Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

29/11/2017

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig
1. Questions to the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig. A'r cwestiwn cyntaf, Rhun ap Iorwerth.

The first item on our agenda is questions to the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs. The first question is from Rhun ap Iorwerth.

Diwydiant Bwyd a Diod Ynys Môn
Anglesey's Food and Drink Industry

1. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i hyrwyddo diwydiant bwyd a diod Ynys Môn? OAQ51371

1. What plans does the Welsh Government have to promote Anglesey's food and drink industry? OAQ51371

Diolch. We are promoting our food and drink industry across the UK, and globally, using growth businesses such as Halen Môn as a brand ambassador, and showcasing Dylan's restaurant's new retail products. This, with support for Anglesey's food festivals, demonstrates a comprehensive promotion of Anglesey's excellent food and drink.

Diolch. Rydym yn hyrwyddo ein diwydiant bwyd a diod ledled y DU, ac yn fyd-eang, gan ddefnyddio busnesau twf fel Halen Môn fel llysgenhadon brand, ac yn arddangos cynhyrchion manwerthu newydd bwyty Dylan’s. Mae hyn, ynghyd â chefnogaeth i wyliau bwyd Ynys Môn, yn dangos ein bod yn hyrwyddo bwyd a diod ardderchog Ynys Môn mewn modd cynhwysfawr.

Diolch yn fawr iawn i chi, Weinidog. Rydw i yn ymwybodol eich bod chi wedi ymweld â prep kitchen Dylan's yn Llangefni yr wythnos diwethaf, ac rydw i, yn sicr, yn falch iawn o'r datblygiad economaidd sydd wedi dilyn twf busnes Dylan's, sydd wedi dod yn frand adnabyddus ar draws gogledd-orllewin Cymru yn y blynyddoedd diwethaf. Ond mae'r safle yna y buoch chi yn ymweld ag o yn safle na chafodd ei adeiladu ar gyfer Dylan's, ond datblygiad o safleoedd ydy hwn, a gafodd eu hadeiladu ar sbec, lle mae Dylan's wedi mynd i ddatblygu eu busnes nhw.

Rŵan, mi ydw i wedi codi gyda chi yn y gorffennol yr angen am safleoedd, am eiddo, sy'n addas ar gyfer cynhyrchu bwyd yn Ynys Môn, fel bod cwmnïau eraill sy'n bodoli ar yr ynys yn gallu cael rhywle i fynd iddo fo i dyfu, i ddatblygu, i gyflogi mwy o bobl. Rydw i wedi cael arwyddion positif gennych chi yn y gorffennol. Hyd yma, nid oes dim datblygiad wedi bod ar hynny. Ond a allwch chi gadarnhau eich bod chi yn dal yn cefnogi'r egwyddor a'm diweddaru i ynglȳn ag unrhyw gamau y mae'r Llywodraeth yn, neu yn gallu, eu cymryd i sicrhrau bod yr eiddo yna ar gael i gwmnïau cynhyrchu bwyd Ynys Môn dyfu ynddyn nhw?

Thank you very much, Minister. I am aware that you visited Dylan’s prep kitchen in Llangefni at the end of last week. I’m certainly very proud of the economic development that has followed the growth of the Dylan’s business, which has now become a well-known brand across the north-west of Wales over the past few years. That site that you visited is a site that wasn’t built for Dylan’s, but it was a site development that was built on spec, where Dylan’s has actually developed its own business.

Now, I’ve raised with you in the past the need for sites and premises that are appropriate for food production in Anglesey so that other companies on the island can have somewhere where they can go to develop, to grow and to employ more people. I have been given some positive signals from you in the past, but, to date, there have been no developments. Can you confirm that you are still supportive of the principle and give me an update on any steps that the Government is taking, or could take, in order to ensure that premises are available for food production companies on Anglesey so that they can develop and grow?

Thank you. You're quite right, I did attend the prep kitchen for Dylan's restaurant in Llangefni. I also went to the restaurant in Menai Bridge and sampled some fantastic local seafood.

I noticed on that site in Llangefni there were also other food companies, but, as you say, it wasn't built specifically for that. And I'm obviously well aware that we met—I think it was probably about this time last year—and you brought forward the suggestion about making Anglesey a hub. I'm still very keen to do that, to have a national food and drink hub to respond to the opportunities, particularly from the major infrastructures we've got across north Wales. And, as you said yourself, Anglesey is renowned for its food and drink, not just for the couple of companies that we've mentioned.

We've obviously got Food Innovation Wales also based in Llangefni. We obviously back them, along with the other two centres across Wales, and they are a key strategic partner. I've also met with the local further education college to discuss what they're doing around food preparation. So, it is something that we're continuing to look at, and if you want to meet with me again for an update, I'd be very happy to do that.

Diolch. Rydych yn llygad eich lle, ymwelais â chegin baratoi bwyty Dylan’s yn Llangefni. Bûm yn y bwyty ym Mhorthaethwy hefyd, a blasu’r bwyd môr lleol gwych.

Sylwais fod cwmnïau bwyd eraill ar y safle yn Llangefni hefyd—ond fel y dywedwch, ni chafodd ei adeiladu'n benodol ar gyfer hynny. Ac rwy'n amlwg yn ymwybodol iawn ein bod wedi cyfarfod—oddeutu’r amser hwn y llynedd, rwy’n credu—ac fe awgrymoch y dylid gwneud Ynys Môn yn hyb. Ac rwy'n dal yn awyddus iawn i wneud hynny, cael hyb bwyd a diod cenedlaethol i ymateb i'r cyfleoedd, yn enwedig o ran y seilweithiau pwysig sydd gennym yng ngogledd Cymru. Ac fel y dywedasoch eich hun, mae Ynys Môn yn enwog am ei bwyd a’i diod, nid am y ddau gwmni rydym wedi'u crybwyll yn unig.

Yn amlwg, mae Arloesi Bwyd Cymru hefyd wedi’u lleoli Llangefni. Rydym yn eu cefnogi, yn amlwg, ynghyd â'r ddwy ganolfan arall yng Nghymru, ac maent yn bartner strategol allweddol. Rwyf hefyd wedi cyfarfod â'r coleg addysg bellach lleol, i drafod yr hyn y maent yn ei wneud mewn perthynas â pharatoi bwyd. Felly, mae'n rhywbeth rydym yn parhau i edrych arno, ac os ydych yn awyddus i gyfarfod â mi eto i gael y wybodaeth ddiweddaraf, buaswn yn fwy na pharod i wneud hynny.

We've been in correspondence over recent months, on behalf of an Anglesey farmer—a lamb producer—who's highlighted the potential for Welsh lamb exports in, particularly, Saudi Arabia. He's also previously worked for the Meat Hygiene Service. He says the Saudis are far more interested in quality Welsh lamb carcasses than cuts, and, clearly, this will have implications for the importance of extending shelf life. But when he attended a Farming Connect meeting in June, the presentation by Hybu Cig Cymru on exports to Saudi Arabia made no reference to Saudi culture, where they like taking whole lamb carcasses out to the desert to cook.

In one of your replies to me, you said some red meat processors in Wales who export to distant markets are able to achieve a shelf life of 42 days for Welsh lamb products, but when I chased that up, you confirmed that only the Rhug Estate in Corwen is currently able to achieve that 42-day figure. Noting that the Department for Environment, Food and Rural Affairs has written to me, saying that they're working with the Saudi food and drink authority with a view to gaining market access for UK lamb, what engagement are you having not only in that engagement with DEFRA and the Saudis, but to ensure that Welsh lamb is able to meet the time period and the whole-carcass needs, which will drive access to Saudi Arabia and similar parts of the world?

Rydym wedi bod yn gohebu dros y misoedd diwethaf, ar ran ffermwr o Ynys Môn—cynhyrchydd cig oen—sydd wedi tynnu sylw at y potensial ar gyfer allforion cig oen Cymru, yn enwedig yn Sawdi Arabia. Roedd hefyd yn arfer gweithio i’r Gwasanaeth Hylendid Cig. Dywed fod gan bobl Sawdi Arabia lawer mwy o ddiddordeb mewn carcasau ŵyn Cymru na thoriadau cig, ac yn amlwg, bydd hyn yn effeithio ar bwysigrwydd ymestyn oes silff. Ond pan fynychodd gyfarfod Cyswllt Ffermio ym mis Mehefin, nid oedd y cyflwyniad gan Hybu Cig Cymru ar allforion i Sawdi Arabia yn cyfeirio o gwbl at ddiwylliant Sawdi Arabia, lle maent yn hoff o fynd â charcasau ŵyn cyfan i'r anialwch i’w coginio.

Mewn un o'ch atebion i mi, fe ddywedoch chi fod rhai proseswyr cig coch yng Nghymru sy'n allforio i farchnadoedd pell yn gallu sicrhau oes silff o 42 diwrnod ar gyfer cynhyrchion cig oen Cymru, ond pan holais ymhellach ynglŷn â hynny, fe gadarnhaoch chi mai dim ond Stad y Rhug yng Nghorwen sy’n gallu cyflawni'r ffigwr 42 diwrnod hwnnw ar hyn o bryd. O gofio bod Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig wedi ysgrifennu ataf yn dweud eu bod yn gweithio gydag awdurdod bwyd a diod Sawdi Arabia gyda’r bwriad o sicrhau mynediad at y farchnad ar gyfer cig oen y DU, pa gysylltiad sydd gennych, nid yn unig o ran ymgysylltu ag Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig a swyddogion Sawdi Arabia, ond er mwyn sicrhau bod cig oen Cymru yn gallu bodloni'r gofynion o ran y cyfnod o amser a'r carcasau cyfan, a fydd yn sbarduno mynediad at farchnad Sawdi Arabia a rhannau tebyg o'r byd?

You raise several important points. Obviously, shelf life is something we're having to look at very carefully, particularly in light of Brexit. You'll be aware that a third of Welsh lamb currently is exported to the EU. So, with all the uncertainty around that, we are having to look at new markets and, obviously, the middle east is one area that we are looking at, and, certainly, my officials too are engaged in relation to that. Carcasses—you're quite right, again; we are looking at the whole of an animal, and I think it's very important that these conversations are held. I was talking with a company at the winter fair on Monday around carcasses also, because, as you say, it is something that the Saudi culture likes to have. So, I just want to assure you that those conversations are ongoing with my officials at the current time. 

Rydych yn codi nifer o bwyntiau pwysig. Yn amlwg, mae oes silff yn rhywbeth y mae'n rhaid inni edrych yn ofalus iawn arno, yn enwedig yn sgil Brexit. Fe fyddwch yn gwybod bod traean o gig oen Cymru yn cael ei allforio i'r UE ar hyn o bryd. Felly, gyda'r holl ansicrwydd sydd ynghlwm wrth hynny, mae'n rhaid inni edrych ar farchnadoedd newydd, ac yn amlwg, mae'r dwyrain canol yn un ardal rydym yn edrych arni, ac yn sicr, mae fy swyddogion hefyd yn rhan o’r broses honno. O ran carcasau—rydych yn llygad eich lle, unwaith eto; rydym yn edrych ar yr anifail cyfan, a chredaf ei bod yn bwysig iawn i’r sgyrsiau hyn gael eu cynnal. Bûm yn siarad â chwmni yn y ffair aeaf ddydd Llun am garcasau hefyd, oherwydd, fel y dywedwch, mae'n rhywbeth y mae diwylliant Sawdi Arabia yn hoff ohono. Felly, rwyf am eich sicrhau bod y trafodaethau hynny'n mynd rhagddynt gyda fy swyddogion ar hyn o bryd.

13:35
Cwympo Coed yn Fforest Fawr
Tree Felling at Fforest Fawr

2. Pa drafodaethau y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'u cael gyda Cyfoeth Naturiol Cymru am y rhaglen cwympo coed yn Fforest Fawr yn Nhongwynlais? OAQ51376

2. What discussions has the Cabinet Secretary had with Natural Resources Wales about the tree felling programme at Fforest Fawr in Tongwynlais? OAQ51376

Responsibility for the Welsh Government woodland estate rests with Natural Resources Wales. I'm aware that larch trees infected by phytophthora ramorum are being felled at Fforest Fawr and Natural Resources Wales is managing this essential work. P.ramorum is the most serious tree disease problem to have affected forests in Wales. 

Cyfoeth Naturiol Cymru sy’n gyfrifol am ystadau coetir Llywodraeth Cymru. Rwy'n ymwybodol fod coed llarwydd sydd wedi’u heintio gan phytophthora ramorum yn cael eu cwympo yn Fforest Fawr ac mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn rheoli'r gwaith hanfodol hwn. P. ramorum yw'r clefyd coed mwyaf difrifol sydd wedi effeithio ar goedwigoedd yng Nghymru.

Thanks, Minister, for your response. Fforest Fawr is a well-used local walking area next to Castell Coch. Many locals are worried that NRW doesn't have any plan to replant the area following the culling. There is a campaign, which has been launched, calling for a replanting programme. Could I ask you to consult with NRW to ascertain what more might be done about the replanting?

Diolch am eich ymateb, Weinidog. Mae Fforest Fawr yn ardal gerdded leol boblogaidd iawn ger Castell Coch. Mae llawer o bobl leol yn poeni nad oes gan Cyfoeth Naturiol Cymru unrhyw gynllun ar waith i ailblannu'r ardal wedi’r difa. Lansiwyd ymgyrch i alw am raglen ailblannu. A gaf fi ofyn ichi ymgynghori â Cyfoeth Naturiol Cymru i ganfod beth arall y gellid ei wneud ynghylch yr ailblannu?

Thank you for your question. I'm aware that there is a campaign and that a petition has been launched. Natural Resources Wales are monitoring the situation and trying to go for the best option, which is natural regeneration. But, if this doesn't happen, they will look at other ways of restocking the tree population at Fforest Fawr. 

Diolch am eich cwestiwn. Rwy'n ymwybodol fod ymgyrch ar waith a bod deiseb wedi'i lansio. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn monitro'r sefyllfa ac yn ceisio dewis yr opsiwn gorau, sef adfywio naturiol. Ond os na fydd hyn yn digwydd, byddant yn edrych ar ffyrdd eraill o ailstocio'r coetir yn Fforest Fawr.

I know that a public meeting was held in Tongwynlais, which was well attended, and that NRW did make a convincing case for the natural regeneration of the woodland, and I believe that the people who attended the meeting were satisfied. But I think it's important, as the Minister has said, that if there fails to be natural regeneration, they should reconsider whether any trees should be planted. 

Gwn fod cyfarfod cyhoeddus wedi’i gynnal yn Nhongwynlais, a bod nifer o bobl wedi’i fynychu, a bod Cyfoeth Naturiol Cymru wedi cyflwyno achos argyhoeddiadol dros adfywio'r coetir yn naturiol, a chredaf fod y bobl a fynychodd y cyfarfod yn fodlon. Ond credaf ei bod yn bwysig, fel y dywedodd y Gweinidog, os na cheir adfywio naturiol, eu bod yn ailystyried a ddylid plannu unrhyw goed.

Thank you to the Member for Cardiff North for her question. I know that you work very diligently day in, day out on behalf of your constituents, and I am sure you will monitor this situation, as I will be doing too. After the harvesting has taken place, NRW will encourage native species such as beech, oak, birch, wild cherry, rowan and hazel in the forest to naturally regenerate. But it will also monitor the regeneration in the forest before considering if any replanting is necessary and will also keep the local community updated with any developments. 

Diolch i'r Aelod dros Ogledd Caerdydd am ei chwestiwn. Gwn eich bod yn gweithio'n ddiwyd iawn bob dydd ar ran eich etholwyr, ac rwy’n siŵr y byddwch yn monitro'r sefyllfa hon, fel y byddaf innau'n ei wneud hefyd. Ar ôl i'r broses gynaeafu fynd rhagddi, bydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn cynorthwyo’r rhywogaethau brodorol fel ffawydd, derw, bedw, ceirios gwyllt, coed criafol a choed cyll yn y goedwig i adfywio'n naturiol. Ond byddant hefyd yn monitro'r adfywio yn y goedwig cyn ystyried a oes angen ailblannu a byddant hefyd yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r gymuned leol ynglŷn ag unrhyw ddatblygiadau.

Can I welcome the Minister to her new responsibilities and wish her well with them?

Can I echo what other Members have said? This is such an important site in south Wales. It's so popular, within its own right but also in its close proximity to Castell Coch. I think the key thing is that, after two or three years, there's a proper assessment, and all the people that have been concerned, all the community groups, are given that information, so that they can see it, and then we can all be assured that either natural regeneration has worked, or is working, or it needs to be supplemented, or a new approach has to be taken. 

A gaf fi groesawu'r Gweinidog i'w chyfrifoldebau newydd a dymuno'n dda iddi gyda hwy?

A gaf fi adleisio'r hyn y mae Aelodau eraill wedi'i ddweud? Mae hwn yn safle mor bwysig yn ne Cymru. Mae'n boblogaidd iawn ynddo’i hun ond hefyd gan ei fod mor agos at Castell Coch. Credaf mai'r peth allweddol yw bod asesiad addas yn cael ei wneud ar ôl dwy neu dair blynedd a bod yr holl bobl sydd wedi bod bryderus ynglŷn â hyn, yr holl grwpiau cymunedol, yn cael y wybodaeth honno, fel y gallant ei gweld, ac yna, gall pob un ohonom fod yn sicr fod adfywio naturiol naill ai wedi gweithio, neu yn gweithio, neu fod angen ychwanegu at y broses, neu fod angen rhoi dull newydd ar waith.

Absolutely, and, as I said to Members in previous questions, Natural Resources Wales will monitor that, and I will expect them to keep us updated, and I expect Members to also do the same as well. 

Yn hollol, ac fel y dywedais wrth Aelodau eraill mewn cwestiynau eraill, bydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn monitro hynny, a byddaf yn disgwyl iddynt roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni, ac rwy’n disgwyl i'r Aelodau wneud yr un peth hefyd.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Paul Davies. 

Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Paul Davies. 

Diolch, Llywydd.

Cabinet Secretary, one of the biggest challenges facing Welsh farming is the Welsh Government's proposed designations for nitrate vulnerable zones, which, if implemented, could impose huge burdens on farmers and, as a result, force many out of business. Given that the Welsh Government's consultation ended almost a year ago, could you explain why the Welsh Government has yet to come to a decision regarding the proposed NVZ designations, and will you now commit to bringing a statement to the Assembly Chamber before the end of the year on the Welsh Government's position and explain why this decision has taken so long?

Diolch, Lywydd.

Ysgrifennydd y Cabinet, un o'r heriau mwyaf sy'n wynebu ffermio yng Nghymru yw dynodiadau arfaethedig Llywodraeth Cymru ar gyfer parthau perygl nitradau, a allai arwain at gryn bwysau ar ffermwyr pe baent yn cael eu rhoi ar waith, ac o ganlyniad i hynny, gallent orfodi llawer ohonynt allan o fusnes. O ystyried bod ymgynghoriad Llywodraeth Cymru wedi dod i ben bron i flwyddyn yn ôl, a allwch esbonio pam nad yw Llywodraeth Cymru wedi dod i benderfyniad eto ynglŷn â'r dynodiadau arfaethedig ar gyfer parthau perygl nitradau, ac a wnewch chi ymrwymo yn awr i wneud datganiad gerbron Siambr y Cynulliad cyn diwedd y flwyddyn ar safbwynt Llywodraeth Cymru, ac esbonio pam fod y penderfyniad hwn wedi cymryd cymaint o amser?

Well, I've already given that commitment several times in this Chamber, so I'm very happy to give that commitment that I will certainly bring a statement forward before the end of this term, so within the next two weeks. The reasons why it's taken so long is that we received a large number of responses to the consultations, and we also received a large number of people's views and considerations to do things differently. I saw a presentation just last week—people are still coming forward with ideas—and, as I'm very open to these ideas, I wanted to give considerable time and consideration to these views.

Wel, rwyf eisoes wedi gwneud yr ymrwymiad hwnnw sawl gwaith yn y Siambr hon, felly rwy'n fwy na pharod i wneud yr ymrwymiad hwnnw y byddaf yn sicr o gyflwyno datganiad cyn diwedd y tymor hwn, felly o fewn y pythefnos nesaf. Y rhesymau pam fod hyn wedi cymryd cymaint o amser yw oherwydd ein bod wedi cael nifer fawr o ymatebion i'r ymgynghoriadau, ac am ein bod hefyd wedi cael nifer fawr o safbwyntiau pobl ac ystyriaethau i wneud pethau'n wahanol. Gwelais gyflwyniad yr wythnos diwethaf—mae pobl yn dal i gynnig syniadau—a chan fy mod yn agored iawn i'r syniadau hyn, roeddwn yn awyddus i roi digon o amser ac ystyriaeth i'r safbwyntiau hyn.

13:40

I'm very pleased that the Cabinet Secretary will be bringing forward a statement to this Chamber by the end of the term, and I look forward to that statement.

One of the concerns surrounding these proposals is that adhering to the slurry/manure storage capacity rules could see farm businesses burdened with large capital investments in storage facilities in order to be compliant. Indeed, the National Farmers Union tell us that the average cost of upgrading facilities is almost £80,000. If the Welsh Government presses ahead with these designations, can you tell us what funding will be put aside to help those farmers forced to comply with any new capacity rules, given that the overall funding allocation to your budget has actually been reduced?

Rwy'n falch iawn y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cyflwyno datganiad yn y Siambr hon cyn diwedd y tymor, ac edrychaf ymlaen at y datganiad hwnnw.

Un o'r pryderon sy'n gysylltiedig â'r cynigion hyn yw y gallai glynu wrth y rheolau ar gapasiti storio slyri/tail olygu bod yn rhaid i fusnesau fferm gael eu llethu gan fuddsoddiadau cyfalaf mawr mewn cyfleusterau storio er mwyn cydymffurfio. Yn wir, dywed Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr wrthym fod cost uwchraddio cyfleusterau bron yn £80,000 ar gyfartaledd. Os yw Llywodraeth Cymru yn bwrw ymlaen â'r dynodiadau hyn, a allwch ddweud wrthym pa arian fydd yn cael ei neilltuo i helpu'r ffermwyr sy'n gorfod cydymffurfio ag unrhyw reolau capasiti newydd, o ystyried bod y dyraniad cyllid cyffredinol i'ch cyllideb wedi lleihau mewn gwirionedd?

I think there are a couple of points that we need to consider there. Already I have been having discussions around the capacity of farmers' slurry pits and I think many of them are at a level that exceeds what is required at the moment. So, I've seen that cost of £80,000; I've also seen the cost of £150,000. So, again, I think we need to be realistic and pragmatic about the cost, but I do recognise that we might have to give help in certain areas around investment in the slurry pits. So, again, it's something that I've been discussing with officials to see how we can help with funding, where required.

Credaf fod angen inni ystyried ychydig o bwyntiau. Rwyf eisoes wedi bod yn cynnal trafodaethau ynghylch capasiti pyllau slyri ffermwyr a chredaf fod llawer ohonynt ar lefel uwch na'r hyn sy’n angenrheidiol ar hyn o bryd. Felly, rwyf wedi gweld y gost honno o £80,000; rwyf hefyd wedi gweld cost o £150,000. Felly, unwaith eto, credaf fod angen i ni fod yn realistig a phragmatig o ran y gost, ond rwy’n cydnabod y gall fod angen i ni roi cymorth mewn ambell fan mewn perthynas â buddsoddi yn y pyllau slyri. Felly, unwaith eto, mae'n rhywbeth rwyf wedi bod yn ei drafod gyda swyddogion i weld sut y gallwn gynorthwyo gyda chyllid, lle bo angen gwneud hynny.

You'll be aware that some Welsh farmers have already been taking steps to address the issue of nitrate pollution and to improve water quality. There's evidence of some very good work being done across Wales. For example, the Wales catchment-sensitive farming demonstration project is an example of a very successful voluntary scheme that was well received by farmers. Given that your consultation didn't consider voluntary arrangements and voluntary schemes, can you tell us why the Welsh Government didn't consider implementing a voluntary approach on this matter? Will you now consider working in partnership with farmers and with the agricultural industry to adopt voluntary measures instead?

Byddwch yn gwybod bod rhai o ffermwyr Cymru eisoes wedi bod yn cymryd camau i fynd i'r afael â llygredd nitrad ac i wella ansawdd dŵr. Ceir tystiolaeth fod gwaith da iawn yn cael ei wneud ledled Cymru. Er enghraifft, mae prosiect arddangos ffermio sensitif i ddalgylch Cymru yn esiampl o gynllun gwirfoddol llwyddiannus iawn a gafodd ei groesawu'n fawr gan ffermwyr. O gofio nad oedd eich ymgynghoriad yn ystyried trefniadau gwirfoddol a chynlluniau gwirfoddol, a allwch ddweud wrthym pam nad yw Llywodraeth Cymru wedi ystyried gweithredu dull gwirfoddol mewn perthynas â'r mater hwn? A wnewch chi ystyried gweithio mewn partneriaeth â ffermwyr a chyda'r diwydiant amaethyddol i fabwysiadu mesurau gwirfoddol yn lle hynny?

I've constantly worked in partnership with the agricultural sector and with farmers. So, again, that's been something else that we have been considering over the last year, when we've looked at the vast array of responses that we've received. We did receive over 250 responses, but I've also had many conversations on a one-to-one basis and with groups of farmers over the past years.

I had to do the review; it is a statutory requirement under the nitrates directive. But we've also seen some significant agricultural pollution incidents this year, so I've had to bring everything together, and it's about getting that balance. But, as I said to the Member at the outset, I will be making a statement within the next two weeks.

Rwyf wedi gweithio mewn partneriaeth gyda'r sector amaethyddol a chyda ffermwyr yn gyson. Felly, unwaith eto, mae hynny'n rhywbeth arall y buom yn ei ystyried dros y flwyddyn ddiwethaf, wrth edrych ar yr amrywiaeth eang o ymatebion a gawsom. Cawsom dros 250 o ymatebion, ond rwyf hefyd wedi cael llawer o sgyrsiau â ffermwyr unigol a grwpiau o ffermwyr dros y blynyddoedd diwethaf.

Bu'n rhaid i mi gwblhau'r arolwg; mae'n ofyniad statudol o dan y gyfarwyddeb nitradau. Ond rydym hefyd wedi gweld rhai achosion sylweddol o lygredd amaethyddol eleni, felly bu'n rhaid i mi ddwyn popeth ynghyd, ac mae hyn yn ymwneud â sicrhau'r cydbwysedd hwnnw. Ond fel y dywedais wrth yr Aelod ar y cychwyn, byddaf yn gwneud datganiad o fewn y pythefnos nesaf.

Diolch yn fawr, Llywydd.

Just carrying on with NVZs, as the Cabinet Secretary knows, this is causing considerable concern amongst those who might be affected by it. I would just like to support the approach that has been taken by our colleague from Preseli. It is open to the Cabinet Secretary, of course, as a consequence of this consultation, to avoid a heavy-handed approach, if she's convinced that we can achieve the objectives of the habitats directives and environmental directives that are concerned here by voluntary means.

I'm sure she's aware of the experiment that has been undertaken in the Cleddau by farmers, which has successfully reduced nitrate levels on their farms to below those that are the limits in EU rules and regulations. They've achieved these outcomes at a fraction of the cost that they would have incurred if they'd had to install massive new vats for the storage of slurry et cetera. So, can she, without wishing in any way to anticipate the results of the inquiry, reassure us today that schemes of this kind will certainly be borne in mind so that we can reduce the cost to farmers of necessary environmental controls?

Diolch yn fawr, Lywydd.

Gan barhau i drafod parthau perygl nitradau, fel y gŵyr Ysgrifennydd y Cabinet, mae'r mater hwn yn peri cryn bryder ymhlith y bobl a allai gael eu heffeithio ganddo. Hoffwn gefnogi'r dull o weithredu a fabwysiadwyd gan ein cyd-Aelod o'r Preseli. O ganlyniad i'r ymgynghoriad hwn, mae modd i Ysgrifennydd y Cabinet osgoi dull llawdrwm wrth gwrs os yw'n argyhoeddedig y gallwn gyflawni amcanion y gyfarwyddeb cynefinoedd a'r cyfarwyddebau amgylcheddol sy'n berthnasol yma drwy ddulliau gwirfoddol.

Rwy'n siŵr ei bod yn ymwybodol o arbrawf a gynhaliwyd gan ffermwyr yn y Cleddau sydd wedi llwyddo i leihau lefelau nitradau ar eu ffermydd i lai nai'r terfynau a geir yn rheolau a rheoliadau'r UE. Maent wedi cyflawni'r canlyniadau hyn am ran fach iawn o'r gost y byddent wedi mynd iddi pe baent wedi gorfod gosod pyllau newydd anferth ar gyfer storio slyri ac ati. Felly, a all hi, heb ddymuno rhagdybio canlyniadau'r ymchwiliad mewn unrhyw ffordd, roi sicrwydd i ni heddiw y bydd cynlluniau o'r math hwn yn sicr o gael eu cadw mewn cof fel y gallwn leihau costau rheolaethau amgylcheddol angenrheidiol i ffermwyr?

Yes, I've considered many different schemes, and farmers have come to me around what they have done around this issue. As I said in my answer to Paul Davies, I've seen figures of £80,000 and I've seen figures of £150,000. I spoke to a farmer, I think from Monmouthshire, who had done it at a fraction of that cost. So, I do want to reassure Members that I am very open to the suggestions that have come forward and that's why it has taken much longer than I did anticipate in the first place.

Ie, rwyf wedi ystyried sawl cynllun gwahanol, ac mae ffermwyr wedi sôn wrthyf am yr hyn y maent wedi'i wneud ynghylch y mater hwn. Fel y dywedais yn fy ateb i Paul Davies, rwyf wedi gweld ffigurau o £80,000 ac rwyf wedi gweld ffigurau o £150,000. Siaradais â ffermwr o Sir Fynwy, rwy'n credu, a oedd wedi gwneud hyn am ran fach iawn o'r gost honno. Felly, hoffwn sicrhau'r Aelodau fy mod yn agored iawn i'r awgrymiadau a gyflwynwyd, a dyna pam ei bod wedi cymryd llawer mwy o amser nag a ragwelais ar y cychwyn.

13:45

I'm sure that everybody wants the right decision to be made at the end of the day, and if a delay results in that, nobody's going to complain. Of course, the precondition is that we get the right decision at the end of the day. But, this particular experiment that I referred to a moment ago in the Cleddau has managed to reduce the nitrate leaches into the soil and the waterways by nearly 90 per cent. So, if that were to be extended countywide into Pembrokeshire, that would be a massive advantage to us. Schemes of this kind, I think, show the benefits of working with the industry to achieve desirable outcomes that will please those for whom environmental concerns are at the top of their agenda, without having to use a stick to force people to do what they don't want to do. This is in the best interests of farmers as well, because the National Farmers Union have developed this blue flag scheme, just like the red tractor, which would be a very useful method of marketing our products as well—that they're produced with environmentally sensitive policy. So, that's good news for farming as well as for the environment.

Rwy'n siŵr fod pawb yn awyddus i weld y penderfyniad cywir yn cael ei wneud yn y pen draw, ac os yw oedi yn arwain at hynny, ni fydd unrhyw un yn cwyno. Wrth gwrs, y rhagamod yw ein bod yn cael y penderfyniad cywir yn y pen draw. Ond mae'r arbrawf penodol hwn y cyfeiriais ato gynnau yn y Cleddau wedi llwyddo i leihau trwytholch nitradau i'r pridd a'r dyfrffyrdd bron i 90 y cant. Felly, pe bai hynny'n cael ei ymestyn dros y sir gyfan yn Sir Benfro, byddai hynny'n fantais enfawr i ni. Credaf fod cynlluniau o'r fath yn dangos manteision gweithio gyda'r diwydiant i sicrhau canlyniadau dymunol y bydd pobl sydd â phryderon amgylcheddol ar frig eu hagendâu yn eu croesawu, heb orfod defnyddio ffon i orfodi pobl i wneud pethau nad ydynt yn dymuno'u gwneud. Mae hyn er lles gorau ffermwyr hefyd, gan fod Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr wedi datblygu'r cynllun baner las hwn, yn union fel y tractor coch, a fyddai'n ddull defnyddiol iawn o farchnata ein cynnyrch hefyd—eu bod wedi eu cynhyrchu gyda pholisi amgylcheddol sensitif. Felly, mae hynny'n newyddion da i'r diwydiant ffermio yn ogystal ag i'r amgylchedd.

I absolutely think you have to work with the industry in relation to policy and strategies, and it was just last week that the Minister for Environment and myself had a presentation around the blue flag scheme. So, we are still considering everything that's come before us over the past year. And I reiterate again: I will be making a statement in the next two weeks.

Yn sicr, credaf fod yn rhaid i chi weithio gyda'r diwydiant mewn perthynas â pholisïau a strategaethau, a'r wythnos diwethaf, cafodd Gweinidog yr Amgylchedd a minnau gyflwyniad ynghylch y cynllun baner las. Felly, rydym yn dal i ystyried popeth sydd wedi dod ger ein bron dros y flwyddyn ddiwethaf. A dywedaf eto: byddaf yn gwneud datganiad yn y pythefnos nesaf.

It is important, of course, that environmental concerns are taken seriously, and, therefore, that the methods employed, if they're not controlled by statute or regulation, are properly audited and therefore the results can be regarded as credible. This particular scheme in the Cleddau is being audited by Natural Resources Wales, so there again, if the regulatory bodies are working hand in glove with the industry, at the end of the day, everybody is happy. And, after all, happiness is what we as politicians want to produce for our constituents. So, I hope that the Cabinet Secretary will, when she announces her result, be able to be the Cabinet Secretary for happiness in the countryside. 

Mae'n bwysig, wrth gwrs, fod pryderon amgylcheddol yn cael eu cymryd o ddifrif, a bod y dulliau a ddefnyddir felly, os na chânt eu rheoli drwy statud neu reoliadau, yn cael eu harchwilio'n briodol, a bod modd ystyried y canlyniadau'n rhai credadwy o'r herwydd. Mae'r cynllun penodol hwn yn y Cleddau yn cael ei archwilio gan Cyfoeth Naturiol Cymru, felly unwaith eto, os yw'r cyrff rheoleiddio yn gweithio law yn llaw â'r diwydiant, yn y pen draw, mae pawb yn hapus. Ac wedi'r cyfan, hapusrwydd yw'r hyn rydym ni fel gwleidyddion am ei sicrhau ar gyfer ein hetholwyr. Felly, gobeithiaf y bydd Ysgrifennydd y Cabinet, pan fydd yn cyhoeddi ei chanlyniad, yn gallu bod yn Ysgrifennydd y Cabinet dros hapusrwydd yng nghefn gwlad.

Well, yes, I'd like to think I am the Cabinet Secretary for happiness in the countryside. 

I think, at the beginning of that last question, you made a very important point about the balance. I always used to say, at that time, that I was Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs, so it was absolutely imperative that I did that balancing. Now, obviously, we've got a Minister for Environment, but that doesn't mean that the environment is any less important to me as Cabinet Secretary.

So, it is absolutely vital that any policy you bring forward is a balanced approach. It's certainly been very helpful having so many responses to the consultation and having so many individual farmers—and then, obviously, the two farmers who came to see me around the blue flag scheme—bringing forward their ideas about how they've managed to reduce the nitrates, et cetera. So, yes, you're right, I will be bringing forward that statement.

Wel, ie, hoffwn feddwl mai fi yw Ysgrifennydd y Cabinet dros hapusrwydd yng nghefn gwlad.

Credaf, ar ddechrau'r cwestiwn diwethaf hwnnw, eich bod wedi gwneud pwynt pwysig iawn ynglŷn â'r cydbwysedd. Roeddwn bob amser yn arfer dweud, ar y pryd, fy mod yn Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig, felly roedd yn hollbwysig fy mod yn sicrhau'r cydbwysedd hwnnw. Nawr, wrth gwrs, mae gennym Weinidog yr Amgylchedd, ond nid yw hynny'n golygu bod yr amgylchedd yn llai pwysig i mi fel Ysgrifennydd y Cabinet.

Felly, mae'n gwbl hanfodol fod unrhyw bolisi a gyflwynwch yn cyfleu ymagwedd gytbwys. Yn sicr, mae wedi bod yn ddefnyddiol iawn cael cynifer o ymatebion i'r ymgynghoriad a chael cynifer o ffermwyr unigol—a hefyd, yn amlwg, y ddau ffermwr a ddaeth i'm gweld mewn perthynas â'r cynllun baner las—yn cyflwyno'u syniadau ynglŷn â sut y maent wedi llwyddo i leihau lefel y nitradau, ac ati. Felly, rydych yn llygad eich lle, byddaf yn gwneud y datganiad hwnnw.

Thank you, Presiding Officer. Can I make the Cabinet Secretary very happy by saying I won't ask her about NVZs, but wait for her statement in a couple of weeks' time? But I'll make her less happy, perhaps, by asking her this: why has her department suffered the biggest single cut in the draft Welsh Government budget, and what does that really say about the commitment of the Government to the environment and rural affairs?

Diolch, Lywydd. A gaf fi wneud Ysgrifennydd y Cabinet yn hapus iawn drwy ddweud na fyddaf yn ei holi ynglŷn â pharthau perygl nitradau, ond yn aros am ei datganiad ymhen wythnos neu ddwy? Ond byddaf yn ei gwneud yn llai hapus, o bosibl, drwy ofyn hyn iddi: pam fod ei hadran wedi wynebu'r toriad unigol mwyaf yng nghyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru, a beth y mae hynny'n ei ddweud, mewn gwirionedd, am ymrwymiad y Llywodraeth i'r amgylchedd a materion gwledig?

Well, you'll appreciate that we've all had to make some very difficult decisions. I was in front of committee last week, having budget scrutiny, and you'll be aware that there was lots of noise around the fact that my budget had been cut by 5 per cent; it hadn't, because I transferred £35 million of waste funding into the revenue support grant. But still, I have had a cut of 1.5 per cent. I hope, again, I've balanced it. I've got a very broad portfolio, but I hope that no part of the portfolio feels that it's had cuts that aren't proportionate. 

Wel, byddwch yn deall fod pob un ohonom wedi gorfod gwneud rhai penderfyniadau anodd iawn. Roeddwn gerbron y pwyllgor yr wythnos diwethaf, yn ystod y broses o graffu ar y gyllideb, a byddwch yn gwybod fod llawer o sôn wedi bod ynglŷn â'r ffaith bod fy nghyllideb wedi'i thorri 5 y cant; nid oedd hynny'n wir, gan fy mod wedi trosglwyddo £35 miliwn o gyllid gwastraff i'r grant cynnal refeniw. Er hynny, rwyf wedi cael toriad o 1.5 y cant. Gobeithiaf, unwaith eto, fy mod wedi'i gydbwyso. Mae gennyf bortffolio eang iawn, ond rwy'n gobeithio nad oes unrhyw ran o'r portffolio yn teimlo eu bod wedi cael toriadau nad ydynt yn gymesur.

Nevertheless, her portfolio has suffered from the same 5 per cent cuts on local government grants, which have been recycled to help social services and health. She has confirmed, implicitly, that, in fact, her department has had the biggest cut of any department within the Welsh Government in this budget. We know that there are difficulties in the budget, but it's singular that this department has been singled out for that largest cut. 

Now, the finance Secretary told the Finance Committee last week that £100 million that has been held back in reserves in anticipation of further efficiency cuts can now be made available, as these cuts are not now expected, following the budget last week. So, can I ask her, as the Cabinet Secretary: what is she bidding for out of this £100 million? Last year, with a bit of Plaid Cymru chivvying along, she got a bit of extra money for flood prevention schemes, as I recall. What is she looking to reinstate now to her budget?

Serch hynny, mae ei phortffolio wedi dioddef o ganlyniad i'r un toriadau 5 y cant i grantiau llywodraeth leol, sydd wedi cael eu hailgylchu i helpu gwasanaethau cymdeithasol ac iechyd. Mae hi wedi cadarnhau'n bendant mai ei hadran hi, mewn gwirionedd, sydd wedi wynebu'r toriad mwyaf o unrhyw un o adrannau Llywodraeth Cymru yn y gyllideb hon. Gwyddom fod anawsterau ynghlwm wrth y gyllideb, ond mae'n rhyfedd fod yr adran hon wedi cael ei dewis ar gyfer y toriad mwyaf hwnnw.

Nawr, dywedodd yr Ysgrifennydd cyllid wrth y Pwyllgor Cyllid yr wythnos diwethaf fod £100 miliwn a oedd wedi'i gadw yn y cronfeydd wrth gefn wrth ragweld rhagor o doriadau effeithlonrwydd ar gael bellach, gan na ddisgwylir y toriadau hyn bellach, yn dilyn y gyllideb yr wythnos diwethaf. Felly, a gaf fi ofyn iddi, fel Ysgrifennydd y Cabinet: beth y mae'n cynnig amdano o'r £100 miliwn hwn? Y llynedd, gyda Phlaid Cymru yn ymlid, cafodd ychydig o arian ychwanegol ar gyfer cynlluniau atal llifogydd, yn ôl yr hyn a gofiaf. Beth y mae'n awyddus i'w adfer yn awr i'w chyllideb?

13:50

When I go back to my office after this question session, I will be meeting with officials ahead of writing to the finance Minister. I think I was the first to put a bid in, so you'll be pleased to hear that. I have confirmed that my department has had the biggest cut, because it has—it's a fact. So, I'm not going to try and hide behind that, but I think we have managed to balance things so that, as I said, no one part of the portfolio has had a bigger hit. We've tried to share the pain across, if you like. I didn't come into politics to make cuts—nobody did—but we are faced with the reality.

So, as you say, there's this £100 million now. What will I be looking to reinstate? Well, again, one of my priority areas, probably shared by many Members, is around warm homes. We need to be looking at what we are doing in retrofitting our housing stock, particularly to be able to meet the low-carbon budgets that, obviously, we'll be setting. So, that's one area I'm looking at. Flooding, obviously—we had some horrendous flooding last week. When I was up in Llangefni on Thursday, Llangefni suffered incredibly, and the Member for Ynys Môn has already written to me regarding the flooding in Menai Bridge—I think that's where specifically you raised. So, I will be looking, certainly, at flooding, also. But if Plaid Cymru want to come forward with any views, I'll be very happy to do that—obviously, you supported our budget.

Pan fyddaf yn dychwelyd i fy swyddfa ar ôl y sesiwn gwestiynau hon, byddaf yn cyfarfod â swyddogion cyn ysgrifennu at y Gweinidog cyllid. Credaf mai fi oedd y cyntaf i gyflwyno cynnig, felly byddwch yn falch o glywed hynny. Rwyf wedi cadarnhau mai fy adran i sydd wedi cael y toriad mwyaf, gan fod ganddi—mae'n ffaith. Felly, nid wyf am geisio cuddio y tu ôl i hynny, ond credaf ein bod wedi llwyddo i gydbwyso pethau fel nad oes un rhan o'r portffolio, fel y dywedais, wedi cael mwy o ergyd. Rydym wedi ceisio rhannu'r boen, os mynnwch. Ni ddeuthum i mewn i wleidyddiaeth i wneud toriadau—ni wnaeth unrhyw un—ond rydym yn wynebu'r realiti.

Felly, fel y dywedwch, mae'r £100 miliwn hwn gennym bellach. Beth y byddaf yn ceisio'i adfer? Wel, unwaith eto, un o'r blaenoriaethau rwy'n eu rhannu, fwy na thebyg, gyda llawer o'r Aelodau, yw cartrefi cynnes. Mae angen i ni edrych ar beth a wnawn mewn perthynas ag ôl-osod ein stoc dai, yn enwedig er mwyn gallu bodloni'r cyllidebau carbon isel y byddwn yn eu gosod, wrth gwrs. Felly, dyna un maes rwy'n edrych arno. Llifogydd, yn amlwg—cawsom lifogydd erchyll yr wythnos diwethaf. Pan oeddwn yn Llangefni ddydd Iau, dioddefodd Llangefni'n aruthrol, ac mae'r Aelod dros Ynys Môn eisoes wedi ysgrifennu ataf mewn perthynas â'r llifogydd ym Mhorthaethwy—rwy'n credu mai dyna lle y sonioch amdano'n benodol. Felly, byddaf yn edrych ar lifogydd hefyd, yn sicr. Ond os yw Plaid Cymru yn awyddus i gyflwyno safbwyntiau, rwy'n fwy na pharod i wneud hynny—yn amlwg, fe gefnogoch chi ein cyllideb.

You're quite right, we do have a budget agreement, and I'm very pleased with some of the things that we've got from that. Some of the things you mentioned, Cabinet Secretary, however, are important, but, on the whole, they're capital. You could be using the ability of the new much-talked-about but strange capital that's come to the Welsh Government, this transactional sort of capital, to look at how that could go into warm homes, for example. So, that still leaves you, I think, bidding for this £100 million, and I look forward to seeing the impact of your lobbying on the finance Cabinet Secretary in the final budget.

But, of course, though you have been successful in paying the basic farm payments, and you announced that in the winter show this week, there are wider questions about ongoing funding as we leave the European Union. It seems increasingly clear to me that, in fact, we cannot bank the promises that have been made about ongoing common agricultural policy and farm payments beyond 2020. There's been much talk about 2022, but, in fact, when you look at the guarantees, they are rock solid, perhaps, until 2020, but, after that, they look rather shaky to my mind. So, can I ask her whether she agrees with that analysis from the Westminster perspective and whether she is now in a position to give an unequivocal guarantee, in this Assembly, that at least for this Assembly term—this Assembly term—this Welsh Government will continue the current envelope of farm payments?

Rydych yn llygad eich lle, mae gennym gytundeb cyllidebol, ac rwy'n falch iawn o rai o'r pethau a gawsom o ganlyniad i hynny. Fodd bynnag, mae rhai o'r pethau a grybwyllwyd gennych, Ysgrifennydd y Cabinet, yn bwysig, ond ar y cyfan, cyfalaf ydynt. Gallech ddefnyddio gallu'r cyfalaf newydd rhyfedd hwn y mae llawer o sôn amdano sydd wedi dod i Lywodraeth Cymru, y math hwn o gyfalaf trafodiadol, i edrych ar sut y gallai hwnnw fynd tuag at gartrefi cynnes, er enghraifft. Felly, credaf fod hynny'n dal i olygu eich bod chi'n cynnig am y £100 miliwn hwn, ac edrychaf ymlaen at weld effaith eich lobïo ar Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid yn y gyllideb derfynol.

Ond wrth gwrs, er eich bod wedi llwyddo i dalu'r taliadau fferm sylfaenol, ac fe gyhoeddoch hynny yn y ffair aeaf yr wythnos hon, mae cwestiynau ehangach ynghylch arian parhaus wrth inni adael yr Undeb Ewropeaidd. Ymddengys yn gynyddol amlwg i mi na allwn ddibynnu ar yr addewidion a wnaed ynghylch polisi amaethyddol cyffredin a thaliadau fferm parhaus y tu hwnt i 2020. Mae llawer o sôn wedi bod am 2022, ond mewn gwirionedd, pan edrychwch ar y gwarantau, maent yn hollol gadarn tan 2020, efallai, ond ar ôl hynny, maent yn edrych braidd yn sigledig yn fy marn i. Felly, a gaf fi ofyn iddi a yw'n cytuno â'r dadansoddiad hwnnw o safbwynt San Steffan ac a yw bellach mewn sefyllfa i roi sicrwydd llwyr yn y Cynulliad, ar gyfer tymor y Cynulliad hwn o leiaf—tymor y Cynulliad hwn—y bydd Llywodraeth Cymru'n parhau'r amlen bresennol o daliadau fferm?

Yes, for this Assembly term we will—so, until 2021. I absolutely agree with you around 2020 and 2022. We have had assurance that we will have that funding until the end of the Westminster Parliament in 2022, but then you hear different noises coming around. But, as far as I'm concerned, the Treasury has given assurance to fully fund direct payments until 2022.

I'm very pleased you mentioned the basic payment scheme. I was very pleased to announce at the winter fair on Monday that 91 per cent of our farmers will be getting their payment on Friday. That's the first day possible that they can do that. So, we'll be paying, I think, £201 million to over 14,000 of our farmers, and I would just like to pay tribute to my team who have done that. They're not a very big team, but, again I think when—I haven't seen the other countries, what figures they're bringing forward, but I would imagine we'll be way ahead of the game again.

Ydw, ar gyfer tymor y Cynulliad hwn fe fyddwn yn gwneud hynny—felly, tan 2021. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi ynglŷn â 2020 a 2022. Rydym wedi cael sicrwydd y byddwn yn derbyn y cyllid hwnnw tan ddiwedd tymor Senedd San Steffan yn 2022, ond wedyn rydych yn clywed sibrydion gwahanol. Ond o'm rhan i, mae'r Trysorlys wedi rhoi sicrwydd i ariannu taliadau uniongyrchol yn llawn tan 2022.

Rwy'n falch iawn eich bod wedi crybwyll y cynllun taliadau sylfaenol. Roeddwn yn falch iawn o gyhoeddi yn y ffair aeaf ddydd Llun y bydd 91 y cant o'n ffermwyr yn derbyn eu taliadau ddydd Gwener. Dyna'r diwrnod cyntaf y bydd modd iddynt wneud hynny. Felly, credaf y byddwn yn talu £201 miliwn i dros 14,000 o'n ffermwyr, a hoffwn dalu teyrnged i fy nhîm sydd wedi gwneud hynny. Nid ydynt yn dîm mawr iawn, ond unwaith eto, credaf pan—nid wyf wedi gweld y gwledydd eraill, pa ffigurau y maent hwy yn eu cyflwyno, ond buaswn yn dychmygu y byddwn ymhell ar y blaen unwaith eto.

Llygredd Aer
Air Pollution

3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am lefelau llygredd aer yng Ngorllewin De Cymru? OAQ51348

3. Will the Cabinet Secretary make a statement on air pollution levels in South Wales West? OAQ51348

Average levels of air pollution across Wales, including in south-west Wales, have improved over recent decades, but we still face significant challenges. We must do more to improve air quality in all regions and I have tabled a debate in December to discuss plans for cross-government action.

Mae lefelau cyfartalog llygredd aer ledled Cymru, gan gynnwys yn ne-orllewin Cymru, wedi gwella dros y degawdau diwethaf, ond rydym yn dal i wynebu heriau sylweddol. Mae'n rhaid i ni wneud rhagor i wella ansawdd aer ym mhob ardal ac rwyf wedi cyflwyno dadl ar gyfer mis Rhagfyr i drafod cynlluniau ar gyfer gweithredu trawslywodraethol.

Can I thank the Minister for that reply? Further to that, recent data released by the Royal College of Physicians show that two areas in my region, Port Talbot and Swansea, are recognised amongst the worst areas in the UK in terms of air quality and are breaching World Health Organization guidelines at present. With Healthy Air Cymru stating that the Welsh Government needs to lead the way on reducing air pollution in these areas, what assurances can you provide that you recognise the scale of the problem, and do you agree that you need to raise the bar in terms of your collaborative work with local authorities to tackle the air pollution issues within these areas?

A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei hateb? Yn ychwanegol at hynny, dengys data diweddar a gyhoeddwyd gan Goleg Brenhinol y Meddygon fod dwy ardal yn fy rhanbarth, Port Talbot ac Abertawe, yn cael eu cydnabod ymhlith yr ardaloedd gwaethaf yn y DU o ran ansawdd aer a'u bod yn mynd yn groes i ganllawiau Sefydliad Iechyd y Byd ar hyn o bryd. Gyda Healthy Air Cymru yn datgan bod angen i Lywodraeth Cymru arwain mewn perthynas â lleihau llygredd aer yn yr ardaloedd hyn, pa sicrwydd y gallwch ei roi eich bod yn cydnabod maint y broblem, ac a ydych yn cytuno bod yn rhaid i chi godi'r safon o ran eich gwaith cydweithredol gydag awdurdodau lleol i fynd i'r afael â phroblemau llygredd aer yn yr ardaloedd hyn?

13:55

May I thank the Member for his question? You're absolutely right to raise this important issue, and it's something that will be high on my agenda going forward in this portfolio. We know that historically Port Talbot has a high level of PM10 pollution, and this is generally, obviously, attributed to the industrial nature of the area. I know that Welsh Government officials regularly meet with steelworks operators, Natural Resources Wales and Neath Port Talbot County Borough Council to identify potential sources of, and solutions for, the high PM10 levels. As I said, we are tabling a debate next week to discuss this. We will look at, actually, not just what local authorities are doing in terms of the clean air framework, but also what we can do across Government to meet those challenges and to create healthy, better air quality throughout Wales.

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? Rydych yn llygad eich lle i godi'r mater pwysig hwn, ac mae'n rhywbeth a fydd yn uchel ar fy agenda yn y portffolio hwn yn y dyfodol. Gwyddom, yn hanesyddol, fod lefel uchel o lygredd PM10 ym Mhort Talbot, ac yn gyffredinol, tybir bod hyn, yn amlwg, yn deillio o natur ddiwydiannol yr ardal. Gwn fod swyddogion Llywodraeth Cymru yn cyfarfod yn rheolaidd â gweithredwyr gwaith dur, Cyfoeth Naturiol Cymru a Chyngor Bwrdeistref Sirol Castell-nedd Port Talbot i nodi ffynonellau posibl ac atebion i'r lefelau uchel o PM10. Fel y dywedais, byddwn yn cyflwyno dadl yr wythnos nesaf i drafod hyn. Byddwn yn ystyried nid yn unig beth y mae awdurdodau lleol yn ei wneud mewn perthynas â'r fframwaith aer glân, ond hefyd beth y gallwn ei wneud ar draws y Llywodraeth i oresgyn yr heriau hynny ac i greu ansawdd aer iach a gwell ledled Cymru.

I thank the Minister for her answers, in particular about Port Talbot, and identifying the actions you're taking. However, it's not just PM10s; it's PM2.5s as well. And knowing the area, it's not just the industry and the steelworks; it's also the motorway, which is caught on that narrow strip, and the roads on the side of it. So, one of the ways you can actually look at it is to actually look at planning, and maybe talk to your Cabinet Secretary colleague about planning regulations. Look at the cumulative impact of any decisions taken upon air pollution, not just the individual project, because the more we see coming in, which creates more pollution, it adds to what's already there, and what's already there is not getting lower. So, please look at the issue so we can ensure that we do start seeing a decrease, not an increase.

Diolch i'r Gweinidog am ei hatebion, yn enwedig ynglŷn â Phort Talbot, ac am nodi'r camau gweithredu rydych yn eu cymryd. Fodd bynnag, nid yw hyn yn ymwneud â llygredd PM10 yn unig; mae'n ymwneud â llygredd PM2.5 hefyd. Ac o adnabod yr ardal, nid yw'n ymwneud â'r diwydiant a'r gwaith dur yn unig; mae hefyd yn ymwneud â'r draffordd ar y rhimyn cul hwnnw, a'r ffyrdd wrth ei hymyl. Felly, un o'r ffyrdd y gallwch edrych ar y mater hwn yw edrych ar gynllunio, ac efallai siarad â'ch cyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet, ynglŷn â rheoliadau cynllunio. Edrychwch ar effaith gronnol unrhyw benderfyniadau a wneir mewn perthynas â llygredd aer, nid y prosiect unigol yn unig, oherwydd po fwyaf a welwn yn cael ei roi ar waith, sy'n creu mwy o lygredd, mae hynny'n ychwanegu at yr hyn sydd yno eisoes, ac nid yw'r hyn sydd yno eisoes yn lleihau. Felly, os gwelwch yn dda, edrychwch ar y mater fel y gallwn sicrhau ein bod yn dechrau gweld gostyngiad yn hytrach na chynnydd.

Thank you, Dai Rees, for your question. You're absolutely right that we need to look at cross-government, cross-departmental working on this, and I'm sure I will speak to my Cabinet Secretary colleague on how we can actually go forward with this, not just across Government in terms of planning, but also transport, health and local government.

Diolch am eich cwestiwn, Dai Rees. Rydych yn llygad eich lle fod angen i ni edrych ar waith trawsadrannol, trawslywodraethol mewn perthynas â hyn, ac rwy'n siŵr y byddaf yn siarad â fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet, ar sut y gallwn fwrw ymlaen â hyn, nid yn unig ar draws y Llywodraeth o ran cynllunio, ond hefyd o ran trafnidiaeth, iechyd a llywodraeth leol.

Can I congratulate you on your new job as well? Can I begin by saying that scrutiny has been brought to bear and, actually, the dreaded Nowcaster system in Swansea council, with which I appreciate you may not personally be familiar, is now up and running after several years of delay, and advising drivers in real time whether the air quality in that particular part of Swansea is safe enough to drive through. It doesn't tell them when the air quality is good enough, but it does tell them when it's bad. Your department has actually refused a further application for funding for this particular project. I appreciate you may not know much about it yourself, but do you think your department would be more likely to support an application to expand upon the Nowcaster system if the data collected by the machines could more widely inform traffic management in the city—for example, providing evidence for a Swansea bay regional metro, perhaps—or if it could help with the clean air framework in helping create enforceable targets for particulate reduction? Thank you.

A gaf fi eich llongyfarch ar eich swydd newydd hefyd? A gaf fi ddechrau drwy ddweud bod y broses graffu wedi'i chwblhau, a bod y system Nowcaster fondigrybwyll yng nghyngor Abertawe, ac rwy'n derbyn nad ydych, o bosibl, yn gyfarwydd â hi'n bersonol, bellach ar waith wedi sawl blwyddyn o oedi, ac yn cynghori gyrwyr mewn amser real pa un a yw ansawdd yr aer yn y rhan honno o Abertawe yn ddigon diogel i yrru drwyddo. Nid yw'n dweud wrthynt pan fo ansawdd yr aer yn ddigon da, ond mae'n dweud wrthynt pan fo'n wael. Mae eich adran wedi gwrthod cais pellach am gyllid ar gyfer y prosiect penodol hwn. Rwy'n derbyn efallai nad ydych yn gwybod llawer amdano eich hun, ond a ydych yn credu y byddai eich adran yn fwy tebygol o gefnogi cais i ymestyn y system Nowcaster pe gallai'r data a gasglwyd gan y peiriannau hysbysu'r broses o reoli traffig yn y ddinas yn well—er enghraifft, drwy ddarparu tystiolaeth ar gyfer metro rhanbarthol bae Abertawe, efallai—neu pe bai'n gallu helpu gyda'r fframwaith aer glân drwy gynorthwyo i greu targedau y gellir eu gorfodi mewn perthynas â lleihau lefel y gronynnau? Diolch.

Thank you, Suzy. Thank you for your question and thank you for your warm words of congratulations. I have had a brief—I am familiar with the Nowcaster system. You raised some very valid points there, and I think if you want to follow it up now with a letter to me—. And I think, going forward, as I said, I'm really keen to get this high on the agenda and making sure we work across Government and with local authorities and across the board on how we tackle this important issue, not just in south-west Wales, but across Wales.

Diolch, Suzy. Diolch am eich cwestiwn a diolch am eich llongyfarchiadau caredig. Rwyf wedi cael briff—rwy'n gyfarwydd â system Nowcaster. Rydych wedi codi pwyntiau dilys iawn, ac os ydych yn awyddus i fynd ar drywydd hynny drwy anfon llythyr ataf—. Ac rwy'n credu, yn y dyfodol, fel y dywedais, rwy'n awyddus iawn i sicrhau bod hyn yn uchel ar yr agenda, a gwneud yn siŵr ein bod yn gweithio ar draws y Llywodraeth a chydag awdurdodau lleol ac yn gyffredinol mewn perthynas â sut rydym yn mynd i'r afael â'r mater pwysig hwn, nid yn unig yn ne-orllewin Cymru, ond ledled Cymru.

I, too, wish to offer my congratulations to you. Cabinet Secretary—sorry; Minister—people living within my region have to contend with some of the worst air pollution in the UK. For a few days this month, children attending school in Margam had to contend with PM10s at twice the safe daily limit. According to Public Health Wales, this is one of the biggest public health challenges facing our nation, killing 2,000 people per year. Of course, the biggest contributor to poor air quality is transport, which is made much worse by the level of congestion we are seeing now on our roads. Minister, how will your Government ensure that new developments do not contribute to this congestion, and how can the planning system be utilised to limit congested road infrastructure?

Hoffwn innau eich llongyfarch hefyd. Ysgrifennydd y Cabinet—mae'n ddrwg gennyf; Weinidog—mae pobl sy'n byw yn fy rhanbarth yn gorfod ymdopi â pheth o'r llygredd aer gwaethaf yn y DU. Am ychydig ddyddiau yn ystod y mis hwn, bu'n rhaid i blant ysgol ym Margam ymdopi â lefelau PM10 ar ddwywaith y terfyn dyddiol diogel. Yn ôl Iechyd Cyhoeddus Cymru, dyma un o'r heriau iechyd cyhoeddus mwyaf sy'n wynebu ein cenedl, ac mae'n lladd 2,000 o bobl y flwyddyn. Wrth gwrs, y cyfrannwr mwyaf at ansawdd aer gwael yw trafnidiaeth, a gwneir hynny'n llawer gwaeth gan lefel y tagfeydd a welwn bellach ar ein ffyrdd. Weinidog, sut y bydd eich Llywodraeth yn sicrhau nad yw datblygiadau newydd yn cyfrannu at y tagfeydd hyn, a sut y gellir defnyddio'r system gynllunio i leihau tagfeydd ar y seilwaith ffyrdd?

Thank you again for your congratulations. Just to point out: I am the Minister, not the Cabinet Secretary. I don't want to upset my colleague at this early stage. Children and individuals are particularly susceptible to the effects of air pollution, and so local authorities do need to take a risk-based approach in looking at how we monitor the situation. But absolutely, I think we need to, going forward—. As I've said previously, it is a really important issue, and obviously with respect of planning, it is in the Cabinet Secretary's remit, so I'm sure we will be working together closely on this, going forward.

Diolch eto am eich llongyfarchiadau. Hoffwn nodi: y Gweinidog wyf fi, nid Ysgrifennydd y Cabinet. Nid wyf am bechu fy nghyd-Aelod ar y cam cynnar hwn. Mae plant ac unigolion yn arbennig o agored i effeithiau llygredd aer, ac felly mae angen i awdurdodau lleol fabwysiadu ymagwedd sy'n seiliedig ar risg wrth edrych ar sut rydym yn monitro'r sefyllfa. Ond yn sicr, credaf fod angen i ni, yn y dyfodol—. Fel rwyf wedi'i ddweud o'r blaen, mae'n fater pwysig iawn, ac yn amlwg, mewn perthynas â chynllunio, mae'n rhan o gylch gwaith Ysgrifennydd y Cabinet, felly rwy'n siŵr y byddwn yn gweithio'n agos gyda'n gilydd ar hyn, wrth symud ymlaen.

14:00
Mawndiroedd
Peatlands

4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i warchod mawndiroedd? OAQ51359

4. What action is being taken by the Welsh Government to protect peatlands? OAQ51359

The Welsh Government is committed to bringing all peatlands supporting semi-natural habitats into sustainable management by 2020 and has established an integrated programme of delivery to ensure this target is met. The current programme is improving the condition of our peatlands, and we have secured funding for further action.

Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod yr holl fawndiroedd sy'n cynnal cynefinoedd lled-naturiol yn cael eu rheoli'n gynaliadwy erbyn 2020 ac wedi sefydlu rhaglen gyflawni integredig i sicrhau bod y targed hwn yn cael ei gyrraedd. Mae'r rhaglen bresennol yn gwella cyflwr ein mawndiroedd, ac rydym wedi sicrhau arian ar gyfer camau pellach.

Can I just remind you, and perhaps everybody else, that I did congratulate you when you came to committee? So I will add a further congratulations in here, but it has already been done.

What I was going to ask is: what progress has been made towards the target of getting all peatlands in Wales into restoration management by 2020, and do you expect that to be done on a linear basis, or do you expect it exponentially or inverse exponentially?

A gaf fi eich hatgoffa chi, a phawb arall, fy mod wedi eich llongyfarch pan ddaethoch i'r pwyllgor? Felly, ychwanegaf ragor o longyfarchiadau yma, ond mae hynny eisoes wedi'i wneud.

Yr hyn roeddwn am ei ofyn yw: pa gynnydd sydd wedi'i wneud tuag at y targed o sicrhau bod holl fawndiroedd Cymru yn rhan o'r broses o reoli gwaith adfer erbyn 2020, ac a ydych yn disgwyl y caiff hynny ei wneud ar sail linellol, neu a ydych yn ei ddisgwyl ar sail esbonyddol neu wrth-esbonyddol?

Thank you, and thank you again for joining in with the congratulations.

Can I thank Mike Hedges for his interest in this aspect of Welsh Government work? The Welsh Government is committed to bringing all peatlands support and semi-natural habitats into sustainable management by 2020, and has established an integrated programme of delivery to ensure this target is met. We have strong evidence from our monitoring programme that our integrated approach is having a positive impact, improving the condition and resilience of our peatlands. Our land management scheme, Glastir, is making a significant contribution to this programme, with over 65 per cent of our target area already under Glastir management. And I think our EU funds are playing an important role in supporting us to improve the condition of approximately 690 hectares of our most important peatland sites.

Diolch, a diolch unwaith eto am eich llongyfarchiadau.

A gaf fi ddiolch i Mike Hedges am ei ddiddordeb yn yr agwedd hon ar waith Llywodraeth Cymru? Mae Llywodraeth Cymru yn ymrwymedig i sicrhau bod yr holl gymorth i fawndiroedd, a chynefinoedd lled-naturiol, yn cael eu rheoli'n gynaliadwy erbyn 2020, ac wedi sefydlu rhaglen gyflawni integredig i sicrhau bod y targed hwn yn cael ei gyrraedd. Mae gennym dystiolaeth gadarn o'n rhaglen fonitro fod ein dull integredig yn cael effaith gadarnhaol, ac yn gwella cyflwr a gwydnwch ein mawndiroedd. Mae ein cynllun rheoli tir, Glastir, yn gwneud cyfraniad sylweddol i'r rhaglen hon, gyda dros 65 y cant o'n hardal darged eisoes o dan reolaeth Glastir. A chredaf fod ein harian o'r UE yn chwarae rhan bwysig yn ein cynorthwyo i wella cyflwr oddeutu 690 hectar o'n mawndiroedd pwysicaf.

Minister, having previously just now congratulated you, I think I should now switch into attack mode. [Laughter.] Otherwise, you will be given false reassurance about how you will be treated in this Chamber.

I think this is a really important question. Peatlands are the most important terrestrial carbon store in the UK—20 times more carbon stored there than in UK forests. You say that you have secured funding, but a lot of the funding at the moment for the management scheme is through EU LIFE funding. I just wonder what's going to happen to that. Are there any plans for 2020-1? Obviously, restoring these peatlands and then maintaining them—the maintaining bit is going to require ongoing funding.

Weinidog, a minnau newydd eich llongyfarch, credaf y dylwn newid i'r modd ymosod yn awr. [Chwerthin.] Fel arall, fe gewch sicrwydd ffug ynglŷn â sut y byddwch yn cael eich trin yn y Siambr hon.

Rwy'n credu bod hwn yn gwestiwn pwysig iawn. Mawndiroedd yw'r dull pwysicaf o storio carbon yn ddaearol yn y DU—mae 20 gwaith yn fwy o garbon wedi'i storio ynddynt nag yng nghoedwigoedd y DU. Rydych yn dweud eich bod wedi sicrhau cyllid, ond daw llawer o'r cyllid ar gyfer y cynllun rheoli drwy gyllid LIFE yr UE ar hyn o bryd. Tybed beth fydd yn digwydd i hwnnw? A oes unrhyw gynlluniau ar gyfer 2020-1? Yn amlwg, adfer y mawndiroedd hyn a'u cynnal—a bydd angen cyllid parhaus ar gyfer y gwaith cynnal.

Thanks for the question. I'm under no illusions that I should just make the most of the warm words of congratulations until we move on to real business in the Chamber.

It really is a very important area, and really important that we are able to sustain that going forward. I'm sure the Member appreciates that, being new to the portfolio, I'm still in discussions on how we take that forward after 2020. So, I'm happy to follow that up in writing to you.FootnoteLink

Diolch am eich cwestiwn. Rwy'n hollol ymwybodol y dylwn wneud y gorau o'r llongyfarchiadau caredig cyn inni fwrw ymlaen â'r busnes go iawn yn y Siambr.

Mae'n faes pwysig iawn, ac mae'n bwysig iawn ein bod yn gallu cynnal hynny yn y dyfodol. Rwy'n siŵr fod yr Aelod yn deall, gan fy mod yn newydd i'r portffolio, fy mod yn dal i drafod sut y byddwn yn bwrw ymlaen â hynny ar ôl 2020. Felly, rwy'n fwy na pharod i ysgrifennu atoch i fynd ar drywydd hynny.FootnoteLink

Dileu TB Buchol
Bovine TB Eradication

5. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am raglen dileu TB buchol Llywodraeth Cymru yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OAQ51366

5. Will the Cabinet Secretary provide an update on the Welsh Government’s bovine TB eradication programme in Mid and West Wales? OAQ51366

Thank you. Mid and West Wales conjointly encompasses high and intermediate TB areas. Here, we are focusing on developing bespoke action plans for persistent TB breakdowns, which contain measures aimed at clearing up infection. Action plans are agreed in consultation with the farmer, their private vet, and the Animal and Plant Health Agency.

Diolch. Mae Canolbarth a Gorllewin Cymru, gyda'i gilydd, yn cwmpasu ardaloedd TB uchel a chanolraddol. Yma, rydym yn canolbwyntio ar ddatblygu cynlluniau gweithredu pwrpasol ar gyfer achosion parhaus o TB, sy'n cynnwys mesurau gyda'r nod o glirio heintiau. Cytunir ar gynlluniau gweithredu mewn ymgynghoriad â'r ffermwr, eu milfeddyg preifat, a'r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion.

I thank the Cabinet Secretary for that reply. Will she agree with me that, although there is no easy answer or simple solution to the eradication of TB in cattle, one promising way forward is a greater concentration upon genetics? The Agriculture and Horticulture Development Board has put together a genetic index; it is funded by UK farmers, of course, to undertake research and development on their behalf. This will enable us to target strains of cattle that have a greater propensity to resist TB. Therefore, this must for the future be an important element in the Government's overall strategy to eradicate this terrible disease. 

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hateb. Er nad oes ateb hawdd na syml i ddileu TB mewn gwartheg, a yw hi'n cytuno mai un ffordd addawol ymlaen yw canolbwyntio rhagor ar eneteg? Mae'r Bwrdd Datblygu Amaethyddiaeth a Garddwriaeth wedi llunio mynegai genetig; fe'i hariennir gan ffermwyr y DU, wrth gwrs, i ymgymryd â gwaith ymchwil a datblygu ar eu rhan. Bydd hwn yn ein galluogi i dargedu mathau o wartheg sydd wedi datblygu gallu gwell i wrthsefyll TB. Felly, dylai hon fod yn elfen bwysig o strategaeth gyffredinol y Llywodraeth yn y dyfodol ar gyfer dileu'r clefyd ofnadwy hwn.

You raise a very important point, and I think you're right: there is no simple solution. Just this morning, I have had a meeting with officials, and that included people who were doing research into this area. You will be aware that, as part of the refresh of the eradication programme, one of the things I promised to bring forward was a target for when I would like to be officially TB free here in Wales, and that is an element of the discussions that we've been having. So, I think it is about bringing many enhanced measures together, but certainly research and development. Going forward, we need to be looking at absolutely everything and learning from other areas and other countries also. 

Rydych yn codi pwynt pwysig iawn, a chredaf eich bod yn llygad eich lle: nid oes ateb syml i'w gael. Cefais gyfarfod y bore yma gyda swyddogion, gan gynnwys pobl sy'n gwneud gwaith ymchwil yn y maes hwn. Fel rhan o'r gwaith o ddiweddaru'r rhaglen ddileu, fe fyddwch yn gwybod mai un o'r pethau yr addewais y byddwn yn eu cyflwyno oedd targed ar gyfer pan hoffwn fod yn rhydd rhag TB yn swyddogol yma yng Nghymru, ac mae honno'n elfen o'r trafodaethau rydym wedi'u cael. Felly, credaf fod hyn yn ymwneud â dod â llawer o fesurau pellach ynghyd, ond yn sicr ymchwil a datblygu. Yn y dyfodol, mae angen inni edrych ar bopeth a dysgu o ardaloedd eraill a gwledydd eraill hefyd.

I certainly welcome the new scheme to tackle bovine TB. I think we all want to see this cruel disease eradicated in both the wildlife population and in cattle. My concern is that no additional pressure is put on farmers who, for too long, have suffered the effects of bovine TB.

Now, you've already answered questions and talked about the significant cut to your budget. Can I ask, in relation to that, in relation to the draft budget, where there is a significant cut to your department, how do you feel that is going to affect how you are able to tackle bovine TB?

Yn sicr, croesawaf y cynllun newydd i fynd i'r afael â TB buchol. Credaf fod pob un ohonom yn awyddus i weld y clefyd creulon hwn yn cael ei ddileu mewn bywyd gwyllt ac mewn gwartheg. Fy mhryder i yw na ddylid rhoi pwysau ychwanegol ar ffermwyr sydd, ers llawer gormod o amser, wedi dioddef o ganlyniad i effeithiau TB buchol.

Nawr, rydych eisoes wedi ateb cwestiynau ac wedi sôn am y toriad sylweddol i'ch cyllideb. A gaf fi ofyn mewn perthynas â hynny, mewn perthynas â'r gyllideb ddrafft, lle y ceir toriad sylweddol i'ch adran, sut y teimlwch y bydd hynny'n effeithio ar eich gallu i fynd i'r afael â TB buchol?

14:05

There won't be any cut to the funding in relation to eradicating TB. You'll be aware that in the refreshed programme, in part of the programme, one of the things was reducing compensation by 50 per cent, for example, but that's more—. We are looking at—10 per cent, I think it is, of the budget to eradicate TB comes from the EU. So, I could be losing that in the future. So, we need to look at how we can make sure we do have enough funding. But it was one of the questions I was asked last week by the committee in budget scrutiny, but I will just have to find that from the animal health and welfare budget expenditure line. So, I don't think there will be any impact on that at all this year.

Ni fydd unrhyw doriad i'r cyllid mewn perthynas â dileu TB. Yn y rhaglen ar ei newydd wedd, mewn un rhan o'r rhaglen, fe fyddwch yn gwybod mai un o'r pethau oedd lleihau'r taliadau digolledu 50 y cant, er enghraifft, ond mae hynny'n fwy—. Rydym yn edrych ar—mae 10 y cant, rwy'n credu, o'r gyllideb i ddileu TB yn dod o'r UE. Felly, gallwn golli hynny yn y dyfodol. Felly, mae angen i ni edrych ar sut y gallwn sicrhau bod gennym ddigon o arian. Ond roedd hwnnw'n un o'r cwestiynau a ofynnwyd i mi yr wythnos diwethaf gan y pwyllgor yn ystod y broses o graffu ar y gyllideb, ond bydd yn rhaid i mi ddod o hyd iddo yn llinell wariant y gyllideb ar gyfer iechyd a lles anifeiliaid. Felly, ni chredaf y bydd unrhyw effaith ar hynny o gwbl eleni.

Un o'r pethau mwyaf trist y mae dyn yn gallu ei wneud fel Aelod sy'n cynrychioli'r rhanbarth yma yw cael gohebiaeth gan ffermwyr sy'n dioddef o TB ar y fferm a gweld beth sy'n digwydd i'w hanifeiliaid nhw. Ces i un yn y pythefnos diwethaf yn sôn am y fuches yn cael ei heffeithio, a chwe buwch yn cael eu lladd ar y fferm, a'r buchod hynny ar fin dod â lloi hefyd, ac roedd hynny'n torri calon y ffermwraig a oedd yn gyfrifol am y gwartheg hynny. 

Ond un o'r pethau a oedd hefyd yn peri tristwch iddi hi oedd y ffaith bod y profion wnaeth arwain at ladd y buchod hyn yn brofion amhenodol—hynny yw, inconclusive. Nawr, rwy'n gwybod bod rhaid inni gymryd camau, ond rwy'n gwybod hefyd fod yna brofion mwy cywir i'w cael ac yn cael eu defnyddio, er enghraifft, yng Ngogledd America. Pa waith ydych chi'n ei wneud i edrych nawr, o dan y cynllun newydd sydd gyda chi, a ydym ni nawr yn barod yng Nghymru, fel cenedl, i symud at wahanol brofion ar gyfer TB a rhai mwy cywir fel yr ŷm ni'n difa'r clefyd drwy'n gwlad ni?

One of the saddest things that one can do as a Member representing this region is to receive correspondence from farmers who are suffering as a result of TB on their farms and seeing what happens to their livestock. I received one such message over the past fortnight, talking about the herd being affected and six cows being destroyed on the farm, and they were about to calve too, and that was heartbreaking for the farmer responsible for those cattle.

But one of the things that was also very saddening for her was the fact that the tests that led to the destroying of those cattle were inconclusive tests. Now, I know that we do have to take steps, but I also know that there are more accurate tests available, which are used, for example, in North America. So, what work are you doing to look into whether now, under the new scheme that you have, we are ready in Wales, as a nation, to move towards different tests for TB that are more accurate as we deal with the disease?

I do not underestimate the distress that having a TB breakdown causes to farmers and their families, and I, too, received, I would imagine, the same correspondence that the Member has done. I met with the chief veterinary officer just this morning to discuss it, because it was indeed very distressing correspondence, and I will be writing directly to the farmer myself.

Again, going forward, we need to look at the very best testing that's possible, and if there are examples in other countries, I would want to obviously consider if they could be brought forward to Wales as part of those enhanced measures I referred to in relation to the refresh of the programme.

Nid wyf yn bychanu'r gofid y mae cael achosion o TB yn ei beri i ffermwyr a'u teuluoedd, ac rwyf innau hefyd, yn ôl pob tebyg, wedi derbyn yr un ohebiaeth â'r Aelod. Cyfarfûm â'r prif swyddog milfeddygol y bore yma i drafod y mater, gan fod yr ohebiaeth yn dorcalonnus iawn, a byddaf yn ysgrifennu'n uniongyrchol at y ffermwr fy hun.

Unwaith eto, yn y dyfodol, mae angen i ni edrych ar y profion gorau posibl, ac os ceir enghreifftiau mewn gwledydd eraill, yn amlwg buaswn yn awyddus i ystyried a ellid eu cyflwyno yng Nghymru fel rhan o'r mesurau pellach hynny y cyfeiriais atynt mewn perthynas ag adnewyddu'r rhaglen.

Nid yw Steffan Lewis yn y Siambr i ofyn cwestiwn 6 [OAQ51352], felly cwestiwn 7—Mark Isherwood.

Steffan Lewis is not in the Chamber to ask question 6 [OAQ51352]. Question 7—Mark Isherwood.

Ceisiadau Cynllunio ar Gyfer Datblygiadau Tai
Planning Applications for Housing Developments

7. Pa ganllawiau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cyhoeddi ynghylch ceisiadau cynllunio ar gyfer datblygiadau tai? OAQ51343

7. What guidance does the Welsh Government issue regarding planning applications for housing developments? OAQ51343

Thank you. The Welsh Government’s planning policy for housing is set out in 'Planning Policy Wales'. Further guidance is provided in technical advice notes. 'Technical Advice Note 1: Joint Housing Land Availability Studies' provides advice on calculating housing land supply. 'Technical Advice Note 2: Planning and Affordable Housing' provides advice on the delivery of affordable housing.

Diolch. Nodir polisi cynllunio Llywodraeth Cymru ar gyfer tai yn 'Polisi Cynllunio Cymru'. Darperir canllawiau pellach mewn nodiadau cyngor technegol. Mae 'Nodyn Cyngor Technegol 1: Cydastudiaethau Argaeledd Tir Ar Gyfer Tai' yn darparu cyngor ar gyfrifo'r cyflenwad o dir ar gyfer tai. Mae 'Nodyn Cyngor Technegol 2: Cynllunio a Thai Fforddiadwy' yn darparu cyngor ar ddarparu tai fforddiadwy.

Thank you. Well, commenting in June in our mutual local paper, after the First Minister had approved a planning application in Llay on the basis of a recommendation by an independent inspector, you said that controversial issues such as this will continue until a council adopts a local development plan. I recently, at the request of residents, attended a public inquiry in Penyffordd, Flintshire. I know you can't comment on that, but the concern was expressed to me that, because their local development plan had not been concluded, quote, developers were taking advantage of the situation by citing five years' supply and loopholes in TAN 1 to get the planning through.

In October the leader of Conwy County Borough Council wrote to you saying that the calculation methodology of five-year land supply within TAN 1, revised by the Welsh Government in January 2015, is undermining local development plans across Wales. And in your response, which was actually quite helpful, you said that the lack of a five-year housing land supply may be one of the considerations—one of the considerations—determining a planning application; however, applications that do not meet the relevant policy requirements may be refused by the authority and planning inspector. Could you expand on that? How should a local authority, an applicant, and particularly a planning inspector, interpret that statement in this context?

Diolch. Wel, yn eich sylwadau ym mis Mehefin yn ein papur newydd lleol, ar ôl i'r Prif Weinidog gymeradwyo cais cynllunio yn Llai ar sail argymhelliad gan arolygydd annibynnol, dywedasoch y byddai materion dadleuol fel hyn yn parhau hyd nes bod y cyngor yn mabwysiadu cynllun datblygu lleol. Yn ddiweddar, ar gais trigolion, mynychais ymchwiliad cyhoeddus ym Mhenyffordd, Sir y Fflint. Gwn na allwch wneud sylwadau ar hynny, ond mynegwyd pryder i mi, oherwydd nad oedd eu cynllun datblygu lleol wedi'i gwblhau, ac rwy'n dyfynnu, fod datblygwyr yn manteisio ar y sefyllfa drwy gyfeirio at gyflenwad pum mlynedd a bylchau yn Nodyn Cyngor Technegol 1 er mwyn sicrhau'r cais cynllunio.

Ym mis Hydref, ysgrifennodd arweinydd Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy atoch i ddweud bod y fethodoleg gyfrifo ar gyfer y cyflenwad tir pum mlynedd yn Nodyn Cyngor Technegol 1, a ddiwygiwyd gan Lywodraeth Cymru ym mis Ionawr 2015, yn tanseilio cynlluniau datblygu lleol ledled Cymru. Ac yn eich ymateb, a oedd yn eithaf defnyddiol mewn gwirionedd, dywedasoch y gallai'r diffyg cyflenwad tir ar gyfer tai dros bum mlynedd fod yn un o'r ystyriaethau—un o'r ystyriaethau—wrth bennu cais cynllunio; fodd bynnag, gall ceisiadau nad ydynt yn bodloni'r gofynion polisi perthnasol gael eu gwrthod gan yr awdurdod a'r arolygydd cynllunio. A allech ymhelaethu ar hynny? Sut y dylai awdurdod lleol, ymgeisydd, ac arolygydd cynllunio yn arbennig ddehongli'r datganiad hwnnw yn y cyd-destun hwn?

14:10

Thank you. Presiding Officer, if I could just take the opportunity—the first example Mark Isherwood gave was in my constituency, but obviously this decision was taken by the First Minister, not by me. 

In relation to the general point you raise about TAN 1, it is a very difficult situation if the five-year land supply isn't demonstrated, and certainly it's happening not just in north-east Wales, and north Wales, as you referred to, it's happening in other local authorities too. Unfortunately, if a local planning authority hasn't got a five-year housing land supply, they are open to speculative planning applications for housing development. However, all such applications should be assessed against all relevant policy considerations, including the need to increase housing land supply, and the principle of sustainable development. That was the point I was trying to make.

Diolch. Lywydd, hoffwn gymryd y cyfle—roedd yr enghraifft gyntaf a roddwyd gan Mark Isherwood yn fy etholaeth i, ond yn amlwg, gwnaed y penderfyniad hwn gan y Prif Weinidog, nid gennyf fi.

O ran y pwynt cyffredinol a godwch ynghylch Nodyn Cyngor Technegol 1, mae'n sefyllfa anodd iawn os nad yw'r cyflenwad tir pum mlynedd yn cael ei ddangos, ac yn sicr, mae'n digwydd nid yn unig yng ngogledd-ddwyrain Cymru a gogledd Cymru, fel y sonioch chi, ond mae'n digwydd mewn awdurdodau lleol eraill hefyd. Yn anffodus, os nad oes gan awdurdod lleol gyflenwad pum mlynedd o dir ar gyfer tai, maent yn agored i geisiadau cynllunio hapfasnachol ar gyfer datblygu tai. Fodd bynnag, dylid asesu pob cais o'r fath yn erbyn yr holl ystyriaethau polisi perthnasol, gan gynnwys yr angen i gynyddu'r cyflenwad tir ar gyfer tai, ac egwyddor datblygu cynaliadwy. Dyna'r pwynt roeddwn yn ceisio'i wneud.

Cabinet Secretary, there have been quite a number of significant housing developments, or proposed developments, in the Taff Ely and Pontypridd area. One of the issues, of course, that arises during that process is the capacity in respect of local public services. In particular, I have in mind general practitioner services. Will they be able to cope with the actual additional housing in that particular capacity? 

Now, it seems to me that one of the concerns we've had—and I've heard it expressed by a number of GP practices now—is that they are not statutory consultees in those planning processes. It seems to me, with the scale of housing developments we have, that it's very important that we actually have a review as to who actually are statutory consultees, and that serious consideration should now be given to including bodies like local general practitioner practices to participate within that. It's a directly relevant part of the process and very necessary information to have, but which isn't included as a matter of course at the moment. 

Ysgrifennydd y Cabinet, mae nifer fawr o ddatblygiadau tai sylweddol, neu ddatblygiadau arfaethedig, yn ardal Taf Elái a Phontypridd. Un o'r problemau, wrth gwrs, sy'n codi yn ystod y broses honno yw capasiti gwasanaethau cyhoeddus lleol. Yn benodol, rwy'n meddwl am wasanaethau meddyg teulu. A fyddant yn gallu ymdopi â thai ychwanegol yn y cyswllt penodol hwnnw?

Nawr, ymddengys i mi mai un o'r pryderon rydym wedi'u cael—ac rwyf wedi clywed nifer o bractisau meddygon teulu yn mynegi hyn bellach—yw nad ydynt yn ymgyngoreion statudol yn y prosesau cynllunio hynny. Ymddengys i mi, gyda maint y datblygiadau tai sydd gennym, ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cynnal adolygiad ynghylch pwy sy'n ymgyngoreion statudol, ac y dylid ystyried cynnwys cyrff fel practisau meddyg teulu lleol yn hynny o beth. Mae'n rhan uniongyrchol berthnasol o'r broses ac yn wybodaeth angenrheidiol iawn i'w chael, ond nid yw wedi'i chynnwys fel mater o drefn ar hyn o bryd.

Thank you. Yes, I agree—the capacity of primary care facilities is an important material consideration when considering the planning merits of a proposed development. Obviously, the local health board is responsible for providing primary care services for its local population, so I would expect them to engage in the preparation of any development plans. They know what capacity they've got. It's important that a GP surgery feeds that information through to the local health board. 

