bills affordable. If you wanted Dŵr Cymru or other companies throughout the UK to do this overnight, the level of investment might take us into realms of constituents coming to our doors, saying, 'We knew it was going to be expensive, we didn't realise it was going to be that expensive.' So, actually taking a proper risk-based phased approach to this, but to do it as rapidly as possible, commensurate with not breaking people's backs on unaffordable bills as well, because ultimately there's only one group of people who pay for this and it's us and our constituents in the water bills.
I am pleased, though, just to say, Dirprwy Lywydd, that one of the things that does come from the Dŵr Cymru dividend, if you like, of being a not-for-dividend model is that they focus far more than many other water companies on actually making sure that the additional protections they put for the most vulnerable customers are in place. And that's something we should laud and we should be proud of here. Thank you.
Diolch yn fawr iawn. Yn gyntaf oll, ar afon Wysg, dyna un o'n hafonydd pwysicaf. Mae hefyd yn un o'r afonydd lle mae rhai o'r problemau mwyaf cymhleth, a dyna pam mae cymryd ymagwedd ddalgylch at sut rydym yn glanhau ein hafonydd yn bwysig, fel bod gennym yr holl bartneriaid yn eistedd o gwmpas ac yn dweud sut y gallant gyfrannu ato. Mae CSOs yn rhan o hyn, ond nid nhw yw'r cyfan, ac nid ydynt, yn rhyfeddol, ar afon Wysg; nid dyma'r unig ffactor cyfrannol.
Mae'n bwysig ein bod ni'n delio ag unrhyw lygredd gan CSOs, unrhyw ollyngiadau llygredd—wrth gwrs ei fod. Pe baem ni'n llythrennol yn dweud—os oedd ffordd o'i wneud yn dechnegol ac yn ymarferol, a beth bynnag—'Stopiwch ryddhau trwy CSOs yn gyfan gwbl', byddai gennym rai sgil-effeithiau diddorol i ddeiliaid tai a busnesau unigol, oherwydd gyda'r system sydd gennym, etifeddiaeth degawdau lawer, cenedlaethau o danfuddsoddi, mae'r CSOs hynny a'r gollyngfeydd carthffosydd cyfun yno, yn ôl pob golwg, i ddelio ag adegau pan fydd llawer iawn o law, pan fo'r system wedi'i gorlwytho, yn hytrach na'i fod yn mynd yn ôl i fyny'r system ac yn llifo drwodd i dai pobl. Felly, byddai eu diffodd ar y sail honno yn unig, rwy'n gwybod na fyddai hi'n cefnogi hynny.
Ond rwy'n credu ei bod yn iawn os oes gennym ni'r buddsoddiad yn cael ei gyflwyno—. Ac rwyf wedi disgrifio'r buddsoddiad y mae Dŵr Cymru eisoes yn ei wneud, ac rwy'n gwybod yn fy ardal i fy hun fy mod i wedi eistedd i lawr gyda nhw ac wedi mynd drwyddo'n llythrennol—yn llythrennol wedi mynd trwyddo—y dasg boenus fesul gollyngfa, pa un yw'r gwaethaf, pa un ydyn ni'n ei flaenoriaethu ar gyfer yr arian. A byddwn yn argymell i unrhyw Aelod o'r Senedd wneud yr union yr un peth, oherwydd mae ganddyn nhw'r mapio, mae ganddyn nhw'r data sy'n dangos pa rai yw'r gwaethaf, ac yna i weithio'n ôl trwyddyn nhw, fel ein bod yn y pen draw yn cyrraedd y pwynt hwnnw lle nad oes gennym unrhyw ollyngfeydd. Ond byddai ei wneud dros nos yn arwain at ganlyniadau anfwriadol.
Byddai hefyd yn gofyn am wariant sy'n mynd ymhell y tu hwnt i PR24. Felly, mae'r PR24 yn newid sylweddol mewn buddsoddiad. Mae'n rhaid i ni gadw'r biliau hyn yn fforddiadwy. Os oeddech chi eisiau i Dŵr Cymru neu gwmnïau eraill ledled y DU wneud hyn dros nos, gallai lefel y buddsoddiad ein harwain ni i sefyllfa pan fo etholwyr yn dod i'n drysau, gan ddweud, 'Roeddem ni'n gwybod y byddai'n ddrud, doedden ni ddim yn sylweddoli y byddai mor ddrud â hynny.' Felly, gan gymryd dull graddol priodol at hyn yn seiliedig ar risg, ond i'w wneud mor gyflym â phosibl, yn gymesur â pheidio â thorri cefnau pobl ar filiau anfforddiadwy hefyd, oherwydd yn y pen draw dim ond un grŵp o bobl sy'n talu am hyn a ni a'n hetholwyr sy'n gwneud hynny yn y biliau dŵr.
Rwy'n falch, serch hynny, i ddweud, Dirprwy Lywydd, mai un o'r pethau sy'n dod o ddifidend Dŵr Cymru, os mynnwch chi, sef bod yn fodel nid-er-difidend yw eu bod yn canolbwyntio llawer yn fwy na llawer o gwmnïau dŵr eraill ar wneud yn siŵr bod yr amddiffyniadau ychwanegol y maen nhw'n eu rhoi ar gyfer y cwsmeriaid mwyaf agored i niwed ar waith. Ac mae hynny'n rhywbeth y dylem ei ganmol ac y dylem fod yn falch ohono yma. Diolch.
Deputy First Minister, in your former incarnation as the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee you often eloquently made the case for us not outsourcing legislation to Westminster, but legislating ourselves here. So, maybe you could explain in the first instance why you've failed to persuade yourself of that former case. [Laughter.] At the very least, will you also, alongside any legislative consent motion, bring forward a root-and-branch review of the entire governance model of the water industry, which is what the Secretary of State has said they will do in England, so that we can ask questions about the model we want? There are suggestions in England they're going to get rid of Ofwat. Professor Sir Dieter Helm is suggesting moving to a river catchment regulation body mechanism. Well, what model do we want in Wales? So, can we have that review?
There are some good things in the Bill. So, real-time data of emergency overflows plus automatic fines, but the two aren't currently linked. Isn't there a missed opportunity there? And can he please address the crucial point made by Janet Finch-Saunders? If we do have more severe fines and also more fines overall, surely that money shouldn't end up going to the Treasury in England, which is currently the case. That, actually, should be reinvested particularly in the enforcement regime of NRW, so that we can actually have the benefit of any improvement in regulation.
Dirprwy Brif Weinidog, yn eich ymgnawdoliad blaenorol yn Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn aml, fe wnaethoch chi ddadlau'r achos dros beidio â gofyn i San Steffan lunio deddfwriaeth, ond deddfu ein hunain yma. Felly, efallai y gallech chi egluro yn y lle cyntaf pam rydych wedi methu â pherswadio'ch hun o hynny. [Chwerthin.] O leiaf, a wnewch chi hefyd, ochr yn ochr ag unrhyw gynnig cydsyniad deddfwriaethol, gyflwyno adolygiad trylwyr o fodel llywodraethu cyfan y diwydiant dŵr, sef yr hyn y mae'r Ysgrifennydd Gwladol wedi dweud y byddant yn ei wneud yn Lloegr, fel y gallwn ni ofyn cwestiynau am y model y mae arnom ni ei eisiau? Mae awgrymiadau yn Lloegr y byddan nhw'n cael gwared ar Ofwat. Mae'r Athro Syr Dieter Helm yn awgrymu symud i fecanwaith corff rheoleiddio dalgylch afonydd. Wel, pa fodel oes arnom ni ei eisiau yng Nghymru? Felly, a allwn ni gael yr adolygiad hwnnw?
Mae rhai pethau da yn y Bil. Felly, data amser real o orlifiadau argyfwng ynghyd â dirwyon awtomatig, ond nid yw'r ddau yn gysylltiedig ar hyn o bryd. Onid oes cyfle wedi ei golli yn y fan yna? Ac a all fynd i'r afael â'r pwynt hollbwysig a wnaed gan Janet Finch-Saunders? Os oes gennym ni ddirwyon mwy difrifol a hefyd mwy o ddirwyon yn gyffredinol, siawns na ddylai'r arian hwnnw fynd i'r Trysorlys yn Lloegr yn y pen draw, sy'n wir ar hyn o bryd. Dylid ailfuddsoddi hynny, mewn gwirionedd, yn enwedig yn nhrefn orfodi Cyfoeth Naturiol Cymru, fel y gallwn ni gael budd o unrhyw welliant mewn rheoleiddio.
Adam, thank you very much, and you nicely teased me at the beginning of your contribution, which I might return to at the end. On the reform of any regulatory structure—and we notice, not least as we enter into party conference season, there's a fair bit of discussion around this as well—we'd be keen to be part of any discussions on that, particularly as it affects us here in Wales. Those are not, I have to say, high on our agenda right here now within this Senedd, within the 18 months, as we had the statement from the First Minister earlier on, focusing on delivery. It seems quite a major undertaking, but we would be keen to make sure that the focus of our regulatory system, on protecting the environment, but also protecting individuals, and making sure that we have affordable Bills and we have the level of investment, we'd clearly be keen to be part of any assessment of that and to reflect the different approach that has been taken here in Wales as well.
The fines to England point is an interesting one, because we've tended, in recent years, to very much focus on working together collaboratively in Wales and not necessarily to go down the line of hitting everybody over the head, hitting the water companies over the head, with fines that then do indeed head elsewhere. We've tended to sit people down, in the river summit approach, which my colleague to the right of me actually instigated when he was First Minister, and very successfully worked together with people, to say, 'How do we solve the problems?', as opposed to—. Fines have got their place, by the way. They absolutely do, and that's why we're collaborating now on the UK way forward, the UK legislation coming forward. But we think there is more to be gained, quite frankly, if we can get agreement from everybody that they all have to play their part and then everybody lifting together the water status.
But on your point of my unusual conversion to actually supporting us being involved in collaborating a piece of legislation, you must have been referring to my twin brother, I think. [Laughter.] No. But, quite seriously, I realise that there is an element here of poacher turned gamekeeper. But when I sit in this seat and I look at Bills that come through the King's Speech—. And there are issues with this, I agree with you, because on a point of principle, we would want to, from a Welsh Government perspective, I think, to say when we can do the legislation and we have the time and the space and the focus and the priority to do it, we do it here in Wales. There are a number of good reasons, which we exercised on the Legislation, Justice and Constitution Committee, as to why that's preferable.
But you know, sometimes, as well, when there are good Bills coming forward that will benefit us here in Wales, and we might not have the opportunity to do this for another four or five years or whatever, to come back to it, then I think it's the right thing to come in front of the Senedd and say, 'Here's my explanation of why I think this is right to do in this situation.' It won't always be the case, but I think when we do, we need to put it in front of the Senedd, for their support, for their agreement, and for discussion as well. But the measures I've described today, in the Bill that is coming forward, as long as they are proofed through that screen of, 'Let's make sure that they apply in the right way to Wales', then I think that's a good thing to be involved with and engaged with, and to take that opportunity, rather than wait for perhaps an opportunity that won't come again until another Senedd term. So, I realise I'm a bit of poacher turned gamekeeper on this, but, yes, I plead guilty to that.
Adam, diolch yn fawr iawn, ac fe wnaethoch chi fy mhryfocio'n dda ar ddechrau eich cyfraniad, y gallwn ni ddychwelyd ato ar y diwedd. Ynghylch diwygio unrhyw strwythur rheoleiddio—ac rydym ni'n sylwi, yn anad dim wrth i ni ymrwymo i dymor cynadleddau'r pleidiau, fod tipyn o drafod ynghylch hyn hefyd—byddem yn awyddus i fod yn rhan o unrhyw drafodaethau ar hynny, yn enwedig gan ei fod yn effeithio arnom ni yma yng Nghymru. Nid yw'r rheini, mae'n rhaid i mi ddweud, yn uchel ar ein hagenda yma yn y Senedd hon ar hyn o bryd, o fewn y 18 mis, gan ein bod wedi cael y datganiad gan y Prif Weinidog yn gynharach, gan ganolbwyntio ar gyflawni. Mae'n ymddangos yn ymgymeriad eithaf mawr, ond byddem yn awyddus i sicrhau bod pwyslais ein system reoleiddio, ar ddiogelu'r amgylchedd, ond hefyd amddiffyn unigolion, a sicrhau bod gennym ni Filiau fforddiadwy a bod gennym ni lefel y buddsoddiad, yn amlwg byddem yn awyddus i fod yn rhan o unrhyw asesiad o hynny ac i adlewyrchu'r gwahanol ffordd a ddewiswyd yma yng Nghymru hefyd.