We are having discussions at the current time as to whether health boards should be statutory consultees for major planning applications.

Diolch. Ydw, rwy'n cytuno—mae capasiti cyfleusterau gofal sylfaenol yn ystyriaeth berthnasol a phwysig wrth ystyried rhinweddau cynllunio datblygiadau arfaethedig. Yn amlwg, y bwrdd iechyd lleol sy'n gyfrifol am ddarparu gwasanaethau gofal sylfaenol ar gyfer y boblogaeth leol, felly buaswn yn disgwyl iddynt gymryd rhan wrth baratoi unrhyw gynlluniau datblygu. Maent yn gwybod pa gapasiti sydd ganddynt. Mae'n bwysig fod meddygfeydd yn bwydo'r wybodaeth honno i'r bwrdd iechyd lleol.

Rydym yn trafod ar hyn o bryd a ddylai'r byrddau iechyd fod yn ymgyngoreion statudol ar gyfer ceisiadau cynllunio mawr.

Prisiau Bwyd
Food Prices

8. Pa asesiad y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'i wneud o'r gwahaniaeth rhwng prisiau bwyd y byd a phrisiau bwyd yr UE? OAQ51360

8. What assessment has the Cabinet Secretary made of the difference between world food prices and EU food prices? OAQ51360

Thank you. Food price differences between countries or blocks like the EU and global prices are driven by currency values, supply and demand, trade rules and internal market regulations. The EU Commission monitors European food prices and the Food and Agriculture Organization of the United Nations runs an international food price index of major commodities. 

Diolch. Mae gwahaniaethau mewn prisiau bwyd rhwng gwledydd neu flociau fel yr UE a phrisiau byd-eang yn cael eu hysgogi gan werthoedd arian, cyflenwad a galw, rheolau masnach a rheoliadau'r farchnad fewnol. Mae Comisiwn yr UE yn monitro prisiau bwyd Ewropeaidd ac mae Sefydliad Bwyd ac Amaeth y Cenhedloedd Unedig yn cynnal mynegai prisiau bwyd rhyngwladol ar gyfer nwyddau sylweddol.

And that monitoring shows that food prices in the EU are substantially higher than outside the EU. Once we leave the EU, does the Cabinet Secretary agree that it will be for the UK Government to determine the extent to which we apply World Trade Organization tariffs against imports from outside the EU, and it's up to that Government whether to apply those at all or whether to negotiate free trade deals with particular countries? Does she also accept that, in the unlikely event of there being WTO tariffs between the UK and the EU, while that would be very difficult for some sectors of the agricultural economy, notably lamb, other sectors, notably beef and dairy, would potentially have significant opportunities as imports from countries such as the Republic of Ireland were restricted?

A dengys y gwaith monitro hwnnw fod prisiau bwyd yn yr UE yn sylweddol uwch na'r tu allan i'r UE. Wedi i ni adael yr UE, a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno mai mater i Lywodraeth y DU fydd pennu i ba raddau y byddwn yn defnyddio tariffau Sefydliad Masnach y Byd yn erbyn mewnforion o'r tu allan i'r UE, a mater i'r Llywodraeth honno fydd penderfynu a ddylid eu defnyddio o gwbl neu negodi cytundebau masnach rydd â gwledydd penodol? Pe bai'r sefyllfa annhebygol yn codi lle byddai tariffau Sefydliad Masnach y Byd yn bodoli rhwng y DU a'r UE, er y buasai hynny'n anodd iawn i rai sectorau yn yr economi amaethyddol, yn enwedig cig oen, a yw'n derbyn hefyd y buasai sectorau eraill, yn arbennig cig eidion a llaeth, yn elwa o bosibl o gyfleoedd sylweddol wrth i gyfyngiadau gael eu rhoi ar fewnforion o wledydd fel Gweriniaeth Iwerddon?

I think Brexit—it's a massive issue. It's really threatening our industry and I think it's causing a great deal of uncertainty. It is obviously for the UK Government to have those trade discussions and bring forward a trade deal. However, we've made it very clear to the UK Government the shape that we think these negotiations and these discussions need to take. 

I think everybody accepts—I'm sure, even on this side of the house—that the political situation we've got at the moment is creating a lot of tension. We are having those ongoing discussions. Obviously, the First Minister, the Cabinet Secretary for Finance and I primarily are having discussions around trade, and what tariffs will be imposed. You're quite right: I'm really fearful for the lamb sector, and some of our scenario planning is of great concern. We also know that the British Retail Consortium has suggested that, without a new trade agreement, if the UK and EU imposed WTO tariffs, the average cost of food imported by retailers could increase by 22 per cent. 

Credaf fod Brexit—mae'n fater enfawr. Mae'n bygwth ein diwydiant o ddifrif a chredaf ei fod yn achosi llawer iawn o ansicrwydd. Yn amlwg, mater i Lywodraeth y DU yw cael y trafodaethau masnach hynny a sicrhau cytundeb masnach. Fodd bynnag, rydym wedi dweud yn glir iawn wrth Lywodraeth y DU sut y credwn y dylai'r negodi a'r trafodaethau hyn fynd rhagddynt.

Credaf fod pawb yn derbyn—rwy'n siŵr, hyd yn oed ar yr ochr hon i'r tŷ—fod y sefyllfa wleidyddol sydd gennym ar hyn o bryd yn creu llawer o densiwn. Rydym yn cael y trafodaethau parhaus hynny. Yn amlwg, mae'r Prif Weinidog, Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a minnau yn cael trafodaethau ynglŷn â masnach yn bennaf, a pha dariffau a gaiff eu gosod. Rydych yn llygad eich lle: rwy'n poeni'n fawr ynglŷn â'r sector cig oen, ac mae peth o'n gwaith cynllunio senario yn peri cryn bryder. Gwyddom hefyd fod Consortiwm Manwerthu Prydain wedi awgrymu, heb gytundeb masnach newydd, pe bai'r DU a'r UE yn gosod tariffau Sefydliad Masnach y Byd, y gallai cost gyfartalog bwyd a fewnforir gan fanwerthwyr gynyddu 22 y cant.

Unlike Mark Reckless, I'm not looking forward to the world of chlorinated chicken and hormone-fed beef, so I hope that we continue to have the high quality of food standards that we currently enjoy.

The messages coming from the British Ports Authority if we were to leave the customs union are not very optimistic, in the sense that whilst we currently have a free passport of goods to and from Britain, were we to crash out of the European Union this could actually bring all transactions to a horrible halt. And where we're talking about fresh produce, why would anybody bother to import fresh produce if they don't think they're going to be able to get it to market in time? I just wondered what assessment the Government has made of the impact of leaving the customs union, and the impact it would have on the food that we currently import, particularly fresh produce from the European Union. 

Yn wahanol i Mark Reckless, nid wyf yn edrych ymlaen at fyd o gyw iâr wedi'i glorineiddio a chig eidion wedi'i fwydo â hormonau, felly gobeithiaf y gallwn barhau i fod â'r safonau bwyd uchel sydd gennym ar hyn o bryd.

Nid yw'r negeseuon a ddaw gan Awdurdod Porthladdoedd Prydain pe baem yn gadael yr undeb tollau yn optimistaidd iawn, oherwydd er bod gennym basbort rhydd ar nwyddau i ac o Brydain ar hyn o bryd, pe baem yn gadael yr Undeb Ewropeaidd yn ddisymwth, gallai hynny roi terfyn ar bob trafodiad. A chan ein bod yn siarad am gynnyrch ffres, pam y buasai unrhyw un yn trafferthu mewnforio cynnyrch ffres os nad ydynt yn credu y gallant ei gael i'r farchnad mewn pryd? Tybed pa asesiad y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud o effaith gadael yr undeb tollau, a'r effaith y byddai hynny'n ei chael ar y bwyd rydym yn ei fewnforio ar hyn o bryd, yn enwedig cynnyrch ffres o'r Undeb Ewropeaidd.

14:15

Thank you for that question. This forms part of our scenario planning, which I mentioned in my answer to Mark Reckless. Parts of this are indeed very, very scary. We are making our views very well known to the UK Government at every level that we should remain in the customs union. We need that free market that we've got right on our doorstep, and I would always hope that we will have a relationship with the EU. But from the discussions I had at the winter fair on Monday, people are very fearful at the uncertainty about the way the current discussions seem to be going, but we are, as a Welsh Government, particularly concerned that Brexit will drive food prices much higher unless we have a really excellent trade deal.

Diolch am eich cwestiwn. Mae hyn yn rhan o'n gwaith cynllunio senarios a grybwyllais yn fy ateb i Mark Reckless. Mae rhannau o hyn yn frawychus tu hwnt. Rydym yn sicrhau bod Llywodraeth y DU ar bob lefel yn hollol ymwybodol o'n barn y dylem barhau i fod yn rhan o'r undeb tollau. Mae arnom angen y farchnad rydd honno sydd ar garreg ein drws, a byddwn bob amser yn gobeithio y bydd gennym berthynas gyda'r UE. Ond o'r trafodaethau a gefais yn y ffair aeaf ddydd Llun, mae pobl yn ofnus iawn ynglŷn â'r ansicrwydd ynghylch y ffordd y mae'r trafodaethau presennol i'w gweld yn mynd rhagddynt, ond rydym ni, fel Llywodraeth Cymru, yn arbennig o bryderus y bydd Brexit yn arwain at brisiau bwyd uwch o lawer oni bai bod gennym gytundeb masnach rhagorol.

2. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus
2. Questions to the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services

Yr eitem nesaf felly yw'r cwestiynau i'r Ysgrifennydd Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus, a'r cwestiwn cyntaf, Leanne Wood. 

The next item is questions to the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services, and the first question is from Leanne Wood. 

1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am waith y tasglu ar gyfer y cymoedd yn Rhondda? OAQ51381

1. Will the Cabinet Secretary provide an update on the work of the taskforce for the valleys in Rhondda? OAQ51381

The taskforce published a detailed delivery plan on 7 November. It identified how we will take forward actions in three priority areas: delivering good quality jobs and the skills to do them; supporting better public services; and strengthening communities. Many and most actions in the plan will positively impact the people living in the Rhondda valleys.

Cyhoeddwyd cynllun cyflawni manwl gan y tasglu ar 7 Tachwedd. Roedd yn nodi sut y byddwn yn bwrw ymlaen â chamau gweithredu mewn tri maes blaenoriaeth: darparu swyddi o ansawdd da a'r sgiliau i'w cyflawni; cefnogi gwasanaethau cyhoeddus gwell; a chryfhau cymunedau. Bydd llawer a'r rhan fwyaf o'r camau gweithredu yn y cynllun yn cael effaith gadarnhaol ar y bobl sy'n byw yng nghymoedd y Rhondda.

I thank you for your letter, Cabinet Secretary, which I received this morning, outlining how the recently published Valleys taskforce delivery plan will benefit people in the Rhondda constituency. In your letter, you talk about a number of things that you've just outlined there: improving childcare through a pilot scheme in Ferndale, supporting local builders, and

'improving public service provision through community hubs',

whatever that means. All of this is really vague, Cabinet Secretary, and I can't see how it's going to impact at all on the 33.1 per cent of Rhondda working-age population who are economically inactive. That's a figure that's much higher than the Welsh average of 24.8 per cent, and the UK figure which is 22 per cent. The reasons for this economic inactivity are historic, and the economic problems as a result are chronic. That is why the Rhondda needs specific action from your Government. The results of this plan will be determined by the number of people who end up in good jobs. Can you tell us by how much do you hope to reduce economic inactivity in the Rhondda after you've implemented the Valleys taskforce plan? Can you give us a figure, please?   

Diolch am eich llythyr a dderbyniais y bore yma, Ysgrifennydd y Cabinet, sy'n amlinellu sut y bydd cynllun cyflawni tasglu'r Cymoedd, a gyhoeddwyd yn ddiweddar, o fudd i bobl yn etholaeth y Rhondda. Yn eich llythyr, soniwch am nifer o bethau rydych newydd eu hamlinellu: gwella gofal plant drwy gynllun peilot yng Nglynrhedynog, cefnogi adeiladwyr lleol, a

'gwella darpariaeth gwasanaethau cyhoeddus drwy hybiau cymunedol',

beth bynnag y mae hynny'n ei olygu. Mae hyn oll yn amwys iawn, Ysgrifennydd y Cabinet, ac ni allaf weld sut y bydd yn effeithio o gwbl ar y 33.1 y cant o boblogaeth Rhondda o oedran gweithio sy'n economaidd anweithgar. Mae'r ffigur hwnnw'n llawer uwch na'r cyfartaledd yng Nghymru, sef 24.8 y cant, a'r ffigur ar gyfer y DU, sef 22 y cant. Mae'r rhesymau dros yr anweithgarwch economaidd hwn yn rhai hanesyddol, ac mae'r problemau economaidd o ganlyniad i hynny yn rhai cronig. Dyna pam fod y Rhondda angen i'ch Llywodraeth roi camau penodol ar waith. Pennir canlyniadau'r cynllun hwn gan nifer y bobl sydd mewn swyddi da yn y pen draw. A allwch ddweud wrthym i ba raddau rydych yn gobeithio lleihau anweithgarwch economaidd yn y Rhondda ar ôl i chi roi cynllun tasglu'r Cymoedd ar waith? A allwch roi ffigur i ni, os gwelwch yn dda?

I'm sure the Member for the Rhondda will join me in being very grateful for the way that many people from the Rhondda valleys have contributed to shaping our vision for the future. I'm sure that she's read the plan that we've outlined that we published on 7 November, and I'd be surprised if she could describe that plan as being vague. There are many tens of actions there with timescales and targets that outline exactly how we'll be answering the questions that she raises.

But she does raise an important point, of course, because economic inactivity is a fundamental issue facing all communities in the Valleys, including the Rhondda constituency she represents. We have put in our plan a target for creating 7,000 additional jobs over the coming four years in order to ensure that the communities of the Valleys have the same opportunities to access high-quality work as communities elsewhere in Wales. That target is in the plan and the timescales are in the plan. I would advise the Member for the Rhondda to read it.

Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod dros y Rhondda yn ymuno â mi i ddiolch yn fawr am y modd y mae llawer o bobl o gymoedd y Rhondda wedi cyfrannu at y gwaith o lunio ein gweledigaeth ar gyfer y dyfodol. Rwy'n siŵr ei bod wedi darllen y cynllun rydym wedi'i amlinellu ac a gyhoeddwyd gennym ar 7 Tachwedd, a buaswn yn synnu pe gallai ddisgrifio'r cynllun hwnnw fel cynllun sy'n amwys. Mae degau o gamau gweithredu ynddo gydag amserlenni a thargedau sy'n amlinellu'n union sut y byddwn yn ateb y cwestiynau a ofynnwyd ganddi.

Ond mae'n nodi pwynt pwysig iawn, wrth gwrs, gan fod anweithgarwch economaidd yn fater hollbwysig sy'n wynebu holl gymunedau'r Cymoedd, gan gynnwys yr etholaeth y mae'n ei chynrychioli yn y Rhondda. Rydym wedi cynnwys targed yn ein cynllun i greu 7,000 o swyddi ychwanegol dros y pedair blynedd nesaf er mwyn sicrhau bod cymunedau'r Cymoedd yn cael yr un cyfleoedd i gael gwaith o ansawdd uchel â chymunedau mewn mannau eraill yng Nghymru. Mae'r targed hwnnw yn y cynllun ac mae'r amserlenni yn y cynllun. Buaswn yn cynghori'r Aelod dros y Rhondda i'w ddarllen.

14:20

Cabinet Secretary, in your original speech on your taskforce activities, you identified the natural environment in the Valleys, and in particular the Rhondda valleys, as a good example of that, where large areas of common land exist at the very top of the Valleys, a hugely under-utilised asset that exists across south Wales. I'd be grateful to understand exactly, now some time has lapsed since your original identification of that environmental asset, how the Government is going to make better use of it to encourage greater economic activity within the Valleys, but, above all, a better lifestyle for people living in the Valleys by using that wonderful natural resource of the commons that exist across south Wales.

Ysgrifennydd y Cabinet, yn eich araith wreiddiol ar weithgareddau eich tasglu, fe nodoch yr amgylchedd naturiol yn y Cymoedd, ac yn enwedig yng nghymoedd y Rhondda, fel enghraifft dda o hynny, lle y ceir ardaloedd mawr o dir comin ar flaenau'r Cymoedd, ased ar draws de Cymru nad yw'n cael ei ddefnyddio'n ddigonol o bell ffordd. Gan fod peth amser wedi bod bellach ers i chi nodi'r ased amgylcheddol hwnnw, buaswn yn falch o wybod sut yn union y mae'r Llywodraeth yn mynd i wneud gwell defnydd ohono i hybu mwy o weithgarwch economaidd yn y Cymoedd, ond yn anad dim, ffordd well o fyw i'r bobl sy'n byw yn y Cymoedd drwy ddefnyddio adnodd naturiol gwych y tir comin ar draws de Cymru.

I would agree very much with the point that the Member for south Wales makes. Not only the common land, but the land across the environment of the Valleys of south Wales is a huge asset not only for those of us who were born in, brought up in, live in and represent the Valleys, but for the whole country. Through creating what we've called at the moment a landscape park in the Valleys, I hope that we will be able to maximise the potential of not only common land, but the environment as a whole, to ensure access for people in the Valleys to access the local environment, but also to protect and enhance that environment, to work with landowners and farmers and others in the area to ensure that we are able to appreciate and value the environment that we have in the Valleys, but also to ensure that we are able to deliver value for the communities that live alongside and within it. I hope that the landscape park is and will be a catalyst for action to enable all the ambitions that the Member has outlined, and which I share, to be met. 

Cytunaf yn llwyr â'r pwynt a wnaeth yr Aelod dros dde Cymru. Ac nid yn unig y tir comin, ond mae'r holl dir ar draws amgylchedd Cymoedd de Cymru yn ased enfawr nid yn unig i'r rhai ohonom a gafodd eu geni, eu magu, ac sy'n byw yn y Cymoedd ac yn eu cynrychioli, ond i'r wlad gyfan. Drwy greu'r hyn rydym wedi'i alw ar hyn o bryd yn barc tirlun yn y Cymoedd, rwy'n gobeithio y gallwn wneud y mwyaf nid yn unig o botensial y tir comin, ond yr amgylchedd yn ei gyfanrwydd, er mwyn sicrhau mynediad ar gyfer pobl yn y Cymoedd i'r amgylchedd lleol, ond hefyd i ddiogelu a gwella'r amgylchedd hwnnw, a gweithio gyda thirfeddianwyr a ffermwyr ac eraill yn yr ardal er mwyn sicrhau ein bod yn gallu gwerthfawrogi'r amgylchedd sydd gennym yn y Cymoedd, ond hefyd i sicrhau ein bod yn gallu sicrhau gwerth ar gyfer y cymunedau sy'n byw gerllaw'r amgylchedd hwnnw ac ynddo. Rwy'n gobeithio bod, ac y bydd y parc tirlun yn parhau i ysgogi camau i alluogi i bob un o'r uchelgeisiau a amlinellwyd gan yr Aelod, ac a rennir gennyf innau, gael eu bodloni.

Diwygio Etholiadol o fewn Llywodraeth Leol
Electoral Reform in Local Government

2. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ddiwygio etholiadol o fewn llywodraeth leol yng Nghymru? OAQ51357

2. Will the Cabinet Secretary provide an update on electoral reform in local government in Wales? OAQ51357

I'm currently considering the responses to the consultation on electoral reform. I intend to make a statement on the next steps in February.

Rwy'n ystyried yr ymatebion i'r ymgynghoriad ar ddiwygio etholiadol ar hyn o bryd. Rwy'n bwriadu gwneud datganiad ar y camau nesaf ym mis Chwefror.

Thanks. Cabinet Secretary, I recently responded to the consultation. Question 33 stated: do you agree that it should not be permissible to serve both as an Assembly Member and councillor? Aside from that being very leading and unbefitting of a serious consultation, it's the Government's position, I understand, to ban AMs from also being councillors. I'll just point out that you're carrying out two roles: a ministerial role, which says that Ministers must keep separate their roles as Minister and Assembly Member. Effectively, they're two different jobs. Here, there are Members of the House of Lords—both a lord and a baroness—who are serving in your Government; we have a Member of the European Parliament who is unable to be here today; and we are successfully being presided over by an Assembly Member, who is also the Presiding Officer—[Laughter.]

Diolch. Ysgrifennydd y Cabinet, ymatebais i'r ymgynghoriad yn ddiweddar. Gofynnai cwestiwn 33: a ydych yn cytuno na ddylid caniatáu i neb wasanaethu fel Aelod Cynulliad a chynghorydd? Ar wahân i'r ffaith ei fod yn gwestiwn arweiniol iawn ac yn anaddas ar gyfer ymgynghoriad difrifol, safbwynt y Llywodraeth, yn ôl yr hyn a ddeallaf, yw gwahardd Aelodau Cynulliad rhag bod yn gynghorwyr hefyd. Hoffwn dynnu sylw at y ffaith eich bod chi'n cyflawni dwy rôl: rôl weinidogol, sy'n dweud bod yn rhaid i Weinidogion gadw eu rolau fel Gweinidogion ac Aelodau'r Cynulliad ar wahân. I bob pwrpas, maent yn ddwy swydd wahanol. Yma, ceir Aelodau o Dŷ'r Arglwyddi—arglwydd a barwnes—sy'n gwasanaethu yn eich Llywodraeth; mae gennym Aelod o Senedd Ewrop nad yw'n gallu bod yma heddiw; ac rydym yn ein cael ein llywyddu'n llwyddiannus gan Aelod Cynulliad, sydd hefyd yn Llywydd—[Chwerthin.]

Carry on. I'm intrigued as to where you're going with it. [Laughter.]

Parhewch. Mae gennyf ddiddordeb mewn gweld i ble rydych yn mynd gyda hyn. [Chwerthin.]

In terms of roles, we also have company directors and people otherwise employed. So, really, to get to the nub of the question—[Laughter.] Thank you. What is it that offends the Government so much about an AM being a councillor? And, really, are you planning to stop AMs from acting as councillors simply to frustrate democracy and do through Government and legislation what you cannot do through the ballot box?

O ran rolau, mae gennym hefyd gyfarwyddwyr cwmnïau a phobl a gyflogir mewn rolau eraill. Felly, mewn gwirionedd, i fynd at wraidd y cwestiwn—[Chwerthin.] Diolch. Beth ynglŷn ag Aelod Cynulliad yn bod yn gynghorydd sy'n peri cymaint o ofid i Lywodraeth Cymru? Ac a ydych yn bwriadu atal Aelodau'r Cynulliad rhag bod yn gynghorwyr er mwyn rhwystro democratiaeth a gwneud yr hyn na allwch ei wneud drwy'r bocs pleidleisio drwy'r Llywodraeth a deddfwriaeth?

Presiding Officer, Councillor McEvoy will hear my conclusions at the same time as anyone else. I will say this to him: I believe it is important that people who are here serve democracy by not having any conflict of interest. It is my view that serving as a local authority member and a Member of this place creates a conflict of interest.

Lywydd, caiff y Cynghorydd McEvoy glywed fy nghasgliadau ar yr un pryd â phawb arall. Fe ddywedaf hyn wrtho: rwy'n credu ei bod yn bwysig fod pobl yn y lle hwn yn gwasanaethu democratiaeth drwy sicrhau na cheir unrhyw wrthdaro buddiannau. Yn fy marn i, mae gwasanaethu fel aelod o awdurdod lleol ac Aelod o'r lle hwn yn arwain at wrthdaro buddiannau.

Can I remind Members how overwhelmingly the alternative vote form of proportional representation was rejected in the referendum, and how the single transferable vote is based on 'guess how many seats you can win'? Will the Welsh Government legislate that a supermajority vote by councillors and councils of two thirds will be necessary if councils want to change their voting system?

A gaf fi atgoffa'r Aelodau o'r mwyafrif llethol a wrthododd y bleidlais amgen ar ffurf cynrychiolaeth gyfrannol yn y refferendwm, a sut y mae'r bleidlais sengl drosglwyddadwy yn seiliedig ar 'dyfalwch sawl sedd y gallwch ei hennill'? A wnaiff Llywodraeth Cymru ddeddfu y bydd mwyafrif llethol o ddwy ran o dair o bleidlais y cynghorwyr a'r cynghorau yn angenrheidiol os yw cynghorau'n awyddus i newid eu system bleidleisio?

Presiding Officer, I have already disappointed my good friend from Swansea East with my views on proportional representation; I don't propose to disappoint him again this afternoon. But, I will say to him that when we look at how we reform and deepen our democracy, I believe that we have to be bold and radical, and not conservative, and look and embrace change.

Lywydd, rwyf eisoes wedi siomi fy nghyfaill o Ddwyrain Abertawe gyda fy safbwyntiau ar gynrychiolaeth gyfrannol; nid wyf yn bwriadu ei siomi eto y prynhawn yma. Ond dywedaf hyn wrtho, wrth i ni edrych ar sut rydym yn diwygio ac yn dyfnhau ein democratiaeth, rwy'n credu bod rhaid i ni fod yn feiddgar ac yn radical, ac nid yn geidwadol, ac ystyried ac arddel newid.

14:25

Can I welcome the Cabinet Secretary to his new role? I once named you the Minister Emeritus, you may remember, and it seems you're clearly fitting with that name. [Interruption.] I never called him a boomerang. You said that.

Cabinet Secretary, the history of local government in Wales is one of reorganisation after reorganisation, reform after reform over very many years. I was very pleased when your predecessor kicked into the long grass the idea of local government reorganisation in Wales. Are you planning on revisiting that issue over the next few years? And would you agree with me that whatever you do decide or do not decide to do with local government organisation—and the electoral system that that may entail—that what local government in Wales needs is stability, so that elected officers and councillors in those authorities can get on with the job of delivering local services for local people, which they're elected to do?

A gaf fi groesawu Ysgrifennydd y Cabinet i'w rôl newydd? Efallai y cofiwch unwaith i mi eich galw'n Weinidog Emeritws, ac ymddengys eich bod yn gweddu i'r enw hwnnw. [Torri ar draws.] Nid wyf erioed wedi'i alw'n fwmerang. Chi a ddywedodd hynny.

Ysgrifennydd Cabinet, mae hanes llywodraeth leol yng Nghymru yn frith o ad-drefnu ar ôl ad-drefnu, diwygio ar ôl diwygio dros flynyddoedd lawer. Roeddwn yn falch iawn pan wthiodd eich rhagflaenydd y syniad o ad-drefnu llywodraeth leol yng Nghymru o'r neilltu. A ydych yn bwriadu ailystyried y mater hwnnw dros yr ychydig flynyddoedd nesaf? Ac ni waeth beth rydych yn penderfynu neu'n penderfynu peidio â'i wneud gyda threfniadau llywodraeth leol—a'r system etholiadol a allai ddeillio o hynny—a ydych yn cytuno mai'r hyn sydd ei angen ar lywodraeth leol yng Nghymru yw sefydlogrwydd, fel y gall swyddogion a chynghorwyr etholedig yn yr awdurdodau hynny fwrw ymlaen â'r gwaith o ddarparu gwasanaethau lleol i bobl leol, sef yr hyn y cawsant eu hethol i wneud?

Yes, I do agree with that. I believe that we do require stability, but stability that is borne of a robust ability to deliver high-quality services. We heard from the WLGA last week that they do not believe that the current delivery of services is sustainable, and I think that we need to listen to those words. And, certainly, that is the consideration that I will be taking as I move forward with policy in this area.

Ydw, rwy'n cytuno â hynny. Credaf fod arnom angen sefydlogrwydd, ond sefydlogrwydd a ddaw o ganlyniad i allu cadarn i ddarparu gwasanaethau o ansawdd uchel. Clywsom Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn dweud yr wythnos diwethaf nad ydynt yn credu bod y ddarpariaeth gyfredol o wasanaethau yn gynaliadwy, a chredaf fod angen inni wrando ar y geiriau hynny. Ac yn sicr, byddaf yn ystyried hynny wrth i mi ddatblygu polisi yn y maes hwn.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cyfle nawr i lefarwyr y pleidiau i ofyn cwestiynau. Llefarydd Plaid Cymru, Adam Price.

An opportunity now for the party spokespeople to ask questions. Plaid Cymru's spokesperson, Adam Price.

Diolch, Llywydd. I'd like to return, if I may, to the Valleys taskforce implementation plan. I think all of us would agree that it contains, at a high level, very, very laudable aims in terms of our communities, and we thank members of the taskforce, and, indeed, all those who took part in the various consultations that occurred across the Valleys areas.

But as the Cabinet Secretary, I'm sure, will concede, the key will be in the detail, of course, of how the plan is delivered. There are 68 action points in the plan as a whole, but you refer to specific targets. Maybe I can help him out here because, actually, the plan itself, on page 46, actually shows that there are only two specific targets. After going through all the well-being indicators, there are only two. And 7,000 additional jobs, 2,000 of which will be created as a result of entrepreneurship activity. Could he say, just for clarity, are those net additional jobs—in the jargon? Are those jobs created rather than jobs created, safeguarded and assisted? Seeing as this is the only target in the plan, what budget has been set aside to create those jobs? Even if we take the standard, the £30,000 or £40,000 per job, which the Welsh Government uses, you're talking of hundreds of millions of additional funds. If, actually, we only achieve the level of job creation that we've seen in the enterprise zones—£90 million-odd in Ebbw Vale and only 170 jobs created in that case—then you're talking of billions, and yet there's no additional money set aside that I can see in the Welsh Government's draft budget.

Diolch, Lywydd. Hoffwn ddychwelyd, os caf, at gynllun gweithredu tasglu'r Cymoedd. Credaf y buasai pob un ohonom yn cytuno ei fod yn cynnwys, ar lefel uchel, amcanion canmoladwy tu hwnt o ran ein cymunedau, a diolch i aelodau'r tasglu, ac yn wir, i bawb a gymerodd ran yn yr amrywiol ymgynghoriadau a gynhaliwyd ar draws ardaloedd y Cymoedd.

Ond fel y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cyfaddef, rwy'n siŵr, bydd y modd y caiff y cynllun ei gyflawni, wrth gwrs, yn dibynnu'n allweddol ar y manylion. Mae 68 o gamau gweithredu yn y cynllun yn ei gyfanrwydd, ond rydych yn cyfeirio at dargedau penodol. Efallai y gallaf fod o gymorth iddo yma, gan fod y cynllun ei hun yn dangos, ar dudalen 46, mai dim ond dau darged penodol sydd yno mewn gwirionedd. Ar ôl edrych drwy'r holl ddangosyddion llesiant, dau yn unig sydd yno. A 7,000 o swyddi ychwanegol, gyda 2,000 ohonynt yn cael eu creu o ganlyniad i weithgarwch entrepreneuraidd. A all ddweud, er eglurder, ai swyddi ychwanegol net yw'r rheini—yn y jargon? Ai swyddi a grëwyd yw'r rhain yn hytrach na swyddi a grëwyd, a ddiogelwyd ac a gynorthwyir? Gan mai dyma'r unig darged yn y cynllun, pa gyllideb sydd wedi'i neilltuo i greu'r swyddi hynny? Hyd yn oed os cymerwn y safon, y £30,000 neu £40,000 ar gyfer pob swydd, y mae Llywodraeth Cymru yn ei defnyddio, rydych yn sôn am gannoedd o filiynau o arian ychwanegol. Pe baem ond yn cyflawni'r lefel o greu swyddi rydym wedi'i gweld yn yr ardaloedd menter—oddeutu £90 miliwn yng Nglyn Ebwy a chreu 170 o swyddi yn unig yn yr achos hwnnw—rydych yn sôn am biliynau, ac eto ni allaf weld unrhyw arian ychwanegol wedi'i neilltuo yng nghyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru.

I'm grateful for the question. The £90 million in Ebbw Vale, of course, also includes parts of the dualling of the A465 road, which was postponed by Plaid Cymru. In terms of the direct question you asked, whether it's net jobs, the answer is 'Yes, it is net jobs.' And in terms of the funding for that, the funding will be found from within the budgets of the Cabinet Secretaries that will be contributing towards that. 

What the taskforce of the Valleys seeks to do is to shape and to drive Government policy to enable us to achieve our ambitions in the Valleys. I know that you share those ambitions, and I'm grateful to you for the points that you've made in the past on that. We're currently leading a programme of seminars in each one of the seven strategic hubs to look at exactly how each hub will contribute, both to the jobs target you've outlined, but also to other targets that are outlined in the overall vision. When we've completed that task—I hope by the end of February—I'll be able to make a further statement on that.

Rwy'n ddiolchgar am y cwestiwn. Mae'r £90 miliwn yng Nglyn Ebwy, wrth gwrs, hefyd yn cynnwys rhannau o'r gwaith o ddeuoli ffordd yr A465, a ohiriwyd gan Blaid Cymru. O ran y cwestiwn uniongyrchol a ofynnoch, pa un a yw'r ffigur yn cyfeirio at swyddi net, yr ateb yw 'Ydy, mae'n cyfeirio at swyddi net.' Ac o ran y cyllid ar gyfer hynny, bydd yr arian yn dod o gyllidebau Ysgrifenyddion y Cabinet a fydd yn cyfrannu tuag at hynny.

Yr hyn y mae tasglu'r Cymoedd yn ceisio'i wneud yw llunio a llywio polisi'r Llywodraeth i'n galluogi i gyflawni ein huchelgeisiau yn y Cymoedd. Gwn eich bod yn rhannu'r uchelgeisiau hynny, ac rwy'n ddiolchgar i chi am y pwyntiau rydych wedi eu gwneud ynglŷn â hynny yn y gorffennol. Ar hyn o bryd, rydym yn arwain rhaglen o seminarau ym mhob un o'r saith hyb strategol i edrych ar sut yn union y bydd pob hyb yn cyfrannu at y targed swyddi a amlinellwyd gennych, ond hefyd at dargedau eraill a amlinellir yn y weledigaeth gyffredinol. Pan fyddwn wedi cwblhau'r dasg honno—erbyn diwedd mis Chwefror gobeithio—gallaf wneud datganiad pellach ynglŷn â hynny.

Cabinet Secretary, I suppose you and I kind of represent the arc of the Valleys, the former coalfield area—you representing the eastern Valleys, me representing the west. I was wondering if the geography, really, of this strategy at the moment is out of kilter. As we've heard from the leader of my party, really, there are areas in the Rhondda, Cynon, et cetera, which are not represented at all in the seven strategic hubs, which, to my mind at the moment, seem to have been chosen, if not quite at random, certainly in an ad hoc way, both in their location, but also, possibly, in their sectoral focus. We did have the announcement yesterday about two entrepreneurial tech hubs, which will be in the south-western Valleys and in the eastern Valleys. And there are also the community hubs—an unspecified number of community hubs—that we'll have there as well. But, even if you look at the map, Cabinet Secretary, Ammanford is actually outside the map, and many of the other western Valleys are actually not included within the definition of the Valleys area. So, surely, shouldn't we have actually, in order to underpin the strategy, a strategic development plan looking at the geography of the Valleys, making sure, for example, that these hubs are calibrated, in terms of the new metro stations, with the areas of investment? And who's going to deliver all this? With all these hubs, surely we need a hub of hubs, Cabinet Secretary—an agency or team of people who are going to deliver these 68 action points. And what's the provision currently, and what's the connection with the city deal? Because it seems to me that the Valleys taskforce and the implementation plan are over here, the city deals are over there, and there doesn't seem to be much interconnection between the two at the moment.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae'n debyg eich bod chi a minnau'n cynrychioli bwa'r Cymoedd, ardal yr hen feysydd glo—rydych chi'n cynrychioli'r Cymoedd dwyreiniol, a minnau'n cynrychioli'r gorllewin. Tybed a yw daearyddiaeth y strategaeth hon allan o drefn ar hyn o bryd. Fel rydym wedi'i glywed gan arweinydd fy mhlaid, ceir ardaloedd yn y Rhondda, Cwm Cynon, ac ati, nad ydynt yn cael eu cynrychioli o gwbl yn y saith hyb strategol, sy'n ymddangos i mi ar hyn o bryd fel pe baent wedi cael eu dewis, os nad ar hap yn llwyr, yna yn sicr mewn modd ad hoc, o ran eu lleoliad, ond hefyd, o bosibl, o ran eu ffocws sectoraidd. Cawsom y cyhoeddiad ddoe am ddau hyb technoleg entrepreneuraidd, a fydd wedi'u lleoli yng Nghymoedd y de-orllewin ac yn y Cymoedd dwyreiniol. A bydd yr hybiau cymunedol—nifer amhenodol o hybiau cymunedol—gennym yno hefyd. Ond hyd yn oed os edrychwch ar y map, Ysgrifennydd y Cabinet, mae Rhydaman oddi ar y map, ac mae llawer o'r Cymoedd gorllewinol eraill heb eu cynnwys yn y diffiniad o ardal y Cymoedd mewn gwirionedd. Felly, er mwyn ategu'r strategaeth, oni ddylai fod gennym gynllun datblygu strategol sy'n edrych ar ddaearyddiaeth y Cymoedd, gan sicrhau, er enghraifft, fod yr hybiau hyn yn cael eu graddnodi, o ran y gorsafoedd metro newydd, gydag ardaloedd y buddsoddiad? A phwy sy'n mynd i gyflawni hyn oll? Gyda'r holl hybiau hyn, onid oes angen hyb o hybiau arnom, Ysgrifennydd y Cabinet—asiantaeth neu dîm o bobl sy'n mynd i gyflawni'r 68 pwynt gweithredu hyn? A beth yw'r ddarpariaeth ar hyn o bryd, a beth yw'r cysylltiad gyda'r fargen ddinesig? Oherwydd ymddengys i mi fod tasglu'r Cymoedd a'r cynllun gweithredu yma fan hyn, mae'r bargeinion dinesig draw fan acw, ac nid yw'n ymddangos bod llawer o ryng-gysylltiad rhwng y ddau ar hyn o bryd.

14:30

Over the years, the Member for east Carmarthenshire has called for more strategic thinking in the Valleys and elsewhere in Wales, and has called for less of a pork-barrel approach to politics—I think you've made a number of different interventions along those lines, and I have always agreed with you on those matters. But, in the last few months, since these strategic hubs have been announced, I've received one letter from the Member for the Rhondda, asking for a strategic hub in the Rhondda, and another from yourself, asking for one in Ammanford. I'm not sure that always outlines the strategic thinking that you've had in mind. [Interruption.] The Member's called for strategic thinking.

What I will say to him is that each one of the seven hubs—I would be happy to consider developing a model, I have to say, but each of the seven strategic hubs is linked to the metro, is linked to public transport, is led both by local authorities, informed by the work being done on the city deals, and also by the Welsh Government. And that is why we're going through a process of seminars at the moment to ensure that we do understand what exactly we're trying to achieve with each one of these hubs.

But I will say to the Member that it is important that we do look across the whole of the Valleys region. The points he makes about the western Valleys are well made, and recognised; I accept those points. And I think we do need to look at how we constantly ensure that we're able to reach people across the whole of the Valleys regions. And I think that is a challenge that we accept, and a challenge I hope we will meet.

Dros y blynyddoedd, mae'r Aelod dros ddwyrain Sir Gaerfyrddin wedi galw am fwy o feddwl strategol yn y Cymoedd ac mewn mannau eraill yng Nghymru, ac mae wedi galw am lai o wleidyddiaeth pot mêl—credaf eich bod wedi gwneud nifer o ymyriadau gwahanol mewn perthynas â hynny, ac rwyf bob amser wedi cytuno â chi ar y materion hynny. Ond yn yr ychydig fisoedd diwethaf, ers i'r hybiau strategol hyn gael eu cyhoeddi, rwyf wedi cael llythyr gan yr Aelod dros Rhondda, yn gofyn am hyb strategol yn Rhondda, a llythyr arall gennych chi, yn gofyn am un yn Rhydaman. Nid wyf yn siŵr fod hynny bob amser yn amlinellu'r meddylfryd strategol sydd gennych mewn golwg. [Torri ar draws.] Mae'r Aelod wedi galw am feddylfryd strategol.

Yr hyn rwyf am ei ddweud wrtho yw bod pob un o'r saith hyb—buaswn yn hapus i ystyried datblygu model, mae'n rhaid i mi ddweud, ond mae pob un o'r saith hyb strategol yn gysylltiedig â'r metro, yn gysylltiedig â thrafnidiaeth gyhoeddus, o dan arweiniad awdurdodau lleol, wedi'u llywio gan y gwaith a wneir ar y bargeinion dinesig, a hefyd gan Lywodraeth Cymru. A dyna pam rydym yn dilyn proses o seminarau ar hyn o bryd i sicrhau ein bod yn deall beth yn union rydym yn ceisio ei gyflawni gyda phob un o'r hybiau hyn.

Ond rwyf am ddweud wrth yr Aelod ei bod yn bwysig ein bod yn edrych ar draws rhanbarth y Cymoedd yn ei gyfanrwydd. Mae'r pwyntiau y mae'n ei wneud am y Cymoedd gorllewinol yn rhai da, ac yn cael eu cydnabod; rwy'n derbyn y pwyntiau hynny. Ac rwy'n credu bod angen i ni edrych ar sut rydym bob amser yn sicrhau ein bod yn gallu cyrraedd pobl ledled rhanbarthau'r Cymoedd. A chredaf fod honno'n her rydym yn ei derbyn, ac yn her rwy'n gobeithio y byddwn yn ei goresgyn.

I was wondering—if we could step back a little bit as well—if we can ask ourselves a deeper question, which I'm not sure is sufficiently addressed yet in the plan that has been published, which is why the initiatives of the past have failed. Because the most sobering reading of all—. I urge honourable—oh, falling into bad habits there. I urge Members to read the engagement study, which is actually based on surveys with people in the Valleys about how they see things. And it's sobering reading indeed: 45 per cent saying that the state of their town centres were poor; 54 per cent saying that support for businesses was poor; 30 per cent saying that the local health services were poor; 45 per cent, poor transport services. And we have to ask ourselves why are we in this position. And unless we have a sufficient analysis and an honest analysis—and I realise that, for a Government that has been in power for the best part of two decades, that is a difficult question to ask—but, unless we ask it, then we are condemned, are we not, to repeat the failures of the past?

Roeddwn yn meddwl—os gallwn gamu'n ôl rhywfaint hefyd—tybed a allwn ofyn cwestiwn dyfnach i ni'n hunain, ac ni wn a yw hwnnw wedi cael sylw digonol eto yn y cynllun a gyhoeddwyd, a dyna pam fod mentrau'r gorffennol wedi methu. Oherwydd y peth mwyaf sobreiddiol rwyf wedi'i ddarllen—. Rwy'n annog yr Aelodau anrhydeddus—o, arfer drwg yn y fan honno. Rwy'n annog yr Aelodau i ddarllen yr astudiaeth ymgysylltu, sydd mewn gwirionedd yn seiliedig ar arolygon gyda phobl yn y Cymoedd ynglŷn â sut y maent yn gweld pethau. Ac mae'n sobreiddiol yn wir: gyda 45 y cant yn dweud bod cyflwr eu canol trefi'n wael; 54 y cant yn dweud bod cymorth ar gyfer busnesau'n wael; 30 y cant yn dweud bod y gwasanaethau iechyd lleol yn wael; a 45 y cant, gwasanaethau trafnidiaeth gwael. Ac mae'n rhaid i ni ofyn i ni ein hunain pam ein bod yn y sefyllfa hon. Ac oni bai bod gennym ddadansoddiad digonol a dadansoddiad onest—ac rwy'n sylweddoli, i Lywodraeth sydd wedi bod mewn grym ers bron i ddau ddegawd, fod hwnnw'n gwestiwn anodd i'w ofyn—ond os nad ydym yn ei ofyn, cawn ein condemnio, oni chawn, i ailadrodd methiannau'r gorffennol?

In many ways, the plan that I published on 7 November is a plan from the Valleys, and not simply a plan for the Valleys. It's about listening to people, talking with people, having conversations with people, about what they want to see in their communities for the future. And many of them do describe their communities in the way that you've illustrated this afternoon. I accept that fully. But what I will say to you is that it's not the role of Government simply to describe the problems; it's the role of Government to act as a catalyst to create solutions, and that is what this Government is seeking to do. 

Mewn llawer o ffyrdd, mae'r cynllun a gyhoeddais ar 7 Tachwedd yn gynllun o'r Cymoedd, yn hytrach na chynllun ar gyfer y Cymoedd yn unig. Mae'n ymwneud â gwrando ar bobl, siarad â phobl, cael sgyrsiau gyda phobl, ynglŷn â beth y maent eisiau ei weld yn eu cymunedau yn y dyfodol. Ac mae llawer ohonynt yn disgrifio eu cymunedau yn y ffordd rydych wedi'i ddangos y prynhawn yma. Rwy'n derbyn hynny'n llwyr. Ond yr hyn rwyf am ei ddweud wrthych yw nad rôl y Llywodraeth yw disgrifio'r problemau'n unig; rôl y Llywodraeth yw gweithredu fel catalydd i greu atebion, a dyna beth y mae'r Llywodraeth hon yn ceisio ei wneud.

14:35

Llefarydd y Ceidwadwyr, David Melding. 

Conservative spokesperson, David Melding. 

Diolch, Llywydd. It's now been two years since the innovative homelessness Measure and the Housing (Wales) Act 2014 were introduced, and I think it's won many plaudits for its preventative approach. I think it's been tougher to deal with rough-sleepers already on the streets, or on the verge of going on the streets, and I wonder if I can ask the Minister what the Welsh Government is doing to reduce the number of rough-sleepers in Wales. 

Diolch, Lywydd. Mae dwy flynedd wedi bod bellach ers cyflwyno'r Bil digartrefedd arloesol a Deddf Tai (Cymru) 2014, a chredaf ei fod wedi ennyn llawer o ganmoliaeth am ei ddull ataliol. Rwy'n credu ei bod wedi bod yn anos ymdrin â'r bobl sydd eisoes yn cysgu allan, neu'r bobl sydd ar fin mynd yn ddigartref, ac rwy'n meddwl tybed a gaf fi ofyn i'r Gweinidog beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i leihau nifer y bobl sy'n cysgu allan yng Nghymru.

I thank you for that question. As you'd imagine, tackling the issue of rough-sleeping is a priority for Welsh Government and a personal priority for me, especially at this particular time of year, as we're noticing the weather getting colder and we are actually seeing increased numbers of people sleeping on our streets. So, in 2016, Welsh Government improved the national rough-sleeper count, so that we're able to capture that truer picture of the number of people who are sleeping rough on the streets of our towns and cities and other communities across Wales. And I think that that's important, that we do get a better picture of the number of people involved and the issues facing those people involved, so that we can better target those services. Also, back in 2016, we introduced StreetLink Cymru, and that's a service that enables members of the public to alert authorities when they see an individual who is rough-sleeping, and then some outreach work can be done to reach out to that individual to explore what could be done to find them temporary, and hopefully, eventually, more permanent accommodation as well. 

In terms of the budget, we're seeking to increase the amount of money that we put into tackling homelessness more generally, with an additional £4 million for the homelessness prevention grant this particular year in order to prevent people from finding themselves in that particular situation. But it is, as you, I know, appreciate, a very complex picture. People who rough-sleep do have a wide variety of complex issues and life experiences that they're dealing with, so the response really has to be a partnership approach: Welsh Government working with local authorities, providing the resources that they need, but also making sure that we have that network of support locally with all of the organisations who do a fantastic job in terms of outreach and support for rough-sleepers. 

Diolch i chi am y cwestiwn hwnnw. Fel y buasech yn ei ddychmygu, mae mynd i'r afael â'r broblem o gysgu allan yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru ac yn flaenoriaeth bersonol i mi, yn enwedig ar yr adeg benodol hon o'r flwyddyn, wrth i ni sylwi ar y tywydd yn oeri ac rydym yn gweld niferoedd cynyddol o bobl yn cysgu ar ein strydoedd mewn gwirionedd. Felly, yn 2016, aeth Llywodraeth Cymru ati i wella'r cyfrif cenedlaethol o gysgu allan, fel y gallwn gael darlun mwy cywir o nifer y bobl sy'n cysgu allan ar strydoedd ein trefi a'n dinasoedd a chymunedau eraill ledled Cymru. A chredaf fod hynny'n bwysig, ein bod yn cael gwell darlun o nifer y bobl sy'n rhan o hyn a'r problemau sy'n wynebu'r bobl hynny, fel y gallwn dargedu'r gwasanaethau hynny'n well. Hefyd, yn ôl yn 2016, cyflwynwyd StreetLink Cymru gennym, ac mae hwnnw'n wasanaeth sy'n galluogi aelodau'r cyhoedd i roi gwybod i'r awdurdodau pan fyddant yn gweld unigolyn sy'n cysgu allan, ac yna gellir gwneud gwaith allgymorth i gynorthwyo'r unigolyn i archwilio beth y gellid ei wneud i ddod o hyd i lety dros dro iddynt, a gobeithio, yn y pen draw, llety mwy parhaol yn ogystal.

O ran y gyllideb, rydym yn ceisio cynyddu'r swm o arian rydym yn ei wario ar drechu digartrefedd yn fwy cyffredinol, gyda £4 miliwn ychwanegol ar gyfer y grant atal digartrefedd eleni er mwyn atal pobl rhag mynd i'r sefyllfa honno. Ond mae'n ddarlun cymhleth iawn, fel rydych yn deall, rwy'n gwybod. Mae gan bobl sy'n cysgu allan amrywiaeth eang o broblemau cymhleth a phrofiadau bywyd y maent yn ymdrin â hwy, felly mae'n rhaid i'r ymateb fod yn ddull partneriaeth mewn gwirionedd: Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol, gan ddarparu'r adnoddau y maent eu hangen, ond gan wneud yn siŵr hefyd fod gennym y rhwydwaith hwnnw o gymorth yn lleol gyda'r holl sefydliadau sy'n gwneud gwaith gwych o ran allgymorth a chymorth i bobl sy'n cysgu allan.

Can I say, Llywydd, I agree with the Minister that this is an important matter at this time of year, because we naturally, as Christmas approaches, think in particular of people who are having to sleep on the streets? But it really is a longstanding problem and it occurs all around the year, and it is multifaceted, you're quite right, in terms of why people feel forced to live on the streets. You're right about data collection. It has improved, and this probably accounts for some of the perceived increase, but The Wallich recently carried out a survey and recorded a 21 per cent increase in rough-sleepers in Swansea, a 67 per cent increase in Bridgend, and a 93 per cent increase in Newport. There are some signs of real initiative and hope as well. You may have seen in today's Western Mail the homelessness charity Llamau have announced a new project and they've had a lot of support from the business community in setting up, or seeking to set up, a helpline for, particularly, young people who are on the verge of living, or who may have just gone to live, on the streets. But, because of the multifaceted nature of this challenge, I wonder if the Welsh Government needs to do something really quite decisive—for instance, by declaring that it believes a housing first approach is the main way to combat rough-sleeping. 

A gaf fi ddweud, Lywydd, fy mod yn cytuno â'r Gweinidog fod hwn yn fater pwysig ar yr adeg hon o'r flwyddyn, gan ein bod yn naturiol, wrth i'r Nadolig agosáu, yn meddwl yn arbennig am bobl sy'n gorfod cysgu ar y strydoedd? Ond mae'n broblem sydd wedi bodoli ers tro byd mewn gwirionedd ac mae'n digwydd drwy gydol y flwyddyn, ac mae'n amlochrog, rydych yn hollol gywir, o ran pam fod pobl yn teimlo eu bod yn gorfod byw ar y strydoedd. Rydych yn iawn ynglŷn â chasglu data. Mae wedi gwella, a dyma sydd i gyfrif, yn ôl pob tebyg, am rywfaint o'r cynnydd canfyddedig, ond mae The Wallich wedi cynnal arolwg yn ddiweddar a oedd yn dangos cynnydd o 21 y cant yn nifer y bobl sy'n cysgu allan yn Abertawe, cynnydd o 67 y cant ym Mhen-y-bont ar Ogwr, a chynnydd o 93 y cant yng Nghasnewydd. Ceir rhai arwyddion o fenter go iawn a gobaith yn ogystal. Efallai eich bod wedi gweld yn y Western Mail heddiw fod yr elusen digartrefedd Llamau wedi cyhoeddi prosiect newydd ac maent wedi cael llawer o gefnogaeth gan y gymuned fusnes i sefydlu, neu geisio sefydlu, llinell gymorth, yn arbennig ar gyfer pobl ifanc sydd ar fin mynd i fyw, neu sydd newydd fynd i fyw, ar y stryd. Ond oherwydd natur amlochrog yr her hon, rwy'n meddwl tybed a oes angen i Lywodraeth Cymru wneud rhywbeth eithaf pendant—er enghraifft, drwy ddatgan ei bod yn credu mai dull tai yn gyntaf yw'r brif ffordd o fynd i'r afael â chysgu allan.

I thank you for that question, and certainly we are expanding our approach to housing first, commissioning new housing first projects to help people into their own tenancies and increasing access to emergency accommodation. The previous Minister did provide some additional funding to improve and increase the capacity of emergency accommodation, particularly in the Cardiff area. But I agree that housing first is the way forward, in terms of ensuring that people do have access to a warm, safe, decent home, because so much more comes from that. I know also that we need to be working particularly with individual groups that are perhaps more vulnerable, so, young people particularly. I think you were at the launch of the Llamau project, which did involve businesses in terms of tackling young rough-sleeping, particularly, and that was also attended by the First Minister, because he's made it clear that youth homelessness is a particular personal priority for him as well.

I'm also keen, building on the work I did in my previous portfolio, to see what more we can do to support ex-service people who also often find themselves on the streets. We're developing a new housing pathway specifically for veterans to try and ensure that they are able to transition well into civilian life and also ways in which we can engage with them, if and when they are rough-sleepers, in a way that's appropriate to them and has a resonance for them.

Diolch i chi am y cwestiwn hwnnw, ac yn sicr rydym yn ehangu ein dull tai yn gyntaf, gan gomisiynu prosiectau tai yn gyntaf newydd i helpu pobl i gael eu tenantiaethau eu hunain a gwella mynediad at lety brys. Darparodd y Gweinidog blaenorol rywfaint o arian ychwanegol i wella a chynyddu capasiti llety brys, yn enwedig yn ardal Caerdydd. Ond rwy'n cytuno mai tai yn gyntaf yw'r ffordd ymlaen, o ran sicrhau bod gan bobl fynediad at gartref cynnes, diogel a gweddus, oherwydd mae hynny'n arwain at gymaint mwy. Gwn hefyd fod angen i ni fod yn gweithio'n benodol gyda grwpiau unigol sydd efallai'n fwy agored i niwed, felly pobl ifanc yn arbennig. Rwy'n credu eich bod yn lansiad y prosiect Llamau, a oedd yn cynnwys busnesau mewn perthynas â mynd i'r afael â phobl ifanc yn cysgu allan yn arbennig, a mynychwyd y lansiad hwnnw hefyd gan y Prif Weinidog, oherwydd mae wedi dweud yn glir fod digartrefedd ymhlith pobl ifanc yn flaenoriaeth bersonol arbennig iddo ef yn ogystal.

Rwyf hefyd yn awyddus, gan adeiladu ar y gwaith a wneuthum yn fy mhortffolio blaenorol, i weld beth arall y gallwn ei wneud i gefnogi cyn-aelodau o'r lluoedd arfog sy'n aml yn mynd yn ddigartref. Rydym yn datblygu llwybr tai newydd yn benodol ar gyfer cyn-filwyr i geisio sicrhau eu bod yn gallu ymaddasu i fywyd sifil a hefyd sicrhau ffyrdd y gallwn ymgysylltu â hwy, os a phan fyddant yn cysgu allan, mewn ffordd sy'n briodol ac yn berthnasol iddynt hwy.

14:40

There's much I agree with in that response and, piecemeal, we see many, many good initiatives, and it's trying to combine them, and I just wonder if we need to look at traditional models that have not answered the problem to the extent that we would demand. They're basically treatment first models, usually based in hostel environments, rather than in a home that is then supported—you ensure that the person feels secure in their tenancy and in a home-based approach. But, as I said, the traditional models have been treatment first, and that's what you do before you put someone in a home of their own. 

Turning this around to a housing first model is a challenge, but already we're seeing remarkable success, for instance, in the project in Anglesey, which has been piloted by The Wallich foundation. We've seen some countries now adopt housing first, like Finland, where it's been remarkably successful. So, is the Welsh Government up to a fundamental review of the old systems—treatment first, generally—and looking at housing first?

Mae llawer rwy'n cytuno ag ef yn yr ymateb hwnnw, a phob yn dipyn, gwelwn lawer o fentrau da, a cheisio eu cyfuno yw'r her, ac rwy'n meddwl tybed a oes angen i ni edrych ar fodelau traddodiadol nad ydynt wedi ateb y broblem i'r graddau y buasem yn ei ddymuno. Modelau triniaeth yn gyntaf ydynt yn y bôn sydd fel arfer wedi'u lleoli mewn amgylcheddau hostel yn hytrach nag mewn cartref sy'n cael ei gefnogi—rydych yn sicrhau bod y person yn teimlo'n ddiogel yn eu tenantiaeth ac mewn dull sy'n canolbwyntio ar y cartref. Ond fel y dywedais, triniaeth yn gyntaf yw'r modelau traddodiadol wedi bod, a dyna a wnewch cyn i chi roi rhywun yn eu cartref eu hunain.

Mae trawsnewid hwn i fod yn fodel tai yn gyntaf yn her, ond rydym yn gweld llwyddiant rhyfeddol yn barod, er enghraifft, yn y prosiect ar Ynys Môn, sydd wedi cael ei dreialu gan sefydliad The Wallich. Rydym wedi gweld rhai gwledydd yn mabwysiadu tai yn gyntaf, fel yn y Ffindir, lle mae wedi bod yn hynod o lwyddiannus. Felly, a yw Llywodraeth Cymru yn barod i gynnal adolygiad sylfaenol o'r hen systemau—triniaeth yn gyntaf, yn gyffredinol—ac edrych ar fodel tai yn gyntaf?

I'm absolutely open to looking at what more we can do to expand housing first. As you do, I completely see the sense and the benefit in terms of ensuring that people have that warm, safe home and that's the building block then around which they can then start to build a life and tackle issues such as substance misuse and so on. Because we know that many people with substance misuse problems do have problems also maintaining a secure tenancy and that just compounds the kind of stresses and pressures on those individuals. I'd be more than happy to enter into some more detailed conversations. I'm very keen to look at the example in Finland and any other examples that there are of housing first and when it works well. But, to me, it makes perfect sense.

Rwy'n gwbl agored i edrych ar beth arall y gallwn ei wneud i ehangu tai yn gyntaf. Fel chithau, rwy'n gweld y synnwyr a'r manteision o ran sicrhau bod gan bobl gartref cynnes, diogel a hwnnw yw'r bloc adeiladu y gallant ei ddefnyddio i ddechrau adeiladu eu bywyd a mynd i'r afael â phroblemau megis camddefnyddio sylweddau ac ati. Oherwydd rydym yn gwybod bod llawer o bobl sydd â phroblemau camddefnyddio sylweddau hefyd yn cael trafferth cynnal tenantiaeth ddiogel ac mae hynny'n ychwanegu at y math o straen a phwysau sydd ar yr unigolion hynny. Buaswn yn fwy na pharod i gymryd rhan mewn trafodaethau mwy manwl. Rwy'n awyddus iawn i edrych ar yr enghraifft yn y Ffindir, ac unrhyw enghreifftiau eraill o'r model tai yn gyntaf a lle mae'n gweithio'n dda. Ond i mi, mae'n gwneud synnwyr perffaith.

Diolch, Llywydd. I'd like to welcome the Cabinet Secretary to his new role.

Diolch, Lywydd. Hoffwn groesawu Ysgrifennydd y Cabinet i'w rôl newydd.

So, welcome. [Laughter.] It's a bit of a reconfigured—[Interruption.] Sorry. It's a bit of a reconfigured department that you'll be running, in that you have the local government responsibilities that Mark Drakeford used to hold and also the communities portfolio, which has come from a different department. So, it may take us all a little while to get used to what is, essentially, a new portfolio. So, my first question is: how do you think this new department will better deliver on local government and public service issues in Wales?

Felly, croeso. [Chwerthin.] Mae'r adran y byddwch yn ei rhedeg wedi'i had-drefnu braidd—[Torri ar draws.] Mae'n flin gennyf. Mae'r adran y byddwch yn ei rhedeg wedi'i hadrefni braidd, yn yr ystyr fod gennych y cyfrifoldebau llywodraeth leol roedd Mark Drakeford yn arfer bod yn gyfrifol amdanynt a'r portffolio cymunedau hefyd, sydd wedi dod o adran wahanol. Felly, mae'n bosibl y bydd yn cymryd ychydig o amser i bawb ohonom ymgynefino â'r hyn sydd, i bob pwrpas, yn bortffolio newydd. Felly, fy nghwestiwn cyntaf yw: sut y credwch y bydd yr adran newydd hon yn cyflawni'n well mewn perthynas â materion llywodraeth leol a gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru?

Can I say how grateful I am to the Member for his very kind remarks—an example to all Members, I would say?

Presiding Officer, the portfolio I now have brings together a number of functions, as has been outlined by the Member. I hope that by bringing together a responsibility for both local government and the delivery of public services across the country we will be able to pursue a programme to sustain and support excellence in all of our public services, protecting and defending the people who deliver them and ensuring that the people that all of us serve, on all sides of the Chamber, have the best possible public services that we can deliver.

A gaf fi ddweud pa mor ddiolchgar wyf fi i'r Aelod am ei sylwadau caredig iawn—sy'n esiampl i'r holl Aelodau, buaswn yn ei ddweud?

Lywydd, mae'r portffolio sydd gennyf yn awr yn cyfuno nifer o swyddogaethau, fel yr amlinellodd yr Aelod. Rwy'n gobeithio y byddwn, drwy gyfuno cyfrifoldeb dros lywodraeth leol a darparu gwasanaethau cyhoeddus ledled y wlad, yn gallu dilyn rhaglen i gynnal a chefnogi rhagoriaeth ym mhob un o'n gwasanaethau cyhoeddus, gan ddiogelu ac amddiffyn y bobl sy'n eu darparu a sicrhau bod y bobl y mae pawb ohonom yn eu gwasanaethu, ar bob ochr i'r Siambr, yn cael y gwasanaethau cyhoeddus gorau posibl y gallwn eu darparu.

You also bring with you from your previous role the job of delivering the programme of the Valleys taskforce, which we've been hearing about at some length today. I think it's interesting that we have been talking about this a lot because it's possibly a subject that—over the last 18 months, we probably haven't heard enough about the mechanics of how it will work. So, I think we do need to look at it.

One aspect that I'm interested in is the retraining issue. We live, these days, in a fairly fluid labour market. If people leave their jobs for whatever reason, they may quickly need to retrain for another sector or work, and so skills is a key issue, as you've acknowledged in the past. How will the Valleys taskforce improve retraining and upskillng, and what sort of interaction will you have here with the skills Minister, Eluned Morgan?

Rydych hefyd yn dod â'ch gwaith o'ch rôl flaenorol o ddarparu rhaglen tasglu'r Cymoedd gyda chi, ac rydym wedi clywed cryn dipyn am hynny heddiw. Rwy'n credu ei bod yn ddiddorol ein bod wedi bod yn sôn llawer am hyn oherwydd mae'n bosibl ei fod yn bwnc—dros y 18 mis diwethaf, mae'n debyg nad ydym wedi clywed digon am fecanwaith y modd y bydd yn gweithio. Felly, credaf fod angen i ni edrych arno.

Un elfen y mae gennyf ddiddordeb ynddi yw'r mater ailhyfforddi. Rydym yn byw, y dyddiau hyn, mewn marchnad lafur gymharol hyblyg. Os yw pobl yn gadael eu swyddi am ba reswm bynnag, mae'n bosibl y bydd angen eu hailhyfforddi ar gyfer sector neu waith arall, ac felly mae sgiliau'n fater allweddol, fel rydych wedi'i gydnabod yn y gorffennol. Sut y bydd tasglu'r Cymoedd yn gwella ailhyfforddi ac uwchsgilio, a pha fath o ryngweithio y byddwch yn ei wneud yma gyda'r Gweinidog sgiliau, Eluned Morgan?

14:45

The former Minister for skills, who is now leader of the house, was and remains a member of the taskforce, and, at our taskforce meeting tomorrow in Pontypool, we will be inviting the new skills Minister to join the taskforce as well. So, we will have structural links across all of those departments.

I do wholly agree with the Member's analysis on the need for skills. I'm a member of the ministerial employability group, and we will be ensuring that exactly the programme that is being developed at the moment will meet the objectives that have been outlined by the Member.

Roedd y cyn-Weinidog sgiliau, sydd bellach yn arweinydd y tŷ, yn arfer bod, ac mae'n parhau i fod, yn aelod o'r tasglu, ac yn ein cyfarfod tasglu yfory ym Mhont-y-pŵl, byddwn yn gwahodd y Gweinidog sgiliau newydd i ymuno â'r tasglu hefyd. Felly, bydd gennym gysylltiadau strwythurol ar draws pob un o'r adrannau hynny.

Rwy'n cytuno'n llwyr â dadansoddiad yr Aelod o'r angen am sgiliau. Rwy'n aelod o'r grŵp cyflogadwyedd gweinidogol, a byddwn yn sicrhau y bydd yr union raglen sy'n cael ei datblygu ar hyn o bryd yn bodloni'r amcanion a amlinellwyd gan yr Aelod.

Thanks for that response. I hope that there will be a joined-up approach to this very important issue.

Now, an awful lot of young people these days go to university or college, as I'm sure you're aware. But this may not be the best route for everyone, and, indeed, a significant number of young people may not want to go to college and might prefer exclusively on-the-job training. Does this approach form part of your thinking in relation to the Valleys taskforce and the other relevant parts of your portfolio? 

Diolch am eich ateb. Rwy'n gobeithio y bydd yna ddull cydgysylltiedig o fynd i'r afael â'r mater pwysig hwn.

Nawr, mae llawer iawn o bobl ifanc y dyddiau hyn yn mynd i'r brifysgol neu i'r coleg, fel rwy'n siŵr eich bod yn gwybod. Ond efallai nad dyma'r llwybr gorau i bawb, ac yn wir, efallai bod nifer sylweddol o bobl ifanc nad ydynt eisiau mynd i'r coleg ac efallai y buasai'n well ganddynt gael hyfforddiant yn y gwaith yn unig. A yw'r dull hwn yn rhan o'ch syniadau mewn perthynas â thasglu'r Cymoedd a'r rhannau perthnasol eraill o'ch portffolio?

Yes. One of the most important pieces of work that has been driven by the former Minister for skills and now leader of the house, who is in her place today, has been to drive forward an employability programme and an all-age apprenticeship programme that will deliver skills for the twenty-first century, skills that will be required in the future and may not be available in the workforce of today. That will continue to be as important in the Valleys as it is elsewhere. How we deliver that programme in the Valleys, of course, may well be different, depending on local circumstances.

In answer to the questions from the Plaid Cymru spokesperson this afternoon, I tried to outline that we do have a number of different targets that will drive forward the creation of 7,000 new jobs in the Valleys. They will be jobs that will require skill levels that, perhaps, we don't have in the population at the moment, and we will be ensuring that we're able to deliver exactly those skills for the future.

Ydy. Un o'r meysydd gwaith a ysgogwyd gan y cyn-Weinidog sgiliau, ac arweinydd y tŷ bellach, sydd yn ei sedd heddiw, yw bwrw ymlaen â rhaglen gyflogadwyedd a rhaglen brentisiaeth i bobl o bob oed a fydd yn darparu sgiliau ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, sgiliau y bydd eu hangen yn y dyfodol ac nad ydynt ar gael, o bosibl, yn y gweithlu ar hyn o bryd. Bydd hynny'n parhau i fod yr un mor bwysig yn y Cymoedd ag ydyw mewn mannau eraill. Gall sut y byddwn yn darparu'r rhaglen honno yn y Cymoedd, wrth gwrs, fod yn wahanol, yn dibynnu ar amgylchiadau lleol.

Wrth ateb y cwestiynau gan lefarydd Plaid Cymru y prynhawn yma, ceisiais amlinellu bod gennym nifer o dargedau gwahanol a fydd yn ysgogi'r broses o greu 7,000 o swyddi newydd yn y Cymoedd. Byddant yn swyddi a fydd yn galw am lefelau sgiliau nad ydym yn meddu arnynt yn y boblogaeth ar hyn o bryd o bosibl, a byddwn yn sicrhau ein bod yn gallu darparu'r union sgiliau hynny ar gyfer y dyfodol.

Academi Lywodraeth Genedlaethol
National Academy of Government

3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer academi lywodraeth genedlaethol? OAQ51380

3. Will the Cabinet Secretary provide an update on the Welsh Government's plans for a national academy of government? OAQ51380

Rydw i’n ystyried yr opsiynau ar gyfer symud ymlaen ar hyn fel rhan o’r cytundeb dwy flynedd ar y gyllideb gyda Phlaid Cymru. Mae Academi Wales yn darparu cymorth i’r Llywodraeth a gwasanaethau cyhoeddus ym meysydd arwain, llywodraethu, gwella a newid, ac yn datblygu perthynas tymor hir gyda sefydliadau academaidd allweddol.

I am considering the options for taking this forward as part of the two-year budget agreement with Plaid Cymru. Academi Wales provides support to Government and public services in the areas of leadership, governance, improvement and change, and is developing long-term relationships with key academic institutions.

Fel y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol, rydw i'n credu, mae'r Athro Gerry Holtham wedi bod yn hyrwyddo'r syniad, ers rhai blynyddoedd, fod yna gyfle fan hyn i Gymru ddatblygu canolfan a fyddai'n rhagori'n fyd-eang, o bosib. Hynny yw, creu école nationale, yng ngeiriau'r Athro Holtham, ar gyfer arweinwyr a rheolwyr o fewn y sector cyhoeddus.

Mae lot o bethau rydych chi'n gallu eu dweud am yr Athro Holtham, ond nid yw diffyg uchelgais yn un ohonyn nhw. Ond, pam lai? Pam na allwn ni, a dweud y gwir, nid yn unig ddiwallu ein hanghenion ein hunain trwy greu cenhedlaeth newydd o arweinwyr a rheolwyr yn y sector cyhoeddus, ond hefyd creu canolfan a fydd yn ennill ei bri ar lefel fyd-eang?  

As the Cabinet Secretary is aware, I believe Professor Gerry Holtham has been promoting the idea for some years that there’s an opportunity here for Wales to develop a centre that would be internationally renowned, to create an école nationale, in the words of Professor Holtham, for leaders and managers within the public sector.

There are many things that you can say about Professor Holtham, but lack of ambition is not one of them. So, why not? Why can’t we not only meet our own needs by creating a new generation of managers and leaders in the public sector, but also create a centre that will be world renowned?

Rydw i'n falch iawn i ddweud bod Academi Wales wedi bod yn datblygu llu o berthnasau gwahanol gyda sefydliadau ac academyddion mewn sefydliadau gwahanol ar draws Cymru a thu hwnt i'n ffiniau ni. Rydw i yn ymwybodol o safbwynt Gerry Holtham, ac nid wyf i'n anghytuno ag e. Rydw i'n gwybod bod hyn yn rhywbeth yr ydych chi wedi bod yn ei bwysleisio ers rhai blynyddoedd. Rydw i'n hapus iawn i barhau â'r drafodaeth gyda chi i edrych ar beth a sut rŷm ni'n gallu symud ymlaen a chydweithio gydag Academi Wales i weld a yw hynny'n bosibl ar gyfer y dyfodol.

I’m very pleased to say that Academi Wales has been developing a whole host of relationships with institutions and academics in various institutions across Wales and beyond our borders. I am aware of the views of Gerry Holtham and I don’t disagree with him. I know that this is something that you yourself have emphasised for some years and I am more than happy to continue that discussion with you to look at how we can make progress and work with Academi Wales to see whether that is possible for the future.

Cabinet Secretary, we all want high-quality leaders in public service. However, I'm afraid a school for bureaucrats is something that I think is completely unnecessary. We've got some excellent leadership schools already in our high-quality universities here in Wales, and I think we ought to take advantage of the opportunities that they present. Can I ask what sort of budget you have allocated from within your portfolio for this particular project and question you on whether that might be better spent, frankly, in investing in other ways?

Ysgrifennydd y Cabinet, rydym eisiau arweinwyr o ansawdd uchel yn ein gwasanaethau cyhoeddus. Fodd bynnag, mae arnaf ofn fy mod yn credu bod ysgol i fiwrocratiaid yn rhywbeth cwbl ddiangen. Mae gennym eisoes rai ysgolion arweinyddiaeth rhagorol yn ein prifysgolion o ansawdd uchel yma yng Nghymru, a chredaf y dylem fanteisio ar y cyfleoedd y maent yn eu cynnig. A gaf fi ofyn pa fath o gyllideb rydych wedi'i dyrannu ar gyfer y prosiect penodol hwn yn eich portffolio a gofyn i chi oni fuasai'n well gwario hwnnw ar fuddsoddi mewn ffyrdd eraill a dweud y gwir?

14:50

I hope that all of us will be generous enough to see and appreciate what others are seeking to achieve, and I think seeking tabloid headlines probably undermines that ambition. I hope that Darren Millar will reflect on his contribution to this question and will reflect also on the ambition that we all share, which is to have the best possible leadership across all of our public services. That is something, actually, I believe everybody should then want to invest in.

Rwy'n gobeithio y bydd pob un ohonom yn ddigon hael i weld a gwerthfawrogi'r hyn y mae eraill yn ceisio ei gyflawni, ac rwy'n credu bod chwilio am benawdau tabloid yn tanseilio'r uchelgais hwnnw yn ôl pob tebyg. Rwy'n gobeithio y bydd Darren Millar yn myfyrio ar ei gyfraniad i'r cwestiwn hwn, ac y bydd yn myfyrio hefyd ar yr uchelgais a rennir gan bawb ohonom, sef cael yr arweinyddiaeth orau sy'n bosibl ar draws pob un o'n gwasanaethau cyhoeddus. Credaf fod hwnnw'n rhywbeth y dylai pawb fod eisiau buddsoddi ynddo mewn gwirionedd.

'Ein Cymoedd, Ein Dyfodol'
'Our Valleys, Our Future'

4. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am gyflawni Ein Cymoedd, Ein dyfodol yng Ngorllewin De Cymru? OAQ51349

4. Will the Cabinet Secretary make a statement on the delivery of Our Valleys, Our Future within South Wales West? OAQ51349

Mae cynllun cyflawni’r Cymoedd yn cynnwys y Cymoedd yn etholaeth Gorllewin De Cymru, fel cwm Dulais a chwm Llynfi. Mae’n dangos sut bydd blaenoriaethau’r tasglu’n cael eu cyflawni, pwy fydd yn cymryd rhan, y manteision rydym ni’n disgwyl eu gweld a’r amserlen ar gyfer cwblhau’r gwaith.

The Valleys delivery plan covers the Valleys in the South Wales West constituency, such as the Dulais and Llynfi valleys. It sets out how the taskforce’s priorities will be delivered, who will be involved, the expected benefits and the timescales for completion.

Thank you for that answer. Clearly, we all want to see regeneration of the Valleys succeed, but residential development proposals for northern Bridgend, for example, are hardly groundbreaking visions of the future, and then there are areas, such as the Swansea valley, that are not likely to benefit very much at all, as the plan stands at the moment. In essence, many, as we've heard, believe that the delivery plan needs more work and scrutiny. So, when will the Assembly as a whole have an opportunity to scrutinise the delivery plan in detail?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw. Yn amlwg, rydym ni i gyd eisiau gweld y broses o adfywio'r Cymoedd yn llwyddo, ond prin fod cynigion datblygu eiddo preswyl yng ngogledd Pen-y-bont ar Ogwr, er enghraifft, yn weledigaethau arloesol ar gyfer y dyfodol, ac yna ceir ardaloedd, megis cwm Tawe, nad ydynt yn debygol o elwa llawer iawn o gwbl, fel y mae'r cynllun ar hyn o bryd. Yn ei hanfod, mae llawer yn credu, fel y clywsom, fod y cynllun cyflawni angen mwy o waith a chraffu. Felly, pryd y bydd y Cynulliad cyfan yn cael cyfle i graffu'n fanwl ar y cynllun cyflawni?

I'm rather surprised at the question from the Member for South Wales West. He's been a long-standing Member of this place, and he knows that scrutiny is what is actually taking place at the moment. I'm surprised he doesn't recognise that. He can scrutinise me at questions and in committee, at the time of their choosing. I attend all committees whenever I'm invited to do so. I will say to him that perhaps he needs to look harder at the region he represents. I was in Banwen a couple of weeks ago, speaking to members of the community there, and they were fully engaged in designing the sort of improvements they want to see in their community. I would suggest that the Member spends some time with them.

Rwy'n synnu braidd at y cwestiwn gan yr Aelod dros Orllewin De Cymru. Mae wedi bod yn Aelod hirdymor yn y lle hwn, a gŵyr mai gwaith craffu yw'r hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd mewn gwirionedd. Rwy'n synnu nad yw'n cydnabod hynny. Gall graffu arnaf yn ystod y cwestiynau ac mewn pwyllgorau, pan fo'n dewis gwneud hynny. Rwy'n mynychu pob pwyllgor pan gaf wahoddiad i wneud hynny. Rwyf am ddweud wrtho fod angen iddo edrych yn fanylach efallai ar y rhanbarth y mae'n ei gynrychioli. Roeddwn ym Manwen ychydig wythnosau'n ôl, yn siarad ag aelodau o'r gymuned yno, ac roeddent yn cymryd rhan lawn yn y broses o lunio'r math o welliannau y maent eisiau eu gweld yn eu cymuned. Buaswn yn awgrymu bod yr Aelod yn treulio rhywfaint o amser gyda hwy.

Cabinet Secretary, can I congratulate you on your promotion from the middle benches to the frontbench once again? But, also, you were talking about the Valleys taskforce, and you've highlighted two hubs, actually. You've put the Neath hub in and you've put the Llynfi valley one in now. Of course, the Afan valley is in between those two—

Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf fi eich llongyfarch ar eich dyrchafiad o'r meinciau canol i'r fainc flaen unwaith eto? Ond hefyd, roeddech yn sôn am dasglu'r Cymoedd, ac rydych wedi tynnu sylw at ddau hyb, mewn gwirionedd. Rydych wedi cynnwys hyb Castell-nedd ac rydych newydd gynnwys un cwm Llynfi yn awr. Wrth gwrs, mae cwm Afan rhwng y ddau—

And the Rhondda. Thank you.

There are many of us who actually want it in our own Valleys, but the question that comes is how do you ensure you engage with those Valleys you have not identified will contain hubs and that are not in those particular areas, to ensure that those deprived communities—and they are deprived communities—are able to get benefits from these hubs and that we can see progress going across all the Valleys and not just the ones in which the hubs are located. And you're welcome to come to Cymmer any time, and Croeserw, to see for yourself.

A'r Rhondda. Diolch.

Mae llawer ohonom ei eisiau yn ein Cymoedd ein hunain mewn gwirionedd, ond y cwestiwn sy'n codi yw sut rydych yn sicrhau eich bod yn ymgysylltu â'r Cymoedd hynny nad ydych wedi'u nodi fel rhai a fydd yn cynnwys hybiau ac nad ydynt yn yr ardaloedd penodol hynny, er mwyn sicrhau bod y cymunedau difreintiedig hynny—ac maent yn gymunedau difreintiedig—yn gallu elwa o'r hybiau hyn ac y gallwn weld cynnydd ar draws y Cymoedd ac nid yn y rhai lle mae'r hybiau wedi'u lleoli yn unig. Ac mae croeso i chi ddod i Gymer unrhyw bryd, a Chroeserw, i weld â'ch llygaid eich hun.

The meeting that was held in that area, I think, was a lively meeting where you had a lot of those views expressed. We are seeking to continue to ensure that we do hold public events across the whole of the Valleys region, to ensure that we are able to listen to and to move forward on the basis of what we hear. One of the issues that we've found through the last year or so of public engagement, as the Member well knows, is that this is a plan from the Valleys and not just for the Valleys. It's something that has been designed for people in the Valleys, across the whole of the Valleys.

But, at the same time, we need to take strategic decisions, and it is simply not possible to have a strategic hub in every single valley, in every single constituency, in every single town and village across the whole of the Valleys region. That is the last thing we need at the moment. We need bold, strategic visions. We need delivery, we need investment and we need to bring people together. This Government needs to act as a leader and a catalyst, and this Government will certainly do that.

Roedd y cyfarfod a gynhaliwyd yn yr ardal honno, rwy'n credu, yn gyfarfod bywiog lle y mynegwyd llawer o'r safbwyntiau hynny. Rydym yn ceisio sicrhau ein bod yn cynnal digwyddiadau cyhoeddus ledled rhanbarth y Cymoedd, i sicrhau ein bod yn gallu gwrando a bwrw ymlaen ar sail yr hyn rydym yn ei glywed. Un o'r pethau rydym wedi'i ganfod yn ystod y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf o ymgysylltu cyhoeddus, fel y gŵyr yr Aelod yn iawn, yw bod hwn yn gynllun sy'n deillio o'r Cymoedd ac nid yn unig ar gyfer y Cymoedd. Mae'n rhywbeth sydd wedi cael ei gynllunio ar gyfer pobl yn y Cymoedd, ar hyd a lled y Cymoedd.

Ond ar yr un pryd, mae angen i ni wneud penderfyniadau strategol, ac nid yw'n bosibl cael hyb strategol ym mhob cwm, ym mhob etholaeth, ym mhob tref a phentref ar draws rhanbarth y Cymoedd. Dyna'r peth diwethaf rydym ei angen ar hyn o bryd. Rydym angen gweledigaethau strategol a beiddgar. Rydym angen cyflawni, rydym angen buddsoddiadau ac rydym angen dod â phobl at ei gilydd. Mae'r Llywodraeth hon angen gweithredu fel arweinydd ac fel catalydd, a bydd y Llywodraeth hon yn sicr o wneud hynny.

Can I offer my congratulations, as well, Cabinet Secretary?

I was slightly more excited to see that the Llynfi valley was included in your plans. But I do presume that you've already spoken to Bridgend County Borough Council about what your expectations of them are going to be, not just in terms of what they're going to do, but what the outcomes are going to be in this. I heard what you said to Dai Lloyd about there being an element of co-production in the design of this, but I think that's yet to be seen. I wonder if you could tell us who is going to be primarily responsible for the delivery of local action plans so that we know where to direct our scrutiny outside this Chamber.

A gaf fi eich llongyfarch hefyd, Ysgrifennydd y Cabinet?

Roeddwn ychydig yn fwy cynhyrfus o weld bod cwm Llynfi yn cael ei gynnwys yn eich cynlluniau. Ond rwy'n tybio eich bod eisoes wedi siarad â Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr ynglŷn â pha ddisgwyliadau fydd gennych ohonynt, nid yn unig o ran yr hyn y byddant yn ei wneud, ond beth fydd canlyniadau hyn. Clywais yr hyn a ddywedasoch wrth Dai Lloyd ynglŷn â'r ffaith bod elfen o gydgynhyrchu yn y broses o gynllunio hyn, ond nid wyf yn credu ein bod wedi gweld hynny eto. Rwy'n meddwl tybed a allech ddweud wrthym pwy fydd yn bennaf gyfrifol am ddarparu cynlluniau gweithredu lleol fel ein bod yn gwybod lle i gyfeirio ein gwaith craffu y tu allan i'r Siambr hon?

14:55

Well, let me say that I am responsible for the delivery of the plan as a whole, and you can scrutinise me on that. But, let me say that Bridgend County Borough Council have been very quick to tell me what their expectations are of me as well. I don't think there was so much a sense of me telling them what I wanted from them; they were certainly very anxious to tell me what they expected of me, and I'm grateful to the Member for Ogmore, who facilitated many of those conversations and who facilitated the meetings that we had to discuss those issues. We had a very, very successful public meeting in Maesteg, where we led a long conversation with people from those valleys about how we want to see the strategic hub in north Bridgend developing into the future. I hope that Members will continue to scrutinise me on the delivery of the Valleys taskforce project and plan. I can see there's a great interest in that this afternoon. We had hoped, of course, to hold a Government debate on this matter earlier in the month, and perhaps that's something I will reschedule for the new year.

Wel, gadewch i mi ddweud mai fi sy'n gyfrifol am gyflawni'r cynllun yn ei gyfanrwydd, a gallwch graffu ar fy ngwaith ar hynny. Ond gadewch i mi ddweud bod Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr wedi bod yn gyflym iawn i ddweud wrthyf beth y maent yn ei ddisgwyl gennyf hefyd. Nid wyf yn credu ei fod yn ymwneud yn gymaint â fi'n dweud beth roeddwn ei eisiau ganddynt hwy; roeddent yn sicr yn awyddus iawn i ddweud wrthyf beth roeddent yn ei ddisgwyl gennyf fi, ac rwy'n ddiolchgar i'r Aelod dros Ogwr, a hwylusodd lawer o'r sgyrsiau hynny ac a hwylusodd y cyfarfodydd a gawsom i drafod y materion hynny. Cawsom gyfarfod cyhoeddus llwyddiannus iawn ym Maesteg, lle cawsom sgwrs hir â phobl o'r cymoedd hynny ynglŷn â sut rydym eisiau gweld yr hyb strategol yng ngogledd Pen-y-bont ar Ogwr yn datblygu yn y dyfodol. Gobeithiaf y bydd yr Aelodau'n parhau i graffu ar y modd rwy'n cyflawni prosiect a chynllun tasglu'r Cymoedd. Gallaf weld bod diddordeb mawr yn y mater hwnnw y prynhawn yma. Roeddem wedi gobeithio cynnal dadl ar y mater hwn yn amser y Llywodraeth yn gynharach yn y mis, wrth gwrs, ac efallai y bydd hynny'n rhywbeth y byddaf yn ei aildrefnu ar gyfer y flwyddyn newydd.

Effaith Awtomeiddio
The Impact of Automation

5. Pa asesiad sydd wedi cael ei wneud o effaith awtomateiddio ar gyflenwi gwasanaethau cyhoeddus? OAQ51365

5. What assessment has been made of the impact of automation on the delivery of public services? OAQ51365

There are significant opportunities for digital to support service transformation in the public services in Wales. Consideration of digital or automated solutions should be built into the development of new policies or services.

Mae yna gyfleoedd sylweddol i dechnoleg ddigidol gefnogi'r broses o drawsnewid gwasanaethau yn y gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru. Dylid rhoi ystyriaeth i gynnwys atebion digidol neu awtomataidd wrth ddatblygu polisïau neu wasanaethau newydd.