Mae'r pwynt dirwyon i Loegr yn un diddorol, gan ein bod ni wedi tueddu, yn ystod y blynyddoedd diwethaf, i ganolbwyntio'n fawr ar gydweithio yng Nghymru ac nid o reidrwydd i gosbi pawb, cosbi'r cwmnïau dŵr, gyda dirwyon sydd wedyn yn wir yn mynd i rywle arall. Rydym ni wedi tueddu i eistedd i lawr gyda phobl, yn null yr uwchgynhadledd afonydd, a gychwynnodd fy nghydweithiwr i'r dde i mi pan oedd yn Brif Weinidog, ac wedi gweithio'n llwyddiannus iawn gyda phobl, i ddweud, 'Sut ydym ni'n datrys y problemau?', yn hytrach na—. Mae lle i ddirwyon, gyda llaw. Oes yn sicr, a dyna pam rydym ni'n cydweithio nawr ar ffordd ymlaen i'r DU, deddfwriaeth y DU sydd ar fin cael ei chyflwyno. Ond rydym ni'n credu bod mwy i'w ennill, a dweud y gwir, os gallwn ni gael cytundeb gan bawb bod yn rhaid iddyn nhw i gyd chwarae eu rhan ac yna pawb yn codi'r statws dŵr gyda'i gilydd.
Ond ynghylch eich sylw am fy nhroedigaeth anarferol i gefnogi mewn gwirionedd bod yn rhan o gydweithredu ar ddarn o ddeddfwriaeth, mae'n rhaid eich bod wedi bod yn cyfeirio at fy efaill-rwy'n credu. [Chwerthin.] Na. Ond, i siarad o ddifri, rwy'n sylweddoli bod elfen yma o botsiwr yn troi'n gipar. Ond pan wy'n eistedd yn y sedd yma ac edrych ar Filiau sy'n tarddu o Araith y Brenin—. Ac mae problemau gyda hyn, rwy'n cytuno â chi, oherwydd ar bwynt o egwyddor, byddai arnom ni eisiau, o safbwynt Llywodraeth Cymru, rwy'n credu, dweud pryd y gallwn ni wneud y ddeddfwriaeth ac mae gennym yr amser a'r gofod a'r pwyslais a'r flaenoriaeth i'w wneud, rydym ni'n ei wneud yma yng Nghymru. Mae yna nifer o resymau da, yr ydym ni wedi eu trafod yn y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, ynghylch pam mae hynny'n well.
Ond rydych chi'n gwybod, weithiau, hefyd, pan gyflwynir Biliau da a fydd o fantais i ni yma yng Nghymru, ac efallai na chawn ni gyfle i wneud hyn am bedair neu bum mlynedd arall neu beth bynnag, i ddod yn ôl ato, yna rwy'n credu mai dyma'r peth iawn i'w gyflwyno i'r Senedd a dweud, "Dyma fy esboniad pam rwy'n credu bod hyn yn iawn i'w wneud yn y sefyllfa hon." Nid yw hyn bob amser yn wir, ond rwy'n credu pan fyddwn yn gwneud hynny, mae angen i ni ei roi o flaen y Senedd, am eu cefnogaeth, ar gyfer eu cytundeb, ac i'w drafod hefyd. Ond y mesurau rydw i wedi'u disgrifio heddiw, yn y Bil a gyflwynir, cyn belled â'u bod nhw'n cael eu profi ar y sail, 'Gadewch i ni sicrhau eu bod nhw'n berthnasol yn y ffordd iawn i Gymru', yna rwy'n credu bod hynny'n beth da i fod yn rhan ohono ac ymgysylltu ag ef, ac i gymryd y cyfle hwnnw, yn hytrach nag aros am gyfle efallai na fydd yn dod eto tan dymor arall yn y Senedd. Felly, rwy'n sylweddoli fy mod i'n dipyn o botsiwr wedi troi'n gipar ar hyn, ond, ie, rwy'n pledio'n euog i hynny.
The River Dee, in the area I represent, actually crosses the Welsh and English border and exemplifies exactly why it's so important that we need to work in partnership with the UK Government to improve water quality. As well as the reforms in the Water (Special Measures) Bill to improve the water sector, what more is the Welsh Government doing to address the causes of pollution at source?
Mae Afon Dyfrdwy, yn yr ardal rwy'n ei chynrychioli, mewn gwirionedd yn croesi ffin Cymru a Lloegr ac yn dangos yn union pam mae hi mor bwysig bod angen i ni gydweithio â Llywodraeth y DU i wella ansawdd dŵr. Yn ogystal â'r diwygiadau yn y Bil Dŵr (Mesurau Arbennig) i wella'r sector dŵr, beth arall y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael ag achosion llygredd yn lle mae hynny'n digwydd?
Yes, indeed. Well, there are many measures we're taking: the massive investment we've put, for example, in the Teifi catchment. The Teifi catchment is a really good example of taking a multiplicity of approaches to tackle not only CSO pollution, but agricultural pollution, and also metal mine remediation as well. We have got some highly contaminated, quite venerable-aged mines within Wales that are still discharging into particular stretches of river, so we're investing in that as well.
But on the cross-border nature of engagement, this is critical, including in the Dee river. I know the Dee river well and I've canoed the Dee river—upside down in bits of it, unfortunately—but we only get to be able to tackle the Dee river properly if we're actually joining up the approaches across the whole catchment on both sides of the border, and with local authorities, and with landowners and partners. I'm really pleased that, beyond the legislation that I've described today, the engagement that we've had with UK Ministers discussing these very issues has been transformed from the lack of engagement that we previously had. We are literally talking to each other about how can we do more together to identify the sources of pollution, work together on it on a catchment basis, share our research, our expertise, our teams. We have an enormous amount of expertise here in Wales, but so do they in DEFRA colleagues as well. At an official level, some of that has indeed been pooled over recent years, but it's been constrained. Now, there is a feeling that we just need to have a step change in this. So, in the Dee, in some of our SACs like the Usk, in some of our cross-border rivers like the Severn and so on, we really need to be working together far more effectively.
Ie, yn wir. Wel, mae yna lawer o fesurau rydyn ni'n eu gweithredu: y buddsoddiad enfawr rydym ni wedi'i wneud, er enghraifft, yn nalgylch Teifi. Mae dalgylch Teifi yn enghraifft dda iawn o gymryd llu o ddulliau i fynd i'r afael nid yn unig â llygredd o orlifoedd carthffosydd cyfun, ond llygredd amaethyddol, a hefyd gwaith adfer mwyngloddiau metel hefyd. Mae gennym ni byllau glo hynod halogedig, eithaf hyfyw yng Nghymru sy'n dal i ryddhau all-lifoedd i rannau penodol o afonydd, felly rydym ni'n buddsoddi yn hynny hefyd.
Ond o ran natur drawsffiniol ymgysylltu, mae hyn yn hanfodol, gan gynnwys yn Afon Dyfrdwy. Rwy'n adnabod Afon Dyfrdwy yn dda ac rwyf wedi canŵio ar Afon Dyfrdwy—wyneb i waered mewn darnau ohoni, yn anffodus—ond ni allwn ni ond mynd i'r afael ag Afon Dyfrdwy yn iawn os ydym ni mewn gwirionedd yn ymuno â'r dulliau ar draws y dalgylch cyfan ar ddwy ochr y ffin, a chydag awdurdodau lleol, a chyda thirfeddianwyr a phartneriaid. Rwy'n falch iawn, y tu hwnt i'r ddeddfwriaeth rwyf wedi'i disgrifio heddiw, fod yr ymgysylltiad a gawsom ni gyda Gweinidogion y DU yn trafod yr union faterion hyn wedi'i drawsnewid o'r diffyg ymgysylltiad a gawsom ni yn flaenorol. Rydym ni yn llythrennol yn siarad â'n gilydd am sut y gallwn ni wneud mwy gyda'n gilydd i adnabod ffynonellau llygredd, gweithio gyda'n gilydd ar sail dalgylch, rhannu ein hymchwil, ein harbenigedd, ein timau. Mae gennym ni lawer iawn o arbenigedd yma yng Nghymru, ond felly hefyd yng nghydweithwyr DEFRA. Ar lefel swyddogol, mae rhywfaint o hynny wedi'i gyfuno dros y blynyddoedd diwethaf, ond mae wedi'i gyfyngu. Nawr, mae yna deimlad mai dim ond newid sylweddol sydd ei angen arnom ni yn hyn o beth. Felly, yn Afon Dyfrdwy, yn rhai o'n hardaloedd cadwraeth arbennig fel Afon Wysg, yn rhai o'n hafonydd trawsffiniol fel Afon Hafren ac yn y blaen, mae gwir angen i ni fod yn gweithio gyda'n gilydd yn llawer mwy effeithiol.
Mi gyfeirioch chi, Ysgrifennydd Cabinet, yn eich datganiad at yr adolygiad ar reoliadau rheoli llygredd amaethyddol. A allwch chi jest gadarnhau mai ffocws canolog yr adolygiad yna bydd edrych ar y posibilrwydd o fabwysiadu technolegau newydd i geisio cyflawni'r nod y mae'r rheoliadau'n ceisio ei gyflawni? Rŷn ni wedi cyfeirio'n aml at y gwaith mae pobl fel Gelli Aur ac eraill wedi'i wneud i ddatblygu technolegau cyfoes yn y maes yna, a hefyd y defnydd posib o facteria cyfeillgar, probiotics ac yn y blaen, i fynd i'r afael â rhai o'r elfennau yma sydd â'r potensial i lygru cyn iddo fe ddod yn broblem. Byddai gwneud hyn, wrth gwrs, yn caniatáu wedyn i rai o'r rheoliadau yma symud oddi wrth rai o'r dulliau mwy cyntefig sydd gyda ni, fel ffermio yn ôl y calendr.
You referred, Cabinet Secretary, in your statement to the review of agricultural pollution management regulations. Can you just confirm that the central focus of that review will be to look at the possibility of adopting new technologies to seek to deliver the aim that the regulations seek to deliver? We've often referred to the work of people like Gelli Aur and others in developing modern technologies in that area, and the possible use of friendly bacteria and probiotics to tackle some of these elements that have the potential to pollute before it becomes a problem. Doing that, of course, would then allow some of these regulations to move away from some of the more primitive methods that we have, such as calendar-based farming.
I genuinely don't want to pre-empt—and I say this regularly—the work that's going on in terms of looking at agricultural pollution and the way to deal with that. I think it's right to say to the independent chair, 'Look at it, but look at the work that's currently been going on', and including some of the aspects of technological innovation as well, some of the very interesting innovations in apps that are not based on strict lines in calendars. I've been to see it myself; I went to Gelli Aur about a fortnight ago, on a good day, one of the rare good days that we had, and was out there literally in the field with those experts showing me the way in which that did very complex not simply above-ground monitoring, not simply the meteorological stuff, but actually down, deep under the ground, what the groundwater was like and so on, and they have real potential.
But rather than me pre-empt where we might get to on this, I think it's right that the independent chair looks at all the possibilities of regulation, but also, in the work that we're doing on the SFS as well, that we continue to explore what are the best ways in which we do farming that is not 'nature-friendly farming', but is farming that is friendly to nature by its very design—so, which way do we use technology in order to promote good soil quality, lack of run-off, as well as the investment that we're putting into slurry management as well. We're keeping an open mind on this, genuinely, but what we do need to focus on is how do we avoid—. Farmers often say to me, and they'll say it to you as well, 'We're tired of being cast as the villains of the piece', so we need to find the solutions so that they're not the villains of the piece, they're actually the solutions to the challenges that we have, but recognising at the same time that we have to deal with the issue.
We see some tremendous examples of good practice in farming. I've been out with colleagues of your own, in your party, and seen some of the very poor practice as well. It's not the fault, normally, of any individual farmer, but actually, using all the available tools, including technology if it's appropriate, provides some interesting thoughts on the way forward. But we've got to deal with the issue; we can't hide from it, as I keep resolutely saying. Because often in debates like this there's a tendency to focus on one thing or another—'It's the fault of water companies', or, 'It's the fault of house builders'. It's actually that all of us are contributing to it, including individual citizens of Wales, and we all need to find ways to resolve this together.
Does arna i ddim eisiau rhagdybio—ac rwy'n dweud hyn yn rheolaidd—y gwaith sy'n mynd ymlaen o ran edrych ar lygredd amaethyddol a'r ffordd i ymdrin â hynny. Rwy'n credu ei bod hi'n iawn dweud wrth y cadeirydd annibynnol, 'Edrychwch arno, ond edrychwch ar y gwaith sydd wedi bod yn digwydd ar hyn o bryd', a chan gynnwys rhai o agweddau arloesi technolegol hefyd, rhai o'r arloesiadau diddorol iawn mewn apiau nad ydyn nhw'n seiliedig ar linellau llym mewn calendrau. Rwyf wedi bod i'w weld fy hun; es i Gelli Aur tua phythefnos yn ôl, ar ddiwrnod da, un o'r dyddiau da prin a gawsom ni, ac roeddwn allan yno yn llythrennol yn y maes gyda'r arbenigwyr hynny'n dangos i mi y ffordd y gofynnai hynny am waith monitro cymhleth iawn nid yn unig uwchben y ddaear, nid dim ond y pethau meteorolegol, ond mewn gwirionedd i lawr, yn ddwfn o dan y ddaear, beth oedd ansawdd y dŵr daear ac yn y blaen, ac mae ganddyn nhw botensial go iawn.
Ond yn hytrach na fi'n rhagdybio lle gallem gyrraedd ar hyn, rwy'n credu ei bod yn iawn bod y cadeirydd annibynnol yn edrych ar holl bosibiliadau rheoleiddio, ond hefyd, yn y gwaith rydym yn ei wneud ar y cynllun ffermio cynaliadwy hefyd, ein bod yn parhau i archwilio beth yw'r ffyrdd gorau yr ydym yn ffermio nad yw'n 'ffermio sy'n gyfeillgar i natur', ond ei fod yn ffermio sy'n gyfeillgar i natur yn ôl ei union ddyluniad—felly, pa ffordd ydym ni'n defnyddio technoleg er mwyn hyrwyddo ansawdd pridd da, diffyg dŵr ffo, yn ogystal â'r buddsoddiad rydyn ni'n ei wneud i reoli slyri hefyd. Rydym ni'n cadw meddwl agored ar hyn, yn wir, ond yr hyn sydd angen i ni ganolbwyntio arno yw sut ydym ni'n osgoi—. Mae ffermwyr yn aml yn dweud wrtha i, a byddan nhw'n ei ddweud wrthych chi hefyd, 'Rydym ni wedi blino cael ein portreadu fel dihirod y darn', felly mae angen i ni ddod o hyd i'r atebion fel nad nhw yw dihirod y darn, nhw yw'r atebion i'r heriau sydd gennym ni mewn gwirionedd, ond gan gydnabod ar yr un pryd bod yn rhaid i ni ddelio â'r mater.
Gwelwn enghreifftiau gwych o arfer da ym myd ffermio. Rydw i wedi bod allan gyda'ch cyd-Aelodau, yn eich plaid chi, ac wedi gweld rhai o'r arferion gwael iawn hefyd. Nid bai, fel arfer, unrhyw ffermwr unigol yw hyn, ond mewn gwirionedd, mae defnyddio'r holl offer sydd ar gael, gan gynnwys technoleg os yw'n briodol, yn rhoi rhai syniadau diddorol ynghylch y ffordd ymlaen. Ond mae'n rhaid i ni ddelio â'r mater; ni allwn guddio oddi wrtho, fel yr ydw i'n parhau i ddweud yn bendant. Oherwydd yn aml mewn dadleuon fel hyn mae tuedd i ganolbwyntio ar un peth neu'i gilydd—'Mae'n fai cwmnïau dŵr', neu, 'Mae'n fai adeiladwyr tai'. Mewn gwirionedd, mae pob un ohonom ni'n cyfrannu ato, gan gynnwys dinasyddion unigol Cymru, ac mae angen i bob un ohonom ni ddod o hyd i ffyrdd o ddatrys hyn gyda'n gilydd.
Ac yn olaf, Joyce Watson.
Finally, Joyce Watson.
I welcome your statement, Minister, and I know that we're all aware of climate change. In terms of the nutrient management board, they have to factor in the fact that we had the wettest winter, autumn and spring on record last year, and it will probably be the same again next year. And yet all our management is not really allowing for those situations going forward. I note that you're going to get a report in March, which seems a long way away, considering we were supposed to have reports, and then we haven't had them, and here we are again. What are you doing in the meantime? We can't wait until March to find out that this has all happened again, and that we're surprised by it. We can't be surprised by it any more. What's happening in the meantime beyond what you've outlined and beyond what you've already said at length today?
Rwy'n croesawu eich datganiad, Gweinidog, a gwn fod pob un ohonom yn ymwybodol o newid hinsawdd. O ran y bwrdd rheoli maethynnau, mae'n rhaid iddo ystyried y ffaith ein bod wedi cael y gaeaf, yr hydref a'r gwanwyn gwlypaf erioed y llynedd, ac mae'n debyg y bydd yr un peth eto y flwyddyn nesaf. Ac eto, nid yw'r ffordd rydym yn rheoli pethau yn caniatáu ar gyfer y sefyllfaoedd hynny wrth symud ymlaen. Nodaf eich bod yn mynd i gael adroddiad ym mis Mawrth, sy'n ymddangos yn bell i ffwrdd, o ystyried ein bod ni i fod i gael adroddiadau, ac yna nid ydym wedi eu cael, a dyma ni eto. Beth ydych chi'n ei wneud yn y cyfamser? Allwn ni ddim aros tan fis Mawrth i ddarganfod bod hyn i gyd wedi digwydd eto, a bod hynny'n ein synnu. Allwn ni ddim gael ein synnu ganddo mwyach. Beth sy'n digwydd yn y cyfamser y tu hwnt i'r hyn rydych wedi'i amlinellu a thu hwnt i'r hyn rydych eisoes wedi'i ddweud yn fanwl heddiw?
I don't think we can wait to take action on these issues, and we're genuinely not. The nutrient management boards—which you referred to, Joyce, quite rightly—when they were established, were designed to look at the load of phosphates in rivers and how that could be tackled, but also to create some headroom that we could also have economic growth, with building things like social housing. Because we found that the phosphate loads in rivers were so high in some, including our SAC rivers—our most important, and including parts of rural mid Wales—we simply couldn't allow, under the regulatory structure, housing development, when people were crying out for homes. That has actually already had benefits.
We have released hundreds upon hundreds of potential development of new homes and affordable homes and social housing. We now need them to be built. That's the thing, there's the challenge. So, we don't wait, we get on with the nutrient management board approach, and we release that headspace. We work on it right now. And my thanks to all those who are involved with the half a dozen nutrient management boards on those key rivers for the work they've done already. I'm hoping to shortly be going out to visit them and discuss with them what more they can do.
Similarly, on the river summits, that has not been a standstill process. Bringing those people together has already had dividends in terms of the commitments that they've made, the actions that they've taken on those rivers to improve those areas. The Dŵr Cymru investment plan, which I refer to at the moment, has been driven by that approach again—how does everybody contribute to resolving these issues. But I would say you're challenge is right, Joyce. Let's get on with it now, let's not wait for PR24, let's not wait for, simply, the end of the deliberations of the chair of the agricultural pollution regulations—let's get on with it now, but then let's also have the ambition that says we need to go further and faster.
The First Minister made it clear earlier on in her statement on priorities—in which nature and climate were very clearly included—that it's all now about delivery. Part of what we do in these mechanisms we've created, rightly, that bring everybody together and challenge them is now how much more can we do in the 12 months ahead, the 18 months ahead, but actually beyond the election as well. Because the task of clearing up our rivers is huge, but I have to say that what we did previously on things like bathing water quality shows what we can do if we have the will to do it. Collectively, we are willing to will the means to do it. Thank you, Joyce.
Nid wyf yn credu y gallwn aros i weithredu ar y materion hyn, ac nid ydym mewn gwirionedd. Cafodd y byrddau rheoli maethynnau—y gwnaethoch gyfeirio atynt, Joyce, yn hollol gywir—pan gawsant eu sefydlu, eu cynllunio i edrych ar lwyth ffosffadau mewn afonydd a sut y gellid mynd i'r afael â hynny, ond hefyd i greu rhywfaint o hyblygrwydd y gallem hefyd gael twf economaidd, gydag adeiladu pethau fel tai cymdeithasol. Oherwydd i ni ganfod bod y llwythi ffosffad mewn afonydd mor uchel mewn rhai ohonynt, gan gynnwys ein hafonydd ACA—ein rhai pwysicaf, ac yn cynnwys rhannau o gefn gwlad canolbarth Cymru—yn syml ni allem ganiatáu, o dan y strwythur rheoleiddio, ddatblygiadau tai, pan oedd pobl yn galw'n daer am gartrefi. Mae hynny eisoes wedi cael buddiannau.
Rydym wedi rhyddhau cannoedd ar gannoedd o ddatblygiadau posibl o gartrefi newydd a chartrefi fforddiadwy a thai cymdeithasol. Nawr, mae angen iddynt gael eu hadeiladu. Dyna'r peth, dyna'r her. Felly, nid ydym yn aros, rydym yn bwrw ymlaen â dull y byrddau rheoli maethynnau, ac rydym yn rhyddhau'r lle hwnnw i feddwl. Rydym yn gweithio arno nawr. A diolch i bawb sy'n ymwneud â'r hanner dwsin o fyrddau rheoli maethynnau ar yr afonydd allweddol hynny am y gwaith y maent wedi'i wneud eisoes. Rwy'n gobeithio mynd allan yn fuan i ymweld â nhw a thrafod gyda nhw beth arall y gallant ei wneud.
Yn yr un modd, ar uwchgynadleddau afonydd, ni fu honno'n broses segur. Mae dod â'r bobl hynny at ei gilydd eisoes wedi talu ar ei ganfed o ran yr ymrwymiadau y maent wedi'u gwneud, y camau y maent wedi'u cymryd ar yr afonydd hynny i wella'r ardaloedd hynny. Mae cynllun buddsoddi Dŵr Cymru, yr wyf yn cyfeirio ato ar hyn o bryd, wedi cael ei ysgogi gan y dull hwnnw eto—sut mae pawb yn cyfrannu at ddatrys y materion hyn. Ond byddwn i'n dweud eich bod eich her yn iawn, Joyce. Gadewch i ni fwrw ymlaen â hyn nawr, gadewch i ni beidio ag aros am PR24, gadewch i ni beidio ag aros am, yn syml, ddiwedd trafodaethau cadeirydd y rheoliadau llygredd amaethyddol—gadewch i ni fwrw ymlaen â hyn nawr, ond yna gadewch i ni hefyd gael yr uchelgais sy'n dweud bod angen i ni fynd ymhellach ac yn gyflymach.