Thank you, Cabinet Secretary, and can I welcome you to your new role? The most recent Public Policy Institute for Wales report for the Welsh Government predicts that a third of Welsh jobs are projected to be impacted by automation, but would the Cabinet Secretary agree that automation isn't something to try and halt; it's something to try and harness? These advances in technology present opportunities for public sector innovation and improvements in service delivery, freeing up people from routine tasks to deliver better public services. But, of course, there are private sector companies trying to tout it as a way of cutting jobs. So, to avoid hard-pressed councils from taking an ad hoc approach, would the Cabinet Secretary agree that a strategic approach is needed? And will he commit to a review of how local authorities can be supported to use automation for the improvement of public services and ensure they are equipped to meet the challenges ahead?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, ac a gaf fi eich croesawu i'ch rôl newydd? Mae adroddiad diweddaraf Sefydliad Polisi Cyhoeddus Cymru ar gyfer Llywodraeth Cymru yn rhagweld y bydd traean o swyddi yng Nghymru yn cael eu heffeithio gan awtomatiaeth, ond a fuasai Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno nad yw awtomatiaeth yn rhywbeth y dylem geisio ei atal; mae'n rhywbeth y dylem geisio ei harneisio? Mae'r datblygiadau hyn mewn technoleg yn cynnig cyfleoedd i arloesi yn y sector cyhoeddus a gwella'r modd y darparir gwasanaethau, gan ryddhau pobl o orfod gwneud tasgau cyffredin i ddarparu gwasanaethau cyhoeddus gwell. Ond wrth gwrs, mae yna gwmnïau sector preifat sy'n ceisio ei bedlera fel ffordd o gael gwared ar swyddi. Felly, er mwyn rhwystro cynghorau sydd o dan bwysau rhag mabwysiadu dull ad hoc o weithredu, a fuasai Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno bod angen dull strategol? Ac a wnaiff ymrwymo i gynnal adolygiad o sut y gellir cynorthwyo awdurdodau lleol i ddefnyddio awtomatiaeth ar gyfer gwella gwasanaethau cyhoeddus a sicrhau eu bod yn barod i wynebu'r heriau sydd o'u blaenau?

Can I say, Presiding Officer, I'm very happy to do that? I'm very happy to look at how our public services can deliver through digital and ensure that those opportunities are maximised. I'd be very happy to continue the conversation with the Member if he has ideas on how that might be achieved. I know he interviewed the Permanent Secretary on this matter in the Public Accounts Committee last month, and I hope that she was able to assure him, alongside the chief digital officer of the Welsh Government, Caren Fullerton, that the Welsh Government is and has a delivery plan on this matter for public services within our remit. But, clearly, if local authorities and— . Local authorities will be delivering services that they are responsible for, and if the Member wishes to continue the conversation on that matter, I'd be very happy to continue that with the Member concerned. 

A gaf fi ddweud, Lywydd, fy mod yn hapus iawn i wneud hynny? Rwy'n hapus iawn i edrych ar sut y gall ein gwasanaethau cyhoeddus gyflawni trwy gyfrwng technoleg ddigidol a sicrhau y manteisir i'r eithaf ar y cyfleoedd hynny. Buaswn yn hapus iawn i barhau â'r sgwrs gyda'r Aelod os oes ganddo syniadau ynglŷn â sut y gellid cyflawni hynny. Gwn ei fod wedi cyfweld yr Ysgrifennydd Parhaol ar y mater hwn yn y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus fis diwethaf, a gobeithiaf ei bod wedi llwyddo i'w sicrhau, gyda phrif swyddog digidol Llywodraeth Cymru, Caren Fullerton, fod gan Lywodraeth Cymru gynllun cyflawni ar y mater hwn ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus yn rhan o'n cylch gwaith. Ond yn amlwg, os yw awdurdodau lleol a—. Bydd awdurdodau lleol yn darparu gwasanaethau y maent yn gyfrifol amdanynt, ac os yw'r Aelod yn dymuno parhau â'r sgwrs ar y mater hwnnw, buaswn yn hapus iawn i wneud hynny gyda'r Aelod dan sylw.

Cabinet Secretary, it's clear that automation is going to extend to the professional classes as well, such as doctors and many working in the health sector, but also others giving professional advice, and advice through local authorities and the civic sector in general. I think what's important is that much of this will offer a great way to complement those services, basically allowing people to have more time with the professionals they interface with, and for those professionals to put the information—the diagnostic information, for instance—that they're getting from artificial intelligence into a context, and then the follow-up work and ensuring the well-being of that person is foremost in whatever service they're getting. So, I'm not sure it's going to devastate job prospects for everyone, but it will need new protocols and very careful training in how to use this new technology, and that's something, if we want efficient public service, we must be very much aware of.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae'n amlwg y bydd awtomatiaeth yn ymestyn i'r dosbarthiadau proffesiynol yn ogystal, megis meddygon a llawer o bobl sy'n gweithio yn y sector iechyd, ond eraill hefyd sy'n rhoi cyngor proffesiynol, a chyngor drwy awdurdodau lleol a'r sector dinesig yn gyffredinol. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig yw y bydd llawer o hyn yn cynnig ffordd wych o ategu'r gwasanaethau hynny, gan ganiatáu i bobl gael mwy o amser gyda'r gweithwyr proffesiynol y maent yn rhyngwynebu â hwy yn y bôn, a bod y gweithwyr proffesiynol hynny'n gallu rhoi'r wybodaeth—y wybodaeth ddiagnostig, er enghraifft—y maent yn ei chael o ddeallusrwydd artiffisial mewn cyd-destun, ac yna'r gwaith dilynol a sicrhau mai llesiant yr unigolyn hwnnw sy'n dod gyntaf ym mha wasanaeth bynnag y maent yn ei gael. Felly, nid wyf yn siŵr y bydd yn dinistrio rhagolygon swyddi i bawb, ond bydd angen protocolau newydd a hyfforddiant gofalus iawn o ran sut i ddefnyddio'r dechnoleg newydd hon, ac os ydym eisiau gwasanaethau cyhoeddus effeithlon, mae hynny'n rhywbeth y bydd yn rhaid i ni fod yn ymwybodol iawn ohono.

I very much agree with the Member's observations. I will say that I see digital opportunities as a means of extending, deepening and broadening the opportunities we have to serve the public and to enable the public to access services more easily than is possible at present. I would urge all service providers to look at how they can positively and proactively approach service delivery to ensure that we expand the digital services currently available, but do so in a way that doesn't exclude those who are unable to access such services.

Rwy'n cytuno'n llwyr â sylwadau'r Aelod. Rwyf am ddweud fy mod yn gweld cyfleoedd digidol fel ffordd o ymestyn, dyfnhau ac ehangu'r cyfleoedd sydd gennym i wasanaethu'r cyhoedd ac i alluogi'r cyhoedd i gael mynediad at wasanaethau'n haws nag sy'n bosibl ar hyn o bryd. Buaswn yn annog yr holl ddarparwyr gwasanaethau i edrych ar sut y gallant ddarparu gwasanaethau mewn ffordd gadarnhaol a rhagweithiol er mwyn sicrhau ein bod yn ehangu'r gwasanaethau digidol sydd ar gael ar hyn o bryd, ond ein bod yn gwneud hynny mewn ffordd nad yw'n eithrio'r rhai nad ydynt yn gallu cael mynediad at wasanaethau o'r fath.

15:00
Cefnogi'r Lluoedd Arfog
Support for the Armed Forces

6. Beth yw blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer cefnogi aelodau o gymuned y lluoedd arfog a'u teuluoedd yng Nghymru? OAQ51358

6. What are the Welsh Government’s priorities for supporting members of the armed forces community and their families in Wales? OAQ51358

7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am gefnogaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer y lluoedd arfog a chyn-filwyr yng Nghymru? OAQ51351

7. Will the Cabinet Secretary make a statement on Welsh Government support for the armed forces and veterans in Wales? OAQ51351

Presiding Officer, I understand that you have given permission for questions 6 and 7 to be grouped. Our priority is to ensure we provide effective services that meet the needs of service families in areas such as health, housing and employment. Examples of these are the housing pathway, Veterans' NHS Wales and the development of an employment pathway for service personnel leaving the forces, as well as veterans.

Lywydd, deallaf eich bod wedi caniatáu i gwestiynau 6 a 7 gael eu grwpio. Ein blaenoriaeth yw sicrhau ein bod yn darparu gwasanaethau effeithiol sy'n diwallu anghenion teuluoedd aelodau o'r lluoedd arfog mewn meysydd megis iechyd, tai a chyflogaeth. Enghreifftiau o'r rhain yw'r llwybr tai, GIG Cymru i Gyn-filwyr a datblygiad llwybr cyflogaeth ar gyfer personél sy'n gadael y lluoedd arfog, yn ogystal â chyn-filwyr.

I'd like to thank you, Cabinet Secretary, for your answer and join others in congratulating you on your new role. RCT council recently received a gold award from the Ministry of Defence for its commitment to its armed forces community. It's the first and, so far, the only council in Wales to do so. Will you offer your congratulations to RCT, and how will you promote this best practice across Wales?

Hoffwn ddiolch i chi am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet, ac ymuno ag eraill i'ch llongyfarch ar eich rôl newydd. Yn ddiweddar, cafodd Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf wobr aur gan y Weinyddiaeth Amddiffyn am ei ymrwymiad i gymuned y lluoedd arfog. Dyna'r cyngor cyntaf a'r unig gyngor yng Nghymru i wneud hynny hyd yma. A wnewch chi longyfarch Rhondda Cynon Taf, a sut y byddwch yn hyrwyddo'r arfer gorau hwn ledled Cymru?

I'm grateful to the Member for her kind remarks, and I'm sure that all of us will join you in congratulating RCT council in their award. I know it's a prestigious award, which recognises the outstanding support that the council has given to our armed forces community. I'm sure that everybody is very proud of the work that RCT does, and I'm sure that we would wish to extend our congratulations.

In terms of extending best practice, I hope that the conversation that we had during the debate on our armed forces last week would be a means of delivering that sort of best practice across the whole of Wales. We do have a strategy and a programme for doing this, and I will speak to my officials to ensure that the best practice we have observed in RCT is included in that, and that others across the country have an opportunity to share in that best practice.

Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am ei sylwadau caredig, ac rwy'n siŵr y bydd pob un ohonom yn ymuno â chi i longyfarch Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf ar eu gwobr. Gwn ei bod yn wobr uchel ei bri, sy'n cydnabod y cymorth rhagorol y mae'r cyngor wedi'i roi i gymuned ein lluoedd arfog. Rwy'n siŵr fod pawb yn falch iawn o'r gwaith y mae Rhondda Cynon Taf yn ei wneud, ac rwy'n siŵr y buasem yn dymuno eu llongyfarch.

O ran hyrwyddo arferion gorau, rwy'n gobeithio y buasai'r sgwrs a gawsom yn ystod y ddadl ar ein lluoedd arfog yr wythnos diwethaf yn ffordd o sicrhau'r math hwnnw o arfer gorau ar hyd a lled Cymru gyfan. Mae gennym strategaeth a rhaglen ar gyfer gwneud hyn, a byddaf yn siarad â fy swyddogion i sicrhau bod yr arferion gorau rydym wedi'u gweld yn Rhondda Cynon Taf yn cael eu cynnwys yn hynny, a bod ardaloedd eraill ar draws y wlad yn cael cyfle i rannu'r arferion gorau hyn.

Cabinet Secretary, one of the recommendations in the report that we discussed last week was the suggestion that Wales ought to have an armed forces commissioner in order to identify the sort of best practice that Vikki Howells just referred to, and to ensure that that was shared widely across the country, and that people were held to account for their delivery against the armed forces covenant. I would be grateful to know whether this is something that you, as the Minister responsible for the armed forces, will consider putting in place here in Wales. I think it would give the veteran community and our armed forces family here in Wales some confidence about the continued commitment of your Government to the armed forces.

Ysgrifennydd y Cabinet, un o'r argymhellion yn yr adroddiad a drafodasom yr wythnos diwethaf oedd yr awgrym y dylai Cymru gael comisiynydd y lluoedd arfog er mwyn nodi'r math o arferion gorau y mae Vikki Howells newydd gyfeirio atynt, ac i sicrhau eu bod yn cael eu rhannu'n eang ledled y wlad, a bod pobl yn cael eu dwyn i gyfrif am eu cyflawni yn erbyn cyfamod y lluoedd arfog. Hoffwn gael gwybod a yw hyn yn rhywbeth y byddwch chi, fel y Gweinidog sy'n gyfrifol am y lluoedd arfog, yn ystyried ei roi ar waith yma yng Nghymru. Rwy'n credu y buasai'n rhoi rhywfaint o hyder i gymuned y cyn-filwyr a theulu ein lluoedd arfog yma yng Nghymru ynghylch ymrwymiad parhaus eich Llywodraeth i'r lluoedd arfog.

Presiding Officer, in replying to the debate last week, I gave an undertaking that I would consider all of the recommendations of the cross-party group with an open mind. I reiterate that undertaking this afternoon. I have also agreed to attend a meeting of the all-party group on the armed forces, and I reiterate again my commitment to doing that, and to continuing the conversation that we started last week on how we continue to support the armed forces and veterans community in this country.

Lywydd, mewn ymateb i'r ddadl yr wythnos ddiwethaf, rhoddais addewid y buaswn yn ystyried pob un o argymhellion y grŵp trawsbleidiol gyda meddwl agored. Rwy'n ailadrodd yr ymrwymiad hwnnw y prynhawn yma. Rwyf wedi cytuno hefyd i fynychu cyfarfod y grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog, ac rwy'n ailadrodd fy ymrwymiad i wneud hynny, ac i barhau â'r sgwrs a ddechreuasom yr wythnos diwethaf ar sut y gallwn barhau i gefnogi cymuned y lluoedd arfog a chyn-filwyr yn y wlad hon.

Cabinet Secretary, may I also welcome you to your role? We owe a huge debt of gratitude to our armed forces. The best way of repaying that debt is to ensure that we look after them and their families. Servicemen and women may need additional help with financial products due to multiple postings. The families of these personnel may require additional mental health care and support. The children of serving personnel may need additional support due to a lack of continuity as a result of moving schools. Therefore, Cabinet Secretary, how do you plan to strengthen the armed forces covenant in Wales, to ensure that we support our serving personnel in every possible way, and that they and their families have priority access to public services?

Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf fi hefyd eich croesawu i'ch rôl? Mawr yw ein diolch i'r lluoedd arfog. Y ffordd orau o ad-dalu'r ddyled yw sicrhau ein bod yn edrych ar eu hôl hwy a'u teuluoedd. Efallai y bydd aelodau o'r lluoedd arfog angen help ychwanegol gyda chynhyrchion ariannol oherwydd eu bod yn gorfod adleoli'n aml. Mae'n bosibl y bydd teuluoedd y personél hyn angen gofal a chymorth iechyd meddwl ychwanegol. Mae'n bosibl y bydd plant aelodau o'r lluoedd arfog angen cymorth ychwanegol oherwydd diffyg parhad o ganlyniad i newid ysgol. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, sut rydych yn bwriadu atgyfnerthu cyfamod y lluoedd arfog yng Nghymru, i sicrhau ein bod yn cefnogi ein lluoedd arfog ym mhob ffordd bosibl, a bod ganddynt hwy a'u teuluoedd fynediad blaenoriaethol at wasanaethau cyhoeddus?

The delivery on the covenant was something that I debated last week, and I'm happy to reiterate the points that I made last week. The covenant isn't simply delivered by a speech or by a gesture or by a debate. It's delivered by public service workers and the whole community, day in, day out. We ensure that we monitor the delivery of all of our commitments—the commitments that we've made in this area—and we will continue to monitor that and ensure that people are able to access exactly the services that the Member has outlined, day in, day out.

I'm grateful to all Members who took part in the debate last week. I'm also grateful for the work of the all-party group, which scrutinises Government in an informal way on this matter but also seeks to identify all the areas where there is a belief or a view that the Government needs to improve its service delivery and has further work to do. Last week, I accepted that I would look at all of the recommendations of that all-party group report with an open mind. I've already reiterated that commitment this afternoon, and I will attend another meeting of that group in order to continue this conversation.

Mae cyflawni'r cyfamod yn rhywbeth rwyf wedi'i drafod yr wythnos diwethaf, ac rwy'n hapus i ailadrodd y pwyntiau a wneuthum yr wythnos diwethaf. Nid yw'r cyfamod yn cael ei gyflawni'n syml drwy araith neu ddangos ewyllys da neu drwy ddadl. Caiff ei gyflawni gan weithwyr gwasanaethau cyhoeddus a'r gymuned gyfan ddydd ar ôl dydd. Rydym yn sicrhau ein bod yn monitro cyflawniad ein hymrwymiadau i gyd—yr ymrwymiadau rydym wedi'u gwneud yn y maes hwn—a byddwn yn parhau i'w monitro a sicrhau bod pobl yn gallu defnyddio'r union wasanaethau a amlinellwyd gan yr Aelod ddydd ar ôl dydd.

Rwy'n ddiolchgar i'r holl Aelodau a gymerodd ran yn y ddadl yr wythnos ddiwethaf. Rwyf hefyd yn ddiolchgar am waith y grŵp trawsbleidiol, sy'n craffu ar waith y Llywodraeth mewn ffordd anffurfiol ar y mater hwn ond sydd hefyd yn ceisio nodi pob maes lle y ceir cred neu farn fod angen i'r Llywodraeth wella'r modd y mae'n darparu gwasanaeth a bod ganddi fwy o waith i'w wneud. Yr wythnos diwethaf, derbyniais y buaswn yn edrych ar bob un o argymhellion adroddiad y grŵp trawsbleidiol gyda meddwl agored. Rwyf eisoes wedi ailadrodd yr ymrwymiad hwnnw y prynhawn yma, a byddaf yn mynychu cyfarfod arall o'r grŵp hwnnw er mwyn parhau â'r sgwrs hon.

15:05

Cabinet Secretary, one of the areas of concern I have about the support that we give relates to that of residential care. I have an ex-serviceman in my constituency who's done numerous tours in Northern Ireland and various parts of the world and significantly suffers from post-traumatic stress, but he's had no success in finding the residential care place that he needs locally, only being offered places in Shropshire and Scotland, and, again, not that those are actually funded. So, I was wondering whether there is a possibility of reviewing the provision of services in order to ensure that every ex-serviceperson who needs residential support can actually have it and get it when they need it locally or, if it's not available locally, there would be some funding mechanism to support it elsewhere.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae un o'r pethau sy'n peri pryder i mi ynglŷn â'r cymorth rydym yn ei roi yn ymwneud â gofal preswyl. Mae gennyf gyn-aelod o'r lluoedd arfog yn fy etholaeth sydd wedi gwasanaethu droeon yng Ngogledd Iwerddon a rhannau amrywiol o'r byd ac mae'n dioddef gryn dipyn o straen wedi trawma, ond nid yw wedi llwyddo i ddod o hyd i'r lle gofal preswyl y mae ei angen yn lleol, ac nid yw ond wedi cael cynnig lleoedd yn swydd Amwythig a'r Alban, ac unwaith eto, nid yw'r rheini wedi eu hariannu mewn gwirionedd. Felly, roeddwn yn meddwl tybed a yw'n bosibl adolygu'r ddarpariaeth er mwyn sicrhau bod pob cyn-aelod o'r lluoedd arfog sydd angen cymorth preswyl yn gallu ei gael, mewn gwirionedd, a'i gael pan fyddant ei angen yn lleol, neu fod yna ryw fath o fecanwaith cyllido i'w gefnogi yn rhywle arall os nad yw ar gael yn lleol.

The Member makes a very good and important point. It's a point that's also been made by the Member for the Cynon Valley. I accept the point that he makes. Current research points to community-based treatment close to an individual's home and community as being the most effective method of treatment. The Member will be aware that, earlier this month, the Cabinet Secretary for Health and Social Services announced an additional £100,000 of recurrent funding on top of the nearly £600,000 that the Welsh Government provides annually to fund Veterans' NHS Wales. This provides additional support and care for veterans, with dedicated veteran therapists located in each health board area. They offer a range of evidence-based psychological therapies for a range of common mental health problems to improve the mental health and well-being of veterans in Wales. If the Member is concerned that that isn't currently delivering for the constituent that he is referring to, then I'd be grateful if he could write to me and I'd be happy to take that matter forward.

Mae'r Aelod yn gwneud pwynt da a phwysig iawn. Mae'n bwynt a wnaed hefyd gan yr Aelod dros Gwm Cynon. Rwy'n derbyn y pwynt y mae'n ei wneud. Mae ymchwil cyfredol yn cyfeirio at driniaeth yn y gymuned, yn agos at gartref a chymuned yr unigolyn, fel y driniaeth fwyaf effeithiol. Bydd yr Aelod yn ymwybodol fod Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn gynharach y mis hwn wedi cyhoeddi £100,000 ychwanegol o gyllid rheolaidd ar ben y swm o bron i £600,000 y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu bob blwyddyn i ariannu GIG Cymru i Gyn-filwyr. Mae hwn yn darparu cymorth a gofal ychwanegol i gyn-filwyr, gyda therapyddion penodedig ar gyfer cyn-filwyr wedi'u lleoli ym mhob ardal bwrdd iechyd. Maent yn cynnig amrywiaeth o therapïau seicolegol sy'n seiliedig ar dystiolaeth ar gyfer amrywiaeth o broblemau iechyd meddwl cyffredin i wella iechyd meddwl a llesiant cyn-filwyr yng Nghymru. Os yw'r Aelod yn pryderu nad yw'r gwasanaeth yn cyflawni ar gyfer yr etholwr y mae'n cyfeirio ato ar hyn o bryd, yna buaswn yn ddiolchgar pe bai'n gallu ysgrifennu ataf a buaswn yn hapus i fwrw ymlaen â'r mater hwnnw.

I also congratulate the Cabinet Secretary on his new post. The thing is, in last week's debate we talked about post-traumatic stress syndrome in veterans, and also you just mentioned that mental health issues for armed forces veterans are pretty common. We have to look after them. I know you have not closed the door on the idea of creating an armed forces commissioner in Wales to co-ordinate and provide the support they need from public sector organisations. So, could I ask you to commit to making a statement on this issue early in the new year, please?

Rwyf finnau hefyd yn llongyfarch Ysgrifennydd y Cabinet ar ei swydd newydd. Y peth yw, yn y ddadl yr wythnos diwethaf buom yn sôn am anhwylder straen wedi trawma ymysg cyn-filwyr, a hefyd rydych newydd grybwyll fod problemau iechyd meddwl yn eithaf cyffredin ymysg cyn-filwyr y lluoedd arfog. Mae'n rhaid i ni edrych ar eu hôl. Gwn nad ydych wedi cau'r drws ar y syniad o greu comisiynydd y lluoedd arfog yng Nghymru i gydlynu a darparu'r cymorth y maent ei angen gan sefydliadau yn y sector cyhoeddus. Felly, a gaf fi ofyn i chi ymrwymo i wneud datganiad ar y mater hwn yn gynnar yn y flwyddyn newydd, os gwelwch yn dda?

Presiding Officer, I've given an undertaking that I'll discuss this matter with the all-party group, and I will certainly make a statement to the National Assembly after I've had an opportunity to have those discussions with the group.

Lywydd, rwyf wedi addo y byddaf yn trafod y mater hwn gyda'r grŵp trawsbleidiol, a byddaf yn sicr yn gwneud datganiad i'r Cynulliad Cenedlaethol ar ôl i mi gael cyfle i gael y trafodaethau hynny gyda'r grŵp.

Cabinet Secretary, will you agree with me that there was no greater champion from this Senedd for our armed forces than Carl Sargeant? As Cabinet Secretary for Communities and Children, Carl last year outlined in the Chamber Welsh Government action to support our armed forces and veterans, such as the innovative housing referral pathway to ensure that former members of the armed forces community are supported to find suitable accommodation and avoid homelessness—a devastating outcome of armed service. Keep Safe Cymru for veterans is a creative and highly valued initiative that allows veterans with specific health needs additional support from emergency services in times of crisis. Cabinet Secretary, what actions, therefore, will the Welsh Government take to build on Carl's passionate work and legacy in this area, to ensure that we continue to value our ongoing duty of care to those who have given their all—our veterans and their families—and continue to play our part in the repayment of a collective debt and duty to them?

Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi gytuno â mi nad oedd hyrwyddwr gwell ar ran ein lluoedd arfog yn y Senedd hon na Carl Sargeant? Yn y Siambr hon y llynedd, fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, amlinellodd Carl gamau gweithredu Llywodraeth Cymru i gefnogi ein lluoedd arfog a'n cyn-filwyr, megis y llwybr atgyfeirio tai arloesol i sicrhau bod cyn-aelodau o'r lluoedd arfog yn cael cymorth i ddod o hyd i lety addas ac osgoi digartrefedd—canlyniad trychinebus i fod yn aelod o'r lluoedd arfog. Mae Cadw'n Ddiogel Cymru ar gyfer cyn-filwyr yn fenter greadigol hynod o werthfawr sy'n caniatáu i gyn-filwyr sydd ag anghenion iechyd penodol gael cymorth ychwanegol gan y gwasanaethau brys ar adegau o argyfwng. Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau gweithredu, felly, y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i adeiladu ar waith angerddol Carl yn y maes hwn, er mwyn sicrhau ein bod yn parhau i roi gwerth ar ein dyletswydd barhaus o ofal i'r rheini sydd wedi rhoi popeth—ein cyn-filwyr a'u teuluoedd—a pharhau i chwarae ein rhan yn ad-dalu ein dyled iddynt a'n dyletswydd tuag atynt?

Presiding Officer, I think Members across the whole Chamber paid tribute to the work of Carl Sergeant during our debate last week, and I was certainly very happy to add my voice to those tributes. Carl, in many ways, led the work of the whole Government on this area, and the fact that Wales is recognised as the leading country in the United Kingdom in terms of providing support to veterans and to service families and the service community is testament to the work that Carl led.

I will say to the Member that we will continue to work with the expert group that was established to ensure that we are able to respond to all the issues that are raised by the service community in this country, whether it's the health issues that have been raised this afternoon or housing issues or employment issues that have been raised on other occasions. We will work with our key partners across the community and throughout public services with newly appointed armed forces liaison officers. We will ensure that we deliver on the armed forces covenant consistently, across the whole country, throughout the whole year. 

Lywydd, rwy'n credu bod Aelodau ar draws y Siambr gyfan wedi talu teyrnged i waith Carl Sergeant yn ystod ein dadl yr wythnos ddiwethaf, ac roeddwn yn sicr yn falch iawn o ychwanegu fy llais at y teyrngedau hynny. Carl, mewn llawer o ffyrdd, a arweiniodd waith y Llywodraeth gyfan yn y maes hwn, ac mae'r ffaith bod Cymru'n cael ei chydnabod fel y wlad sydd ar y blaen yn y Deyrnas Unedig mewn perthynas â darparu cymorth i gyn-filwyr a theuluoedd a chymuned y lluoedd arfog yn tystio i'r gwaith a wnaed o dan arweiniad Carl.

Rwyf am ddweud wrth yr Aelod y byddwn yn parhau i weithio gyda'r grŵp arbenigol a sefydlwyd i sicrhau ein bod yn gallu ymateb i'r holl faterion sy'n cael eu codi gan gymuned y lluoedd arfog yn y wlad hon, boed yn faterion iechyd a godwyd y prynhawn yma neu faterion tai neu faterion cyflogaeth a godwyd ar adegau eraill. Byddwn yn gweithio gyda'n partneriaid allweddol ar draws y gymuned ac ar draws y gwasanaethau cyhoeddus gyda swyddogion cyswllt y lluoedd arfog sydd newydd eu penodi. Byddwn yn sicrhau ein bod yn cyflawni cyfamod y lluoedd arfog yn gyson, ar draws y wlad, drwy gydol y flwyddyn.

15:10
3. Cwestiynau Amserol
3. Topical Questions

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau amserol, a'r cwestiwn cyntaf—Russell George. 

The next item, therefore, is the topical questions, and the first question is from Russell George. 

Deuoli'r A465
The Dualling of the A465

1. O ystyried y cyhoeddwyd gorwariant o 23 y cant ar y prosiect i ddeuoli'r A465 rhwng y Fenni a Hirwaun, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau o ble y daw'r adnoddau ychwanegol i gyllido hyn? 73

1. Given the announced 23 per cent overspend on the project to dual the A465 between Abergavenny and Hirwaun, will the Cabinet Secretary confirm where the additional resource to fund this will come from? 73

The increased expenditure is spread over three financial years between now and the end of construction. Future budget profiles will reflect these increases. 

Caiff y cynnydd yn y gwariant ei rannu dros dair blynedd ariannol rhwng yn awr a diwedd y gwaith adeiladu. Bydd proffiliau cyllidebau'r dyfodol yn adlewyrchu'r cynnydd hwn.

I thank the Cabinet Secretary for his answer. We've heard from businesses, of course, who will face financial difficulty due to delays. There are the obvious frustrations and inconvenience to residents. Can I ask: when did you become aware that the project would likely go into an overspend situation? What provisions were made by the Welsh Government to cover the potential cost overruns of the scheme? Also, if the Welsh Government is liable for a proportion of the total cost of the overspend, what is that proportion? If you don't know what that figure is, can I ask why not? How was a procurement contract agreed for a project of this scale without your Government protecting taxpayers from an overspend that they're not responsible for, if that's the case? In addition, I want to ask what independent technical advice was sought by the Welsh Government in relation to many of the complex challenges associated with the scheme, importantly before the tendering specification was drawn up.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb. Rydym wedi clywed gan fusnesau, wrth gwrs, a fydd yn wynebu anawsterau ariannol oherwydd oedi. Mae yna rwystredigaethau ac anghyfleustra amlwg i breswylwyr. A gaf fi ofyn: pryd y daethoch yn ymwybodol y buasai'r prosiect yn debygol o wynebu gorwariant? Pa ddarpariaethau a wnaed gan Lywodraeth Cymru i dalu am orwariant posibl y cynllun? Hefyd, os yw Llywodraeth Cymru yn atebol am gyfran o gyfanswm cost y gorwariant, beth yw'r gyfran honno? Os nad ydych yn gwybod beth yw'r ffigur hwnnw, a gaf fi ofyn pam nad ydych yn gwybod? Sut y cytunwyd ar gytundeb caffael ar gyfer prosiect o'r maint hwn heb i'ch Llywodraeth amddiffyn trethdalwyr rhag gorwariant nad ydynt yn gyfrifol amdano, os yw hynny'n wir? Yn ogystal, rwyf eisiau gofyn pa gyngor technegol annibynnol y gofynnodd Llywodraeth Cymru amdano mewn perthynas â llawer o'r heriau cymhleth sy'n gysylltiedig â'r cynllun hwn, ac yn bwysig, cyn i'r fanyleb dendro gael ei llunio.

I'd like to thank the Member for his questions. I've already said to Members previously that I'd welcome any referral of businesses, or indeed individuals or self-employed people, who are suffering as a consequence of the roadworks on this particular stretch to be brought forward to Government with a view to us assisting.

I can say that the moment I was informed of costings problems in delivering this hugely ambitious scheme I ordered an immediate and comprehensive commercial review, which has now reported back. I can confirm as well that officials took specialist, commercial and legal advice on these matters, and the resolution and negotiation of such issues is a confidential and commercially sensitive process. But the contract is absolutely clear: the contractor is currently exposed to a greater level of financial risk from the overspend than Welsh Government. Their financial exposure should motivate them to reduce their level of risk.

I'll outline the process by which we entered into a contract with Costain. This is a hugely significant engineering and construction project, but I don't think there's any hiding my disappointment at the contractor's overspend and programme delay. We used the early contractor involvement process and also industry standards, terms and conditions in order to ensure that Welsh Government's exposure to risk was reduced as much as possible. The ECI approach is intended to bring in at a very early stage a contractor's expertise on buildability, ability to innovate and approach to effective management of risk in order to influence design development.

I think it's fair to say that a complicated scheme such as section 2 of this project is in theory very well suited to an ECI contract. But there was also a hold point in the contract between parts 1 and 2, which enabled either Welsh Government or the contractor to terminate the contract without penalty. It enabled Costain not to enter into the construction contract without penalty should they have felt that, based on all of the information that they held, their projected outturn cost would not be realistic. That said, Costain went ahead regardless, and I am determined that we will do everything we can to protect taxpayers from the additional costs, which we are assessing currently.

I think it's worth saying that we are satisfied that we have exercised the appropriate level of management and supervision on this project. Construction has already seen 2 million tonnes of earth and rock moved, 2.5 km of retaining wall built, 44 service diversions completed, over 6,000 soil nails installed and 4,000 trees planted. And whilst significant, these short-term impacts need to be balanced against the longer term benefits of this incredible project. I would encourage Members as well to attend the public exhibitions that commenced on 27 November, and to take part in site tours, where more questions can be asked and where they will be answered. 

Hoffwn ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Rwyf eisoes wedi dweud wrth Aelodau y buaswn yn falch o weld unrhyw fusnesau, neu yn wir unigolion neu bobl hunangyflogedig, sy'n dioddef o ganlyniad i'r gwaith ar y ffordd benodol hon yn cael eu hatgyfeirio at y Llywodraeth fel y gallwn eu cynorthwyo.

Yr eiliad y cefais wybod am y problemau costio wrth gyflawni'r cynllun eithriadol o uchelgeisiol hwn, gallaf ddweud fy mod wedi galw am adolygiad masnachol cynhwysfawr ar unwaith, ac mae hwnnw bellach wedi cyflwyno ei adroddiad. Gallaf gadarnhau hefyd fod swyddogion wedi cael cyngor arbenigol, masnachol a chyfreithiol ar y materion hyn, ac mae datrys a thrafod materion o'r fath yn broses gyfrinachol a sensitif yn fasnachol. Ond mae'r cytundeb yn gwbl glir: mae'r contractwr yn agored i lefel uwch o risg ariannol o ganlyniad i'r gorwariant na Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd. Dylai'r ffaith eu bod yn agored i risg ariannol eu cymell i leihau eu lefel o risg.

Rwyf am amlinellu'r broses o lunio ein cytundeb gyda Costain. Mae hwn yn brosiect peirianyddol ac adeiladu sylweddol iawn, ond nid wyf yn credu y gallaf guddio fy siom ynglŷn â gorwariant y contractwr a'r oedi sydd wedi bod ar y rhaglen. Defnyddiwyd proses ymwneud cynnar gan gontractwr yn ogystal â safonau, telerau ac amodau'r diwydiant er mwyn sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn agored i gyn lleied o risg â phosibl. Nod y dull o ymwneud cynnar gan gontractwr yw cyflwyno arbenigedd contractwr ar adeiladwyedd, gallu i arloesi a dull o reoli risg yn effeithiol yn gynnar iawn er mwyn dylanwadu ar ddatblygiad y cynllun.

Rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod cynllun cymhleth fel adran 2 o'r prosiect hwn yn addas iawn mewn theori i gytundeb ymwneud cynnar gan gontractwr. Ond roedd yna hefyd bwynt oedi yn y cytundeb rhwng rhannau 1 a 2, a oedd yn galluogi naill ai Llywodraeth Cymru neu'r contractwr i derfynu'r contract heb gosb. Roedd hyn yn galluogi Costain i beidio ag ymrwymo i gytundeb adeiladu heb gosb pe baent wedi teimlo, ar sail yr holl wybodaeth a oedd ganddynt, na fuasai eu cost alldro amcanol yn realistig. Wedi dweud hynny, penderfynodd Costain fwrw ymlaen beth bynnag, ac rwy'n benderfynol y byddwn yn gwneud popeth a allwn i amddiffyn trethdalwyr rhag y costau ychwanegol, ac rydym yn asesu'r rheini ar hyn o bryd.

Rwy'n credu ei bod yn werth dweud ein bod yn fodlon ein bod wedi arfer y lefel briodol o reolaeth a goruchwyliaeth ar y prosiect hwn. Mae'r gwaith adeiladu eisoes wedi symud 2 filiwn tunnell o ddaear a chraig, adeiladu 2.5 cilometr o wal, cwblhau 44 o ddargyfeiriadau gwasanaeth, gosod dros 6,000 o hoelion pridd a phlannu 4,000 o goed. Ac er eu bod yn sylweddol, mae angen cydbwyso'r effeithiau tymor byr hyn yn erbyn manteision mwy hirdymor y prosiect anhygoel hwn. Buaswn hefyd yn annog yr Aelodau i fynychu'r arddangosfeydd cyhoeddus a ddechreuodd ar 27 Tachwedd, ac i gymryd rhan mewn teithiau safle, lle y gellir holi mwy o gwestiynau a lle y cânt eu hateb.

15:15

Cabinet Secretary, no-one would disagree that this is a very challenging engineering project and that it will be a very fine stretch of road when it's complete, but nonetheless there are concerns across Wales and within this Chamber, but certainly locally with local residents I've met, and I think some of their fears would have been confirmed by the recent revelation about the 23 per cent overspend. For a long time now, there have been complaints made to me about Costain, the contractors, operating within a slacker fiscal regulatory environment than local residents would see fit. So, I think if you could revisit this and your arrangements for Costain—. I hear what you say—that they are more liable to bear more of the risk than the Welsh Government is, and that's to be welcomed if that's the case, but currently, certainly in the local area, there are real concerns that there doesn't seem to be the sort of tight hold on the finances of this project and, indeed, on the deadlines for completing the project that we would all like to see. So, if you could review that, that would be very appreciated. 

Ysgrifennydd y Cabinet, ni fuasai neb yn anghytuno bod hwn yn brosiect peirianyddol heriol iawn ac y bydd yn ffordd dda iawn pan fydd wedi cael ei chwblhau, ond serch hynny, mae yna bryderon ledled Cymru ac yn y Siambr hon, ond yn sicr yn lleol gyda'r trigolion lleol rwyf wedi cyfarfod â hwy, a chredaf y buasai rhai o'u pryderon wedi cael eu cadarnhau gan y datgeliad diweddar ynglŷn â'r gorwariant o 23 y cant. Ers tro byd bellach, rwyf wedi cael cwynion am Costain, y contractwyr, yn gweithredu mewn amgylchedd rheoleiddio ariannol mwy llac nag y buasai trigolion lleol yn ei ystyried yn addas. Felly, rwy'n credu os gallech edrych eto ar hyn a'ch trefniadau ar gyfer Costain—. Rwy'n clywed yr hyn a ddywedwch—eu bod yn fwy agored i ysgwyddo mwy o'r risg na Llywodraeth Cymru, ac mae hynny i'w groesawu os yw'n wir, ond ar hyn o bryd, yn sicr yn yr ardal leol, mae yna bryderon go iawn ei bod yn ymddangos nad oes yna afael tynn ar gyllid y prosiect hwn, nac yn wir, ar y terfynau amser ar gyfer cwblhau'r prosiect y buasai pawb ohonom yn hoffi eu gweld. Felly, os gallwch adolygu hynny, buasai'n cael ei werthfawrogi'n fawr.

I'd agree with the Member. I've already asked for a lessons learned analysis to be conducted by officials. I think the call for tighter regulatory controls over the costs of this project are fair. And also I'd agree with the Member that this is a particularly fine piece of road; in fact, it's going to have the biggest concrete arch of its kind anywhere on the planet. It will be a project that we can be proud of. I do sympathise with all of those people who are suffering as a consequence of delays, but it will be a major construction project that Wales will be proud of.    

Buaswn yn cytuno gyda'r Aelod. Rwyf eisoes wedi gofyn i swyddogion gynnal dadansoddiad o'r gwersi a ddysgwyd. Rwy'n credu bod yr alwad am reolaethau rheoleiddio tynnach dros gostau'r prosiect hwn yn deg. A hefyd buaswn yn cytuno gyda'r Aelod fod hon yn ffordd arbennig o wych; yn wir, bydd ganddi'r bwa concrit mwyaf o'i fath mewn unrhyw le ar y blaned. Bydd yn brosiect y gallwn fod yn falch ohono. Rwy'n cydymdeimlo â'r holl bobl sy'n dioddef o ganlyniad i'r oedi, ond bydd yn brosiect adeiladu mawr y bydd Cymru yn falch ohono.

It does seem as if interest in this particular scheme is coming from these benches, given that it's the biggest capital spend that the department has at the moment, and that the cost overrun running into excess somewhere north of £50 million is something that has to be managed. I do welcome the Minister's engagement today, and it is sad that the didn't give an oral statement when this first became a problem. I would ask the Minister if he could confirm whether he is confident that whatever proportion of the overspend will have to be met by his department—and he's indicated that it will be spread over three years—that additional moneys will be secured from Welsh Government reserves rather than the existing budgets having to be hollowed out to make up this overspend, because other projects around Wales—and I look at my own area, South Wales Central, which has a consultation at the moment about improving links to the M4, and also proposals around the Dinas Powys bypass—such projects, if these many millions of pounds have to be spend for the completion of the road, could be called into question. 

Mae'n ymddangos bod y diddordeb yn y cynllun penodol hwn yn dod o'r meinciau hyn, o ystyried mai dyma'r gwariant cyfalaf mwyaf sydd gan yr adran ar hyn o bryd, ac mae'r gorwariant o fwy na £50 miliwn yn rhywbeth sy'n rhaid ei reoli. Rwy'n croesawu cyfraniad y Gweinidog heddiw, ac mae'n drist na roddodd ddatganiad llafar pan ddaeth hon yn broblem gyntaf. Buaswn yn gofyn i'r Gweinidog a fuasai'n gallu cadarnhau ei fod yn hyderus y bydd yn rhaid i ba gyfran bynnag o'r gorwariant gael ei dalu gan ei adran—ac mae wedi dweud y bydd yn cael ei rannu dros dair blynedd—y bydd arian ychwanegol yn dod o gronfeydd wrth gefn Llywodraeth Cymru yn hytrach na bod cyllidebau cyfredol yn cael eu gwagio i wneud iawn am y gorwariant hwn, oherwydd mae prosiectau eraill ledled Cymru—ac rwy'n edrych ar fy ardal i, Canol De Cymru, sy'n cael ymgynghoriad ar hyn o bryd ynglŷn â gwella cysylltiadau â'r M4, yn ogystal â chynigion yn ymwneud â ffordd osgoi Dinas Powys—os oes rhaid gwario miliynau lawer o bunnoedd er mwyn cwblhau'r ffordd, gallai fod amheuaeth ynghylch prosiectau o'r fath.

Can I thank the Member for his question, and just remind Members again that this huge undertaking will open up the Heads of the Valleys for further economic development and prosperity? It's our intention, first of all, to minimise exposure to the Welsh Government and therefore to taxpayers as a consequence of the excessive costs, but once the level of Welsh Government's liability has been confirmed, decisions will then be made on how best to fund any shortfall, recognising what the opportunity costs of this increase will be. Future budget profiles will reflect these increases so that the impact can be considered as part of the ongoing delivery of the national transport finance plan. 

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn, ac atgoffa Aelodau unwaith eto y bydd yr ymrwymiad enfawr hwn yn agor Blaenau'r Cymoedd ar gyfer datblygiad economaidd a ffyniant pellach? Ein bwriad, yn gyntaf oll, yw lleihau'r risg i Lywodraeth Cymru ac felly i drethdalwyr o ganlyniad i'r costau gormodol, ond pan fydd lefel atebolrwydd Llywodraeth Cymru wedi'i chadarnhau, bydd penderfyniadau'n cael eu gwneud wedyn mewn perthynas â'r ffordd orau i ariannu unrhyw ddiffyg, gan gydnabod beth fydd costau cyfle'r cynnydd hwn. Bydd proffiliau cyllidebau'r dyfodol yn adlewyrchu'r cynnydd hwn fel y gellir ystyried yr effaith fel rhan o'r gwaith parhaus o gyflawni'r cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet, a'r cwestiwn nesaf—Rhun ap Iorwerth.

Thank you, Cabinet Secretary, and the next question is from Rhun ap Iorwerth. 

Effaith y llifogydd diweddar ar rwydwaith ffyrdd Ynys Môn
The impact of the recent floods on Anglesey's road network

2. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am effaith y llifogydd diweddar ar rwydwaith ffyrdd Ynys Môn? 75

2. Will the Cabinet Secretary make a statement on the impact of the recent floods on Anglesey's road network? 75

Disruption was caused to the road network over the night of 22-23 November due to flooding. We continue to work hard and invest significant resources to build resilience in the network across north Wales. 

Tarfwyd ar y rhwydwaith ffyrdd yn ystod y nos ar 22-23 Tachwedd oherwydd llifogydd. Rydym yn parhau i weithio'n galed ac yn buddsoddi adnoddau sylweddol i feithrin cydnerthedd y rhwydwaith ar draws gogledd Cymru.

Diolch yn fawr iawn. A gaf i, ar ran y Cynulliad, yn gyntaf anfon ein cydymdeimlad at bawb gafodd eu taro gan y llifogydd? Rwyf wedi ymweld â'r rhan fwyaf o ardaloedd gafodd eu taro erbyn hyn ac mae'n dorcalonnus gweld yr effaith ar dai, y loes mae llifogydd yn ei achosi i bobl, llawer ohonyn nhw yn fregus, a busnesau hefyd—busnesau fel Becws Glandwr yn Llangefni, yn methu â phobi am y tro cyntaf mewn 40 mlynedd. Mae yna lawer o elfennau o’r llifogydd lle bydd angen gwneud cysylltiad â’r Llywodraeth a’i hasiantaethau, wrth gwrs, ar atal llifogydd—cyswllt efo Cyfoeth Naturiol Cymru ac ati—ond rwy’n falch o gael y cyfle yma i drafod yn benodol y difrod a gafodd ei achosi i'r A545 rhwng Porthaethwy a Biwmares, a goblygiadau hirdymor hynny.

Rwyf eisiau llongyfarch y cyngor am ymateb yn syth. Mi fues i’n siarad efo peirianwyr ddydd Gwener, wrth iddyn nhw wneud gwaith brys er mwyn gallu trio ailagor y ffordd honno, a hynny ar ben llethr serth iawn yn syth i’r môr. Rwyf yn gobeithio y bydd modd agor un lôn o’r ddwy yn fuan, achos ar hyn o bryd nid oes yr un ffordd ar agor i bob cerbyd allu mynd i Fiwmares o gwbl. Mae’n bosib i geir ddefnyddio cefnffyrdd, ond rwyf wedi siarad â busnesau, er enghraifft, sy’n gorfod teithio efo faniau i gyfarfod loris sy’n delifro nwyddau iddyn nhw sy’n methu â chyrraedd Biwmares o gwbl oherwydd pontydd isel i mewn i’r dref.

Mae yna lawer o dirlithriadau wedi bod ar y ffordd yma yn y gorffennol, ond llithriadau i’r ffordd o uwchben oedd y rheini. Y tro yma, llithriad o’r ffordd i gyfeiriad y môr sydd wedi bod. Mae hynny’n llawer mwy difrifol achos mae’n bygwth sylfeini’r ffordd ei hun, wrth gwrs. Rwyf yn y gorffennol wedi tynnu sylw’r Llywodraeth at yr ofnau bod angen gwneud gwaith cryfhau sylweddol ar y ffordd yma er mwyn ei diogelu at y dyfodol, ac mae’r costau yn mynd i fod yn sylweddol. Felly, a gaf i apelio ar y Llywodraeth i weld pa gymorth ariannol y gellir ei roi i Gyngor Sir Ynys Môn yn gyntaf, i drwsio’r difrod a achoswyd gan y llifogydd yma—mae hynny’n debyg o fod yn £0.25 miliwn—ond hefyd i wneud y gwaith cryfhau sydd ei angen ar gyfer gwytnwch hirdymor? Ni all Biwmares a dwyrain Ynys Môn fforddio cael eu hynysu fel hyn. Heb fuddsoddiad rŵan a chymorth gan y Llywodraeth, rwy’n ofni mai dyna fydd yn digwydd yn amlach ac yn amlach yn y dyfodol.

Thank you very much. May I, on behalf of the Assembly, send my sympathy to everyone who was affected by the floods? I have visited most of the areas affected and it is heartbreaking to see the impact on homes, the pain and anxiety caused for people, many of them vulnerable, and businesses have suffered—businesses like Becws Glandwr in Llangefni, for example, who couldn't bake for the first time in 40 years. There are many elements of the floods where I'll need to be in touch with Government and its agencies in terms of flood prevention—I'll be in touch with Natural Resources Wales and so on—but I am pleased to have this opportunity to specifically discuss the damage caused to the A545 between Menai Bridge and Beaumaris, and the long-term impacts of that.

I do want to congratulate the council for responding quickly. I spoke to engineers on Friday, as they carried out emergency works in order to try and reopen that road, and that was on a very steep slope that went directly to the sea. I do very much hope that one lane of the two will be open soon, because at the moment there is no road open for all vehicles to travel to Beaumaris at all. It's possible for cars to use back roads, but I've spoken to businesses who have to travel with vans to meet lorries that deliver goods to them but can't get to Beaumaris at all because of low bridges into the town.

There have been many landslides on this particular road in the past, but they were landslides onto the road from above. This time, it's been a landslide from the road towards the sea. That is far more serious because it threatens the foundations of the road itself, of course. In the past, I've drawn the Government's attention to the fears that works need to be done to strengthen this road substantially to safeguard it for the future, and the costs are going to be significant. So, may I appeal to Government to see what financial support can be provided to the Isle of Anglesey County Council first of all, in order to put right the damage caused by these floods—that's likely to be £0.25 million—but also to do the strengthening work required for the long-term resilience? Beaumaris and the east of Anglesey can't afford to be isolated in this way, and without investment now and support from Government I fear that that is what will happen more and more often in the future.

15:20

Can I thank the Member for the previous question, Presiding Officer, and add my sympathies to those who are affected by the floods, not just the motorists who were largely featured in the media but also the many businesses and home owners who were affected by recent floods?

The Member was right to outline the A545 as the responsibility of the Isle of Anglesey council, but my officials have already met with the local authority to discuss possible ways of improving the road's infrastructure and its resilience, and I've been in correspondence with the local authority with regard to the landslip experienced on the A545. I'm pleased to be able to say that I have already confirmed my willingness to consider a request for financial support to address such problems, and I also understand that the local authority are having discussions with Beaumaris Town Council on a possible improvement that could be partly funded as well by the town council. Between all of us working together, I hope that we will be able to bring greater security to the people of Beaumaris and indeed Anglesey and ensure that future floods do not affect people in the way that these floods recently have done.

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am y cwestiwn blaenorol, Lywydd, ac ychwanegu fy nghydymdeimlad i'r rheini a effeithiwyd gan y llifogydd, nid yn unig y modurwyr a gafodd fwyaf o sylw yn y cyfryngau ond hefyd y nifer o fusnesau a pherchnogion cartrefi a gafodd eu heffeithio gan y llifogydd diweddar?

Roedd yr Aelod yn iawn i ddweud mai cyfrifoldeb Cyngor Ynys Môn yw'r A545, ond mae fy swyddogion eisoes wedi cyfarfod â'r awdurdod lleol i drafod ffyrdd posibl o wella seilwaith y ffordd a'i gwytnwch, ac rwyf wedi bod yn gohebu â'r awdurdod lleol mewn perthynas â'r tirlithriad a gafwyd ar yr A545. Rwy'n falch o allu dweud fy mod eisoes wedi cadarnhau fy mharodrwydd i ystyried cais am gymorth ariannol i fynd i'r afael â phroblemau o'r fath, ac rwyf hefyd yn deall bod yr awdurdod lleol yn cael trafodaethau gyda Chyngor Tref Biwmares ar welliant posibl y gellid ei gyllido'n rhannol gan y cyngor tref hefyd. Gyda phob un ohonom yn gweithio gyda'n gilydd, rwy'n gobeithio y byddwn yn gallu sicrhau mwy o ddiogelwch i bobl Biwmares, ac Ynys Môn yn wir, a sicrhau nad yw llifogydd yn y dyfodol yn effeithio ar bobl yn y ffordd y mae'r llifogydd diweddar hyn wedi'i wneud.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet. Y cwestiwn nesaf, felly, gan Darren Millar.

Thank you, Cabinet Secretary. The next question is from Darren Millar.

Honiadau o gam-drin ar Ynys Bŷr
Allegations of abuse on Caldey Island

3. Pa ystyriaeth y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'i rhoi i gomisiynu ymchwiliad annibynnol i honiadau o gam-drin ar Ynys Bŷr? 76

3. What consideration has the Cabinet Secretary given to commissioning an independent inquiry into allegations of abuse on Caldey Island? 76

Any allegations of abuse are truly abhorrent, and survivors were not given the response they deserved when they first spoke out. We would advise anyone who suffered abuse to come forward in confidence and report allegations of abuse to the police by ringing 101 or to contact local authorities' social services or indeed the Truth Project on 0800 917 1000.

Mae unrhyw honiadau o gam-drin yn wirioneddol wrthun, ac ni chafodd goroeswyr yr ymateb roeddent yn ei haeddu pan roesant wybod am hyn gyntaf. Buasem yn cynghori unrhyw un sydd wedi dioddef cam-drin i roi gwybod i'r heddlu'n gyfrinachol am honiadau o gam-drin drwy ffonio 101 neu gysylltu â gwasanaethau cymdeithasol awdurdodau lleol, neu'n wir, y Prosiect Gwirionedd ar 0800 917 1000.

Cabinet Secretary, thank you for that response. Like you and everybody else in this Chamber, we were appalled and shocked at the allegations that have emerged in recent weeks of abuse by a monk on Caldey Island. Eleven women so far have come forward to say that they were abused by Father Thaddeus Kotik when they were children, and of course they are all suffering lifelong consequences as a result of that abuse. In fact, one of those women claims that a second person also abused her on that island. Who that person is and where they are we don't actually know, and we know that other cases may well come to light, and I too would encourage people to report their concerns.

We also know that allegations of abuse, of course, were brought to the attention of the abbot at Caldey Abbey back in 1990 but were not reported to the police at that time, and that since that date, a child sex offender, Paul Ashton, hid on Caldey Island for a period of seven years trying to evade justice. And I have to say, I think the whole thing stinks. It smacks of a deliberate cover-up of abuse by clergy on that island, which is frequently visited by young children, a place that ought to be safe, which hasn't been safe in the past. And I think we need answers. We need answers as to who knew what, when, and why the abbey didn't report things to the police when they ought to have done when things were brought to their attention. We also need to know when Pembrokeshire's social services department knew about these claims and what action they may or may not have taken in the past to protect young children visiting that island.

I'm appalled by this and I think that it would be wise to ask you to organise an independent inquiry into what went on, because we do need to learn lessons and we need to be confident now, particularly given that we don't know who this second person is, that young children are safe visiting that island in the future. School trips are still going on, Cabinet Secretary, and we need to be sure that those children are protected from abuse.

Ysgrifennydd y Cabinet, diolch i chi am eich ateb. Fel chi a phawb arall yn y Siambr hon, cawsom ein harswydo a'n dychryn gan y cyhuddiadau o gam-drin gan fynach ar Ynys Bŷr a ddaeth i'r amlwg yn ystod yr wythnosau diwethaf. Hyd yn hyn, mae un ar ddeg o fenywod wedi dweud eu bod wedi dioddef cam-drin gan y Tad Thaddeus Kotik pan oeddent yn blant, ac wrth gwrs mae pob un ohonynt yn dioddef canlyniadau gydol oes o ganlyniad i'r cam-drin hwnnw. Yn wir, mae un o'r menywod hynny'n honni bod ail berson wedi ei cham-drin ar yr ynys honno. Ni wyddom pwy yw'r person hwnnw na ble maent mewn gwirionedd, a gwyddom y gallai achosion eraill ddod i'r amlwg hefyd, a buaswn innau hefyd yn annog pobl i roi gwybod am eu pryderon.

Rydym hefyd yn gwybod bod honiadau o gam-drin, wrth gwrs, wedi eu dwyn i sylw'r abad yn Abaty Bŷr yn ôl ym 1990 ond ni roddwyd gwybod amdanynt i'r heddlu ar y pryd, ac ers y dyddiad hwnnw, gwyddom fod troseddwr rhyw, Paul Ashton, wedi cuddio ar Ynys Bŷr am gyfnod o saith mlynedd yn ceisio osgoi cyfiawnder. Ac mae'n rhaid i mi ddweud, rwy'n credu bod yr holl beth yn drewi. Mae'n drewi o ymdrech fwriadol i guddio'r gwir am gamdriniaeth gan glerigwyr ar yr ynys honno, ynys y bydd plant ifanc yn ymweld â hi'n aml, man a ddylai fod yn ddiogel ac nad yw wedi bod yn ddiogel yn y gorffennol. Ac rwy'n credu ein bod angen atebion. Rydym angen atebion o ran pwy sy'n gwybod beth, pryd, a pham na roddodd yr abaty wybod i'r heddlu am bethau pan ddylent fod wedi gwneud hynny yn syth ar ôl cael gwybod. Rydym hefyd angen gwybod pa bryd y daeth adran gwasanaethau cymdeithasol Sir Benfro i wybod am yr honiadau hyn a pha gamau gweithredu y maent wedi'u cymryd yn y gorffennol, os o gwbl, i amddiffyn plant ifanc sy'n ymweld â'r ynys honno.

Mae hyn yn codi arswyd arnaf a chredaf y buasai'n ddoeth gofyn i chi drefnu ymchwiliad annibynnol i'r hyn a ddigwyddodd, oherwydd mae angen i ni ddysgu gwersi, ac mae angen i ni fod yn hyderus yn awr, yn arbennig o ystyried nad ydym yn gwybod pwy yw'r ail berson hwn, fod plant ifanc yn ddiogel wrth ymweld â'r ynys honno yn y dyfodol. Mae teithiau ysgol yn digwydd o hyd, Ysgrifennydd y Cabinet, ac mae angen i ni fod yn siŵr fod y plant hynny'n cael eu hamddiffyn rhag camdriniaeth.

15:25

Thank you for those additional comments. Can I say that, in light of the recently emerging allegations and fresh allegations, Dyfed-Powys Police are currently engaged in ongoing investigations into these allegations? As such, I hope you'll understand, Darren, that it's not appropriate for me to comment further at this moment, because of the risk of jeopardising the police investigations and inquiries.

But Members will also note that the children's commissioner has written to Caldey Island abbey themselves to seek assurances, but also that she has said that it is, at this moment, too early to call for an inquiry, not least because of the detail that is still emerging and also because there is a police investigation currently live, under way. It is worth pointing out, however, that in addition to the massively transformed safeguarding environment for children and adults within Wales there is also a national Catholic safeguarding advice service. And as I mentioned, the children's commissioner has written directly to the abbey on Caldey Island seeking assurances that they are following the Catholic Church's national safeguarding policy—their own safeguarding policies as well—and their procedures on child protection.

Darren is absolutely right in saying that we need answers to this. We need to know how this happened, but also—it's often an overused phrase—to learn lessons about how we can avoid this and minimise the risk of it happening again. We have done so much in Wales in improving our safeguarding procedures, but if there are lessons to be learnt from this, both for the Catholic Church and also in terms of wider safeguarding, we will ensure that we learn those lessons. And in that respect, I fully understand the calls for the answers to the questions that have been put. But at this moment, there is a police investigation under way.

Diolch i chi am y sylwadau ychwanegol hynny. A gaf fi ddweud, yng ngoleuni'r honiadau newydd a'r honiadau a ddaeth i'r amlwg yn ddiweddar, fod Heddlu Dyfed-Powys yn parhau i ymchwilio i'r honiadau ar hyn o bryd? O ganlyniad, rwy'n gobeithio y byddwch yn deall, Darren, nad yw'n briodol i mi wneud sylwadau pellach ar hyn o bryd, oherwydd y risg o beryglu ymchwiliadau ac ymholiadau'r heddlu.

Ond bydd yr Aelodau hefyd yn nodi fod y comisiynydd plant wedi ysgrifennu at abaty Ynys Bŷr eu hunain i geisio sicrwydd, ond hefyd ei bod wedi dweud, ar hyn o bryd, ei bod yn rhy gynnar i alw am ymchwiliad, yn enwedig gan fod y manylion yn parhau i ymddangos a hefyd oherwydd bod ymchwiliad heddlu ar y gweill ar hyn o bryd. Mae'n werth nodi, fodd bynnag, yn ogystal â'r ffaith bod yr amgylchedd diogelu ar gyfer plant ac oedolion yng Nghymru wedi trawsnewid yn aruthrol, fod yna hefyd wasanaeth cyngor cenedlaethol Catholig ar ddiogelu yn bodoli. Ac fel y soniais, mae'r comisiynydd plant wedi ysgrifennu'n uniongyrchol at abaty Ynys Bŷr i geisio sicrwydd eu bod yn dilyn polisi diogelu cenedlaethol yr Eglwys Gatholig—eu polisïau diogelu eu hunain yn ogystal—a'u gweithdrefnau amddiffyn plant.

Mae Darren yn llygad ei le pan ddywed ein bod angen atebion i hyn. Mae angen i ni wybod sut y digwyddodd hyn, ond mae angen i ni hefyd—mae'n ymadrodd a gaiff ei orddefnyddio'n aml—ddysgu gwersi ynglŷn â sut y gellir osgoi hyn a lleihau'r risg y gallai hyn ddigwydd eto. Rydym wedi gwneud cymaint yng Nghymru i wella ein gweithdrefnau diogelu, ond os oes gwersi i'w dysgu o hyn, i'r Eglwys Gatholig a hefyd o ran diogelu ehangach, byddwn yn sicrhau ein bod yn dysgu'r gwersi hynny. Ac yn hynny o beth, rwy'n deall y galwadau am yr atebion i'r cwestiynau a ofynnwyd. Ond ar hyn o bryd, mae yna ymchwiliad heddlu ar y gweill.

Minister, I've listened very carefully to what you have said to Darren Millar, however I do have two other points I would like to make. The first is that Dyfed-Powys Police were aware of these allegations themselves in both 2014 and again in 2016. The reason they did not move to prosecution was they said there was little point because the monk in question had since died—he'd passed away. However, there should still have been some form of investigation, because how did they know that he was the only one? How did they know that he didn't have conspirators in terms of a cover-up? How did they know that there may not be other children put at risk? I'm not overly impressed with the actions of Dyfed-Powys Police on this matter, and I would like to ask you, as the Minister, to write to them in the strongest terms for them to actually investigate how they acted and whether or not they took the appropriate action at the time, because I think that they have been found wanting on this matter. They should have looked at it and not just said, 'Well, never mind, the chap's dead, it's an irrelevancy.' And I do not think that they should be allowed off the hook on this.

The second point I'd like to talk about is the fact that I wrote last week to the abbot at Caldey Island and I asked him if he would refer himself or set up a full investigation to be carried out by another independent organisation. I appreciate that you feel that you cannot move forward because of the current police investigation, however I've thought on this further, and, as I'm sure you are aware, the Catholic Church themselves have an ongoing independent inquiry into the sexual abuse and exploitation of children in the Roman Catholic Church. I appreciate that, at the moment, they are looking at the Benedictine congregation, but I wondered whether you, in your capacity as Minister, would write to that inquiry, and ask them whether they would also look at the Cistercian Order on Caldey Island, because they do have a wider remit than just the Benedictine congregation. And I think it's very important that the Catholic Church are struggling with this issue, and that this is yet another example of where, I think, they should be looking at it to ensure that there is not systemic abuse going on within any of these organisations.

Weinidog, rwyf wedi gwrando'n ofalus iawn ar yr hyn a ddywedasoch wrth Darren Millar, ond mae gennyf ddau bwynt arall yr hoffwn eu gwneud. Y cyntaf yw bod Heddlu Dyfed-Powys wedi dod yn ymwybodol o'r honiadau hyn yn 2014 ac eto yn 2016. Y rheswm na wnaethant erlyn oedd oherwydd eu bod yn dweud nad oedd llawer o bwynt gan fod y mynach dan sylw wedi marw. Fodd bynnag, dylai rhyw fath o ymchwiliad fod wedi cael ei gynnal, oherwydd sut y gwyddent mai ef oedd yr unig un? Sut y gwyddent nad oedd ganddo gynllwynwyr a oedd yn cuddio pethau? Sut y gwyddent na fyddai plant eraill yn cael eu rhoi mewn perygl? Nid wyf yn hapus iawn gyda chamau gweithredu Heddlu Dyfed-Powys ar y mater hwn, a buaswn yn hoffi gofyn i chi, fel Gweinidog, i ysgrifennu atynt yn y modd cryfaf posibl fel eu bod yn ymchwilio i'r modd y gwnaethant weithredu ac i weld a roddwyd y camau priodol ar waith ganddynt ar y pryd ai peidio, oherwydd credaf fod eu perfformiad yn is na'r safon ar y mater hwn. Dylent fod wedi edrych ar y mater a gwneud rhywbeth mwy na dweud, 'Wel, ta waeth, mae'r dyn wedi marw, mae'n amherthnasol.' Ac rwy'n credu y dylent gael eu dwyn i gyfrif am hyn.

Yr ail bwynt yr hoffwn siarad amdano yw'r ffaith fy mod wedi ysgrifennu at yr abad ar Ynys Bŷr yr wythnos diwethaf i ofyn iddo a fuasai'n cyfeirio'i hun neu'n sefydlu ymchwiliad llawn i'w gynnal gan gorff annibynnol arall. Rwy'n derbyn eich bod yn teimlo na allwch symud ymlaen oherwydd ymchwiliad cyfredol yr heddlu, ond rwyf wedi meddwl mwy am hyn, ac fel y gwyddoch rwy'n siŵr, mae gan yr Eglwys Gatholig eu hunain ymchwiliad annibynnol ar y gweill ar gam-drin a chamfanteisio'n rhywiol ar blant yn yr Eglwys Gatholig. Rwy'n deall, ar hyn o bryd, eu bod yn edrych ar y cynulliad Benedictaidd, ond tybed a fuasech chi, yn rhinwedd eich swydd fel Gweinidog, yn ysgrifennu at yr ymchwiliad hwnnw, a gofyn iddynt a fuasent hefyd yn edrych ar yr Urdd Sistersaidd ar Ynys Bŷr, oherwydd mae ganddynt gylch gwaith ehangach na'r cynulliad Benedictaidd yn unig. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn fod yr Eglwys Gatholig yn mynd i'r afael â'r mater hwn, a bod hon yn enghraifft arall o ble y credaf y dylent fod yn edrych arno er mwyn sicrhau nad oes cam-drin systemig yn digwydd yn unrhyw un o'r sefydliadau hyn.

15:30

Thank you, again, for those additional comments and queries. And you're right in that there is a separate review within the Catholic Church itself of its safeguarding arrangements. We also note that the independent inquiry into child sex abuse is considering issues of failures of religious institutions, as part of the UK-wide inquiry. I can confirm that my officials have been in touch with the inquiry about the reported abuse, and we will of course not only keep a close eye on the way that that inquiry proceeds, but also seek to learn lessons from the inquiry's wider findings into religious bodies, into the investigations of religious institutions.

I will certainly consider the points that have been raised about writing further to others, but it is worth pointing out, even at this stage, whilst not saying anything in terms of the current police investigations that are proceeding—and I have to make sure that we do not jeopardise those live investigations—my officials will, under my instruction, request that both CYSUR and the mid and west safeguarding board keep me and the Welsh Government fully updated on progress so far with the investigation, but also on whether there are any current shortfalls in arrangements, and keep me up to date with that. I will certainly also write to the National Catholic Safeguarding Advisory Service to seek their assurances, both on historic matters, and on current issues as well. I will go back and speak to my officials on whether there are additional reassurances that we can give, in light of the points that the Member has raised.

Diolch i chi, unwaith eto, am y sylwadau a'r ymholiadau ychwanegol hynny. Ac rydych yn gywir i ddweud bod yna adolygiad ar wahân yn yr Eglwys Gatholig ei hun o'i threfniadau diogelu. Nodwn hefyd fod yr ymchwiliad annibynnol i achosion o gam-drin plant yn rhywiol yn ystyried methiannau sefydliadau crefyddol, fel rhan o ymchwiliad yn y DU gyfan. Gallaf gadarnhau bod fy swyddogion wedi bod mewn cysylltiad â'r ymchwiliad mewn perthynas â'r cam-drin a gofnodwyd, a byddwn wrth gwrs yn cadw llygad barcud ar y ffordd y mae'r ymchwiliad hwnnw'n mynd rhagddo, ond hefyd yn ceisio dysgu gwersi o ganfyddiadau ehangach yr ymchwiliad i gyrff crefyddol, i ymchwiliadau sefydliadau crefyddol.

Byddaf yn sicr yn ystyried y pwyntiau sydd wedi cael eu codi ynglŷn ag ysgrifennu ymhellach at eraill, ond mae'n werth nodi, hyd yn oed ar y cam hwn, er nad wyf yn dweud unrhyw beth ynglŷn ag ymchwiliadau cyfredol yr heddlu sy'n mynd rhagddynt—ac mae'n rhaid i mi wneud yn siŵr nad ydym yn peryglu'r ymchwiliadau byw hynny—bydd fy swyddogion, yn ôl fy nghyfarwyddiadau, yn gofyn i CYSUR a bwrdd diogelu canolbarth a gorllewin Cymru sicrhau fy mod i a Llywodraeth Cymru yn cael y wybodaeth ddiweddaraf yn llawn am gynnydd yr ymchwiliad hyd yn hyn, ond hefyd ynglŷn ag a oes unrhyw ddiffygion yn y trefniadau ar hyn o bryd, ac yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i mi ynglŷn â hynny. Byddaf yn sicr yn ysgrifennu at y Gwasanaeth Cyngor Cenedlaethol Catholig ar Ddiogelu hefyd i geisio sicrwydd ar faterion hanesyddol, a materion cyfredol yn ogystal. Byddaf yn siarad â fy swyddogion i weld a oes yna sicrwydd ychwanegol y gallwn ei roi, yng ngoleuni'r pwyntiau a gododd yr Aelod.

In addition to the questions that have already been raised, I think it is important to underline that Caldey is a place of pilgrimage and sanctuary, which has been in the Christian tradition for over 1,600 years in Wales and people will continue to go there. And the current monks, although they're not directly involved in this scandal, are the inheritors of the tradition there and are therefore the keepers, quite literally the keepers, of the flame, in terms of the standards that need to be upheld on the island.

What concerns me from what I've heard and read in the press, and your reply today, is that even at the time that the original complaint was made, the rules in place then—even then; you've talked about the improvements since, but even then—meant that that complaint should have been referred to the police. It wasn't, and the then abbot—not the current, but the then abbot—in effect covered it up. That is a pattern of behaviour that we've seen wider, not in the Catholic Church only, but in church institutions—in all institutions, let's be honest; it's an institutional thing.

So, although in reply to other Members you've talked about the children's commissioner writing to ascertain that procedures are in place, what I'd like to hear from you today is that the Welsh Government will do that, and, ideally, that you can give assurances here to the Chamber today that you have either seen or have had assurances about the protection procedures for not just children, but vulnerable adults as well, on Caldey Island, and that these procedures are ones that are not only in place, but are actively followed, and that the right training has been put in place to ensure that the situation would be resolved if anything were to happen today. It's not just historic, it's not that the procedures were bad in the past; they weren't even followed. There was a deliberate cover up, and it's not that long ago, and we must be assured that it can't happen again.

Yn ychwanegol at y cwestiynau a godwyd eisoes, credaf ei bod yn bwysig tanlinellu bod Ynys Bŷr yn fan pererindod ac yn noddfa, sydd wedi bod yn rhan o'r traddodiad Cristnogol ers dros 1,600 o flynyddoedd yng Nghymru, a bydd pobl yn parhau i fynd yno. A'r mynaich sydd yno ar hyn o bryd, er nad ydynt wedi chwarae rhan uniongyrchol yn y sgandal, sy'n etifeddu'r traddodiad yno ac felly hwy yw ceidwaid y fflam, yn llythrennol, o ran y safonau sydd angen eu cynnal ar yr ynys.

Yr hyn sy'n peri pryder i mi o'r hyn a glywais ac a ddarllenais yn y wasg, a'ch ymateb heddiw, yw bod y rheolau a oedd ar waith bryd hynny, hyd yn oed ar yr adeg y cafodd y gŵyn wreiddiol ei gwneud—bryd hynny hyd yn oed; rydych wedi sôn am y gwelliannau ers hynny, ond bryd hynny hyd yn oed—yn golygu y dylai'r gŵyn fod wedi ei chyfeirio at yr heddlu. Ni ddigwyddodd hynny, a chafodd y mater ei guddio gan yr abad ar y pryd i bob pwrpas—nid yr abad cyfredol, ond yr abad ar y pryd. Mae hwn yn batrwm o ymddygiad rydym wedi'i weld yn ehangach, nid yn yr Eglwys Gatholig yn unig, ond mewn sefydliadau eglwysig—ym mhob sefydliad, gadewch i ni fod yn onest; mae'n beth sefydliadol.

Felly, er eich bod wrth ymateb i Aelodau eraill wedi sôn am y comisiynydd plant yn ysgrifennu i sicrhau bod gweithdrefnau ar waith, yr hyn yr hoffwn ei glywed gennych heddiw yw y bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud hynny, ac yn ddelfrydol, eich bod yn gallu rhoi sicrwydd yma yn y Siambr heddiw eich bod naill ai wedi gweld neu wedi cael sicrwydd ynglŷn â'r gweithdrefnau amddiffyn, nid yn unig ar gyfer plant, ond oedolion agored i niwed hefyd, ar Ynys Bŷr, a bod y gweithdrefnau hyn nid yn unig ar waith, ond eu bod yn cael eu dilyn yn weithredol, a bod yr hyfforddiant cywir wedi'i roi ar waith i sicrhau y buasai'r sefyllfa'n cael ei datrys pe bai unrhyw beth yn digwydd heddiw. Nid mater hanesyddol yn unig ydyw, nid yw'n ymwneud â'r ffaith bod y gweithdrefnau'n wael yn y gorffennol; ni chawsant eu dilyn hyd yn oed. Cafodd pethau eu cuddio'n fwriadol, ac nid oedd mor bell â hynny'n ôl, ac mae'n rhaid i ni gael sicrwydd na all ddigwydd eto.

Simon reminds us of the fact that, whilst we cannot ever rule out any eventuality of an instance of abuse—on a child or an adult—we do recognise that it is incumbent upon us as Welsh Government, not only police, not only safeguarding boards, to be active within our determination, not only to deal with the historic issues that have been raised today in the Chamber, but also to ensure that we absolutely minimise the chances of this happening. We have, indeed, across Welsh Government previously taken such action, not only in terms of changing the whole landscape of the safeguarding environment in Wales, both for adults and children with the national safeguarding board, the child and adult safeguarding boards, but also in our response to, for example, the Waterhouse recommendations where right across the piste if there were lessons to be learned and actions to be taken, we took those actions, and the same, I say to you, we will do again now.

And we're not taking a passive role in this. My officials are actively engaged, both with what is currently going on and the allegations emerging, but also what lessons can be learnt from historic allegations as well. We need to make sure that we keep to the absolute minimum the chances of this happening to any individual. He rightly points out the fact that Caldey Island, currently mired within the allegations that have come forward, also, for many people, is a place of religious sanctity. We have to make sure, and it's incumbent upon us as well as those acting on the ground—Dyfed-Powys Police, the safeguarding boards, Pembrokeshire council and others—to make sure that we put in place the safeguards, collectively, so that this cannot happen, and that we learn the lessons. But I'm afraid you have to understand that I don't want to comment further, particularly while there is a live investigation going on, but we will learn what lessons arise from this. 

Mae Simon yn ein hatgoffa o'r ffaith, er na allwn fyth ddiystyru'r posibilrwydd o unrhyw achos o gam-drin—plentyn neu oedolyn—rydym yn cydnabod ei bod yn ddyletswydd arnom fel Llywodraeth Cymru, nid yn unig yr heddlu, nid yn unig byrddau diogelu, i fod yn weithgar yn ein penderfyniad, nid yn unig i ymdrin â'r materion hanesyddol a godwyd heddiw yn y Siambr, ond hefyd i sicrhau ein bod yn lleihau'r tebygolrwydd y bydd hyn yn digwydd. Yn wir, rydym eisoes wedi rhoi camau o'r fath ar waith ar draws Llywodraeth Cymru, nid yn unig o ran newid tirlun cyfan yr amgylchedd diogelu yng Nghymru, ar gyfer oedolion a phlant gyda'r bwrdd diogelu cenedlaethol, y byrddau diogelu oedolion a phlant, ond hefyd yn ein hymateb, er enghraifft, i argymhellion Waterhouse, ac ym mhob achos, os oedd gwersi i'w dysgu a chamau i'w cymryd, fe roesom y camau hynny ar waith, ac rwy'n dweud wrthych y byddwn yn gwneud yr un peth yn awr.

Ac nid ydym yn chwarae rôl oddefol yn hyn o beth. Mae fy swyddogion wrthi'n brysur gyda'r hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd a'r honiadau sy'n dod i'r amlwg, ond hefyd o ran pa wersi y gellir eu dysgu o honiadau hanesyddol yn ogystal. Mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod yn cadw'r tebygolrwydd y bydd hyn yn digwydd i unrhyw unigolyn mor fach â phosibl. Mae'n gywir yn nodi'r ffaith bod Ynys Bŷr, sydd wedi'i llethu ar hyn o bryd gan yr honiadau sydd wedi dod i'r amlwg, yn lleoliad cysegredig crefyddol i lawer o bobl hefyd. Mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr, ac mae'n ddyletswydd arnom ni yn ogystal â'r rhai sy'n gweithredu ar lawr gwlad—Heddlu Dyfed-Powys, y byrddau diogelu, Cyngor Sir Benfro ac eraill—i sicrhau ein bod yn rhoi'r trefniadau diogelu ar waith gyda'n gilydd fel na all hyn ddigwydd, ac fel y gallwn ddysgu'r gwersi. Ond mae arnaf ofn fod yn rhaid i chi ddeall nad wyf eisiau gwneud sylwadau pellach, yn enwedig tra bod ymchwiliad byw ar y gweill, ond byddwn yn dysgu pa wersi fydd yn codi o hyn.

15:35

Diolch i'r Gweinidog, a'r cwestiwn nesaf, felly, Leanne Wood. 

Thank you, Minister, and the next question, Leanne Wood.

Asesiadau Effaith Brexit Llywodraeth y DU
The UK Government's Brexit Impact Assessments

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y goblygiadau i Gymru o asesiadau effaith Brexit Llywodraeth y DU ar ôl iddynt gael eu rhyddhau ddydd Mawrth? 78

4. Will the First Minister make a statement on the implications for Wales of the UK Government's Brexit impact assessments following their release on Tuesday? 78

Llywydd, the UK Government's sectoral Brexit reports were sent to the Welsh Government late on Monday. They are now being studied to ascertain what, if any, new insights and implications they contain. We believe that these reports should be in the public domain, but that is a decision that only the UK Government can make. 

Lywydd, anfonwyd adroddiadau sectoraidd Brexit Llywodraeth y DU at Lywodraeth Cymru yn hwyr ddydd Llun. Maent bellach yn cael eu hastudio er mwyn canfod pa syniadau a goblygiadau newydd y maent yn eu cynnwys, os o gwbl. Rydym yn credu y dylai'r adroddiadau hyn fod yn gyhoeddus, ond Llywodraeth y DU yn unig a all wneud y penderfyniad hwnnw.

Cabinet Secretary, I'm sure that the Brexit impact assessments passed on to you were redacted or incomplete, just as they were for the Brexit select committee at Westminster. The UK Government are in contempt of Parliament, and are showing nothing but contempt for Wales. This is crucial information that needs to be revealed. We need those 58 sectors analysed fully, so that we can prepare Wales for any adverse impacts from leaving the single market or the customs union, and I hope that pressure can be put on them at both ends of the M4 for those assessments to be published in full.

Cabinet Secretary, have you been given sufficient information to conduct Wales-specific sectoral analyses? If not, what can you do as a Government to ensure that enough economic intelligence exists for Wales to be able to provide for Brexit? Can you publish your own economic forecasts for the different Brexit scenarios? And will you provide support to businesses and exporters ahead of, and following, the UK's withdrawal from the European Union?

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n siŵr fod yr asesiadau effaith Brexit a roddwyd i chi yn anghyflawn neu wedi cael eu golygu, fel roeddent ar gyfer pwyllgor dethol Brexit yn San Steffan. Mae Llywodraeth y DU yn dirmygu'r Senedd, ac yn dangos dim llai na dirmyg tuag at Gymru. Dyma wybodaeth hanfodol y mae angen ei datgelu. Rydym angen i'r 58 sector gael eu dadansoddi'n llawn, fel y gallwn baratoi Cymru ar gyfer unrhyw effeithiau andwyol ar ôl gadael y farchnad sengl neu'r undeb tollau, a gobeithiaf y gellir rhoi pwysau arnynt ar bob pen i'r M4 i adael i'r asesiadau hynny gael eu cyhoeddi'n llawn.

Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych wedi cael digon o wybodaeth i gynnal dadansoddiadau sectoraidd penodol i Gymru? Os nad ydych, beth y gallwch ei wneud fel Llywodraeth i sicrhau bod digon o ddeallusrwydd economaidd yn bodoli i Gymru allu darparu ar gyfer Brexit? A allwch chi gyhoeddi eich rhagolygon economaidd eich hun ar gyfer y gwahanol senarios Brexit? Ac a wnewch chi ddarparu cymorth i fusnesau ac allforwyr cyn ac ar ôl i'r DU adael yr Undeb Ewropeaidd?

Llywydd, the leader of Plaid Cymru is absolutely right that the documents sent to us were the heavily edited versions sent to the House of Commons select committee, despite a binding vote in the House of Commons to release the documents in full. Those documents are being studied in the Welsh Government, but I think we can already align ourselves with the conclusions of Michael Russell, from the Scottish Brexit committee, when he said in his letter to David Davis yesterday that whatever else they may contain, it is clear that these reports do not contain any actual impact analysis.

In the Welsh context, the Welsh Government has been able to conduct analysis of that sort. We published a set of annexes to the White Paper that we published jointly with Plaid Cymru in January that did set out the economic analysis that lay behind the conclusions we drew in that White Paper. Our 'Brexit and Fair Movement of People' document included extensive analysis from King's College London and from the university here in Cardiff in relation to migration and its impact sectorally here in Wales. We will publish, as I promised to the External Affairs and Additional Legislation Committee last week, more detailed sectoral analysis, which is currently being undertaken for us by Cardiff University, and we hope to be able to put that into the public domain in January.

Lywydd, mae arweinydd Plaid Cymru yn llygad ei lle mai'r dogfennau a anfonwyd atom oedd y fersiynau a olygwyd yn helaeth a anfonwyd at bwyllgor dethol Tŷ'r Cyffredin, er gwaethaf pleidlais orfodi yn Nhŷ'r Cyffredin i ryddhau'r dogfennau'n llawn. Mae'r dogfennau hynny'n cael eu hastudio yn Llywodraeth Cymru, ond credaf y gallwn eisoes gytuno â chasgliadau Michael Russell, o bwyllgor Brexit yr Alban, pan ddywedodd yn ei lythyr at David Davis ddoe ei bod yn amlwg, beth bynnag arall y gallant ei gynnwys, nad yw'r adroddiadau hyn yn cynnwys unrhyw ddadansoddiad gwirioneddol o'r effaith.

Yng nghyd-destun Cymru, mae Llywodraeth Cymru wedi gallu cynnal dadansoddiad o'r fath. Rydym wedi cyhoeddi cyfres o atodiadau i'r Papur Gwyn ar y cyd â Phlaid Cymru ym mis Ionawr a oedd yn nodi'r dadansoddiad economaidd a oedd wrth wraidd y casgliadau y daethom iddynt yn y Papur Gwyn hwnnw. Roedd ein dogfen 'Brexit a Thegwch o ran Symudiad Pobl' yn cynnwys dadansoddiad helaeth gan Goleg y Brenin Llundain a chan y brifysgol yma yng Nghaerdydd mewn perthynas â mudo a'i effaith yn sectoraidd yma yng Nghymru. Fel yr addewais i'r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol yr wythnos diwethaf, byddwn yn cyhoeddi dadansoddiad sectoraidd mwy manwl, sy'n cael ei gynnal ar ein rhan gan Brifysgol Caerdydd ar hyn o bryd, ac rydym yn gobeithio gallu gwneud hwnnw'n gyhoeddus ym mis Ionawr.

15:40

I'm surprised to hear the Cabinet Secretary criticise the UK Government for lack of openness and transparency in this respect, because researchers from my office on 13 October made a similar request to the Welsh Government—to the First Minister—to publish documents relating to the Welsh Government's understanding of the impact of Brexit upon Wales, and the response that we got was this:

'The negotiations on the UK's withdrawal from the EU are ongoing with no clear indication of what the resulting situation will be. The Welsh Government is exploring a range of potential outcomes and implications for Wales and the work is in constant development as negotiations progress and is therefore incomplete. I do not believe that releasing information at this stage would be in the wider public interest.' 

So, isn't the Cabinet Secretary's response to the leader of Plaid Cymru hypocrisy of a high order?

Rwy'n synnu clywed Ysgrifennydd y Cabinet yn beirniadu Llywodraeth y DU am ddiffyg tryloywder a didwylledd yn y cyswllt hwn, oherwydd gwnaed cais tebyg i Lywodraeth Cymru gan ymchwilwyr o fy swyddfa ar 13 Hydref—i'r Prif Weinidog—i gyhoeddi dogfennau sy'n ymwneud â dealltwriaeth Llywodraeth Cymru o effaith Brexit ar Gymru, a'r ateb a gawsom oedd hwn:

Mae'r trafodaethau ar ymadawiad y DU â'r Undeb Ewropeaidd yn parhau ac nid oes arwydd clir o beth fydd y sefyllfa o ganlyniad i hynny. Mae Llywodraeth Cymru yn archwilio ystod o ganlyniadau a goblygiadau posibl i Gymru ac mae'r gwaith yn datblygu'n gyson wrth i'r trafodaethau ddatblygu ac felly nid yw'n gyflawn eto. Nid wyf yn credu y buasai rhyddhau gwybodaeth ar y cam hwn o fudd i'r cyhoedd yn ehangach.

Felly, onid yw ymateb Ysgrifennydd y Cabinet i arweinydd Plaid Cymru yn rhagrith o'r mwyaf?

That's just nonsensical, Llywydd, as you can tell. I've already explained that the Welsh Government has put a series of analytical documents into the public domain when they are in the developed state they need to be in order to have a proper influence on the debate.

I was asked originally about documents that the Secretary of State for Exiting the European Union had originally described as containing detailed impact assessments across 58 sectors. It then turned out, in his own words, that they were no such thing. But we deserve to be in a position where we can judge that for ourselves and the sooner that they are released in full into the public domain, the better able we will all be to do that.

Mae hynny'n hurt, Lywydd, fel y gallwch ddweud. Rwyf eisoes wedi egluro bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud cyfres o ddogfennau dadansoddol yn gyhoeddus pan fônt yn y cyflwr datblygedig y mae angen iddynt fod ynddo er mwyn dylanwadu'n briodol ar y ddadl.

Cefais fy holi'n gyntaf am ddogfennau roedd yr Ysgrifennydd Gwladol ar gyfer Ymadael â'r Undeb Ewropeaidd wedi'u disgrifio'n wreiddiol fel dogfennau sy'n cynnwys asesiadau effaith manwl ar draws 58 sector. Daeth yn amlwg wedyn, yn ei eiriau ei hun, nad dyna oeddent o gwbl. Ond rydym yn haeddu bod mewn sefyllfa lle y gallwn farnu hynny drosom ein hunain a gorau po gynharaf y cânt eu rhyddhau'n llawn i'r cyhoedd i ni allu gwneud hynny.

4. Datganiadau 90 Eiliad
4. 90-second Statements

Yr eitem nesaf yw'r datganiadau 90 eiliad, ond ni dderbyniwyd unrhyw geisiadau am ddatganiad felly.

The next item is the 90-second statements, but no requests were received for 90-second statements.

5. Cynnig o dan Reol Sefydlog 17.2 i roi cyfarwyddiadau i'r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog
5. Motion under Standing Order 17.2 to give instructions to the Committee for the Scrutiny of the First Minister

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Julie James. 

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Julie James.

Dyma ni'n cyrraedd eitem 5, felly, sef y cynnig o dan Rheol Sefydlog 17.2 i roi cyfarwyddiadau i'r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog.

Rwy'n galw ar Paul Davies i wneud y cynnig.

That brings us to item 5, namely the motion under Standing Order 17.2, to give instruction to the Committee for the Scrutiny of the First Minister.

I call on Paul Davies to move the motion.

Cynnig NDM6573 Paul Davies

Cefnogwyd gan Neil Hamilton

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.2, yn cyfarwyddo'r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog yn unol â'r amodau hyn:

1. Y dylid cynnal cyfarfod arbennig o'r Pwyllgor ar y cyfle cyntaf i sefydlu ymchwiliad i'r honiadau a wnaed gan gyn-aelodau a chynghorwyr i Lywodraeth Cymru mewn perthynas â bwlio, bygwth a thanseilio Gweinidogion.

2. Y dylai'r Pwyllgor sefydlu'r canlynol fel rhan o'i ymchwiliad:

a) pryd y gwnaed honiadau i'r Prif Weinidog a/neu ei swyddfa;

b) sut yr ymchwiliwyd i'r honiadau;

c) pa gamau a gymerwyd o ganlyniad i unrhyw ymchwiliad;

d) rôl y Prif Weinidog a'i swyddfa yn y broses o ymdrin â'r materion hyn; ac

e) dilysrwydd yr atebion a roddwyd gan y Prif Weinidog i Gynulliad Cenedlaethol Cymru mewn perthynas â'r honiadau hynny.

3. Y dylai'r Pwyllgor gymryd tystiolaeth gan dystion fel rhan o'i waith.

4. Y dylai'r Pwyllgor baratoi adroddiad ar ei ganfyddiadau i'r Cynulliad erbyn hanner tymor mis Chwefror 2018.

Motion NDM6573 Paul Davies

Supported by Neil Hamilton

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.2, instructs the Committee for the Scrutiny of the First Minister in these terms:

1. That a special meeting of the Committee should take place at the earliest opportunity to establish an inquiry into the allegations made by former members and advisers to the Welsh Government in relation to bullying, intimidation and the undermining of Ministers.

2. That the Committee should establish the following as part of its inquiry:

a) when allegations were made to the First Minister and/or his office;

b) how allegations were investigated;

c) what actions were taken as a result of any investigation;

d) the role of the First Minister and his office in dealing with these issues; and

e) the validity of the answers given by the First Minister to the National Assembly for Wales in relation to such allegations.

3. That the Committee should take evidence from witnesses as part of its work.

4. That the Committee should prepare a report of its findings to the Assembly by February half-term 2018.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd. I'm pleased to move the motion, tabled in my name.

The sole purpose of this afternoon's debate is to seek agreement that a special meeting of the Committee for the Scrutiny of the First Minister takes place as soon as possible to investigate the allegations of bullying made by former members and advisers to the Welsh Government, and to get to the truth about these serious allegations.

Members are all aware of the recent allegations made against the Welsh Government and the office of the First Minister and it's absolutely crucial that those allegations are properly investigated in an open and transparent manner. Clarity is now required from the First Minister over his comments in recent weeks, and I believe it's entirely appropriate for that to happen as part of an inquiry undertaken by the Committee for the Scrutiny of the First Minister.

Before I develop my argument and speak specifically to this motion, if I can turn to the Government's amendment, which refers to the First Minister's statement last week on the appointment of an independent adviser to police the ministerial code. Of course, that announcement was made after this debate was tabled and even though this is a step in the right direction, we still believe that these allegations should be subject to the scrutiny of the Committee for the Scrutiny of the First Minister.

Members will be aware of the cross-party motion that was tabled in my name, alongside Aled Roberts and Elin Jones in the previous Assembly in 2014, which specifically called for the appointment of an independent adjudicator in order to improve transparency and thereby increase confidence in those elected to public office. The Welsh Government rejected that motion at that time, but the First Minister has now come to the conclusion that this is the right thing to do. However, I have to say that the timing of this is very suspect and it's quite clear that it is opposition parties that have led on this, while the First Minister and the Welsh Government have followed.

Even though I welcome the First Minister's u-turn, I still believe that it's appropriate for the Committee for the Scrutiny of the First Minister to hold an inquiry into the allegations, because we don't, at this stage, know the terms of reference for the independent adviser's inquiry. At least with the Committee for the Scrutiny of the First Minister, it will be totally transparent and held in public.

The committee process will afford the First Minister the opportunity to categorically spell out the nature of the allegations that his office received and to provide much-needed detail and clarification to some of the remarks made in recent weeks.

Diolch, Lywydd. Rwy'n falch o wneud y cynnig, a gyflwynwyd yn fy enw i.

Unig ddiben y ddadl hon y prynhawn yma yw ceisio cytuno y dylid cynnal cyfarfod arbennig o'r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog cyn gynted â phosibl i ymchwilio i'r honiadau o fwlio gan gyn-aelodau a chynghorwyr i Lywodraeth Cymru, ac i ddatgelu'r gwir am y cyhuddiadau difrifol hyn.

Mae'r Aelodau i gyd yn ymwybodol o'r honiadau diweddar a wnaed yn erbyn Llywodraeth Cymru a swyddfa Prif Weinidog Cymru ac mae'n gwbl hanfodol fod yr honiadau hynny'n cael eu hymchwilio'n briodol mewn ffordd agored a thryloyw. Mae angen eglurder gan y Prif Weinidog yn awr mewn perthynas â'i sylwadau yn ystod yr wythnosau diwethaf, a chredaf ei bod yn gwbl briodol i hynny ddigwydd fel rhan o ymchwiliad a gynhelir gan y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog.

Cyn i mi ddatblygu fy nadl, a siarad yn benodol am y cynnig hwn, os caf droi at welliant y Llywodraeth, sy'n cyfeirio at ddatganiad y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf ar benodi cynghorydd annibynnol i blismona cod y gweinidogion. Wrth gwrs, cafodd y cyhoeddiad hwnnw ei wneud ar ôl i'r ddadl hon gael ei chyflwyno ac er bod hwn yn gam i'r cyfeiriad cywir, rydym yn parhau i gredu y dylai'r honiadau hyn fod yn destun craffu i'r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog.

Bydd yr Aelodau'n ymwybodol o'r cynnig trawsbleidiol a gyflwynwyd yn fy enw i, gydag Aled Roberts ac Elin Jones yn y Cynulliad blaenorol yn 2014, a oedd yn galw'n benodol am benodi dyfarnwr annibynnol er mwyn gwella tryloywder, a thrwy hynny, gynyddu hyder yn y rhai a etholir i swydd gyhoeddus. Gwrthododd Llywodraeth Cymru y cynnig hwnnw ar y pryd, ond mae'r Prif Weinidog bellach wedi dod i'r casgliad mai dyma'r peth iawn i'w wneud. Fodd bynnag, mae'n rhaid i mi ddweud bod amseriad hyn yn amheus iawn, ac mae'n eithaf amlwg mai pleidiau'r wrthblaid sydd wedi arwain ar hyn, ac mae'r Prif Weinidog a Llywodraeth Cymru wedi dilyn.

Er fy mod yn croesawu tro pedol y Prif Weinidog, credaf o hyd ei bod yn briodol i'r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog gynnal ymchwiliad i'r honiadau, oherwydd nid ydym yn gwybod, ar hyn o bryd, beth yw cylch gorchwyl ymchwiliad y cynghorydd annibynnol. O leiaf gyda'r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog, bydd yn gwbl dryloyw ac yn cael ei gynnal yn gyhoeddus.

Bydd proses y pwyllgor yn rhoi'r cyfle i'r Prif Weinidog nodi natur y cyhuddiadau a dderbyniodd ei swyddfa yn bendant a'r cyfle i ddarparu manylion ac eglurder mawr ei angen ynglŷn â rhai o'r sylwadau a wnaed yn ystod yr wythnosau diwethaf.

I wonder if the Member would also factor in the fact that whatever the decision of the First Minister to refer himself to an independent adjudicator very late in the day, we have an issue remaining about what the First Minister told this Assembly over several occasions—the inconsistencies between what he told the Assembly on several occasions—and the lack of answers that we've had to date, and we need a parliamentary process to get to the bottom of that.

Rwy'n meddwl tybed a fuasai'r Aelod hefyd yn ystyried y ffaith, beth bynnag sydd wrth wraidd penderfyniad y Prif Weinidog i gyfeirio ei hun at ddyfarnwr annibynnol yn hwyr iawn yn y dydd, fod gennym broblem o hyd ynglŷn â'r hyn a ddywedodd y Prif Weinidog wrth y Cynulliad hwn ar sawl achlysur—yr anghysondebau rhwng yr hyn a ddywedodd wrth y Cynulliad ar sawl achlysur—a'r diffyg atebion a gawsom hyd yma, ac rydym angen proses seneddol i fynd at wraidd hynny.

15:45

Absolutely, and that's why it's essential that now this matter is referred to the Committee for the Scrutiny of the First Minister. Whilst I appreciate that there is no precedent for us to follow in this regard, allowing the Committee for the Scrutiny of the First Minister to undertake this inquiry is, to my mind, the most transparent and effective way forward. Now, the First Minister had made it clear that he is open to scrutiny regarding the allegations and how they were dealt with by his office at the time, and I, of course, welcome that. There are several legitimate questions that need to be answered fully so that the people of Wales can be confident that any allegations made are dealt with robustly and documented accordingly.

It's essential that the Assembly accepts the motion before us this afternoon so that the Committee for the Scrutiny of the First Minister can get on with the job of asking those legitimate questions as soon as possible. Therefore, I'm extremely disappointed that the Welsh Government has taken the decision to amend the motion by removing the requirement of an inquiry by the Committee for the Scrutiny of the First Minister. As I mentioned earlier, we don't know the terms of reference for the independent adviser's inquiry and whether evidence to that inquiry will be subject to public scrutiny. It seems to me that if the Government don't want an inquiry by Committee for the Scrutiny of the First Minister then it suggests that it will only accept scrutiny on this matter as long as it's on its own terms.

Indeed, the First Minister refused to rule out whether he'd even vote on this motion this afternoon when he was questioned yesterday, again sending yet another statement that scrutiny of himself and his office will only happen on the Government's terms. Whilst there is nothing in the current Standing Orders that prohibits the First Minister from voting on this motion, is it morally right for the First Minister to set the agenda regarding his own scrutiny? I would argue that there is a conflict of interest here, and I would hope—I would hope—that the First Minister will use his discretion and not participate in the vote this afternoon. I give way.

Yn hollol, a dyna pam y mae'n hanfodol bellach bod y mater hwn yn cael ei gyfeirio at y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog. Er fy mod yn sylweddoli nad oes cynsail i ni ei ddilyn yn hyn o beth, caniatáu i'r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog gynnal yr ymchwiliad hwn yw'r ffordd fwyaf tryloyw ac effeithiol o symud ymlaen yn fy marn i. Nawr, roedd y Prif Weinidog wedi dweud yn glir ei fod yn agored i graffu mewn perthynas â'r honiadau a sut y cawsant eu trin gan ei swyddfa ar y pryd, ac wrth gwrs, rwy'n croesawu hynny. Ceir nifer o gwestiynau dilys y mae angen eu hateb yn llawn fel y gall pobl Cymru fod yn hyderus fod unrhyw honiadau a wnaed wedi cael eu trin mewn ffordd drylwyr ac wedi'u cofnodi yn unol â hynny.

Mae'n hanfodol fod y Cynulliad yn derbyn y cynnig ger ein bron y prynhawn yma fel y gall y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog fwrw ymlaen â'r gwaith o ofyn y cwestiynau dilys hynny cyn gynted â phosibl. Felly, rwy'n hynod siomedig fod Llywodraeth Cymru wedi gwneud y penderfyniad i ddiwygio'r cynnig drwy ddileu'r gofyniad am ymchwiliad gan y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog. Fel y soniais yn gynharach, nid ydym yn gwybod beth fydd y cylch gorchwyl ar gyfer ymchwiliad y cynghorydd annibynnol a pha un a fydd tystiolaeth i'r ymchwiliad hwnnw yn destun craffu cyhoeddus. Os nad yw'r Llywodraeth eisiau ymchwiliad gan y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog, mae'n ymddangos i mi ei bod yn awgrymu nad yw ond yn mynd i dderbyn craffu ar y mater hwn cyn belled ag y bo ar ei thelerau ei hun.

Yn wir, pan gafodd ei holi ddoe, gwrthododd y Prif Weinidog ddweud yn bendant a fyddai'n pleidleisio ar y cynnig hwn y prynhawn yma hyd yn oed, gan roi'r argraff eto na fydd craffu ar ei waith ef a'i swyddfa ond yn digwydd ar delerau'r Llywodraeth. Er nad oes dim yn y Rheolau Sefydlog presennol sy'n gwahardd y Prif Weinidog rhag pleidleisio ar y cynnig hwn, a yw'n foesol gywir i'r Prif Weinidog osod yr agenda ynglŷn â chraffu ar ei waith ei hun? Buaswn yn dadlau fod gwrthdaro buddiannau yma, a buaswn yn gobeithio—buaswn yn gobeithio—y bydd y Prif Weinidog yn defnyddio'i ddisgresiwn ac yn peidio â chymryd rhan yn y bleidlais y prynhawn yma. Rwy'n ildio.

I'm very grateful to the Member. We, obviously, all welcome the creation of an independent adjudication process, but, as has already been said, that should never mean that the First Minister then does not subject himself to ordinary parliamentary scrutiny by Members of this place, and I, and probably other Members now, have received written replies back to written questions where the First Minister is refusing to answer those questions because he says they will properly be referred now to the independent adjudication. Well, that can never be acceptable. We're duly elected in this place to hold the First Minister to account, and he should not use the independent investigation as an excuse not to answer questions.

Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Aelod. Yn amlwg, mae pawb ohonom yn croesawu'r ffaith fod proses ddyfarnu annibynnol yn cael ei chreu ond fel y dywedwyd eisoes, ni ddylai hynny byth olygu nad yw'r Prif Weinidog felly yn ddarostyngedig i graffu seneddol arferol gan Aelodau'r lle hwn, ac rwyf fi, ac Aelodau eraill bellach mae'n debyg, wedi cael atebion ysgrifenedig i gwestiynau ysgrifenedig lle mae'r Prif Weinidog yn gwrthod ateb y cwestiynau hynny am ei fod yn dweud y cânt eu cyfeirio'n briodol bellach i'w dyfarnu'n annibynnol. Wel, ni all hynny fod yn dderbyniol o gwbl. Rydym wedi ein hethol i'r lle hwn i ddwyn y Prif Weinidog i gyfrif, ac ni ddylent ddefnyddio'r ymchwiliad annibynnol fel esgus i beidio ag ateb cwestiynau.

Absolutely, and I very much agree with the Member for Carmarthen East and Dinefwr, and that's why this inquiry should go ahead by the Committee for the Scrutiny of the First Minister.

Now, let me remind Members that a key part of this inquiry is the First Minister's response to a written Assembly question from an opposition Member. The First Minister made it abundantly clear in November 2014, in a response to my colleague Darren Millar, that no allegations had been made, and yet, in response to an oral Assembly question, the First Minister has indicated any issues that were brought to his attention at that time were dealt with. Indeed, the committee inquiry would not just consider the First Minister's conduct and that of his office, but also the First Minister's response and attitude to Assembly business. If Ministers can change their answers to Assembly scrutiny, then what does that say about our institution? Therefore, it is entirely appropriate that the First Minister faces questions from an Assembly committee and, of course, the Committee for the Scrutiny of the First Minister is the most suitable committee.

Let me also remind the Welsh Government that their own business manager made it crystal clear in the Business Committee meeting last week that she was happy to see this inquiry brought before the Committee for the Scrutiny of the First Minister as soon as possible. Therefore, it's deeply disappointing that the Welsh Government has chosen to renege on its initial position, and this sends yet another statement to the people of Wales that the Welsh Government only answers questions when it feels like it, on its own terms.

It's my view that the to-ing and fro-ing on this issue has not helped the Assembly's reputation at all, and it's now time for this matter to be dealt with effectively through our own robust scrutiny channels. If the name 'Committee for the Scrutiny of the First Minister' tells the people of Wales anything, it's that it convenes to scrutinise the First Minister. The remit of the committee, as stated on the Assembly's website, and I quote, is

'to scrutinise the First Minister on any matter relevant to the exercise of the functions of the Welsh Government.'

Unquote. Therefore, this inquiry could not meet the criteria of the remit more adequately. Now, if the Welsh Government amends this motion today by bypassing this scrutiny avenue, then it effectively tells the people of Wales that the committee only scrutinises the First Minister when the First Minister wants it to. And the view—. And the view of an unnamed Labour Assembly Member, in media reports last week, that this process would lead to a 'political bunfight' is absolutely absurd. It shows no respect for the Assembly Members sitting on that committee, which is, frankly, alarming, as every one of those Members is a committee Chair that was democratically elected to their role by this Assembly. The Committee for the Scrutiny of the First Minister is formed by not only some of our most experienced Assembly Members, but by those who are the front faces of Welsh Government scrutiny. And I can hear mutterings from the Labour benches. If somebody wants to intervene on that point, then I'm quite willing to give way. No.

Now, it's my view that, as part of the inquiry, the committee should take evidence from a range of witnesses. Those witnesses must include not just the First Minister, but also his staff and office at the time, as well as former Members and former special advisers, so that the committee can be confident that the range of evidence received is balanced and comprehensive. I also believe that the committee should prepare a report of its findings to the Assembly by February half term 2018. It's important that a focus and direction is given to the inquiry from the outset.

The remit of the committee's inquiry should also consider the points raised in today's motion. It's absolutely crucial that the allegations are thoroughly examined, as well as any action taken, as a result of bullying complaints. And, as I mentioned earlier, the validity of the answers given by the First Minister to the National Assembly for Wales in relation to such allegations is a vital reason why the Committee for the Scrutiny of the First Minister should undertake this inquiry in the first place. And so, therefore, the First Minister's response to Assembly questions must be given significant attention as part of this inquiry. At the very least, this needs to be clarified so that the people of Wales can have full confidence in the Welsh Government's operations.

The Welsh Government's amendment to this motion simply shows the First Minister's attempt to set his own scrutiny by self appointing an independent adviser to investigate his actions in the last two weeks. There's also no confirmation that that there will be any public scrutiny by the First Minister's adviser, and there is certainly no confirmation in the amendment that the First Minister's own inquiry will consider his responses to questions in recent years. In fact, it merely states that it will consider allegations made in the past two weeks. 

Therefore, in closing, Llywydd, there has been talk in recent weeks of delivering natural justice, and an inquiry that is set on the Government's own terms behind closed doors does not set that agenda. A public, transparent forum is one of the vehicles to deliver that, and so it's entirely appropriate that this motion is allowed to pass. Indeed, the Assembly has always prided itself on being an open and transparent forum, and it's crucial that we continue to operate in this manner. No Member should deny this process from happening. Therefore, I urge Members to support this motion and send a message to the people of Wales that the National Assembly for Wales is free to scrutinise the First Minister when the opportunity calls for it.

Yn hollol, ac rwy'n cytuno'n gryf gyda'r Aelod dros Ddwyrain Caerfyrddin a Dinefwr, a dyna pam y dylai'r ymchwiliad hwn fynd yn ei flaen gan y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog.

Nawr, gadewch i mi atgoffa'r Aelodau mai rhan allweddol o'r ymchwiliad hwn yw ymateb y Prif Weinidog i gwestiwn Cynulliad ysgrifenedig gan Aelod o'r wrthblaid. Gwnaeth y Prif Weinidog hi'n gwbl glir ym mis Tachwedd 2014, mewn ymateb i fy nghyd-Aelod, Darren Millar, nad oedd unrhyw honiadau wedi'u gwneud, ac eto, mewn ymateb i gwestiwn llafar yn y Cynulliad, mae'r Prif Weinidog wedi nodi bod unrhyw faterion a ddaeth i'w sylw ar y pryd wedi cael eu trin. Yn wir, byddai ymchwiliad y pwyllgor nid yn unig yn ystyried ymddygiad y Prif Weinidog a'i swyddfa, ond hefyd ymateb y Prif Weinidog a'i agwedd tuag at fusnes y Cynulliad. Os gall Gweinidogion newid eu hatebion ar gyfer eu craffu gan y Cynulliad, beth y mae hynny'n ei ddweud am ein sefydliad? Felly, mae'n gwbl briodol fod y Prif Weinidog yn wynebu cwestiynau gan un o bwyllgorau'r Cynulliad ac wrth gwrs, y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog yw'r pwyllgor mwyaf addas.

Hefyd hoffwn atgoffa Llywodraeth Cymru fod eu rheolwr busnes eu hunain wedi dweud yn gwbl glir yng nghyfarfod y Pwyllgor Busnes yr wythnos diwethaf ei bod yn hapus i weld yr ymchwiliad hwn yn cael ei ddwyn gerbron y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog mor fuan â phosibl. Felly, mae'n siomedig iawn fod Llywodraeth Cymru wedi dewis cefnu ar ei safbwynt cychwynnol, ac mae hyn yn anfon neges arall eto i bobl Cymru nad yw Llywodraeth Cymru ond yn ateb cwestiynau pan fo'n teimlo fel gwneud hynny, ar ei thelerau ei hun.

Yn fy marn nid yw'r pendilio ar y mater hwn wedi helpu enw da y Cynulliad o gwbl, ac mae'n bryd bellach i'r mater hwn gael ei drin yn effeithiol drwy ein sianeli craffu cadarn ein hunain. Os yw'r enw 'Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog' yn dweud unrhyw beth wrth bobl Cymru, mae'n dangos ei fod yn cyfarfod i graffu ar waith y Prif Weinidog. Cylch gwaith y pwyllgor, fel y nodir ar wefan y Cynulliad, ac rwy'n dyfynnu, yw

craffu ar y Prif Weinidog mewn perthynas ag unrhyw fater sy'n berthnasol i arfer swyddogaethau Llywodraeth Cymru.

Cau'r dyfyniad. Felly, ni allai'r ymchwiliad hwn fodloni meini prawf y cylch gorchwyl yn fwy digonol. Nawr, os yw Llywodraeth Cymru yn diwygio'r cynnig hwn heddiw drwy osgoi'r llwybr craffu hwn, yna mae'n dweud wrth bobl Cymru, i bob pwrpas, nad yw'r pwyllgor ond yn craffu ar waith y Prif Weinidog pan fo'r Prif Weinidog yn dymuno iddo wneud hynny. Ac mae safbwynt—. Ac mae safbwynt Aelod Cynulliad Llafur dienw, mewn adroddiadau yn y cyfryngau yr wythnos diwethaf, y buasai'r broses hon yn arwain at 'ffrae wleidyddol' yn gwbl hurt. Nid yw'n dangos unrhyw barch at Aelodau'r Cynulliad sy'n aelodau o'r pwyllgor hwnnw, ac mae hynny'n frawychus a dweud y gwir, gan fod pob un o'r Aelodau hynny yn Gadeirydd pwyllgor a etholwyd yn ddemocrataidd i'w swydd gan y Cynulliad hwn. Ffurfiwyd y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog, nid yn unig gan rai o'n Haelodau Cynulliad mwyaf profiadol, ond gan y rhai sy'n wynebau blaen y broses o graffu ar Lywodraeth Cymru. A gallaf glywed mwmian o'r meinciau Llafur. Os oes rhywun am ymyrryd ar y pwynt hwnnw, rwy'n eithaf parod i ildio. Nac oes.

Nawr, yn fy marn i, fel rhan o'r ymchwiliad, dylai'r pwyllgor gymryd tystiolaeth gan amrywiaeth o dystion. Rhaid i'r tystion hynny gynnwys nid yn unig y Prif Weinidog, ond hefyd ei staff a'i swyddfa ar y pryd, yn ogystal â chyn-Aelodau a chyn-gynghorwyr arbennig, fel y gall y pwyllgor fod yn hyderus fod yr ystod o dystiolaeth a gafwyd yn gytbwys ac yn gynhwysfawr. Credaf hefyd y dylai'r pwyllgor baratoi adroddiad ar ei ganfyddiadau i'r Cynulliad erbyn hanner tymor mis Chwefror 2018. Mae'n bwysig fod ffocws a chyfeiriad yn cael eu rhoi i'r ymchwiliad o'r cychwyn cyntaf.

Dylai cylch gorchwyl ymchwiliad y pwyllgor ystyried y pwyntiau a godwyd yn y cynnig heddiw hefyd. Mae'n gwbl hanfodol fod yr honiadau'n cael eu harchwilio'n drylwyr, a chamau'n cael eu rhoi ar waith o ganlyniad i gwynion am fwlio. Ac fel y soniais yn gynharach, mae dilysrwydd yr atebion a roddir gan y Prif Weinidog i Gynulliad Cenedlaethol Cymru mewn perthynas â honiadau o'r fath yn rheswm allweddol pam y dylai'r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog gynnal yr ymchwiliad hwn yn y lle cyntaf. Ac felly, rhaid i ymateb y Prif Weinidog i gwestiynau'r Cynulliad gael sylw sylweddol fel rhan o'r ymchwiliad hwn. Fan lleiaf, mae angen egluro hyn fel y gall pobl Cymru fod â hyder llawn yng ngwaith Llywodraeth Cymru.

Nid yw gwelliant y Llywodraeth i'r cynnig hwn ond yn dangos ymgais y Prif Weinidog i bennu ei broses graffu ei hun drwy fynd ati ei hun i benodi cynghorydd annibynnol i ymchwilio i'w weithredoedd yn y pythefnos diwethaf. Nid oes unrhyw gadarnhad ychwaith na fydd unrhyw graffu cyhoeddus gan gynghorydd y Prif Weinidog, ac yn sicr ni cheir cadarnhad yn y gwelliant y bydd ymchwiliad y Prif Weinidog ei hun yn ystyried ei ymatebion i gwestiynau yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Mewn gwirionedd, nid yw ond yn dweud y bydd yn ystyried honiadau a wnaed yn ystod y bythefnos diwethaf.

Felly, i gloi, Lywydd, bu sôn yn yr wythnosau diwethaf am sicrhau cyfiawnder naturiol, ac nid yw ymchwiliad a osodwyd ar delerau'r Llywodraeth ei hun y tu ôl i ddrysau caeedig yn gosod yr agenda honno. Fforwm cyhoeddus a thryloyw yw un o'r cyfryngau ar gyfer cyflawni hynny, ac felly mae'n gwbl briodol fod y cynnig hwn yn cael ei ganiatáu i basio. Yn wir, mae'r Cynulliad bob amser wedi ymfalchïo yn y ffaith ei bod yn fforwm agored a thryloyw, ac mae'n hollbwysig ein bod yn parhau i weithredu yn y modd hwn. Ni ddylai unrhyw Aelod rwystro'r broses hon rhag digwydd. Felly, anogaf yr Aelodau i gefnogi'r cynnig hwn ac anfon neges i bobl Cymru fod Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn rhydd i graffu ar waith y Prif Weinidog pan fo cyfle'n galw am wneud hynny.

15:50

Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, ac rydw i'n galw ar arweinydd y tŷ i gynnig, yn ffurfiol, gwelliant 1, a gyflwynwyd yn ei henw.

I have selected the amendment to the motion, and I call on the leader of the house to move formally amendment 1, tabled in her name.

Gwelliant 1. Julie James

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.2, yn cyfarwyddo’r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog i nodi:

1. Ymrwymiad Llywodraeth Cymru i benodi panel o gynghorwyr annibynnol i ddarparu ffynhonnell allanol o gyngor arbenigol ar ymddygiad Gweinidogol yn unol â’r hyn sy’n ofynnol o dan God y Gweinidogion, fel y nodwyd yn y datganiad ysgrifenedig a gyhoeddwyd ar 23 Tachwedd 2017;

2. Bod James Hamilton, sy’n gynghorydd annibynnol i Lywodraeth yr Alban ar hyn o bryd, wedi ei benodi’n gynghorydd annibynnol i Lywodraeth Cymru;

3. Bod y Prif Weinidog wedi cyfeirio’i hun at James Hamilton mewn perthynas â honiadau, a wnaed yn y pythefnos diwethaf, iddo weithredu’n groes i God y Gweinidogion; a

4. Adroddiad terfynol y Cynghorydd Annibynnol pan fydd yn cael ei gyhoeddi.

Amendment 1. Julie James

Delete all and replace with:

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.2, instructs the Committee for the Scrutiny of the First Minister to note:

1. The Welsh Government’s commitment to appoint a panel of independent advisers to provide a source of external independent advice on Ministerial conduct as required under the Ministerial Code as set out in a written statement issued on 23 November 2017;

2. That James Hamilton, a current independent adviser to the Scottish Government, has been appointed as an independent adviser to the Welsh Government; and

3. That the First Minister has referred himself to James Hamilton in relation to allegations, made in the last two weeks, that he breached the Ministerial Code; and

4. The final report of the independent adviser when published.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Diolch, Llywydd, and I'm grateful for the opportunity to set out Plaid Cymru's position on today's motion and on the Welsh Government amendment. These are difficult circumstances, which make it all the more vital that light is shed on the events that have been raised as a concern. 

We're all aware of the allegations made about bullying within the Welsh Government dating to 2014, and the discrepancy over which specific or official allegations were made. To date, attempts to scrutinise the First Minister on this have not got to the bottom of the type of issues that were raised. The answers given by the First Minister in First Minister's questions last week had more detail than the previous week's answers, but still did not answer some basic questions. Those unanswered questions include: what issues were raised, and how were they dealt with? Was a report produced, or was a report provided? Was there civil service involvement at all? Those questions may well have answers, but those answers have not yet been provided. 

Diolch, Lywydd, ac rwy'n ddiolchgar am y cyfle i nodi safbwynt Plaid Cymru ar y cynnig hwn heddiw ac ar welliant Llywodraeth Cymru. Mae'r rhain yn amgylchiadau anodd, sy'n ei gwneud yn fwy hanfodol byth fod goleuni'n cael ei daflu ar y digwyddiadau y mynegwyd pryder yn eu cylch.

Rydym oll yn ymwybodol o'r honiadau a wnaed am fwlio o fewn Llywodraeth Cymru yn dyddio'n ôl i 2014, a'r anghysondeb ynghylch pa honiadau penodol neu swyddogol a wnaed. Hyd yma, nid yw ymdrechion i graffu ar y Prif Weinidog mewn perthynas â hyn wedi mynd i graidd y math o faterion a godwyd. Roedd mwy o fanylion yn yr atebion a roddodd y Prif Weinidog yn ystod cwestiynau'r Prif Weinidog yr wythnos diwethaf nag yn atebion yr wythnos flaenorol, ond nid oedd yn ateb rhai cwestiynau sylfaenol o hyd. Mae'r cwestiynau sydd heb eu hateb yn cynnwys: pa faterion oedd yn codi, a sut y cawsant eu trin? A gynhyrchwyd adroddiad, neu a ddarparwyd adroddiad? A chwaraewyd unrhyw ran gan y gwasanaeth sifil o gwbl? Mae'n ddigon posibl fod atebion i'w cael i'r cwestiynau hyn, ond ni chafwyd atebion hyd yn hyn.

15:55

Would the leader of Plaid Cymru give way?

A yw arweinydd Plaid Cymru yn fodlon ildio?

Could I add further to those questions—because these are the very specific allegations made by Leighton Andrews—was a formal investigation requested of the First Minister in response to the allegations, or the concerns or issues, that he raised with the First Minister?

A gaf fi ychwanegu ymhellach at y cwestiynau hynny—oherwydd mae'r honiadau a wnaed gan Leighton Andrews yn rhai penodol iawn—a ofynnwyd am ymchwiliad ffurfiol gan y Prif Weinidog mewn ymateb i'r honiadau, neu'r pryderon neu'r materion, y soniodd wrth y Prif Weinidog yn eu cylch?

It would be good to have answers to that and all the other questions as part of this debate. But, failing that, they do need to be answered somehow.

Now, the Plaid Cymru position on this has been to advocate greater scrutiny. We want as many of the facts to be established as possible. We note that the First Minister has said that he’s ready to face scrutiny, yet today’s Welsh Government amendment manages to close down one route for that open and transparent scrutiny to take place, even if it does create another route.

The First Minister announced last week that he’s listened to those who have called for an independent referral process and that the ministerial code has been amended. Plaid Cymru has, of course, long called for the establishment of some kind of independent adjudicator to police the ministerial code. It simply is not right that the First Minister is police, judge and jury when it comes to Ministers’ behaviour, and it’s especially not right that he is responsible for policing his own behaviour.

We first called for this independent adjudication back in 2014, during an unrelated issue, and we called for it again in 2016. Scotland has an independent adviser in place and has had so since 2008, and the procedure has been used there six times since it was introduced. So, the change of position on this point from the Government is welcome, but it begs the question why did it take this albeit poorly worded motion to force the Government to take action. Why did it take the prospect of public, on the record, scrutiny to make this happen? And is it right that the Government, through the cracking of the whip, determines the process by which this matter is heard?

The problem here for Plaid Cymru is that the Government has placed a 'delete all' amendment, and, by doing that, the Government party gets to decide how the Government leader is scrutinised. We’ve long wanted this type of surveillance of the ministerial code, and, had the Government done this before, they may well have avoided some of the problems that they face today. But we cannot support one form of scrutiny being used to delete another form of scrutiny. We want the independent adjudicator as well as full parliamentary scrutiny. Now, it’s likely that the Government amendment will pass, and I find this regrettable. Plaid Cymru maintains that the two forms of scrutiny are not mutually exclusive. As a result, we will vote for the motion and against the Government amendment.

I’d just like the Government party to consider this: do you think it’s a good look to be seen to be looking as though you are avoiding full scrutiny? I would argue that it isn’t. If there was no bullying, and if there were no other issues that should cause us all concern in the way that the Government is run and the culture of Government, then a full and open process should not be feared. Arguments that this particular committee is too big and unwieldy are technical arguments. There’s a principle at stake here. Do we shine a public, open, honest light on these allegations, or do we allow the First Minister to decide the process by which he is answerable? Natural justice should provide only one answer to that question.  

Buasai'n dda cael atebion i hynny a'r holl gwestiynau eraill fel rhan o'r ddadl hon. Ond o fethu gwneud hynny, mae angen eu hateb rywsut.

Nawr, safbwynt Plaid Cymru ynglŷn â hyn yw hyrwyddo mwy o graffu. Rydym eisiau i gymaint o'r ffeithiau ag y bo modd gael eu sefydlu. Rydym yn nodi bod y Prif Weinidog wedi dweud ei fod yn barod i wynebu craffu, ac eto mae gwelliant Llywodraeth Cymru heddiw yn llwyddo i gau un llwybr i'r craffu agored a thryloyw hwnnw allu digwydd, hyd yn oed os yw'n creu llwybr arall.

Cyhoeddodd y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf ei fod wedi gwrando ar y rhai sydd wedi galw am broses atgyfeirio annibynnol a bod cod y gweinidogion wedi cael ei ddiwygio. Wrth gwrs, mae Plaid Cymru wedi bod yn galw ers amser am sefydlu rhyw fath o ddyfarnwr annibynnol i blismona cod y gweinidogion. Nid yw'n iawn o gwbl fod y Prif Weinidog yn blismon, yn farnwr a rheithgor mewn perthynas ag ymddygiad Gweinidogion, ac yn arbennig, nid yw'n iawn ei fod yn gyfrifol am blismona ei ymddygiad ei hun.

Galwasom yn gyntaf am ddyfarnu annibynnol o'r fath yn ôl yn 2014, wrth drafod mater heb gysylltiad â'r mater hwn, a galwasom amdano wedyn yn 2016. Mae gan yr Alban gynghorydd annibynnol ar waith ac wedi bod ers 2008, ac mae'r weithdrefn wedi'i defnyddio yno chwe gwaith ers ei chyflwyno. Felly, mae newid safbwynt ar y pwynt hwn gan y Llywodraeth i'w groesawu, ond mae'n codi'r cwestiwn pam ein bod wedi gorfod cael y cynnig hwn, er ei fod wedi'i eirio'n wael, i orfodi'r Llywodraeth i roi camau ar waith. Pam y cymerodd y posibilrwydd o graffu cyhoeddus wedi'i gofnodi i wneud i hyn ddigwydd? A yw'n iawn fod y Llywodraeth, drwy daro'r chwip, yn pennu'r broses ar gyfer rhoi sylw i'r mater hwn?

Y broblem yma i Blaid Cymru yw bod y Llywodraeth wedi gosod gwelliant dileu popeth, a thrwy wneud hynny, mae plaid y Llywodraeth yn cael penderfynu sut y caiff arweinydd y Llywodraeth ei graffu. Rydym wedi bod eisiau'r math hwn o wyliadwriaeth ar god y gweinidogion ers amser hir, a phe bai'r Llywodraeth wedi gwneud hyn o'r blaen, efallai y buasent wedi osgoi rhai o'r problemau y maent yn eu hwynebu heddiw. Ond ni allwn gefnogi defnyddio un ffurf ar graffu i ddileu math arall o graffu. Rydym eisiau'r dyfarnwr annibynnol yn ogystal â chraffu seneddol llawn. Nawr, mae'n debygol y bydd gwelliant y Llywodraeth yn pasio, ac rwy'n gresynu at hynny. Mae Plaid Cymru o'r farn fod lle i'r ddwy ffurf ar graffu. O ganlyniad, byddwn yn pleidleisio dros y cynnig ac yn erbyn gwelliant y Llywodraeth.

Hoffwn i blaid y Llywodraeth ystyried hyn: a ydych yn credu ei bod yn edrych yn dda i chi gael eich gweld fel pe baech yn osgoi craffu llawn? Buaswn yn dadlau fel arall. Os na fu unrhyw fwlio, ac os nad oes unrhyw faterion eraill a ddylai beri pryder i bob un ohonom yn y ffordd y caiff y Llywodraeth ei rhedeg a diwylliant y Llywodraeth, yna ni ddylid ofni proses lawn ac agored. Dadleuon technegol yw dadleuon fod y pwyllgor arbennig hwn yn rhy fawr ac afrosgo. Mae yna egwyddor yn y fantol yma. A ydym yn tynnu sylw cyhoeddus, agored a gonest at yr honiadau hyn, neu a ydym yn caniatáu i'r Prif Weinidog benderfynu ar y broses y mae'n atebol iddi? Un ateb yn unig a ddylai fod i'r cwestiwn hwnnw yn ôl cyfiawnder naturiol.  

Well, I think the leader of Plaid Cymru in her winding up in her speech got to the nub of the issue. The Government may use its majority in the Chamber of those who are present today to frustrate the desire for transparency that exists not just in this Assembly but also outside it, it may win the vote here today, but it certainly will not win the vote in the court of public opinion outside, and, if the reputation of the Government means anything, I should have thought it would have wished to at least look good to the outside world. But let's remind ourselves of what this is all about. It's not just about bullying. I think that to use the word 'bullying' in this context does a disservice to what we are debating here today.

Wel, rwy'n credu bod arweinydd Plaid Cymru yn ei haraith i gloi wedi mynd i graidd y mater. Efallai y gall y Llywodraeth ddefnyddio ei mwyafrif yn y Siambr o'r rhai sy'n bresennol heddiw i rwystro'r awydd am dryloywder sy'n bodoli nid yn unig yn y Cynulliad hwn ond hefyd y tu allan iddo, gall ennill y bleidlais yma heddiw, ond yn sicr ni fydd yn ennill y bleidlais yn llys y farn gyhoeddus y tu allan, ac os yw enw da'r Llywodraeth yn golygu unrhyw beth, buaswn wedi meddwl y buasai wedi dymuno edrych yn dda o leiaf yn llygaid y byd tu allan. Ond gadewch i ni atgoffa ein hunain o'r hyn y mae a wnelo hyn oll. Nid yw'n ymwneud yn unig â bwlio. Credaf fod defnyddio'r gair 'bwlio' yn y cyd-destun hwn yn gwneud anghymwynas â'r hyn rydym yn ei drafod yma heddiw.

Let's listen to Leighton Andrews's own words—and they weren't just off-the-cuff comments; they were written by him in a blog, so he knew what he was doing. He said:

'there had been deliberate personal undermining of Carl Sargeant from within the Welsh Labour Government over several years. I am not going to name names today'—

but let's hope he'll do so in due course—

'But I made a complaint to the First Minister about one aspect of this, of which I had direct evidence, in the autumn of 2014. An informal investigation was undertaken.'

I noticed that the First Minister nodded in disagreement when Adam Price a moment ago asked whether there was a formal request for an investigation. Leighton Andrews says:

'I then asked for it to be made formal.'

So, Leighton Andrews has said there was a request for a formal investigation, and we certainly do need to tell which of the two accounts is correct. He went on to say that he was told that it would be made formal. He was never shown the outcome. There was no due process, he said. 

And it's not just a former finance Minister in the First Minister's own Government who said that. Of course, there was his former special adviser as well, Steve Jones, who made similar comments, which I won't repeat, because it would be otiose.

The seven principles of public life attached to the ministerial code say that

'Holders of public office are accountable to the public for their decisions and actions and must submit themselves to the scrutiny necessary to ensure this.'

And where better to scrutinise the actions or inactions of the First Minister than here in the elected National Assembly of Wales? To appoint someone from outside to examine the facts, no-one can disagree with. I'm not opposed to an independent adjudicator or investigator at all. I don't see these two options as in any way contradictory; they are complimentary. We should have both. But it is we who are elected and in this place who have the right to ask the questions, and to continue to ask the questions until we get the answers. We don't know whether the investigative process that the Government has chosen is going to be in public. We don't know whether the right questions will be asked. We should be the ones to determine that. We don't know what the terms of reference of this investigation are going to be. They should proceed in tandem. And I believe that this National Assembly would be failing in its duty if it doesn't succeed in achieving what it is here to do, which is to scrutinise the actions of the Government.

Now, I appreciate there are political difficulties for Labour AMs. It's the First Minister who is under scrutiny, but not just the First Minister, because it goes much wider than that. It's the actions of special advisers, possibly other Ministers, according to Leighton Andrews at any rate. He went on to say that the atmosphere on the fifth floor in 2011-16, a much longer period, was toxic:

'minor bullying, mind-games, power-games, favouritism, inconsistency of treatment to different ministers, deliberate personal undermining on occasion.'

And he said also that Carl Sargeant was unquestionably the target of some of this behaviour. Now, what has happened to Carl Sargeant, of course, could not have been foreseen, and I don't hold the First Minister responsible for that. But the consequences of his inactions over the years may well have had that unforeseen outcome. We owe it not, therefore, only to the public outside, but especially to Carl Sargeant and his family to have a full and open scrutiny of the facts behind this affair.

I notice the silence from the Labour benches today. They are not just members of the Labour Party; they are members of the National Assembly, and it's simply not good enough to be Carwyn's terracotta army there, mute and immobile and silent in the face of what clearly has the possibility to be exposed as a major public scandal.

And so, I just ask the First Minister to look himself in the mirror and to come back with the answer to the question: does he really think that the public outside are going to be convinced that the kind of inquiry that he wants—self-appointed, by someone who he has chosen, with a procedure that we don't get the chance to question, questions that need to be put that we will be prevented from putting—whether that is likely to be regarded as a credible form of investigation, and whether it’s likely to get to the answers that everybody wants to elicit. I believe that there would be a resounding ‘no’ to that in the outside world, and that the First Minister would be doing a massive disservice to the public at large, and to the whole people of Wales, by trying to force through this amendment to this motion today.

Gadewch inni wrando ar eiriau Leighton Andrews—ac nid sylwadau byrfyfyr oeddent; cawsant eu hysgrifennu ganddo mewn blog, felly roedd yn gwybod beth roedd yn ei wneud. Dywedodd:

fod Carl Sargeant wedi cael ei danseilio'n bersonol yn fwriadol gan Lywodraeth Lafur Cymru dros sawl blwyddyn. Nid wyf am enwi enwau heddiw—

ond gadewch i ni obeithio y bydd yn gwneud hynny maes o law—

Ond gwneuthum gŵyn at y Prif Weinidog ynghylch un agwedd ar hyn y cefais dystiolaeth uniongyrchol ohoni yn ystod hydref 2014. Cynhaliwyd ymchwiliad anffurfiol.

Sylwais fod y Prif Weinidog wedi nodio'i ben i anghytuno pan ofynnodd Adam Price eiliad yn ôl a fu cais ffurfiol i gynnal ymchwiliad. Mae Leighton Andrews yn dweud: '

Gofynnais wedyn iddo gael ei wneud yn ffurfiol.

Felly, mae Leighton Andrews wedi dweud fod yna gais am ymchwiliad ffurfiol, ac yn sicr mae angen inni ddweud pa un o'r ddau gyfrif sy'n gywir. Aeth ymlaen i ddweud y dywedwyd wrtho y buasai'n cael ei wneud yn ffurfiol. Ni chafodd weld y canlyniad. Ni chafwyd trefn briodol, meddai.

Ac nid un cyn-weinidog cyllid yn Llywodraeth y Prif Weinidog ei hun a ddywedodd hynny. Wrth gwrs, mae ei gyn-gynghorydd arbennig, Steve Jones, wedi gwneud sylwadau tebyg yn ogystal, ac nid wyf am eu hailadrodd, oherwydd nid oes angen gwneud hynny.

Mae'r saith egwyddor bywyd cyhoeddus sydd ynghlwm wrth god y gweinidogion yn dweud hyn

'Mae deiliaid swyddi cyhoeddus yn atebol i’r cyhoedd am eu penderfyniadau ac am yr hyn y maent yn ei wneud a rhaid iddynt ganiatáu i eraill graffu arnynt yn y modd sydd ei angen er mwyn sicrhau hynny.'

A lle'n well i graffu ar weithredoedd neu ddiffyg gweithredoedd y Prif Weinidog nag yma yng Nghynulliad Cenedlaethol etholedig Cymru? Ni all neb anghytuno â phenodi rhywun o'r tu allan i edrych ar y ffeithiau. Nid wyf yn gwrthwynebu cael dyfarnwr neu ymchwilydd annibynnol o gwbl. Nid yw'r ddau opsiwn hwn yn anghyson mewn unrhyw ffordd; maent yn ategu ei gilydd. Dylai fod gennym y ddau. Ond ni, a etholwyr i'r lle hwn, sydd â hawl i ofyn y cwestiynau ac i barhau i ofyn y cwestiynau hyd nes y cawn yr atebion. Nid ydym yn gwybod a yw'r broses ymchwilio y mae'r Llywodraeth wedi'i dewis yn mynd i fod yn gyhoeddus. Nid ydym yn gwybod a fydd yn gofyn y cwestiynau cywir. Ni ddylai bennu hynny. Nid ydym yn gwybod beth fydd cylch gorchwyl yr ymchwiliad hwn. Dylent ddigwydd ar yr un pryd. Ac rwy'n credu y buasai'r Cynulliad Cenedlaethol hwn yn methu yn ei ddyletswydd os nad yw'n llwyddo i gyflawni'r hyn y mae yma i'w wneud, sef craffu ar weithredoedd y Llywodraeth.

Nawr, rwy'n deall bod yna anawsterau gwleidyddol i Aelodau Cynulliad Llafur. Y Prif Weinidog sy'n cael ei graffu, ond nid y Prif Weinidog yn unig, oherwydd mae'n llawer ehangach na hynny. Mae'n cynnwys gweithredoedd y cynghorwyr arbennig, a Gweinidogion eraill o bosibl, yn ôl Leighton Andrews beth bynnag. Aeth ymlaen i ddweud bod yr awyrgylch ar y pumed llawr yn 2011-16, sy'n gyfnod hwy o lawer, yn wenwynig:

mân-fwlio, chwarae gemau meddyliol, gemau pŵer, ffafriaeth, anghysondeb o ran y modd y câi gwahanol weinidogion eu trin, tanseilio personol bwriadol ar adegau.

A dywedodd hefyd fod Carl Sargeant yn ddiamau yn darged i beth o'r ymddygiad hwn. Nawr, ni ellid bod wedi rhagweld yr hyn a ddigwyddodd i Carl Sargeant wrth gwrs, ac nid wyf yn ystyried bod y Prif Weinidog yn gyfrifol am hynny. Ond efallai fod canlyniadau ei ddiffyg gweithredu dros y blynyddoedd wedi arwain at y canlyniad anrhagweledig hwnnw. Ein dyletswydd felly, nid yn unig i'r cyhoedd y tu allan, ond yn arbennig i Carl Sargeant a'i deulu, yw craffu'n llawn ac yn agored ar y ffeithiau sydd wrth wraidd y mater hwn.

Nodaf y distawrwydd o'r meinciau Llafur heddiw. Nid aelodau o'r Blaid Lafur yn unig ydynt; maent yn aelodau o'r Cynulliad Cenedlaethol, ac nid yw bod yn rhan o fyddin deracota Carwyn yn ddigon da ynddo'i hun, yn fud ac yn ddisymud yn wyneb yr hyn a allai'n amlwg gael ei ddatgelu fel sgandal gyhoeddus fawr.

Ac felly, rwy'n gofyn i'r Prif Weinidog edrych yn y drych ac ateb y cwestiwn: a yw'n credu bod y cyhoedd y tu allan yn mynd i fod yn argyhoeddedig fod y math o ymchwiliad y mae ef ei eisiau mewn gwirionedd—un wedi'i drefnu ganddo ef, gan rywun a ddewiswyd ganddo, gyda gweithdrefn na chawn gyfle i'w chwestiynu, cwestiynau y mae angen eu gofyn y cawn ein hatal rhag eu gofyn—a yw hynny'n debygol o gael ei ystyried fel ffurf gredadwy ar ymchwiliad, ac a yw'n debygol o gyrraedd yr atebion y mae pawb am eu cael. Credaf mai 'na' byddarol fuasai'r ateb i hynny yn y byd tu allan, ac y buasai'r Prif Weinidog yn gwneud anghymwynas enfawr â'r cyhoedd yn gyffredinol, ac â holl bobl Cymru, drwy geisio gwthio'r gwelliant hwn i'r cynnig drwodd heddiw.

16:05

Thank you for the opportunity to contribute to this debate. I want to say from the outset that anyone here who knows me knows that, as a Labour Member, I have never, ever shied away from scrutinising my own side. There cannot be a Minister in any Welsh Government, past or present, who I haven’t asked difficult questions of, and that includes the First Minister, both in his current role and when he was a portfolio holder. I would fight to the end for the right of Labour backbenchers to come here and do what is right in the interests of their constituents and in keeping with their own values and principles. That is the way I have always worked, and this debate today is no exception. I also believe it is right that the allegations that have been made are properly scrutinised, and I welcome the First Minister’s decision to ask James Hamilton to independently investigate them.

But I certainly do not believe that the motion the Welsh Conservatives have tabled, calling for the Committee for the Scrutiny of the First Minister to look at these allegations, is the right thing to do, for a number of reasons. Simon Thomas has said that using the committee would be unwieldy, and I agree with that, but I also think that a body used to scrutinising policy decisions is not the appropriate body to undertake work of this kind. Are we really expecting AMs, in a public committee, to try and drill down into the detail of what happened three years ago on the fifth floor, and to look at the detail of who said what, when and to whom? I am also concerned that some witnesses, including civil servants, may feel very uncomfortable about feeding into such a public forum, but may be willing to talk on a one-to-one basis to James Hamilton. [Interruption.] I’ll give way to Rhun.

Diolch am y cyfle i gyfrannu at y ddadl. Hoffwn ddweud o'r cychwyn cyntaf fod unrhyw un yma sy'n fy adnabod yn gwybod, fel Aelod Llafur, nad wyf erioed wedi cilio rhag craffu ar fy ochr fy hun. Ni all fod unrhyw Weinidog mewn unrhyw Lywodraeth Cymru, yn y gorffennol neu'r presennol, nad wyf wedi gofyn cwestiynau anodd iddynt, ac mae hynny'n cynnwys y Prif Weinidog, yn ei rôl bresennol a phan oedd yn ddeiliad portffolio. Buaswn yn brwydro i'r pen dros hawl Aelodau meinciau cefn Llafur i ddod yma a gwneud yr hyn sy'n iawn er lles eu hetholwyr ac yn unol â'u gwerthoedd a'u hegwyddorion eu hunain. Dyna'r ffordd yr wyf bob amser wedi gweithio, ac nid yw'r ddadl hon heddiw yn eithriad. Credaf hefyd ei bod yn iawn fod yr honiadau a wnaed yn cael eu craffu'n briodol, ac rwy'n croesawu penderfyniad y Prif Weinidog i ofyn i James Hamilton ymchwilio iddynt yn annibynnol.

Ond yn sicr nid wyf yn credu mai'r cynnig y mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi'i gyflwyno, yn galw ar Bwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog i edrych ar yr honiadau hyn, yw'r peth cywir i'w wneud, am nifer o resymau. Mae Simon Thomas wedi dweud y buasai defnyddio pwyllgor yn afrosgo, ac rwy'n cytuno â hynny, ond credaf hefyd nad corff a ddefnyddir i graffu ar benderfyniadau polisi yw'r corff priodol i ymgymryd â gwaith o'r math hwn. A ydym mewn gwirionedd yn disgwyl i Aelodau'r Cynulliad, mewn pwyllgor cyhoeddus geisio edrych yn fanylach ar fanylion yr hyn a ddigwyddodd dair blynedd yn ôl ar y pumed llawr, ac i edrych ar fanylion pwy a ddywedodd beth, pryd ac wrth bwy? Rwyf hefyd yn pryderu y gallai rhai tystion, gan gynnwys gweision sifil, deimlo'n anesmwyth iawn ynglŷn â bwydo i mewn i fforwm cyhoeddus o'r fath, ond efallai y byddant yn barod i siarad ar sail un i un â James Hamilton. [Torri ar draws.] Fe ildiaf i Rhun.

Thank you for taking the intervention. Would you accept, though, that in the absence of an independent adjudicator, this was the only model that was open to the Assembly? Once the proposal was made to refer to the scrutiny committee, any attempt through 'delete all' to get rid of that scrutiny process can only be seen by people outside this Welsh Assembly as an attempt to duck public scrutiny.

Diolch am gymryd yr ymyriad. A fuasech yn derbyn, fodd bynnag, yn absenoldeb dyfarnwr annibynnol, mai dyma'r unig fodel a oedd yn agored i'r Cynulliad? Pan wnaed y cynnig i atgyfeirio at y pwyllgor craffu, ni fydd unrhyw ymgais drwy gymal 'dileu popeth' i gael gwared ar y broses graffu honno ond yn cael ei weld gan pobl y tu allan i'r Cynulliad hwn fel ymgais i osgoi craffu cyhoeddus.

No, I don’t accept that, because we have now an independent mechanism in place.

It is crucial that any investigation is not just independent, but is seen to be independent, and completely above party politics. Andrew R.T. Davies yesterday made much in questions of my colleague Jeremy Miles’s interview on the Sunday Politics show, suggesting wrongly that Jeremy Miles had questioned the ability of the Labour Chair and the Labour Members of the committee to undertake such scrutiny. That is not what he said. He said that he was absolutely sure that we would do the work without fear or favour, but he also made the point that it is crucial the committee is seen as independent, too. We all know here that politics is also about perception, and I seriously question whether the public would view the committee as being independent.

Now, I do not in any way doubt the ability of the Labour Chair and myself and my Labour colleagues to robustly scrutinise the First Minister on this. But it is essential that any investigation is able to complete its work and draw a line under this without questions about the political make-up of the committee undermining its credibility. I’ve been an Assembly Member here for 18 years and these are, without doubt, the darkest days any of us have known. I think all of us across this Chamber should remember that we are all, including the First Minister, grieving for a friend and colleague. I am deeply uncomfortable that this motion has been brought at this time, and I personally want no part of it.

Na, nid wyf yn derbyn hynny, oherwydd mae gennym bellach fecanwaith annibynnol ar waith.

Mae'n hanfodol fod unrhyw ymchwiliad nid yn unig yn annibynnol, ond yn cael ei weld yn annibynnol, ac yn llwyr uwchlaw gwleidyddiaeth plaid. Tynnodd Andrew R.T. Davies lawer o sylw yn ystod y cwestiynau ddoe at gyfweliad fy nghyd-Aelod, Jeremy Miles, ar raglen Sunday Politics, gan awgrymu'n anghywir fod Jeremy Miles wedi cwestiynu gallu Cadeirydd Llafur ac Aelodau Llafur y pwyllgor i ymgymryd â gwaith craffu o'r fath. Nid dyna a ddywedodd. Dywedodd ei fod yn hollol siŵr y buasem yn gwneud y gwaith heb ofn na ffafr, ond hefyd, gwnaeth y pwynt ei bod yn hollbwysig fod y pwyllgor yn cael ei weld fel un annibynnol hefyd. Mae pawb ohonom yma'n gwybod fod gwleidyddiaeth yn ymwneud â chanfyddiad hefyd, ac rwy'n amau o ddifrif a fuasai'r cyhoedd yn ystyried y pwyllgor yn annibynnol.

Nawr, nid wyf mewn unrhyw fodd yn amau gallu'r Cadeirydd Llafur a fi fy hun a fy nghyd-Aelodau Llafur i graffu ar y Prif Weinidog yn drylwyr yn y mater hwn. Ond mae'n hanfodol fod unrhyw ymchwiliad yn gallu cwblhau ei waith a thynnu llinell o dan hyn heb i gwestiynau ynghylch cyfansoddiad gwleidyddol y pwyllgor danseilio ei hygrededd. Bûm yn Aelod Cynulliad yma ers 18 mlynedd a dyma, yn ddi-os, yw'r dyddiau tywyllaf y mae unrhyw un ohonom wedi eu gweld. Credaf y dylai pob un ohonom ar draws y Siambr hon gofio ein bod i gyd, gan gynnwys y Prif Weinidog, yn galaru am gyfaill a chyd-Aelod. Rwy'n anghyfforddus iawn fod y cynnig hwn wedi ei gyflwyno ar yr adeg hon, ac nid wyf i'n bersonol eisiau unrhyw ran ohono.

How dare you. How dare you. You’re a disgrace. You are a disgrace.

Sut y beiddiwch chi? Sut y beiddiwch chi? Cywilydd arnoch. Cywilydd arnoch.

Lee Waters, I heard nothing. Mick Antoniw.

Lee Waters, ni chlywais ddim. Mick Antoniw.

Presiding Officer, as Chair of the Constitutional and Legislative—[Interruption.] As Chair—

Lywydd, fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol—[Torri ar draws.] Fel Cadeirydd—

I am going to ask Mick Antoniw to continue, and I’m sure that what he’s about to say deserves to be heard.

Rwy'n mynd i ofyn i Mick Antoniw barhau, ac rwy'n siŵr fod yr hyn y mae am ei ddweud yn haeddu cael ei glywed.

Thank you, Presiding Officer. As Chair of the Constitutional and Legislative Affairs Committee, I am automatically a member of the Committee for Scrutiny of the First Minister. At the outset—and solely in that capacity—I wish to make clear that I've decided to oppose the Conservative motion and support the establishment by the Welsh Government of a panel of independent advisers to provide a source of independent advice on ministerial conduct, as required under the ministerial code, as was set out in the written statement on 23 November.

I welcome the appointment of James Hamilton as an independent adviser and I welcome the referral to him of the allegations made in relation to the conduct of the First Minister, and the fact that the report of Mr Hamilton will be published once the investigation has been completed. Mr Hamilton is a person of impeccable character and well qualified in his former role as director of public prosecutions and as a member of the Scottish Government independent adviser panel, and a person who we can all be assured will investigate these matters diligently and without fear or favour.

As a member of the Committee for the Scrutiny of the First Minister—[Interruption.] No, I think you should wait until I've actually developed my arguments and set out my analysis. As a member of the Committee for the Scrutiny of the First Minister, I have to add that I am not at all convinced that the approach adopted in the Conservative motion is the best way of dealing with these matters, or that it is constitutionally appropriate or the correct role for this committee. I also have serious concerns about whether the composition of this committee is actually capable of satisfying the necessary rules of natural justice that would apply. It is a committee that is responsible for the political scrutiny of the First Minister and his Government, which is separated from the legislature in accordance with modern parliamentary practice and by virtue of the Government of Wales Act 2006.

However, the Conservative motion would create a role and responsibility that was never intended for this committee, it would confuse its role and it would encroach upon and blur the separation of powers intended by the 2006 Act. It would transform the committee, in this matter, into a standards and conduct investigatory committee, which it clearly was never intended to be. It would give it the status of a quasi-judicial committee or at the very least a quasi-judicial function that it is not suited for.

The rules of natural justice have been rehearsed in many cases over the years in the courts, and apply not just to judges and established courts but also to judicial and quasi-judicial functions and procedures. The most established analysis of these rules emerged in a well-known leading case where the issue of conflict of interest and, in particular, a potential for a perceived conflict of interest arose. In that case the rules were very clearly laid out: justice must not only be done but it must also be seen to be done. An appearance or perception of impartiality is unacceptable. Even though there might be no evidence that an individual would not act robustly and independently, the fact that there might be a perception of impartiality would be sufficient to undermine public confidence in the process.

Diolch, Lywydd. Fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, rwy'n aelod awtomatig o'r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog. Ar y dechrau—ac yn rhinwedd y swydd honno'n unig—rwyf am egluro fy mod wedi penderfynu gwrthod cynnig y Ceidwadwyr a chefnogi'r ffaith fod Llywodraeth Cymru am sefydlu panel o gynghorwyr annibynnol i ddarparu ffynhonnell o gyngor annibynnol ar ymddygiad Gweinidogion, fel sy'n ofynnol o dan god y gweinidogion, fel yr amlinellwyd yn y datganiad ysgrifenedig ar 23 Tachwedd.

Croesawaf benodiad James Hamilton fel cynghorydd annibynnol ac rwy'n croesawu'r ffaith fod yr honiadau a wnaed mewn perthynas ag ymddygiad y Prif Weinidog wedi'u cyfeirio ato, a'r ffaith y bydd adroddiad Mr Hamilton yn cael ei gyhoeddi wedi i'r ymchwiliad gael ei gwblhau. Mae Mr Hamilton yn berson o gymeriad dilychwin ac yn gymwys iawn yn ei swydd flaenorol fel cyfarwyddwr erlyniadau cyhoeddus ac fel aelod o banel cynghorwyr annibynnol Llywodraeth yr Alban, ac yn berson y gallwn oll fod yn sicr y bydd yn ymchwilio i'r materion hyn yn ddiwyd a heb ofn na ffafriaeth.

Fel aelod o'r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog—[Torri ar draws.] Na, credaf y dylech aros hyd nes y byddaf wedi datblygu fy nadleuon a gosod fy nadansoddiad. Fel aelod o'r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog, rhaid i mi ychwanegu nad wyf yn gwbl argyhoeddedig o bell ffordd mai'r dull a fabwysiadwyd yng nghynnig y Ceidwadwyr yw'r ffordd orau o ymdrin â'r materion hyn, na'i fod yn gyfansoddiadol briodol na'r rôl gywir ar gyfer y pwyllgor hwn. Mae gennyf bryderon difrifol hefyd ynglŷn ag a yw cyfansoddiad y pwyllgor hwn mewn gwirionedd yn bodloni rheolau angenrheidiol cyfiawnder naturiol a fuasai'n berthnasol. Mae'n bwyllgor sy'n gyfrifol am graffu'n wleidyddol ar y Prif Weinidog a'i Lywodraeth, sydd ar wahân i'r ddeddfwrfa yn unol ag arfer seneddol fodern ac yn rhinwedd Deddf Llywodraeth Cymru 2006.

Fodd bynnag, buasai cynnig y Ceidwadwyr yn creu rôl a chyfrifoldeb nas bwriadwyd erioed ar gyfer y pwyllgor hwn, buasai'n drysu ei rôl a buasai'n tresbasu ar, ac yn cymylu'r rhaniad rhwng pwerau a fwriadwyd gan Ddeddf 2006. Buasai'n trawsnewid y pwyllgor, yn y mater hwn, yn bwyllgor ymchwilio i safonau ac ymddygiad, ac mae'n amlwg nad dyna oedd ei fwriad ar unrhyw adeg. Buasai'n rhoi statws pwyllgor lled-farnwrol iddo, neu swyddogaeth led-farnwrol fan lleiaf ac nid yw'n addas ar gyfer hynny.

Mae rheolau cyfiawnder naturiol wedi cael eu hailadrodd mewn llawer o achosion dros y blynyddoedd yn y llysoedd, ac maent yn gymwys, nid yn unig ar gyfer barnwyr a llysoedd sefydledig ond hefyd ar gyfer swyddogaethau a gweithdrefnau barnwrol a lled-farnwrol. Daeth y dadansoddiad mwyaf sefydledig o'r rheolau hyn i'r amlwg mewn achos blaenllaw adnabyddus lle y cododd mater gwrthdaro buddiannau ac yn benodol, y potensial ar gyfer gwrthdaro buddiannau canfyddedig. Yn yr achos hwnnw cafodd y rheolau eu gosod yn glir iawn: nid yn unig fod yn rhaid gweithredu cyfiawnder ond rhaid iddo gael ei weld yn cael ei weithredu hefyd. Mae ymddangosiad neu ganfyddiad o natur ddiduedd yn annerbyniol. Er efallai nad oes unrhyw dystiolaeth na fuasai unigolyn yn gweithredu'n drylwyr ac yn annibynnol, buasai'r ffaith y gallai fod canfyddiad o natur ddiduedd yn ddigon i danseilio hyder y cyhoedd yn y broses.

16:10

I'm very grateful. I am listening with great interest to what he's saying, both in terms of his previous role and his current role. What I'm not clear about at this stage is whether he's saying that the mentioned committee in the motion, which is the Committee for the Scrutiny of the First Minister—it has already been quoted that I've already said it is quite unwieldy for this purpose—whether he thinks that's inappropriate, or whether he's saying it is inappropriate for any parliamentary scrutiny of the First Minister's conduct to take place at all, because I think he's straying dangerously close to that conclusion. 

Rwy'n ddiolchgar iawn. Rwy'n gwrando gyda diddordeb mawr ar yr hyn y mae'n ei ddweud am ei rôl flaenorol ac yn ei rôl bresennol. Yr hyn nad wyf yn glir ei gylch ar hyn o bryd yw a yw'n dweud bod y pwyllgor a grybwyllir yn y cynnig, sef y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog—dyfynnwyd eisoes fy mod wedi dweud ei fod yn eithaf afrosgo at y diben hwn—a yw o'r farn fod hwnnw'n amhriodol, neu a yw'n dweud ei bod yn amhriodol fod unrhyw graffu seneddol ar ymddygiad y Prif Weinidog yn digwydd o gwbl, oherwydd credaf ei fod yn crwydro'n beryglus o agos at y casgliad hwnnw.

No, I'm not coming to that conclusion, because the two matters have been intertwined and have now become a matter of ministerial scrutiny, and also the separation of powers. I think I will lay it out further when I develop my argument in respect of the rules of natural justice, which I think actually also deal with the point. 

In that case, the rules were clearly laid out—justice must not only be done but must be seen to be done, and appearance or perception of impartiality is unacceptable. Even though there might be no evidence that an individual would not act robustly and independently, the fact that there might be a perception would be sufficient to undermine public confidence. I emphasise that point. The judgment in this case reiterated earlier pronouncements on the rules of natural justice where the principle was outlined. It is not merely of some importance but is of fundamental importance that justice should not only be done but should manifestly or undoubtedly be seen to be done. And this principle was confirmed and further clarified as follows: 

'The requirement of due process or natural justice or procedural fairness...and the importance of the absence of bias in a decision maker is in part based on the importance of appearances.'

Presiding Officer, if I am correct in what I say about the quasi-judicial status that would be conferred on the committee, it follows that these rules of natural justice must apply. The committee consists of the Chairs of committees appointed by the political parties, and the role of the committee is inherently political. I have no doubt, as was confirmed by the Counsel General yesterday, that we are all persons of integrity and would do our utmost to be unbiased and impartial. However, bias can be actual or imputed. The purpose of the rules of natural justice in this respect is to ensure public confidence in the process. The committee, no matter what its intentions and best efforts, cannot avoid the inevitable perceived conflict of interest. This would inevitably undermine confidence in the eventual outcome and conclusion of any report produced by the committee under this mandate.

Na, nid wyf yn dod i'r casgliad hwnnw, oherwydd mae'r ddau fater wedi cydblethu a bellach wedi dod yn fater o graffu gweinidogol, a gwahanu pwerau hefyd. Rwy'n credu y gwnaf ei amlinellu ymhellach pan fyddaf yn datblygu fy nadl mewn perthynas â rheolau cyfiawnder naturiol, y credaf eu bod hefyd yn ymdrin â'r pwynt.

Os felly, cafodd y rheolau eu nodi'n glir—nid yn unig y mae'n rhaid gweithredu cyfiawnder, ond rhaid ei weld yn cael ei weithredu, ac mae ymddangosiad neu ganfyddiad o natur ddiduedd yn annerbyniol. Er efallai nad oes unrhyw dystiolaeth na fuasai unigolyn yn gweithredu'n drylwyr ac yn annibynnol, buasai'r ffaith y gallai fod canfyddiad yn ddigon i danseilio hyder y cyhoedd. Pwysleisiaf y pwynt hwnnw. Roedd y dyfarniad yn yr achos hwn yn ailadrodd datganiadau cynharach ar reolau cyfiawnder naturiol lle y cafodd yr egwyddor ei hamlinellu. Mae'n sylfaenol bwysig nid yn unig y dylid gweithredu cyfiawnder ond y dylai gael ei weld yn gweithredu'n amlwg ac yn ddiamwys. A chadarnhawyd yr egwyddor hon a'i hegluro ymhellach fel a ganlyn:

Mae'r gofyniad i sicrhau'r drefn briodol neu gyfiawnder naturiol neu degwch cyfundrefnol... a phwysigrwydd absenoldeb rhagfarn yn y sawl sy'n gwneud penderfyniadau yn seiliedig yn rhannol ar bwysigrwydd ymddangosiad.

Lywydd, os wyf yn gywir yn yr hyn a ddywedaf am y statws lled-farnwrol a fuasai'n cael ei roi i'r pwyllgor, mae'n dilyn fod yn rhaid i'r rheolau cyfiawnder naturiol hyn gael eu cymhwyso. Mae'r pwyllgor yn cynnwys Cadeiryddion pwyllgorau a benodir gan y pleidiau gwleidyddol, ac mae rôl y pwyllgor yn wleidyddol o ran ei hanfod. Nid oes amheuaeth gennyf, fel y cadarnhawyd gan y Cwnsler Cyffredinol ddoe, fod pob un ohonom yn bobl onest ac y buasem yn gwneud ein gorau glas i fod yn ddiduedd ac yn deg. Fodd bynnag, gall rhagfarn fod yn wirioneddol neu'n briodoledig. Diben rheolau cyfiawnder naturiol yn hyn o beth yw sicrhau hyder y cyhoedd yn y broses. Ni all y pwyllgor, ni waeth beth yw ei fwriadau a'i ymdrechion gorau, osgoi'r gwrthdaro buddiannau canfyddedig anochel. Buasai hyn yn anochel yn tanseilio hyder yng nghanlyniad a chasgliad terfynol unrhyw adroddiad a gynhyrchid gan y pwyllgor o dan y mandad hwn.

16:15

Will you give way, just very briefly? Thank you. What about the perception of the bias of Government deciding how it pursues natural justice in this case?

A wnewch chi ildio, yn fyr iawn? Diolch. Beth am y canfyddiad o ragfarn Llywodraeth yn penderfynu sut y mae'n mynd ar drywydd cyfiawnder naturiol yn yr achos hwn?

The point is that, if we give a body a quasi-judicial function, then the rules of natural justice must apply to it and the way it operates so that perceptions of impartiality are absolutely fundamental, and that is why the issue of an independent adviser becomes such an important one. [Interruption.] No, I want to finish my theme.

The investigation—

Y pwynt yw, os ydym yn rhoi swyddogaeth led-farnwrol i gorff, rhaid i reolau cyfiawnder naturiol fod yn berthnasol iddo ac i'r ffordd y mae'n gweithredu fel bod canfyddiadau o natur ddiduedd yn gwbl sylfaenol, a dyna pam y mae mater cynghorydd annibynnol yn dod yn un mor bwysig. [Torri ar draws.] Na, mae arnaf eisiau gorffen fy thema.

Yr ymchwiliad—

Yes, well, you actually need to conclude.

Ie, wel, mewn gwirionedd mae'n rhaid i chi orffen.

You've had seven minutes now, so can you come to the end?

Rydych wedi cael saith munud bellach, felly a wnewch chi ddirwyn i ben?

The investigation has to be independent, a point accepted, I believe, by all party leaders in this Chamber. The process has to be independent. The person conducting the investigation and reporting has to be qualified to carry out such an investigation and robustly independent if the outcome is to be respected and carry public confidence.

We are establishing principles and a precedent in this motion, which will be required to withstand the test of time for the future. Consequently, the proposal for this matter to be referred to an independent adviser under the ministerial code is by far the best and the most appropriate course of action. 

Rhaid i'r ymchwiliad fod yn annibynnol, pwynt sydd wedi'i dderbyn, rwy'n credu, gan arweinwyr yr holl bleidiau yn y Siambr hon. Rhaid i'r broses fod yn annibynnol. Rhaid i'r person sy'n cynnal yr ymchwiliad ac sy'n cyflawni'r adroddiad fod yn gymwys i gynnal ymchwiliad o'r fath ac yn gwbl annibynnol os yw'r canlyniad i gael ei barchu ac yn mynd i ennyn hyder y cyhoedd.

Rydym yn sefydlu egwyddorion a chynsail yn y cynnig hwn, a bydd eu hangen i wrthsefyll prawf amser ar gyfer y dyfodol. O ganlyniad, y cynnig i'r mater hwn gael ei gyfeirio at gynghorydd annibynnol o dan god y gweinidogion yw'r gorau o bell ffordd a'r ffordd fwyaf priodol o weithredu.

I find this afternoon's debate incredibly difficult and uncomfortable. There's much that I would like to say, but I think it would be wise not to say it at this time. In two days' time, we're going to be burying our colleague and friend, and I think there's something unseemly about having this nature of debate while that still hasn't happened. I find it reprehensible the way that people have used this tragedy to settle scores from their time in Government. I think the First Minister, to his credit, has set up two separate independent processes, which is unprecedented. Those need to be given time to draw their conclusions. I note what has been said about then a parliamentary process taking place and I think that that time is the right time—when there's been reflection and evidence and a passage of time—to have that debate.

I have no difficulty with the Committee for the Scrutiny of the First Minister meeting once those reports are published and for the proper process of scrutiny to take place, but today is not that day.

I was struck two weeks ago when we met to pay tribute to Carl Sargeant by the decency shown in this Chamber, and I'm disappointed by the tone that has been struck this afternoon. I was particularly disgusted by the comments of the leader of the opposition from a sedentary position to my colleague Lynne Neagle that she'd taken the shilling—

Rwy'n teimlo bod y ddadl y prynhawn yma yn anhygoel o anodd ac yn anghyfforddus. Mae llawer yr hoffwn ei ddweud, ond credaf y buasai'n ddoeth peidio â'i ddweud ar hyn o bryd. Ymhen deuddydd, byddwn yn claddu ein cyd-Aelod a'n ffrind, ac rwy'n credu bod rhywbeth yn anweddus ynglŷn â chael dadl o'r fath a hynny heb ddigwydd eto. Rwy'n gresynu at y ffordd y mae pobl wedi defnyddio'r drychineb hon i dalu'r pwyth yn ôl o'u hamser yn y Llywodraeth. Credaf fod y Prif Weinidog, er clod iddo, wedi sefydlu dwy broses annibynnol ar wahân, rhywbeth na wnaed erioed o'r blaen. Mae angen rhoi amser i'r rheini ddod i'w casgliadau. Nodaf yr hyn a ddywedwyd am broses seneddol i ddigwydd wedyn ac rwy'n credu mai dyna fydd yr adeg gywir—pan fydd amser wedi bod i fyfyrio a chael tystiolaeth—i gael y ddadl honno.

Ni chaf unrhyw anhawster gyda'r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog yn cyfarfod wedi i'r adroddiadau hynny gael eu cyhoeddi ac i broses graffu briodol ddigwydd, ond nid heddiw yw'r diwrnod hwnnw.

Fe'm trawyd bythefnos yn ôl pan ddaethom at ein gilydd i dalu teyrnged i Carl Sargeant gan y cwrteisi a ddangoswyd yn y Siambr hon, ac rwy'n siomedig ynglŷn â'r cywair a gafwyd y prynhawn yma. Roedd sylwadau arweinydd yr wrthblaid ar ei eistedd i fy nghyd-Aelod, Lynne Neagle, yn arbennig o ffiaidd, ei bod wedi cymryd swllt—

Andrew R.T. Davies a gododd—

Andrew R.T. Davies rose—

I think you've said enough, Mr Davies—

Rwy'n credu eich bod wedi dweud digon, Mr Davies—

Well, he might want to clarify what he said.

Wel, efallai ei fod am egluro'r hyn a ddywedodd.

He can do that in his own time, Llywydd, with respect.  I'm not taking an intervention. I'm not taking—[Interruption.] I'm not taking an intervention. [Interruption.] That's what I heard—

Gall wneud hynny yn ei amser ei hun, Lywydd, gyda pharch.  Nid wyf yn derbyn ymyriad. Nid wyf yn derbyn—[Torri ar draws.] Nid wyf yn derbyn ymyriad. [Torri ar draws.] Dyna'r hyn a glywais—

The Member is not taking an intervention, and the leader of the opposition is to be called at some point and he can clarify his point.

Nid yw'r Aelod yn cymryd ymyriad, ac mae arweinydd yr wrthblaid yn mynd i gael ei alw ar ryw adeg a gall egluro ei bwynt.

The tone of the comments—. Other Members have made reference to the whip being cracked. I assure Members of this Chamber that there is no whip needing to be applied in this afternoon's debate. We are all of one voice in agreeing with this independent process being set up and following that through and at the end of it having a full and open debate. At that time, I shall remove the bite mark from my tongue and speak more freely.

Roedd tôn y sylwadau—. Mae Aelodau eraill wedi cyfeirio at y chwip yn cael ei tharo. Gallaf sicrhau Aelodau'r Siambr hon nad oes angen defnyddio unrhyw chwip yn y ddadl y prynhawn yma. Rydym oll yn gytûn y dylai'r broses annibynnol hon gael ei sefydlu a'i gweithredu a chael dadl lawn ac agored ar ei diwedd. Bryd hynny, byddaf yn cael gwared ar ôl y brathiad ar fy nhafod ac yn siarad yn fwy rhydd.

In the case of an investigation relating to a potential breach of the ministerial code, having a robust independent process is crucial, and I believe that it's right that any complaints against the First Minister relating to the ministerial code must be examined by an external independent adviser. This ensures an effective, rigorous and fair investigation. As the leader of Plaid Cymru said, such a procedure is not unique; it already happens in Scotland. In fact, the importance of an independent person conducting investigations into potential breaches of code of conduct, is already recognised by this Assembly. All Members will be aware that the Standards of Conduct Committee operates on the basis that when a complaint is reported to the standards commissioner about an Assembly Member, it's the commissioner, an independent QC, who investigates the complaint. It's not the committee that investigates.

So, I think it's absolutely right that to consider any potential breach of the ministerial code thoroughly and fairly, it's entirely sensible for an independent adviser to investigate complaints against the First Minister, just as it is for an independent person to investigate a complaint against any Assembly Member.

Yn achos ymchwiliad yn ymwneud ag achos posibl o dorri cod y gweinidogion, mae'n hollbwysig cael proses annibynnol drylwyr, a chredaf ei bod yn iawn y dylai unrhyw gwynion yn erbyn y Prif Weinidog sy'n ymwneud â chod y gweinidogion gael eu harchwilio gan gynghorydd annibynnol allanol. Mae hyn yn sicrhau ymchwiliad effeithiol, trylwyr a theg. Fel y dywedodd arweinydd Plaid Cymru, nid yw gweithdrefn o'r fath yn unigryw; mae'n digwydd eisoes yn yr Alban. Yn wir, mae pwysigrwydd person annibynnol i gynnal ymchwiliadau i achosion posibl o dorri'r cod ymddygiad eisoes yn cael ei gydnabod gan y Cynulliad hwn. Bydd pob Aelod yn ymwybodol fod y Pwyllgor Safonau Ymddygiad yn gweithredu ar y sail mai'r comisiynydd, CF annibynnol, sy'n ymchwilio i gŵyn a adroddir wrth y comisiynydd safonau am Aelod Cynulliad. Nid y pwyllgor sy'n ymchwilio.

Felly, er mwyn ystyried unrhyw achos posibl o dorri cod y gweinidogion yn drylwyr ac yn deg, credaf ei bod hi'n hollol iawn ac yn gwbl synhwyrol i gynghorydd annibynnol ymchwilio i gwynion yn erbyn y Prif Weinidog, fel y mae'n deg i unigolyn annibynnol ymchwilio i gŵyn yn erbyn unrhyw Aelod Cynulliad.

16:20

At the start of my contribution, I wish to place on record that I'm a member of the Committee for the Scrutiny of the First Minister. Can I also stress, particularly to the UKIP Member for Mid and West Wales, I am not a member of any terracotta army—I have my own voice and my own views.

Llywydd, there's no doubt that everyone in this Chamber wishes to see answers to the questions contained within the motion—answers that are derived from a robust and rigorous investigative process. Now, our focus this afternoon is not only to determine the process used to arrive at those answers, but also to ensure that everyone, both inside and outside this institution, believes those answers to be fair and accurate. Only yesterday, the leader of the opposition agreed that there will be an inquiry, irrespective of the decision of the Assembly this afternoon, when he asked the question during First Minister's time. So, with that agreement, surely what's important is to ensure that the process that is followed for this inquiry is rigorous and the outcome is unquestionable.

Ar ddechrau fy nghyfraniad, hoffwn gofnodi fy mod yn aelod o'r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog. A gaf fi bwysleisio hefyd, yn enwedig wrth yr Aelod UKIP dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru, nad wyf yn aelod o unrhyw fyddin deracota—mae gennyf fy llais fy hun a fy marn fy hun.

Lywydd, nid oes unrhyw amheuaeth fod pawb yn y Siambr hon yn dymuno gweld atebion i'r cwestiynau a geir yn y cynnig—atebion sy'n deillio o broses ymchwilio gadarn a thrwyadl. Nawr, ein ffocws y prynhawn yma yw penderfynu ar y broses a ddefnyddir i gyrraedd yr atebion hynny, a sicrhau hefyd fod pawb, y tu mewn a'r tu allan i'r sefydliad hwn, yn credu bod yr atebion hynny'n deg ac yn gywir. Ddoe ddiwethaf, cytunodd arweinydd yr wrthblaid y bydd yna ymchwiliad, waeth beth fydd penderfyniad y Cynulliad y prynhawn yma, pan ofynnodd y cwestiwn yn ystod amser y Prif Weinidog. Felly, gyda'r cytundeb hwnnw, does bosibl nad yr hyn sy'n bwysig yw sicrhau bod y broses sy'n cael ei dilyn ar gyfer yr ymchwiliad hwn yn drwyadl a bod y canlyniad yn ddigwestiwn.

I acknowledge the actions that the First Minister has taken. As I understand, it was in response to a letter that I sent to him on 10 November asking him to undertake that investigation and set it up. But I would make the point that the terms of reference, as I understand, are specific to 2014 and the comments and remarks that have been made in the media for the two weeks that we've been in session here. It does not reflect on the wider allegations that have been levelled at the office of the First Minister and the First Minister himself by the former special adviser.

Rwy'n cydnabod y camau a gymerwyd gan y Prif Weinidog. Fel y deallaf, roedd yn ymateb i lythyr a anfonais ato ar 10 Tachwedd yn gofyn iddo gynnal yr ymchwiliad hwnnw a'i sefydlu. Ond hoffwn wneud y pwynt fod y cylch gorchwyl, yn ôl yr hyn a ddeallaf, yn ymwneud yn benodol â 2014 a'r sylwadau a wnaed yn y cyfryngau yn ystod y pythefnos y buom yn cyfarfod yma. Nid yw'n adlewyrchu'r honiadau ehangach a wnaed yn erbyn swyddfa'r Prif Weinidog a'r Prif Weinidog ei hun gan y cyn-gynghorydd arbennig.

I thank the Member for that intervention, and he's answered—[Inaudible.]

I would have thought that an independent approach, in fact, would be the most obvious way to meet that requirement, and, as he pointed out, he made that request in his own letter to the First Minister, stating that the appointment of an independent third party to conduct an inquiry was an honourable course of action when the First Minister of Scotland faced similar allegations. So, we may ask: what's changed his mind? I think he's tried to highlight that point just now, but if it was honourable on 14 November for Scotland, why isn't it now for Wales?

The motion asks for the Committee for the Scrutiny of the First Minister to undertake this work and whilst the committee is independent of the Welsh Government, it is not, unfortunately, independent of this institution. Now, I'm aware of the arguments that have been raised this afternoon—that this should not be a reason for the committee not to undertake this work. And as the leader of the opposition said yesterday during FMQs, he believes in its integrity and objectivity, and I appreciate that, very much so. But, unfortunately, there are some outside this institution who would question that.

Now, as Lynne Neagle has already said, I hope Members also recognise that I often hold the First Minister and the Welsh Government to account on certain issues; I'm not afraid to be asking those difficult and challenging questions. But as we seek the truth through those answers, we must also be truthful to ourselves and recognise that questions will be raised about our independence. To that extent, I do believe that the leader of the opposition was a little bit naughty yesterday. I won't go into it further, because Lynne Neagle has already raised the points of what Jeremy Miles said, actually on the Sunday Politics Wales show, and I listened to it several times to confirm exactly that. It is important that you look at the context, and the context was that it is not hard to imagine that if the committee reached a different outcome, that would be criticised because it would not be seen as independent. That's the clear context—

Diolch i'r Aelod am yr ymyriad hwnnw, ac mae wedi ateb—[Anghlywadwy.]