Dywedodd y Prif Weinidog yn glir yn gynharach yn ei datganiad ar flaenoriaethau—lle cafodd natur a hinsawdd eu cynnwys yn glir iawn—fod y cyfan nawr yn ymwneud â chyflawni. Rhan o'r hyn a wnawn yn y mecanweithiau hyn rydym wedi'u creu, yn briodol, sy'n dod â phawb at ei gilydd ac yn eu herio yw faint mwy y gallwn ei wneud nawr yn y 12 mis sydd i ddod, y 18 mis sydd i ddod, ond mewn gwirionedd y tu hwnt i'r etholiad hefyd. Oherwydd mae'r dasg o glirio ein hafonydd yn enfawr, ond mae'n rhaid i mi ddweud bod yr hyn a wnaethom yn flaenorol ar bethau fel ansawdd dŵr ymdrochi yn dangos yr hyn y gallwn ei wneud os oes gennym yr ewyllys i'w wneud. Gyda'n gilydd, rydym yn barod i wneud hynny. Diolch, Joyce.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 14 heddiw yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar brydau ysgol am ddim i holl blant ysgolion cynradd. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, Lynne Neagle.
Item 14 today is a statement by the Cabinet Secretary for Education on universal primary free school meals. I call on the Cabinet Secretary for Education, Lynne Neagle.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Wales can be proud of its record within the UK as a nation of firsts. We were the first to introduce free prescriptions, the first to enshrine the rights of children in our domestic law, the first to legislate to protect and secure the well-being of future generations. And now I am both pleased and proud to confirm that Wales is the first UK nation to offer free school meals to all primary pupils. This transformational intervention, which represents an important step towards the tackling of child poverty and hunger, is already making a real difference in schools and communities right across Wales. I've seen this difference first-hand: families with more money in their pockets, children socialising and eating together, with none of the stigma some used to feel at the offer of a free lunch, and none of the worry about whether they can afford that day's meal.
Diolch, Llywydd. Gall Cymru fod yn falch o'i record yn y DU fel cenedl lle mae pethau'n digwydd am y tro cyntaf. Ni oedd y cyntaf i gyflwyno presgripsiynau am ddim, y cyntaf i ymgorffori hawliau plant yn ein cyfraith ddomestig, y cyntaf i ddeddfu i ddiogelu a sicrhau llesiant cenedlaethau'r dyfodol. A nawr, rwy'n falch o gadarnhau mai Cymru yw'r genedl gyntaf yn y DU i gynnig prydau ysgol am ddim i bob disgybl cynradd. Mae'r ymyrraeth drawsnewidiol hon, sy'n cynrychioli cam pwysig tuag at fynd i'r afael â thlodi a newyn plant, eisoes yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol mewn ysgolion a chymunedau ledled Cymru. Rwyf wedi gweld y gwahaniaeth hwn yn uniongyrchol: teuluoedd â mwy o arian yn eu pocedi, plant yn cymdeithasu ac yn bwyta gyda'i gilydd, heb ddim o'r stigma yr oedd rhai yn arfer ei deimlo am gael cynnig cinio am ddim, a dim o'r pryder ynghylch a allant fforddio pryd bwyd y diwrnod hwnnw.
Children and parents are being encouraged to try new foods as part of redesigned menus and greater promotion of the importance of healthy eating. These are longer term impacts on our future generations, which are key to reducing inequalities and maximising health outcomes. It is not just about the food on the plate. I've also been impressed by a wide range of Welsh Government-funded projects making best use of Welsh and locally grown produce. Lessons learned from these approaches, in time, will better connect learners with the food that they eat, impact local supply chains, and support the Welsh economy. This builds on the momentum achieved to date, where we have seen collaborative public procurement approaches and the introduction of universal primary meals more than double local authority spend on Welsh food since 2021.
Dirprwy Lywydd, I am pleased to confirm that this commitment has been delivered ahead of schedule. As of the start of term, 176,000 learners are newly eligible for a meal, and almost 30 million additional meals have been served since the launch—truly remarkable figures. Alongside our free and subsidised school milk scheme, and our commitment to maintain free breakfasts for primary pupils, Wales has the most generous school food offer across all UK nations. This is something we can all be rightly proud of.
But it hasn't been straightforward. Change on this scale never is. Today's statement follows more than two years of collaboration and collective effort across the education system, and beyond, in what can only be described as a 'team Wales' approach. To make this happen, we had to get the building blocks in place by delivering vital upgrades to school kitchens and dining infrastructure, investing more than £60 million capital funding. Suffice to say, none of this would have been possible without the determined efforts of our local authority partners, their contracted service providers, catering teams, and schools. All have worked tirelessly to make this transformational intervention a reality. I would like to place on the record my gratitude for their support. Thank you. I would also like to extend my thanks to Siân Gwenllian, who, as Plaid Cymru designated Member for the co-operation agreement, worked closely with the Welsh Government and Ministers to help ensure the success of this policy.
With the commitment now fully rolled out, our focus turns increasingly to how we embed the lessons from implementation and further improve delivery. We don't just want to be the first; we also want to be the best. We targeted universal provision in primary because of our understanding that child poverty is higher in families with younger children. So, as an initial priority, I want to understand the barriers that may be discouraging some learners from eating a school meal. Take-up of the offer sits at around 75 per cent nationally once levels of attendance are factored in, but there are parts of Wales where take-up varies, and the reasons why are not immediately apparent. I have committed to publishing this data so that conversations can take place locally, exploring what might be driving these differences.
Secondly, this offer will be evaluated, and evidence-based recommendations will be used to drive improvement. A contractor has been appointed and fieldwork begins in the autumn term. The voices of children and partners will be front and centre as this work is taken forward, providing insights to enhance delivery and explore emerging impacts. Thirdly, we will continue to explore how public procurement approaches can further increase local food production and distribution. Through these efforts, we aim to benefit local economies and better connect learners with the origins of the food they eat. The boost to demand provides huge opportunities to work with partners to increase the supply of Welsh food onto the school plate. We will, therefore, learn from the project activity under way and embed new ways of working.
Finally, as I set out earlier, we want the best school food offer in the UK. To deliver that, we must afford our current and future generations of learners the healthiest start we can offer them. We all share concerns about health inequalities experienced by children and the impact this has on health and well-being, now and into their futures. Poor diet is a contributing factor. School food can account for a third or more of a child’s weekday intake, and make a positive contribution towards ensuring a healthy balanced diet and good eating habits. We will therefore revise the healthy eating in schools regulations and guidance, reflecting on the latest available scientific recommendations and advice on nutrition and portion sizes. This work is already under way. A public consultation is being developed for spring 2025 and the revised regulations will be made and laid before the Senedd in January 2026, coming into force shortly after. As with the roll-out of universal primary free school meals, this will be a collaborative effort, and I look forward to listening to Members of the Senedd and the Welsh public as part of a continuing team Wales approach. Diolch.
Mae plant a rhieni yn cael eu hannog i roi cynnig ar fwydydd newydd fel rhan o fwydlenni wedi'u hailgynllunio a mwy o hyrwyddo pwysigrwydd bwyta'n iach. Mae'r rhain yn effeithiau tymor hwy ar genedlaethau'r dyfodol, sy'n allweddol i leihau anghydraddoldebau a sicrhau'r canlyniadau iechyd gorau posibl. Nid yw'n ymwneud â'r bwyd ar y plât yn unig. Mae amrywiaeth eang o brosiectau a ariennir gan Lywodraeth Cymru sy'n gwneud y defnydd gorau o gynnyrch Cymreig a chynnyrch sydd wedi'i dyfu'n lleol wedi creu argraff arnaf hefyd. Gydag amser, bydd y gwersi a ddysgwyd o'r dulliau hyn yn cysylltu dysgwyr â'r bwyd y maent yn ei fwyta, yn effeithio ar gadwyni cyflenwi lleol, ac yn cefnogi economi Cymru. Mae hyn yn adeiladu ar y momentwm a gyflawnwyd hyd yma, lle rydym wedi gweld dulliau caffael cyhoeddus cydweithredol a chyflwyno prydau am ddim i bob plentyn ysgol gynradd yn dyblu gwariant awdurdodau lleol ar fwyd o Gymru, a mwy, ers 2021.
Dirprwy Lywydd, rwy'n falch o gadarnhau bod yr ymrwymiad hwn wedi'i gyflawni yn gynt na'r disgwyl. Ar ddechrau'r tymor, mae 176,000 o ddysgwyr newydd yn gymwys i gael pryd bwyd, ac mae bron i 30 miliwn o brydau ychwanegol wedi cael eu gweini ers y lansiad—ffigurau gwirioneddol ryfeddol. Ochr yn ochr â'n cynllun llaeth ysgol am ddim ac â chymhorthdal, a'n hymrwymiad i barhau i roi brecwast am ddim i ddisgyblion cynradd, Cymru sydd â'r arlwy bwyd ysgol mwyaf hael o blith holl wledydd y DU. Mae hyn yn rhywbeth y gall bob un ohonom fod yn haeddiannol falch ohono.
Ond nid yw wedi bod yn syml. Nid yw newid o'r maint hwn byth yn syml. Mae'r datganiad heddiw yn dilyn mwy na dwy flynedd o gydweithio ac ymdrech ar y cyd ar draws y system addysg, a thu hwnt, yn yr hyn y gellir ond ei ddisgrifio fel dull 'tîm Cymru'. Er mwyn gwneud i hyn ddigwydd, roedd yn rhaid i ni roi'r blociau adeiladu yn eu lle drwy wneud gwaith uwchraddio hanfodol i geginau a seilwaith bwyta ysgolion, gan fuddsoddi mwy na £60 miliwn o gyllid cyfalaf. Digon yw dweud na fyddai dim o hyn wedi bod yn bosibl heb ymdrechion penderfynol ein partneriaid awdurdod lleol, eu darparwyr gwasanaeth dan gontract, timau arlwyo, ac ysgolion. Mae pob un ohonynt wedi gweithio'n ddiflino i wireddu'r ymyrraeth drawsnewidiol hon. Hoffwn gofnodi fy niolch am eu cefnogaeth. Diolch. Hoffwn ddiolch hefyd i Siân Gwenllian, sydd, fel Aelod dynodedig Plaid Cymru dros y cytundeb cydweithio, wedi gweithio'n agos gyda Llywodraeth Cymru a Gweinidogion Cymru er mwyn helpu i sicrhau llwyddiant y polisi hwn.
Gyda'r ymrwymiad wedi'i gyflwyno'n llawn erbyn hyn, mae ein ffocws yn troi fwyfwy at sut rydym yn ymgorffori'r gwersi o'r broses weithredu a gwella'r ddarpariaeth ymhellach. Nid ydym am fod y cyntaf yn unig; rydym am fod y gorau hefyd. Gwnaethom dargedu darpariaeth i bawb mewn ysgolion cynradd oherwydd ein dealltwriaeth bod tlodi plant yn uwch ymhlith teuluoedd â phlant iau. Felly, fel blaenoriaeth gychwynnol, rwyf am ddeall y rhwystrau a all fod yn atal rhai dysgwyr rhag peidio â bwyta pryd ysgol. Mae'r nifer sy'n manteisio ar y cynnig oddeutu 75 y cant yn genedlaethol unwaith y caiff lefelau presenoldeb eu hystyried, ond mae rhannau o Gymru lle mae'r nifer sy'n manteisio ar y cynnig yn amrywio, ac nid yw'r rhesymau pam yn amlwg ar unwaith. Rwyf wedi ymrwymo i gyhoeddi'r data hwn fel y gellir cynnal sgyrsiau yn lleol, gan archwilio beth allai fod yn ysgogi'r gwahaniaethau hyn.