Buaswn wedi meddwl mai dull annibynnol, mewn gwirionedd, fuasai'r ffordd fwyaf amlwg o ateb y gofyniad hwnnw, ac fel y nododd, gwnaeth y cais hwnnw yn ei lythyr ei hun at y Prif Weinidog, gan ddweud bod penodi trydydd parti annibynnol i gynnal ymchwiliad yn llwybr anrhydeddus pan oedd Prif Weinidog yr Alban yn wynebu honiadau tebyg. Felly, gallwn ofyn: beth sydd wedi newid ei feddwl? Credaf ei fod wedi ceisio amlygu'r pwynt hwnnw yn awr, ond os oedd yn anrhydeddus ar 14 Tachwedd i'r Alban, pam nad yw felly yn awr i Gymru?

Mae'r cynnig yn gofyn i'r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog gyflawni'r gwaith hwn ac er bod y pwyllgor yn annibynnol ar Lywodraeth Cymru, nid yw, yn anffodus, yn annibynnol ar y sefydliad hwn. Nawr, rwy'n ymwybodol o'r dadleuon a leisiwyd y prynhawn yma—na ddylai hyn fod yn rheswm i'r pwyllgor beidio â gwneud y gwaith hwn. Ac fel y dywedodd arweinydd yr wrthblaid ddoe yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog, mae'n credu yn ei uniondeb a'i wrthrychedd, ac rwy'n gwerthfawrogi hynny'n fawr iawn. Ond yn anffodus, mae rhai y tu allan i'r sefydliad hwn a fuasai'n cwestiynu hynny.

Nawr, fel y dywedodd Lynne Neagle eisoes, gobeithiaf fod yr Aelodau hefyd yn cydnabod fy mod yn aml yn dwyn y Prif Weinidog a Llywodraeth Cymru i gyfrif ar faterion penodol; nid wyf yn ofni gofyn cwestiynau anodd a heriol. Ond wrth inni chwilio am y gwir drwy'r atebion hynny, rhaid inni hefyd fod yn onest â ni'n hunain a chydnabod y bydd cwestiynau'n cael eu codi ynglŷn â'n hannibyniaeth. I'r graddau hynny, rwy'n credu bod arweinydd yr wrthblaid braidd yn ddrygionus ddoe. Nid wyf am ymhelaethu, gan fod Lynne Neagle eisoes wedi codi pwyntiau ynglŷn â'r hyn a ddywedodd Jeremy Miles ar raglen Sunday Politics Wales, a gwrandewais arni sawl gwaith i gadarnhau yn union hynny. Mae'n bwysig edrych ar y cyd-destun, a'r cyd-destun oedd nad yw'n anodd dychmygu pe bai'r pwyllgor yn cyrraedd canlyniad gwahanol, buasai hynny'n cael ei feirniadu am na fuasai'n cael ei ystyried yn annibynnol. Dyna'r cyd-destun clir—

Will you take an intervention? I used to work as a probation officer, okay, and can you imagine a situation where a client of the probation service was able to determine the process by which they were investigated, tried and the situation heard? Can you imagine a situation where that would be allowed to happen and that would be called natural justice? It would never happen, would it?

A wnewch chi dderbyn ymyriad? Roeddwn i'n arfer gweithio fel swyddog prawf, iawn, ac a allwch ddychmygu sefyllfa lle roedd cleient i'r gwasanaeth prawf yn gallu penderfynu ar y broses ar gyfer ymchwilio, profi a chlywed eu sefyllfa eu hunain? A allwch ddychmygu sefyllfa lle y câi hynny ei ganiatáu a lle y câi ei alw'n gyfiawnder naturiol? Ni fuasai byth yn digwydd, na fuasai?

The Member raises one example. There could be other examples that we could raise, so I wish to continue with my answers and my speech.

This issue about the perception of independence—it's already been raised about what people say, but let's be honest, again, and be truthful to ourselves: one member of this committee actually was a Minister in the Assembly Government in 2014; one Member has recently been a member of the Cabinet; another Member's husband was actually a Cabinet Minister within that Assembly. There will always be sceptical views and voices being heard as a consequence of those issues, and it's time to get real and be honest and acknowledge that this will be an excuse used by some to put doubt in people's minds about anything other than a full condemnation of what comes out of this investigation of the First Minister. Now, we don't want that and we don't need it. We don't want the doubt being created.

Now, what the amendment seeks to achieve is the process of an independent analysis of the allegations, leading to the production of a report, and the submission of that report for public scrutiny. For those who argue the Assembly should be allowed to scrutinise the First Minister, that would become public and it will be brought before the Assembly. In fact, the amendment indicates that it will be noted by the Committee for the Scrutiny of the First Minister. So, it will be looked at.

I'm supporting the amendment this afternoon. I believe that this will give the people of Wales the most independent, most rigorous and transparent process of the outcomes that will have confidence, not just in Assembly Members in this institution, not just within this bubble, but in the people outside this institution who cannot point any fingers because of any perceived possibility of non-independence. That's what we—[Inaudible.]

Mae'r Aelod yn nodi un enghraifft. Gallai fod enghreifftiau eraill y gallem eu nodi, felly hoffwn barhau gyda fy atebion a fy araith.

Y mater hwn ynghylch y canfyddiad o annibyniaeth—mae wedi'i godi eisoes o ran beth y mae pobl yn ei ddweud, ond gadewch i ni fod yn onest eto, a pheidio â thwyllo ein hunain: roedd un aelod o'r pwyllgor hwn yn Weinidog yn Llywodraeth y Cynulliad yn 2014 mewn gwirionedd; mae un Aelod wedi bod yn aelod o'r Cabinet yn ddiweddar; roedd gŵr Aelod arall yn Weinidog Cabinet yn y Cynulliad hwnnw. Bydd yna safbwyntiau a lleisiau amheus yn cael eu clywed bob amser o ganlyniad i'r pethau hynny, ac mae'n bryd bod o ddifrif ac yn onest a chydnabod y bydd yn esgus i rai hau amheuaeth ym meddyliau pobl am unrhyw beth heblaw condemniad llawn o'r hyn a ddaw o'r ymchwiliad hwn i'r Prif Weinidog. Nawr, nid ydym eisiau hynny ac nid oes arnom angen hynny. Nid ydym am i'r amheuaeth gael ei chreu.

Nawr, yr hyn y mae'r gwelliant yn ceisio ei cyflawni yw'r broses o ddadansoddi honiadau'n annibynnol, gan arwain at gynhyrchu adroddiad, a chyflwyno'r adroddiad hwnnw i'w graffu'n gyhoeddus. I'r rhai sy'n dadlau y dylid caniatáu i'r Cynulliad graffu ar waith y Prif Weinidog, buasai'n dod yn gyhoeddus ac yn cael ei gyflwyno gerbron y Cynulliad. Yn wir, dengys y gwelliant y bydd yn cael ei nodi gan y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog. Felly, fe edrychir arno.

Rwy'n cefnogi'r gwelliant y prynhawn yma. Credaf y bydd yn rhoi'r broses fwyaf annibynnol, fwyaf trylwyr a mwyaf tryloyw i bobl Cymru ar gyfer sicrhau'r canlyniadau a fydd yn ennyn hyder, nid yn unig Aelodau'r Cynulliad yn y sefydliad hwn, nid yn unig o fewn y swigen hon, ond y bobl y tu allan i'r sefydliad hwn na all bwyntio bys oherwydd unrhyw bosibilrwydd o fethu bod yn annibynnol. Dyna'r hyn rydym—[Anghlywadwy.]

16:25

Galwaf ar arweinydd y tŷ, Julie James.

I call on the leader of the house, Julie James.

Diolch, Llywydd. Thank you very much for the opportunity to respond to this debate this afternoon.

I want to start, I'm afraid, by just putting right something that was said about what I said in the Business Committee, the proceedings of which, I understand, are normally confidential. I abstained from the vote about whether this motion would go forward, on the basis that I had not yet consulted my group about it and on the basis of the likelihood that we would amend it. My understanding and the minutes reflect that discussion.

This debate is about the arrangements, which have now—[Interruption.] No. No, the minutes reflect it. You brought it up—the minutes reflect it.

This debate is about the arrangements that are now to be put in place to look into the allegations that have been made in the last few weeks that the First Minister has breached the ministerial code. Of vital importance is that whatever process is put in place to explore the alleged breaches of the ministerial code, we need to be able to draw a line under this. We cannot be in a position where the validity of any investigation is under question and continued calls for additional inquiries overtake the proceedings of this Assembly.

Clearly, it is essential that scrutiny must be effective and independent and seen to be above party politics. This is one of the reasons that we do not feel that the Committee for the Scrutiny of the First Minister is the appropriate body to take forward alleged breaches of the ministerial code. As mentioned by a number of contributors, the committee is chaired by a Labour Member and has a majority of members who belong to the Labour Party. As the Counsel General made clear and as has been mentioned many times in this Chamber today, our position does not question their integrity to act independently without fear or favour, but reflects the reality of the perception that could be had by the wider public. I, too, heard the disgraceful comment and think the leader of the opposition should withdraw it.

Llywydd, these are allegations that must be properly and thoroughly investigated. As set out by Mick Antoniw, by establishing a special meeting of the Committee for the Scrutiny of the First Minister to undertake such an inquiry, this National Assembly would be blurring the constitutional lines between the Executive and the legislature, lines that this Parliament should keep clear and lines that many from across this Chamber have long argued should be separated, as they are in the Scottish Parliament. It is the National Assembly's—[Interruption.] No, it's the opinion of an Assembly Member who contributed to this debate. It is the National Assembly's legitimate role to scrutinise the Executive, but we should not be putting Members in the position of investigating serious allegations that have been levelled against the First Minister. These are matters that can be and are more appropriately—

Diolch, Lywydd. Diolch yn fawr iawn am y cyfle i ymateb i'r ddadl hon y prynhawn yma.

Rwyf am ddechrau, mae arnaf ofn, drwy gywiro rhywbeth a ddywedwyd am yr hyn a ddywedais yn y Pwyllgor Busnes, a deallaf fod eu trafodion yn gyfrinachol fel arfer. Fe ataliais fy mhleidlais ynglŷn ag a fyddai'r cynnig hwn yn cael ei gyflwyno, ar y sail nad oeddwn eto wedi ymgynghori â fy ngrŵp yn ei gylch ac ar sail y tebygolrwydd y byddem yn ei ddiwygio. Mae fy nealltwriaeth a'r cofnodion yn adlewyrchu'r drafodaeth honno.

Dadl yw hon am y trefniadau sydd gennym yn awr—[Torri ar draws.] Na. Na, mae'r cofnodion yn dangos hynny. Chi soniodd—mae'r cofnodion yn dangos hynny.

Dadl yw hon ynglŷn â'r trefniadau sydd i'w rhoi ar waith yn awr i ymchwilio i'r honiadau a wnaed yn yr ychydig wythnosau diwethaf fod y Prif Weinidog wedi torri cod y gweinidogion. Yr hyn sy'n hanfodol bwysig yw bod angen i ni dynnu llinell o dan hyn pa broses bynnag a roddir ar waith i archwilio'r achosion honedig o weithredu'n groes i god y gweinidogion. Ni allwn fod mewn sefyllfa lle mae dilysrwydd unrhyw ymchwiliad dan amheuaeth a bod galw parhaus am ymchwiliadau ychwanegol yn cael blaenoriaeth ar drafodion y Cynulliad hwn.

Yn amlwg, mae'n rhaid i waith craffu fod yn effeithiol ac yn annibynnol a'i fod yn cael ei weld uwchlaw gwleidyddiaeth plaid. Dyma un o'r rhesymau pam nad ydym yn teimlo mai'r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog yw'r corff priodol i fynd i'r afael â honiadau fod cod y gweinidogion wedi'i dorri. Fel y soniodd nifer o'r cyfranwyr, caiff y pwyllgor ei gadeirio gan Aelod Llafur ac mae'n cynnwys mwyafrif o Aelodau sy'n perthyn i'r Blaid Lafur. Fel yr eglurodd y Cwnsler Cyffredinol ac fel sydd wedi'i grybwyll droeon yn y Siambr hon heddiw, nid yw ein safbwynt yn amau eu gonestrwydd i weithredu'n annibynnol heb ofn na ffafriaeth, ond mae'n adlewyrchu realiti'r canfyddiad a allai fod gan y cyhoedd yn ehangach. Clywais innau hefyd y sylw gwarthus ac rwy'n credu y  dylai arweinydd yr wrthblaid ei dynnu'n ôl.

Lywydd, mae'r rhain yn honiadau sy'n rhaid eu hymchwilio'n briodol ac yn drwyadl. Fel y nododd Mick Antoniw, drwy sefydlu cyfarfod arbennig o'r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog i gynnal ymchwiliad o'r fath, buasai'r Cynulliad Cenedlaethol hwn yn cymylu'r llinellau cyfansoddiadol rhwng y Weithrediaeth a'r ddeddfwrfa, llinellau y dylai'r Senedd hon eu cadw'n glir a llinellau y mae llawer ar draws y Siambr hon wedi dadlau ers amser hir y dylid eu gwahanu, fel sy'n digwydd yn Senedd yr Alban. Barn y Cynulliad Cenedlaethol—[Torri ar draws.] Na, barn Aelod Cynulliad a gyfrannodd at y ddadl hon ydyw. Rôl gyfreithlon y Cynulliad Cenedlaethol yw craffu ar y Weithrediaeth, ond ni ddylem roi Aelodau mewn sefyllfa lle maent yn ymchwilio i gyhuddiadau difrifol yn erbyn y Prif Weinidog. Mae'r rhain yn faterion a all, ac sydd yn fwy priodol—

She seems to me to be making an argument for the dissolution of the Standards of Conduct Committee, because it could be said that all her criticisms of what is being proposed here would apply to that committee too.

Mae'n ymddangos i mi ei bod yn creu dadl dros ddiddymu'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad, oherwydd gellid dweud y buasai ei holl feirniadaeth o'r hyn a gynigir yma yn berthnasol mewn perthynas â'r pwyllgor hwnnw hefyd.

Not in the least. The Standards of Conduct Committee refers allegations to an independent commissioner.

These are matters that can be and are more appropriately dealt with under the ministerial code, but they should be investigated outside the political process and by someone with relevant professional experience. The ministerial code sets out the First Minister's expectations of standards of ministerial behaviour and personal conduct. The code applies equally to the First Minister.

We acknowledge that until now—

Dim o gwbl. Mae'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad yn cyfeirio honiadau at gomisiynydd annibynnol.

Mae'r rhain yn faterion a allai gael eu trin, ac sydd yn cael eu trin yn fwy priodol o dan god y gweinidogion, ond dylid ymchwilio iddynt y tu allan i'r broses wleidyddol a chan rywun sydd â phrofiad proffesiynol perthnasol. Mae cod y gweinidogion yn nodi disgwyliadau'r Prif Weinidog ynglŷn â safonau ymddygiad ac ymddygiad personol gweinidogion. Mae'r cod yr un mor berthnasol i'r Prif Weinidog.

Rydym yn cydnabod, hyd yn hyn—

Will you give way? I'm listening to her very carefully, because, obviously, as leader of the house, she has a wider responsibility—she is leader of the entire house. Is she suggesting that our right, our ability, in fact our duty as Members of this Parliament to ask questions of the First Minister is somehow limited, is somehow curtailed—that there are some no-go areas? Because, as I pointed out to her, I have now received written replies in relation to specific questions, as have other Members, where the First Minister is now using the independent investigation as a shield to proper scrutiny. Surely, as leader of the house, she would not want to defend that.

A wnewch chi ildio? Rwy'n gwrando arni'n ofalus iawn, oherwydd, yn amlwg, fel arweinydd y tŷ, mae ganddi gyfrifoldeb ehangach—hi yw arweinydd y tŷ cyfan. A yw hi'n awgrymu bod ein hawl, ein gallu, ein cyfrifoldeb, mewn gwirionedd, fel Aelodau o'r Senedd hon i ofyn cwestiynau i'r Prif Weinidog wedi'u cyfyngu, rywsut—fod yna rai meysydd nad ydym i fynd iddynt? Oherwydd, fel y dywedais wrthi, rwyf bellach wedi cael atebion ysgrifenedig mewn perthynas â chwestiynau penodol, fel y mae Aelodau eraill, lle mae'r Prif Weinidog bellach yn defnyddio'r ymchwiliad annibynnol fel tarian rhag craffu priodol. Fel arweinydd y tŷ, does bosibl ei bod yn dymuno amddiffyn hynny.

16:30

No, I made no such suggestion. The ministerial code sets out the First Minister's expectations for standards of ministerial behaviour and personal conduct, and applies equally to the First Minister. We acknowledge that, until now, there has been no opportunity for independent assessment of significant concerns raised in relation to the First Minister's adherence to the ministerial code.

There have been many calls—many in this Chamber—for an independent adviser to be appointed to provide a source of independent and external advice on the ministerial code, as happens in Scotland. Indeed, the leader of the opposition referred to this in his letter on 14 November, and indeed referred to the process followed in Scotland, and commended it to the First Minister.

In light of recent events and in line with what happens in Scotland, the ministerial code has been amended to allow for such referrals to be made to an independent adviser where the First Minister deems it necessary. Section 1.4 of the code now provides that the First Minister may ask an independent adviser to provide him with advice on which to base his judgment about any action required in respect of ministerial conduct, and that the adviser's findings will be published. This can apply to any Minister, where appropriate.

Na, ni wneuthum unrhyw awgrym o'r fath. Mae cod y gweinidogion yn nodi disgwyliadau'r Prif Weinidog ar gyfer safonau ymddygiad gweinidogol ac ymddygiad personol, a'r un mor berthnasol i'r Prif Weinidog. Rydym yn cydnabod na fu unrhyw gyfle, hyd yn hyn, i gynnal asesiad annibynnol o'r pryderon sylweddol a godwyd mewn perthynas ag ymlyniad y Prif Weinidog wrth god y gweinidogion.

Cafwyd llawer o alwadau—llawer yn y Siambr hon—am benodi cynghorydd annibynnol i fod yn ffynhonnell o gyngor annibynnol ac allanol ar god y gweinidogion, fel sy'n digwydd yn yr Alban. Yn wir, cyfeiriodd arweinydd yr wrthblaid at hyn yn ei lythyr ar 14 Tachwedd, ac yn wir cyfeiriodd at y broses a ddilynir yn yr Alban, a'i chymeradwyo i'r Prif Weinidog.

Yng ngoleuni digwyddiadau diweddar, ac yn unol â'r hyn sy'n digwydd yn yr Alban, mae cod y gweinidogion wedi'i ddiwygio er mwyn caniatáu atgyfeirio materion o'r fath at gynghorydd annibynnol lle mae'r Prif Weinidog yn tybio bod angen gwneud hynny. Mae adran 1.4 o'r cod bellach yn darparu y gall y Prif Weinidog ofyn i gynghorydd annibynnol roi cyngor iddo seilio ei farn arni am unrhyw gamau sy'n ofynnol mewn perthynas ag ymddygiad gweinidogion, ac y cyhoeddir canfyddiadau'r cynghorydd. Gall hyn fod yn berthnasol i unrhyw Weinidog, lle y bo'n briodol.

Thank you very much for taking the intervention. I wonder: do you accept that there may be an argument that an early parliamentary investigation, if I can put it like that, would actually be of assistance to any independent inquiry, particularly as it is likely to unearth issues that perhaps won't have been foreseen at the time that the independent investigator might have been given a remit to follow?

Diolch yn fawr iawn am dderbyn yr ymyriad. Tybed a ydych yn derbyn y gall fod dadl y buasai ymchwiliad seneddol cynnar, os gallaf ei roi felly, o gymorth mewn gwirionedd i unrhyw ymchwiliad annibynnol, yn enwedig gan ei fod yn debygol o ddatgelu materion na fuasent wedi cael eu rhagweld efallai ar yr adeg y buasai cylch gwaith yr ymchwilydd annibynnol yn ei ddilyn?

No, I don't accept that, actually, and I wouldn't accept that if I were subject to a referral in standards either. The point about this process is that it can apply to any Minister, where appropriate, whereas the procedure proposed by the motion in front of us would only apply to the First Minister.

The code does not prescribe the scope, format or conduct of any inquiry the adviser may be asked to undertake. It is for the adviser to determine how to act on matters referred by the First Minister, as is the case in the Scottish Parliament. 

Over the coming weeks, a panel of several suitably qualified and experienced advisers will be appointed to undertake this work, individually or collectively, for any cases referred in the future. In the meantime, James Hamilton, the current independent adviser to the Scottish Government, has accepted an immediate referral from the First Minister in relation to allegations that have been made that he has breached the ministerial code. The amendment the Welsh Government has laid to the motion in front of the National Assembly today recognises the action we have taken to strengthen the ministerial code for the future, and to start an immediate independent investigation into these allegations.

This investigation will look at the issues that have been aired in this Chamber and in the media in the last couple of weeks, and will determine whether the First Minister breached the ministerial code. We will ensure that the National Assembly, via the Committee for the Scrutiny of the First Minister, receives a copy of Mr Hamilton's report. A fortnight ago, the leader of the Welsh Conservatives, who today asked for a National Assembly committee to look at these allegations, asked the First Minister and the Permanent Secretary to appoint an impartial third party to investigate.

Na, nid wyf yn derbyn hynny, mewn gwirionedd, ac ni fuaswn yn derbyn hynny pe bawn wedi fy nghyfeirio at y pwyllgor safonau ychwaith. Y pwynt am y broses hon yw y gellid ei chymhwyso i unrhyw Weinidog, lle y bo'n briodol, ond ni fuasai modd cymhwyso'r weithdrefn a argymhellir yn y cynnig ger ein bron i neb ond y Prif Weinidog.

Nid yw'r cod yn rhagnodi cwmpas, fformat na dull o gynnal unrhyw ymchwiliad y gellid gofyn i'r cynghorydd ei gynnal. Mater i'r cynghorydd yw penderfynu sut i weithredu ar faterion a gyfeiriwyd gan y Prif Weinidog, fel sy'n wir yn Senedd yr Alban.

Dros yr wythnosau nesaf, bydd panel o sawl cynghorydd cymwys a phrofiadol yn cael ei benodi i gyflawni'r gwaith hwn, yn unigol neu gyda'i gilydd, ar gyfer unrhyw achosion a gyfeirir yn y dyfodol. Yn y cyfamser, mae James Hamilton, cynghorydd annibynnol cyfredol Llywodraeth yr Alban, wedi derbyn atgyfeiriad uniongyrchol gan y Prif Weinidog mewn perthynas â honiadau a wnaed ei fod wedi torri cod y gweinidogion. Mae'r gwelliant y mae Llywodraeth Cymru wedi'i gyflwyno i'r cynnig gerbron y Cynulliad Cenedlaethol heddiw yn cydnabod yn llwyr y camau rydym wedi'u cymryd i gryfhau cod y gweinidogion ar gyfer y dyfodol, ac i ddechrau ymchwiliad annibynnol ar unwaith i'r honiadau hyn.

Bydd yr ymchwiliad hwn yn edrych ar y materion sydd wedi'u gwyntyllu yn y Siambr hon ac yn y cyfryngau dros yr ychydig wythnosau diwethaf, a bydd yn penderfynu a yw'r Prif Weinidog wedi torri cod y gweinidogion. Byddwn yn sicrhau bod y Cynulliad Cenedlaethol, drwy gyfrwng y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog, yn cael copi o adroddiad Mr Hamilton. Bythefnos yn ôl, gofynnodd arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, sydd wedi gofyn heddiw i bwyllgor y Cynulliad Cenedlaethol edrych ar yr honiadau hyn, i'r Prif Weinidog a'r Ysgrifennydd Parhaol benodi trydydd parti diduedd i ymchwilio.

I think I'm speaking on behalf of everybody in this Chamber when I say that we all agree with what you have been setting out, in terms of the ability of an independent adjudicator to ask questions in depth and to conduct a useful role. But will you concede that it has been a grave error for this Government, and previous Governments, to refuse to proactively set up the post of independent adjudicator, and that now, because the Government finds itself in a difficult situation, people see this—perceive this—as I said earlier, as a means of trying to duck public scrutiny? It is too late in order for you to set up this and claim that it is something that, somehow, you always supported. You refused to do this in the past.

Credaf fy mod yn siarad ar ran pawb yn y Siambr hon pan ddywedaf ein bod i gyd yn cytuno â'r hyn rydych wedi'i nodi, o ran gallu dyfarnwr annibynnol i ofyn cwestiynau manwl ac i gyflawni rôl ddefnyddiol. Ond a wnewch chi gyfaddef mai camgymeriad mawr ar ran y Llywodraeth hon, a Llywodraethau blaenorol, oedd gwrthod mynd ati'n rhagweithiol i sefydlu swydd dyfarnwr annibynnol, ac oherwydd bod y Llywodraeth mewn sefyllfa anodd, mae pobl yn gweld hyn—yn canfod hyn—fel y dywedais yn gynharach, fel ffordd o geisio osgoi craffu cyhoeddus? Mae'n rhy hwyr i chi i sefydlu hyn a honni ei fod yn rhywbeth rydych bob amser wedi'i gefnogi, rywsut. Fe wrthodoch chi wneud hyn yn y gorffennol.

On the contrary. I've heard very carefully what Rhun ap Iorweth has said. What I'm saying is very simple and straightforward. There is a correct constitutional position that we are urging this Chamber to look at. I agree that we could have done it earlier. The fact that we didn't do it earlier doesn't make it the wrong solution. In fact, it continues to be the right solution. Putting a different solution in place, which isn't the one you've always called for, because the situation now warrants us to do it, is not the right response to the correct constitutional solution.

Llywydd, we have listened to the arguments of those who proposed the right constitutional solution. I accept that we could have done so earlier, but our amendment reflects the reality of the correct separation of powers. Diolch.

I'r gwrthwyneb. Rwyf wedi gwrando'n ofalus ar yr hyn a ddywedodd Rhun ap Iorwerth. Mae'r hyn rwy'n ei ddweud yn syml iawn. Mae gennym safbwynt cyfansoddiadol cywir rydym yn annog y Siambr hon i edrych arno. Rwy'n cytuno y gallem fod wedi ei wneud yn gynharach. Nid yw'r ffaith na wnaethom hyn yn gynharach yn ei wneud yn ateb anghywir. Yn wir, mae'n parhau i fod yn ateb cywir. Nid rhoi ateb gwahanol ar waith, yn hytrach na'r un rydych bob amser wedi galw amdano, am fod y sefyllfa bellach yn ei gwneud yn galw arnom i wneud hynny, yw'r ymateb iawn i'r ateb cyfansoddiadol cywir.

Lywydd, rydym wedi gwrando ar ddadleuon y rhai a gynigiodd yr ateb cyfansoddiadol cywir. Rwy'n derbyn y gallem fod wedi gwneud hynny'n gynharach, ond mae ein gwelliant yn adlewyrchu realiti'r ffordd gywir o wahanu pwerau. Diolch.

16:35

Galwaf ar Andrew R.T. Davies i ymateb i'r ddadl.

I call on Andrew R.T. Davies to reply to the debate.

Thank you, Presiding Officer. If I may, before I start my contribution, I do want to take issue with the contribution of the Member for Llanelli, accusing me of making an allegation from a sedentary position about Lynne Neagle, the Member for Torfaen. I did not make that. I hold the Member in the highest regard possible, and I do want the record to show that because I know full well that you are a Chair of a scrutiny committee that holds no quarter when that scrutiny is due, and you do make sure that the Government is held to account, and I have seen that in the 10 years that I have seen you here, performing your role as the Member for Torfaen.

The debate today—[Interruption.] The debate today—[Interruption.] The debate today—[Interruption.] The debate today is quite clear. There is a role for this Assembly to play in scrutinising what has come to public attention over the last three weeks. It is unthinkable that any other organisation that had had these accusations made by senior people who worked at the heart of that organisation would not be called to account by this institution. It is regrettable that the house will divide along party lines, and I’m assuming that the party lines are being whipped from the Government’s side for the division to take place.

There are three inquiries that potentially, if this motion were to be carried forward, could happen. The first is the independent inquiry that the Permanent Secretary is working to establish with the family, and has no relevance to what we are debating here today. The second is the inquiry that the First Minister announced only on Thursday of last week, of the independent person to be put in charge of a referral by him over issues that he believes have been raised over the last 14 days. But, what is really important is that there is an inquiry of the Committee for the Scrutiny of the First Minister to look at the overall allegations, accusations—call them what you will—that have been levelled by many people, some anonymously, but by two people in particular who have first-hand experience stretching back to 2009—not just 2014; 2009—and for the entire period that they were in Government.

I will be the happiest person in this Chamber if those allegations can be disproved. There is no one person in this Chamber, surely, who stands for bullying, intimidation and any of the other accusations that have been levelled by individuals during their time in Government. I do draw Members’ attention to this fact: can you name another organisation that, if you had heard in your role as an Assembly Member—I will take the intervention in a minute—if you had heard of another organisation, where you sit on various committees and you scrutinise that organisation, that you would not be bringing forward that organisation to be held to account about the accusations that had been levelled and to take witness statements from the people who had made those accusations?

Diolch i chi, Lywydd. Os caf, cyn i mi ddechrau fy nghyfraniad, hoffwn anghytuno â chyfraniad yr Aelod dros Lanelli, yn fy nghyhuddo o wneud honiad ar fy eistedd am Lynne Neagle, yr Aelod dros Dorfaen. Ni wneuthum hynny. Mae gennyf y parch mwyaf at yr Aelod, ac nid wyf am i'r Cofnod ddangos hynny gan fy mod yn gwybod yn iawn eich bod yn Gadeirydd pwyllgor craffu nad yw'n ymatal pan fo angen craffu, ac rydych yn sicrhau bod y Llywodraeth yn cael ei dwyn i gyfrif , ac rwyf wedi gweld hynny yn y 10 mlynedd y gwelais i chi yma, yn cyflawni eich rôl fel yr Aelod dros Dorfaen.

Mae'r ddadl heddiw—[Torri ar draws.] Mae'r ddadl heddiw—[Torri ar draws.] Mae'r ddadl heddiw—[Torri ar draws.] Mae'r ddadl heddiw yn eithaf clir. Mae rôl i'r Cynulliad ei chwarae yn craffu ar yr hyn a ddaeth i sylw'r cyhoedd dros y tair wythnos diwethaf. Ni ellir dychmygu na fuasai unrhyw sefydliad arall a fuasai wedi cael y cyhuddiadau hyn gan uwch-swyddogion yn gweithio ynghanol y sefydliad hwnnw yn cael eu dwyn i gyfrif gan y sefydliad hwnnw. Mae'n drueni y bydd y tŷ'n rhannu ar hyd llinellau plaid, ac rwy'n rhagdybio bod llinellau plaid yn cael eu chwipio o ochr y Llywodraeth i'r rhaniad ddigwydd.

Ceir tri ymchwiliad a allai ddigwydd, o bosibl, pe bai'r cynnig hwn yn cael ei dderbyn. Y cyntaf yw'r ymchwiliad annibynnol y mae'r Ysgrifennydd Parhaol yn gweithio i'w sefydlu gyda'r teulu, ac nid yw'n berthnasol i'r hyn rydym yn ei drafod yma heddiw. Yr ail yw'r ymchwiliad a gyhoeddwyd gan y Prif Weinidog ddydd Iau diwethaf, gyda'r person annibynnol i gael ei roi yng ngofal atgyfeiriad ganddo ynghylch materion y cred eu bod wedi cael eu codi dros y 14 diwrnod diwethaf. Ond yr hyn sy'n wirioneddol bwysig yw bod yna ymchwiliad gan y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog i edrych ar yr honiadau cyffredinol, cyhuddiadau—beth bynnag yr hoffech eu galw—a wnaed gan lawer o bobl, rhai yn ddienw, ond gan ddau berson yn arbennig sydd wedi cael profiad uniongyrchol yn mynd yn ôl i 2009—nid 2014 yn unig; 2009—ac am yr holl gyfnod roeddent yn y Llywodraeth.

Ni fydd neb yn hapusach na fi yn y Siambr hon os gellir gwrthbrofi'r honiadau hynny. Does bosibl fod yna unrhyw berson yn y Siambr hon sy'n goddef bwlio, bygythiadau ac unrhyw rai o'r cyhuddiadau eraill a wnaed gan unigolion yn ystod eu cyfnod yn y Llywodraeth. Rwy'n tynnu sylw'r Aelodau at y ffaith hon: a allwch enwi sefydliad arall, pe baech wedi clywed yn eich rôl fel Aelod Cynulliad—cymeraf ymyriad mewn munud—pe baech wedi clywed am sefydliad arall, lle rydych yn aelod o bwyllgorau amrywiol ac rydych yn craffu ar waith y sefydliad hwnnw, na fuasech yn dwyn y sefydliad hwnnw i gyfrif ynglŷn â'r cyhuddiadau a wnaed ac yn cymryd datganiadau tystion gan y bobl a wnaeth y cyhuddiadau hynny?

Could you just tell me what your view is as to what would be the most credible in the eyes of the public—a committee outcome of persons who are clearly members of political parties and political appointees, effectively, or an independent adviser?

A allwch ddweud wrthyf beth yw eich barn ynglŷn â beth fuasai'n fwyaf credadwy yn llygaid y cyhoedd—canlyniad pwyllgor o bersonau sy'n amlwg yn aelodau o bleidiau gwleidyddol a phobl wleidyddol a benodwyd, i bob pwrpas, neu gynghorydd annibynnol?

You've hit the nail on the head there, Mick, in fairness, because the independent advisers I've said—and I haven't been corrected on this—will only be looking at the specific referral of the First Minister regarding the allegations that have come forward over the last 14 days. The allegations that are in the public domain about bullying and intimidation stretch back to 2009, and the point that my colleague Paul Davies made in his opening remarks was that each and every member of that committee is elected by the entire house—an important consideration. [Interruption.] We could end up having a debate between ourselves, but I will take another intervention.

Rydych wedi taro'r hoelen ar ei phen, Mick, a bod yn deg, oherwydd fe ddywedais na fydd y cynghorwyr annibynnol—ac nid wyf wedi cael fy nghywiro ar hyn—ond yn edrych ar atgyfeiriad penodol y Prif Weinidog ynghylch yr honiadau a ddaeth i law dros y 14 diwrnod diwethaf. Mae'r honiadau sydd yn y parth cyhoeddus ynglŷn â bwlio a bygwth yn ymestyn yn ôl i 2009, a'r pwynt a wnaeth fy nghyd-Aelod, Paul Davies, yn ei sylwadau agoriadol oedd bod pob aelod o'r pwyllgor hwnnw'n cael eu hethol gan y tŷ cyfan—ystyriaeth bwysig. [Torri ar draws.] Gallem fod yn cael dadl rhwng ein gilydd yn y pen draw, ond fe gymeraf ymyriad arall.

No, the point was very clear. In terms of the issue of public confidence in outcome, which will have the most confidence: an independent adviser or, as you say, a committee of political appointees?

Na, roedd y pwynt yn glir iawn. O ran hyder y cyhoedd yn y canlyniad, pa un fydd yn ennyn fwyaf o hyder: cynghorydd annibynnol neu fel y dywedwch, pwyllgor o ffigurau gwleidyddol a benodwyd?

I think both are important in the public's mind. Ultimately, if an important committee—the premier committee, I would suggest, of this Assembly—of all the Chairs of the Assembly coming together and scrutinising the First Minister on allegations that have been made cannot undertake that scrutiny, then there is something seriously wrong. I will take the intervention in a minute. I do draw on Paul Davies's opening remarks. This committee is convened of the Chairs of the Assembly, who are voted on by the entire Assembly. It is not party appointees. It is not whipped, I assume, like other committees potentially can be on certain votes. As I said in my remarks, there will be no happier person in this Chamber if these allegations can be disproved. It is not a political priority or a political narrative to support bullying, intimidation and a toxic workplace environment. Surely, none of us stands for that, and we need to get to the bottom of these allegations.

Rwy'n credu bod y ddau'n bwysig ym meddwl y cyhoedd. Yn y pen draw, os nad yw pwyllgor pwysig—prif bwyllgor y Cynulliad hwn, buaswn yn awgrymu—o holl Gadeiryddion y Cynulliad yn dod ynghyd ac yn craffu ar y Prif Weinidog ynglŷn â honiadau a wnaed yn gallu cyflawni'r gwaith craffu hwnnw, mae rhywbeth mawr o'i le. Fe gymeraf ymyriad mewn munud. Rwy'n pwyso ar sylwadau agoriadol Paul Davies. Caiff y pwyllgor hwn ei gynnull o blith Cadeiryddion y Cynulliad a etholir gan y Cynulliad cyfan. Nid rhai a benodwyd gan y pleidiau ydynt. Ni chaiff ei chwipio, rwy'n tybio, fel y gallai pwyllgorau eraill gael eu chwipio mewn perthynas â phleidleisiau penodol. Fel y dywedais yn fy sylwadau, ni fydd neb yn hapusach yn y Siambr hon os gellir gwrthbrofi'r cyhuddiadau hyn. Nid yw'n flaenoriaeth wleidyddol na'n naratif gwleidyddol i gefnogi bwlio, bygwth ac amgylchedd gwaith gwenwynig. Yn sicr, nid oes yr un ohonom yn goddef hynny, ac mae angen inni fynd at wraidd yr honiadau hyn.

16:40

I'm grateful to the leader of the opposition for giving way just on this point, because one of the things that I think we've lost focus on in some of this debate is this holding a public parliamentary process by which key questions can be asked. One of the questions I would want to ask, which I will not get to ask now in such a public forum, it looks to me, because we're going to vote a certain way, is: what was the definition of bullying used by the First Minister when he said that no specific allegations of bullying had been made? Because the Welsh Government's own dignity at work policy makes it clear that you don't need to allege bullying; it's a pattern of behaviour that should be investigated, and that's what we can do usefully in an open public arena. And we'd give assurances to the public, not only by having experts who rightly have the legal ability to scrutinise these things independently, but also by challenging that evidence in open, public fora.

Rwy'n ddiolchgar i arweinydd yr wrthblaid am ildio ar y pwynt hwn, oherwydd un o'r pethau y credaf ein bod wedi colli ffocws arno mewn rhai rhannau o'r ddadl hon yw'r syniad hwn o gynnal proses seneddol gyhoeddus ar gyfer gofyn cwestiynau allweddol. Un o'r cwestiynau yr hoffwn eu gofyn, na chaf ei ofyn yn awr mewn fforwm mor gyhoeddus, ymddengys i mi, oherwydd ein bod yn mynd i bleidleisio mewn modd penodol, yw: beth oedd y diffiniad o fwlio a ddefnyddiodd y Prif Weinidog pan ddywedodd na wnaed unrhyw honiadau penodol o fwlio? Oherwydd mae polisi urddas yn y gwaith Llywodraeth Cymru ei hun yn dweud yn glir nad oes angen i chi honni mai bwlio ydyw; mae'n batrwm o ymddygiad y dylid ymchwilio iddo, a gallwn wneud hynny'n ddefnyddiol mewn arena gyhoeddus agored. A buasem yn rhoi sicrwydd i'r cyhoedd, nid yn unig drwy gael arbenigwyr sydd â gallu cyfreithiol yn briodol i graffu ar y pethau hyn yn annibynnol, ond hefyd drwy herio'r dystiolaeth honno mewn fforymau cyhoeddus agored.

I couldn't agree more. It's about understanding whether the allegations in the first instance stack up, what actions were taken when the allegations were made to the First Minister and, above all, what actions were put in place to address the concerns, if they stacked up when they were investigated. And, importantly, who investigated them? Because none of us knows the answers to any of those questions, and they have been asked.

And I ask this question again of the Labour benches: if you were sitting on a committee of an organisation you were scrutinising and senior people within that organisation made these allegations—and I use the word 'allegations', because that's what they are, allegations that need to either be stacked up and proved or disproved—wouldn't you have them before you? Wouldn't you have them before you to give the evidence? Likewise, the people involved in being accused of not doing the actions to address the concerns, wouldn't you have them in to give their side of the argument? That's what this motion is about.

I've heard what people have said about timing, and it is right: when would be the appropriate time to undertake this? We have put this motion before the Assembly today because, as I said, the investigation into the tragedy that flowed from the Cabinet reshuffle is an independent process that is going on by separate inquiry. There is now the investigation that the First Minister has referred himself to, the independent person, which he announced last Thursday. I put my letter in asking him to do that on 10 November. This motion appeared on the order paper last Thursday. I just ask you to draw your own conclusions as to why that came out on the very same day.

I do believe that the public will look unkindly on us as an institution—an institution that, in my view, is the parliament of Wales—and as the democratic representatives of Wales, not having the opportunity to make inquiries and scrutinise the First Minister through the medium of the Committee for the Scrutiny of the First Minister on allegations that have been levelled directly at his office and his actions. As I say again, I don't think that's an unreasonable proposition to ask Members to vote for this afternoon. I do hope that, on reflection, Members will vote to support this motion, will allow the committee to undertake its work and, ultimately, I hope, disprove these allegations, but if they are proved, will offer the recommendations that we need to make sure that there isn't a corner anywhere in public life where such serious accusations can stack up and people feel that they are being neglected, abused and pushed to one side.

Rwy'n cytuno'n llwyr. Mae'n ymwneud â deall a yw'r honiadau'n gwneud synnwyr yn y lle cyntaf, pa gamau a gymerwyd pan wnaed yr honiadau i'r Prif Weinidog ac uwchlaw popeth, pa gamau a roddwyd ar waith i ymdrin â'r pryderon, os oeddent yn gwneud synnwyr pan gawsant eu harchwilio. Ac yn bwysig, pwy a'u harchwiliodd? Oherwydd nid oes neb ohonom yn gwybod yr atebion i unrhyw un o'r cwestiynau hynny, ac maent wedi cael eu gofyn.

A gofynnaf y cwestiwn hwn eto i'r meinciau Llafur: pe baech yn aelodau o bwyllgor sefydliad rydych yn ei graffu a bod uwch-swyddogion yn y sefydliad hwnnw'n gwneud yr honiadau hyn—a defnyddiaf y gair 'honiadau', gan mai dyna ydynt, honiadau y mae angen eu casglu a'u profi neu eu gwrthbrofi—oni fuasech yn eu cael ger eich bron? Oni fuasech yn eu cael ger eich bron i roi'r dystiolaeth? Yn yr un modd, y bobl sy'n cael eu cyhuddo o beidio â gweithredu i fynd i'r afael â'r pryderon, oni fuasech yn eu cael i mewn i roi eu hochr hwy i'r ddadl? Ymwneud â hynny y mae'r cynnig hwn.

Rwyf wedi clywed yr hyn a ddywedodd pobl am amseru, ac mae'n iawn: pa bryd fuasai'r amser priodol i ymgymryd â hyn? Rydym wedi cyflwyno'r cynnig hwn gerbron y Cynulliad heddiw oherwydd, fel y dywedais, mae'r ymchwiliad i'r drasiedi a ddeilliodd o ad-drefnu'r Cabinet yn broses annibynnol sy'n digwydd drwy ymchwiliad ar wahân. Bellach, ceir yr ymchwiliad y cyfeiriodd y Prif Weinidog ei hun ato, y person annibynnol, a gyhoeddodd ddydd Iau diwethaf. Cyflwynais fy llythyr yn gofyn iddo wneud hynny ar 10 Tachwedd. Ymddangosodd y cynnig hwn ar y papur trefn ddydd Iau diwethaf. Gofynnaf i chi ffurfio eich casgliadau eich hunain ynglŷn â pham y daeth allan ar yr un diwrnod.

Nid wyf yn credu y bydd y cyhoedd yn edrych garedig arnom fel sefydliad—sefydliad sydd, yn fy marn i, yn senedd Cymru—ac fel cynrychiolwyr democrataidd Cymru, am beidio â chael cyfle i wneud ymholiadau a chraffu ar y Prif Weinidog drwy gyfrwng y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog ar honiadau a wnaed yn uniongyrchol am ei swyddfa a'i weithredoedd. Fel y dywedaf eto, nid wyf yn meddwl fod hwnnw'n gynnig afresymol i ofyn i'r Aelodau bleidleisio drosto y prynhawn yma. Gobeithiaf y bydd yr Aelodau, ar ôl ystyried, yn pleidleisio i gefnogi'r cynnig hwn, yn caniatáu i'r pwyllgor wneud ei waith ac yn y pen draw, gobeithio, yn gwrthbrofi'r honiadau hyn, ond os cânt eu profi, gobeithiaf y bydd yn cynnig yr argymhellion sydd eu hangen arnom i wneud yn siŵr nad oes cornel yn unman mewn bywyd cyhoeddus lle y gall cyhuddiadau mor ddifrifol grynhoi a lle mae pobl yn teimlo eu bod yn cael eu hesgeuluso, eu cam-drin a'u gwthio o'r neilltu.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais, felly, ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

6. Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): Inswleiddio waliau ceudod
6. Member Debate under Standing Order 11.21(iv): Cavity wall insulation

Yr eitem nesaf yw'r ddadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv), ac rwy'n galw ar Mick Antoniw i wneud y cynnig.

The next item is the Member debate under Standing Order 11.21(iv) and I call on Mick Antoniw to move the motion.

Cynnig NDM6521 Mike Hedges, David Melding, Simon Thomas, Dawn Bowden

Cefnogwyd gan Mick Antoniw, Russell George, Siân Gwellian

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cydnabod y gall inswleiddio waliau ceudod, pan y caiff ei wneud yn gywir mewn eiddo addas, fod yn ffordd gost effeithiol o leihau biliau tanwydd, gan gyfrannu at leihau allyriadau carbon a thlodi tanwydd.

2. Yn credu, fodd bynnag, fod lleiafrif sylweddol o osodiadau yn parhau mewn eiddo anaddas ac eiddo nad yw'n cydymffurfio â safonau gwaith da, a bod ceisio cael iawn am hynny yn aml yn anodd a'r iawndal yn aml yn annigonol neu'n amhosibl ei gael.

3. Yn annog Llywodraeth Cymru i weithio gyda Llywodraeth y DU, Cavity Insulation Guarantee Agency ac eraill i ddarparu iawndal priodol ac iawndal ar gyfer gwaith a gaiff ei osod yn anghywir, ac i gryfhau'r prosesau ar gyfer diogelu defnyddwyr yn y dyfodol.

Motion NDM6521 Mike Hedges, David Melding, Simon Thomas, Dawn Bowden

Supported by Mick Antoniw, Russell George, Siân Gwellian

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Recognises that cavity-wall insulation when correctly installed in suitable properties can be a cost-effective way of reducing fuel bills, thereby contributing to reductions in fuel poverty and carbon emissions.

2. Believes that there remains, however, a significant minority of installations in unsuitable properties that are not complying with standards of good workmanship, and for which seeking redress is often difficult and compensation often inadequate or not possible to obtain.

3. Urges the Welsh Government to work with the UK Government, the Cavity Insulation Guarantee Agency (CIGA) and others to provide proper redress and compensation for incorrect installation, and to strengthen consumer protection going forward.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Presiding Officer, as we approach the festive season, it is perhaps appropriate that we have a debate on an issue that, for those affected, could be fairly described as a pantomime, albeit one with a dark and sinister plot. The cavity wall insulation pantomime has few heroes, but many villains.

First, there are the energy companies. Interested only in meeting UK Government targets, they have little regard for the quality of work carried out or, by extension, whether the intended environmental benefits are being realised. Then there are the rogue installation companies, who target the poorest with aggressive cold-calling techniques, using poorly trained staff who are paid on a commission only basis. Next, we have the Cavity Insulation Guarantee Agency, the so-called ‘independent’ complaints body set up by the industry and populated by the industry and, one might say, for the industry. And, finally, the UK Government who, by setting energy companies targets for fitting cavity wall insulation without first putting a robust oversight framework in place, has encouraged a laissez-faire culture that is characterised by a lack of accountability.

Lywydd, wrth i ni nesáu at y Nadolig, mae'n briodol ein bod yn cael dadl ar fater y gellid, i'r rhai yr effeithir arnynt, ei ddisgrifio'n deg fel pantomeim, er yn un gyda llinyn storïol tywyll a sinistr. Nid oes fawr o arwyr ym mhantomeim inswleiddio waliau ceudod, ond ceir llawer o dihirod.

Yn gyntaf, ceir y cwmnïau ynni. Nid oes ganddynt ddiddordeb mewn dim heblaw cyrraedd targedau Llywodraeth y DU, nid oes ganddynt fawr o barch tuag at ansawdd y gwaith a wneir neu, o'i ymestyn, pa un a yw'r manteision amgylcheddol a fwriadwyd yn cael eu gwireddu. Yna, ceir y cwmnïau gosod twyllodrus, sy'n targedu'r tlotaf â thechnegau galw diwahoddiad ymosodol, gan ddefnyddio staff heb eu hyfforddi'n dda sy'n cael eu talu ar sail comisiwn yn unig. Yna, mae gennym y Cavity Insulation Guarantee Agency, y corff cwynion honedig 'annibynnol' a sefydlwyd gan y diwydiant, gyda gweithwyr o'r diwydiant, ar gyfer y diwydiant, gallech ddweud. Ac yn olaf, mae Llywodraeth y DU sydd, drwy osod targedau i gwmnïau ynni ar gyfer insiwleiddio waliau ceudod heb yn gyntaf roi fframwaith goruchwyliaeth cadarn ar waith, wedi annog diwylliant laissez-faire a nodweddir gan ddiffyg atebolrwydd.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

16:45

Presiding Officer, cavity wall insulation misselling is no laughing matter for the thousands of people who are living with the consequences of inappropriately or badly installed CWI. The cavity wall insulation process is complex and entirely loaded against the consumer. It is routinely sold as 'government backed', a key selling point for unscrupulous installation companies. It is not government backed, and the UK Government needs to act to make this clear. As far back as 2014 the Green Deal Oversight and Registration Body received reports from police forces in Wales, Scotland and Surrey about allegations of fraudulent practices in the CWI market, including larger scale fraud operations and potential cases of money laundering.

The CWI sales person, often having received minimal training, is required to assess a property’s suitability for CWI. Many people have told me about how insubstantial this assessment is. A tick-box exercise is no substitute for an assessment by properly trained professionals. Incidentally, most people do not receive a copy of the assessment document, nor is it a mandatory component of CIGA's complaints process. A further glaring issue is that the assessment appears to ignore the property’s location. Almost all of Wales is located in a category 4 area for wind-driven rain, that is to say, exposed to severe conditions. In such conditions mineral fibre acts as a bridge for moisture to cross through the wall cavity. In 2015 Amber Rudd MP, the then Under-Secretary of State for Energy and Climate Change, was asked if cavity wall insulation should be used in category 4 areas at all. In response she said:

'My recollection is that mostly it should not'.

So, why does the UK Government allow this situation to continue? They could intervene to end this abuse. For example, why does the UK Government allow energy suppliers to contract so many fly-by-night installation companies? They create a mess, then fold, only to reappear in a different guise with the same directors in place. Why doesn’t the UK Government ensure that energy suppliers and installation companies maintain an accurate register of homes where they have fitted CWI? At the moment, even Ofgem doesn't know the full extent of homes that have been fitted. 

Why doesn't the UK Government insist on a testing regime that is fit for purpose? Even Ofgem recognises that problems can materialise a year or more after installation, so surely that has to be reflected in the testing timeline. Ofgem’s requirement for a one-off inspection a few weeks after installation does not make sense. And, finally, why has the UK Government, in a statement in April 2017, meekly accepted the assurances from CIGA that all 3,663 complaints from affected homes in Wales have been resolved? I can tell the UK Government that they absolutely have not.

Now, let’s turn to CIGA. Many people in my constituency and across Wales have complained to CIGA. It is a tortuous process. In 2015, The Daily Telegraph reported that of CIGA’s 11 directors, seven are also directors of companies who manufacture or install CWI; three are involved in lobbying the UK Government on energy efficiency law. When CIGA loses a case and agrees to a cavity wall clearance, it often gives the contract to companies operated by CIGA directors. So much for independence.

It seems to residents as though CIGA does whatever it can to block claims. Until very recently it was, in some cases, operating two guarantees, one of which places stringent maintenance requirements on property owners, many of whom are older or disabled. It left people in the catch-22 position of invalidating their guarantee if they undertook maintenance or having their claim rejected if they failed to undertake maintenance. In the case of my constituent Mr Morgan it was only when he asked for a copy of his guarantee certificate that he became aware of this maintenance clause—and no wonder, as the original certificate listed seven conditions, whilst the copy contained eight conditions. The additional maintenance condition had been inserted without Mr Morgan’s knowledge or consent.

CIGA’s finances are totally inadequate to meet the scale of remedial work that is required. In 2015, it was reported that CIGA had funds to honour less than 1,000 of its 6 million guarantees. Is it any wonder that CIGA’s claims rejection rate is so high? Many of those affected are on low incomes, so it is understandable that the prospect of undertaking an independent survey, costing up to £500, kills off any thought of making a complaint. Instead, they and their children have no choice other than to live in damp and mouldy conditions and to live with the respiratory and other diseases this brings.

Lywydd, nid yw camwerthu inswleiddio waliau ceudod yn fater i chwerthin yn ei gylch i filoedd o bobl sy'n byw gyda chanlyniadau inswleiddio waliau ceudod a wnaed yn amhriodol neu'n wael. Mae proses inswleiddio waliau ceudod yn gymhleth ac yn gweithio'n llwyr yn erbyn y defnyddiwr. Caiff ei werthu fel mater o drefn fel rhywbeth wedi'i 'gefnogi gan y Llywodraeth', pwynt gwerthu allweddol i gwmnïau gosod diegwyddor. Nid yw wedi'i gefnogi gan y Llywodraeth, ac mae angen i Lywodraeth y DU weithredu i wneud hyn yn glir. Mor bell yn ôl â 2014 derbyniodd Corff Cofrestru a Goruchwylio'r Fargen Werdd adroddiadau gan heddluoedd yng Nghymru, yr Alban a Surrey am honiadau o arferion twyllodrus yn y farchnad inswleiddio waliau ceudod, gan gynnwys gweithgaredd twyll ar raddfa fwy ac achosion posibl o wyngalchu arian.

Mae'n ofynnol i'r person sy'n gwerthu inswleiddio waliau ceudod, sy'n aml heb gael fawr iawn o hyfforddiant, asesu addasrwydd eiddo ar gyfer inswleiddio waliau ceudod. Mae llawer o bobl wedi dweud wrthyf pa mor ansylweddol yw'r asesiad hwn. Nid yw ymarfer ticio blychau yn gwneud y tro yn lle asesiad gan weithwyr proffesiynol sydd wedi'u hyfforddi'n briodol. Gyda llaw, nid yw'r rhan fwyaf o bobl yn cael copi o'r ddogfen asesu, ac nid yw ychwaith yn elfen orfodol o broses gwyno CIGA. Mater pellach amlwg iawn yw bod yr asesiad i'w weld yn anwybyddu lleoliad yr eiddo. Mae Cymru i gyd bron wedi'i lleoli yn ardal categori 4 ar gyfer glaw wedi'i yrru gan y gwynt, hynny yw, yn agored i dywydd difrifol. Mewn amgylchiadau o'r fath mae ffibrau mwynau'n gweithredu fel pont i  leithder groesi drwy geudod y wal. Yn 2015 gofynnwyd i Amber Rudd AS, yr Is-Ysgrifennydd Gwladol dros Ynni a Newid Hinsawdd ar y pryd, a ddylid defnyddio inswleiddio waliau ceudod mewn ardaloedd categori 4 o gwbl. Mewn ymateb, dywedodd:

Yn ôl yr hyn a gofiaf, ni ddylid gwneud hynny at ei gilydd.

Felly, pam y mae Llywodraeth y DU yn caniatáu i'r sefyllfa hon barhau? Gallent ymyrryd i roi diwedd ar y camddefnydd hwn. Er enghraifft, pam y mae Llywodraeth y DU yn caniatáu i gyflenwyr ynni gontractio cynifer o gwmnïau gosod amheus? Maent yn creu llanast, yn mynd i'r wal, ac yna'n ailymddangos ar ffurf wahanol gyda'r un cyfarwyddwyr yn eu lle. Pam nad yw Llywodraeth y DU yn sicrhau bod cwmnïau gosod a chyflenwyr ynni yn cadw cofrestr gywir o gartrefi lle maent wedi inswleiddio waliau ceudod? Ar hyn o bryd, nid yw Ofgem hyd yn oed yn gwybod mewn faint yn union o gartrefi y cafodd ei osod.

Pam nad yw Llywodraeth y DU yn mynnu trefn brofi sy'n addas at y diben? Mae Ofgem hyd yn oed yn cydnabod y gall problemau ddigwydd flwyddyn neu fwy ar ôl gosod, felly yn sicr rhaid i hynny gael ei adlewyrchu yn yr amserlen ar gyfer cynnal profion. Nid yw gofyniad Ofgem am archwiliad untro ychydig wythnosau ar ôl gosod yn gwneud synnwyr. Ac yn olaf, pam y mae Llywodraeth y DU, mewn datganiad ym mis Ebrill 2017, wedi derbyn yn llariaidd y sicrwydd gan CIGA fod pob un o'r 3,663 o gwynion gan gartrefi yr effeithiwyd arnynt yng Nghymru wedi'u datrys? Gallaf ddweud wrth Lywodraeth y DU nad yw hynny'n wir o gwbl.

Nawr, gadewch i ni droi at CIGA. Mae llawer o bobl yn fy etholaeth i a ledled Cymru wedi cwyno i CIGA. Mae'n broses drofaus. Yn 2015, adroddodd The Daily Telegraph fod saith o 11 cyfarwyddwr CIGA hefyd yn gyfarwyddwyr cwmnïau sy'n gweithgynhyrchu neu'n inswleiddio waliau ceudod; mae tri yn ymwneud â lobïo Llywodraeth y DU ar gyfraith effeithlonrwydd ynni. Pan fydd CIGA yn colli achos ac yn cytuno i glirio gwaith a wnaed ar inswleiddio waliau ceudod, yn aml mae'n rhoi'r contract i gwmnïau a weithredir gan gyfarwyddwyr CIGA. Naw wfft i annibyniaeth.

Mae'n ymddangos i breswylwyr fel pe bai CIGA yn gwneud popeth yn eu gallu i rwystro hawliadau. Tan yn ddiweddar iawn, mewn rhai achosion, roedd yn gweithredu dwy warant, gydag un ohonynt yn gosod gofynion cynnal a chadw llym ar berchnogion eiddo, gyda llawer ohonynt yn hŷn neu'n anabl. Roedd yn gadael pobl yn y sefyllfa amhosibl o gael eu gwarant wedi'i hannilysu os oeddent yn ymgymryd â gwaith cynnal a chadw, neu fe gaent eu cais wedi'i wrthod os oeddent heb wneud gwaith cynnal a chadw. Yn achos fy etholwr, Mr Morgan, ni ddaeth yn ymwybodol o'r cymal cynnal a chadw hwn hyd nes y gofynnodd am gopi o dystysgrif ei warant—ac nid oes ryfedd, gan fod y dystysgrif wreiddiol yn rhestru saith amod, tra oedd y copi'n cynnwys wyth amod. Roedd yr amod cynnal a chadw ychwanegol wedi'i fewnosod heb yn wybod i Mr Morgan a heb ei ganiatâd.

Mae cyllid CIGA yn hollol annigonol i dalu am yr holl waith adfer sydd ei angen. Yn 2015, adroddwyd bod gan CIGA gronfeydd i dalu am lai na 1,000 o'i 6 miliwn o warantau. A oes unrhyw syndod fod cyfradd wrthod hawliadau CIGA mor uchel? Mae llawer o'r rhai yr effeithiwyd arnynt ar incwm isel, felly mae'n ddealladwy fod y posibilrwydd o gynnal arolwg annibynnol, sy'n costio hyd at £500, yn lladd unrhyw fwriad i wneud cwyn. Yn lle hynny, nid oes ganddynt hwy na'u plant unrhyw ddewis heblaw byw mewn lleithder a llwydni a byw gyda'r clefydau anadlol a mathau eraill o glefyd a ddaw yn sgil hynny.

There is also no evidence that the alternative disputes resolution process, operated by the Centre for Effective Dispute Resolution, is any more effective. My constituent Mr Gray, who is in the public gallery today, is a rare case of CEDR granting a victory. CEDR instructed CIGA to remove the insulation at Mr Gray’s home, which they did, but, in the process, the extraction work caused extensive damage to the external render. Mr Gray’s surveyor’s report recommended a full re-rendering of the property. CIGA refused to act. Mr Gray went back to CEDR, who said there was nothing they could do, and that my constituent’s only option was to take CIGA or the installer to the High Court, which as you will know, is highly expensive. It is often those with the least means that find the process so daunting, and many simply don’t bother complaining. In my opinion, CIGA is simply not fit for purpose. So, where does all this leave the consumer? As the Green Deal Oversight and Registration Body states on its website, 'There is no clear consumer redress path because of complex contracting arrangements'. 

Presiding Officer, I recognise that the motivations behind the various cavity wall insulation schemes are worth while: to provide people, including those in Wales who are in fuel poverty, with a warm home and lower fuel costs and to help the UK to meet its obligations in respect of carbon emissions reduction, but that cannot be the extent of the UK Government’s liability and responsibility. The UK Government, which plans a further 1 million installations, has an obligation to sort this problem out. It is UK Government policy that has inflated this market to its current enormous scale and size—by some measures, worth £800 million. It is the UK Government that failed to apply regulations to protect people from misselling, and it was the UK Government that failed to introduce a transparent, robust process that puts things right and compensates people appropriately.

I acknowledge the action that the Welsh Government has already taken. Ensuring that proposed installations are independently undertaken by properly qualified people will help prevent future misselling. Providing householders with guidance on maintenance will also help. I would, however, ask if there is more we can do within our existing powers. For example, a second assessment at, say, 24 months after installation would provide robust evidence to present to CIGA and remove the burden of cost on the consumer. Fundamentally, it is the energy suppliers who need to be engaged in the process and to take responsibility for the subcontracted work they have directed. They decide which measures they fund and which installer they work with, so they should not be allowed to simply stand back from the problem they have helped create. It may be that the devolution of further energy policy in 2018 will present opportunities to do this, and I would ask the Cabinet Secretary to consider what new options might actually be available to you.

I opened by profiling the villains in this growing scandal, but there are, thankfully, some heroes. Each and every resident who bravely takes a stand against the industry misselling is worthy of recognition. I would like to make a special mention of Pauline Saunders and CIVALLI, the volunteer organisation that is standing up for victims of cavity wall misselling. Pauline and a number of victims of misselling are in the gallery today, and I pay tribute to you all for the work that you do as volunteers.

But, as I said at the beginning of my speech, the process is loaded against the individual. We must be unequivocally on the side of families whose lives have been blighted by this scandal. As a first step, the Welsh Government must establish the precise situation in Wales and publish an action plan. It must recognise that the Welsh Government’s actions to date will not benefit those who have already been missold, so it must include a demand that the UK Government undertakes a full review of the industry, including the regulation of sales, the role of CIGA, the need for a fair redress and compensation process, the role of Ofgem and the responsibilities of the energy companies. It appears to many that there may be a massive industry cover-up, either deliberately
or by complacency. By supporting this motion, we recognise that cavity wall insulation misselling is a growing scandal, and we urge the Welsh Government to do all it can to help achieve justice for victims of misselling and justice for those who will discover themselves to be victims in the coming years. Thank you. 

Nid oes unrhyw dystiolaeth fod proses y dull amgen o ddatrys anghydfod, a weithredir y Ganolfan ar gyfer Datrys Anghydfodau'n Effeithiol, yn fwy effeithiol o gwbl. Mae fy etholwr, Mr Gray, sydd yn yr oriel gyhoeddus heddiw, yn achos prin o'r ganolfan yn caniatáu buddugoliaeth. Cafodd CIGA ei chyfarwyddo gan y ganolfan i gael gwared ar yr inswleiddio o gartref Mr Gray, a gwnaethant hynny, ond yn y broses, achosodd y gwaith cloddio ddifrod helaeth i'r rendr allanol. Argymhellodd adroddiad syrfëwr Mr Gray y dylid ailrendro'r eiddo'n llawn. Gwrthododd CIGA weithredu. Aeth Mr Gray yn ôl at y ganolfan, a ddywedodd nad oedd unrhyw beth y gallent ei wneud, ac mai unig opsiwn fy etholwr oedd mynd â CIGA neu'r cwmni gosod i'r Uchel Lys, ac fel y gwyddoch, mae hynny'n ddrud iawn. Yn aml, y rhai sydd â leiaf o fodd sy'n cael eu brawychu fwyaf gan y broses, a cheir llawer nad ydynt yn trafferthu cwyno. Yn fy marn i, nid yw CIGA yn addas at y diben. Felly, lle mae hyn oll yn gadael y defnyddiwr? Fel y mae Corff Cofrestru a Goruchwylio'r Fargen Werdd yn datgan ar ei wefan, 'Ni cheir llwybr clir ar gyfer digolledu defnyddwyr oherwydd trefniadau contractio cymhleth'.

Lywydd, rwy'n cydnabod bod y cymhellion sydd wrth wraidd yr amrywiol gynlluniau inswleiddio waliau ceudod yn werth chweil: darparu cartref cynnes a chostau tanwydd is i bobl yng Nghymru sy'n byw mewn tlodi tanwydd, a helpu'r DU i gyflawni ei rhwymedigaethau mewn perthynas â lleihau allyriadau carbon, ond ni all hynny fod yn ben draw ar atebolrwydd a chyfrifoldeb Llywodraeth y DU. Mae gan Lywodraeth y DU, sy'n cynllunio i wneud 1 filiwn o osodiadau pellach, rwymedigaeth i ddatrys y broblem hon. Polisi Llywodraeth y DU sydd wedi chwyddo'r farchnad hon i'w maint enfawr presennol—sy'n werth £800 miliwn yn ôl rhai dulliau o fesur. Llywodraeth y DU sydd wedi methu cymhwyso rheoliadau i ddiogelu pobl rhag camwerthu, a Llywodraeth y DU sydd wedi methu cyflwyno proses dryloyw a chadarn ar gyfer unioni camweddau a digolledu pobl yn briodol.

Rwy'n cydnabod y camau a gymerwyd gan Lywodraeth Cymru eisoes. Bydd sicrhau bod gosodiadau arfaethedig yn cael eu cyflawni'n annibynnol gan bobl sydd â chymwysterau priodol yn helpu i atal camwerthu yn y dyfodol. Bydd darparu canllawiau i ddeiliaid tai ar gynnal a chadw yn helpu hefyd. Fodd bynnag, buaswn yn gofyn a oes rhagor y gallwn ei wneud o fewn ein pwerau presennol. Er enghraifft, buasai ail asesiad wedi 24 mis, dyweder, ar ôl gosod yn darparu tystiolaeth gadarn i'w chyflwyno i CIGA ac yn cael gwared ar faich y gost i'r defnyddiwr. Yn y bôn, mae angen i'r cyflenwyr ynni fod yn rhan o'r broses a chymryd cyfrifoldeb dros waith wedi'i is-gontractio a gyfarwyddir ganddynt. Hwy sy'n penderfynu pa fesurau y byddant yn eu hariannu a chyda pha osodwr y maent yn gweithio, felly ni ddylid caniatáu iddynt gamu'n ôl rhag y broblem y maent wedi helpu i'w chreu. Mae'n bosibl y bydd datganoli polisi ynni ymhellach yn 2018 yn cynnig cyfleoedd i wneud hyn, a buaswn yn gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet ystyried pa opsiynau newydd a allai fod ar gael i chi mewn gwirionedd.

Agorais drwy broffilio'r dihirod yn y sgandal gynyddol hon, ond diolch byth, ceir rhai arwyr. Mae pob preswyliwr sy'n sefyll yn ddewr yn erbyn camwerthu gan y diwydiant yn deilwng o gydnabyddiaeth. Hoffwn sôn yn arbennig am Pauline Saunders a CIVALLI, y sefydliad gwirfoddol sy'n sefyll dros ddioddefwyr camwerthu gwaith inswleiddio waliau ceudod. Mae Pauline a nifer o ddioddefwyr camwerthu yn yr oriel heddiw, a hoffwn dalu teyrnged i bawb ohonoch am y gwaith a wnewch fel gwirfoddolwyr.

Ond fel y dywedais ar ddechrau fy araith, mae'r broses wedi'i llwytho yn erbyn yr unigolyn. Rhaid inni sefyll yn ddiamwys ar ochr y teuluoedd y mae eu bywydau wedi'u difetha gan y sgandal hon. Fel cam cyntaf, rhaid i Lywodraeth Cymru sefydlu beth yn union yw'r sefyllfa yng Nghymru a chyhoeddi cynllun gweithredu. Rhaid iddi gydnabod na fydd camau gweithredu Llywodraeth Cymru hyd yn hyn wedi bod o fudd i'r rheini sydd eisoes wedi dioddef camwerthu, felly mae'n rhaid cynnwys galwad ar Lywodraeth y DU i gynnal adolygiad llawn o'r diwydiant, gan gynnwys rheoleiddio gwerthiannau, rôl CIGA, yr angen am broses unioni camweddau a digolledu sy'n deg, rôl Ofgem a chyfrifoldebau'r cwmnïau ynni. Mae'n ymddangos i lawer fod y diwydiant wedi celu'r gwirionedd, naill ai'n fwriadol neu drwy fod yn hunanfodlon. Drwy gefnogi'r cynnig hwn, rydym yn cydnabod bod camwerthu inswleiddio waliau ceudod yn sgandal gynyddol, ac rydym yn annog Llywodraeth Cymru i wneud popeth yn ei gallu i helpu i sicrhau cyfiawnder i ddioddefwyr camwerthu a chyfiawnder i'r rheini a fydd yn dioddef yn y blynyddoedd i ddod. Diolch.

16:55

We debate a very important subject this afternoon, and I was pleased to have the opportunity to co-table this motion, and I commend Mick Antoniw for his initiative in raising this issue. I do want to say that cavity wall insulation does remain an important tool in fighting fuel poverty, but of course it has to be done where appropriate, and it has to be done effectively.

I would like just to say a few words about the latest estimates on fuel poverty from the Welsh Government, that 291,000 households, 23 per cent, are living in fuel poverty. There is some encouragement that these stats are an improvement on 2010 data, but obviously it remains a huge challenge for us. We may be better off in comparison, say, to Scotland, where they have even higher rates of fuel poverty, but there's a huge job of work to be done, and cavity wall insulation is part of the suite of measures that we do need to have. I think it is also important to put this into the wider perspective of other measures that are taken by both the Welsh Government and the UK Government to improve access to efficient fuel and heating systems.

I think, when you come to the actual facts of cavity wall insulation, we need to remember that it's been calculated that, where it is appropriate, it can save up to £150 a year in heating bills, just from the insulation effects. That's obviously the driver for using it where it is effective. Additionally, external walls account for 35 per cent of domestic heat loss, and studies have suggested that, for every square metre of cavity wall insulation, you save a tonne of carbon dioxide over the average life of the building. So, with a typical semi-detached house, that's 80 tonnes or more during the life of that home. So, this is a major contributor, when done well, to reducing emissions of carbon dioxide, as well as, obviously, keeping homes warmer for less.

But, as point 2 of this motion recognises, there is a significant minority—it's not a small number, I concede that—of installations in unsuitable properties, and not complying with the standards of good workmanship. I won't repeat all the points that Mick has made; I think he illustrated the points with great force. There is growing evidence that demonstrates that the industry has much work to do to improve the quality of on-site workmanship. The Building Research Establishment report 'Post Installation Performance of Cavity Wall & External Wall Insulation', a key report in this area, found that not only were some installations completed to a poor standard, there was strong evidence indicating that appropriate maintenance was not being undertaken following the installation of the insulation. So, it really is a concern.

Ultimately, what is the point of promoting and encouraging homes to take up cavity wall insulation if the insulation itself is causing more problems than it's worth? And clearly some people have been led in that direction, and the public purse has been denied efficient use of much-needed resources to tackle fuel poverty. 

Just to mention some of the problems that have been caused by poor insulation practices: dampness and mould, causing unpleasant smells, crumbling plaster, stained walls and, in some cases, properties have fallen considerably in value.

So, I do agree with much of the analysis that Mick has made of this problem of what he says is misselling of cavity wall insulation. I think that it's important that we see an effective joint approach from the Welsh Government and the UK Government. It is easy to place all the blame on the UK Government. I mean, this has been a long-running policy getting on for 25 years, and obviously, there was a Labour Government for much of that time. But it is fair to say that the hard edge of all this now does cut across the work of the Welsh Government, and I do think it's important that we do have an effective survey of those homes that are having a problem, and this was one of the central recommendations of the BRE report that I just referred to. I think that is an appropriate way forward.

There's a lot more I could've said. I think Mick, in fairness, did capture the real concern that the people who have suffered poor practice feel, and I don't think any of us can gainsay that, because it's a fundamental issue. Really bad insulation is completely unacceptable and leads to great, great suffering on the part of those who are affected.

Rydym yn dadlau am bwnc pwysig iawn y prynhawn yma, ac roeddwn yn falch o gael cyfle i gydgyflwyno'r cynnig hwn, ac rwy'n cymeradwyo Mick Antoniw am ei flaengarwch yn codi'r mater hwn. Hoffwn ddweud bod inswleiddio waliau ceudod yn parhau i fod yn offeryn pwysig yn y frwydr yn erbyn tlodi tanwydd, ond wrth gwrs, mae'n rhaid ei wneud lle bo hynny'n briodol, ac mae'n rhaid iddo gael ei wneud yn effeithiol.

Hoffwn ddweud ychydig eiriau am yr amcangyfrifon diweddaraf ynglŷn â thlodi tanwydd gan Lywodraeth Cymru, fod 291,000 o aelwydydd, 23 y cant, yn byw mewn tlodi tanwydd. Mae'r ffaith fod yr ystadegau hyn yn welliant ar ddata 2010 yn rhoi peth calondid, ond yn amlwg mae'n dal i fod yn her enfawr i ni. Efallai ei bod yn well arnom mewn cymhariaeth â'r Alban, dyweder, lle mae ganddynt gyfraddau hyd yn oed yn uwch o dlodi tanwydd, ond mae gwaith enfawr i'w wneud, ac mae inswleiddio waliau ceudod yn rhan o gyfres o fesurau y mae angen i ni eu cael. Credaf hefyd ei bod hi'n bwysig rhoi hyn ym mhersbectif ehangach y mesurau eraill a roddir ar waith gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU i wella mynediad at systemau tanwydd a gwresogi effeithlon.

Pan edrychwch ar ffeithiau gwirioneddol inswleiddio waliau ceudod, credaf fod angen i ni gofio'r cyfrif a wnaed y gallai, lle y bo'n briodol, arbed hyd at £150 y flwyddyn mewn biliau gwresogi, o effeithiau inswleiddio yn unig. Yn amlwg, dyna yw'r sbardun ar gyfer ei ddefnyddio lle mae'n effeithiol. Yn ogystal, drwy waliau allanol y collir 35 y cant o wres domestig, ac mae astudiaethau wedi awgrymu eich bod yn arbed tunnell o garbon deuocsid ar gyfartaledd am bob metr sgwâr o waliau ceudod a inswleiddir dros oes yr adeilad. Felly, yn achos tŷ pâr cyffredin, mae hynny'n 80 tunnell neu fwy dros oes y cartref. Felly, mae hyn yn cyfrannu'n sylweddol, o'i wneud yn dda, at leihau allyriadau carbon deuocsid, yn ogystal â chadw cartrefi'n gynhesach am lai o arian wrth gwrs.

Ond fel y mae pwynt 2 y cynnig hwn yn cydnabod, ceir lleiafrif sylweddol—nid yw'n nifer fach, rwy'n cyfaddef hynny—o osodiadau mewn eiddo anaddas a gwaith nad yw'n cydymffurfio â safonau crefftwaith da. Nid af i ailadrodd y pwyntiau a wnaeth Mick; credaf ei fod wedi darlunio'r pwyntiau'n rymus. Ceir tystiolaeth gynyddol sy'n dangos bod gan y diwydiant lawer o waith i'w wneud i wella ansawdd crefftwaith ar safleoedd. Gwelodd adroddiad Sefydliad Ymchwil Adeiladu 'Post Installation Performance of Cavity Wall & External Wal Insulation', adroddiad allweddol yn y maes hwn, fod safon peth o'r gwaith a gwblhawyd yn wael, a bod tystiolaeth gref i ddangos nad oedd gwaith cynnal a chadw priodol yn cael ei wneud ar ôl inswleiddio. Felly, mae'n destun pryder go iawn.

Yn y pen draw, beth yw'r pwynt hyrwyddo ac annog cartrefi i fanteisio ar gynlluniau inswleiddio waliau ceudod os yw'r gwaith inswleiddio ei hun yn achosi mwy o broblemau na'i werth? Ac mae'n amlwg fod rhai pobl wedi cael eu harwain i'r cyfeiriad hwnnw, ac ni wnaed defnydd effeithlon o adnoddau mawr eu hangen o'r pwrs cyhoeddus i fynd i'r afael â thlodi tanwydd.

Os caf sôn am rai o'r problemau a achoswyd gan arferion inswleiddio gwael: lleithder a llwydni, sy'n achosi arogleuon annymunol, plastr yn briwsioni, staenio waliau ac mewn rhai achosion, mae gwerth eiddo wedi gostwng yn sylweddol.

Felly, rwy'n cytuno â llawer o ddadansoddiad Mick o'r broblem hon y mae'n ei galw'n gamwerthu gwaith inswleiddio waliau ceudod. Credaf ei bod yn bwysig ein bod yn gweld dull effeithiol ar y cyd gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU. Mae'n hawdd gosod y bai i gyd ar Lywodraeth y DU. Hynny yw, mae hwn wedi bod yn bolisi hirsefydlog ers bron i 25 mlynedd, ac yn amlwg, cafwyd Llywodraeth Lafur am lawer o'r amser hwnnw. Ond mae'n deg dweud bod ymyl galed hyn bellach yn torri ar draws gwaith Llywodraeth Cymru, a chredaf ei bod hi'n bwysig i ni gael arolwg effeithiol o'r cartrefi sy'n wynebu problemau, a dyma oedd un o argymhellion canolog adroddiad y Sefydliad Ymchwil Adeiladu rwyf newydd gyfeirio ato. Credaf fod honno'n ffordd briodol ymlaen.

Mae llawer mwy y gallwn fod wedi ei ddweud. A bod yn deg, rwy'n credu bod Mick wedi mynegi'r pryder gwirioneddol y mae'r bobl sydd wedi dioddef yn sgil ymarfer gwael yn ei deimlo, ac ni chredaf y gall unrhyw un ohonom wadu hynny, oherwydd mae'n fater sylfaenol. Mae inswleiddio gwael iawn yn gwbl annerbyniol ac yn arwain at ddioddefaint mawr iawn i'r rhai yr effeithir arnynt.

17:00

Mae'n bleser gen i gymryd rhan yn y ddadl. Dadl ydy hi yn y bôn am degwch a chwarae teg. Mae'n fater sy'n effeithio ar fywydau miloedd o bobl yng Nghymru. Mae insiwleiddio waliau ceudod wedi'i osod mewn bron i 14 miliwn o gartrefi ledled y Deyrnas Unedig, ond mewn 3 miliwn o'r rheini, mae o wedi achosi problemau mawr.

Cafodd y math yma o insiwleiddio ôl-weithredol ei hyrwyddo gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig, Llywodraeth Cymru a chwmnïau ynni, yn ogystal â chynghorau lleol, a'r nod cychwynnol oedd i leihau costau ynni oddeutu £250 y flwyddyn i bob cartref, ac hefyd, wrth gwrs, i fodloni targedau effeithlonrwydd ynni y Llywodraeth.

Mewn llawer o achosion yn fy etholaeth i yn Arfon, nid yw insiwleiddio waliau ceudod ddim wedi cael y canlyniad yna, ond yn hytrach, mae o wedi achosi problemau megis llwydni du, lleithder, pydru sych a difrod i addurniadau a dodrefn. Ac wedyn, mae'r lleithder, yn ei dro, wedi achosi problemau iechyd: asthma a phroblemau anadlu, heb sôn am straen a phryder. Ac, er ei bod hi'n broblem sylweddol, nid oes ymchwil wedi cael ei wneud, o unrhyw fath, y medrwn ni alw'n sylweddol, na galwad cyhoeddus i bobl ddod ymlaen er mwyn adnabod dioddefwyr a chynnig help iddyn nhw.

Cafodd llawer o'r math yma o insiwleiddio ei osod gan gwmnïau ynni neu gan eu his-gontractwyr nhw, fel rhan o gynlluniau Bargen Werdd ac ECO Llywodraeth y Deyrnas Unedig, a llawer o ddefnyddwyr yn teimlo eu bod nhw'n gallu ymddiried mewn cynllun a oedd yn cael ei gefnogi gan y Llywodraeth. Nid oedden nhw'n cwestiynu addasrwydd eu heiddo ar gyfer y math yma o insiwleiddio, nac yn cwestiynu gallu'r gosodwyr i'w gosod yn gywir.

Mae'n wir dweud, hyd yn hyn, y bu'r broses iawndal drwy'r Cavity Insulation Guarantee Agency yn anfoddhaol, efo pobl fregus yn dal i ddioddef mewn cartrefi llaith. Mae cynllun gwarantu'r diwydiant wedi siomi llawer o ddioddefwyr, ac mae'r gosodwyr a'r asiantaeth efo hanes o beidio â chymryd y cwynion o ddifrif, gwrthod cynnig mesurau cywiro a gwrthod cynnig iawndal digonol. Mae yna ddiwylliant o osgoi ac anwybyddu ymholiadau cwsmeriaid, methu â darparu atebion llawn i gwestiynu syml a gwadu cyfrifoldeb.

Mae cwmnïau ynni megis E.ON, SSE, Npower ac EDF yn dal i wthio insiwleiddio waliau ceudod, er bod Nwy Prydain wedi rhoi'r gorau i gynnig hyn beth amser yn ôl. Ac, fel y clywsom ni, mae rhaglen Nyth Llywodraeth Cymru—y Llywodraeth yma—yn dal i annog pobl i gael insiwleiddio waliau ceudod wedi'i osod yn y wlad yma, er bod y problemau yn parhau. Mae llawer o'r cwmnïau a gyflawnodd y gosodiadau wedi mynd i'r wal erbyn hyn, ac felly dim ond yr asiantaeth warant sydd gan bobl ar ôl i droi ato fo. Mae dioddefwyr wedi beirniadu'r asiantaeth am fethu ag ymateb yn briodol i bryderon ynglŷn ag insiwleiddio sydd wedi cael ei osod yn wael neu insiwleiddio sydd wedi'i osod mewn eiddo anaddas.

Yn Arfon, mae Hywel Williams AS wedi bod yn hynod weithgar yn ceisio cefnogi etholwyr. Rydym ni wedi gweld, hyd yma, 80 a mwy o achosion, ac yn yr achosion yna, nid oes gan neb gopi o'r adroddiad cyn-osod a ddylai fod wedi cael ei gwblhau gan y gosodwr cyn cychwyn gwaith insiwleiddio. Ac mae hyn er gwaethaf y ffaith bod CIGA yn parhau i ddatgan y cynhaliwyd asesiadau cyn-osod ar gyfer pob eiddo ac na fyddai'r insiwleiddio wedi cael ei osod os nad oedd yr eiddo yn addas. Mae'n ddrwg iawn gen i, ond nid dyna'r profiad rydym ni wedi ei gael yn Arfon.

Mae un etholwr yn Arfon wedi bod yn brwydro efo'r problemau am bron i bedair blynedd. Aeth y cwmni gosod gwreiddiol i'r wal ac mae'r asiantaeth wedi gwrthod cyfrifoldeb ers dros ddwy flynedd. O'r diwedd, maen nhw wedi cynnig tynnu'r deunydd insiwleiddio allan o un wal, ond rydw i'n deall gan arbenigwyr yn y maes echdynnu fod tynnu insiwleiddio allan o un wal yn creu mannau oer ac yn debygol o waethygu'r broblem yn y tymor hir. Felly, nid ydy hynny'n foddhaol o gwbl.

Mae Hywel Williams wedi bod yn gweithredu ers blynyddoedd i ddarganfod atebion a sicrhau tegwch i etholwyr Arfon a Chymru, ac rydw i'n gwybod bod yna eraill wedi helpu llawer yng Nghymru sydd wedi dioddef. Ac ie, rydw i hefyd yn diolch i Pauline Saunders a CIVALLI am eu gwaith pwysig yn y maes yma. Mae'n hen bryd i'r miloedd sydd wedi cael profiadau hollol annerbyniol yn sgil insiwleiddio waliau ceudod gael chwarae teg, ac rydw i'n diolch yn fawr iawn i Mick, Mike a'r gweddill am ddod â'r ddadl yma gerbron.

It’s a great pleasure to take part in this debate. It is a debate about fairness and it’s an issue that affects the lives of thousands of people in Wales. Cavity wall insulation has been installed in almost four million homes across the United Kingdom, but in three million of those it has caused a great deal of problems.

This kind of insulation, retrospective insulation, was promoted by the United Kingdom Government, the Welsh Government and energy companies as well as local councils. The initial aim was to decrease energy costs by about £250 a year for each home and to meet energy efficiency targets set by the Government.

In many cases in my consistency in Arfon, cavity wall insulation hasn’t had that effect. Rather, it has caused problems such as mould, damp, dry rot and damage to fixtures and fittings. The dampness in its turn has caused health problems, asthma, breathing problems, without mentioning anxiety and worry. Even though it is a significant problem, there’s no research undertaken of any kind that we can call significant, or a public call for people to come forward to acknowledge those who have suffered as a result.

Much of this insulation was installed by energy companies or by their subcontractors as part of the Green Deal and ECO schemes of the United Kingdom Government. Many people felt that they could trust such schemes that were supported by the Government. They didn’t question how appropriate their properties were for this insulation or the ability of the installers to do so properly.

It’s true to say that the compensation process through the CIGA has been unsatisfactory, with vulnerable people still suffering in damp homes. Now, the guarantee scheme of the industry has disappointed many and the installers and the agency have a history of not taking complaints seriously and rejecting or refusing to offer redress and sufficient compensation. There’s a culture of ignoring customer requests and a failure to provide full responses to simple questions and denying responsibility.

Energy companies such as E.ON, SSE, Npower and EDF are still promoting CWI, even though British Gas stopped doing this some time ago. And as we heard, the Nest programme of this Welsh Government is still encouraging people to install CWI in this country, despite the problems continuing. Many of the companies that installed CWI have failed by now. People only have the guarantee agency to turn to. People have criticised the agency for failing to respond appropriately to concerns about poorly installed or insulation installed in unsuitable properties.

In Arfon, Hywel Williams MP has been active in trying to support constituents. We’ve seen hitherto 80 or more cases and in those cases nobody has a copy of the pre-installation report that should have been completed by the installer before installing the CWI. This despite the fact that CIGA continues to state that pre-installation reports were undertaken for all properties and that insulation would not have been installed if the property wasn't appropriate. But I’m sorry to say that that isn’t the experience we’ve had in Arfon.

One constituent in Arfon has been battling with these problems for almost four years, and the installation company has since gone bust and the agency has refused responsibility for over two years. At last, they’ve offered to withdraw the insulation from one wall, but I understand from one expert in the extraction industry that withdrawing it from one wall can cause cold spots that can lead to deterioration in the long term. So, that’s not a solution at all.