Yn ail, bydd y cynnig hwn yn cael ei werthuso, a bydd argymhellion sy'n seiliedig ar dystiolaeth yn cael eu defnyddio i ysgogi gwelliant. Mae contractwr wedi'i benodi a bydd gwaith maes yn dechrau yn nhymor yr hydref. Bydd lleisiau plant a phartneriaid yn flaenllaw ac yn ganolog wrth i'r gwaith hwn fynd rhagddo, gan ddarparu mewnwelediadau i wella'r ddarpariaeth ac archwilio effeithiau sy'n dod i'r amlwg. Yn drydydd, byddwn yn parhau i archwilio sut y gall dulliau caffael cyhoeddus gynyddu ymhellach faint o fwyd sy'n cael ei gynhyrchu a'i ddosbarthu'n lleol. Drwy'r ymdrechion hyn, ein nod yw sicrhau bod budd i economïau lleol a chysylltu dysgwyr yn well â gwreiddiau'r bwyd y maent yn ei fwyta. Mae'r cynnydd yn y galw yn darparu cyfleoedd enfawr i weithio gyda phartneriaid i gynyddu'r cyflenwad o fwyd Cymreig ar blât yr ysgol. Felly, byddwn yn dysgu o weithgaredd y prosiect sydd ar y gweill ac yn ymgorffori ffyrdd newydd o weithio.
Yn olaf, fel y nodais yn gynharach, rydym eisiau'r cynnig bwyd ysgol gorau yn y DU. Er mwyn cyflawni hynny, mae'n rhaid i ni roi'r dechrau iachaf y gallwn ei gynnig i'r genhedlaeth bresennol o ddysgwyr a dysgwyr yn y dyfodol. Mae pob un ohonom yn rhannu pryderon am anghydraddoldebau iechyd a brofir gan blant a'r effaith y mae hyn yn ei chael ar iechyd a llesiant, nawr ac yn y dyfodol. Mae deiet gwael yn ffactor sy'n cyfrannu at hyn. Gall bwyd ysgol gyfrif am draean neu fwy o gymeriant plentyn yn ystod yr wythnos, a gwneud cyfraniad cadarnhaol tuag at sicrhau deiet cytbwys iach ac arferion bwyta da. Felly, byddwn yn adolygu'r rheoliadau a'r canllawiau bwyta'n iach mewn ysgolion, gan fyfyrio ar yr argymhellion a'r cyngor gwyddonol diweddaraf sydd ar gael ar faeth a maint dognau. Mae'r gwaith hwn eisoes ar y gweill. Mae ymgynghoriad cyhoeddus yn cael ei ddatblygu ar gyfer gwanwyn 2025 a bydd y rheoliadau diwygiedig yn cael eu gwneud a'u gosod gerbron y Senedd ym mis Ionawr 2026, gan ddod i rym yn fuan wedyn. Fel yn achos cyflwyno prydau ysgol am ddim i bob plentyn ysgol gynradd, bydd hon yn ymdrech gydweithredol, ac edrychaf ymlaen at wrando ar Aelodau'r Senedd a'r cyhoedd yng Nghymru fel rhan o ddull parhaus tîm Cymru. Diolch.
Can I thank you, Cabinet Secretary, for your statement today? And I agree with some of the points you made, particularly where you mentioned about the impact a poor diet can have, not only on a young person’s well-being, but on their learning and their ability to learn and engage in the classroom as well, and that’s why I was disappointed to see some of the recommendations we saw in April from the children’s commissioner, the survey that she did with young people looking at the impact of the school meals they had and seeking views from young people on the school meals that they had. You mentioned, going forward, that the voices of children and younger people would be integral to how this policy develops going forward, and I hope that the work of the children’s commissioner will be a huge part of that, because what we learnt from the children’s commissioner is that as many as 80 per cent of young people said that they were still hungry after a school meal, and as you rightly identified, for many young people, this will be their primary meal. This might be the only meal they access in a day, and so it is worrying, I think, to me, that so, so many young people are leaving lunchtime in school, with a meal provided by the school, hungry at the end of it. We also saw in that survey that 44 per cent said that even if they were still hungry, they weren’t able to have seconds, even if they asked for it. So, how can we make the system a bit more flexible, not only in terms of the food that is available, but actually listening to learners, perhaps on a day-by-day basis, let alone the kind of overarching guidance that we will come on to? But on that point about portion sizes, because I think this is at the heart of all of this, and you mentioned it at the end of your statement there, Cabinet Secretary—.
Now, at present, it seems there is a clear difference, obviously in the guidance between primary and secondary schools, but not necessarily within those primary and secondary schools, and, obviously, a learner just starting their primary education is going to have very different needs to someone in year 6, for example, but that currently isn’t reflected in the guidance. You mentioned that that will be looked at, but I was a bit worried to see that that wouldn’t be looked at, or laid before the Senedd, I should say, until 2026, which is an awfully long time for young people in schools to be going hungry. So, what steps are you taking in the immediate future to look at that in more detail? Because, as I say, if that is their only meal, we cannot be content with that situation continuing.
A number of parents have also raised with me some of the quality of some of the meals that are being received across Wales. Now, obviously, in some instances, it’s going to be subjective, so it’s quite hard to paint this picture accurately, but I think you will be aware, probably, Cabinet Secretary, as well as I am, that parents and others mention the quality of some of the meals that they receive. That is no fault of the teaching staff, but sometimes it can be something that can differ on a day-to-day basis. So, how can we ensure that we’ve got a consistent quality of meal as well as the portion sizes that we’ve mentioned?
Now, we also learnt—. Some of the claims, I should say, that have been made about the universalism, if you like, of the free-school-meals policy, are around attendance, and I'm obviously worried that, if you're not coming into school, you won't be able to access that school meal in the first instance. So, without getting too far off topic, you see why attendance is actually important, not just to a child's academic career, but also their ability to eat altogether. So, how can we boost attendance, like I say, not just for academic purposes, but for these reasons as well? What lessons have you learned so far in terms of whether this policy is actually boosting attendance in our schools, because some of the academic research around it is mixed? Some academics I've seen argue that it does have that positive impact on attendance, others argue that it's minimal. I just wonder what assessment the Welsh Government has made of the impact of the free-school-meal roll-out so far.
And then finally, I just wanted to make the point about the take-up, which you mentioned in your statement was about 75 per cent. That is encouraging, but probably not where it should be, if I'm honest. So, we looked at why, some of the reasons, and maybe I've already discussed some of the reasons around quality, around portion sizes, but I was very interested in that geographical disparity that you mentioned as well, which probably tells you there's a kind of underlying story, somewhere along the line. You've committed to publishing the data. Can I understand the time frames you expect to publish that data by, but also whether there will be some kind of marketing campaign or some kind of campaign with young people, parents so that they can understand the policy, understand their entitlement and understand the value of a good school meal? Thank you.
A gaf fi ddiolch i chi, Ysgrifennydd Cabinet, am eich datganiad heddiw? Ac rwy'n cytuno â rhai o'r pwyntiau a wnaethoch, yn enwedig pan wnaethoch sôn am yr effaith y gall deiet gwael ei chael, nid yn unig ar les person ifanc, ond ar ei ddysgu a'i allu i ddysgu ac ymgysylltu yn yr ystafell ddosbarth hefyd, a dyna pam y cefais fy siomi o weld rhai o'r argymhellion a welsom ym mis Ebrill gan y comisiynydd plant, yr arolwg a wnaeth gyda phobl ifanc yn edrych ar effaith y prydau ysgol yr oeddent yn eu cael ac yn ceisio barn pobl ifanc am y prydau ysgol yr oeddent yn eu cael. Gwnaethoch sôn, wrth symud ymlaen, y byddai lleisiau plant a phobl iau yn rhan annatod o'r ffordd y bydd y polisi hwn yn datblygu yn y dyfodol, ac rwy'n gobeithio y bydd gwaith y comisiynydd plant yn rhan enfawr o hynny, oherwydd yr hyn a ddysgon ni gan y comisiynydd plant yw bod cynifer ag 80 y cant o bobl ifanc yn dweud eu bod yn dal i fod eisiau bwyd ar ôl pryd ysgol, ac fel y nodwyd gennych yn gywir, i lawer o bobl ifanc, dyma fydd eu prif bryd bwyd. Efallai mai dyma'r unig bryd y byddant yn ei gael mewn diwrnod, ac felly mae'n peri pryder, rwy'n credu, i mi, fod cynifer o bobl ifanc yn gadael amser cinio yn yr ysgol, gyda phryd o fwyd a ddarperir gan yr ysgol, yn llwglyd ar y diwedd. Gwelsom hefyd yn yr arolwg hwnnw fod 44 y cant yn dweud, hyd yn oed os oeddent yn dal i fod eisiau bwyd, nad oeddent yn gallu cael rhagor, hyd yn oed os oeddent yn gofyn amdano. Felly, sut allwn ni wneud y system ychydig yn fwy hyblyg, nid yn unig o ran y bwyd sydd ar gael, ond gwrando ar ddysgwyr, o ddydd i ddydd efallai, heb sôn am y math o ganllawiau cyffredinol y deuwn atynt? Ond ar y pwynt hwnnw ynglŷn â maint dognau, oherwydd rwy'n credu bod hyn wrth wraidd hyn i gyd, ac fe wnaethoch ei grybwyll ar ddiwedd eich datganiad yn y fan yna, Ysgrifennydd Cabinet—.
Nawr, ar hyn o bryd, mae'n ymddangos bod gwahaniaeth clir, yn amlwg yn y canllawiau rhwng ysgolion cynradd ac uwchradd, ond nid o reidrwydd o fewn yr ysgolion cynradd ac uwchradd hynny, ac, yn amlwg, bydd gan ddysgwr sy'n dechrau ei addysg gynradd anghenion gwahanol iawn i rywun ym mlwyddyn 6, er enghraifft, ond nid yw hynny'n cael ei adlewyrchu yn y canllawiau ar hyn o bryd. Gwnaethoch sôn y bydd hynny'n cael ei ystyried, ond roeddwn yn poeni braidd o weld na fyddai hynny'n cael ei ystyried, na'i osod gerbron y Senedd, ddylwn i ddweud, tan 2026, sy'n gyfnod eithriadol o hir i bobl ifanc mewn ysgolion fod yn llwglyd. Felly, pa gamau fyddwch chi'n eu cymryd yn y dyfodol agos i ystyried hynny'n fanylach? Oherwydd, fel y dywedais, os mai dyna eu hunig bryd o fwyd, allwn ni ddim fod yn fodlon i'r sefyllfa honno barhau.
Mae nifer o rieni hefyd wedi sôn wrthyf am ansawdd rhai o'r prydau bwyd a geir ledled Cymru. Nawr, yn amlwg, mewn rhai achosion, mae'n mynd i fod yn oddrychol, felly mae'n eithaf anodd cyfleu'r darlun hwn yn gywir, ond rwy'n credu y byddwch yn ymwybodol, fwy na thebyg, Ysgrifennydd Cabinet, fel yr wyf innau, fod rhieni ac eraill yn sôn am ansawdd rhai o'r prydau a gânt. Nid y staff addysgu sydd ar fai am hynny, ond weithiau gall fod yn rhywbeth a all fod yn wahanol o ddydd i ddydd. Felly, sut allwn sicrhau bod gennym brydau bwyd o ansawdd cyson yn ogystal â'r meintiau dognau rydym wedi'u crybwyll?
Nawr, fe ddysgon ni hefyd—. Mae rhai o'r honiadau, dylwn i ddweud, sydd wedi eu gwneud am gyffredinolrwydd, os mynnwch, y polisi prydau ysgol am ddim, yn ymwneud â phresenoldeb, ac yn amlwg rwy'n poeni na fyddwch yn gallu cael y pryd ysgol hwnnw yn y lle cyntaf os nad ydych yn dod i'r ysgol. Felly, heb grwydro'n rhy bell oddi ar y pwnc, fe welwch chi pam mae presenoldeb yn bwysig mewn gwirionedd, nid yn unig i yrfa academaidd plentyn, ond hefyd ei allu i fwyta'n gyfan gwbl. Felly, sut allwn ni gynyddu presenoldeb, fel rwy'n ei ddweud, nid yn unig at ddibenion academaidd, ond am y rhesymau hyn hefyd? Pa wersi rydych wedi'u dysgu hyd yma o ran a yw'r polisi hwn yn hybu presenoldeb yn ein hysgolion mewn gwirionedd, oherwydd mae rhywfaint o'r ymchwil academaidd yn ei gylch yn gymysg? Rwyf wedi gweld rhai academyddion yn dadlau ei fod yn cael yr effaith gadarnhaol honno ar bresenoldeb, mae eraill yn dadlau mai ychydig iawn o effaith mae'n ei chael. Tybed pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith cyflwyno prydau ysgol am ddim hyd yma.