Hywel Williams has been taking action for years to seek answers and fairness for constituents in Arfon and in Wales, and I know that there are others who’ve helped a great deal in Wales. I also thank Pauline Saunders and CIVALLI for their important work in this area. It’s about time for the thousands who’ve had totally unacceptable experiences as a result of CWI to receive fair play. I thank Mick and Mike and the rest very much for bringing this debate forward.

17:05

Thank you, Deputy Presiding Officer. First of all, can I thank Mick for the very detailed background to, and analysis of, actually, the issues leading to the tabling of this motion? So, I personally just want to add a few comments of my own to support what Mick has already said, particularly in relation to the impact on some of my constituents.

What became apparent to me very early on in my tenure as an AM was that I started to see a pattern emerging in my casework and in some of the correspondence that I was receiving from constituents, and it's a pattern that actually continues today, relating to people who've had cavity wall insulation work undertaken in their homes. The pattern has become relatively familiar. So, we get the promotion of insulation works, we get householders taking up the offers of insulation work only to find that, at some point after that, problems such as damp start arising, and it becomes quickly apparent that the cases coming to my attention were not isolated, which I didn't realise at that time, but formed part of a much wider pattern. I'm very grateful to Assembly colleagues as we've researched and worked together to establish the nature and extent of these problems. I'm sorry to say that it doesn't seem that this is going to be an easy situation to resolve.

There are a mix of issues in this whole problem that range from lack of preparatory surveys, which we've heard Siân and Mick talk about, by suitably qualified staff, leading to inappropriate work being undertaken on the homes and inappropriate work then being undertaken in social housing stock without the knowledge of landlords, and those landlords now having to pay to remove some of the insulation work that's been completed, a complete lack of accountability or accreditation on the part of contractors who've undertaken the insulation work, and the weakness of the guarantee that Mick was talking about in the sector. In truth, the Cavity Insulation Guarantee Agency does not appear to be fit for purpose; indeed, it appears overwhelmed by the scale of the issues that it's facing. That's why I chose to add my name to this motion.

It allows me to report on cases like the elderly constituent who had cavity wall insulation installed almost two years ago via a Government scheme and, as a result, she's now experiencing major damp problems throughout her property. The constituent has approached the contractor, and the contractor stated that, in their opinion, the damp is related to condensation and that there's nothing further that they can do. Luckily, in this case, the contractor is still trading and the constituent is now in the process of starting a claim with CIGA as she has a 25-year guarantee. Unfortunately, for many others, where the contractor is no longer in business, taking such a case is not always straightforward, leaving some homeowners facing huge bills as they have to rectify the work themselves.

This motion supports the cause of constituents like this, facing inconvenience and costs, after defective insulation work has been carried out. In almost every case, these costs were not anticipated or budgeted for, and, in many cases, are eating into valuable pension moneys or savings and, in the worst cases, are putting people into debt when they have to borrow money to rectify the work. And then there are the costs for social landlords, where they're having to spend money on corrections to their properties, money that cannot now be spent on expanding or improving their housing stock.

There is, of course, an ongoing need to understand more about the problems and to extend our understanding of how it came about, and there must be lessons to be learned—especially as we continue to retrofit older properties to become more energy efficient. But perhaps more pressing is to ensure that we have a system that is fit for purpose going forward; a system that can assist householders as consumers; a system that delivers greater guarantees and security for consumers. As I said at the start, there is no quick fix to this problem, but we must be willing to improve the situation, going forward. 

Diolch i chi, Ddirprwy Lywydd. Yn gyntaf oll, a gaf fi ddiolch i Mick am y cefndir manwl iawn, a'r dadansoddiad, mewn gwirionedd, o'r problemau a arweiniodd at gyflwyno'r cynnig hwn? Felly, yn bersonol rwyf am ychwanegu ychydig o fy sylwadau fy hun i gefnogi'r hyn a ddywedodd Mick eisoes, yn enwedig mewn perthynas â'r effaith ar rai o fy etholwyr.

Yr hyn a ddaeth yn amlwg i mi'n gynnar iawn yn fy nghyfnod fel AC oedd fy mod wedi dechrau gweld patrwm yn dod yn amlwg yn fy ngwaith achos a pheth o'r ohebiaeth a gawn gan etholwyr, ac mae'n batrwm sy'n parhau heddiw mewn gwirionedd, yn ymwneud â phobl sydd wedi cael gwaith inswleiddio waliau ceudod wedi'i wneud yn eu cartrefi. Mae'r patrwm wedi dod yn weddol gyfarwydd. Felly, gwelwn waith inswleiddio'n cael ei hyrwyddo, cawn ddeiliaid tai yn manteisio ar y cynnig o waith inswleiddio, ac yna'n canfod problemau ar ryw bwynt wedyn megis lleithder yn dechrau codi, a daw'n amlwg yn gyflym nad achosion unigol a ddôi i fy sylw, ac nid oeddwn yn sylweddoli ar y pryd, ond roeddent yn ffurfio rhan o batrwm ehangach o lawer. Rwy'n ddiolchgar iawn i gyd-Aelodau yn y Cynulliad gan ein bod wedi ymchwilio ac wedi gweithio gyda'n gilydd i ganfod natur a graddau'r problemau hyn. Mae'n ddrwg gennyf ddweud nad yw'n ymddangos bod hon yn mynd i fod yn sefyllfa hawdd ei datrys.

Ceir cymysgedd o broblemau'n rhan o'r broblem hon sy'n amrywio o ddiffyg arolygon paratoi y clywsom Siân a Mick yn siarad amdanynt gan staff â chymwysterau addas, gan arwain at wneud gwaith amhriodol yn y cartrefi a gwaith amhriodol wedyn i'r stoc dai cymdeithasol heb yn wybod i landlordiaid, a'r landlordiaid hynny bellach yn gorfod talu i gael gwared ar beth o'r gwaith inswleiddio a gwblhawyd, diffyg atebolrwydd neu achrediad ar ran contractwyr sydd wedi gwneud gwaith inswleiddio, a gwendid y warant y soniai Mick amdani yn y sector. Mewn gwirionedd, nid yw'n ymddangos bod y Cavity Insulation Guarantee Agency yn addas i'r diben; yn wir, mae'n ymddangos eu bod wedi'u llethu gan faint y problemau y maent yn eu hwynebu. Dyna pam y dewisais ychwanegu fy enw at y cynnig hwn.

Mae'n caniatáu i mi adrodd ar achosion fel yr etholwr oedrannus a gafodd waith inswleiddio waliau ceudod wedi'i wneud bron ddwy flynedd yn ôl drwy gynllun Llywodraeth ac o ganlyniad i hynny, mae hi bellach yn cael problemau mawr gyda lleithder drwy ei heiddo i gyd. Mae'r etholwr wedi siarad â'r contractwr, a dywedodd y contractwr fod y lleithder yn gysylltiedig â chyddwysiad yn eu barn hwy ac nad oes unrhyw beth pellach y gallant ei wneud. Yn ffodus, yn yr achos hwn, mae'r contractwr yn dal i fasnachu ac mae'r etholwr bellach wrthi'n dechrau ar y broses o wneud cais i CIGA gan fod ganddi warant 25 mlynedd. Yn anffodus, i lawer o bobl eraill, lle nad yw'r contractwr yn gweithredu mwyach, nid yw dwyn achos o'r fath gerbron bob amser yn syml, gan adael rhai perchnogion tai i wynebu biliau mawr gan fod yn rhaid iddynt unioni'r gwaith eu hunain.

Mae'r cynnig hwn yn cefnogi achos etholwyr fel hyn, sy'n wynebu anghyfleustra a chostau, wedi i waith inswleiddio diffygiol gael ei gyflawni. Ym mhob achos bron, ni ragwelwyd y costau hyn ac ni chyllidebwyd ar eu cyfer, ac mewn llawer o achosion, maent yn bwyta i mewn i arian pensiwn gwerthfawr neu arbedion ac yn yr achosion gwaethaf, maent yn peri i bobl fynd i ddyled pan fydd yn rhaid iddynt fenthyca arian i gywiro'r gwaith. Ac mae costau wedyn i landlordiaid cymdeithasol, lle maent yn gorfod gwario arian ar gyweirio eu heiddo, arian na ellir ei wario mwyach ar ehangu neu wella eu stoc dai.

Ceir angen parhaus i ddeall mwy am y problemau wrth gwrs, ac i ehangu ein dealltwriaeth o sut y digwyddodd, a rhaid bod gwersi i'w dysgu—yn enwedig wrth inni barhau i ôl-osod eiddo hŷn i allu defnyddio ynni'n fwy effeithlon. Ond efallai fod mwy o frys i sicrhau bod gennym system sy'n addas at y diben yn y dyfodol; system a all helpu deiliaid tai fel defnyddwyr; system sy'n rhoi mwy o sicrwydd a diogelwch i ddefnyddwyr. Fel y dywedais ar y dechrau, nid oes ateb hawdd i'r broblem hon, ond mae'n rhaid inni fod yn barod i wella'r sefyllfa wrth symud ymlaen.

17:10

Thanks to Mick Antoniw and the other various Members who were responsible for bringing today's debate. I think we're not going to have as much media interest in this debate as in the previous one, but it is an important subject, especially to householders who've suffered from poorly installed cavity wall insulation, or CWI. Now, Mick, in his well-researched speech, which opened today's debate, highlighted many of the problems in securing compensation for poor installations, partly because of the lack of teeth of CIGA, and he hinted at possible conflicts of interest with CIGA and its connections to the industry in general. Siân Gwenllian was talking about the consequent health issues that can arise with poorly installed CWI, so I think that there is a case for us to try and push, here, for anything that would help redress the situation. So, there is a case for greater consumer protection and for better standards across the industry.

Properly installed CWI should make a strong contribution towards tackling the problem of fuel poverty, as David Melding spoke about in his contribution. He quoted a figure of £150 of savings. I've got a figure coming from the Energy Saving Trust, which estimates that £225 can be saved annually on fuel bills in an average detached house through properly installed CWI. Because of these kinds of savings, an average household can recoup the installation cost, potentially, within four years. We are keen, in UKIP, to deal effectively with fuel poverty, so this is a positive measure that we could back, and we do. Another major benefit is in cutting down on carbon dioxide emissions, so an improvement in the CWI industry would also have a positive effect on the environment. And, as you'll all be aware, UKIP is always keen on policies that benefit the environment, so we support today's motion.

Diolch i Mick Antoniw a'r amryw o Aelodau eraill a oedd yn gyfrifol am gyflwyno'r ddadl heddiw. Nid wyf yn credu y bydd cymaint o ddiddordeb gan y cyfryngau yn y ddadl hon â'r un flaenorol, ond mae'n bwnc pwysig, yn enwedig i ddeiliaid tai sydd wedi dioddef yn sgil gwaith inswleiddio waliau ceudod a wnaed yn wael. Nawr, yn ei araith i agor y ddadl heddiw, araith a oedd wedi ei hymchwilio'n dda, amlinellodd Mick lawer o'r problemau gyda sicrhau iawndal am waith gwael, yn rhannol oherwydd diffyg dannedd CIGA, ac awgrymodd y gallai fod gwrthdaro buddiannau posibl rhwng CIGA a'i chysylltiadau â'r diwydiant yn gyffredinol. Roedd Siân Gwenllian yn sôn am y problemau canlyniadol i iechyd sy'n gallu deillio o inswleiddio waliau ceudod wedi'i wneud yn wael, felly credaf fod achos dros geisio gwthio yma am unrhyw beth a fuasai'n helpu i unioni'r sefyllfa. Felly, ceir achos dros fwy o amddiffyniad i ddefnyddwyr a safonau gwell ar draws y diwydiant.

Dylai inswleiddio waliau ceudod o'i wneud yn gywir gyfrannu'n helaeth tuag at fynd i'r afael â phroblem tlodi tanwydd, fel y dywedodd David Melding yn ei gyfraniad. Dyfynnodd ffigur o £150 o arbedion. Mae gennyf ffigur gan yr Ymddiriedolaeth Arbed Ynni, sy'n amcangyfrif y gellir arbed £225 yn flynyddol ar filiau tanwydd mewn tŷ sengl cyffredin drwy waith inswleiddio waliau ceudod a wnaed yn briodol. Oherwydd y mathau hyn o arbedion, gall cartref cyffredin adennill y gost o osod o fewn pedair blynedd o bosibl. Yn UKIP, rydym yn awyddus i ymdrin yn effeithiol â thlodi tanwydd, felly mae hwn yn fesur cadarnhaol y gallem ei gefnogi, ac rydym yn gwneud hynny. Un fantais fawr arall yw ei fod yn lleihau allyriadau carbon deuocsid, felly buasai gwella'r diwydiant inswleiddio waliau ceudod yn cael effaith gadarnhaol ar yr amgylchedd hefyd. Ac fel y mae pawb ohonoch yn gwybod, mae UKIP bob amser yn hoffi polisïau sydd o fudd i'r amgylchedd, felly rydym yn cefnogi'r cynnig heddiw.

I'm also pleased to take part in this debate. I thank Mick Antoniw and others—other Members—for bringing this forward. It's encouraging, to a point, that other Members are experiencing or have got constituents that have experienced the same issues as mine; I don't feel alone. I think Dawn Bowden alluded to that as well.

In my contribution, I would like to highlight the plight of one of my elderly constituents. Her only income is a state pension and she now lives in a damp 1950s property on an exposed hilltop location in Montgomeryshire. What she contends is that her home has been severely affected by damp since receiving a Welsh Government-funded grant for cavity wall insulation in 2005, which, according to her GP, is having a detrimental effect on her health. She believes that her property was one of those that was unsuitable for receiving cavity wall insulation, due to its very exposed position, located on a hilltop some 800m above sea level, which is, of course, susceptible to wind-driven rain. Two subsequent CIGA inspections found that the cavity wall insulation appeared to have been installed in compliance with system designer and British Board of Agrément specifications. As a result, and due to the lack of available evidence to the contrary, and lack of financial resource to challenge this decision further, my constituent has been unsuccessful at arbitration and is unable to seek redress. So, as you can imagine, she's greatly frustrated by this and, of course, I feel frustrated as well that I don't feel that I can give her any other further course of action as well.

A Building Research Establishment report has found that the majority of Wales is in an area of very severe exposure to wind and rain, and therefore is an unsuitable location for receiving cavity wall insulation. The BRE report also identifies concerns as to the effectiveness of the insulation guarantee mechanism that is available to residents. From the evidence obtained during the completion of the report, none of the 24 sites included as part of the study were successful with claims through the insulation guarantee mechanism. But the response from CIGA in general stated that the failure was not down to the inspection but other reasons such as lack of maintenance or occupier behaviour.

Now, I do have great concerns that my constituent’s home—and others like it—was unsuitable to receive cavity wall insulation in the first place due to its very exposed position. From my own investigation, I’ve found that—I can only assume that the penetration of the wind-driven rain, which soaked through to the cavity wall insulation and to the internal walls—. It can only be assumed, I think, that the dampness affecting the cavity wall insulation has exacerbated the deterioration of the external and internal walls, which provides the reasoning that CIGA gives for contravening the 25-year guarantee.

The Government-funded grant scheme to provide cavity wall insulation is aimed towards those with limited income and the most vulnerable members of the community. So, I am concerned that a Welsh Government grant scheme that my constituent received for cavity wall insulation has left her in the lurch and failed to help her in her time of need. So, I would be grateful if the Minister, in response to this debate, could perhaps give some advice to my constituent going forward: what action the Government intends to take to provide some redress with regard to compensation, and what plans the Government has to work with partners to review the effectiveness of the insulation guarantee mechanisms to strengthen consumer protection in this area.  

Rwyf innau hefyd yn falch o gymryd rhan yn y ddadl hon. Diolch i Mick Antoniw ac eraill—Aelodau eraill—am gyflwyno hyn. Mae'n galonogol, i raddau, fod Aelodau eraill yn profi, neu ag etholwyr sydd wedi dioddef yr un problemau â fy etholwr i; nid wyf yn teimlo ar fy mhen fy hun. Rwy'n credu bod Dawn Bowden wedi cyfeirio at hynny yn ogystal.

Yn fy nghyfraniad, hoffwn dynnu sylw at drafferthion un o fy etholwyr oedrannus. Ei hunig incwm yw pensiwn y wladwriaeth ac mae hi bellach yn byw mewn eiddo llaith o'r 1950au ar ben bryn agored yn Sir Drefaldwyn. Mae hi'n honni bod ei chartref wedi ei effeithio'n ddifrifol gan leithder ers derbyn grant a ariennir gan Lywodraeth Cymru tuag at inswleiddio waliau ceudod yn 2005, sydd, yn ôl ei meddyg teulu, yn niweidio ei hiechyd. Mae hi'n credu bod ei heiddo yn un o'r rhai a oedd yn anaddas ar gyfer inswleiddio waliau ceudod oherwydd ei safle agored iawn ar ben bryn oddeutu 800m uwchben lefel y môr, sydd, wrth gwrs, yn agored i law a yrrir gan y gwynt. Canfu dau arolwg CIGA dilynol ei bod yn ymddangos bod gwaith ar inswleiddio waliau ceudod wedi ei wneud yn unol â manylebau cynllunydd y system a'r British Board of Agrément. O ganlyniad, ac oherwydd diffyg tystiolaeth i'r gwrthwyneb, a diffyg adnoddau ariannol i herio'r penderfyniad hwn ymhellach, ni fu fy etholwr yn llwyddiannus wrth gymrodeddu ac ni all hawlio iawn. Felly, fel y gallwch ddychmygu, mae hi'n rhwystredig iawn ynglŷn â hyn ac wrth gwrs, rwy'n teimlo'n rhwystredig hefyd am nad wyf yn teimlo y gallaf gynnig llwybr gweithredu pellach iddi ychwaith.

Mae adroddiad gan y Sefydliad Ymchwil Adeiladu wedi canfod bod y rhan fwyaf o Gymru mewn ardal sy'n agored iawn i wynt a glaw, ac mewn lleoliad anaddas felly ar gyfer gwaith inswleiddio waliau ceudod. Mae'r adroddiad gan y Sefydliad Ymchwil Adeiladu hefyd yn nodi pryderon ynglŷn ag effeithiolrwydd trefniadau'r warant inswleiddio sydd ar gael i breswylwyr. O'r dystiolaeth a gafwyd wrth gwblhau'r adroddiad, ni fu'r un o'r 24 safle sydd wedi'u cynnwys yn rhan o'r astudiaeth yn llwyddiannus gyda'u hawliadau drwy drefniadau'r warant inswleiddio. Ond dywedodd yr ymateb gan CIGA yn gyffredinol nad oedd y methiant i'w briodoli i'r arolwg ond ei fod yn deillio o resymau eraill megis diffyg cynnal a chadw neu ymddygiad meddiannydd.

Nawr, mae gennyf bryderon mawr fod cartref fy etholwr—ac eraill tebyg iddo—yn anaddas i gael gwaith inswleiddio waliau ceudod wedi'i wneud iddo yn y lle cyntaf oherwydd ei safle agored iawn. O fy ymchwil fy hun, rwyf wedi canfod—ni allaf ond tybio bod treiddiad y glaw a yrrir gan y gwynt, a dreiddiodd drwodd i'r gwaith inswleiddio ac i'r waliau mewnol—. Ni ellir ond tybio, rwy'n credu, fod y lleithder sy'n effeithio ar y gwaith inswleiddio wedi gwaethygu dirywiad y waliau allanol a mewnol, sy'n darparu'r sail resymegol y mae CIGA yn ei chynnig dros dorri'r warant 25 mlynedd.

Mae'r cynllun grant a ariennir gan y Llywodraeth ar gyfer inswleiddio waliau ceudod wedi ei anelu at rai ag incwm cyfyngedig ac aelodau mwyaf bregus y gymuned. Felly, rwy'n pryderu bod cynllun grant gan Lywodraeth Cymru a gafodd fy etholwr tuag at inswleiddio waliau ceudod wedi ei gadael mewn twll ac wedi methu ei helpu pan oedd hi angen help. Felly, buaswn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog, wrth ymateb i'r ddadl hon, roi rhywfaint o gyngor i fy etholwr yn y dyfodol: pa gamau y mae'r Llywodraeth yn bwriadu eu cymryd i sicrhau rhywfaint o iawndal, a pha gynlluniau sydd gan y Llywodraeth i weithio gyda phartneriaid i adolygu effeithiolrwydd trefniadau'r warant inswleiddio er mwyn cryfhau amddiffyniad i ddefnyddwyr yn y maes hwn.  

17:15

I’m very pleased to see this motion being debated in the Chamber today, and I’d like to thank the Members for bringing this forward. As Mick Antoniw says, we must pay tribute to everyone who has come forward today. My constituent, Pauline Saunders, who is in the public gallery today, is a tenacious campaigner and, I think, recognised by many of us around this Chamber. I'd like to commend Pauline for all of the work that she has done on behalf of many people in Wales and the UK.

As we’ve heard, thousands of people have been adversely affected by the poor installation of cavity wall insulation, and today I am going to focus on Pauline’s experience. Pauline’s semi-detached home had always been free from damp. But shortly after the cavity wall insulation, the wallpaper began to bubble and wood panelling became mouldy, with walls damp to the touch. Pauline contacted Mark Group, the initial installers, who sent a surveyor to inspect the property. They said that the damp issue was due to property maintenance. And having had no previous issues with the property, Pauline knew that this did not seem likely. The company offered no solution, responsibility or compensation for the problems.

Following this, Pauline requested that a CIGA surveyor inspect the property. CIGA offer a 25-year guarantee if anything goes wrong with an installation. Knowing this, she asked specifically about the rubble in the wall. It was through Pauline’s own research that she knew that cavity wall insulation should never be carried out if there is debris within the cavity. Even after insisting that CIGA conduct checks thoroughly, my constituent was told that no debris was present. It was only when her husband removed a brick from the wall that they found copious amounts within the cavity.

Eventually, Pauline received £1,750 in compensation, and the insulation was removed. But she only received this after a report that was sent to her in error. The report stated:

‘The property was and is unsuitable for cavity wall insulation and should not have been insulated.’

Now, that is scandalous. Without that report, which was never intended for her eyes, she believes that she would never have received the compensation.

Although her case has been resolved, Pauline realised that her experience had unearthed genuine concerns with how the industry dealt with their customers. She thought that many others would be in a similar position, but less able to present their claims. Many who contacted Pauline were elderly and vulnerable and they financially struggled with the persistent problems caused by unsuitable insulation. It was at this point that Pauline, along with others, formed CIVALLI— the Cavity Insulation Victims Alliance. Since then, she has continued to campaign tirelessly for residents who have been the victim of poor workmanship or installations that should never have happened in the first place.

Pauline has proven herself to be a force to be reckoned with and is an inspiration. The testimonies of people who have been helped by CIVALLI prove how much of an impact Pauline and other volunteers have had. One said: 

'She gave us well informed advice each step of the way, which has helped enormously...Without Pauline’s support and advice I don’t know where we’d be. We are so grateful. She is a wonderful, passionate and driven lady who deserves a medal!' 

And I think we all agree with that.

Pauline and others at CIVALLI did this entirely voluntarily, helping others to navigate the minefield and tortuous process, as Mick has already said. While CIVALLI have been tremendously successful in highlighting these issues and providing support to victims, it's important that we, as Assembly Members, and the Welsh Government act to protect those who have been affected and who are vulnerable from falling into this position. That's why I'm proud to speak for this motion today, firstly to pay tribute to my constituent, Pauline Saunders, for all she's done and continues to do, and secondly to urge the Welsh Government to work with and press the UK Government and CIGA to provide proper accountability and compensation for incorrect insulation. It's crucial that we strengthen our consumer protection to ensure that no-one has to go through the same difficulties as my constituent and many others in Wales.

Rwy'n falch iawn o weld y cynnig hwn yn cael ei drafod yn y Siambr heddiw, a hoffwn ddiolch i'r Aelodau am gyflwyno hyn. Fel y dywed Mick Antoniw, rhaid inni dalu teyrnged i bawb sydd wedi dod yma heddiw. Mae fy etholwr, Pauline Saunders, sydd yn yr oriel gyhoeddus heddiw, yn ymgyrchydd dygn a chredaf fod llawer ohonom o amgylch y Siambr hon yn cydnabod hynny. Hoffwn ganmol Pauline am yr holl waith y mae wedi'i wneud ar ran llawer o bobl yng Nghymru a'r DU.

Fel y clywsom, mae miloedd o bobl wedi dioddef yn sgil y gwaith gwael a wnaed ar inswleiddio waliau ceudod, a heddiw rwy'n mynd i ganolbwyntio ar brofiad Pauline. Roedd cartref Pauline, sy'n dŷ pâr, bob amser wedi bod yn rhydd o leithder. Ond yn fuan ar ôl inswleiddio waliau ceudod, dechreuodd swigod ymddangos yn y papur wal a llwydodd y paneli pren, ac roedd y waliau'n teimlo'n llaith. Cysylltodd Pauline â Mark Group, y gosodwyr gwreiddiol, a yrrodd syrfëwr i archwilio'r eiddo. Dywedodd fod y lleithder yn deillio o waith cynnal a chadw ar yr eiddo. Ac am nad oedd wedi cael unrhyw broblemau blaenorol gyda'r eiddo, gwyddai Pauline nad oedd hyn yn debygol. Ni chynigiodd y cwmni unrhyw ateb, cyfrifoldeb na iawndal am y problemau.

Yn dilyn hyn, gofynnodd Pauline i syrfëwr CIGA archwilio'r eiddo. Mae CIGA yn cynnig gwarant 25 mlynedd os aiff rhywbeth o'i le ar waith gosod. Gan wybod hyn, gofynnodd yn benodol am y rwbel yn y wal. Drwy ymchwil Pauline ei hun fe wyddai na ddylid inswleiddio waliau ceudod os oes malurion yn y ceudod. Hyd yn oed ar ôl mynnu bod CIGA yn cynnal gwiriadau'n drylwyr, dywedwyd wrth fy etholwr nad oedd unrhyw falurion yn bresennol. Pan symudodd ei gŵr fricsen o'r wal, daethant o hyd i ddigonedd o falurion yn y ceudod.

Yn y pen draw, cafodd Pauline £1,750 mewn iawndal, a chafodd y gwaith inswleiddio ei dynnu. Ond ni fuasai wedi ei gael oni bai bod adroddiad wedi'i anfon ati mewn camgymeriad. Nodai'r adroddiad:

Roedd yr eiddo, ac mae'r eiddo'n anaddas ar gyfer inswleiddio waliau ceudod ac ni ddylai fod wedi'i insiwleiddio.

Nawr, mae hynny'n warthus. Heb yr adroddiad hwnnw, na fwriadwyd iddi ei weld, mae'n credu na fyddai byth wedi cael yr iawndal.

Er bod ei hachos wedi ei ddatrys, sylweddolodd Pauline fod ei phrofiad wedi datgelu pryderon gwirioneddol ynglŷn â sut roedd y diwydiant yn trin ei gwsmeriaid. Roedd hi o'r farn y byddai llawer o bobl eraill mewn sefyllfa debyg, ond yn llai abl i wneud hawliad. Roedd llawer o'r bobl a gysylltodd â Pauline yn oedrannus ac yn agored i niwed ac roeddent yn ei chael hi'n anodd ymdopi'n ariannol gyda'r problemau parhaus a achoswyd gan inswleiddio anaddas. Ar y pwynt hwn, aeth Pauline ati gydag eraill i ffurfio CIVALLI—y gynghrair i ddioddefwyr gwaith inswleiddio waliau ceudod. Ers hynny, mae wedi parhau i ymgyrchu'n ddiflino ar ran preswylwyr sydd wedi dioddef yn sgil gwaith gwael neu waith na ddylai fod wedi digwydd yn y lle cyntaf.

Mae Pauline yn rym go iawn ac yn ysbrydoliaeth. Mae tystiolaeth pobl sydd wedi cael cymorth gan CIVALLI yn profi faint o effaith y mae Pauline a gwirfoddolwyr eraill wedi'i chael. Dywedodd un:

Rhoddodd gyngor hyddysg i ni ar bob cam o'r ffordd ac mae hynny wedi helpu'n fawr... Heb gymorth a chyngor Pauline nid wyf yn gwybod ble y buasem. Rydym mor ddiolchgar. Mae'n wraig wych, angerddol a brwd sy'n haeddu medal! 

Ac rwy'n credu ein bod i gyd yn cytuno â hynny.

Fe wnaeth Pauline ac eraill yn CIVALLI hyn yn gyfan gwbl wirfoddol, gan helpu pobl eraill i lywio'r tir peryglus a'r broses drofaus, fel y dywedodd Mick eisoes. Er bod CIVALLI wedi bod yn llwyddiannus iawn wrth dynnu sylw at y materion hyn a darparu cymorth i dioddefwyr, mae'n bwysig ein bod ni, fel Aelodau Cynulliad a Llywodraeth Cymru yn gweithredu i ddiogelu'r rhai yr effeithir arnynt ac sy'n agored i niwed rhag wynebu'r sefyllfa hon. Dyna pam rwy'n falch o siarad o blaid y cynnig hwn heddiw, yn gyntaf i dalu teyrnged i fy etholwr, Pauline Saunders, am bob dim a wnaeth ac y mae'n parhau i wneud, ac yn ail i annog Llywodraeth Cymru i weithio gyda Llywodraeth y DU a CIGA ac i bwyso arnynt i ddarparu atebolrwydd ac iawndal priodol am waith inswleiddio gwallus. Mae'n hollbwysig ein bod yn atgyfnerthu ein hamddiffyniad i ddefnyddwyr er mwyn sicrhau nad oes yn rhaid i unrhyw un fynd drwy'r un anawsterau â fy etholwr a llawer o rai eraill yng Nghymru.

17:20

Thank you. Can I Call the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs, Lesley Griffiths?

Diolch. A gaf fi alw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig, Lesley Griffiths?

Thank you, Deputy Presiding Officer. I, too, welcome this opportunity to discuss this very important matter, which continues to concern Members and their constituents. It's something I recognised in my written statement of 13 June, where I set out the actions we were taking to address the problem.

We are all aware of the serious hardship that cavity wall insulation failure can cause, particularly to vulnerable households who are often the priority for such measures. These are households who, with good intentions, believed it would keep their homes warmer and their fuel bills down. Cavity wall insulation is a cost-effective way of reducing fuel bills when installed correctly. The Cavity Insulation Guarantee Agency, known as CIGA, has been the largest guarantee provider for cavity wall insulation and is also a competent person scheme operator under our building regulations.

Data from CIGA indicates there have been 67,630 CWI installations carried out in Wales under their competent person scheme from its introduction in October 2010 to this month. Since 1995, CIGA have issued over 330,000 guarantees here in Wales. Their data indicates that there have been just over 4,167 Welsh complaints, which equates to a complaint rate of 1.26 per cent. Although, as a percentage, this is small, when there are problems, the consequences can be devastating, as Mick pointed out. Having effective redress where failure does happen is crucial. This is something that, clearly, from the correspondence I receive, has been brought into question, and so has been the focus of our discussions with CIGA.

My written statement identified three main areas of concern. They are: the quality of pre-installation assessments, the information given to householders, and the process for redress when things go wrong. From 1 October this year, I made changes to strengthen the requirements for building regulations competent person schemes responsible for CWI in Wales. One of the main changes now requires the pre-installation building inspection to be independently checked before the installation is carried out. This, I hope, will go a long way in reducing insulation being installed in unsuitable properties. A further change requires a more frequent surveillance regime by scheme operators. Again, this should result in fewer non-compliance installations and will also identify any bad practice by installers.

The importance of maintaining your property following cavity wall insulation is crucial. CIGA have developed a property care pack for householders, advising on the need to maintain their homes. This is encouraging, as the need for maintenance must be highlighted to the householder before they make the decision to have the work done.

Cavity wall insulation is offered to some of the poorest homes in Wales, and households must be clear on their obligations if they are to avoid the risk of subsequent failure and invalidating their warranty. I know this is something CIVALLI has recognised, and it's an area that we have raised with CIGA. 

As I've mentioned CIVALLI, like others, I too want to take this opportunity to pay tribute to Pauline Saunders and the work she and her group have done over the years in raising awareness and helping households. I'm very pleased she and others have joined us in the public gallery today.

Whilst the actions I have highlighted should help reduce the number of future failures, this does not help households already faced with cavity wall insulation failure. Dealing with these legacy claims has therefore been a key point of discussion with CIGA. CIGA have made changes to their complaints-handling system and appointed a consumer champion. Whilst this is encouraging, I have directed my officials to continue to meet with CIGA and others to identify further positive action in relation to consumer redress, as it is imperative we continue to ensure effective redress is available. 

The bulk of cavity insulation is funded through Government-funded programmes, one of the major programmes being the UK Government's energy company obligation scheme and its predecessors. Commissioned by the UK Government, the 'Each Home Counts' review has led to a programme of work started earlier in the year, developing best practice on consumer advice and protection, standards and enforcement for a range of home energy efficiency and renewable energy measures. This work is eagerly awaited, if it delivers what's expected, and is adopted for ECO, drastically taking really important matters forward. 

Arbed and Nest, our two schemes, already have robust quality control processes, and I really do hope the UK Government, when bringing forward this work, adopt this. It is important we understand when this work will complete and how soon it will have an impact. I will be writing to the UK Government asking for very clear timescales. 

Russell George mentioned one of his constituents in particular, and I'd be very grateful if you wrote to me specifically about the details so I can look into it.

Cavity wall insulation may also be included as part of a package of measures installed under our Welsh Government Warm Homes, Nest and Arbed schemes. However, our approach, using a qualified assessor to determine which energy efficiency measures are recommended for each property, ensures only the most appropriate measures are installed. We also do not allow cold calling. We are further strengthening the process and the development of our new Nest and Arbed schemes, which will be delivered from April 2018. This will include strict guarantee requirements, robust monitoring and assurance and inspections of all installations. New data about the condition and energy efficiency of all types of housing in Wales will become available as part of the Welsh housing conditions survey 2017-18. We will review this data to see what it tells us about the presence of CWI and damp issues in Welsh homes, and what further steps we can take in light of this.

Mick Antoniw, in his opening remarks, mentioned about further powers we may be getting that might help us in this area. I'm not aware of any powers that will be coming to us following the Government of Wales Act 2017 next year in relation to energy that would help in this area. Most of the powers that we're getting are around consent and generation.

So, just to conclude, Deputy Presiding Officer, I and my Government colleagues will be supporting this motion. I will continue to work with those who set standards, the UK Government, CIGA and others to further encourage effective consumer protection and good practice through our building regulations, UK-led schemes and those directly delivered here in Wales. Diolch.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwyf innau hefyd yn croesawu'r cyfle i drafod y mater pwysig hwn, sy'n dal i beri pryder i Aelodau ac i'w hetholwyr. Mae'n rhywbeth y cydnabûm yn fy natganiad ysgrifenedig ar 13 Mehefin, lle roeddwn yn nodi'r camau gweithredu roeddem yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r broblem.

Mae pawb ohonom yn ymwybodol o'r caledi difrifol y gall methiannau inswleiddio waliau ceudod eu hachosi, yn enwedig i aelwydydd sy'n agored i niwed sy'n aml yn flaenoriaeth ar gyfer mesurau o'r fath. Dyma aelwydydd a oedd, gyda phob bwriad da, yn credu y byddai'n cadw eu cartrefi'n gynhesach a'u biliau tanwydd yn llai. Mae inswleiddio waliau ceudod yn ffordd gosteffeithiol o leihau biliau tanwydd pan fydd wedi'i osod yn gywir. Y Cavity Insulation Guarantee Agency, a elwir yn CIGA, yw'r darparwr gwarantau mwyaf ar gyfer gwaith inswleiddio waliau ceudod ac mae hefyd yn weithredwr y cynllun person cymwys o dan ein rheoliadau adeiladu.

Dengys data gan CIGA fod 67,630 o osodiadau inswleiddio waliau ceudod wedi'u cyflawni yng Nghymru o dan eu cynllun person cymwys rhwng ei gyflwyno ym mis Hydref 2010 a'r mis hwn. Ers 1995, mae CIGA wedi cyhoeddi dros 330,000 o warantau yma yng Nghymru. Mae eu data'n dangos bod ychydig dros 4,167 o gwynion wedi bod yng Nghymru, sy'n cyfateb i gyfradd gwyno o 1.26%. Er bod hynny, fel canran, yn fach, pan fydd problemau, gall y canlyniadau fod yn drychinebus, fel y nododd Mick. Mae camau effeithiol i unioni camweddau pan fo methiannau'n digwydd yn hollbwysig. Yn amlwg, o'r ohebiaeth rwy'n ei chael, mynegwyd amheuon ynglŷn â hyn, a dyma fu ffocws ein trafodaethau gyda CIGA.

Roedd fy natganiad ysgrifenedig yn nodi tri phrif faes sy'n peri pryder, sef: ansawdd asesiadau cyn inswleiddio, y wybodaeth a roddir i ddeiliaid tai, a'r broses unioni pan fydd pethau'n mynd o chwith. O 1 Hydref eleni, gwneuthum newidiadau i gryfhau'r gofynion ar gyfer cynlluniau person cymwys y rheoliadau adeiladu sy'n gyfrifol am inswleiddio waliau ceudod yng Nghymru. Bellach, mae un o'r prif newidiadau yn ei gwneud yn ofynnol i'r arolwg adeiladu cyn inswleiddio gael ei wirio'n annibynnol cyn gwneud y gwaith inswleiddio. Rwy'n gobeithio y bydd hyn yn gwneud llawer i leihau achosion o inswleiddio eiddo anaddas. Mae newid pellach yn ei gwneud yn ofynnol i weithredwyr y cynllun wneud gwaith goruchwylio mwy mynych. Unwaith eto, dylai hyn arwain at lai o inswleiddio heb gydymffurfiaeth a bydd hefyd yn nodi unrhyw ymarfer gwael gan gwmnïau gosod.

Mae pwysigrwydd cynnal a chadw eich eiddo ar ôl inswleiddio waliau ceudod yn allweddol. Mae CIGA wedi datblygu pecyn gofalu am eiddo i ddeiliaid tai sy'n cynghori ar yr angen i gynnal a chadw eu cartrefi. Mae hyn yn galonogol gan fod yn rhaid pwysleisio'r angen am waith cynnal a chadw i ddeiliad y tŷ cyn iddynt wneud y penderfyniad i gael y gwaith wedi'i wneud.

Cynigir inswleiddio waliau ceudod i rai o'r cartrefi tlotaf yng Nghymru, a rhaid egluro i aelwydydd beth yw eu rhwymedigaethau os ydynt i osgoi'r risg o fethiant ac annilysu eu gwarant. Gwn fod hyn yn rhywbeth y mae CIVALLI wedi ei gydnabod, ac mae'n faes rydym wedi ei drafod gyda CIGA.

Gan fy mod wedi crybwyll CIVALLI, fel eraill, hoffwn innau fachu ar y cyfle hwn i dalu teyrnged i Pauline Saunders a'r gwaith y mae hi a'i grŵp wedi ei wneud dros y blynyddoedd i godi ymwybyddiaeth a helpu aelwydydd. Rwy'n falch iawn ei bod hi ac eraill wedi ymuno â ni yn yr oriel gyhoeddus heddiw.

Er y dylai'r camau gweithredu a nodais helpu i leihau nifer y methiannau yn y dyfodol, nid yw hyn yn helpu aelwydydd sydd eisoes yn wynebu methiant gwaith inswleiddio waliau ceudod. Felly, mae ymdrin â'r hawliadau etifeddol hyn wedi bod yn bwynt trafod allweddol gyda CIGA. Mae CIGA wedi gwneud newidiadau i'w systemau trin cwynion ac wedi penodi eiriolwr defnyddwyr. Er bod hyn yn galonogol, rwyf wedi cyfarwyddo fy swyddogion i barhau i gyfarfod â CIGA ac eraill i nodi camau cadarnhaol pellach mewn perthynas â chamau unioni i ddefnyddwyr, ac mae'n hanfodol ein bod yn parhau i sicrhau bod camau unioni effeithiol ar gael.

Caiff y rhan fwyaf o waith inswleiddio waliau ceudod ei gyllido drwy raglenni a ariennir gan y Llywodraeth, ac un o'r rhaglenni mwyaf yw cynllun rhwymedigaeth cwmni ynni Llywodraeth y DU a'i ragflaenwyr. Mae adolygiad 'Each Home Counts' a gomisiynwyd gan Lywodraeth y DU wedi arwain at raglen waith a ddechreuodd yn gynharach yn y flwyddyn i ddatblygu ymarfer gorau o ran cynghori a diogelu defnyddwyr, safonau a gorfodi ar gyfer ystod o fesurau arbed ynni yn y cartref ac ynni adnewyddadwy. Ceir disgwyl eiddgar am y gwaith hwn, os yw'n cyflawni'r hyn a ddisgwylir, ac yn cael ei fabwysiadu ar gyfer rhwymedigaeth cwmni ynni, gan symud pethau pwysig yn ei blaenau'n fawr.

Eisoes mae gan ein dau gynllun, Arbed a Nyth, brosesau rheoli ansawdd cadarn, ac rwy'n gobeithio'n fawr y bydd Llywodraeth y DU yn mabwysiadu hyn wrth symud y gwaith yn ei flaen. Mae'n bwysig ein bod yn deall pryd y bydd y gwaith yn cael ei gwblhau a pha mor fuan y bydd yn cael effaith. Byddaf yn ysgrifennu at Lywodraeth y DU i ofyn am amserlenni clir iawn.

Soniodd Russell George am un o'i etholwyr yn benodol, a buaswn yn ddiolchgar iawn pe gallech ysgrifennu ataf gyda'r manylion penodol er mwyn i mi allu ymchwilio i'r mater.

Gellir cynnwys inswleiddio waliau ceudod hefyd yn rhan o becyn o fesurau a gyflawnir o dan gynlluniau Cartrefi Clyd Llywodraeth Cymru, Nyth ac Arbed. Fodd bynnag, mae ein dull o weithredu, drwy ddefnyddio asesydd cymwys i bennu pa fesurau effeithlonrwydd ynni a argymhellir ar gyfer pob eiddo, yn sicrhau mai'r mesurau mwyaf priodol yn unig a roddir ar waith. Nid ydym yn caniatáu galwadau diwahoddiad ychwaith. Rydym yn cryfhau'r broses ymhellach ac yn datblygu ein cynlluniau Nyth ac Arbed newydd a gaiff eu cyflwyno o fis Ebrill 2018 ymlaen. Bydd hyn yn cynnwys gofynion llym ar gyfer gwarantau, prosesau monitro a sicrhau ansawdd cadarn ac arolygiadau o'r holl waith inswleiddio. Bydd data newydd am gyflwr ac effeithlonrwydd ynni pob math o dai yng Nghymru ar gael fel rhan o'r arolwg o gyflwr tai Cymru 2017-18. Byddwn yn adolygu'r data hwn i weld beth y mae'n ei ddweud wrthym am bresenoldeb inswleiddio waliau ceudod a phroblemau lleithder yng nghartrefi Cymru, a pha gamau pellach y gallwn eu cymryd yng ngoleuni hyn.

Soniodd Mick Antoniw yn ei sylwadau agoriadol am bwerau pellach y gallem fod yn eu cael ac a allai ein helpu yn y maes hwn. Nid wyf yn ymwybodol o unrhyw bwerau a fydd yn dod inni yn sgil Deddf Llywodraeth Cymru 2017 y flwyddyn nesaf mewn perthynas ag ynni a fyddai'n helpu yn y maes hwn. Mae'r rhan fwyaf o'r pwerau a gawn yn ymwneud â chydsyniad a chynhyrchiant.

Felly, i grynhoi, Ddirprwy Lywydd, byddaf i a fy nghyd-Aelodau yn y Llywodraeth yn cefnogi'r cynnig hwn. Byddaf yn parhau i weithio gyda'r rheini sy'n gosod safonau, Llywodraeth y DU, CIGA ac eraill, i hyrwyddo camau effeithiol i ddiogelu defnyddwyr ac ymarfer da drwy ein rheoliadau adeiladu, cynlluniau a arweinir gan y DU a'r rhai a ddarparir yn uniongyrchol yma yng Nghymru. Diolch.

17:25

Thank you. Can I call on Mike Hedges to reply to the debate?

Diolch. A gaf fi alw ar Mike Hedges i ymateb i'r ddadl?

Thank you, Deputy Presiding Officer. Well, we know this stretches the length and breadth of Wales. We've had Siân Gwenllian from the north, we've had Jayne Bryant from the east, we've had Dawn Bowden, Mick Antoniw and David Melding from South Wales Central, we've had Russell George from mid Wales and me from Swansea. It is a problem throughout the whole of Wales, and that's a point that I think we've managed to get across. We've had Gareth Bennett also, sorry, from South Wales Central. 

I think that it really is important that we've got cross-party support for it. Every one of us Assembly Members does our best for our constituents, and we might disagree on major policies, but we all try and do our best for our constituents. Every single one of us has been upset when we see people with mould coming through in their house, crumbling plaster, wood panelling coming off the wall, damp in the property, the drop in the property's value, dry rot and the health effects—people with asthma and anxiety, which was mentioned. One thing people didn't mention, which I'm sure we've all come across, is the tears—the absolute upset when people have their home in a state, which they thought was wonderful and they enjoyed, seeing it now no longer as it was. People who tend to suffer it are often the poor and often the elderly who seem to have been targeted, as Mick Antoniw outlined. And I think it really is serious and it falls on all of us to try and do our utmost to try and get something done. 

If the last debate may not have been the Assembly at its best, I think this is the Assembly at its best where we're all trying to work for our own constituents, who all suffer exactly the same problems. I and Mick Antoniw don't share the confidence of the Cabinet Secretary in CIGA. From what I've seen of them when I've had to deal with them, as Mick Antoniw outlined, they seem to be very good at trying to get out of making payments. I congratulate the constituent of Jayne Bryant in actually getting money, because I didn't think anybody ever had. That's the first time I've actually met anybody who's managed to get it. I know people who've spent lots of time, lots of effort, and people have mentioned it right through the debate, of trying to take it up, and I find only 4,167 complaints. I don't think that equates to the number of problems. I think that an awful lot of people aren't sure how to complain, and a lot of elderly people aren't good at complaining; they just accept it as this is how it is, and when they come along and say, 'It is your fault', they accept that as well. Why a house that has been up for 120 years without any problems, 12 months after having cavity wall insulation put in has a problem, I don't quite understand, and I'm sure that most Members here don't understand as well. 

It really is something that I'm very pleased—and I hope—we'll get unanimous support for. The UK Government has an obligation to sort this out. This is something that is not massively expensive for them in terms of the way they deal with billions here, but it is having such a serious effect, as everybody's outlined, on the lives of individuals and, in many cases, on how people spend the last few years of their life. I think it really is important that something is done.

David Melding is absolutely right. It is of benefit when in an appropriate place and done correctly, but far too often it's been done incorrectly in inappropriate places. It cannot be right that people get up in the morning and see mould coming through and are then being told, 'It's all your fault, you're not looking after it properly.' I don't believe that. I believe the majority of Members in here don't believe that. I hope people will support this, and I hope we can keep on taking this forward because I speak now on behalf of my constituents, rather than in replying to the debate, and I'm not giving up. I'm going to continue fighting, and I hope other Members in here will keep on doing so as well. Thank you.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Wel, gwyddom fod hyn yn ymestyn ar hyd a lled Cymru. Cawsom Siân Gwenllian o'r gogledd, cawsom Jayne Bryant o'r dwyrain, cawsom Dawn Bowden, Mick Antoniw a David Melding o Ganol De Cymru, cawsom Russell George o ganolbarth Cymru a minnau o Abertawe. Mae'n broblem ledled Cymru gyfan, ac mae hwnnw'n bwynt y credaf ein bod wedi llwyddo i'w gyfleu. Cawsom Gareth Bennett hefyd, mae'n ddrwg gennyf, o Ganol De Cymru.

Credaf ei bod yn bwysig ein bod wedi cael cefnogaeth drawsbleidiol iddo. Mae pob un ohonom fel Aelodau'r Cynulliad yn gwneud ein gorau dros ein hetholwyr, ac efallai ein bod yn anghytuno ar bolisïau mawr, ond mae pawb ohonom yn ceisio gwneud ein gorau dros ein hetholwyr. Mae pob un ohonom wedi'n cynhyrfu pan fyddwn yn gweld pobl sydd â llwydni'n dod drwodd yn eu tŷ, plastr yn briwsioni, paneli pren yn dod oddi ar y waliau, lleithder yn yr eiddo, gostyngiad yng ngwerth yr eiddo, pydredd sych a'r effeithiau ar iechyd—pobl ag asthma a gorbryder, pethau a grybwyllwyd. Un peth na soniodd pobl amdano, a rhywbeth rwy'n siŵr ein bod wedi dod ar ei draws, yw'r dagrau—y gofid llwyr pan fo cartrefi pobl yn y fath gyflwr, cartref yr arferent gredu ei fod yn fendigedig a chartref roeddent yn ei fwynhau, maent yn ei weld yn wahanol bellach. Yn aml, pobl dlawd a'r henoed sy'n tueddu i ddioddef hyn, y bobl y mae'n ymddangos eu bod wedi eu targedu, fel y soniodd Mick Antoniw. Ac rwy'n credu ei fod yn fater difrifol ac yn fater y mae cyfrifoldeb ar bob un ohonom i geisio gwneud ein gorau glas i wneud rhywbeth yn ei gylch mewn gwirionedd.

Os nad oedd y ddadl ddiwethaf yn ymwneud â'r Cynulliad ar ei orau, credaf mai dyma yw'r Cynulliad ar ei orau pan fydd pawb ohonom yn ceisio gweithio ar ran ein hetholwyr ein hunain y mae pawb ohonynt yn dioddef yr un problemau'n union. Nid yw Mick Antoniw a minnau'n rhannu hyder Ysgrifennydd y Cabinet yn CIGA. O'r hyn a welais ohonynt pan y bu'n rhaid i mi ymdrin â hwy, fel y nododd Mick Antoniw, ymddengys eu bod yn dda iawn am geisio osgoi gwneud taliadau. Llongyfarchiadau i etholwr Jayne Bryant a lwyddodd i gael arian mewn gwirionedd, oherwydd nid oeddwn yn meddwl bod neb erioed wedi llwyddo. Dyna'r tro cyntaf mewn gwirionedd i mi gyfarfod ag unrhyw un sydd wedi llwyddo i'w gael. Gwn am bobl sydd wedi treulio llawer o amser, ac ymdrechu llawer, ac mae pobl wedi ei grybwyll drwy gydol y ddadl, yn ceisio ei gael, ac nid oes ond 4,167 o gwynion. Nid wyf yn meddwl bod hynny'n cyfateb i nifer y problemau. Credaf fod yna lawer iawn o bobl nad ydynt yn siŵr sut i gwyno, ac mae llawer o bobl oedrannus nad ydynt yn dda am gwyno; maent yn ei dderbyn fel y sefyllfa sy'n bodoli, a phan fydd y rhain yn dweud, 'Eich bai chi ydyw', maent yn derbyn hynny hefyd. Pam fod tŷ sydd wedi sefyll ers 120 o flynyddoedd heb unrhyw broblemau, 12 mis ar ôl inswleiddio waliau ceudod yn cael problemau, nid wyf yn deall, ac rwy'n siŵr nad yw'r rhan fwyaf o'r Aelodau yma yn deall hynny chwaith.

Mae'n rhywbeth rwy'n falch iawn—ac rwy'n gobeithio—y byddwn yn cael cefnogaeth unfrydol iddo. Mae Llywodraeth y DU dan rwymedigaeth i ddatrys hyn. Mae'n rhywbeth nad yw'n eithriadol o ddrud iddynt o ran y ffordd y maent yn ymdrin â biliynau yma, ond mae'n cael effaith mor ddifrifol, fel y soniodd pawb, ar fywydau unigolion ac mewn llawer o achosion, ar sut y mae pobl yn treulio blynyddoedd olaf eu bywydau. Rwy'n credu ei bod yn wirioneddol bwysig fod rhywbeth yn cael ei wneud.

Mae David Melding yn llygad ei le. Mae'n fuddiol o'i wneud mewn man priodol ac o'i wneud yn gywir, ond yn llawer rhy aml caiff ei wneud yn anghywir mewn mannau amhriodol. Ni all fod yn iawn fod pobl yn codi yn y bore ac yn gweld llwydni'n dod drwodd a bod rhywun yn dweud wrthynt, 'Eich bai chi yw'r cyfan, nid ydych yn edrych ar ei ôl yn briodol.' Nid wyf yn credu hynny. Credaf nad yw'r rhan fwyaf o'r Aelodau yma yn credu hynny. Gobeithio y bydd pobl yn cefnogi hyn, a gobeithiaf y gallwn barhau i ddatblygu hyn oherwydd rwy'n siarad yn awr ar ran fy etholwyr, yn hytrach nag ateb y ddadl, ac nid wyf yn ildio. Rwy'n mynd i barhau i ymladd, ac rwy'n gobeithio y bydd Aelodau eraill yma yn parhau i wneud hynny hefyd. Diolch.

17:30

Thank you very much. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36. 

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr
7. Welsh Conservatives debate: Betsi Cadwaladr University Local Health Board

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Julie James a gwelliant 2 yn enw Rhun ap Iorwerth.
 

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Julie James and amendment 2 in the name of Rhun ap Iorwerth.

We now move to item 7 on our agenda this afternoon, which is the Welsh Conservative debate on Betsi Cadwaladr University Local Health Board, and I call on Angela Burns to move the motion. 

Symudwn yn awr at eitem 7 ar yr ein hagenda y prynhawn yma, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar Fwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr, a galwaf ar Angela Burns i wneud y cynnig.

Cynnig NDM6594 Paul Davies

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn croesawu'r rôl hanfodol y mae staff rheng flaen Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn ei chwarae o ran cyflenwi gwasanaethau a chefnogi cleifion ar draws gogledd Cymru.

2. Yn nodi penderfyniad Llywodraeth Cymru i roi Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr o dan fesurau arbennig ym mis Mehefin 2015.

3. Yn credu bod Llywodraeth Cymru wedi methu â mynd i'r afael ag amseroedd aros cynyddol yng ngogledd Cymru a sefyllfa ariannol y bwrdd iechyd wrth iddi waethygu.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) egluro pa gamau y mae'n eu cymryd i sicrhau nad yw'r ansicrwydd ariannol ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn tanseilio'r gwaith o gyflenwi gwasanaethau;

b) cyhoeddi cynllun gweithredu clir i ddychwelyd y bwrdd iechyd at ei statws arferol; ac

c) egluro'r mesurau y bydd y bwrdd iechyd yn eu cymryd i wella canlyniadau i gleifion.

Motion NDM6594 Paul Davies

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Welcomes the crucial role Betsi Cadwaladr University Health Board frontline staff play in delivering services and supporting patients across north Wales.

2. Notes the Welsh Government’s decision to place Betsi Cadwaladr University Health Board in special measures in June 2015.

3. Believes that the Welsh Government has failed to address increasing waiting times in north Wales and the health board’s deteriorating financial position.

4. Calls on the Welsh Government to:

a) clarify what steps it is taking to ensure that the financial uncertainty at Betsi Cadwaladr University Health Board does not undermine the delivery of services;

b) publish a clear action plan for returning the health board to its normal status; and

c) explain the measures the health board will undertake to improve patient outcomes.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm delighted to be able to open the Welsh Conservative debate tabled in the name of my colleague Paul Davies. You'll see from our motion on the order paper that it can be taken in four separate points. We pay tribute to the staff, we note the Welsh Government's decision to place the health board into special measures, but we believe that those special measures have failed and we're calling on the Welsh Government to take forward some action.

We've chosen to focus on Betsi Cadwaladr because it is our largest health board, and it has been in special measures for the longest of time and I would like to start, before I do anything else, my contribution by paying tribute to the hard work that the staff, the NHS staff in Betsi Cadwaladr undertake. They're operating in a very difficult environment with straitened resources and increasing pressure, and if it wasn't for these dedicated, overstretched and often under-appreciated staff, then the situation would be far worse than it currently is. I've visited a number of hospitals in the Betsi region, and I've always left impressed by and grateful for the work of the staff and the staff themselves. 

We should remind ourselves briefly of the scale of the challenge, because the Betsi Cadwaladr university health board is the largest in Wales and provides services for close to 700,000 people and employs some 16,500. The size of the board's estate is massive—

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o gael agor dadl y Ceidwadwyr Cymreig a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod, Paul Davies. Fe welwch o'n cynnig ar y papur trefn y gellir ei gymryd ar ffurf pedwar pwynt ar wahân. Rydym yn talu teyrnged i'r staff, rydym yn nodi penderfyniad Llywodraeth Cymru i roi'r bwrdd iechyd o dan fesurau arbennig, ond credwn fod y mesurau arbennig hynny wedi methu ac rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i roi camau gweithredu ar waith.

Rydym wedi dewis canolbwyntio ar Betsi Cadwaladr am mai dyma yw ein bwrdd iechyd mwyaf, a'r un sydd wedi bod o dan fesurau arbennig am yr amser hiraf a hoffwn ddechrau fy nghyfraniad, cyn i mi wneud unrhyw beth arall, drwy dalu teyrnged i'r gwaith caled y mae staff y GIG yn Betsi Cadwaladr yn ei wneud. Maent yn gweithredu mewn amgylchedd anodd iawn gydag adnoddau mor gyfyngedig a phwysau cynyddol, ac oni bai am y staff ymroddedig hyn sydd dan bwysau ac yn aml heb eu gwerthfawrogi, buasai'r sefyllfa'n waeth o lawer nag ydyw ar hyn o bryd. Ymwelais â nifer o ysbytai yn rhanbarth Betsi Cadwaladr, ac mae gwaith y staff a'r staff eu hunain bob amser wedi creu argraff arnaf, ac rwy'n ddiolchgar iawn amdano.

Dylem atgoffa ein hunain yn fyr o faint yr her, gan mai Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yw'r mwyaf yng Nghymru ac mae'n darparu gwasanaethau ar gyfer yn agos at 700,000 o bobl ac yn cyflogi tua 16,500 o weithwyr. Mae maint ystâd y bwrdd yn enfawr—

17:35

Could I just ask, through you, that the Cabinet Secretary stops what he's doing and actually listens to the debate?

A gaf fi ofyn, drwoch chi, i Ysgrifennydd y Cabinet roi'r gorau i'r hyn y mae'n ei wneud a gwrando ar y ddadl?

The size of the board's estate is massive. It covers three district hospitals, 22 other community and acute hospitals, 19 medical centres and 121 GP practices. And, as I've known when I've driven up there, it's in a geographically pretty diverse area and it can take literally hours to get from one side to the other.

However, we should also remind ourselves that, while recognising the challenges that an organisation of this size faces, the health board has been in special measures for nearly two and a half years now—since June 2015. This was a decision taken by the Welsh Government, and today I'm calling on the Welsh Government to provide a comprehensive update on where this health board's status currently stands. For the sake of its staff and the patients as well as the public of north Wales, we must know how close we are to seeing the board move out of special measures and what tangible improvements there are since special measures were imposed 29 months ago.

This is important because, despite being in the highest form of Welsh Government control, Betsi Cadwaladr still trails behind Wales's other six health boards on a number of major performance indicators. As well as having the highest projected budget deficit, waiting times for routine treatments have spiralled, with the number of patients waiting longer than 52 weeks for routine surgery rising by a staggering 2,550 per cent to stand at 2,491 individuals in September 2017. Given that more than an extra £10 million has been spent on keeping the health board in special measures and that its budget overspend is set to reach £50 million, I am concerned that we still haven't seen that coherent plan for improvement from the Government, from the Cabinet Secretary and from his team.

Other contributors will look more closely at some of the key issues that affect Betsi. They are local AMs who, with their families and friends, make use of the health service that the trust offers on a regular basis, and they see at their regular surgeries the problems that patients using the local health service face. However, I would like to highlight one key issue that I feel drives this message home: 100-day plans were put in place to deliver urgent improvements, but more than two years on since the improvement framework was instigated, there remain serious concerns about the health board's ability to manage its finances and to deliver safe, sustainable and timely services to the people of north Wales. This is coupled with the fact that, since being placed in special measures, Welsh Government Ministers have held more than 90 meetings or discussions with the health board, in addition to those held with Welsh Government officials, yet the boards de-escalation out of special measures seems to be lacking a coherent overarching strategic direction.

And it's not just Betsi Cadwaladr, obviously, that's under this cloud. I surely do not need to remind Members that three other boards are working under the targeted intervention level of Government support—those of Cardiff and Vale, Abertawe Bro Morgannwg and Hywel Dda health boards.

So, we talk about special measures and targeted interventions, but what do these terms actually mean for the people on the ground? Special measures should refer to a range of actions that can be taken to improve health boards in exceptional circumstances, i.e. as a last resort, and it happens when a health board or a trust is not making the improvements expected and there are concerns that the leadership and management require external support. Targeted intervention sits one level below special measures and means that the Welsh Government may take actions that include arranging mentoring for individual board or executive team members and appointing experienced individuals with the necessary clinical and/or governance skills onto the board for a finite period.

The Welsh Government's NHS Wales escalation and intervention arrangements document, produced in 2014, outlines the ways that interventions can be de-escalated. So, will the Cabinet Secretary please inform the Assembly about the de-escalation criteria for Betsi Cadwaladr, whether it has been met and, if not, when it is due to be met? I ask this question in light of a response that I received to a written question on 23 November, asking about the Cabinet Secretary's confidence that Welsh health boards are demonstrating improved financial performance. The Cabinet Secretary responded with:

'I am disappointed that Betsi Cadwaladr University Health Board is not yet demonstrating the necessary action to deliver their control total. My officials have commissioned an independent financial governance review of the Health Board which is currently being undertaken.'

Cabinet Secretary, can you clarify for me exactly what is meant by 'control total'? What worries me is that you have here a health board that is under special measures yet needs to have further intervention to tackle financial problems. Surely, after all the time and money that this health board has had pumped into it during its time in special measures, it is a dereliction of duty to only now realise that an independent financial governance review is necessary. It strikes me that a financial audit should have been done at the start of this process, Cabinet Secretary, not 30 months into it. How much worse do things need to be before this situation gets the focused attention it so desperately needs? Surely this will only delay the health board emerging from special measures. And this is critical, because, whilst that health board is in special measures, its reputation is tarnished, its staff are demoralised, it's finding it difficult to recruit people, and there are a whole range of ripple effects that being under that special measures process has.

I have absolutely no problem at all with you as the Cabinet Secretary, with you as the Welsh Government, looking at something and saying, 'This is not performing well enough—we have to improve it; we will put it into special measures.' I completely get it. But what I don't think anybody else gets is what those special measures mean, because, after almost 30 months, we should have seen some level of improvement, and that level of improvement is not there. I would lay against the Welsh Government that, actually, you have this problem throughout the whole of your public service delivery, because we have seen education, we have seen councils, being put into special measures, under ministerial advisory review boards, under targeted interventions, and I do not think there's a coherence as to what special measures mean.

I have highlighted that there should be clear routes in and out of special measures, clear ways to de-escalate, and such a lack of clarity leads to real confusion for people in Wales, and, in this instance, for the people of north Wales. I think that you are paying lip service to intervention; I think there needs to be a common approach across departments, a clear and definable understanding as to what constitutes the top intervention in a health board. I think special measures should be the final option; it should mean boots on the ground, a thorough review of all aspects of a health board—not, you know, reviewing aspects when you're half way in, or, in this case, 30 months in—and we should have a clear way of how those health boards, and this particular health board, can move themselves back out. And I ask you to listen to our debate today, listen to the comments my colleagues are going to make, as they are there, on the front line, and actually come up with a clear and coherent plan that all of us can understand.

Special measures are no good if it merely means 90 chats with you and your officials. It's got to be tangible, and if that health board is struggling to such an extent that you're now having to commission a financial governance review, you really have to put experienced soldiers onto that front line, because we ain't gonna win the battle for good health and good levels of healthcare in north Wales otherwise.

Mae maint ystâd y bwrdd yn enfawr. Mae'n cynnwys tri ysbyty dosbarth, 22 o ysbytai cymunedol ac acíwt eraill, 19 o ganolfannau meddygol a 121 o bractisau meddygon teulu. Ac fel y gwn wrth yrru i fyny yno, mae mewn ardal ddaearyddol eithaf amrywiol a gall gymryd oriau yn llythrennol i fynd o un ochr i'r llall.

Fodd bynnag, dylem hefyd atgoffa ein hunain, gan gydnabod yr heriau sy'n wynebu sefydliad o'r maint hwn, fod y bwrdd iechyd wedi bod o dan fesurau arbennig ers bron i ddwy flynedd a hanner bellach—ers mis Mehefin 2015. Penderfyniad a wnaed gan Lywodraeth Cymru oedd hwn, a heddiw rwy'n galw ar Lywodraeth Cymru i ddarparu diweddariad cynhwysfawr ar statws y bwrdd iechyd ar hyn o bryd. Er mwyn ei staff a'r cleifion yn ogystal â'r cyhoedd yng ngogledd Cymru, rhaid i ni wybod pa mor agos rydym i weld y bwrdd yn symud allan o fesurau arbennig a pha welliannau o bwys a gafwyd ers gosod mesurau arbennig 29 mis yn ôl.

Mae hyn yn bwysig oherwydd, er ei fod o dan y ffurf uchaf o reolaeth gan Llywodraeth Cymru, mae bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr ar ei hôl hi o gymharu â chwe bwrdd iechyd arall Cymru ar nifer o ddangosyddion perfformiad mawr. Yn ogystal â bod â'r diffyg rhagamcanol mwyaf yn y gyllideb, mae amseroedd aros am driniaethau cyffredin wedi ymestyn i'r entrychion, gyda nifer y cleifion sy'n aros yn hwy na 52 wythnos am lawdriniaethau cyffredin wedi codi 2,550 y cant, sy'n syfrdanol, ac roedd 2,491 o unigolion ar y rhestr honno ym mis Medi 2017. O gofio bod mwy na £10 miliwn yn ychwanegol wedi'i wario ar gadw'r bwrdd iechyd mewn mesurau arbennig a bod ei orwariant ar y gyllideb ar y ffordd i gyrraedd £50 miliwn, rwy'n bryderus ein bod yn dal heb weld cynllun cydlynol ar gyfer gwella gan y Llywodraeth, gan Ysgrifennydd y Cabinet a chan ei dîm.

Bydd cyfranwyr eraill yn edrych yn fanylach ar rai o'r materion allweddol sy'n effeithio ar Betsi Cadwaladr. Maent yn ACau lleol sydd, gyda'u teuluoedd a'u ffrindiau, yn defnyddio'r gwasanaeth iechyd y mae'r ymddiriedolaeth yn ei gynnig yn rheolaidd, ac maent yn gweld yn eu meddygfeydd yn rheolaidd pa broblemau y mae cleifion sy'n defnyddio'r gwasanaeth iechyd lleol yn eu hwynebu. Fodd bynnag, hoffwn dynnu sylw at un mater allweddol y teimlaf ei fod yn crisialu'r neges hon: rhoddwyd cynlluniau 100 diwrnod ar waith er mwyn cyflawni gwelliannau ar frys, ond dros ddwy flynedd ers sefydlu'r fframwaith gwella, erys pryderon difrifol am allu'r bwrdd iechyd i reoli ei arian ac i ddarparu gwasanaethau diogel, cynaliadwy ac amserol i bobl gogledd Cymru. Yn ogystal â hyn mae Gweinidogion Llywodraeth Cymru wedi cynnal mwy na 90 o gyfarfodydd neu drafodaethau gyda'r bwrdd iechyd ers iddynt gael eu rhoi mewn mesurau arbennig, yn ogystal â chyfarfodydd a gynhaliwyd gyda swyddogion Llywodraeth Cymru, ac eto nid yw'n ymddangos bod cyfeiriad strategol trosfwaol cydlynus i ymdrechion y bwrdd i ddod allan o fesurau arbennig.

Ac nid Betsi Cadwaladr yn unig sydd o dan y cwmwl hwn wrth gwrs. Yn sicr nid oes angen i mi atgoffa'r Aelodau fod tri bwrdd iechyd arall yn gweithio o dan y lefel ymyrraeth a dargedir o gymorth gan y Llywodraeth—sef byrddau iechyd Caerdydd a'r Fro, Abertawe Bro Morgannwg a Hywel Dda.

Felly, soniwn am fesurau arbennig ac ymyriadau wedi'u targedu, ond beth y mae'r termau hyn yn ei olygu mewn gwirionedd i bobl ar lawr gwlad? Dylai mesurau arbennig gyfeirio at amrywiaeth o gamau gweithredu y gellir eu cymryd i wella byrddau iechyd mewn amgylchiadau eithriadol, h.y. fel dewis olaf, ac mae'n digwydd pan nad yw bwrdd iechyd neu ymddiriedolaeth yn gwneud y gwelliannau a ddisgwylir a cheir pryderon bod yr arweinyddiaeth a'r rheolwyr angen cymorth allanol. Daw ymyrraeth wedi'i thargedu un lefel yn is na'r mesurau arbennig ac mae'n golygu y gall Llywodraeth Cymru roi camau ar waith sy'n cynnwys trefnu mentora ar gyfer aelodau unigol o'r bwrdd neu'r tîm gweithredol a phenodi unigolion profiadol sydd â'r sgiliau clinigol a/neu sgiliau llywodraethu ar y bwrdd am gyfnod cyfyngedig.

Mae dogfen trefniadau uwchgyfeirio ac ymyrryd GIG Cymru Llywodraeth Cymru, a gynhyrchwyd yn 2014, yn amlinellu'r ffyrdd y gellir isgyfeirio ymyriadau. Felly, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi gwybod i'r Cynulliad beth yw'r meini prawf isgyfeirio ar gyfer Betsi Cadwaladr, a ydynt wedi eu bodloni, ac os nad ydynt, pa bryd y mae disgwyl iddynt gael eu bodloni? Gofynnaf y cwestiwn yn sgil ymateb a gefais i gwestiwn ysgrifenedig ar 23 Tachwedd, yn gofyn am hyder Ysgrifennydd y Cabinet fod byrddau iechyd Cymru yn dangos gwell perfformiad ariannol. Ymatebodd Ysgrifennydd y Cabinet:

Rwy'n siomedig nad yw Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn dangos y camau gweithredu angenrheidiol hyd yma i gael cyfanswm rheolaeth. Mae fy swyddogion wedi comisiynu adolygiad annibynnol o drefniadau llywodraethu ariannol y Bwrdd Iechyd sydd ar waith ar hyn o bryd.

Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch egluro i mi beth yn union a olygir wrth 'gyfanswm rheolaeth'? Yr hyn sy'n fy mhoeni yw bod gennych fwrdd iechyd yma sydd o dan fesurau arbennig ac eto mae angen cael rhagor o ymyrraeth i fynd i'r afael â phroblemau ariannol. Yn sicr, ar ôl yr holl amser ac arian a fwydwyd i mewn i'r bwrdd iechyd hwn yn ystod ei amser o dan fesurau arbennig, esgeuluso dyletswydd yw methu sylweddoli tan yn awr fod angen cynnal adolygiad annibynnol o'r trefniadau llywodraethu ariannol. Mae'n ymddangos i mi y dylid bod wedi cynnal archwiliad ariannol ar ddechrau'r broses hon, Ysgrifennydd y Cabinet, nid 30 mis yn ddiweddarach. Faint yn waeth y mae angen i bethau fynd cyn i'r sefyllfa hon gael y sylw manwl y mae cymaint o'i angen? Yn sicr ni fydd hyn ond yn oedi'r broses o adael mesurau arbennig i'r bwrdd iechyd. Ac mae hyn yn hanfodol, oherwydd, tra bo'r bwrdd iechyd o dan fesurau arbennig, caiff ei enw da ei lychwino, mae ei staff yn digalonni, mae'n ei chael hi'n anodd recriwtio pobl, a cheir amrywiaeth eang o effeithiau o ganlyniad i fod o dan broses y mesurau arbennig.

Nid oes gennyf broblem o gwbl gyda chi fel Ysgrifennydd y Cabinet, gyda chi fel Llywodraeth Cymru, yn edrych ar rywbeth a dweud, 'Nid yw'n perfformio'n ddigon da—rhaid i ni ei wella; fe'i gosodwn o dan fesurau arbennig.' Rwy'n derbyn hynny'n llwyr. Ond yr hyn nad wyf yn credu y bydd neb arall yn ei dderbyn yw beth y mae'r mesurau arbennig hynny'n ei olygu, oherwydd, ar ôl bron i 30 mis, dylem fod wedi gweld rhywfaint o welliant, ac nid yw'r lefel honno o welliant yno. Buaswn yn awgrymu wrth y Llywodraeth, mewn gwirionedd, fod y broblem hon yn eich wynebu drwy eich holl ddarpariaeth o wasanaethau cyhoeddus, oherwydd rydym wedi gweld addysg, rydym wedi gweld cynghorau, yn cael eu rhoi o dan fesurau arbennig, o dan fyrddau adolygu ar gyfer cynghori'r Gweinidog, o dan ymyriadau wedi'u targedu, ac nid wyf yn credu bod cydlyniad ynglŷn â'r hyn y mae mesurau arbennig yn ei olygu.

Nodais y dylai fod llwybrau clir i mewn ac allan o fesurau arbennig, a ffyrdd clir o isgyfeirio, ac mae diffyg eglurder o'r fath yn arwain at ddryswch go iawn i bobl Cymru, ac yn yr achos hwn, i bobl gogledd Cymru. Credaf mai cefnogaeth arwynebol a rowch i ymyrraeth; credaf fod angen cael dull cyffredin o weithredu ar draws adrannau, a dealltwriaeth glir a diffiniadwy ynglŷn â beth yw'r ymyrraeth uchaf mewn bwrdd iechyd. Credaf y dylai mesurau arbennig fod yn opsiwn olaf; dylai olygu gwaith ar lawr gwlad, adolygiad trylwyr o bob agwedd ar y bwrdd iechyd—nid adolygu agweddau, wyddoch chi, pan fyddwch hanner ffordd drwodd, neu yn yr achos hwn, 30 mis yn ddiweddarach—a dylai fod gennym ffordd eglur i'r byrddau iechyd, a'r bwrdd iechyd penodol hwn, allu symud allan o fesurau arbennig. A gofynnaf i chi wrando ar ein dadl heddiw, gwrando ar y sylwadau y mae fy nghyd-Aelodau yn mynd i'w gwneud, gan eu bod ar y rheng flaen, ac yn gallu cynnig cynllun clir a chydlynol y gall pob un ohonom ei ddeall.

Nid yw mesurau arbennig yn dda i ddim os yw'n golygu 90 o sgyrsiau â chi a'ch swyddogion a dim mwy na hynny. Mae'n rhaid iddo fod yn weladwy, ac os yw bwrdd iechyd yn cael trafferth i'r fath raddau fel eich bod bellach yn gorfod comisiynu adolygiad o'r trefniadau llywodraethu ariannol, rhaid i chi roi milwyr profiadol yn y rheng flaen, oherwydd fel arall nid ydym yn mynd i ennill y frwydr dros iechyd da a lefelau da o ofal iechyd yng ngogledd Cymru.

17:40

Thank you. I have selected the two amendments to the motion and I call on the Cabinet Secretary for Health and Social Services to formally move amendment 1, tabled in the name of Julie James.

Diolch. Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Julie James, yn ffurfiol.

Gwelliant 1. Julie James

Dileu pwyntiau 3 a 4 a rhoi yn eu lle:

Yn nodi bod Llywodraeth Cymru yn parhau i herio Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr i fynd i’r afael â’i amseroedd aros a’i sefyllfa ariannol annerbyniol.

Yn nodi’r cymorth sylweddol y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr i weithio i sefydlogi ac adfer ei sefyllfa.

Yn nodi y bydd y cynnydd yn cael ei adolygu gydag Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru a Swyddfa Archwilio Cymru ddechrau mis Rhagfyr ac y bydd Llywodraeth Cymru wedyn yn ystyried mesurau pellach y bydd raid i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ymgymryd â hwy er mwyn gwella.

Amendment 1. Julie James

Delete points 3 and 4 and replace with:

Notes the Welsh Government’s continued challenge to Betsi Cadwaladr University Health Board to address its unacceptable waiting times and financial situation.

Notes the significant support provided by the Welsh Government to Betsi Cadwaladr University Health Board to work to stabilise and recover its position.

Notes that following a review of progress with HIW and the WAO in early December the Welsh Government will consider further measures Betsi Cadwaladr University Health Board must undertake to improve.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Formally.

Yn ffurfiol.

Thank you. I call on Rhun ap Iorwerth to move amendment 2, tabled in his name. Rhun.

Diolch. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gynnig gwelliant 2 a gyflwynwyd yn ei enw. Rhun.

Gwelliant 2. Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn credu y bydd angen ehangu'r gweithlu'n sylweddol er mwyn datrys y materion a wynebir gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, sy'n golygu y bydd angen cynyddu lefelau hyfforddiant nyrsio a meddygol.

Amendment 2. Rhun ap Iorwerth

Add as new point at end of motion:

Believes that resolving the issues faced by Betsi Cadwaldr University Health Board will require a substantial expansion in the workforce, which will require an expansion of medical and nursing training.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd, ac rydw i'n siarad fel Ysgrifennydd cysgodol Plaid Cymru dros iechyd, ond rydw i'n siarad hefyd, fel nifer sylweddol o Aelodau eraill yma, fel cynrychiolydd etholaeth sydd yn rhanbarth Betsi Cadwaladr, ac rydw i'n siŵr fy mod i'n siarad ar ran sawl un o'r rheini pan rydw i'n dweud bod cyfathrebiaeth gan etholwyr, bod fy nghyswllt i efo etholwyr, yn dangos tu hwnt i amheuaeth y straen sydd ar y bwrdd hwnnw a thrafferthion y bwrdd hwnnw i ddelifro'r gwasanaeth iechyd yr ydym ni ei ddisgwyl ar hyn o bryd.

Mae yna dros ddwy flynedd erbyn hyn ers i Betsi Cadwaladr gael ei roi mewn mesurau arbennig. Rydym ni'n gwybod beth yr ydym ni'n ei ddisgwyl pan fydd bwrdd yn mynd i fesurau arbennig: rydym ni'n disgwyl gwelliant. Rydym ni'n disgwyl bod perfformiad yn gwella. Ond tra ddim am eiliad yn amau dymuniad y Llywodraeth i wella perfformiad, tra ddim yn amau dymuniad rheolwyr i droi cornel, a thra yn talu'r deyrnged fwyaf diffuant a allaf i i'r staff sy'n gweithio mor galed ar y rheng flaen, mae yna lawer gormod o dystiolaeth, mae gen i ofn, fod hwn yn fwrdd iechyd sy'n dal i wynebu problemau affwysol. Nid ydy hynny i anwybyddu'r pethau yna sy'n cael eu gwneud yn dda o fewn Betsi Cadwaladr, ac rydw i'n ddiolchgar iawn i'r prif weithredwr am gysylltu efo fi ac Aelodau eraill ddoe yn pwysleisio'r ardaloedd hynny o waith lle mae'r bwrdd yn gwneud yn dda. Ond mae gweithwyr iechyd meddwl yn dweud wrthyf i mor anodd ydy hi iddyn nhw i ateb gofynion pobl y gogledd—a hynny'n cynnwys gofal i blant a phobl ifanc. Ddoe, mi wnes i sôn yn y Siambr yma am glaf yn methu cael gwely acíwt iechyd meddwl, ac yn gorfod cael ei gludo dros nos i dde-ddwyrain Lloegr.

Mae gofal ophthalmig yn amlwg o dan straen yn ôl fy inbox fi. Mae diffyg meddygon teulu yn argyfwng. Pan nad ydynt yn tynnu dannedd, mae deintyddion yn tynnu'r gwallt o'u pennau oherwydd y straen maen nhw'n ei wynebu ar hyn o bryd. Mae orthopaedics yn parhau yn broblem ddifrifol iawn, iawn. Mae llif cyson o gleifion ar restrau aros yn dod i'm weld i, efallai'n aros am glun neu ben-glin er mwyn gwneud yn siŵr eu bod nhw'n gallu parhau i fyw bywyd bywiog ac iach. Ac mae'n gwbl annerbyniol eu bod nhw'n cael clywed bod amseroedd aros am lawdriniaeth frys mewn rhai achosion yn 106 o wythnosau. Rydym ni'n gwybod, ar ôl profiad y gaeaf diwethaf, pan oedd capasiti llawdriniaethau orthopaedig yn cael ei dorri—oherwydd pwysau'r gaeaf, medden nhw wrthym ni—mae hi wedi mynd yn waeth ar y rhestrau aros. Mae aros dros ddwy flynedd am driniaeth frys i gael clun newydd yn sgandal. Nid oes yna ddim gair arall i'w ddisgrifio.

Felly, rydym ni'n croesawu'r cynnig. Mi wrthodom ni welliant y Blaid Lafur achos, mae'n ddrwg gen i, ond nid ydw i'n fodlon nodi'r

'cymorth sylweddol y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi'

i'r bwrdd

'weithio i sefydlogi ac adfer ei sefyllfa',

achos mae hynny'n awgrymu eu bod nhw'n rhoi cymorth digonol. Ac nid yw hynny, yn amlwg, ddim yn wir. Mae cymorth yn cymryd sawl ffurf, wrth gwrs—nid dim ond cymorth ariannol. Rydw i eisiau i'r bwrdd elwa o gymorth ar ffurf Llywodraeth sy'n bod yn llawer mwy arloesol yn ei hagwedd at delivery gofal iechyd yng Nghymru, sydd wir yn gwthio'r agenda integreiddio er mwyn galluogi gwasanaethau iechyd a gofal i weithio efo'i gilydd, er enghraifft. 

Yn troi at ein gwelliant ni, ni fyddwch chi'n synnu i fy ngweld i'n cyflwyno gwelliant sydd â ffocws ar y gweithlu a'r angen i hyfforddi mwy o bobl ar gyfer y gweithlu iechyd. Rydw i'n gobeithio y gallaf i ddibynu ar gefnogaeth pob plaid. Nid oes unrhyw beth dadleuol mewn dweud y bydd angen—

Thank you, Deputy Presiding Officer, and I speak as Plaid Cymru shadow Secretary for health, but I speak also as a representative of a constituency in the Betsi Cadwaladr region, as do other Members here, and I’m sure I’m speaking on behalf of many of those when I say that communication from constituents, my contact with constituents, show beyond any doubt the strain on that particular health board and the difficulties that health board is having in delivering the services that we expect.

It’s over two years now since Betsi Cadwladr was placed in special measures. We know what we expect when a health board is placed in special measures: we expect improvements. We expect performance to improve. But whilst not for one second doubting the Government’s aspiration to improve performance and managers’ desire to turn the corner, whilst paying the sincerest possible tribute to the staff who work so hard on the front line, there is far too much evidence, I’m afraid, that this is a health board that continues to face terrible problems. That’s not to ignore those things that have been done well within Betsi Cadwaladr, and I’m very grateful to the chief executive for contacting me and other Members yesterday, emphasising those areas where the board is performing well, but mental health workers tell me how difficult it is for them to respond to the needs of the people of north Wales, and that includes child and adolescent mental health. Yesterday, I mentioned a patient who couldn’t get an acute mental health bed and had to be transported overnight to the south-east of England.

Ophthalmic care is clearly under strain according to my inbox. The shortage of GPs is critical. When they’re not extracting teeth, dentists are pulling their hair out because of the strain that they are facing. Orthopaedics continues to be a very grave problem. A consistent flow of patients on waiting lists are coming to see me. They may be waiting for a hip or a knee in order to ensure that they can live vibrant, healthy lives, and it is quite unacceptable that they are told that waiting times for emergency surgery in some cases is 106 weeks. We know from the experiences of last winter when the capacity for orthopaedic surgery was cut—because of winter pressures, so they told us—then the situation has got worse in terms of waiting lists. Waiting over two years for emergency treatment for a new hip is scandalous. There is no other word to describe it.

So, we welcome the motion. We will reject the Labour Party amendment because I’m afraid I am not willing to note the

'significant support provided by the Welsh Government'

to the board

'to work to stabilise and recover its position',

because that suggests that they are providing sufficient support. That clearly isn’t the case. Support takes a number of forms, of course—not just financial support. I want the board also to have support in terms of a Government that is far more innovative in its attitude to delivery of healthcare in Wales, which is truly pushing the integration agenda in order to enable care and health services to work together for example.

Turning to our own amendments, you’ll not be surprised to see me introducing an amendment that focuses on the workforce and the need to train more professionals for the health workforce. I hope I can rely on the support of all parties. There’s nothing contentious in saying that we will—

17:45

Thank you very much for taking the intervention. I'd like to assure the Member for Ynys Môn that we, the Welsh Conservatives, will be supporting your amendment, because you make a very valid point in it.

Diolch yn fawr iawn i chi am dderbyn yr ymyriad. Hoffwn sicrhau'r Aelod dros Ynys Môn y byddwn ni, y Ceidwadwyr Cymreig, yn cefnogi eich gwelliant, oherwydd rydych yn gwneud pwynt dilys iawn ynddo.

Thank you. I appreciate that support. 

Diolch. Rwy'n gwerthfawrogi'r gefnogaeth honno.

Nid oes yna ddim byd, wrth gwrs, yn ddadleuol mewn galw am gynyddu lefelau hyfforddiant. Lle mae yna anghytuno rhyngom ni a'r Llywodraeth ydy ar sut i ddarparu'r capasiti newydd yna. Mae'n uchelgais i ddatblygu Prifysgol Bangor gennym ni fel canolfan—neu mae yna uchelgais gyffredinol, a dweud y gwir, i ddatblygu'r brifysgol fel canolfan rhagoriaeth ym maes ymchwil a hyfforddiant gofal iechyd. Mae gennym ni uchelgais i ddatblygu'r ganolfan addysg feddygol hefyd. Mae yna gyfleoedd gwirioneddol yna i hyfforddi nyrsys yn ogystal â gweithwyr iechyd eraill a meddygon. Ac, wrth hynny, rydw i'n golygu hyfforddi myfyrwyr israddedig o'r flwyddyn gyntaf, nid dim ond sicrhau bod myfyrwyr o golegau meddygol eraill yn treulio rhagor o amser yn y gogledd, er nid oes dim byd o'i le ar wneud hynny. Ac mae yna lot i'w ddweud am uchelgais. Mae yna risg go iawn o adael i bobl eraill ddangos uchelgais a pheidio â thrio dal i fyny. Mae Prifysgol Caer yn y broses o sefydlu ysgol feddygol. Mae yna bryder go iawn ynglŷn â'r effaith a allai hynny gael ar Brifysgol Bangor, oni bai bod yna ymdrech go iawn yn cael ei wneud i ddod ag addysg feddygol yno hefyd.

Mi wnaf i gloi. Mae cofrestr risg Betsi Cadwaladr yn dweud hyn:

There is nothing contentious, of course, in calling for an increase in the level of training. Where there is disagreement between ourselves and the Government is on how we provide that new capacity. There is an ambition for us to develop Bangor University as a centre—or there is a general ambition, if truth be told, to develop Bangor University as a centre of excellence in the area of research and healthcare training. We have an ambition to develop the medical education centre too, and there are very real opportunities to train nurses as well as other health professionals and doctors. In saying that, I’m talking about training undergraduates from the first year, not simply securing placements for students from other colleges to spend more time in north Wales, although there is nothing wrong with that, of course. There is a lot to be said for ambition. There is a grave risk in allowing others to show ambition and not trying to catch up. Chester University is in the process of establishing a medical school. There is very real concern about the impact that that could have on Bangor University, unless a real effort is made to bring medical education there too.

I will conclude. The risk register of Betsi Cadwaladr states this:

'There is a risk that the Health Board is unable to meet its statutory responsibilities to provide a primary care service to the population of North Wales.... There is a risk that the Health Board will have difficulty recruiting and retaining high quality staff in certain areas'.

I'm concerned about that. We really need to see this Government, which is in charge of Betsi Cadwaladr, start planning for the workforce that Betsi Cadwaladr and all our other health boards need for the future, with innovation. Otherwise, the current workforce will continue to be asked to do the impossible, and both they and their patients deserve better.

Mae perygl fod y Bwrdd Iechyd yn methu cyflawni ei gyfrifoldebau statudol i ddarparu gwasanaeth gofal sylfaenol i boblogaeth Gogledd Cymru... Mae perygl y bydd y Bwrdd Iechyd yn cael anhawster i recriwtio a chadw staff o ansawdd uchel mewn rhai ardaloedd.

Rwy'n bryderus ynglŷn â hynny. Mae gwir angen i ni weld y Llywodraeth hon, sy'n gyfrifol am Betsi Cadwaladr, yn dechrau cynllunio ar gyfer y gweithlu sydd ei angen ar Betsi Cadwaladr a'n holl fyrddau iechyd eraill ar gyfer y dyfodol, gydag arloesedd. Fel arall, byddwn yn parhau i ofyn i'n gweithlu presennol wneud yr amhosibl, ac maent hwy a'u cleifion yn haeddu gwell.

17:50

The performance, be it good or otherwise, of Betsi Cadwaladr university health board affects very directly my own constituents in Aberconwy and is currently making up a great deal of casework. It is worthy of note that, within this board, the MRSA and MSSA case rates are the lowest in Wales, and red ambulance call-out times and cancer treatment within 31 days are the second best in Wales. And, where we see good practice, we want to celebrate that and we applaud it.

However, the matters raised certainly in my contribution today will highlight the continued failings and much criticism of the Welsh Government health Secretary. Deputy Llywydd, in January of this year, I raised the issue of GP shortages in this Chamber. We've seen surgery after surgery close in Aberconwy, and yet this was an area of improvement as a means of the special measures process. In February, I raised the issue of trauma and orthopaedic waiting times. Since Government intervention, the number of patients waiting over a year for surgery has risen by 2,127 per cent to 1,782. I have constituents waiting 130 weeks—that's two and a half years—for what is considered to be urgent and vital treatment, all the while facing every day with sickening pain and real debilitation.

In March, I raised concerns over support for mental health patients. I had to do it again yesterday to the First Minister. I was distressed to learn recently that a patient requiring serious psychiatric intervention could face an unacceptable waiting time of up to 18 months. I have another case where access to mental health treatment is so bad that one of my constituents has previously attempted suicide.

Healthcare issues in north Wales that I've had to raise constantly, month after month, week after week—and yet, here we are, at the end of November 2017, and, as my colleague Angela Burns has said, 30 months after interventions by your Government and by you, as the Cabinet Secretary who's responsible for delivering good-quality healthcare across Wales. 

We see no noticeable improvement, with the board now facing the highest projected budget deficit and seriously trailing behind the rest of Wales on a number of high-level performance indicators. Next year, it will be refreshing to actually see better performance and not having to keep raising issues on behalf of my constituents—for each and every one of the 3,368 patients facing a wait of 100 weeks for elective orthopaedic surgery, for my elderly constituent who has not only faced a wait of almost three years for a colonoscopy, but whose frustration was further compounded by being forced to wait five months even for just a modest reply from the health board.

Now, I do want to highlight and commend the staff working within the health board. I actually feel very sorry for them, because they take a lot of the brunt of your failing in your performance. They're working under extreme pressures and they're performing a fantastic, often thankless, task. But I am concerned at instances of clinical staff working 24-hour shifts. Studies have shown the detrimental effects of a lack of sleep on performance and concentration, and such situations seriously harm, putting patients and our staff in danger. We saw last month the number of deaths this year caused by unintended or unexpected incidents—41. More than half of those recorded occurred within Betsi Cadwaladr university health board. Deputy Llywydd, that is 41 patients, 41 families, loved ones torn apart by loss, grief and unbearable devastation.

Cabinet Secretary, I have raised this issue so many times with you, and, on occasion, when I've raised it with the First Minister, you sit there, quite often shaking your head. At the beginning of this debate—you're not even listening now. At the beginning of this debate, you hadn't the courtesy to listen to my colleague, our opposition spokesperson. Frankly, I'm not sure how seriously you take your role. It has been unclear from the start just how the Welsh Government is managing the board under special measures, so we're calling today for you to outline with some clarity what steps you are taking to ensure the financial uncertainty at Betsi board does not undermine the delivery of services, and to publish a clear action plan for returning the health board to its normal status.

The situation as it stands is unsustainable, and is actually quite unacceptable. We look across the border and we see so much better performance. Why should there be a postcode lottery? Why should my constituents, and any other constituent living in north Wales, have to suffer poor practice and a very, very poor Cabinet health Secretary who, frankly, in my opinion, isn't on top of his job?

Mae perfformiad bwrdd iechyd prifysgol Betsi Cadwaladr, boed yn dda neu fel arall, yn effeithio'n uniongyrchol iawn ar fy etholwyr yn Aberconwy ac ar hyn o bryd mae'n ffurfio llawer iawn o'r gwaith achos. Mae'n werth nodi, yn y bwrdd hwn, fod cyfraddau achosion o MRSA ac MSSA yn is nag yn unman arall yng Nghymru, ac mae amseroedd galwadau ambiwlans coch a thriniaeth canser o fewn 31 diwrnod yn ail orau yng Nghymru. A lle y gwelwn ymarfer da, rydym am ddathlu hynny ac rydym yn ei gymeradwyo.

Fodd bynnag, bydd y materion a godir yn fy nghyfraniad heddiw yn sicr yn tynnu sylw at fethiannau parhaus a llawer o feirniadaeth o Ysgrifennydd iechyd Llywodraeth Cymru. Ddirprwy Lywydd, ym mis Ionawr eleni, soniais am brinder meddygon teulu yn y Siambr hon. Rydym wedi gweld meddygfa ar ôl meddygfa'n cau yn Aberconwy, ac eto roedd hwn yn faes gwelliant yn rhan o broses y mesurau arbennig. Ym mis Chwefror, soniais am amseroedd aros orthopedeg a thrawma. Ers ymyrraeth y Llywodraeth, mae nifer y cleifion sy'n aros dros flwyddyn am lawdriniaeth wedi codi 2,127 y cant i 1,782. Mae gennyf etholwyr yn aros 130 o wythnosau—dyna ddwy flynedd a hanner—am yr hyn yr ystyrir ei bod yn driniaeth frys a hanfodol, gan wynebu pob dydd mewn poen enbyd a gwendid go iawn.

Ym mis Mawrth, soniais am bryderon ynglŷn â chymorth ar gyfer cleifion iechyd meddwl. Bu'n rhaid i mi sôn am hynny eto ddoe wrth y Prif Weinidog. Roeddwn yn pryderu wrth glywed yn ddiweddar y gallai claf sydd angen ymyrraeth seiciatrig ddifrifol wynebu amseroedd aros annerbyniol o hyd at 18 mis. Mae gennyf achos arall lle mae mynediad at driniaeth iechyd meddwl mor ddrwg fel bod un o fy etholwyr wedi ceisio lladd eu hunain o'r blaen.

Materion gofal iechyd yng ngogledd Cymru y bu'n rhaid i mi dynnu sylw atynt yn gyson, fis ar ôl mis, wythnos ar ôl wythnos—ac eto, dyma ni, ar ddiwedd mis Tachwedd 2017, ac fel y dywedodd fy nghyd-Aelod Angela Burns, 30 mis ar ôl ymyriadau gan eich Llywodraeth chi a gennych chi, fel Ysgrifennydd y Cabinet sy'n gyfrifol am ddarparu gofal iechyd o ansawdd da ledled Cymru.

Ni welwn unrhyw welliant amlwg, gyda'r bwrdd bellach yn wynebu'r diffyg rhagamcanol uchaf yn y gyllideb ac yn llusgo ar ôl gweddill Cymru'n ddifrifol ar nifer o ddangosyddion perfformiad lefel uchel. Y flwyddyn nesaf, bydd yn braf gweld perfformiad gwell a pheidio â gorfod dal ati i dynnu sylw at broblemau ar ran fy etholwyr—ar ran pob un o'r 3,368 o gleifion sy'n wynebu arhosiad o 100 wythnos am lawdriniaeth orthopedig ddewisol, i fy etholwr oedrannus sydd nid yn unig wedi wynebu aros am dair blynedd bron am golonosgopi, ond y dwysawyd eu rhwystredigaeth drwy orfod aros pum mis am ateb byr gan y bwrdd iechyd.

Nawr, hoffwn dynnu sylw at y staff sy'n gweithio yn y bwrdd iechyd, a'u canmol. Byddaf yn teimlo'n flin iawn drostynt, oherwydd maent yn ysgwyddo llawer o'r baich yn sgil y ffaith eich bod yn methu yn eich perfformiad. Maent yn gweithio o dan bwysau eithafol ac yn cyflawni tasg enfawr, a hynny'n ddiddiolch yn aml. Ond rwy'n pryderu ynglŷn ag enghreifftiau o staff clinigol sy'n gweithio sifftiau 24 awr. Mae astudiaethau wedi dangos effeithiau niweidiol diffyg cwsg ar berfformiad a gallu i ganolbwyntio, ac mae sefyllfaoedd o'r fath yn achosi niwed difrifol, yn rhoi cleifion a staff mewn perygl. Gwelsom yn y mis diwethaf nifer y marwolaethau eleni a achoswyd gan ddigwyddiadau anfwriadol neu annisgwyl—41. Cofnodwyd bod mwy na hanner y rheini wedi digwydd ym mwrdd iechyd prifysgol Betsi Cadwaladr. Ddirprwy Lywydd, dyna 41 o gleifion, 41 o deuluoedd, a'u hanwyliaid a ddrylliwyd gan golled, galar a thrallod annioddefol.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf wedi tynnu eich sylw at y mater hwn sawl gwaith, ac ar yr adegau pan wyf wedi ei ddwyn i sylw'r Prif Weinidog, rydych yn eistedd yno, yn aml iawn yn ysgwyd eich pen. Ar ddechrau'r ddadl hon—nid ydych yn gwrando yn awr hyd yn oed. Ar ddechrau'r ddadl hon, nid oeddech yn ddigon cwrtais i wrando ar fy nghyd-Aelod, llefarydd ein gwrthblaid. A dweud y gwir, nid wyf yn siŵr pa mor o ddifrif rydych chi ynglŷn â'ch rôl. Mae wedi bod yn aneglur o'r cychwyn sut yn union y mae'r Llywodraeth yn rheoli'r bwrdd o dan fesurau arbennig, felly rydym yn galw arnoch heddiw i amlinellu pa gamau rydych yn eu cymryd i sicrhau gyda rhywfaint o eglurder nad yw'r ansicrwydd ariannol ym mwrdd Betsi Cadwaladr yn tanseilio'r modd y darparir gwasanaethau, ac i gyhoeddi cynllun gweithredu clir i'r bwrdd iechyd allu dychwelyd i'w statws arferol.

Mae'r sefyllfa fel y mae yn anghynaliadwy, ac yn hollol annerbyniol mewn gwirionedd. Rydym yn edrych ar draws y ffin ac yn gweld perfformiad cymaint gwell. Pam y dylem gael loteri cod post? Pam y dylai fy etholwyr, ac unrhyw etholwr arall sy'n byw yng ngogledd Cymru, orfod dioddef ymarfer gwael ac Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd gwael dros ben ac nad yw'n gallu gwneud ei waith, a dweud y gwir?

17:55

The self-proclaimed party of the NHS really, really doesn't seem up to the job. Even using the excuse that it takes a while to turn around a health system once it's in special measures doesn't cut it, since Labour have been governing Wales for two decades now, and Betsi Cadwaladr got into its current state on their watch. Blaming Westminster is also tenuous at best, as Labour make a great play of wanting matters devolved to this place so that the Welsh Government can run them—all the recent argument over a potential Brexit power grab, and here we have an example of how this Government fails when it is given control of one of the most important public services. 

Labour keep saying that more should be devolved, but then, when they're shown up as not competent to run a service, as in the case of Betsi Cadwaladr, they try to find a way to blame Westminster. Well, this is the Welsh Government's fault, fair and square. The Government has been banging on about all the things that it is going to do to try and improve the Betsi Cadwaladr university health board, and unsurprisingly silent on the things it isn't doing.

Nowhere has Labour suggested making the members of the health boards more accountable. UKIP campaigned for elected health boards so that they would be accountable to the people of Wales. Accountability—this is on a single issue and can't be fudged, which is probably why Labour argued against this progressive idea. Whilst it is obvious that the Labour Government doesn't have the will to get rid of incompetence, I'm absolutely confident that the Welsh public do have the will, and elected health boards will enable that to happen. 

Nothing the Government has done is working, so why should we continue to let them try? The waiting lists aren't just statistics. They represent the pain and suffering of the people on those waiting lists and the stress imposed on patients, their family and front-line staff. The waiting lists are getting worse, staff morale is going down, health outcomes are taking a hit, but none of the health board have been given their marching orders and none of the mega-salaried NHS managers have been sacked. 

And there is the impact that is far wider-reaching than the health concerns of the patient. Front-line staff must be feeling incredible pressure, having to work even harder than our dedicated NHS staff already do to make up for the incompetence of senior managers in Welsh Government. Labour are also the self-proclaimed party of the workers. Are they happy with the pressure they're putting these public sector workers under? This is about a lot more than a public sector pay freeze. This is about valuing staff and their welfare. Labour also try to say that they're the party of equality, but where is the equality for those whose accident of postcode means they have to wait far longer for treatment than another Welsh or UK citizen?

Betsi Cadwaladr's problems are themselves symptoms—symptoms of a Government that doesn't seem to have the will to do what any other responsible manager would do and sack those big-salaried executives at Betsi Cadwaladr who are responsible for the mismanagement of the health service in north Wales. The Government-led failings at Betsi Cadwaladr show that Labour are not the party for the NHS, not defenders of front-line staff, and do nothing to reduce inequality in health outcomes except to impose the same mismanaged system on everyone reliant on the NHS in north Wales. I believe previous calls for a full public inquiry have been made, and I think they have a lot of merit. If that was to be proposed, I would be prepared to support it. The Welsh NHS is ill, and, unfortunately for the people of Wales, the waiting list for treatment, for when this Government in Cardiff can be replaced, is three years. Thank you.

Mewn gwirionedd, nid yw'r blaid sy'n honni mai hi yw plaid y GIG i'w gweld yn gallu gwneud y gwaith. Nid yw defnyddio'r esgus hyd yn oed ei bod yn cymryd amser i droi system iechyd o gwmpas pan fo o dan fesurau arbennig yn dal dŵr, gan fod Llafur wedi bod yn rheoli Cymru ers dau ddegawd bellach, ac aeth Betsi Cadwaladr i'w sefyllfa bresennol o dan eu goruchwyliaeth hwy. Mae beio San Steffan yn wan ar y gorau, gan fod Llafur yn gwneud llawer o'u hawydd i weld pethau'n cael eu datganoli i'r lle hwn fel y gall Llywodraeth Cymru eu rhedeg—yr holl ddadl yn ddiweddar ynglŷn â chipio pŵer posibl yn sgil Brexit, ac yma mae gennym enghraifft o sut y mae'r Llywodraeth hon yn methu pan roddir rheolaeth iddi ar un o'r gwasanaethau cyhoeddus pwysicaf.

Mae Llafur yn dweud o hyd y dylid datganoli mwy o bethau, ond yna, pan ddangosir nad ydynt yn gymwys i redeg gwasanaeth, fel yn achos Betsi Cadwaladr, maent yn ceisio dod o hyd i ffordd o feio San Steffan. Wel, bai Llywodraeth Cymru yw hyn a neb arall. Mae'r Llywodraeth wedi bod yn rhygnu ymlaen am yr holl bethau y mae'n eu gwneud i geisio gwella bwrdd iechyd prifysgol Betsi Cadwaladr, ac nid yw'n syndod ei bod hi'n fud ynglŷn â'r pethau nad yw'n eu gwneud.

Nid yw Llafur wedi awgrymu yn unman y dylid gwneud aelodau o'r byrddau iechyd yn fwy atebol. Ymgyrchodd UKIP o blaid ethol aelodau i fyrddau iechyd fel eu bod yn atebol i bobl Cymru. Atebolrwydd—a hynny ar un mater ac ni ellir ei ystumio, sef pam y dadleuodd Llafur yn erbyn y syniad blaengar hwn mae'n debyg. Er ei bod yn amlwg nad oes gan y Llywodraeth Lafur ewyllys i gael gwared ar aflerwch, rwy'n gwbl hyderus fod gan y cyhoedd yng Nghymru ewyllys i wneud hynny, a bydd byrddau iechyd etholedig yn galluogi hynny i ddigwydd.

Nid oes dim a wnaeth y Llywodraeth yn gweithio, felly pam y dylem barhau i adael iddynt ymdrechu? Nid ystadegau'n unig yw'r rhestrau aros. Maent yn cynrychioli poen a dioddefaint y bobl ar y rhestrau aros hynny a'r straen ar gleifion, eu teuluoedd a staff y rheng flaen. Mae'r rhestrau aros yn gwaethygu, mae morâl staff yn disgyn, mae canlyniadau iechyd yn dioddef, ond nid oes yr un o'r byrddau iechyd wedi cael eu hel ymaith a neb o reolwyr y GIG sydd ar gyflogau uchel wedi cael eu diswyddo.

Ac mae yna effaith sy'n llawer mwy pellgyrhaeddol na phryderon iechyd y claf. Rhaid bod staff rheng flaen yn teimlo pwysau anhygoel, yn gorfod gweithio'n galetach hyd yn oed nag y mae'n rhaid i'n staff GIG ymroddedig ei wneud eisoes i wneud iawn am anallu uwch-reolwyr yn Llywodraeth Cymru. Llafur yw'r blaid sy'n honni mai hi yw plaid y gweithwyr hefyd. A ydynt yn hapus gyda'r pwysau y maent yn ei roi ar weithwyr y sector cyhoeddus? Mae hyn yn ymwneud â llawer mwy na rhewi cyflogau'r sector cyhoeddus. Mae hyn yn ymwneud â gwerthfawrogi staff a'u llesiant. Mae Llafur hefyd yn ceisio dweud mai hi yw plaid cydraddoldeb, ond ble y mae cydraddoldeb i'r rhai sy'n dioddef am fod eu cod post yn golygu bod yn rhaid iddynt aros lawer yn hwy am driniaeth nag unrhyw ddinesydd arall yng Nghymru neu'r DU?

Mae problemau Betsi Cadwaladr eu hunain yn symptomau—symptomau o Lywodraeth nad yw'n ymddangos bod ganddi ewyllys i wneud yr hyn y buasai unrhyw reolwr cyfrifol arall yn ei wneud a diswyddo'r swyddogion gweithredol hyn ar gyflogau mawr ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr sy'n gyfrifol am gamreoli'r gwasanaeth iechyd yng ngogledd Cymru. Mae'r methiannau dan arweiniad y Llywodraeth ym mwrdd Betsi Cadwaladr yn dangos nad Llafur yw'r blaid ar gyfer y GIG, nac ar gyfer amddiffyn staff y rheng flaen, ac nid ydynt yn gwneud dim i leihau anghydraddoldeb mewn canlyniadau iechyd heblaw gosod yr un system a gamreolir ar gyfer pawb sy'n ddibynnol ar y GIG yng ngogledd Cymru. Rwy'n credu bod galwadau blaenorol wedi'u gwneud am ymchwiliad cyhoeddus llawn, a chredaf bod llawer o werth ynddynt. Pe bai hynny'n cael ei gynnig, buaswn yn barod i'w gefnogi. Mae GIG Cymru yn sâl, ac yn anffodus i bobl Cymru, y rhestr aros ar gyfer triniaeth, pan ellir disodli'r Llywodraeth hon yng Nghaerdydd, yw tair blynedd. Diolch.

Our north Wales Betsi Cadwaladr university health board is in special measures and overspent because Labour Welsh Government dismissed our warnings over many years. On each occasion, Labour Ministers dodged responsibility by instead accusing us of talking down our NHS when we were speaking up because staff, patients and families had asked us to do so. The board was only put into special measures in 2015 after an external investigation revealed that patients had suffered institutional abuse in Glan Clwyd Hospital's Ablett acute mental health unit. The then health Minister finally admitted that this decision reflected, quote:

'serious and outstanding concerns about the leadership, governance and progress in the health board over some time.'

The health board stated that it was alerted to serious concerns regarding patient care on the Tawel Fan ward in the Ablett unit in December 2013, but concerns about this ward went back a lot further. For example, in 2009, I represented a constituent who said that the treatment received by her husband there nearly killed him, that three other patients admitted around the same time as her husband had similar experiences, and she was now worried about the treatment others may receive in this unit.

Of course, there have been some positives since special measures. Further to my intervention on behalf of the neurotherapy centre in Flintshire, where health board funding had fallen to just £65 per person compared to £500 from commissioners in West Cheshire, the health board chief executive confirmed a framework on going forward.

When I visited fantastic staff at Wrexham Maelor Hospital this summer with the Hepatitis C Trust, they told me that there were now comprehensive treatment options. They added however that to do what the Welsh Government required would need between six and nine extra hepatology specialist nurses across the health board. We have seen patients waiting months for pain management treatment.

Only this afternoon, the health board announced yet another GP surgery closure. Although special measures saw some move from risk-averse complaints handling to problem solving via direct engagement with complainants, progress has stalled. Typical of this was a recent response to a complaint regarding a patient who died whilst receiving treatment from the health board. Although it apologised and stated that the complaint had been investigated in accordance with regulations, it coldly concluded that there was, quote,

'no qualifying liability on this occasion'.

The bereaved family were deeply distressed and told me that the response included several factual errors.

Betsi Cadwaladr is the only health board in Wales that does not commission services from the Bobath children’s therapy centre, which provides specialist physiotherapy, occupational therapy, and speech and language therapy to children all over Wales who have cerebral palsy. The cost to the remainder is negligible and the savings massive. Together with the centre, and a north Wales parent whose daughter had received its support, I met the health board twice to seek a way forward. They produced a draft report and copied it to us for comment. We each responded on the clear understanding that wider family engagement would only follow after our comments had been incorporated into the draft report. Instead, the unamended draft report was issued to parents with a questionnaire, unfairly biased towards internal provision of services, rather than the provision available from Bobath at a standard beyond which the health board can deliver.

Denied autism assessment, the parents of several daughters have told me that statutory bodies don’t understand that thinking has changed, and that autism presents differently in girls. Although forced to pay for private autism assessment, a 2017 letter from the health board said that Flintshire CAMHS had raised concerns about the rigour and conclusions in a number of private assessments, and in some cases didn’t accept the diagnosis, and that there was a requirement for these to be in line with NICE guidance. However, when I referred this to the clinical psychologist who had carried out these assessments, she confirmed that not only were she and her team NICE compliant, but also that she was a contributor to NICE guidelines.  

This approach helps explain why this health board has registered the highest number of serious patient safety breaches in Welsh hospitals, why it has the worst record for patients waiting longer than four hours in accident and emergency, and, with Wales having double England's level of patients waiting for treatment, why the number of Betsi Cadwaladr patients waiting over a year for routine surgery rose, as we heard earlier, 2,550 per cent, from 94 at the time when special measures were implemented to 2,491 in September 2017. This can't go on.

Mae ein bwrdd iechyd prifysgol Betsi Cadwaladr yng ngogledd Cymru mewn mesurau arbennig ac wedi gorwario oherwydd bod Llywodraeth Lafur Cymru wedi gwrthod ein rhybuddion dros nifer o flynyddoedd. Ar bob achlysur, mae Gweinidogion Llafur wedi osgoi'r cyfrifoldeb gan ein cyhuddo ni yn lle hynny o ladd ar ein GIG pan fyddwn yn siarad oherwydd bod staff, cleifion a theuluoedd wedi gofyn inni wneud hynny. Rhoddwyd y bwrdd o dan fesurau arbennig yn 2015 ar ôl i ymchwiliad allanol ddatgelu bod cleifion wedi dioddef cam-drin sefydliadol yn uned iechyd meddwl acíwt Ablett yn Ysbyty Glan Clwyd. Cyfaddefodd y Gweinidog iechyd ar y pryd yn y pen draw fod y penderfyniad hwn yn adlewyrchu, ac rwy'n dyfynnu:

pryderon difrifol a heb eu datrys ynghylch arweinyddiaeth, trefniadau llywodraethu a chynnydd yn y bwrdd iechyd dros beth amser.

Dywedodd y bwrdd iechyd ei fod wedi cael rhybudd ynghylch phryderon difrifol ynglŷn â gofal cleifion ar ward Tawel Fan yn uned Ablett ym mis Rhagfyr 2013, ond roedd pryderon ynglŷn â'r ward hon yn mynd yn ôl lawer ymhellach. Er enghraifft, yn 2009, cynrychiolais etholwr a ddywedodd fod y driniaeth a gafodd ei gŵr yno bron iawn â'i ladd, fod tri chlaf arall a gafodd eu derbyn o gwmpas yr un adeg â'i gŵr wedi cael profiadau tebyg, ac roedd hi bellach yn poeni am y driniaeth y gallai eraill ei chael yn yr uned hon.

Wrth gwrs, cafwyd rhai agweddau cadarnhaol ers y mesurau arbennig. Yn dilyn fy ymyrraeth ar ran y ganolfan niwrotherapi yn Sir y Fflint, lle roedd cyllid y bwrdd iechyd wedi disgyn i £65 y person yn unig o gymharu â £500 gan gomisiynwyr yng Ngorllewin Swydd Gaer, cadarnhaodd prif weithredwr y bwrdd iechyd fframwaith ar gyfer y dyfodol.

Pan ymwelais â staff gwych yn Ysbyty Maelor Wrecsam yr haf hwn gydag Ymddiriedolaeth Hepatitis C, dywedasant wrthyf fod yna opsiynau triniaeth cynhwysfawr bellach. Fodd bynnag, roeddent yn ychwanegu y buasai gwneud yr hyn y mae Llywodraeth Cymru'n gofyn amdano yn galw am gael rhwng chwech a naw nyrs hepatoleg arbenigol ychwanegol ar draws y bwrdd iechyd. Rydym wedi gweld cleifion yn aros misoedd am driniaeth rheoli poen.

Y prynhawn yma, cyhoeddodd y bwrdd iechyd fod practis meddyg teulu arall eto'n cau. Er bod mesurau arbennig wedi arwain at rywfaint o symud oddi wrth drin cwynion er mwyn osgoi risg tuag at ddatrys problemau drwy ymgysylltu'n uniongyrchol ag achwynwyr, mae cynnydd wedi arafu. Roedd ymateb diweddar i gŵyn ynghylch claf a fu farw tra'n derbyn triniaeth gan y bwrdd iechyd yn enghraifft nodweddiadol o hyn. Er bod y bwrdd wedi ymddiheuro ac wedi datgan bod y gŵyn wedi'i harchwilio yn unol â rheoliadau, daeth i'r casgliad dideimlad, ac rwy'n dyfynnu,

nad oedd unrhyw rwymedigaeth gymhwyso ar yr achlysur hwn.

Roedd y teulu mewn gofid dwys a dywedasant wrthyf fod yr ymateb yn cynnwys nifer o wallau ffeithiol.

Betsi Cadwaladr yw'r unig fwrdd iechyd yng Nghymru nad yw'n comisiynu gwasanaethau gan ganolfan therapi plant Bobath, sy'n darparu ffisiotherapi arbenigol, therapi alwedigaethol a therapi iaith a lleferydd i blant yng Nghymru sydd â pharlys yr ymennydd. Mae'r gost i'r gweddill yn fach iawn a'r arbedion yn enfawr. Gyda'r ganolfan, a rhiant o ogledd Cymru y mae eu merch wedi cael y cymorth hwn, cyfarfûm â'r bwrdd iechyd ddwywaith i chwilio am ffordd ymlaen. Roedd ganddynt adroddiad drafft a gopïwyd ar ein cyfer i ni wneud sylwadau arno. Ymatebodd pob un ohonom ar y ddealltwriaeth glir y byddai ymgysylltu teuluol ehangach ond yn dilyn wedi i'n sylwadau gael eu cynnwys yn yr adroddiad drafft. Yn lle hynny, cyhoeddwyd yr adroddiad drafft heb ei ddiwygio i rieni gyda holiadur, a oedd yn gogwyddo'n annheg tuag at ddarparu gwasanaethau mewnol, yn hytrach na'r ddarpariaeth sydd ar gael gan Bobath o safon y tu hwnt i'r hyn y gall y bwrdd iechyd ei ddarparu. 

Ar ôl i asesiadau awtistiaeth gael eu gwrthod iddynt, mae rhieni sawl merch wedi dweud wrthyf nad yw cyrff statudol yn deall bod y meddylfryd wedi newid, a bod awtistiaeth yn wahanol mewn merched. Er iddynt gael eu gorfodi i dalu am asesiad awtistiaeth preifat, dywedodd llythyr yn 2017 gan y bwrdd iechyd fod CAMHS Sir y Fflint wedi mynegi pryderon ynghylch trylwyredd a chasgliadau nifer o asesiadau preifat, ac mewn rhai achosion nid oeddent yn derbyn y diagnosis, a bod gofyniad i'r rhain gydymffurfio â chanllawiau NICE. Fodd bynnag, pan gyfeiriais hyn at y seicolegydd clinigol a oedd wedi cynnal yr asesiadau hyn, cadarnhaodd nid yn unig ei bod hi a'i thîm yn cydymffurfio â NICE, ond hefyd ei bod yn cyfrannu at ganllawiau NICE.

Mae'r dull hwn o weithredu'n helpu i egluro pam y nodwyd y nifer uchaf o achoson difrifol o dorri amodau diogelwch cleifion yn y bwrdd iechyd hwn o blith holl ysbytai Cymru, pam y mae ganddo'r record waethaf mewn perthynas â chleifion sy'n aros dros bedair awr mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, a chyda Cymru â dwywaith y lefel yn Lloegr o gleifion sy'n aros am driniaeth, pam y cynyddodd nifer y cleifion ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr sy'n aros dros flwyddyn am lawdriniaeth gyffredinol 2,550 y cant, fel y clywsom yn gynharach, o 94 ar yr adeg pan roddwyd y mesurau arbennig ar waith i 2,491 yn mis Medi 2017. Ni all hyn barhau.

18:00

We've listened to a number of very powerful speeches illustrating the catastrophe that is the Betsi Cadwaladr health board, over which the current Cabinet Secretary, and the previous one who's temporarily left the Chamber, presided. Now, for many, many years, the Labour Party has been accustomed to saying that the national health service is the envy of the world. Well, as far as Betsi Cadwaladr is concerned, I don't know which world they're thinking of—it must be the planet Pluto, because it certainly isn't the envy of anybody in this world of planet Earth. 

Michelle Brown raised a very important point in her speech earlier on, and that is the unresponsiveness of the Betsi Cadwaladr health board towards its patients with the complaints that they've made. We've had a massive number of individual examples that have been trotted out here this afternoon, and I make no apology for returning to a theme that I have raised in the Chamber on several occasions since I was elected: the denuding of the Welsh uplands based around Blaenau Ffestiniog of any substantial health service provision. It's well over a year now since I asked the First Minister what the Welsh Government was going to do about this, given that Betsi Cadwaladr is in special measures. I said, in Gwynedd in particular, in the area around Blaenau Ffestiniog, the record is exactly the opposite to that which the Government claimed in its 'Taking Wales Forward' document's section on health, where they said, 

'We are committed to helping improve health and well-being for all.'

What's happened in the Welsh uplands is entirely the opposite. In the seven well-being areas defined by Gwynedd Council, there is a community hub hospital in every one apart from Blaenau Ffestiniog, because their 24-hour service was closed several years ago and downgraded to a 10-hour health centre, and downgraded again since then. Since 2013, therefore, we’ve seen the closure of a hospital, a loss of hospital beds, the closure of the x-ray service, the closure of the minor injuries unit, the closure of teledermatology clinics and therapy services, two rural branch surgeries have closed, and the GP practice in Blaenau Ffestiniog was supposed to have four full-time doctors, but it’s only got one salaried doctor and a variety of locums. As far as Blaenau Ffestiniog is concerned, they haven’t got a national health service; they've got a notional health service. And in the 14 months since I made that indictment to the First Minister, absolutely nothing has changed despite the special measures, and something has got to be done about it.

Rydym wedi gwrando ar nifer o areithiau grymus iawn sy'n dangos cymaint o drychineb yw bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr dan lywyddiaeth yr Ysgrifennydd Cabinet presennol a'r un blaenorol sydd wedi gadael y Siambr dros dro. Nawr, ers blynyddoedd maith, mae'r Blaid Lafur wedi arfer dweud bod y gwasanaeth iechyd gwladol yn destun eiddigedd y byd. Wel, o ran Betsi Cadwaladr, nid wyf yn gwybod pa fyd y maent yn ei feddwl—rhaid mai planed Plwto, oherwydd yn sicr nid yw'n destun eiddigedd i neb ar y ddaear hon.

Nododd Michelle Brown bwynt pwysig iawn yn ei haraith yn gynharach, sef diffyg ymateb bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr i'w gleifion mewn perthynas â'r cwynion y maent wedi eu gwneud. Rydym wedi cael rhes enfawr o enghreifftiau unigol yma y prynhawn yma, ac nid wyf yn ymddiheuro am ddychwelyd at thema a nodais yn y Siambr ar sawl achlysur ers cael fy ethol: amddifadu ucheldiroedd Cymru o gwmpas Blaenau Ffestiniog o unrhyw ddarpariaeth iechyd o sylwedd. Mae ymhell dros flwyddyn bellach ers i mi holi'r Prif Weinidog beth oedd Llywodraeth Cymru'n mynd i wneud ynglŷn â hyn, o ystyried bod Betsi Cadwaladr o dan fesurau arbennig. Dywedais fod y record yng Ngwynedd yn enwedig, yn yr ardal o amgylch Blaenau Ffestiniog, yn union i'r gwrthwyneb i'r hyn a honnai'r Llywodraeth yn yr adran ar iechyd yn ei dogfen 'Symud Cymru Ymlaen', lle roeddent yn dweud,

'Rydym wedi ymrwymo i helpu i wella iechyd a llesiant pawb.'

Mae'r hyn sydd wedi digwydd yn ucheldiroedd Cymru yn gyfan gwbl i'r gwrthwyneb. Yn y saith ardal llesiant a ddiffiniwyd gan Gyngor Gwynedd, mae ysbyty hyb cymunedol ym mhob un ar wahân i Flaenau Ffestiniog, am fod eu gwasanaeth 24 awr wedi cau sawl blwyddyn yn ôl a'i israddio'n ganolfan iechyd 10 awr, ac mae wedi'i israddio eto ers hynny. Ers 2013, felly, rydym wedi gweld ysbyty'n cau, colli gwelyau ysbyty, cau'r gwasanaeth pelydr-x, cau uned mân anafiadau, cau clinigau teleddermatoleg a gwasanaethau therapi, mae dwy feddygfa gangen wledig wedi cau, ac roedd y practis meddyg teulu ym Mlaenau Ffestiniog i fod i gynnwys pedwar o feddygon llawn amser, ond un meddyg cyflogedig yn unig sydd ganddynt ac amryw o staff locwm. O ran Blaenau Ffestiniog, nid oes ganddynt wasanaeth iechyd gwladol; mae ganddynt wasanaeth iechyd damcaniaethol. Ac yn y 14 mis ers i mi gyflwyno'r feirniadaeth honno i'r Prif Weinidog, nid oes dim o gwbl wedi newid er gwaethaf y mesurau arbennig, ac mae'n rhaid gwneud rhywbeth am y peth.

Now, we all know, of course, that areas like Blaenau Ffestiniog and its surrounding district pose problems. There's always going to be a tension with the provision of health services in sparsely populated rural areas, but the models that have been chosen are more related to what is appropriate for urban areas rather than rural areas. In urban settings, of course, the tendency is, for very obvious reasons, to pull services together into community healthcare hubs, but in rural north Wales it has been in the other direction. What we should be doing is pushing services into rural areas to gain the patient outcomes without too great a loss of financial efficiency. What we have seen is a very substantial expenditure of money in Blaenau recently—well over £1 million, I believe—but not a single bed is created; we've created dozens and dozens of desks for national health service pen-pushers instead. So, they closed the memorial hospital and replaced it with an office block. That is not what we expect from a health service, and the poor residents of Blaenau and district deserve a great deal better than that. 

Other countries seem to be able to manage to do this. Why can't we? In the United States, rural areas have long enjoyed support and protection from the Rural Health Clinic Services Act of 1977, and the Federal Office of Rural Health Policy and the National Rural Health Association provide a mechanism for rural health campaigners to receive significant support in their interface with Congress.  

We know that there is something called distance decay—that is, the further away you live from a hospital the worse the health outcomes tend to be, because people find it much more difficult to get to hospital so they don't go for treatment in time and regularly enough. There are problems with poverty in rural areas. People have to pay to travel to hospitals that are a distance from their homes, so they don't have a free health service because it actually costs them a great deal of money often in order to get the treatment that they deserve. 

In Scotland, there are some more imaginative models than we've got here in Wales. For example, in the Isle of Skye, they have a model of rural practitioners where the Broadford Hospital is staffed by GPs with additional skills and training in anaesthetics and trauma. The model was developed after a consultation with the local community, and the realisation that the size of their community, which was about 13,000, had a need for some emergency service but couldn't sustain a general hospital. Instead, the Broadford is now an enhanced community hospital. Why can't we do that in Blaenau? The previous health Secretary refused to intervene in the closure of the hospital services in Blaenau because it was supported by the local community health council, but, of course, the local community health council is not elected by anybody in the area that is covered by the hospital closures. That's why we need to introduce the kind of democracy to the health service that Michelle referred to. 

Erbyn hyn, mae pawb ohonom yn gwybod, wrth gwrs, fod ardaloedd fel Blaenau Ffestiniog a'r cylch cyfagos yn achosi problemau. Mae tensiwn yn mynd i fod bob amser wrth ddarparu gwasanaethau iechyd mewn ardaloedd gwledig tenau eu poblogaeth, ond mae'r modelau a ddewiswyd yn ymwneud mwy â'r hyn sy'n briodol ar gyfer ardaloedd trefol yn hytrach nag ardaloedd gwledig. Mewn lleoliadau trefol, wrth gwrs, am resymau amlwg iawn, y duedd yw crynhoi gwasanaethau mewn canolfannau gofal iechyd cymunedol, ond yn ardaloedd gwledig gogledd Cymru, mae wedi digwydd i'r cyfeiriad arall. Yr hyn y dylem ei wneud yw gwthio gwasanaethau i ardaloedd gwledig er mwyn sicrhau canlyniadau i gleifion heb golli gormod o effeithlonrwydd ariannol. Yr hyn a welsom yw gwariant sylweddol iawn o arian ym Mlaenau Ffestiniog yn ddiweddar—ymhell dros £1 filiwn, rwy'n credu—ond ni chafodd yr un gwely ei greu; rydym wedi creu dwsinau ar ddwsinau o ddesgiau i fiwrocratiaid y gwasanaeth iechyd gwladol yn lle hynny.

Felly, maent wedi cau'r ysbyty coffa a gosod bloc o swyddfeydd yn ei le. Nid dyna a ddisgwyliwn gan wasanaeth iechyd, ac mae trigolion Blaenau a'r cylch, druain, yn haeddu llawer gwell na hynny. Ymddengys bod gwledydd eraill yn llwyddo i wneud hyn. Pam na allwn ni? Yn yr Unol Daleithiau, mae'r ardaloedd gwledig wedi mwynhau cymorth a diogelwch Deddf Gwasanaethau Clinigau Iechyd Gwledig 1977, ac mae Swyddfa Ffederal Polisi Iechyd Gwledig a'r Gymdeithas Genedlaethol ar gyfer Iechyd Gwledig yn darparu mecanwaith i ymgyrchwyr iechyd gwledig gael cymorth sylweddol wrth ryngwynebu â'r Gyngres.

Rydym yn gwybod bod yna rywbeth a elwir yn ddirywiad pellter—hynny yw, po bellaf y byddwch yn byw o ysbyty, y gwaethaf y mae canlyniadau iechyd yn tueddu i fod, am fod pobl yn ei chael yn llawer anos mynd i'r ysbyty, felly ni fyddant yn mynd am driniaeth mewn pryd ac yn ddigon rheolaidd. Ceir problemau gyda thlodi mewn ardaloedd gwledig. Mae pobl yn gorfod talu i deithio i ysbytai sy'n bell o'u cartrefi, felly nid oes ganddynt wasanaeth iechyd am ddim am ei fod yn costio cryn dipyn o arian iddynt yn aml er mwyn cael y driniaeth y maent yn ei haeddu.

Yn yr Alban, ceir rhai modelau mwy dychmygus nag sydd gennym yma yng Nghymru. Er enghraifft, ar Ynys Skye, mae ganddynt fodel ymarferwyr gwledig lle mae ysbyty Broadford yn cael ei staffio gan feddygon teulu sydd wedi'u hyfforddi â sgiliau ychwanegol mewn anaestheteg a thrawma. Datblygwyd y model ar ôl ymgynghori â'r gymuned leol, a'r sylweddoliad fod angen rhai gwasanaethau brys ar gymuned o'u maint, sef tua 13,000, ond na allent gynnal ysbyty cyffredinol. Yn hytrach, mae ysbyty Broadford bellach yn uwch-ysbyty cymunedol. Pam na allwn wneud hynny yn y Blaenau? Gwrthododd yr Ysgrifennydd iechyd blaenorol ymyrryd mewn camau i gau gwasanaethau ysbyty ym Mlaenau Ffestiniog am fod y cyngor iechyd cymuned lleol yn cefnogi'r cau, ond wrth gwrs, ni chaiff y cyngor iechyd cymuned lleol ei ethol gan neb yn yr ardal lle mae'r ysbytai'n cael eu cau. Dyna pam fod angen inni gyflwyno'r math o ddemocratiaeth y cyfeiriodd Michelle ati yn y gwasanaeth iechyd.

18:10

Aelod Cynulliad a gododd—

An Assembly Member rose—

I'm afraid I think I'm at the end of my speech and the Deputy Presiding Officer would not allow me to accept an intervention, although I would have been otherwise delighted to do so.

So, I'm afraid that this catalogue of disaster continues, and I believe that, until we change the Government of this country, it is likely to continue further.

Yn anffodus, credaf fy mod ar ddiwedd fy araith ac ni fuasai'r Dirprwy Lywydd yn caniatáu i mi dderbyn ymyriad, er y buaswn wedi bod yn falch iawn o wneud hynny fel arall.

Felly, mae arnaf ofn fod y catalog hwn o drychineb yn parhau, a chredaf ei fod yn debygol o barhau ymhellach hyd oni fyddwn yn newid Llywodraeth y wlad hon.

I welcome the opportunity to speak in the debate this afternoon. Although obviously not from the north, through my role as leader of the Welsh Conservatives here, I obviously spend quite a considerable time going up to north Wales and seeking first-hand experience of the plight, as I'd put it, that many people feel they're in about the service that they're getting from the health board, which has now been in special measures for some 30 months. It's worth noting that, obviously, in England, for example, the average special measures stay for a similar health body would be about 21 months.

I don't detract from the fact that there are tensions and issues across the whole of the United Kingdom when it comes to health services. In particular, there is something to be celebrated in that more people are being treated in our health service across the United Kingdom. That's because, obviously, there are far more people on these islands and we're living longer as well, and so health services across the United Kingdom have a real dilemma on their hands of rising demand and an inability to attract the staff that they require to man the wards and man the primary practices.

And there's no more significant case to highlight than that in north Wales, which, for many years—virtually I think for the entire time that I've been an Assembly Member—has struggled with recruitment and retention in particular. We do focus a lot on the recruitment of new staff into the health service, but, actually, retention is a critical part of what we need to be doing in the health service, and no more so than in north Wales. It is regrettable that, if you look at the stats on staff sickness within the health board, they are some of the highest within the health service in Wales, and stress in particular is identified as being one of the most common causes, or the biggest single cause, for staff taking time out, because, obviously, of the pressure that they're under.

It has been now, as I said, some 30 months since the health board has been in special measures. The current Cabinet Secretary has been in position for now 16 or 17 months—maybe even a little longer than that—and I hope he will use the opportunity in responding to this debate today to actually give an honest and frank assessment of where he sees the health board going. It cannot be right that, after 30 months and with the health Secretary in position now for that length of time, we cannot get an honest assessment of how the Welsh Government, with all the resource that the Welsh Government has at its disposal, is not getting to grips with the waiting times, with the staff retention and recruitment and, above all, the budget issues that this health board faces; until recently, it was projected to have, for this financial year, a budget deficit of £50 million. As I understand it, the latest figure indicates that the deficit situation now has been brought down to £36 million, but, in itself, that's the biggest budget deficit as I understand it that this health board will have incurred in a single financial year.

When you do look at the waiting times and the graphic examples that have been given by Members from north Wales, and in particular from my benches here by the regional Member Mark Isherwood and the Aberconwy Member Janet Finch Saunders, of people waiting 12, 18 months, in excess of 100 weeks for treatment, that is something that, in the twenty-first century, we just should not be tolerating. When you actually look at the numbers, if you take the 52-week wait for routine surgery, it has risen from 94 patients in 2015 to, now, a figure of 2,491 in September 2017. That's a rise of 2,500 per cent. Those sorts of figures, for most people, are just incomprehensible. Most people, all they want—they don't expect instant treatment, but they expect a reasonable time for that treatment to be provided.

I do hope that the Cabinet Secretary will give us something hard and tangible that we'll be able to hang on this debate to say that the waiting time situation in the Betsi health board area is being grasped by the Cabinet Secretary and his officers in Cathays Park along with the health board to address these spiralling waits. Accident and emergency, for example, is another area of huge concern that my colleague Darren Millar has highlighted in First Minister's questions and, I believe, in questions to your good self, Cabinet Secretary, with regard to the appalling waiting times that people are having to face in Glan Clwyd, in his own hospital, which serves his constituents, where under 70 per cent of people are being seen within the four-hour target—your own target. Surely, you do not agree with that situation being allowed in a major hospital here in Wales. And so, I would ask, in your address to the debate this afternoon, that you do give us a clear route-map out of special measures that we can hang the hat of this debate on, so that Members can go back to their constituents and say what progress has been made since the health board went into special measures. I do hope that you will clarify the budget situation that the health board finds itself in, because this is your opportunity do that.

Above all, I do hope that you will give us something meaningful on staff recruitment and retention, because without the staff on the front line within our health board, whether that be in a primary or secondary environment, there is no health service. As Angela Burns touched on, they are the backbone, they are the blood that makes our health service work, and it is incumbent on you, with the levers at your disposal, to be able to offer a significant and substantial package of measures that address the chronic understaffing that the Betsi health board faces, both in primary and secondary care.

Croesawaf y cyfle i siarad yn y ddadl y prynhawn yma. Er nad wyf o'r gogledd, wrth gwrs, drwy fy rôl fel arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig yma, rwy'n amlwg yn treulio cryn dipyn o amser yn mynd i fyny i ogledd Cymru a chael profiad uniongyrchol o'r trafferthion, fel y buaswn yn ei roi, y mae llawer o bobl yn teimlo eu bod ynddynt gyda'r gwasanaeth y maent yn ei gael gan y bwrdd iechyd, sydd wedi bod o dan fesurau arbennig ers oddeutu 30 mis. Yn amlwg, mae'n werth nodi mai'r cyfnod y bydd corff iechyd tebyg yn ei dreulio o dan fesurau arbennig ar gyfartaledd yn Lloegr yw oddeutu 21 mis.

Nid wyf am fychanu'r ffaith bod tensiynau a phroblemau ar draws y Deyrnas Unedig gyfan mewn perthynas â gwasanaethau iechyd. Yn benodol, mae rhywbeth i'w ddathlu yn y ffaith bod mwy o bobl yn cael eu trin yn ein gwasanaeth iechyd ledled y Deyrnas Unedig. Y rheswm am hynny, wrth gwrs, yw oherwydd bod llawer mwy o bobl ar yr ynysoedd hyn ac rydym yn byw'n hwy yn ogystal, ac felly mae gwasanaethau iechyd ar draws y Deyrnas Unedig yn wynebu dilema gwirioneddol yn sgil y galw cynyddol ac anallu i ddenu'r staff sydd eu hangen arnynt i weithio ar y wardiau a'r practisau gofal sylfaenol.

Ac nid oes achos mwy arwyddocaol i dynnu sylw ato na'r hyn a geir yng ngogledd Cymru, sydd, ers blynyddoedd lawer—fwy neu lai am yr holl amser y bûm yn aelod o'r Cynulliad—wedi cael trafferth i recriwtio staff, a chadw staff yn benodol. Rydym yn canolbwyntio llawer ar recriwtio staff newydd i'r gwasanaeth iechyd, ond mewn gwirionedd, mae cadw yn rhan hanfodol o'r hyn y dylem fod yn ei wneud yn y gwasanaeth iechyd, ac yng ngogledd Cymru yn anad unman. Os edrychwch ar yr ystadegau salwch staff yn y bwrdd iechyd, mae'n destun gofid eu bod ymhlith rhai o'r uchaf yn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru, ac mae straen yn benodol wedi ei nodi fel un o'r rhesymau mwyaf cyffredin, neu'r achos unigol mwyaf, dros absenoldeb staff, oherwydd y pwysau sydd arnynt wrth gwrs.

Mae oddeutu 30 mis wedi mynd heibio, fel y dywedais, ers i'r bwrdd iechyd gael ei roi o dan fesurau arbennig. Mae'r Ysgrifennydd Cabinet presennol wedi bod yn ei swydd ers 16 neu 17 mis bellach—ychydig bach mwy na hynny efallai—a gobeithio y bydd yn defnyddio'r cyfle wrth ymateb i'r ddadl hon heddiw i roi asesiad gonest ac agored o ble y mae'n gweld y bwrdd iechyd yn mynd. Ni all fod yn iawn, ar ôl 30 mis a chyda'r Ysgrifennydd iechyd yn ei swydd bellach am y cyfnod hwnnw o amser, na allwn gael asesiad gonest ynglŷn â sut nad yw Llywodraeth Cymru, gyda'r holl adnoddau sydd ar gael iddi, yn mynd i'r afael â'r amseroedd aros, â chadw staff a recriwtio ac yn anad dim, â'r problemau cyllideb sy'n wynebu'r bwrdd iechyd hwn; tan yn ddiweddar, rhagamcanwyd diffyg yn y gyllideb ar gyfer y flwyddyn ariannol hon o £50 miliwn. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae'r ffigur diweddaraf yn dangos bod sefyllfa'r diffyg bellach wedi'i ostwng i £36 miliwn, ond ynddo'i hun, dyna'r diffyg mwyaf yn y gyllideb y bydd y bwrdd iechyd hwn wedi'i gael mewn un flwyddyn ariannol.

Pan edrychwch ar amseroedd aros a'r enghreifftiau graffig a roddwyd gan Aelodau o ogledd Cymru, ac yn enwedig o fy meinciau i yma gan yr Aelod rhanbarthol Mark Isherwood a'r Aelod dros Aberconwy, Janet Finch Saunders, o bobl yn aros 12, 18 mis, mwy na 100 wythnos am driniaeth, mae hynny'n rhywbeth na ddylem ei oddef yn yr unfed ganrif ar hugain. Pan edrychwch ar y niferoedd mewn gwirionedd, os cymerwch yr amser aros o 52 wythnos ar gyfer llawdriniaeth gyffredin, cododd o 94 o gleifion yn 2015 i ffigur o 2,491 yn awr, ym mis Medi 2017. Dyna gynnydd o 2,500 y cant. Mae'r mathau hyn o ffigurau yn gwbl annealladwy i'r rhan fwyaf o bobl. Y cyfan y mae'r rhan fwyaf o bobl ei eisiau—nid ydynt yn disgwyl triniaeth gyflym, ond maent yn disgwyl i'r driniaeth honno gael ei darparu mewn amser rhesymol.

Rwy'n gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn rhoi rhywbeth cadarn a diriaethol inni ei ychwanegu at y ddadl hon i allu dweud bod Ysgrifennydd y Cabinet a'i swyddogion ym Mharc Cathays, ynghyd â'r bwrdd iechyd, yn amgyffred y sefyllfa mewn perthynas ag amseroedd aros yn ardal bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr er mwyn mynd i'r afael â'r amseroedd aros cynyddol hyn. Mae damweiniau ac achosion brys, er enghraifft, yn faes arall sy'n peri pryder enfawr fel yr amlinellodd fy nghyd-Aelod, Darren Millar, yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog ac mewn cwestiynau i chi, rwy'n credu, Ysgrifennydd y Cabinet, o ran yr amseroedd aros gwarthus y mae pobl yn gorfod eu hwynebu yn Ysbyty Glan Clwyd, yn ei ysbyty ei hun, sy'n gwasanaethu ei etholwyr, lle y caiff llai na  70 y cant o bobl eu gweld o fewn y targed o bedair awr—eich targed eich hun. Does bosibl eich bod yn cytuno â chaniatáu'r sefyllfa honno mewn ysbyty mawr yma yng Nghymru. Ac felly, yn eich anerchiad yn y ddadl y prynhawn yma, hoffwn ofyn i chi roi trywydd clir i ni allan o'r mesurau arbennig i ni allu ei briodoli i'r ddadl hon, fel y gall yr Aelodau fynd yn ôl at eu hetholwyr a dweud pa gynnydd a wnaed ers i'r bwrdd iechyd gael ei osod o dan fesurau arbennig. Rwy'n gobeithio y byddwch yn egluro'r sefyllfa y mae'r bwrdd iechyd ynddi gyda'r gyllideb, oherwydd dyma eich cyfle i wneud hynny.

Yn anad dim, rwy'n gobeithio y byddwch yn rhoi rhywbeth ystyrlon i ni ar recriwtio a chadw staff oherwydd heb y staff ar y rheng flaen yn ein bwrdd iechyd, boed hynny mewn amgylchedd sylfaenol neu eilaidd, nid oes gwasanaeth iechyd yn bodoli. Fel y crybwyllodd Angela Burns, hwy yw'r asgwrn cefn, hwy yw'r gwaed sy'n gwneud i'n gwasanaeth iechyd weithio, ac mae'n ddyletswydd arnoch, gyda'r dulliau sydd ar gael i chi, gynnig pecyn sylweddol o fesurau sy'n mynd i'r afael â'r prinder staff cronig sy'n wynebu bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, mewn gofal sylfaenol ac eilaidd.

18:15

Can I now call the Cabinet Secretary for Health and Social Services, Vaughan Gething?

A gaf fi alw yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething?

Thank you, Deputy Presiding Officer. I'd like to thank Members for a spirited and difficult debate, with lots of criticism, and that is to be expected. I'll recognise at the outset that the Government will support amendment 2, as we do recognise the workforce challenges faced. We might have worded it differently, but I think it's wrong to try and dance on a pin about individual wording in the amendment. We recognise the central challenge that is made and recognised in the amendment.

Following special measures in June 2015, areas outlined for immediate action at the time were: governance, leadership and oversight, mental health services—the most significant area of concern—maternity services at Ysbyty Glan Clwyd, reconnecting with the public, and GP and primary care out-of-hours services. Now, special measures themselves do not amount to the Welsh Government taking direct control and running the health board. They are the highest level of intervention, but the health board are still in place and running services. There's no-one directing in Cathays Park and making choices about how to run the organisation. The intervention in place has worked alongside the board and staff to try and make progress and improve services and has significantly increased our oversight and the accountability arrangements.

I, of course, value the hard work of our staff in delivering services and supporting patients right across north Wales. When I visit north Wales, as I do regularly, I meet staff and I'm impressed by the recognition and commitment they have to delivering the improvements needed. I am pleased that people, in this debate, recognise the commitment of our staff, but I would gently say to all Members in all parties—I do not want to point at any particular person—when recognising the commitment of staff and their hard work, to then refer to the health board as being a catastrophe or in crisis does undermine that. It undermines and it affects the staff on the front line. The challenges that the health board faces are not in every single area of operation. Having that broad brush does have an impact on the staff as well as the politics in this place.

In the Government's statement of October 2015, I stated that the health board would remain in special measures for a minimum of two years and that longer plans were needed to build on this initial phase of stabilisation in order to tackle more fundamental challenges that do exist, particularly to improve mental health services in north Wales.

In January 2016, the Welsh Government published an improvement framework, setting out the progress milestones to be met under three phases: the plan, if you like, for improvement. The health board reported on the first phase in March 2016, the second phase in December 2016, and is due to report on the third phase next month, December. Healthcare Inspectorate Wales and the Wales Audit Office have undertaken a third review on progress on governance arrangements, and this was published in June this year. That review recognised the health board was broadly moving in the right direction. It noted that leadership has been strengthened, the board is working more effectively and special measures are helping to focus on areas where action is required.

Progress has been made in meeting a number of the milestones set, including a full executive being in place, including six new appointments since special measures. Time and effort have been applied to improving the performance of the board with an ongoing board development programme, and the Wales Audit Office and HIW joint review noted they had seen visible improvements to the effectiveness of the board. Complaints and concerns, as mentioned here,  are now led by the nurse director, and there's been a material improvement in responsiveness. A mental health strategy was developed in partnership with service users and staff, and agreed in April of this year. There's been a successful approach to turn around primary care services in Prestatyn, now modelled with not just interest across Wales, but further afield as well.

On maternity services, one of the most significant challenges at the time of special measures, we have seen significant progress in key areas, including, for example, reduced reliance on agency, from 50 per cent to 10 per cent. The service is now compliant with Birthrate Plus, and pre-registration midwifery students who were removed in 2015 from Ysbyty Glan Clwyd have now all returned, so that all sites across the health board are being fully utilised for training purposes. And, of course, the work on the sub-regional neonatal intensive care centre is progressing well, and I expect the unit to open in spring next year.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r Aelodau am ddadl fywiog ac anodd, gyda llawer o feirniadaeth, ac mae hynny i'w ddisgwyl. Rwy'n cydnabod ar y cychwyn y bydd y Llywodraeth yn cefnogi gwelliant 2, gan ein bod yn cydnabod yr heriau sy'n wynebu'r gweithlu. Efallai y gallem fod wedi'i eirio'n wahanol, ond credaf ei bod yn anghywir i ni hollti blew ynglŷn â geiriau unigol yn y gwelliant. Rydym yn cydnabod yr her ganolog a wnaed ac a gafodd ei chydnabod yn y gwelliant.

Yn sgil gosod mesurau arbennig ym mis Mehefin 2015, y meysydd a amlinellwyd ar gyfer gweithredu ar unwaith ar y pryd oedd: llywodraethu, arweinyddiaeth a goruchwyliaeth, gwasanaethau iechyd meddwl—y maes pryder mwyaf—gwasanaethau mamolaeth yn Ysbyty Glan Clwyd, ailgysylltu â'r cyhoedd, a gwasanaethau y tu allan i oriau meddygon teulu a gofal sylfaenol. Nawr, nid yw mesurau arbennig eu hunain yn gyfystyr â bod Llywodraeth Cymru'n cymryd rheolaeth uniongyrchol ac yn rhedeg y bwrdd iechyd. Mesurau arbennig yw'r lefel uchaf o ymyrraeth, ond mae'r bwrdd iechyd yn dal ar waith ac yn rhedeg gwasanaethau. Nid oes neb yn cyfarwyddo ym Mharc Cathays neu'n gwneud dewisiadau ynglŷn â sut i redeg y sefydliad. Mae'r ymyrraeth sydd ar waith wedi gweithio ochr yn ochr â'r bwrdd a'r staff i geisio gwneud cynnydd a gwella gwasanaethau ac wedi cynyddu'n sylweddol ein goruchwyliaeth a'r trefniadau atebolrwydd.

Wrth gwrs, rwy'n gwerthfawrogi gwaith caled ein staff yn darparu gwasanaethau a chefnogi cleifion ar draws gogledd Cymru. Pan fyddaf yn ymweld â gogledd Cymru, fel rwy'n ei wneud yn rheolaidd, byddaf yn cyfarfod â staff ac yn cael fy nghalonogi gan y gydnabyddiaeth a'r ymrwymiad sydd ganddynt i gyflawni'r gwelliannau angenrheidiol. Rwy'n falch fod pobl, yn y ddadl hon, yn cydnabod ymrwymiad ein staff, ond carwn ddweud yn garedig wrth bob Aelod ym mhob plaid—nid wyf am gyfeirio at unrhyw unigolyn penodol—wrth gydnabod ymrwymiad staff a'u gwaith caled, mae cyfeirio wedyn at y bwrdd iechyd fel trychineb neu mewn argyfwng yn tanseilio hynny. Mae'n tanseilio ac yn effeithio ar y staff ar y rheng flaen. Nid yw'r heriau y mae'r bwrdd iechyd yn eu hwynebu yn bodoli ym mhob maes gweithredu. Mae cael y brwsh eang hwnnw'n effeithio ar y staff yn ogystal â'r wleidyddiaeth yn y lle hwn.

Yn natganiad y Llywodraeth ym mis Hydref 2015, nodais y byddai'r bwrdd iechyd yn parhau o dan fesurau arbennig am o leiaf ddwy flynedd a bod angen cynlluniau hwy i adeiladu ar y cam cychwynnol hwn o sefydlogi er mwyn mynd i'r afael â heriau mwy sylfaenol sy'n bodoli, yn enwedig gwella gwasanaethau iechyd meddwl yng ngogledd Cymru.

Ym mis Ionawr 2016, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru fframwaith gwella, sy'n nodi cerrig milltir ar gyfer cynnydd i'w cyflawni mewn tri cham: y cynllun gwella, os mynnwch. Cyflwynodd y bwrdd iechyd adroddiad ar y cam cyntaf ym mis Mawrth 2016, yr ail gam ym mis Rhagfyr 2016, a disgwylir adroddiad ar y trydydd cam ym mis Rhagfyr, fis nesaf. Mae Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru a Swyddfa Archwilio Cymru wedi cynnal trydydd adolygiad o gynnydd ar y trefniadau llywodraethu, ac fe'i cyhoeddwyd ym mis Mehefin eleni. Roedd yr adolygiad hwnnw'n cydnabod bod y bwrdd iechyd yn mynd i'r cyfeiriad cywir at ei gilydd. Nododd fod yr arweinyddiaeth wedi cryfhau, mae'r bwrdd yn gweithio'n fwy effeithiol ac mae mesurau arbennig yn helpu i ganolbwyntio ar feysydd lle mae angen gweithredu.

Gwnaed cynnydd ar gyflawni nifer o'r cerrig milltir a osodwyd, gan gynnwys gosod gweithrediaeth lawn ar waith, gan gynnwys chwe phenodiad newydd ers cyflwyno mesurau arbennig. Rhoddwyd amser ac ymdrech i wella perfformiad y bwrdd gyda rhaglen ddatblygu barhaus, a nododd adolygiad ar y cyd gan Swyddfa Archwilio Cymru ac Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru eu bod wedi gweld gwelliannau amlwg yn effeithiolrwydd y bwrdd. Fel y crybwyllwyd yma, caiff cwynion a phryderon eu harwain gan y cyfarwyddwr nyrsio bellach, a bu gwelliant sylweddol o ran ymatebolrwydd. Datblygwyd strategaeth iechyd meddwl mewn partneriaeth â defnyddwyr a staff gwasanaethau, a chytunwyd arni ym mis Ebrill eleni. Cafwyd dull llwyddiannus o drawsnewid gwasanaethau gofal sylfaenol ym Mhrestatyn, sy'n cael eu modelu bellach gan ennyn diddordeb nid yn unig ledled Cymru, ond ymhellach i ffwrdd yn ogystal.

Ar wasanaethau mamolaeth, un o'r heriau mwyaf sylweddol ar adeg gosod y mesurau arbennig, rydym wedi gweld cynnydd sylweddol mewn meysydd allweddol, gan gynnwys, er enghraifft, lleihau'r ddibyniaeth ar asiantaeth, o 50 y cant i 10 y cant. Erbyn hyn mae'r gwasanaeth yn cydymffurfio â Birthrate Plus, ac mae myfyrwyr bydwreigiaeth cyn cofrestru a symudwyd o Ysbyty Glan Clwyd yn 2015 i gyd wedi dychwelyd bellach, fel bod yr holl safleoedd ar draws y bwrdd iechyd yn cael eu defnyddio'n llawn at ddibenion hyfforddi. Ac wrth gwrs, mae gwaith ar y ganolfan is-ranbarthol ar gyfer gofal dwys i'r newydd-anedig yn mynd rhagddo'n dda, a disgwyliaf y bydd yr uned yn agor yn ystod y gwanwyn y flwyddyn nesaf.

The HIW and Wales Audit Office review also noted continuing pressing challenges, including the need for a clear plan for clinical services, and that will require brave and visible leadership to build on and ensure progress. I am, of course, disappointed that some issues have escalated during the last six months in other areas that now require significant improvement, notably in terms of finance and performance. I have never tried to shy away from the reality of significant challenges in finance and performance, in both scheduled and unscheduled care. Due to the concerns that I have, I increased the accountability from summer this year, with increased direct contact between myself and senior officials. I meet directly with the chair and the chief executives. In fact, I have already arranged to meet them tomorrow in north Wales as part of that more frequent contact.

The Welsh Government amendment recognises the continual challenge to the health board to address its current financial situation and its unacceptable waiting times. My focus is on ensuring action and providing the support needed to stabilise and recover the position. I've already taken action and a number of steps to help do so. That's why we're trying to note the support already provided under special measures, and the additional taken action that I've taken, including the additional external advice and support for the mental health team, who have placed more staff in and around the board, and the allocation of over £13 million to improve referral-to-treatment waiting times. We expect that to improve by around 50 per cent by the end of March 2018. There's £1.5 million of investment committed to the unscheduled care programme team to transform the delivery of services and improve unscheduled care performance, with targeted support from the NHS Wales delivery unit. Direct support has been provided by the national programme for unscheduled care team.

The independent external financial governance review that has been commissioned has been provided to discuss with the board. We deliberately chose to do that at an earlier stage rather than wait for further deterioration in the health board's position. It was a proactive measure to understand the challenges they have, and then to understand what further support would be required. We've extended the time of the independent oversight panel for Tawel Fan to April 2018, to make sure their work is done properly and to ensure there are conclusions that people can rely upon. I have, this week, agreed further support for the health board with David Jenkins, an external experienced former chair of Aneurin Bevan health board, one of our more successful health boards in Wales, and he will now undertake an advisory role to support both the chair and the chief executive on the work to stabilise and recover that is required. And he will not just work with the chair and the chief executive, he will obviously report back to myself with his findings.

I will, of course, be reviewing the phase 3 report from the health board on progress, and taking on board the views of the regulators in early December. I recognise the calls that are made in this debate for a route-map out of special measures, and I would gently remind people of what we said at the time when this health board went into special measures. It went in based on the advice we received—the serious, concerning advice we received from the chief exec of NHS Wales, from the Wales Audit Office, and also from Healthcare Inspectorate Wales. So, putting this organisation into special measures was not an act of political convenience for Ministers. Coming out of special measures should not be a politically designed route-map. There will be the obvious suspicion that that would simply be a matter of convenience for myself or this Government. I will, of course, receive and act upon the objective advice that I receive about what to do and when is the right time to do it. I will, of course, review the progress against the current improvement plan and see what further is required.

My objective is to strengthen the work we're already taking to support a turnaround approach to ensure the health board makes the required improvements. There is no disguising the seriousness of the situation, or indeed, the seriousness with which I approach the task. I know very well that questions will and should be asked until there is sustained improvement in the areas where this health board has fallen behind. I'll continue to report back I'll continue to report back honestly and transparently on the progress that has been made and the progress required. I will of course update Members before Christmas following the review processes on any additional action to be taken.

Roedd adolygiad Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru a Swyddfa Archwilio Cymru hefyd yn nodi heriau parhaus, gan gynnwys yr angen am gynllun clir ar gyfer gwasanaethau clinigol, ac a fydd yn galw am arweinyddiaeth ddewr a gweladwy i sicrhau cynnydd ac i adeiladu arno. Wrth gwrs, rwy'n siomedig fod rhai materion wedi dwysáu yn ystod y chwe mis diwethaf mewn meysydd eraill sy'n galw am welliant sylweddol yn awr, yn enwedig o ran cyllid a pherfformiad. Nid wyf erioed wedi ceisio osgoi realiti'r heriau sylweddol mewn perthynas â chyllid a pherfformiad, mewn gofal wedi'i drefnu a heb ei drefnu. Oherwydd y pryderon sydd gennyf, cynyddais yr atebolrwydd o haf eleni ymlaen, gyda mwy o gyswllt uniongyrchol rhyngof fi ac uwch-swyddogion. Rwy'n cyfarfod gyda'r cadeirydd a'r prif weithredwyr yn uniongyrchol. Mewn gwirionedd, rwyf eisoes wedi trefnu i'w cyfarfod yfory yng ngogledd Cymru fel rhan o'r cyswllt amlach hwnnw.

Mae gwelliant Llywodraeth Cymru yn cydnabod yr her barhaus i'r bwrdd iechyd o fynd i'r afael â'i sefyllfa ariannol bresennol a'i amseroedd aros annerbyniol. Mae fy ffocws ar sicrhau gweithredu a darparu'r cymorth sydd ei angen i sefydlogi ac adfer y sefyllfa. Rwyf eisoes wedi gweithredu ac wedi rhoi nifer o gamau ar waith i helpu i wneud hynny. Dyna pam rydym yn ceisio nodi'r cymorth a ddarparwyd eisoes o dan y mesurau arbennig, a'r camau ychwanegol a gymerais, gan gynnwys y cyngor a'r cymorth allanol ychwanegol i'r tîm iechyd meddwl, sydd wedi gosod mwy o staff yn y bwrdd ac o'i amgylch, a dyrannu dros £13 miliwn i wella amseroedd aros rhwng atgyfeiriad a thriniaeth. Rydym yn disgwyl i hynny wella oddeutu 50 y cant erbyn diwedd mis Mawrth 2018. Cafodd £1.5 miliwn o fuddsoddiad ei neilltuo ar gyfer tîm y rhaglen gofal heb ei drefnu i drawsnewid y modd y caiff gwasanaethau eu darparu ac i wella perfformiad gofal heb ei drefnu, gyda chymorth wedi'i dargedu gan uned gyflawni GIG Cymru. Darparwyd cymorth uniongyrchol gan y rhaglen genedlaethol i'r tîm gofal heb ei drefnu.

Mae'r adolygiad allanol annibynnol a gomisiynwyd ar drefniadau llywodraethu ariannol wedi ei ddarparu ar gyfer ei drafod gyda'r bwrdd. Dewisasom wneud hynny'n gynharach yn fwriadol, yn hytrach nag aros am ddirywiad pellach yn sefyllfa'r bwrdd iechyd. Roedd yn fesur rhagweithiol i ddeall yr heriau sydd ganddynt, ac yna i ddeall pa gymorth pellach y buasai ei angen. Rwyf wedi ymestyn amser y panel trosolwg annibynnol ar gyfer Tawel Fan i fis Ebrill 2018, i wneud yn siŵr fod eu gwaith yn cael ei wneud yn iawn ac i sicrhau bod yna gasgliadau y gall pobl ddibynnu arnynt. Yr wythnos hon, rwyf wedi cytuno i gymorth pellach i'r bwrdd iechyd gyda David Jenkins, cyn-gadeirydd profiadol allanol bwrdd iechyd Aneurin Bevan, un o'n byrddau iechyd mwy llwyddiannus yng Nghymru, a bydd ef yn awr yn mabwysiadu rôl gynghorol i gefnogi'r cadeirydd a'r prif weithredwr ar y gwaith sefydlogi ac adfer sy'n ofynnol. A bydd yn darparu adroddiadau ar ei ganfyddiadau i mi wrth gwrs, yn ogystal â gweithio gyda'r cadeirydd a'r prif weithredwr.

Wrth gwrs, byddaf yn adolygu adroddiad cam 3 gan y bwrdd iechyd ar y cynnydd, ac yn ystyried safbwyntiau'r rheoleiddwyr yn gynnar ym mis Rhagfyr. Rwy'n cydnabod y galwadau a wnaed yn y ddadl hon am fap allan o fesurau arbennig, a buaswn yn atgoffa pobl yn ofalus o'r hyn a ddywedasom ar y pryd pan aeth y bwrdd iechyd o dan fesurau arbennig. Aeth i mewn ar sail y cyngor a gawsom—y cyngor difrifol, a oedd yn peri pryder, a gawsom gan brif weithredwr GIG Cymru, gan Swyddfa Archwilio Cymru, a hefyd gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru. Felly, nid gweithred o hwylustod gwleidyddol i Weinidogion oedd rhoi'r sefydliad hwn o dan fesurau arbennig. Ni ddylai dod allan o fesurau arbennig fod yn fap a luniwyd yn wleidyddol. Ceir amheuaeth amlwg y buasai hynny'n fater o gyfleustra i mi neu'r Llywodraeth hon. Wrth gwrs, byddaf yn derbyn ac yn gweithredu ar y cyngor gwrthrychol a gaf ynglŷn â beth i'w wneud a pha bryd fydd yr amser iawn i wneud hynny. Byddaf yn adolygu cynnydd yn erbyn y cynllun gwella presennol wrth gwrs, ac yn gweld beth arall sydd ei angen.

Fy nod yw cryfhau'r gwaith rydym eisoes yn ei wneud i gefnogi dull o newid er mwyn sicrhau bod y bwrdd iechyd yn gwneud y gwelliannau gofynnol. Ni ellir cuddio difrifoldeb y sefyllfa, na pha mor ddifrifol rwy'n ystyried y dasg. Gwn yn iawn y bydd yna gwestiynau i'w gofyn ac y dylid eu gofyn hyd nes y ceir gwelliant parhaus yn y meysydd lle mae'r bwrdd iechyd hwn yn llusgo ar ôl. Byddaf yn parhau i adrodd yn ôl a byddaf yn parhau i adrodd yn ôl yn onest ac yn dryloyw ar y cynnydd a wnaed a'r cynnydd sydd ei angen. Byddaf yn rhoi'r newyddion diweddaraf i'r Aelodau cyn y Nadolig wrth gwrs, yn dilyn prosesau adolygu unrhyw gamau ychwanegol sydd i'w cymryd.

18:25

Thank you very much. I call on Darren Millar to reply to the debate. 

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Darren Millar i ymateb i'r ddadl.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I thank the Minister for his response to the debate, which I thought did acknowledge in a greater way than has been the case before that there's still a serious need to improve things in the Betsi Cadwaladr university health board? You've heard the comments from Assembly Members from all parties this afternoon, which have spelt out in very clear terms the areas where this particular health board is failing. I think what is very concerning from our perspective is that these things have further deteriorated, many of them, since the board went into special measures. That ought to be a concern. I'm sure it is a concern of yours. You suggested that the Welsh Government was not in direct control of the board, but of course, in the immediate aftermath of special measures, you did appoint the deputy chief executive of the department for which you are now responsible to run the health board. So, to suggest that the Welsh Government was not running the health board frankly seems a little bit bizarre.

Of course, we shouldn't forget either that the journey into special measures was a difficult one. We had been calling for a long time for that board to go into special measures but it wasn't until the publication of the Tawel Fan report that the balance was finally tipped on the scales and that the Welsh Government decided to put that board into special measures. Yet, the publication of that report was some six months after it had been shared with the Welsh Government, and actually shared with that health board. The Tawel Fan report that was done by Donna Ockenden, which spelt out the horrendous treatment—the completely unacceptable treatment and the shortcomings in care on the Tawel Fan ward—was given to the health board in September 2014, and yet it still took until June 2015, which I have to say was shortly after a general election, before that report was published in the public domain and this Government decided to take some action. So, I do think there are some serious questions to ask about why the special measures that this board has been placed in have not worked to date and why you're now having to, how can I say, take more of a personal interest in turning that ship around that is Betsi Cadwaladr.

We've already heard they're in financial turmoil. When they went into special measures their deficit for 2014 was £26 million; it's going to be £36 million now—worse performance, in spite of the fact that financial performance was one of the issues it was put into special measured for. We've already heard that more people are waiting longer for their operations than ever before in the Betsi Cadwaladr university health board—some people in excess of two years from referral to treatment, particularly for their orthopaedic operations. It's completely unacceptable. It is the worst performing health board when it comes to access to emergency departments. This is a health board that is supposed to be under much more careful scrutiny than any of the other health boards in Wales. So, if that's what very careful scrutiny does to a health board, perhaps you'd have been better off not getting involved at all, because it clearly hasn't been working.

GP services: the crisis seems to be getting worse and worse and worse. Five GP practices this year so far—six if I'm to believe what Mark Isherwood has shared with the Chamber today—have so far decided to hand back their contract to the health board because they're not able to sustain and deliver that contract. It's got the highest number of GP practices that are regarded as hotspots by the British Medical Association, which suggests that things are getting even worse in the future. So, the problems seem to be accelerating on the GP and primary care services front as well.

Janet Finch-Saunders made references to the patient safety issues in the health board, which no doubt you will tell us is because they're more honestly reporting these things these days. But, to have more than half of all of the recorded deaths as a result of mistakes in that one health board—which does not account for half of the population of Wales—is irregular. It's not right. It shows that there's something more problematic taking place there. Quite rightly, we heard about some of the staffing pressures that that particular health board has faced. I'll be the first to praise the staff of that health board. They do a fine and fantastic job in the face of significant pressure on the front line, but there aren't enough of them. I visited two mental health units just last week and they were telling me that they're having to rely on agency staff all of the time. That means that you have people who do not know the patients from one day to the next, they're not regular people and, as a result of that, that causes pressure within those working teams.

So, what's been happening to date isn't working; we've got to see some significant change in that health board. The Tawel Fan families deserve to have that situation in the mental health services in particular turned around. They're not going to see any outcomes in terms of the follow-up work that has been commissioned until at least March of next year. I think all those things suggest that the Welsh Government has failed completely to date to deal with the challenges in this health board and that we need a significant change of track if we going to get this right.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei ymateb i'r ddadl, a oedd yn cydnabod, roeddwn i'n meddwl, mewn ffordd fwy nag a welwyd o'r blaen, fod yna angen dybryd o hyd i wella pethau ym mwrdd iechyd prifysgol Betsi Cadwaladr? Rydych wedi clywed y sylwadau gan Aelodau'r Cynulliad o bob plaid y prynhawn yma, sydd wedi nodi'n glir iawn y mha feysydd y mae'r bwrdd iechyd penodol hwn yn methu. Credaf mai'r hyn sy'n peri pryder mawr i ni yw bod y pethau hyn wedi dirywio rhagor, lawer ohonynt, ers i'r bwrdd gael ei osod o dan fesurau arbennig. Dylai hynny fod yn destun pryder. Rwy'n siŵr ei fod yn peri pryder i chi. Fe awgrymoch nad oedd Llywodraeth Cymru yn rheoli'r bwrdd yn uniongyrchol, ond wrth gwrs, yn syth ar ôl gosod y mesurau arbennig, fe benodoch chi ddirprwy brif weithredwr yr adran rydych bellach yn gyfrifol amdani i redeg y bwrdd iechyd. Felly, mae awgrymu nad oedd Llywodraeth Cymru yn rhedeg y bwrdd iechyd yn ymddangos ychydig yn rhyfedd mewn gwirionedd.

Wrth gwrs, ni ddylem anghofio ychwaith fod y daith tuag at y mesurau arbennig yn un anodd. Roeddem wedi bod yn galw ers tro am i'r bwrdd gael ei osod o dan fesurau arbennig ond ni phenderfynodd Llywodraeth Cymru wneud hynny hyd nes y cyhoeddwyd adroddiad Tawel Fan pan drodd y fantol o'r diwedd. Eto i gyd, ni chyhoeddwyd yr adroddiad hwnnw am oddeutu chwe mis ar ôl ei rannu â Llywodraeth Cymru, a'i rannu gyda'r bwrdd iechyd hwnnw mewn gwirionedd. Rhoddwyd adroddiad Tawel Fan, a luniwyd gan Donna Ockenden, ac a nodai'n glir y driniaeth erchyll—y driniaeth gwbl annerbyniol a'r diffygion gofal ar ward Tawel Fan—i'r bwrdd iechyd ym mis Medi 2014, ac eto cymerodd tan fis Mehefin 2015, a oedd ychydig wedi etholiad cyffredinol, rhaid i mi ddweud, cyn y cyhoeddwyd yr adroddiad hwnnw ar gyfer y cyhoedd ac y penderfynodd y Llywodraeth hon roi camau ar waith. Felly, credaf fod yna gwestiynau difrifol i'w gofyn ynglŷn â pham nad yw'r mesurau arbennig a osodwyd ar y bwrdd wedi gweithio hyd yma a pham rydych bellach yn gorfod, sut y gallaf ei roi, cymryd mwy o ddiddordeb personol yn y broses o newid cyfeiriad Betsi Cadwaladr.

Rydym wedi clywed eisoes eu bod mewn trafferthion ariannol. Pan aethant o dan fesurau arbennig roedd eu diffyg ar gyfer 2014 yn £26 miliwn; mae bellach yn £36 miliwn—perfformiad gwaeth, er gwaethaf y ffaith bod perfformiad ariannol yn un o'r materion y cafodd ei osod o dan fesurau arbennig o'i herwydd. Clywsom eisoes fod mwy o bobl yn aros yn hwy am eu llawdriniaeth nag erioed o'r blaen ym mwrdd iechyd prifysgol Betsi Cadwaladr—mae rhai pobl yn aros dros ddwy flynedd rhwng atgyfeiriad a thriniaeth, yn enwedig am eu llawdriniaethau orthopedig. Mae'n gwbl annerbyniol. Dyma'r bwrdd iechyd sy'n perfformio waethaf o ran mynediad at adrannau brys. Dyma fwrdd iechyd sydd i fod yn destun craffu llawer mwy gofalus nag unrhyw un o'r byrddau iechyd eraill yng Nghymru. Felly, os mai dyma y mae craffu gofalus iawn yn ei wneud i fwrdd iechyd, efallai y buasai wedi bod yn well i chi fod wedi peidio ag ymwneud o gwbl, gan ei bod yn amlwg nad yw wedi gweithio.

Gwasanaethau meddyg teulu: ymddengys bod yr argyfwng yn mynd yn waeth ac yn waeth ac yn waeth. Mae pum meddygfa eleni hyd yma—chwech os credaf yr hyn y mae Mark Isherwood wedi'i rannu gyda'r Siambr heddiw—wedi penderfynu dychwelyd eu contract i'r bwrdd iechyd am nad ydynt yn gallu cynnal a chyflawni'r contract hwnnw. Mae ganddo'r nifer uchaf o bractisau meddygon teulu a gaiff eu hystyried fel mannau gwan gan Gymdeithas Feddygol Prydain, sy'n awgrymu bod pethau'n gwaethygu eto yn y dyfodol. Felly, ymddengys bod y problemau'n cyflymu ym maes meddygon teulu a gwasanaethau gofal sylfaenol yn ogystal.

Cyfeiriodd Janet Finch-Saunders at faterion diogelwch cleifion yn y bwrdd iechyd, ac mae'n siwr y byddwch yn dweud wrthym mai'r rheswm am hynny yw eu bod yn adrodd y pethau hyn yn fwy gonest y dyddiau hyn. Ond mae cael mwy na hanner yr holl farwolaethau a gofnodwyd o ganlyniad i gamgymeriadau yn digwydd yn yr un bwrdd iechyd hwnnw—nad yw'n gwasanaethu hanner y boblogaeth yng Nghymru—yn afreolaidd. Nid yw'n iawn. Mae'n dangos bod rhywbeth mwy problemus yn digwydd yno. Yn gwbl briodol, clywsom am beth o'r pwysau staffio a wynebwyd gan y bwrdd iechyd penodol hwnnw. Fi fydd y cyntaf i ganmol staff y bwrdd iechyd hwnnw. Maent yn gwneud gwaith gwych ac ardderchog yn wyneb pwysau sylweddol ar y rheng flaen, ond nid oes digon ohonynt. Ymwelais â dwy uned iechyd meddwl yr wythnos diwethaf ac roeddent yn dweud wrthyf eu bod yn gorfod dibynnu ar staff asiantaeth drwy'r amser. Mae hynny'n golygu bod gennych bobl nad ydynt yn adnabod y cleifion o un diwrnod i'r llall, nid ydynt yn staff rheolaidd ac o ganlyniad, mae hynny'n achosi pwysau o fewn y timau gwaith hynny.

Felly, nid yw'r hyn a ddigwyddodd hyd yma yn gweithio; rhaid inni weld newid sylweddol yn y bwrdd iechyd. Mae teuluoedd Tawel Fan yn haeddu gweld y sefyllfa yn y gwasanaethau iechyd meddwl yn benodol yn newid cyfeiriad. Nid ydynt yn mynd i weld unrhyw ganlyniadau o ran y gwaith dilynol a gomisiynwyd tan fis Mawrth nesaf fan lleiaf. Credaf fod yr holl bethau hynny'n awgrymu bod Llywodraeth Cymru wedi methu'n gyfan gwbl ag ymdrin â heriau yn y bwrdd iechyd hwn a bod angen newid trywydd yn sylweddol os ydym yn mynd i gael hyn yn iawn.

18:30

Thank you. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting under this item until voting time. 

Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

8. Dadl Plaid Cymru: Cyllideb Llywodraeth y DU a Chymru
8. Plaid Cymru debate: The UK Government Budget and Wales

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Paul Davies, a gwelliant 2 yn enw Julie James. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Paul Davies, and amendment 2 in the name of Julie James. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.

I'm going to move on now to item 8 on our agenda, which is the Plaid Cymru debate on the UK Government budget and Wales. I call on Adam Price to move the motion.

Rwy'n mynd i symud ymlaen yn awr at eitem 8 ar ein hagenda, sef dadl Plaid Cymru ar gyllideb Llywodraeth y DU a Chymru. Galwaf ar Adam Price i wneud y cynnig.