Ac yna, yn olaf, roeddwn i eisiau gwneud pwynt ynglŷn â'r nifer sy'n manteisio ar y cynnig, y gwnaethoch sôn yn eich datganiad ei fod tua 75 y cant. Mae hynny'n galonogol ond nid yw, fwy na thebyg, lle y dylai fod, a dweud y gwir. Felly, gwnaethom ystyried pam, rhai o'r rhesymau, ac efallai fy mod eisoes wedi trafod rhai o'r rhesymau ynghylch ansawdd, ynghylch maint dognau, ond roedd gen i ddiddordeb mawr yn yr anghyfartaledd daearyddol hwnnw y gwnaethoch sôn amdano hefyd, sydd fwy na thebyg yn dweud wrthych fod rhyw fath o stori gudd, rhywle ar hyd y ffordd. Rydych wedi ymrwymo i gyhoeddi'r data. A gaf i ddeall yr amserlenni disgwyliedig ar gyfer cyhoeddi'r data, ond hefyd a fydd rhyw fath o ymgyrch farchnata neu ryw fath o ymgyrch gyda phobl ifanc, rhieni fel y gallant ddeall y polisi, deall eu hawl a deall gwerth pryd o fwyd da yn yr ysgol? Diolch.
Thank you very much, Tom, for that constructive response and series of questions, and you are absolutely right to highlight the importance of this, not just to children's attainment and learning, but for their health. Indeed, it's one less thing for parents to worry about, isn't it, if they're struggling with money? They don't have to worry about finding that money for them to go into school in the morning.
I'm absolutely committed to having the voices of children at the centre of any review that we do of this work, and I'm also really keen to involve the children's commissioner as well. Obviously, I'm very mindful of the work that she did and the findings that she made on portion sizes, and I don't want any child to be going hungry in school. Although we are going to be reviewing the portion sizes, I'd just like to assure the Senedd that the current guidance, currently, allows for additional portions of things like fruit and vegetables to be served beyond the minimum expectation, and also recommends that pupils can be offered extra bread et cetera to help satisfy larger appetites. We've also written to local authorities to remind them that they have the discretion to give children food. We don't want anyone to go without food because they can't afford it.
In terms of the quality of meals, the meals are currently subject to our healthy eating regulations, and they've been in force since 2013. Schools have to comply with those, but we know that many schools already go over and above these requirements as they're set out. Local authorities have a role to play in making sure that schools are complying with those, but part of the work that we're doing on reviewing the regulations will involve looking at the role that Estyn plays in their inspections in making sure that healthy food is available.
I hear your concerns about the timescales, and that, indeed, is something that I've queried myself as Cabinet Secretary. We want this to be done as quickly as possible, but we also want it to be done right. We've prioritised the implementation of what was a really big ask with this universal primary free-school-meal roll-out, and local authorities have been fully engaged with schools and other partners in delivering that, so that was a priority for us, and now we've moved on to reviewing the healthy eating regulations. But it is important that we do that in a way that takes account of—. We don't want any unintended consequences from changing the regulations too quickly, and I know that local authorities are quite concerned about that. So, a public consultation will be developed in April 2025 and then the revised regulations will be laid before the Senedd in January 2026. But we've already established three multi-agency task and finish groups to understand the current landscape and gather evidence. I've also agreed to a request from local authorities, in partnership with the Welsh Local Government Association, for a period of pre-consultation testing, because we don't want to be in a position where changes that we make as a result of this actually hinder the take-up of free school meals.
You're correct in what you said about the take-up. We'd originally aimed for a take-up of around 86 per cent; obviously, we're not there yet, but we already have a very proactive campaign called 'Get help with school costs', which we're using to promote the availability of universal free primary school meals and that work will continue. And in terms of publication of the data, at the moment, the data is what we would've collected on a management basis, so it hasn't undergone the kind of rigorous processes that data we would normally publish have, but we have now established a working group with local government to look at the issues around take-up, but also to look at what we can do to make sure that we've got the high-quality data that we need. It is complicated and when I've done school visits I've asked about it, but some children will have a free school meal every other day; they'll have it if there's something that they fancy on the menu. Some schools have got cashless catering systems—not all schools have. So, it is quite a big piece of work, but we are committed to getting that information and publishing it and also to working with local authorities through that new working group to make sure that we drive up take-up right across Wales.
Diolch yn fawr iawn, Tom, am yr ymateb adeiladol hwnnw a'r gyfres o gwestiynau, ac rydych yn llygad eich lle i dynnu sylw at bwysigrwydd hyn, nid yn unig i gyrhaeddiad a dysgu plant, ond i'w hiechyd. Yn wir, mae'n un peth llai i rieni boeni amdano, onid yw, os yw arian yn broblem? Does dim rhaid iddynt boeni am ddod o hyd i'r arian hwnnw iddynt fynd i'r ysgol yn y bore.
Rwyf wedi ymrwymo'n llwyr i sicrhau bod lleisiau plant wrth wraidd unrhyw adolygiad a wnawn o'r gwaith hwn, ac rwyf hefyd yn awyddus iawn i gynnwys y comisiynydd plant hefyd. Yn amlwg, rwy'n ymwybodol iawn o'r gwaith a wnaeth a'r canfyddiadau a wnaeth ar feintiau dognau, ac nid wyf am i unrhyw blentyn fod yn llwglyd yn yr ysgol. Er ein bod yn mynd i fod yn adolygu meintiau dognau, hoffwn roi sicrwydd i'r Senedd bod y canllawiau presennol, ar hyn o bryd, yn caniatáu i ddognau ychwanegol o bethau fel ffrwythau a llysiau gael eu gweini y tu hwnt i'r hyn a ddisgwylir, a hefyd yn argymell y gellir cynnig bara ychwanegol ac ati i ddisgyblion er mwyn helpu i fodloni'r awydd am fwy o fwyd. Rydym hefyd wedi ysgrifennu at awdurdodau lleol i'w hatgoffa bod ganddynt y disgresiwn i roi bwyd i blant. Nid ydym am i unrhyw un fynd heb fwyd oherwydd nad ydynt yn gallu ei fforddio.
O ran ansawdd prydau bwyd, mae'r prydau bwyd yn ddarostyngedig i'n rheoliadau bwyta'n iach ar hyn o bryd, ac maent wedi bod mewn grym ers 2013. Mae'n rhaid i ysgolion gydymffurfio â'r rheini, ond gwyddom fod llawer o ysgolion eisoes yn mynd y tu hwnt i'r gofynion hyn fel y'u nodir. Mae gan awdurdodau lleol rôl i'w chwarae wrth sicrhau bod ysgolion yn cydymffurfio â'r rheini, ond bydd rhan o'r gwaith rydym yn ei wneud ar adolygu'r rheoliadau yn cynnwys edrych ar y rôl y mae Estyn yn ei chwarae yn ei harolygiadau wrth sicrhau bod bwyd iach ar gael.
Rwy'n deall eich pryderon am yr amserlenni, ac mae hynny, yn wir, yn rhywbeth yr wyf wedi holi amdano fy hun fel Ysgrifennydd Cabinet. Rydym am i hyn gael ei wneud cyn gynted â phosibl, ond rydym hefyd am iddo gael ei wneud yn iawn. Rydym wedi blaenoriaethu gweithredu'r hyn a oedd yn ofyn mawr iawn wrth gyflwyno prydau bwyd ysgol am ddim i bob plentyn ysgol cynradd, ac mae awdurdodau lleol wedi ymgysylltu'n llawn ag ysgolion a phartneriaid eraill wrth gyflawni hynny, felly roedd hynny'n flaenoriaeth i ni, a nawr rydym wedi symud ymlaen i adolygu'r rheoliadau bwyta'n iach. Ond mae'n bwysig ein bod yn gwneud hynny mewn ffordd sy'n ystyried—. Nid ydym eisiau unrhyw ganlyniadau anfwriadol yn sgil newid y rheoliadau'n rhy gyflym, a gwn fod awdurdodau lleol yn eithaf pryderus am hynny. Felly, bydd ymgynghoriad cyhoeddus yn cael ei ddatblygu ym mis Ebrill 2025 ac yna bydd y rheoliadau diwygiedig yn cael eu gosod gerbron y Senedd ym mis Ionawr 2026. Ond rydym eisoes wedi sefydlu tri grŵp gorchwyl a gorffen amlasiantaeth i ddeall y dirwedd bresennol a chasglu tystiolaeth. Rwyf hefyd wedi cytuno i gais gan awdurdodau lleol, mewn partneriaeth â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, am gyfnod o brofion cyn ymgynghori, oherwydd nid ydym am fod mewn sefyllfa lle y bydd y newidiadau a wnawn o ganlyniad i hyn yn rhwystro plant rhag manteisio ar brydau ysgol am ddim.
Rydych yn gywir yn yr hyn rydych wedi'i ddweud am y nifer sy'n manteisio ar y cynnig. Yn wreiddiol, roeddem wedi anelu at gael tua 86 y cant; yn amlwg, nid ydym yno eto, ond mae gennym eisoes ymgyrch ragweithiol iawn o'r enw 'Hawliwch help gyda chostau ysgol', yr ydym yn ei defnyddio i hyrwyddo argaeledd prydau ysgol am ddim i bob plentyn ysgol gynradd, a bydd y gwaith hwnnw'n parhau. Ac o ran cyhoeddi'r data, ar hyn o bryd, y data yw'r hyn y byddem wedi'i gasglu ar sail rheoli, felly nid yw wedi bod yn destun y math o brosesau trylwyr y byddai data y byddem fel arfer yn ei gyhoeddi wedi bod drwyddynt, ond rydym wedi sefydlu gweithgor nawr gyda llywodraeth leol i edrych ar y materion sy'n ymwneud â'r nifer sy'n manteisio ar y cynnig, ond hefyd i edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud i sicrhau bod gennym y data o ansawdd uchel sydd ei angen arnom. Mae'n gymhleth a phan wyf wedi ymweld ag ysgolion rwyf wedi gofyn amdano, ond bydd rhai plant yn cael pryd ysgol am ddim bob yn ail ddiwrnod; byddant yn ei gael os oes rhywbeth y maent yn ei ffansio ar y fwydlen. Mae gan rai ysgolion systemau arlwyo nad ydynt yn derbyn arian parod—nid yw hyn yn wir ar gyfer pob ysgol. Felly, mae'n ddarn eithaf mawr o waith, ond rydym wedi ymrwymo i gael yr wybodaeth honno a'i chyhoeddi, a hefyd i weithio gydag awdurdodau lleol drwy'r gweithgor newydd hwnnw er mwyn sicrhau ein bod yn cynyddu'r nifer sy'n manteisio ar y cynnig ledled Cymru.
Diolch i chi, Ysgrifennydd Cabinet, am y datganiad. Does dim amheuaeth bod prydau ysgol am ddim ymhob un o'n hysgolion cynradd ni yn gwneud gwahaniaeth mawr i fywydau miloedd o blant ac yn helpu teuluoedd ledled Cymru ar adeg pan fo'r argyfwng costau byw yn gwasgu'n galed ac yn cael effaith gwirioneddol.
Nawr, dwi'n croesawu'r datganiad gennych chi, Ysgrifennydd Cabinet, ac yn falch o'ch clywed chi'n canmol y polisi sydd yn cyferbynnu yn llwyr iawn, wrth gwrs, gyda'ch safbwynt blaenorol chi fel y Blaid Lafur ac fel Llywodraeth yn y lle hwn. Allwn ni ddim anghofio'r ffaith, ar ddiwedd tymor y pumed Senedd a dechrau'r chweched Senedd hon, fe bleidleisiodd Aelodau'r grŵp Llafur a'r Llywodraeth yn erbyn galwadau Plaid Cymru am brydau ysgol am ddim i bawb. Mae'n amlwg eich bod chi â chof byr iawn, achos fe welon ni luniau yr wythnos cyn diwethaf ohonoch chi yn gwenu'n braf gyda phlant ysgol, yn canmol y polisi ac yn ei groesawu, ond gallwch chi ddeall y siom yr oeddwn i'n ei deimlo nad oedd unrhyw gydnabyddiaeth o gwbl yn y datganiadau yna o rôl Plaid Cymru, drwy'r cytundeb cydweithio, a oedd wedi sicrhau bod y polisi yma yn dod yn realiti. Ond o leiaf yn y datganiad rŷch chi'n cydnabod hynny, a dwi'n croesawu hynny, ac fe wnaeth y Prif Weinidog yn gynharach gydnabod rôl Plaid Cymru hefyd o safbwynt sicrhau bod y polisi yma yn weithredol, bellach, yn ein hysgolion cynradd ni.
Thank you, Cabinet Secretary, for your statement. There's no doubt that free school meals in all of our primary schools are making a huge difference to the lives of thousands of children and helping families across Wales at a time when the cost-of-living crisis is having a very real impact.
Now, I welcome your statement, Cabinet Secretary, and was pleased to hear you praising the policy, which contradicts entirely, of course, with your previous stance as the Labour Party and as a Government in this place. We can't forget the fact that, at the end of the term of the fifth Senedd and the beginning of the sixth Senedd, Members of the Labour group and the Government voted against Plaid Cymru's calls for free school meals universally. And it's clear that you have a very short memory, because we saw pictures the week before last of you smiling happily with schoolchildren, praising the policy and welcoming it, but you can understand the disappointment that I felt that there was no recognition at all in these statements of the role of Plaid Cymru, through the co-operation agreement, which actually ensured that this policy became a reality. But at least in the statement you recognise that fact, and I welcome that, and the First Minister earlier acknowledged the role of Plaid Cymru in terms of ensuring that this policy is now being implemented in our primary schools.
So, due to Plaid Cymru's influence, we have been able to ensure that no child goes without food, and this was done through the co-operation agreement, as I've already explained. So, thanks to that, there are now more than 175,000 more pupils across Wales entitled to free school meals and almost 30 million meals have already been provided, which is quite extraordinary. So, this scheme directly contributes to reducing poverty and malnutrition, and ensures that all primary school children are treated equally, which is really important, and removes any stigma that was associated with receiving free school meals previously. So, just for the record, Cabinet Secretary, it is important that you will recognise that none of this would have been possible in any way without Plaid Cymru pushing the Government to act in this area.
Felly, oherwydd dylanwad Plaid Cymru, rydym wedi gallu sicrhau nad oes unrhyw blentyn yn mynd heb fwyd, a gwnaed hyn drwy'r cytundeb cydweithio, fel yr wyf wedi egluro eisoes. Felly, diolch i hynny, mae mwy na 175,000 yn fwy o ddisgyblion ledled Cymru nawr sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim ac mae bron i 30 miliwn o brydau bwyd eisoes wedi'u darparu, sy'n eithaf rhyfeddol. Felly, mae'r cynllun hwn yn cyfrannu'n uniongyrchol at leihau tlodi a diffyg maeth, ac yn sicrhau bod pob plentyn ysgol gynradd yn cael ei drin yn gyfartal, sy'n bwysig iawn, ac yn dileu unrhyw stigma a oedd yn gysylltiedig â chael prydau ysgol am ddim yn flaenorol. Felly, ar gyfer y cofnod, Ysgrifennydd y Cabinet, mae'n bwysig y gwnewch chi gydnabod na fyddai dim o hyn wedi bod yn bosibl mewn unrhyw ffordd heb i Blaid Cymru wthio'r Llywodraeth i weithredu yn y maes hwn.
Rhaid canmol hefyd y ffordd mae'r cynllun yma yn helpu i leihau tlodi a diffyg maeth. Ond rhaid sicrhau bod y cynllun yn cael ei weithredu yn y ffordd fwyaf posibl. Rŷm ni wedi clywed yn barod mai tua 75 y cant sydd eisoes yn derbyn y cynnig, ac roeddwn yn falch i glywed bod yna gynlluniau gyda chi i sicrhau bod yna gysondeb ar draws awdurdodau lleol, a chynlluniau i wella’r ffigur hwnnw.
Felly, beth sy’n bwysig yn awr, wrth edrych ymlaen, yw mai'r cam nesaf amlwg yw i’r Llywodraeth ystyried ehangu’r prydau ysgol yma i’r sector uwchradd, ar gyfer y rhai sy’n dod o aelwydydd sy’n derbyn y credyd cynhwysol. Dyna’n galwad ni fel Plaid Cymru yma'n y Senedd. Dylem anelu at weithredu mwy uchelgeisiol byth i sicrhau bod dyfodol ein pob ifanc ni, a dyfodol ein cenedl, yn cael y sylw y mae’n ei haeddu, a bod ein pobl ifanc yn cael eu gwaredu rhag tlodi.
Gallai ehangu prydau ysgol am ddim i bob plentyn ysgol uwchradd o dan yr amodau dwi wedi’u nodi sicrhau na fydd miloedd o blant o aelwydydd incwm isel yn mynd heb bryd o fwyd, a fydd, i bob pwrpas, yn lliniaru effeithiau tlodi plant ar gyrhaeddiad mewn ysgolion.
I gloi, felly, a fydd Llywodraeth Lafur Cymru yn barod i gydnabod mai hwn yw’r cam amlwg nesaf i’w gymryd, a’ch bod chi’n barod i godi’r ffôn i’ch cyfeillion yn Llywodraeth Lafur y Deyrnas Gyfunol, yn mynnu cyllid teg o San Steffan a fyddai’n helpu i wneud hyn i gyd yn bosibl?
We must also praise the way that this plan actually tackles a lack of nutrition and poverty, but we must ensure that it is implemented in the most extensive way possible. We’ve heard already that some 75 per cent of pupils take up this offer, and I was pleased to hear that you have plans in place to ensure that there is consistency across local authorities and plans to improve the take-up figure.
So, what’s important now, in looking forward, is that the next obvious step is for the Government to consider expanding the free school meals to the secondary sector for those who come from homes in receipt of universal credit. That is our call as Plaid Cymru here in the Senedd. We should look at being more ambitious in terms of ensuring that the future of our young people, and the future of our nation, is given due attention and that our young people are guarded from the impacts of poverty.
Expanding free school meals to all children in secondary schools under the conditions that I have already set out could ensure that thousands of children from low-income households wouldn’t go without a meal, which, to all intents and purposes, would alleviate the impacts of child poverty and attainment in schools.
To conclude, therefore, will the Welsh Labour Government be willing to accept that this is the obvious next step to take and that you are willing to pick up the phone to your colleagues in the Labour UK Government, insisting on fair funding from Westminster that would help to make all of that possible?
Thank you very much, Cefin, for your comments. Like you, I recognise the value of this initiative in terms of tackling poverty and helping with the cost-of-living crisis. I was very clear in my statement in acknowledging the role that our partnership with Plaid Cymru played in enabling us o deliver that, as was the First Minister today. I wasn’t asked in any media interviews about Plaid Cymru, but, had I been, I would have been very happy to confirm that as well in the interviews. There was an opportunity for us to come together as two parties that were concerned about this issue and to work together to deliver this, and I have been very appreciative of that, which is why I recorded my thanks to Siân during my statement.
In terms of expanding the eligibility of free school meals to secondary school, I think it is important to recognise that we have just this month hit the milestone of every single local authority delivering the primary school offer, which has been a really major undertaking. I think it's important, as I have said, that we get that right, that we get that consistently implemented everywhere, that we are making sure that children in primary schools have got access to a healthy offer.
Now, in terms of our commitment as a Government, we are using every lever that we have got to support families who need it. Our programme for government committed us to keeping the eligibility criteria for free school meals under review and extending entitlement as far as resources allowed, and at least to all primary age learners. As I said, our focus has been on delivering that primary school offer. The cost of extending to secondary school pupils at the moment is actually unaffordable. Initial estimates show an annual cost of, at the very least, £28 million, and that’s before capital and administration costs, and it also doesn’t account for the costs of expansion to further education institutions. Therefore, the real costs of expansion would be significantly higher. We do recognise that these are really challenging times for families, and we are committed to keeping that eligibility criteria under review in the longer term. We're also monitoring the potential impact of increases in the national living wage on the number of learners eligible for a free school meal via benefit-related criteria. So, at the moment, as you're very well aware, because you were involved in some of the discussions we had about the budget for this year, just how difficult this budget has been for the Welsh Government. The possibility of extending them is, at the moment, unaffordable, but we are keeping that under review. But we also want to make sure that we implement the primary offer in a consistent way as well.
Diolch yn fawr iawn, Cefin, am eich sylwadau. Fel chithau, rwy'n cydnabod gwerth y fenter hon o ran mynd i'r afael â thlodi a helpu gyda'r argyfwng costau byw. Roeddwn yn glir iawn yn fy natganiad wrth gydnabod y rôl y chwaraeodd ein partneriaeth â Phlaid Cymru o ran sicrhau ein bod yn gallu cyflawni hynny, fel yr oedd y Prif Weinidog heddiw. Ni ofynnwyd i mi mewn unrhyw gyfweliadau yn y cyfryngau am Blaid Cymru, ond, petai rhywun wedi gofyn, byddwn wedi bod yn hapus iawn i gadarnhau hynny hefyd yn y cyfweliadau. Roedd cyfle i ni ddod at ein gilydd fel dwy blaid a oedd yn poeni am y mater hwn a chydweithio i gyflawni hyn, ac rwyf wedi bod yn ddiolchgar iawn am hynny, a dyna pam y gwnes i gofnodi fy niolch i Siân yn ystod fy natganiad.
O ran ehangu'r cymhwysedd ar gyfer prydau ysgol am ddim i ysgolion uwchradd, rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod ein bod ni, fis yma, wedi cyrraedd y garreg filltir lle mae pob un awdurdod lleol yn darparu'r cynnig i ysgolion cynradd, sydd wedi bod yn ymrwymiad mawr. Rwy'n credu ei bod yn bwysig, fel y dywedais, ein bod yn cael hynny'n iawn, ein bod yn sicrhau bod hynny ar waith yn gyson ym mhobman, ein bod yn sicrhau bod plant mewn ysgolion cynradd yn cael mynediad at gynnig iach.
Nawr, o ran ein hymrwymiad fel Llywodraeth, rydym yn defnyddio pob ysgogiad sydd gennym i gefnogi teuluoedd sydd angen y gefnogaeth honno. Yn ein rhaglen lywodraethu, roedd ymrwymiad i adolygu'r meini prawf cymhwysedd ar gyfer prydau ysgol am ddim ac ymestyn yr hawl i'r graddau yr oedd adnoddau yn caniatáu, ac o leiaf i bob dysgwr oed ysgol gynradd. Fel y dywedais, rydym wedi canolbwyntio ar ddarparu'r cynnig ysgol gynradd hwnnw. Mae'r gost o ymestyn hyn i ddisgyblion ysgolion uwchradd ar hyn o bryd yn anfforddiadwy mewn gwirionedd. Mae amcangyfrifon cychwynnol yn dangos cost flynyddol o £28 miliwn o leiaf, ac mae hynny cyn costau cyfalaf a gweinyddu, ac nid yw ychwaith yn rhoi cyfrif am gostau ehangu i sefydliadau addysg bellach. Felly, byddai costau gwirioneddol ehangu yn sylweddol uwch. Rydym yn cydnabod bod hwn yn gyfnod heriol iawn i deuluoedd, ac rydym wedi ymrwymo i adolygu'r meini prawf cymhwysedd hynny yn y tymor hwy. Rydym hefyd yn monitro effaith bosibl cynnydd yn y cyflog byw cenedlaethol ar nifer y dysgwyr sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim drwy feini prawf sy'n gysylltiedig â budd-daliadau. Felly, ar hyn o bryd, byddwch yn gwybod yn iawn, oherwydd roeddech yn rhan o rai o'r trafodaethau a gawsom am y gyllideb ar gyfer eleni, pa mor anodd y mae'r gyllideb hon wedi bod i Lywodraeth Cymru. Mae'r posibilrwydd o'u hymestyn, ar hyn o bryd, yn anfforddiadwy, ond rydym yn parhau i adolygu hynny. Ond rydym hefyd am sicrhau ein bod yn gweithredu'r cynnig cynradd mewn ffordd gyson hefyd.
This is something really to celebrate, what we've achieved here in Wales, so I'd like to congratulate the Welsh Government. I remember visiting a school a few years ago and the headteacher showed me a lunchbox, and in it were two biscuits, and I don't know whether it was fussiness or affordability. I remember, when I was at school, I had a formidable dinner lady who encouraged me to eat everything on the plate, and we had to, really. But it is an issue with children—fussiness. I was at the Fit, Fed and Read scheme in Flintshire during the summer, which is fantastic, and the children were choosing the sandwiches but leaving the fruit behind. I remember my kids being fussy, so I had a star chart, and if they ate something they didn't like, which the brother or sister did, they got a star, and eventually they got to taste different foods, got used to them and liked them. And then, when we talked earlier about the take-up, that made me think about all of this. So, I just want to know, is there a programme of gentle encouragement for children to try different foods, to educate them about healthy eating at the same time, to see if we can get them to try different foods at primary school level, so they get used to them? Thank you.
Mae hyn yn rhywbeth i'w ddathlu, yr hyn rydym wedi'i gyflawni yma yng Nghymru, felly hoffwn longyfarch Llywodraeth Cymru. Rwy'n cofio ymweld ag ysgol ychydig flynyddoedd yn ôl a dangosodd y pennaeth focs cinio i mi, ac ynddo roedd dwy fisgïen, ac wn i ddim ai dicräwch ynteu fforddiadwyedd oedd y rheswm am hynny. Rwy'n cofio, pan oeddwn yn yr ysgol, roedd cynorthwyydd cinio gwydn a oedd yn fy annog i fwyta popeth ar y plât, ac roedd yn rhaid i ni, mewn gwirionedd. Ond mae'n broblem ymhlith plant—dicräwch. Roeddwn i yn y cynllun Ffitrwydd, Bwyd a Darllen yn sir y Fflint yn ystod yr haf, sy'n wych, ac roedd y plant yn dewis y brechdanau ond yn gadael y ffrwyth ar ôl. Rwy'n cofio fy mhlant innau'n dicra, felly roedd gen i siart sêr, ac os oeddent yn bwyta rhywbeth nad oeddent yn ei hoffi, yr oedd eu brawd neu chwaer yn ei hoffi, roeddent yn cael seren, ac yn y pen draw fe gawson nhw gyfle i flasu gwahanol fwydydd, dod yn gyfarwydd â nhw a'u hoffi. Ac wedyn, pan wnaethom siarad yn gynharach am y nifer sy'n manteisio ar hyn, gwnaeth hynny i mi feddwl am hyn i gyd. Felly, hoffwn i wybod, a oes rhaglen o anogaeth ysgafn i blant roi cynnig ar fwydydd gwahanol, i'w haddysgu am fwyta'n iach ar yr un pryd, i weld a allwn ni eu hannog i roi cynnig ar fwydydd gwahanol ar lefel ysgol gynradd, fel eu bod yn dod yn gyfarwydd â nhw? Diolch.
Thanks, Carolyn, and thank you for those observations. As you say, it can be that some children are naturally fussy eaters, and we want them to try different vegetables. I was very disappointed, when I was in Ysgol Cynwyd Sant, that none of the children were accepting my offer of the vegetables, although I did get one little girl who did agree to have cabbage, and I was like, 'Yay, this is brilliant.' As far as I can see, schools are doing that already; they're trying to encourage the children to eat healthily. That was certainly what I saw at Ysgol Cynwyd Sant—it was a primary school I visited in Barry recently—where the cook had been doing some really innovative things to get the children to try healthy choices, but it's also something that we can pick up in our review of the healthy eating in schools regulations as well.
And just to say, this is a cross-portfolio thing as well. My colleague Sarah Murphy has responsibility for the obesity agenda in Wales, and, when I had that role, we used to fund, every year, something called Eat Them To Defeat Them, which takes vegetables—. So, they go into schools and they do lessons around vegetables, because some children just aren't getting access to vegetables at home, and there's a reward system and, apparently, some kids are really gung-ho for their vegetables after doing that. So, I think it's also about taking a public health approach to these things as well.
Diolch, Carolyn, a diolch am y sylwadau hynny. Fel y dywedwch, gall rhai plant fod yn fwytawyr dicra yn naturiol, ac rydym am iddynt roi cynnig ar wahanol lysiau. Roeddwn i'n siomedig iawn, pan oeddwn i yn Ysgol Cynwyd Sant, nad oedd yr un o'r plant yn mynd â'r llysiau yr oeddwn yn eu cynnig iddynt, er i mi gael un ferch fach a gytunodd i gael bresych, a dywedais i, 'Hwrê, mae hyn yn wych.' Hyd y gwelaf i, mae ysgolion yn gwneud hynny yn barod; maent yn ceisio annog y plant i fwyta'n iach. Yn sicr, dyna welais i yn Ysgol Cynwyd Sant—ysgol gynradd yn y Barri yr ymwelais â hi yn ddiweddar—lle roedd y cogydd wedi bod yn gwneud rhai pethau gwirioneddol arloesol i gael y plant i roi cynnig ar ddewisiadau iach, ond mae hefyd yn rhywbeth y gallwn ei godi yn ein hadolygiad o'r rheoliadau bwyta'n iach mewn ysgolion hefyd.
A dim ond i ddweud, mae hwn yn beth trawsbortffolio hefyd. Mae fy nghyd-Aelod, Sarah Murphy, yn gyfrifol am yr agenda gordewdra yng Nghymru, a phan oeddwn i'n ymgymryd â'r rôl honno, roeddem yn arfer ariannu, bob blwyddyn, rywbeth o'r enw Bwytewch y Llysiau i'w Llethu, sy'n cymryd llysiau—. Felly, maent yn mynd i mewn i ysgolion ac maent yn gwneud gwersi ynghylch llysiau, oherwydd nid yw rhai plant yn cael llysiau gartref, ac mae yna system wobrwyo ac, yn ôl y sôn, mae rhai plant yn frwd iawn dros lysiau ar ôl gwneud hynny. Felly, rwy'n credu ei fod hefyd yn ymwneud â mabwysiadu dull iechyd y cyhoedd o ymdrin â'r pethau hyn hefyd.
Ac yn olaf, Sioned Williams.
And finally, Sioned Williams.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Universalism is the cornerstone of the free school meal policy, developed because of the co-operation agreement with Plaid Cymru, because it is ensures that no-one falls between the gaps. There's no cliff edge of eligibility, the stigma doesn't discourage those who have a right to support from getting that support, but we still have hungry children in our schools who are not receiving that support. One of the main factors in the education attainment gap is poverty, of course, and, according to recent research by the Bevan Foundation, Welsh Government policy restricts around 1,500 children in secondary schools from their right to an essential meal. And it often blocks access too to the school essentials grant, because eligibility is based on parents' immigration status, and this disproportionately affects children from black and ethnic minorities and results in discrimination. So, Cabinet Secretary, if you truly want to see that attainment gap close and end this discrimination, and ensure some of our poorest children do not go hungry, will you change this from being discretionary support, as is currently the case with providing free school meals to children from families with no recourse to public funds, to a clear entitlement, as is the case in England?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Cyffredinoliaeth yw conglfaen y polisi prydau ysgol am ddim, a ddatblygwyd oherwydd y cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru, oherwydd mae'n sicrhau nad oes neb yn syrthio rhwng y bylchau. Does dim dibyn o ran cymhwysedd, nid yw'r stigma yn atal y rhai sydd â hawl i gael cymorth rhag cael y cymorth hwnnw, ond mae gennym blant llwglyd yn ein hysgolion o hyd nad ydynt yn cael y cymorth hwnnw. Un o'r prif ffactorau yn y bwlch cyrhaeddiad addysg yw tlodi, wrth gwrs, ac, yn ôl ymchwil ddiweddar gan Sefydliad Bevan, mae polisi Llywodraeth Cymru yn cyfyngu ar hawl oddeutu 1,500 o blant mewn ysgolion uwchradd i gael pryd o fwyd hanfodol. Ac, yn aml, mae'n rhwystro mynediad hefyd i'r grant hanfodion ysgol, oherwydd bod cymhwysedd yn seiliedig ar statws mewnfudo rhieni, ac mae hyn yn cael effaith anghymesur ar blant o leiafrifoedd ethnig a du ac yn arwain at wahaniaethu. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, os ydych chi wir eisiau gweld y bwlch cyrhaeddiad hwnnw'n cau a dod â'r gwahaniaethu hwn i ben, a sicrhau nad yw rhai o'n plant tlotaf yn llwgu, a wnewch chi newid hyn o fod yn gymorth dewisol, fel sy'n digwydd ar hyn o bryd o ran darparu prydau ysgol am ddim i blant o deuluoedd sydd heb hawl i arian cyhoeddus, i hawl glir, fel sy'n digwydd yn Lloegr?
Thank you, Sioned, and, obviously, I've seen the Bevan Foundation research this week and, as I said, we are keeping this whole area of eligibility under review, based on the very severe financial pressures that we're facing as well. In terms of the families that you've referred to who aren't allowed to have recourse to public funds, my understanding is that we've already made it clear to local authorities that they can offer support to those families. I will, on the basis of what you've said, check that we are reiterating that message to local authorities. But I wouldn't expect to see any school that is standing by and seeing children go hungry, but I'm very happy to follow that up for you.
Diolch, Sioned, ac, yn amlwg, rwyf wedi gweld ymchwil Sefydliad Bevan yr wythnos hon ac, fel y dywedais, rydym yn adolygu'r maes cymhwysedd hwn yn gyson, yn seiliedig ar y pwysau ariannol difrifol iawn yr ydym yn eu hwynebu hefyd. O ran y teuluoedd rydych wedi cyfeirio atynt nad oes hawl ganddynt i gael arian cyhoeddus, fy nealltwriaeth i yw ein bod ni eisoes wedi ei gwneud hi'n glir i awdurdodau lleol y gallant gynnig cymorth i'r teuluoedd hynny. Byddaf, ar sail yr hyn rydych wedi'i ddweud, yn sicrhau ein bod yn ailadrodd y neges honno i awdurdodau lleol. Ond fyddwn i ddim yn disgwyl gweld unrhyw ysgol sy'n sefyll o'r neilltu ac yn gweld plant yn llwgu, ond rwy'n hapus iawn i fynd ar drywydd hynny i chi.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
Cyn i ni orffen, byddaf yn datgan canlyniad y bleidlais ar gyfer cadeiryddiaeth y Pwyllgor Deisebau. Bwriwyd cyfanswm o 54 pleidlais. Cafodd Rhianon Passmore 15 o bleidleisiau, a chafodd Carolyn Thomas 39 o bleidleisiau. Felly, mae Carolyn Thomas wedi'i hethol yn Gadeirydd y Pwyllgor Deisebau. Llongyfarchiadau.
A daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
I thank the Cabinet Secretary.
Before we conclude, I will now declare the result of the vote for electing the Chair of the Petitions Committee. A total of 54 votes were cast. Rhianon Passmore received 15 votes, and Carolyn Thomas received 39 votes. Therefore, Carolyn Thomas is elected Chair of the Petitions Committee. Many congratulations.
And that brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:11.
The meeting ended at 18:11.