Cynnig NDM6595 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi o ran cyhoeddiad diweddar Llywodraeth y DU ar ei chyllideb:

a) nad oedd yn cynnwys cyhoeddiadau newydd penodol i Gymru; a

b) ei fod yn cynnwys adolygiadau ar i lawr ar gyfer twf economaidd, cynhyrchiant a buddsoddiad mewn busnesau.

2. Yn credu bod y newidiadau disgwyliedig i grant bloc Cymru yn adlewyrchu parhad mewn mesurau cyni aflwyddiannus yn hytrach nag adnoddau newydd.

3. Yn gresynu nad oedd cyhoeddiad Llywodraeth y DU ar y gyllideb yn ymrwymo i roi unrhyw gefnogaeth i Forlyn Llanw Bae Abertawe.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gymryd camau i gael gwared ar y cap ar gyflogau’r sector cyhoeddus.

5. Yn annog Llywodraeth Cymru i sicrhau mwy o bwerau i wneud penderfyniadau ar fuddsoddiad mewn seilwaith ac economi Cymru.

Motion NDM6595 Rhun ap Iorwerth

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes that the recent UK Government budget announcement:

a) did not contain specific new announcements for Wales; and

b) included downward revisions for economic growth, productivity and business investment.

2. Believes that the anticipated changes to the Welsh block grant reflect a continuation of failed austerity measures instead of new resources.

3. Regrets that the UK Government budget announcement did not commit any support to the Swansea Bay Tidal Lagoon.

4. Calls on the Welsh Government to take steps to lift the public sector pay cap.

5. Urges the Welsh Government to secure greater decision-making powers over infrastructure investment and the Welsh economy.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I was going to say it's a pleasure to rise to introduce this debate, but, actually, if we look at the substance of what we're discussing, then pleasure is anything but what one must feel. I was struck when I took part in the Wales Live debate on the budget that the BBC held, and they did a montage, actually, of television reports from BBC Wales news going back over decades in response to the budget, and vox pops all over Wales. And, you know, you could see the historical continuity, the contours of Welsh economic history, opening up in front of you, because 'nothing in it for Wales' was basically on the lips of people in sepia-tinted pictures from the 1960s right through to today: 'nothing in it for Wales'. And that's not a kind of neat Plaid Cymru press release headline; I think that is the lived experience, actually, of most of our people going back over generations. Because of the centripetal nature of the political forces in these islands, that is reproduced time after time after time in the economic priorities—there is nothing in it for Wales. And so, yes, it can't have come as a surprise. It came as a huge disappointment.

Now, this golden opportunity with the tidal lagoon—we have to be there: we were at the birthplace of a few industries a couple of hundred years ago in the industrial revolution. Well, here's a chance for us to have our time to be at the birthplace of a new industrial revolution, and that's an opportunity that we cannot afford to lose. We're not asking for charity as a country, we're asking for help to help ourselves. That's what you're asking for: the opportunity to actually marshal the skills and the natural resources that we have to the benefit of our society, and yet, that opportunity is yet again denied us.

So, that continuity was there. The other continuity, which again was no surprise, but was certainly a disappointment, was the continuity of the austerian economics, I suppose we could call it. We could call it that, but there are few economists of any repute who actually would support it now—even the Austrian School actually wouldn't support the kind of austerian economics we're seeing from this Government. And there's a very, very good reason why. It's because we are entering, I think, some of the most troubling and worrying economic times that we have faced for many a generation, and the bit that was new, of course, in the budget was the downgrading of the growth forecasts. The Office for Budget Responsibility—which, actually, it's fair to say, over many years has constantly had to revise downwards its forecasts on productivity—finally came up front with a revised growth forecast, which was very, very significant, actually, because Members should know that only two years ago, the OBR was forecasting 2.5 per cent growth. So, it's actually almost close to halved that forecast. 

There was a bit of hyperbole, maybe, in Larry Elliott calling this the Suez of British economics, in that the budget was the time when we realised we were no longer the force in the world that we once thought we were. But the Chancellor himself did admit, of course, that the UK is now no longer in the top five economies; it's probably going to be overtaken by India and, I suspect, certainly by the end of the decade. And if you step back and look at the broader picture, this is a very, very pessimistic scenario. You could say that this is the equivalent of our lost decade—that phrase that, of course, came to describe the particular circumstances of Japan, following their property crash in the early 1990s. We've had a lost decade in Britain. We had the Resolution Foundation pointing out that this is, depending on how you measure it, the longest period of falling living standards, certainly for 60 years—some would argue that you can go back even further than that.

We've had an average of 1 per cent growth in growth value added terms over the last decade. You've got to remember that the long-run trend of the British economy is around 2 per cent. This is as significant as it gets. In social terms, obviously, if you're bumping along at about 2 per cent and 2.5 per cent, actually that leads to rising living standards. At 1 per cent, it leads to the kind of fall in real living standards that the Resolution Foundation is pointing out.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Roeddwn yn mynd i ddweud ei bod hi'n bleser codi i gyflwyno'r ddadl hon, ond mewn gwirionedd, os edrychwn ar sylwedd yr hyn rydym yn ei drafod, yna pleser yw'r peth olaf y mae rhywun yn ei deimlo. Pan gymerais ran yn nadl fyw Wales Live ar y gyllideb a gynhaliwyd gan y BBC, fe'm trawyd gan y montage a wnaethant, mewn gwirionedd, o adroddiadau teledu o newyddion BBC Cymru yn mynd yn ôl dros ddegawdau mewn ymateb i'r gyllideb, a vox pops ledled Cymru. Wyddoch chi, gallech weld y dilyniant hanesyddol, cyfuchliniau hanes economaidd Cymru, yn agor o'ch blaen, oherwydd yn y bôn roedd 'dim byd ynddi i Gymru' ar wefusau pobl mewn lluniau sepia o'r 1960au hyd heddiw: 'nid oes dim ynddi i Gymru'. Ac nid rhyw fath o bennawd taclus i ddatganiad i'r wasg gan Blaid Cymru yw hynny; rwy'n credu mai dyna yw profiad bywyd, mewn gwirionedd, i'r rhan fwyaf o'n pobl yn ôl dros genedlaethau. Oherwydd natur ganolgyrchol y grymoedd gwleidyddol ar yr ynysoedd hyn, atgynhyrchir hynny dro ar ôl tro ar ôl tro yn y blaenoriaethau economaidd—nid oes dim ynddi i Gymru. Ac felly, ni allai fod yn syndod. Roedd yn siom enfawr.

Nawr, y cyfle gwych hwn gyda'r morlyn llanw—rhaid i ni fod yno: roeddem wrth fan geni rhai o'r diwydiannau gant neu ddau o flynyddoedd yn ôl yn ystod y chwyldro diwydiannol. Wel, dyma gyfle inni fod wrth fan geni chwyldro diwydiannol newydd, ac mae hwnnw'n gyfle na allwn fforddio ei golli. Nid ydym yn gofyn am elusen fel gwlad, rydym yn gofyn am gymorth i helpu ein hunain. Am hynny y gofynnwn: y cyfle mewn gwirionedd i gynnull y sgiliau a'r adnoddau naturiol sydd gennym er budd ein cymdeithas, ac unwaith eto, cawn ein hamddifadu o'r cyfle hwnnw.

Felly, roedd y parhad hwnnw yno. Y parhad arall, nad oedd yn syndod eto, ond yn sicr roedd yn siom, oedd parhad economeg cyni, fel y gallem ei alw mae'n debyg. Gallem ei alw'n hynny, ond ni cheir fawr o  economegwyr o unrhyw safon a fuasai'n ei chefnogi bellach—ni fuasai Ysgol Awstria yn cefnogi'r math o economeg lem a welwn gan y Llywodraeth hon. Ac mae rheswm da iawn pam: oherwydd ein bod ar drothwy'r cyfnod economaidd mwyaf problemus a phryderus, rwy'n meddwl, a wynebwyd gennym ers sawl cenhedlaeth, a'r rhan a oedd yn newydd, wrth gwrs, yn y gyllideb oedd israddio'r rhagolygon ar gyfer twf. Mae'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol—y mae'n deg dweud mewn gwirionedd ei bod, dros nifer o flynyddoedd, wedi gorfod adolygu ei rhagolygon cynhyrchiant tuag at i lawr yn gyson—wedi cyflwyno rhagolwg twf diwygiedig o'r diwedd a oedd yn arwyddocaol tu hwnt, mewn gwirionedd, oherwydd dylai'r Aelodau wybod bod y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ddwy flynedd yn ôl yn unig yn rhagweld twf o 2.5 y cant. Felly, mae bron â bod wedi haneru'r rhagolwg hwnnw mewn gwirionedd.

Cafwyd cryn dipyn o ormodiaith, efallai, yn y modd y galwodd Larry Elliott hyn yn Suez economeg Prydain, yn yr ystyr mai'r gyllideb oedd yr adeg y sylweddolasom nad oeddem mwyach y grym yn y byd y credem ein bod ar un adeg. Ond wrth gwrs, cyfaddefodd y Canghellor ei hun nad yw'r DU mwyach yn un o'r pum prif economi; mae'n debyg o gael ei goddiweddyd gan India, ac erbyn diwedd y degawd yn sicr, rwy'n tybio. Ac os camwch yn ôl ac edrych ar y darlun ehangach, mae hon yn senario besimistaidd tu hwnt. Gallech ddweud bod hyn yn cyfateb i'n degawd coll—yr ymadrodd, wrth gwrs, a ddefnyddiwyd i ddisgrifio amgylchiadau arbennig Siapan, yn dilyn cwymp eu marchnad eiddo yn y 1990au cynnar. Rydym wedi cael degawd coll ym Mhrydain. Cawsom Sefydliad Resolution yn nodi mai hwn, yn dibynnu ar sut rydych yn ei fesur, yw'r cyfnod hiraf o ostyngiad mewn safonau byw, yn sicr ers 60 mlynedd—buasai rhai'n dadlau y gallwch fynd yn ôl ymhellach na hynny hyd yn oed.

Rydym wedi cael cyfartaledd o 1 y cant o dwf yn nhermau twf gwerth ychwanegol dros y degawd diwethaf. Rhaid i chi gofio bod tuedd hirdymor economi Prydain oddeutu 2 y cant. Mae hyn mor arwyddocaol ag y gallai fod. Mewn termau cymdeithasol, yn amlwg, os ydych yn bwrw yn eich blaen ar oddeutu 2 y cant a 2.5 y cant, mewn gwirionedd mae hynny'n arwain at godi safonau byw. Ar 1 y cant, mae'n arwain at y math o ostyngiad mewn safonau byw go iawn y mae Sefydliad Resolution yn ei nodi.

18:35

Thank you very much. I've noted, of course, that the economist in the International Monetary Fund last year warned that austerity policies will do more harm than good. That's coming home to roost now, as you say, with the downgraded growth forecast. But also, would the Member agree that it's increased inequality that also hurts the level and sustainability of growth and that's what the IMF has said?

Diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi nodi, wrth gwrs, fod yr economegydd yn y  Gronfa Ariannol Ryngwladol y llynedd wedi rhybuddio y bydd polisïau cyni'n gwneud mwy o niwed nag o les. Mae hynny'n dod yn ôl ar ein pennau yn awr, fel y dywedwch, gyda'r rhagolygon twf wedi eu hisraddio. Ond hefyd, a fuasai'r Aelod yn cytuno ei fod wedi cynyddu anghydraddoldeb sydd hefyd yn brifo lefel a chynaliadwyedd twf ac mai dyna a ddywedodd y Gronfa Ariannol Ryngwladol?

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Absolutely. I think there are deep structural reasons why we are in the crisis that we're currently facing and the Institute for Public Policy Research's work on the Commission on Economic Justice points to that. There's both a conventional social inequality aspect and that is also reflected in a territorial inequality. In our case, of course, they're both intermingled. Unless you address that, actually, you can't really get out of this rut that we're in.

If you look at the figures as well, we've had 1 per cent growth—a very poor level of growth—over the past decade. In every decade since the 1970s, there's been an actual recession—negative growth. We haven't had that yet. That's what we're staring into at the moment. Because if you think about it, even the 1 per cent growth that we've had has been based on increased labour resources, because of falling unemployment, a record employment rate, high—I have to say it—immigration and also people working longer hours. All of those things are either going into reverse, in the case of migration, and with working hours et cetera, there's a natural limit to the ability of the economy to sustain itself simply by adding labour input. That ship has now sailed. We are now at the limit of that.

The real leading indicator, of course, is output per hour—actual productivity. That hasn't grown for a decade. That is unprecedented for an advanced economy like the UK. So, things are bad. Certainly, I think that all the indicators are that they're going to get much, much worse, and I haven't even mentioned the 'B' word. I'm trying to be judicious and objective about this. Let's take the politics out of it. Certainly, in the short term, this is going to be a very disruptive period in the economy. There will be winners and losers and you can take your pick where you put you finger on the dial on that one. But we are in probably the most trepidacious period economically that we have faced for a generation.

What are the implications for us in Wales? well, I think what we have to do—. We cannot insulate ourselves from these broader macro-economic influences—absolutely not; that's clearly the case. But we must try to arrogate to ourselves as many levers and as much autonomy as we can within this difficult economic, and even worse political context. The late Rhodri Morgan used to talk about the way in which the Welsh economy had carved out a place for itself in a division of labour, effectively—a territorial division of labour across the UK. And in some senses, there was some kind of compact—there was some kind of territorial and social compact. There was a niche that Wales, for a period, actually carved out for itself by agreement. All that, of course, has been thrown up; we haven't had a regional economic policy in the UK, properly speaking, for over 40 years. And so that territorial compact has gone, and in those circumstances, while we can't insulate ourselves completely, we have to try and chart as much of our own course as possible.

The one bit in the UK budget, the one point amidst all the gloom—there are always some points of light—and interestingly, the one bit where, actually, it goes completely contrary to everything else in terms of the direction of travel, is the publication of the industrial strategy. So, here you have a reinvention or a reintroduction of an idea from 40 or 50 years ago, which was a sister to regional policy, and actually, there you have, for example, the biggest increase in research and development spending—about £4.7 billion increase over the period in question—that we've seen for 40 years in terms of innovation policy. Now, you've got to to remember that, in a £2 trillion economy, £4.7 billion is not going to answer all our problems. But that is an important lever, and we in Wales need to make sure, because we've been quite poor in the past, actually—we've never got our fair share of Research Councils UK's money in terms of the universities, we've never got our fair share of Innovate UK money in terms of industrial innovation policy. We have to be far smarter at actually making sure that we can take advantage of those few positive opportunities that there are on the horizon, and also make sure that we have the structures and the levers in place, so that we can use that money in the smartest and most intelligent way.

And I have to say to the Welsh Government as well, at a time when the UK Government—the one thing it is doing, which I do agree with, is vastly increasing the investment in innovation and in other areas of productivity enhancement. We are cutting, slashing our innovation budget. The innovation budget expenditure limit line in the Welsh Government's draft budget is being cut, capital and revenue together, by 78 per cent. That is surely economic madness, economic idiocy, at a time when we have to reinvent ourselves for the very reasons that I've set out, because we are entering very, very uncertain times indeed.

Yn bendant. Credaf fod rhesymau strwythurol dwfn pam ein bod yn wynebu'r argyfwng hwn ar hyn o bryd ac mae gwaith y Sefydliad Ymchwil Polisi Cyhoeddus ar y Comisiwn Cyfiawnder Economaidd yn awgrymu hynny. Ceir agwedd gonfensiynol anghydraddoldeb cymdeithasol a chaiff honno ei hadlewyrchu hefyd mewn anghydraddoldeb tiriogaethol. Yn ein hachos ni, wrth gwrs, mae'r ddwy agwedd yn gymysg â'i gilydd. Oni bai eich bod yn mynd i'r afael â hynny, mewn gwirionedd, ni allwch ddod allan o'r rhigol rydym ynddi mewn gwirionedd.

Os edrychwch ar y ffigurau hefyd, rydym wedi cael cynnydd o 1 y cant—lefel wael iawn o dwf—dros y degawd diwethaf. Bob degawd ers y 1970au, cafwyd dirwasgiad gwirioneddol—twf negyddol. Nid ydym wedi cael hwnnw eto. Hynny sy'n rhythu arnom ar hyn o bryd. oherwydd os meddyliwch am y peth, mae hyd yn oed y twf o 1 y cant a gawsom wedi'i seilio ar gynnydd mewn adnoddau llafur, oherwydd gostyngiad mewn diweithdra, cyfradd gyflogaeth uwch nag erioed, mewnfudo—rhaid i mi ei ddweud—uwch nag erioed a phobl yn gweithio oriau hwy hefyd. Mae'r pethau hyn oll naill ai'n mynd tuag at yn ôl, yn achos mewnfudo, a chydag oriau gwaith ac ati, mae terfyn naturiol ar allu'r economi i gynnal ei hun drwy ychwanegu mewnbwn llafur. Mae'r llong honno wedi hwylio bellach. Rydym bellach ar benllanw hynny.

Y prif ddangosydd go iawn, wrth gwrs, yw allbwn yr awr—cynhyrchiant gwirioneddol. Nid yw hwnnw wedi tyfu ers degawd. Mae hynny'n ddigynsail i economi ddatblygedig fel y DU. Felly, mae pethau'n wael. Yn sicr, credaf fod y dangosyddion yn dangos eu bod yn mynd i fynd yn llawer iawn gwaeth, ac nid wyf wedi crybwyll y gair 'B' hyd yn oed. Rwy'n ceisio bod yn ddoeth ac yn wrthrychol ynglŷn â hyn. Gadewch i ni dynnu'r wleidyddiaeth allan ohono. Yn sicr, yn y tymor byr, mae hwn yn mynd i fod yn gyfnod cythryblus iawn i'r economi. Bydd yna enillwyr a chollwyr a gallwch ddewis ble y rhowch eich bys ar y deial yn hynny o beth. Ond mae'n debyg ein bod yn y cyfnod economaidd mwyaf brawychus a wynebwyd gennym ers cenhedlaeth.

Beth yw'r goblygiadau i ni yng Nghymru? Wel, rwy'n credu mai'r hyn sydd gennym i'w wneud—. Ni allwn ynysu ein hunain rhag y dylanwadau macroeconomaidd ehangach hyn—nid ar unrhyw gyfrif; mae hynny'n amlwg. Ond rhaid inni geisio hawlio i ni ein hunain gymaint o liferi a chymaint o ymreolaeth ag y gallwn yn y cyd-destun economaidd anodd hwn, a'r cyd-destun gwleidyddol sydd hyd yn oed yn waeth. Roedd y diweddar Rhodri Morgan yn arfer siarad am y ffordd roedd economi Cymru wedi cerfio lle iddi ei hun mewn rhaniad llafur i bob pwrpas—rhaniad llafur tiriogaethol ar draws y DU. Ac ar un ystyr, roedd rhyw fath o gompact—cafwyd rhyw fath o gompact tiriogaethol a chymdeithasol. Roedd yna gilfach roedd Cymru, am gyfnod, wedi cerfio iddi ei hun mewn gwirionedd drwy gytundeb. Mae hynny i gyd wedi ei chwalu wrth gwrs; nid ydym wedi cael polisi economaidd rhanbarthol go iawn yn y DU ers dros 40 mlynedd. Ac felly mae'r compact tiriogaethol hwnnw wedi mynd, ac o dan yr amgylchiadau hynny, er na allwn ynysu ein hunain yn llwyr, rhaid inni geisio mapio cymaint o'n llwybr ein hunain ag y bo modd.

Yr un darn bach yng nghyllideb y DU, yr un pwynt yng nghanol yr holl wae—mae yna bob amser ambell lafn o olau—ac yn ddiddorol, yr un rhan lle mae, mewn gwirionedd, yn mynd yn gwbl groes i bopeth arall o ran y cyfeiriad teithio, yw cyhoeddi'r strategaeth ddiwydiannol. Felly, yma mae gennych ailddyfeisio neu ailgyflwyno syniad o 40 neu 50 mlynedd yn ôl, a oedd yn chwaer i bolisi rhanbarthol, ac mewn gwirionedd, mae gennych, er enghraifft, y cynnydd mwyaf yn y gwariant ar ymchwil a datblygu— cynnydd o oddeutu £4.7 biliwn dros y cyfnod dan sylw—a welsom ers 40 mlynedd o ran polisi arloesi. Nawr, rhaid i chi gofio, mewn economi £2 triliwn, nid yw £4.7 biliwn yn mynd i ateb ein holl broblemau. Ond mae'n ysgogiad pwysig, ac mae angen inni yng Nghymru wneud yn siŵr, am ein bod wedi bod yn eithaf gwael yn y gorffennol, mewn gwirionedd—nid ydym erioed wedi cael ein cyfran deg o arian Cynghorau Ymchwil y DU o ran y prifysgolion, nid ydym erioed wedi cael ein cyfran deg o arian Innovate UK o ran polisi arloesedd diwydiannol. Rhaid inni fod yn llawer doethach a gwneud yn siŵr y gallwn fanteisio ar yr ychydig gyfleoedd cadarnhaol sydd ar y gorwel, a gwneud yn siŵr hefyd fod gennym y strwythurau a'r dulliau ar waith, fel y gallwn ddefnyddio'r arian hwnnw yn y ffordd ddoethaf a mwyaf deallus.

A rhaid i mi ddweud wrth Lywodraeth Cymru hefyd, ar adeg pan fo Llywodraeth y DU—yr un peth y mae'n ei wneud rwy'n cytuno ag ef, yw cynyddu'r buddsoddiad mewn arloesedd yn aruthrol ac mewn meysydd eraill o wella cynhyrchiant. Rydym yn torri ein cyllideb arloesi yn sylweddol. Ceir toriad o 78 y cant, mewn cyfalaf a refeniw gyda'i gilydd, yn llinell derfyn gwariant y gyllideb arloesi yng nghyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru. Mae hynny'n wallgofrwydd economaidd, yn hurtrwydd economaidd does bosibl, ar adeg pan fo'n rhaid i ni ailddyfeisio ein hunain am yr union resymau a nodais, oherwydd rydym ar drothwy cyfnod eithriadol o ansicr yn wir.

18:40

Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf ar Nick Ramsay i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Nick Ramsay.

I have selected the two amendment to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on Nick Ramsay to move amendment 1, tabled in the name of Paul Davies. Nick Ramsay.

Gwelliant 1. Paul Davies 

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi'r cynnydd o £1.2 biliwn yng nghyllideb Cymru dros bedair blynedd o ganlyniad i symiau canlyniadol Barnett sy'n deillio o gyllideb y DU.

2. Yn nodi'r cynnydd o £67 miliwn yng nghyllideb Cymru o ganlyniad i'r fframwaith cyllidol a drafodwyd rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU.

3. Yn nodi'r ymrwymiad yng nghyllideb y DU i ddechrau trafodaethau ffurfiol ar gyfer bargen twf gogledd Cymru.

Amendment 1. Paul Davies

Delete all and replace with:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes the £1.2 billion increase in the Welsh budget over four years as a result of Barnett consequentials resulting from the UK budget.

2. Notes the £67 million increase in the Welsh budget as a result of the fiscal framework negotiated between the Welsh and UK Governments.

3. Notes the commitment in the UK budget to commence formal negotiations for a north Wales growth deal.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Diolch. Oh, Adam, Adam, Adam, I must say, I enjoyed your speech a little bit more than the motion itself. You did at least get to the glimmer of light at the end, which made it worth while me getting up in the morning, I suppose, and coming to work, and you did mention the budget at the end.

Look, referring to the motion itself, I do like to be positive about some aspects of motions and there wasn't much that was positive in this motion, to be fair. I don't think this UK Government would proclaim to be the best thing since sliced bread, but I do think it does deserve a little bit more credit than you gave it there, at least, and in this motion.

It's not my job to come here and defend the UK Government, even though it's my party that is in power there. It's my job to come here and represent my constituents in the National Assembly for Wales and to talk about what we can do here in this Chamber. And that's why I was a little disappointed by the tone of this motion, because I do think it rather dwells on the negative and doesn't talk about the positive: what we can do. [Interruption.]

If we can just turn to our amendments, we wish to note the £1.2 billion—[Interruption.] You'll get a mention in a bit, Simon, don't worry. We wish to note the £1.2 billion increase in the Welsh budget over four years as a result of this budget. Now, I know I'm going to anticipate the finance Secretary's response later in saying that a proportion of that money is financial transaction capital. This was mentioned by the Chair of the Finance Committee in the session we had earlier. It's a term that's reared its head and I'm not sure it is the talk of breakfast tables up and down Wales, but as the finance Secretary will probably tell us, it does make it more difficult to deploy. But, as I’m sure the finance Secretary would recognise, it is at least more money coming to us than we had before, and that’s key to this budget: there is additional money coming to Wales, so it is not all doom and gloom.

We must, of course, welcome the proportion of that additional finance that is coming to Wales as a direct result of the hard-fought fiscal framework negotiated between the Welsh Government and the UK Government. As the Cabinet Secretary has said, very fairly, it’s not an enormous sum of money in terms of the Welsh budget as a whole, but it is additional money that would not have happened without this agreement, and I pay credit to him in those negotiations, and indeed the UK Government. I’m pleased that I had a small role as well, along the way, in helping with that process.

I’m not even saying we should shut the door on future Barnett reform. I think there is still a case, which we don’t tend to talk about anymore, but there is still a long-term case, I think, to review the mechanisms that fund Wales overall. Perhaps that can be done in conjunction with the fiscal framework, because I think all of us here would want to have the best deal for Wales possible, and over time, financing mechanisms do become out of date. So, hopefully that can be discussed in future when we’re looking at the UK’s budget allocations.

Of course, our amendment also notes progress that has been made with the north Wales growth deal. We’ve called for that for a long time. It’s in this budget, so it’s good news. I didn’t hear it get a mention—I might have missed it. It didn’t seem to get a mention in Adam Price’s comments. It didn’t seem to be mentioned in the motion, either. How many times do Members in this Chamber, particularly Members from the north of Wales, stand up and say in debates that we don’t think that there’s enough going to the north of the country, and that there’s not enough going to rural parts of Wales? So, here is an example where there is a focus on a part of Wales. Adam Price is quite right, parts of Wales have been neglected in the past, and here there is an attempt, at least, to in some way rectify that.

I heard what you said on the progress, or lack of progress as you saw it, with the Swansea bay tidal lagoon, and we will continue to call for that. We believe that the tidal lagoon is a very important piece of infrastructure for the Welsh economy. Okay, it might not have been prevalent in this budget, but it is well-known that we are still calling for that tidal lagoon—and not just this party, of course, but the party opposite and the party of government. It’s very close to Mike Hedges’s heart as well, I know, so we will continue to look for progress on that.

Of course, we are getting electrification of the Great Western Railway line—to Cardiff, I admit, before you jump up. The Severn tolls are being scrapped. How long have we been calling for that? That’s good news, isn’t it? So, that’s another glimmer of light at the end of the tunnel, or at the end of the bridge, if you pardon the pun. So, that’s a commitment from the UK Government that’s going to happen. Also, of course, there’s the commitment of the UK Government to fund the future maintenance of that bridge, without that cost falling solely upon us here in Wales. So, that’s good as well. Let’s acknowledge the positives.

If I can just mention the Welsh Government amendment very briefly, I was rather bemused that it deletes point 4 of the motion and then reinstates it in a reworded format that basically says the same thing, but tries to blame the UK Government instead of blaming the Welsh Government. But I won’t intervene in private grief between Plaid and Labour on that.

Adam Price, you made some very good points—as you always do, to be fair—but I do think you could have been a little bit more upbeat about the prospects for our economy. I’m grateful you didn’t mention the 'B' word, because I think we’ve all had enough of that being mentioned over the last few weeks. But there is more than a glimmer of light at the end of the tunnel, and let’s all of us in this Assembly work together to send a positive message to the UK Government: yes, give us more support in the future, but at least we’re getting somewhere.

Diolch. O, Adam, Adam, Adam, rhaid imi ddweud, fe fwynheias eich araith ychydig yn fwy na'r cynnig ei hun. Fe wnaethoch o leiaf gyrraedd y llygedyn o oleuni ar y diwedd, gan ei gwneud hi'n werth i mi godi yn y bore, mae'n debyg, a dod i'r gwaith, ac fe sonioch am y gyllideb ar y diwedd.

Edrychwch, gan gyfeirio at y cynnig ei hun, rwy'n hoffi bod yn gadarnhaol ynglŷn â rhai agweddau ar gynigion ac nid oedd llawer yn gadarnhaol yn y cynnig hwn, a bod yn deg. Nid wyf yn credu y buasai Llywodraeth bresennol y DU yn datgan mai hi yw'r peth gorau ers cyn cof, ond rwy'n meddwl ei bod yn haeddu ychydig mwy o glod nag a roesoch iddi yno o leiaf, ac yn y cynnig hwn.

Nid fy ngwaith i yw dod yma i amddiffyn Llywodraeth y DU, er mai fy mhlaid sydd mewn grym yno. Fy ngwaith i yw dod yma i gynrychioli fy etholwyr yng Nghynulliad Cenedlaethol Cymru ac i siarad am yr hyn y gallwn ei wneud yma yn y Siambr hon. A dyna pam roeddwn braidd yn siomedig ynglŷn â chywair y cynnig hwn, oherwydd rwy'n credu ei fod yn oedi braidd ar y negyddol ac nid yw'n sôn am y cadarnhaol: yr hyn y gallwn ei wneud. [Torri ar draws.]

Os cawn droi at ein gwelliannau, rydym eisiau nodi'r £1.2 biliwn—[Torri ar draws.] Byddaf yn sôn amdanoch mewn ychydig, Simon, peidiwch â phoeni. Hoffem nodi'r cynnydd o £1.2 biliwn yng nghyllideb Cymru dros bedair blynedd o ganlyniad i'r gyllideb hon. Nawr, rwy'n gwybod fy mod yn mynd i ragweld ymateb yr Ysgrifennydd cyllid yn nes ymlaen drwy ddweud bod cyfran o'r arian hwnnw'n gyfalaf trafodiadau ariannol. Soniwyd am hyn gan Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid yn ystod y sesiwn a gawsom yn gynharach. Mae'n derm sydd wedi codi'i ben ac nid wyf yn siŵr fod pobl yn ei drafod wrth y bwrdd brecwast ledled Cymru, ond fel y bydd yr Ysgrifennydd cyllid yn sicr o ddweud wrthym, mae'n ei gwneud yn anos ei ddefnyddio. Ond fel rwy'n siŵr y buasai'r Ysgrifennydd cyllid yn cydnabod, o leiaf mae'n fwy o arian yn dod i ni nag a oedd gennym o'r blaen, ac mae hynny'n allweddol i'r gyllideb hon: mae arian ychwanegol yn dod i Gymru, felly nid yw pethau'n gwbl ddiobaith.

Wrth gwrs, rhaid inni groesawu'r gyfran o'r cyllid ychwanegol sy'n dod i Gymru o ganlyniad uniongyrchol i fframwaith cyllidol yr ymladdwyd yn galed amdano ac a negodwyd rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU. Fel y dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet yn deg iawn, nid yw'n swm anferth o arian o safbwynt cyllideb Cymru yn ei chyfanrwydd, ond mae'n arian ychwanegol na fuasai wedi digwydd heb y cytundeb hwn, ac rwy'n talu teyrnged iddo yn y trafodaethau hynny, ac yn wir i Lywodraeth y DU. Rwy'n falch fy mod wedi cael rôl fach i'w chwarae ar hyd y ffordd, yn helpu gyda'r broses honno.

Nid wyf hyd yn oed yn dweud y dylid cau'r drws ar ddiwygio Barnett yn y dyfodol. Credaf fod yna achos o hyd, nad ydym yn tueddu i siarad amdano mwyach, ond mae yna achos hirdymor, rwy'n credu, dros adolygu'r mecanweithiau sy'n ariannu Cymru'n gyffredinol. Efallai y gellir gwneud hynny ar y cyd â'r fframwaith cyllidol, oherwydd credaf y buasai pob un ohonom yma am gael y fargen orau sy'n bosibl i Gymru, a dros amser, mae dulliau ariannu'n dyddio. Felly, gobeithio y gellir trafod hynny yn y dyfodol pan fyddwn yn edrych ar ddyraniadau cyllideb y DU.

Wrth gwrs, mae ein gwelliant hefyd yn nodi cynnydd a wnaed ar fargen twf gogledd Cymru hefyd. Rydym wedi galw am hynny ers amser hir. Mae yn y gyllideb hon, felly mae'n newyddion da. Ni chlywais i hynny'n cael sylw—efallai fy mod wedi colli hynny. Nid oedd i'w weld yn cael ei grybwyll yn sylwadau Adam Price. Nid oedd i'w weld yn cael ei grybwyll yn y cynnig, ychwaith. Pa mor aml y mae Aelodau yn y Siambr hon, yn enwedig Aelodau o ogledd Cymru, yn sefyll ar eu traed i ddweud mewn dadleuon nad ydym yn credu bod digon yn mynd i ogledd y wlad, ac nad oes digon yn mynd i rannau gwledig o Gymru? Felly, dyma enghraifft lle y ceir ffocws ar ran o Gymru. Mae Adam Price yn iawn, mae rhannau o Gymru wedi cael eu hesgeuluso yn y gorffennol, a dyma ymgais, o leiaf, i unioni hynny mewn rhyw ffordd.

Clywais yr hyn a ddywedoch am y cynnydd, neu'r diffyg cynnydd fel roeddech chi'n ei weld, ar forlyn llanw bae Abertawe, a byddwn yn parhau i alw am hynny. Credwn fod y morlyn llanw yn ddarn pwysig iawn o seilwaith ar gyfer economi Cymru. Iawn, efallai nad yw wedi bod yn flaenllaw yn y gyllideb hon, ond mae'n hysbys ein bod yn dal i alw am y morlyn llanw hwnnw—ac nid y blaid hon yn unig, wrth gwrs, ond y blaid gyferbyn a phlaid y Llywodraeth. Mae'n agos iawn at galon Mike Hedges yn ogystal, rwy'n gwybod, felly byddwn yn parhau i edrych am gynnydd ar hynny.

Wrth gwrs, rydym yn cael trydaneiddio rheilffordd y Great Western—i Gaerdydd, rwy'n cyfaddef, cyn i chi neidio ar eich traed. Mae tollau Hafren yn cael eu dileu. Pa mor hir y buom yn galw am hynny? Mae hynny'n newyddion da, onid yw? Felly, dyna lygedyn arall o olau ar ben draw'r twnnel, neu ar ben draw'r bont, os maddeuwch y chwarae ar eiriau. Felly, dyna ymrwymiad gan Lywodraeth y DU sy'n mynd i ddigwydd. Hefyd, wrth gwrs, ceir ymrwymiad Llywodraeth y DU i ariannu gwaith cynnal a chadw ar y bont honno yn y dyfodol, heb i ni orfod ysgwyddo'r gost i gyd yma yng Nghymru. Felly, mae hynny'n dda hefyd. Gadewch i ni gydnabod y pethau cadarnhaol.

Os caf grybwyll gwelliant y Llywodraeth yn fyr iawn, roeddwn yn synnu braidd ei bod yn dileu pwynt 4 y cynnig ac yna'n ei adfer mewn fformat wedi'i aralleirio sy'n dweud yr un peth yn y bôn, ond yn ceisio beio Llywodraeth y DU yn hytrach na beio Llywodraeth Cymru. Ond nid wyf am ymyrryd mewn galar preifat rhwng Plaid Cymru a Llafur ar hynny.

Adam Price, fe wnaethoch rai pwyntiau da iawn—fel y gwnewch bob amser, a bod yn deg—ond rwy'n meddwl y gallech fod wedi bod ychydig yn fwy gobeithiol ynglŷn â'r rhagolygon i'n heconomi. Rwy'n ddiolchgar na wnaethoch sôn am y gair 'B', oherwydd credaf fod pob un ohonom wedi cael digon ar glywed hwnnw'n cael ei grybwyll dros yr ychydig wythnosau diwethaf. Ond mae mwy na llygedyn o olau ar ben draw'r twnnel, a gadewch i bob un ohonom yn y Cynulliad hwn weithio gyda'n gilydd i anfon neges gadarnhaol at Lywodraeth y DU: ie, rhowch fwy o gymorth i ni yn y dyfodol, ond o leiaf rydym yn cyrraedd rhywle.

18:45

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid i gynnig yn ffurfiol gwelliant 2 yn enw Julie James.

I call on the Cabinet Secretary for Finance to move formally amendment 2 tabled in the name of Julie James.

Gwelliant 2. Julie James

Dileu popeth ar ôl pwynt 3 ac ychwanegu pwyntiau newydd:

Yn galw ar Lywodraeth y DU i gael gwared ar y cap a osodwyd ganddi ar gyflogau’r sector cyhoeddus ac ariannu codiad cyflog i holl weithwyr y sector cyhoeddus yn llawn.

Yn galw ar Lywodraeth y DU i ddatganoli mwy o bwerau i Gymru i wneud penderfyniadau am fuddsoddi mewn seilwaith er mwyn cefnogi economi Cymru.

Amendment 2. Julie James

Delete all after point 3 and add new points:

Calls on the UK Government to lift its self-imposed public sector pay cap and fully fund a pay rise for all public sector workers.

Calls on the UK Government to devolve greater decision-making powers over infrastructure investment to Wales to support the Welsh economy.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Diolch i Nick Ramsay am o leiaf ymdrechu i gyfiawnhau’r gyllideb, ond yn ein barn ni, mae Cymru ar ei cholled yn dilyn cyhoeddi cyllideb a oedd wedi’i dylunio i dyfu economi de-ddwyrain Lloegr ar draul pob rhan arall o’r Deyrnas Gyfunol.

Cyllideb o gyni oedd hon ym mhob ystyr. Nid yn unig y cawsom ni addewid o fwy o lymder ariannol gan y Canghellor; mi gawsom ni hefyd ein hatgoffa o dlodi uchelgais y Ceidwadwyr, a’u diffyg tosturi pan fo'n fater o drin aelodau mwyaf bregus cymdeithas. Prin ydy’r pynciau sydd wedi amlygu hyn yn fwy dros y misoedd diwethaf na chredyd cynhwysol.

Efallai bod angen rhoi croeso gofalus i gadarnhad y Canghellor y bydd pecyn gwerth £1.5 biliwn yn cael ei ryddhau i fynd i’r afael â’r problemau niferus sydd wedi codi yn sgil cyflwyniad y system hynod ddiffygiol yna. Ond, efallai mai cyfaddefiad bod y system yn torri lawr oedd hynny mewn gwirionedd.

O’r diwedd, ar ôl i filoedd o unigolion a theuluoedd ddioddef yn ddiangen, mi fydd Llywodraeth San Steffan yn cael gwared ar y cyfnod aros saith diwrnod. Serch hynny, ac yn ôl yr arfer, nid yw'r gyllideb wedi mynd ddigon pell ar gyfer pobl Cymru ar y mater o ddiwygio lles. Diolch i adroddiad yr IFS ar dlodi plant, rydym yn gwybod y bydd Cymru ymysg yr ardaloedd a fydd yn dioddef fwyaf yn sgil diwygio lles. Yn barod, rwy'n gweld llawer gormod o bobl yn cael eu gorfodi i droi at fanciau bwyd ac yn wynebu cael eu troi allan o'u tai o ganlyniad i'r llanastr mae'r Torïaid yn ei wneud o daliadau lles. Pan mae'n fater o warchod rhai o unigolion mwyaf bregus cymdeithas, mae'r ysgrifen ar y mur.

Mae'n hen bryd datganoli gweinyddiaeth rhai elfennau o'r system lles i Gymru os ydym ni am amddiffyn ein dinasyddion rhag gweithredoedd y Ceidwadwyr ar eu gwaethaf. Byddai hyn yn galluogi Llywodraeth Cymru i amrywio amlder taliadau, i roi terfyn ar y diwylliant o oedi a chosbi, ac i sicrhau mai unigolion nid cartrefi fydd yn derbyn taliadau. Mae hyn eisoes yn digwydd yn yr Alban. Yno, mae Llywodraeth yr SNP wedi newid amlder y taliadau o rai misol i rai bob pythefnos; mae'r elfennau tai yn cael eu talu'n uniongyrchol i landlordiaid; ac mae gofyn i Weinidogion gynnig cymorth i bobl sydd â'r hawl i hynny.

Wrth gwrs, diwedd y gân ydy'r geiniog ac mae yna nifer wedi honni yn y Siambr yma na all Cymru fforddio i gymryd yr awenau dros weinyddu elfennau o les. Ond, mae yna wers werthfawr i'w dysgu o achos yr Alban. Cafodd yr arian i weinyddu'r elfennau hynny a oedd yn nwylo San Steffan yn flaenorol ei drosglwyddo'n uniongyrchol i'r Alban fel rhan o'r grant bloc, ac felly nid oedd cost ychwanegol. Rwyf felly yn galw ar Lywodraeth Cymru i negodi am setliad tebyg er mwyn i ni gael gweinyddu rhai elfennau o gredyd cynhwysol a'r system lles ein hunain. Wedyn, fe allwn warchod dinasyddion Cymru rhag polisïau creulon y Ceidwadwyr yn San Steffan. Mae'n bryd mynnu datganoli hyblygrwydd taliadau a'r elfen tai o gredyd cynhwysol, gyda'r amcan o sicrhau fframwaith cyllidol sy'n gallu hwyluso datganoli'r elfennau hynny.

Dyma siawns euraidd i brofi gwerth datganoli fel arf sydd yn gweithio er budd pobl Cymru. Dangoswn ni fod yna ffordd fwy cyfiawn, mwy cydradd a mwy caredig o lywodraethu. Dangoswn barodrwydd i weithredu elfennau o'r system lles ein hunain, er mwyn dangos bod yna ffordd well o wneud pethau er lles ein trigolion mwyaf bregus.

Thank you to Nick Ramsay for at least trying to justify the budget, but in our opinion, Wales is losing out as a result of the announcement of a budget that was designed to grow the economy of the south-east of England at the expense of every other part of the United Kingdom.

It’s a budget of austerity in every way. Not only were we promised more financial austerity from the Chancellor; we were also reminded of the poverty of ambition of the Conservatives, and their lack of compassion when it’s a matter of dealing with the most vulnerable in our society. Very few subjects have emphasised this better in recent months than universal credit.

Perhaps we need to give a cautious welcome to the Chancellor’s confirmation that a package of £1.5 billion would be released to get to grips with the numerous problems that have arisen as a result of the introduction of this very deficient scheme. But, perhaps that was an admission that the system is breaking down, truth be told.

At last, after thousands of individuals and families have suffered unnecessarily, the Westminster Government will be getting rid of that seven-day waiting period. Despite that, the budget hasn’t gone far enough for the people of Wales with regard to welfare reform. Thanks to the IFS report on child poverty, we know that in Wales we’ll be amongst the areas that will be suffering most as a result of welfare reform. Already I see far too many people being forced to turn to food banks and facing being evicted from their homes as a result of the mess that the Conservatives are making of welfare payments. When it’s a matter of safeguarding some of our most vulnerable in society, the writing is on the wall.

It’s time to devolve the administration of some elements of the welfare system to Wales if we are to safeguard our citizens from the activities of the Conservatives at their worst. This would enable the Welsh Government to vary the frequency of payments, to put an end to the waiting times and sanctions, and to ensure that individuals and not households receive payments. This is already happening in Scotland. There, the SNP Government has changed the frequency of payment from monthly payments to every fortnight; the housing element is paid directly to landlords; and Ministers have to provide support for people who have the right to receive it.

Of course, it all comes down to money and many have alleged in this Chamber that Wales can’t afford to take the reins of an element of the welfare system, but there is a valuable lesson to learn from Scotland. The funding to administer those elements that were in the hands of Westminster previously transferred directly to Scotland as part of the block grant, so there wasn’t an additional cost. So, I call on the Welsh Government to negotiate a similar settlement so that we can administer some elements of universal credit and the welfare system ourselves. Then, we can safeguard the citizens of Wales from the cruel policies of the Conservatives in Westminster. It’s time to demand the devolution of flexibility of payment and the housing element of universal credit, with the objective of ensuring a fiscal framework that can facilitate the devolution of those elements.

This is a golden opportunity to prove the value of devolution as a tool that works for the benefit of the people of Wales. We’ll show that there is a more just way, a more equal way and kinder way of governing. We’ll show a willingness to implement elements of the welfare system ourselves, to show that there is a better way of doing things for the benefit of our most vulnerable people in society.

18:50

The Conservative Government in Westminster now appears to accept low growth, low productivity increase and stagnation or a reduction in real wages for the many as a new form of economic reality. Can I say, from the start, I don't accept that? Low productivity is a direct result of Government policies. Pay is low; it's easy to reduce the hours or terminate the employment of workers; many companies have serious concerns for the direction the economy is moving in. Then, it is inevitable that investment in equipment that would increase productivity will not take place, and the consequence of that is a further slowing of productivity increase.

It would be churlish not to welcome the additional money—£1.2 billion is a large figure. The revenue budget will increase by £215 million and the capital budget will increase by approximately £1 billion, over 4 years, equating to just under £54 million of extra revenue a year. Or, as Andrew R.T. Davies just described it, enough to get Betsi Cadwaladr out of trouble. Whilst welcome, this is not the sort of amount to end austerity. It's certainly not economy-changing.

Of the £1 billion capital, £650 million of additional capital funding is in the form of funding that must be paid back to the UK Treasury, and there are tight restrictions on what it can be spent on. So, that leaves £350 million, or just under £90 million a year. When you actually take it down to what it actually comes down to, you discover it's nowhere near as mouthwatering as the Government tried to make it.

However, even with this additional funding, the Welsh Government’s budget will be 5 per cent lower in real terms in 2019-20 than it was in 2010-11. The Conservatives are following the same failed policies of Herbert Hoover in 1930s America, when he managed to turn a recession into a depression. Just remember this, as Adam Price said earlier, we haven't had a downturn of our economy yet, which comes every 10 years or so; we're awaiting that. And, despite that, we're still doing very badly as we move along the bottom. The recession is yet to come.

It took the new deal of Franklin Roosevelt to get the American economy growing. It will take the new deal of Jeremy Corbyn to get the British and Welsh economies moving. The Conservatives used to say they were running the economy like a household runs theirs. If households followed their policies, then no-one would ever buy a larger house or increase their mortgage.

I agree with that part of the motion that we should regret that the UK Government budget did nothing to commit to the Swansea tidal lagoon. You have to invest in new technology. We know that tidal lagoons are reliable in terms of electricity production. We know that they are a renewable energy. In fact, somebody can tell me what the tides will be in 100 years' time. This is a technology that, by the tidal bore of the Severn, gives us in Swansea a huge advantage, where the tidal range is the second-highest in the world, reaching a maximum of 50 ft. We have an advantage as a country; we need to use it. 

Tidal lagoons will be built; one will be built in Swansea. The question is when. If we are the first, then we develop the technology, we develop the supply chain and we become an exporter of the technology. If we are number 20, we become an importer. That's what happened with wind turbines. Wind turbines are now designed and made in Denmark and Germany, because they were there at the very beginning. You need to be there at the beginning to develop an industry. Where the design skills exist, they build up the supply chain. They get all the advantages. That's why, when we have wind turbines coming in, we see them coming in by boat and then being transported to wherever they're going by the very big lorries or back by boat out to sea. But we know that they've got the advantage because they were there first, and it's really important that we are there first.

Public sector workers are paying the price for the banking crisis and the Tory failing austerity measures. Plaid Cymru calls on the Welsh Government to take steps to lift the public sector cap. What they forgot to add was 'And more redundancies in the Welsh public sector.' As the Welsh Government has basically a fixed income, with only small amounts due to its tax policies and any income it gets in, then every penny it spends on something has to come off something else—. Sorry.

Ymddengys bod y Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan bellach yn derbyn cynnydd twf isel, cynhyrchiant isel a diffyg twf neu ostyngiad mewn cyflogau real i'r mwyafrif fel math newydd o realiti economaidd. A gaf fi ddweud o'r cychwyn nad wyf yn derbyn hynny? Mae cynhyrchiant isel yn ganlyniad uniongyrchol i bolisïau'r Llywodraeth. Mae cyflogau'n isel; mae'n hawdd cyfyngu ar oriau neu derfynu cyflogaeth gweithwyr; mae llawer o gwmnïau'n pryderu o ddifrif ynglŷn â'r cyfeiriad y mae'r economi'n mynd iddo. Felly, mae'n anochel na fydd buddsoddi mewn offer a fuasai'n cynyddu cynhyrchiant yn digwydd, ac o ganlyniad i hynny bydd y cynnydd mewn cynhyrchiant yn arafu ymhellach. 

Buasai'n anfoesgar peidio â chroesawu'r arian ychwanegol—mae £1.2 biliwn yn ffigur mawr. Bydd y gyllideb refeniw yn cynyddu £215 miliwn a bydd y gyllideb gyfalaf yn cynyddu oddeutu £1 biliwn, dros 4 blynedd, sy'n cyfateb i ychydig o dan £54 miliwn o refeniw ychwanegol y flwyddyn. Neu fel y mae Andrew R.T. Davies newydd ei ddisgrifio, digon i gael Betsi Cadwaladr allan o drafferth. Er bod croeso iddo, nid dyma'r math o swm i ddod â chyni i ben. Yn sicr nid yw'n ddigon i newid economi.

O'r cyfalaf o £1 biliwn, mae £650 miliwn o gyllid cyfalaf ychwanegol ar ffurf cyllid sy'n rhaid ei ad-dalu i Drysorlys y DU, ac mae cyfyngiadau tynn ar yr hyn y gellir ei wario arno. Felly, mae hynny'n gadael £350 miliwn, neu ychydig o dan £90 miliwn y flwyddyn. Pan edrychwch ar beth ydyw mewn gwirionedd, fe welwch nad yw'n agos at fod mor atyniadol ag y ceisiodd y Llywodraeth wneud iddo edrych.

Fodd bynnag, hyd yn oed gyda'r cyllid ychwanegol hwn, bydd cyllideb Llywodraeth Cymru 5 y cant yn is mewn termau real yn 2019-20 nag ydoedd yn 2010-11. Mae'r Ceidwadwyr yn dilyn yr un polisïau aflwyddiannus ag a oedd gan Herbert Hoover yn America'r 1930au, pan lwyddodd i droi dirywiad ariannol yn ddirwasgiad. Cofiwch hyn, fel y dywedodd Adam Price yn gynharach, nid ydym wedi cael dirywiad yn ein heconomi eto, sy'n dod bob 10 mlynedd neu fwy; rydym yn aros am hynny. Ac er gwaethaf hynny, rydym yn dal i wneud yn wael iawn wrth i ni symud ar hyd y gwaelod. Mae'r dirwasgiad eto i ddod.

Cymerodd fargen newydd Franklin Roosevelt i economi America dyfu. Bydd yn cymryd bargen newydd Jeremy Corbyn i gael economïau Cymru a Phrydain i symud. Roedd y Ceidwadwyr yn arfer dweud eu bod yn rhedeg yr economi fel y mae aelwyd yn rhedeg ei heconomi hithau. Pe bai aelwydydd yn dilyn eu polisïau, ni fuasai neb yn prynu tŷ mwy o faint neu'n cynyddu eu morgais.

Cytunaf â'r rhan o'r cynnig sy'n dweud y dylem resynu at y ffaith na wnaeth cyllideb Llywodraeth y DU unrhyw beth i ymrwymo i forlyn llanw Abertawe. Mae'n rhaid i chi fuddsoddi mewn technoleg newydd. Rydym yn gwybod bod morlynnoedd llanw'n ddibynadwy o ran cynhyrchu trydan. Gwyddom eu bod yn ynni adnewyddadwy. Mewn gwirionedd, gall rhywun ddweud wrthyf beth fydd y llanw ymhen 100 mlynedd. Dyma dechnoleg sydd, oherwydd llanw afon Hafren, yn rhoi mantais enfawr inni yn Abertawe, lle y ceir yr amrediad llanw ail uchaf drwy'r byd, sy'n cyrraedd uchafbwynt o 50 troedfedd. Mae gennym fantais fel gwlad; mae angen inni ei defnyddio.

Fe gaiff y morlynnoedd llanw eu hadeiladu; bydd un yn cael ei adeiladu yn Abertawe. Y cwestiwn yw pryd. Os mai ni yw'r cyntaf, rydym yn datblygu'r dechnoleg, rydym yn datblygu'r gadwyn gyflenwi ac rydym yn dod yn allforiwr y dechnoleg. Os ydym yn rhif 20, rydym yn dod yn fewnforiwr. Dyna a ddigwyddodd gyda thyrbinau gwynt. Caiff tyrbinau gwynt eu cynllunio a'u gwneud yn Nenmarc a'r Almaen yn awr, am eu bod yno ar y dechrau. Rhaid i chi fod yno ar y dechrau i ddatblygu diwydiant. Lle mae'r sgiliau cynllunio'n bodoli, maent yn datblygu'r gadwyn gyflenwi. Maent yn cael yr holl fanteision. Dyna pam, pan fydd gennym dyrbinau gwynt yn dod i mewn, rydym yn eu gweld yn dod ar gwch ac yna'n cael eu cludo i ble bynnag y maent yn mynd ar lorïau mawr iawn neu'n ôl allan i'r môr ar gwch. Ond rydym yn gwybod bod ganddynt fantais am eu bod yno'n gyntaf, ac mae'n bwysig iawn ein bod ni yno'n gyntaf.

Mae gweithwyr y sector cyhoeddus yn talu'r pris am yr argyfwng bancio a mesurau cyni aflwyddiannus y Torïaid. Mae Plaid Cymru yn galw ar Lywodraeth Cymru i roi camau ar waith i gael gwared ar y cap ar gyflogau'r sector cyhoeddus. Yr hyn y maent wedi anghofio ei ychwanegu oedd 'A mwy o ddiswyddiadau yn y sector cyhoeddus yng Nghymru.' Gan mai incwm sefydlog sydd gan Lywodraeth Cymru yn y bôn, gyda symiau bach yn unig yn ddyledus oherwydd ei pholisïau treth ac unrhyw incwm y mae'n ei gael i mewn, yna mae pob ceiniog y mae'n ei wario ar rywbeth yn gorfod dod oddi ar rywbeth arall—. Mae'n ddrwg gennyf.

18:55

Given your comments about the banking crisis, how would you respond to the January 2009 IFS publication, which said that

'Labour entered the current crisis with one of the largest structural budget deficits in the industrial world and a bigger debt than most OECD countries, having done less to reduce debt and—in particular—borrowing than most since 1997.'

In other words, it broke the Keynesian economic cycle and bequeathed austerity.

O ystyried eich sylwadau am yr argyfwng bancio, sut y buasech yn ymateb i gyhoeddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid ym mis Ionawr 2009, a ddywedai fod

Llafur wedi mynd i mewn i'r argyfwng presennol gydag un o'r diffygion mwyaf yn ei chyllideb strwythurol yn y byd diwydiannol a dyled fwy na'r rhan fwyaf o wledydd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, ar ôl gwneud llai i leihau dyled ac—yn arbennig—benthyca na'r rhan fwyaf ers 1997.

Mewn geiriau eraill, fe dorrodd Llafur y cylch economaidd Keynesaidd a gadael cyni ar ei ôl.

Well, that's not true, is it? I don't think anybody believes that—the bequeathing austerity bit. I mean—

Wel, nid yw hynny'n wir, ydy e? Nid wyf yn meddwl fod unrhyw un yn credu hynny—y darn am adael cyni ar ei ôl. Hynny yw—

Will you take an intervention from me as well? Just on the public sector pay cap, our point in Plaid Cymru really is quite simple: you made a pledge in your election manifesto earlier this year to get rid of the public sector pay cap. You are in a position in Welsh Government here to get rid of it. Whether you think it's possible or affordable or not is neither here nor there. You said you would do it and—[Interruption.] You're not—[Interruption.] You said you would do it; you have the option to do it; you're not.

A wnewch chi gymryd ymyriad gennyf fi yn ogystal? Ar fater y cap ar gyflogau'r sector cyhoeddus, mae ein pwynt ni ym Mhlaid Cymru yn eithaf syml mewn gwirionedd: gwnaethoch addewid yn eich maniffesto etholiad yn gynharach eleni i gael gwared ar y cap ar gyflogau'r sector cyhoeddus. Rydych mewn sefyllfa yn Llywodraeth Cymru yma i gael gwared arno. Nid yw pa un a ydych yn credu ei fod yn bosibl neu'n fforddiadwy ai peidio naill ai yma nac acw. Dywedasoch y buasech yn ei wneud ac—[Torri ar draws.] Nid ydych yn—[Torri ar draws.] Dywedasoch y buasech yn ei wneud; mae gennych yr opsiwn i wneud hynny; nid ydych yn ei wneud.

It was a general election manifesto, and if we'd won the general election, it would have been raised. It would have been raised in England, Wales, Scotland and Ireland. That's the point—

Maniffesto etholiad cyffredinol ydoedd, a phe bawn wedi ennill yr etholiad cyffredinol, buasai wedi cael ei godi. Buasai wedi cael ei godi yn Lloegr, Cymru, yr Alban ac Iwerddon. Dyna'r pwynt—

Because, if you do it, you're going to bring redundancies. I think the Welsh Government have got it absolutely right in asking for support that it should be raised and the money should come from Westminster. We were going to—. Sorry to—

Oherwydd os gwnewch hynny, rydych yn mynd i achosi diswyddiadau. Credaf fod Llywodraeth Cymru wedi cael pethau'n hollol iawn drwy ofyn am gefnogaeth i'w godi ac y dylai'r arian ddod o San Steffan. Roeddem yn mynd i—. Mae'n ddrwg gennyf—

Labour were going to do these things if we'd won the general election. You put a lot of things in your manifesto for the last Assembly election. Shall we hold you to account for the all the ones you haven't achieved because you're not in power?

Can I just make one very important final point? Following on from yesterday’s debate on entrepreneurship, unless the contracts are made small enough for Welsh companies to bid for, the full benefits will not be felt in Wales.

Finally, the Welsh Government is failing the people of Wales and Britain.

Roedd Llafur yn mynd i wneud y pethau hyn pe bawn wedi ennill yr etholiad cyffredinol. Rhoesoch lawer o bethau yn eich maniffesto ar gyfer etholiad diwethaf y Cynulliad. A ydym yn eich dwyn i gyfrif am y rhai nad ydych wedi'u cyflawni am nad ydych mewn grym?

A gaf fi wneud un pwynt pwysig iawn i gloi? Yn dilyn y ddadl ddoe ar entrepreneuriaeth, oni bai y gwneir y contractau'n ddigon bach i gwmnïau o Gymru wneud cais amdanynt, ni fydd manteision llawn yn cael eu teimlo yng Nghymru.

Yn olaf, mae Llywodraeth Cymru yn gwneud cam â phobl Cymru a Phrydain.

The UK Government’s budget announcement was not revolutionary and, while the additional funding for Wales is welcome, it was disappointing that there was no announcement on the Swansea bay tidal lagoon.

It has been nearly a year since the Hendry review was delivered to the UK Government, yet we have been met by nothing but silence from UK Ministers. More worrying than the lack of any mention of the lagoon by the Chancellor was the document published alongside the budget that outlined there would be no new subsidies for low-carbon electricity for at least another eight years.

There was hope that the lack of any announcement in the budget was due to tidal energy featuring highly in the UK Government's industrial strategy. Alas, the industrial strategy made no mention of tidal energy in Wales, focusing instead on maximising the marine economy of the highlands and islands of Scotland. All of us in this Chamber want to see Wales at the forefront of tidal energy, and I hope that the lack of news on this issue from the UK Government is—[Interruption.] Yes, certainly.

Nid oedd cyhoeddiad cyllidebol Llywodraeth y DU yn chwyldroadol ac er bod y cyllid ychwanegol i Gymru i'w groesawu, roedd yn siomedig nad oedd unrhyw gyhoeddiad ar forlyn llanw bae Abertawe.

Mae bron i flwyddyn ers i adolygiad Hendry gael ei gyflwyno i Lywodraeth y DU, ac eto ni chawsom ddim heblaw distawrwydd gan Weinidogion y DU. Testun mwy o bryder na'r diffyg unrhyw sôn am y morlyn gan y Canghellor oedd y ddogfen a gyhoeddwyd ochr yn ochr â'r gyllideb a nodai na fuasai unrhyw gymorthdaliadau newydd ar gyfer trydan carbon isel am o leiaf wyth mlynedd arall.

Roedd gobaith fod y diffyg cyhoeddiad yn y gyllideb yn deillio o'r ffaith bod ynni'r llanw yn cael lle blaenllaw yn strategaeth ddiwydiannol Llywodraeth y DU. Yn anffodus, nid oedd y strategaeth ddiwydiannol yn crybwyll ynni'r llanw yng Nghymru, gan ganolbwyntio yn hytrach ar fanteisio i'r eithaf ar yr economi forol ucheldiroedd ac ynysoedd yr Alban. Mae pob un ohonom yn y Siambr hon eisiau gweld Cymru ar y blaen mewn perthynas ag ynni'r llanw, a gobeithiaf fod y diffyg newyddion ar y mater hwn gan Lywodraeth y DU—[Torri ar draws.] Gwnaf, yn sicr.

19:00

I take it back; I thought Adam Price's contribution was bidding for the depressing element. You've just mentioned the highlands and islands of Scotland. Isn't it good that the highlands and islands of north Wales are going to get a north Wales growth deal, because we finally got that commitment?

Rwy'n ei gymryd yn ôl; roeddwn yn meddwl fod cyfraniad Adam Price yn ymgeisio am yr elfen ddigalon. Rydych newydd sôn am ucheldiroedd ac ynysoedd yr Alban. Onid yw'n dda fod ucheldiroedd ac ynysoedd gogledd Cymru'n mynd i gael bargen twf gogledd Cymru, oherwydd cawsom yr ymrwymiad hwnnw o'r diwedd?

[Interruption.] Yes, certainly. All of us in this Chamber want to see Wales at the forefront of tidal energy, and I hope that the lack of news on this issue from the UK Government is not a signal of bad news to come. Despite the lack of clarity on the tidal lagoon, the autumn budget did deliver some good news for Wales.

We have seen an increase to the Welsh budget as a result of the new fiscal framework and an extra £1.2 billion over the next four years. It is now up to the Welsh Government to maximise the benefits for Wales from both the additional budget funding and the UK’s industrial strategy—and I will be watching this point constantly.

Wales continues to be one of the poorest parts of the UK—in fact, one of the poorest parts of Europe—and I urge the Welsh Government to utilise the additional moneys to fund schemes to tackle the widening wealth gap that exists between Wales and England. Yesterday, the Social Mobility Commission published their 'State of the Nation 2017' report, which highlights that average weekly earnings are much lower in Wales than they are in England, and that a quarter of people in Wales earn less than the voluntary living wage. The report highlights the fact—[Interruption.] Sorry. Yes.

[Torri ar draws.] Ydw, yn sicr. Mae pob un ohonom yn y Siambr hon eisiau gweld Cymru ar blaen o safbwynt ynni'r llanw, a gobeithiaf nad yw'r diffyg newyddion ar y mater hwn gan Lywodraeth y DU yn arwydd o newyddion drwg i ddod. Er gwaethaf y diffyg eglurder ar y morlyn llanw, fe wnaeth cyllideb yr hydref ddarparu rhywfaint o newyddion da i Gymru.

Rydym wedi gweld cynnydd yng nghyllideb Cymru o ganlyniad i'r fframwaith cyllidol newydd a £1.2 biliwn ychwanegol dros y pedair blynedd nesaf. Mater i Lywodraeth Cymru yn awr yw gwneud y gorau o'r manteision i Gymru o'r arian ychwanegol yn y gyllideb a strategaeth ddiwydiannol y DU—a byddaf yn gwylio'r pwynt hwn yn gyson.

Mae Cymru yn parhau i fod yn un o rannau tlotaf y DU—yn wir, mae'n un o rannau tlotaf Ewrop—ac rwy'n annog Llywodraeth Cymru i ddefnyddio'r arian ychwanegol i ariannu cynlluniau i fynd i'r afael â'r bwlch cyfoeth sy'n lledu rhwng Cymru a Lloegr. Ddoe, cyhoeddodd y Comisiwn Symudedd Cymdeithasol ei adroddiad ar gyflwr y genedl ar gyfer 2017 sy'n amlygu bod enillion wythnosol cyfartalog yn is o lawer yng Nghymru nag yn Lloegr, a bod chwarter y bobl yng Nghymru yn ennill llai na'r cyflog byw gwirfoddol. Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at y ffaith—[Torri ar draws.] Mae'n flin gennyf. Iawn.

Thank you—thank you for taking an intervention. Yes, you're right to point out that there's been more money put in this year, in the top-up, but, if you actually look at the real figures, we will now be 7 per cent lower. We will receive 7 per cent less, in real terms, than we were having before this Conservative Government came into power. So, I think the real figure is—. And I hope you'll agree with me that handing down little amounts of money to make it look good for a headline buries the reality that we are still worse off. 

Diolch i chi—diolch am dderbyn ymyriad. Ie, rydych chi'n iawn i nodi bod mwy o arian wedi ei roi i mewn yn y flwyddyn hon, o ran yr arian ychwanegol, ond os edrychwch ar y ffigurau real mewn gwirionedd, byddwn 7 y cant yn is yn awr. Byddwn yn cael 7 y cant yn llai, mewn termau real, nag a gaem cyn i'r Llywodraeth Geidwadol hon ddod i rym. Felly, credaf mai'r ffigur go iawn yw—. Ac rwy'n gobeithio y byddwch yn cytuno â mi fod trosglwyddo ychydig symiau o arian i lawr i wneud iddo edrych yn dda ar gyfer y penawdau yn claddu'r gwirionedd ein bod yn dal i fod ar ein colled.

Yes, and we have to manage what we get very, very carefully. The report highlights the fact that the Neath Port Talbot local authority area is the worst area in Wales for social mobility. The stark truth is that nearly a quarter of our population are living in poverty despite two decades of Welsh Government economic policies and in excess of £4 billion of structural funding from the European Union. The fact that our young people are being left behind is not a result of austerity but the result of failed economic policies here in Wales. [Interruption.] Yes. We can’t rely on John McDonnell’s magic money tree, nor can we saddle our young people with even more debt—which we are doing at the moment. We are saddling young people with debt. We therefore have to think smarter and spend smarter. I urge the Welsh Government to use the additional £1.2 billion that came out of the UK budget to improve social mobility in areas like Port Talbot.

Ydw, a rhaid inni reoli'r hyn a gawn yn ofalus iawn. Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at y ffaith mai ardal awdurdod lleol Castell-nedd Port Talbot yw'r ardal waethaf yng Nghymru ar gyfer symudedd cymdeithasol. Y gwir plaen yw bod bron i chwarter ein poblogaeth yn byw mewn tlodi er gwaethaf dau ddegawd o bolisïau economaidd Llywodraeth Cymru a dros £4 biliwn o arian strwythurol gan yr Undeb Ewropeaidd. Nid yw'r ffaith bod ein pobl ifanc yn cael eu gadael ar ei hôl hi yn deillio o ganlyniad i gyni ond o ganlyniad i bolisïau economaidd aflwyddiannus yma yng Nghymru. [Torri ar draws.] Iawn. Ni allwn ddibynnu ar goeden arian hud John McDonnell, ac ni allwn lethu ein pobl ifanc â mwy fyth o ddyled—ac rydym yn gwneud hynny ar hyn o bryd. Rydym yn llethu pobl ifanc â dyled. Felly mae'n rhaid i ni feddwl yn ddoethach a gwario'n ddoethach. Rwy'n annog Llywodraeth Cymru i ddefnyddio'r £1.2 biliwn ychwanegol a ddaeth o gyllideb y DU i wella symudedd cymdeithasol mewn ardaloedd fel Port Talbot.

I also wanted to talk a little bit about the missed opportunity in this budget around energy and industrial strategy. It was quite disconcerting to hear Caroline Jones say some things that I would agree with, but there we are. We've got an agreement on some of these things, and this particularly turns around the missed opportunity, of course, around the tidal lagoon. At the beginning of my remarks, I state very clearly I'm a community shareholder, as hundreds of people are in the Swansea bay area, in the tidal lagoon, because people want to see this development move forward and take place. 

It is disappointing not to have a statement in the budget around the tidal lagoon, but it is even more disappointing, I think, to see the lack of detail in the industrial strategy around tidal energy. I don't think it's betraying any confidence to say that, when we went to meet with Greg Clark as committee Chairs in the summer and following a debate in this Assembly, when we all voted in favour of the principle of the tidal lagoon, though we weren't expecting anything to be said at that meeting, the Minister there was very keen to emphasise how important the industrial strategy would be for tidal development, not just in Wales but throughout the UK. And what we end up with is an industrial strategy that virtually doesn't talk about—well, it doesn't talk about tidal lagoons at all, and doesn't talk about tidal development in Wales. It does talk about Scotland, and I'm concerned there, because it leaves us in a situation where the tidal development that we are already seeing in Wales, which is off Pembrokeshire and Anglesey, in a number of wave and tidal developments that the Welsh Government has invested in, seems to be completely ignored by the UK-wide industrial strategy.

So, there's a huge, complex issue to be addressed in this budget around support for new green technologies or decarbonising our economy, and it's reflected as well in the debate around the compact for difference, because that's been in discussion around the tidal lagoon for at least two years. We've had an independent report, the Hendry report, that says the tidal lagoon can be a pathfinder for this technology. I very much agree with what Mike Hedges said—if we do it now, we're the ones that will benefit from that early investment. Yes, there is investment up front, but that pays off many times over in our skills development, in our industrial development here in south Wales. Other than that, we become the recipients of whichever Chinese company decides in 15 years' time it would like to build a tidal lagoon in Swansea bay. I think there's a complete misunderstanding of the need to get ahead of this investment.

Now, it has been said, and it is true, that the Treasury in the budget and the papers around the budget says there's no new low carbon electricity levies or compact for difference likely before 2025. That's been mentioned already. However, there is still about £0.5 billion in the Department for Business, Energy and Industrial Strategy for low-carbon technologies, and I still think there's an opportunity for the Welsh Government to press for that to be utilised for the Welsh projects as well. I'll give way.

Roeddwn innau hefyd am sôn ychydig am y cyfle a gollwyd yn y gyllideb hon mewn perthynas ag ynni a'r strategaeth ddiwydiannol. Roedd yn eithaf annisgwyl clywed Caroline Jones yn dweud rhai pethau y buaswn yn cytuno â hwy, ond dyna ni. Rydym yn cytuno ar rai o'r pethau hyn, ac mae hyn yn gwyrdroi'r cyfle a gollwyd yn arbennig, wrth gwrs, mewn perthynas â'r morlyn llanw. Ar ddechrau fy sylwadau, rwy'n datgan yn glir iawn fy mod yn gyfranddaliwr cymunedol yn y morlyn llanw, fel y mae cannoedd o bobl yn ardal bae Abertawe, oherwydd mae pobl am weld y datblygiad hwn yn symud yn ei flaen ac yn digwydd.

Mae'n siomedig na chafwyd datganiad yn y gyllideb ar y morlyn llanw, ond hyd yn oed yn fwy siomedig, rwy'n meddwl, yw gweld y diffyg manylion yn y strategaeth ddiwydiannol ynghylch ynni'r llanw. Nid wyf yn meddwl fy mod yn bradychu unrhyw gyfrinachau drwy ddweud ein bod i gyd wedi pleidleisio o blaid egwyddor y morlyn llanw pan aethom i gyfarfod â Greg Clark fel cadeiryddion pwyllgorau yn yr haf ac yn dilyn dadl yn y Cynulliad hwn, ac er nad oeddem yn disgwyl i unrhyw beth gael ei ddweud yn y cyfarfod hwnnw, roedd y Gweinidog yno'n awyddus iawn i bwysleisio pa mor bwysig fyddai strategaeth ddiwydiannol ar gyfer datblygu ynni'r llanw, nid yn unig yng Nghymru ond ledled y DU. A'r hyn sydd gennym yn y pen draw yw strategaeth ddiwydiannol nad yw'n sôn bron ddim—wel, nid yw'n sôn am forlynnoedd llanw o gwbl, ac nid yw'n sôn am ddatblygu ynni'r llanw yng Nghymru. Mae'n sôn am yr Alban, ac rwy'n bryderus, oherwydd mae'n ein gadael mewn sefyllfa lle mae'r datblygiad llanw rydym eisoes yn ei weld yng Nghymru oddi ar Sir Benfro ac Ynys Môn mewn nifer o ddatblygiadau ynni'r tonnau ac ynni'r llanw y mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi ynddynt i'w gweld fel pe baent wedi cael eu hanwybyddu'n llwyr gan y strategaeth ddiwydiannol ar gyfer y DU gyfan.

Felly, mae mater enfawr, cymhleth i fynd i'r afael ag ef yn y gyllideb hon ynglŷn â chymorth ar gyfer technolegau gwyrdd newydd neu ddatgarboneiddio ein heconomi, a chaiff ei adlewyrchu hefyd yn y ddadl ynglŷn â'r compact ar gyfer gwahaniaeth, oherwydd mae hynny wedi bod yn cael ei drafod mewn perthynas â'r morlyn llanw ers o leiaf ddwy flynedd. Rydym wedi cael adroddiad annibynnol, adroddiad Hendry, sy'n dweud y gall y morlyn llanw fod yn brosiect braenaru ar gyfer y dechnoleg hon. Rwy'n cytuno'n gryf â'r hyn a ddywedodd Mike Hedges—os ydym yn ei wneud yn awr, ni sy'n mynd i elwa o'r buddsoddiad cynnar hwnnw. Oes, mae yna fuddsoddiad ymlaen llaw, ond bydd hwnnw'n cael ei ad-dalu sawl gwaith drosodd wrth inni ddatblygu ein sgiliau, yn ein datblygiad diwydiannol yma yn ne Cymru. Oni bai am hynny, byddwn yn dod yn dderbynwyr pa gwmni Tsieineaidd bynnag sy'n penderfynu ymhen 15 mlynedd y buasai'n hoffi adeiladu morlyn llanw ym mae Abertawe. Credaf fod camddealltwriaeth lwyr o'r angen i achub y blaen ar y buddsoddiad hwn.

Nawr, mae wedi cael ei ddweud, ac mae'n wir, fod y Trysorlys yn y gyllideb ac yn y papurau ar y gyllideb yn dweud nad oes unrhyw ardollau trydan carbon isel newydd neu gompact ar gyfer gwahaniaeth yn debygol cyn 2025. Mae hynny wedi'i grybwyll eisoes. Fodd bynnag, mae oddeutu £0.5 biliwn o hyd yn yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol ar gyfer technolegau carbon isel, a chredaf o hyd fod cyfle i Lywodraeth Cymru roi pwysau arnynt i'w ddefnyddio ar gyfer y prosiectau yng Nghymru hefyd. Fe ildiaf.

19:05

Well, you've put your finger on it. It could mean lots of technologies. It's not yet identified for which technology, but I think it's reasonable for the Government, on behalf of everyone in Wales, to press for that to be accessible for a technology such as the tidal lagoon.

We also got today a very interesting—and I fully support it—position paper on onshore wind and solar, which the Government launched with the support of numerous organisations, including community co-ops, the National Trust, RenewableUK, Country Land and Business Association Cymru, talking about the need for investment in—forget about tidal lagoons, what about the investment in renewables of wind and solar that we can do tomorrow? It sets out some of the incredible, to reiterate Adam Price's earlier points, difference between investment in England, Scotland and Wales on renewable technology. So, wind projects, for example, in the most recent allocation of UK Government renewables investment: 2,300 MW capacity installed in England with UK Government support, 1,000 MW capacity installed in Scotland, and 0.05 MW installed in Wales as a result of UK Government support. That's reflected in the UK industrial strategy. Those are figures from the Welsh Government's own statement today, which I think just underlines, if we had control of our own resources, we wouldn't just be going ahead with the tidal lagoon; I think we'd be really motoring ahead with solar and wind, onshore and offshore, and decarbonising the wider economy with transport systems and going beyond electrification to Swansea, which we never got—a broken promise—but going direct, perhaps, to hydrogen trains and a real, exciting offer for the metro in south Wales.

The final thing that I just want to mention is there is mention of a north Wales growth zone. There's also mention of a mid Wales growth deal, and we need to understand—. Before we can celebrate this, I have to say, let's understand what it is. Is it an extra train to Newtown or is it a genuine investment in mid Wales? A growth deal for mid Wales or north Wales—we have to understand what it is, what we need to work with. It's part of something that I think we need to understand. This Welsh Government, I hope they look at the financial transaction capital. It's an awkward tool, but if we can make that work for investment in things like electric vehicles, where there's a payback and you can use the loans, as well as retrofitting on warm homes, if it can be used to support our rural communities facing the challenges of Brexit—there, I have said the B word—then let's use that. Let's be creative about that. But, before we celebrate what the mid Wales growth deal might be, let's understand what it is and what it really will try and achieve.

Wel, rydych wedi rhoi eich bys arno. Gallai olygu llawer o dechnolegau. Ni nodwyd eto ar gyfer pa dechnoleg, ond credaf ei bod yn rhesymol i'r Llywodraeth, ar ran pawb yng Nghymru, bwyso am iddo allu cael ei ddefnyddio ar gyfer technoleg megis y morlyn llanw.

Hefyd cawsom bapur sefyllfa diddorol iawn heddiw—ac rwy'n ei gefnogi'n llawn—ar ynni gwynt ac ynni solar, a lansiwyd gan y Llywodraeth gyda chymorth nifer o sefydliadau, gan gynnwys cydweithfeydd cymunedol, yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol, RenewableUK, Cymdeithas Tir a Busnesau Cefn Gwlad Cymru, yn sôn am yr angen i fuddsoddi mewn—anghofiwch am forlynnoedd llanw, beth am y buddsoddiad mewn ynni gwynt ac ynni solar adnewyddadwy y gallwn ei wneud yfory? Mae'n nodi rhai o'r gwahaniaethau anhygoel, i ailadrodd pwyntiau Adam Price yn gynharach, rhwng buddsoddiad yng Nghymru, yr Alban a Lloegr mewn technoleg adnewyddadwy. Felly, prosiectau gwynt, er enghraifft, yn y dyraniad mwyaf diweddar o fuddsoddiad Llywodraeth y DU mewn ynni adnewyddadwy: gosod 2,300 MW o gapasiti yn Lloegr gyda chymorth Llywodraeth y DU, gosod 1,000 MW o gapasiti yn yr Alban, a gosod 0.05 MW o gapasiti yng Nghymru o ganlyniad i gymorth Llywodraeth y DU. Caiff hynny ei adlewyrchu yn strategaeth ddiwydiannol y DU. Ffigurau yw'r rhain o ddatganiad Llywodraeth Cymru ei hun heddiw y credaf ei fod yn pwysleisio, pe bai gennym reolaeth dros ein hadnoddau ein hunain, nad bwrw ymlaen â'r morlyn llanw yn unig y buaswn yn ei wneud; credaf y buasem yn bwrw iddi go iawn gydag ynni gwynt, ynni solar, ar y tir ac ar y môr, a datgarboneiddio'r economi ehangach gyda systemau trafnidiaeth ac yn mynd y tu hwnt i drydaneiddio i Abertawe, na chawsom mohono byth— addewid wedi'i dorri—ond yn mynd yn syth, efallai, at drenau hydrogen a chynnig cyffrous go iawn ar gyfer y metro yn ne Cymru.

Y peth olaf rwyf am sôn amdano yma yw ardal twf gogledd Cymru. Ceir sôn hefyd am fargen twf canolbarth Cymru, ac mae angen inni ddeall—. Cyn y gallwn ddathlu hyn, rhaid i mi ddweud, gadewch i ni ddeall beth ydyw. A yw'n drên ychwanegol i'r Drenewydd neu a yw'n fuddsoddiad go iawn yng nghanolbarth Cymru? Bargen twf ar gyfer canolbarth Cymru neu ogledd Cymru—rhaid inni ddeall beth ydyw, beth sydd angen i ni weithio gydag ef. Mae'n rhan o rywbeth y credaf fod angen i ni ei ddeall. Y Llywodraeth hon, rwy'n gobeithio ei bod yn edrych ar gyfalaf trafodiadau ariannol. Mae'n arf lletchwith, ond os gallwn wneud iddo weithio ar gyfer buddsoddi mewn pethau fel cerbydau trydan, lle y ceir ad-daliad a gallwch ddefnyddio'r benthyciadau, yn ogystal ag ôl-osod ar gyfer cartrefi cynnes, os gellir ei ddefnyddio i gynorthwyo ein cymunedau gwledig sy'n wynebu heriau Brexit—dyna ni, rwyf wedi dweud y gair B—yna gadewch i ni ei ddefnyddio. Gadewch inni fod yn greadigol ynglŷn â hynny. Ond cyn inni ddathlu beth y gallai bargen twf canolbarth Cymru fod, gadewch i ni ddeall beth ydyw a beth fydd yn ceisio ei gyflawni mewn gwirionedd.

19:10

I agree with Nick Ramsay. I think we should all cheer up. I think Adam Price looked a little too much on the negative forecast that we had from the Office for Budget Responsibility. The Plaid motion refers to the UK Government budget announcement of downward revisions for economic growth and productivity. But, of course, it's the independent OBR that's come up with those changes to its economic forecast, and I think the Chancellor in his budget speech was rather more optimistic as to what was going to be happening to productivity and growth in the UK.

We should, I think, look at what's been happening to the deficit this year. It's been falling quite a lot faster than had been expected. The only reason that isn't projected to continue is, having projected for the last 10 years that productivity was going to go back to its previous trend, the OBR seems to think, 'Oh, we haven't quite been right on that for the last 10 years, so let's change it and assume, actually, it's not going to be very good at all.' And I fear the OBR is making this change to its forecast at the wrong time in the economic cycle, and, just as it's been wrong over productivity shooting up over the last 10 years, it's going to be wrong now in thinking the outlook is going to be as poor as it suggests. And I say that for four reasons. Firstly, productivity has actually shot up quite significantly, just on the latest numbers. The OBR signalled, I think a month or two ago, that it was going to be revising down its estimates, and has continued with that, notwithstanding, at least—I don't want to put too much emphasis on one quarter's data, but it was a very sharp rise we saw in the third quarter. And, if we do see that continue, even for another quarter or two, it will make it very difficult to get to the OBR's numbers for the next year or two.

I'd also emphasise that, for the last 10 years, we've had very, very strong employment growth, which, in many ways, is to be welcomed. But it's also been associated with record levels of immigration. And, at the same time, we've seen a shift in the employment base, with growth being highest in some low-wage and relatively low-productivity sectors as we had large numbers of people come to the country, often from the non-EU, with certain skills tests for some of the areas of immigration, but, for the EU migration, without a requirement for a minimal skill level, and, very often, people with very good qualifications, actually, in their home countries coming but then working in industries where they're not applying those qualifications, in quite low-skilled areas with relatively low wages and low productivity.

We've already begun to see those record rates of immigration begin to fall, and as we—post B word again—are likely to have at least some restrictions on the level of immigration that we haven't had before from the EU, we wouldn't expect to see that large increase in relatively unskilled jobs that have, in large amount, been met by higher levels of immigration coming into the country.

So, usually, as you get—in the latter part of an economic cycle, you begin to see wages rise as unemployment comes down. We haven't seen that, and at least one key reason we haven't seen that is that we have had very high rates of immigration, with people coming in from countries where wage rates were a lot lower than they are here. As that comes to an end, we would expect to see more of our growth rate made up by productivity and less by that employment growth driven by migration.

We also have seen very, very low interest rates now for coming up to 10 years, and one thing that interest rates usually do is they prevent companies that aren't returning above that interest rate and their capital from expanding, or, in many cases, continuing in business. And in an economy where workers move from one company or one sector to another—as companies that aren't doing terribly well, aren't growing their productivity very, very, quickly, as they don't expand or, in some cases, go out of business, workers are absorbed into other companies that are showing stronger productivity growth and growing more quickly. And it's really the interest rate that is one of the key drivers of shifting resources into the higher growing and higher productivity companies and parts of the economy. And that hasn't been happening for the last decade as it did before. As we see interest rates rise, I think there's a good prospect we could again see that begin to turn and productivity respond.

Finally, the OBR forecast there'll be no GDP growth at all from net trade, and, given what's happening to the exchange rate, I just don't think that is a plausible position for them to take. I think partly where they and perhaps some other people in a remainer mindset—or it's just a certain way of forecasting—say, 'Leaving the EU is going to make trade a much less open economy and therefore that's not going to lead to productivity', then that pulls through automatically to the numbers because of their assumption. But I don't share that, because I think we'll retain relatively frictionless trade with the EU and we will have free trade deals with other countries. But, even if there were some reduction in trading opportunities with the EU, the fact is we have a huge deficit in goods, and it's the tradeable goods sector where you see the highest growth in productivity rates. So, simply the effect of the import substitution of our producing more of those goods at home would greatly outweigh the productivity impact on the other side.

For all those reasons, I think the OBR has got this wrong. We're going to see stronger productivity growth and, over time, the opportunity for greater Government spending or reduced Government taxes, compared to as set out. 

Cytunaf â Nick Ramsay. Credaf y dylai pawb ohonom sirioli. Credaf fod Adam Price yn edrych ychydig gormod ar y rhagolwg negyddol a gawsom gan y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol. Mae cynnig Plaid Cymru'n cyfeirio at gyhoeddiad cyllideb Llywodraeth y DU ynglŷn ag adolygiadau ar i lawr ar gyfer twf economaidd a chynhyrchiant. Ond wrth gwrs, y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol annibynnol sydd wedi cyflwyno'r newidiadau hynny i'w rhagolwg economaidd, ac rwy'n credu bod y Canghellor yn ei araith ar y gyllideb yn fwy optimistaidd ynglŷn â beth oedd yn mynd i ddigwydd i gynhyrchiant a thwf yn y DU.

Rwy'n credu y dylem edrych ar hyn a fu'n digwydd i'r diffyg eleni. Mae wedi bod yn gostwng gryn dipyn yn gynt na'r disgwyl. Yr unig reswm na ragwelir y bydd yn parhau yw bod y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, o fod wedi bod yn rhagweld ers y 10 mlynedd diwethaf fod cynhyrchiant yn mynd i ddychwelyd at ei duedd flaenorol, fel pe bai'n meddwl, 'O, nid ydym wedi bod yn hollol iawn ynglŷn â hynny dros y 10 mlynedd diwethaf, felly gadewch i ni ei newid a rhagdybied, mewn gwirionedd, nad yw'n mynd i fod yn dda iawn o gwbl.' Ac rwy'n ofni bod y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn gwneud y newid hwn i'w rhagolwg ar yr adeg anghywir yn y cylch economaidd, ac yn union fel y bu'n anghywir ynglŷn â chynhyrchiant yn cynyddu'n fawr dros y 10 mlynedd diwethaf, mae'n mynd i fod yn anghywir yn awr wrth feddwl bod y rhagolygon yn mynd i fod mor wael ag y maent yn ei awgrymu. Ac rwy'n dweud hynny am bedwar rheswm. Yn gyntaf, mae cynhyrchiant wedi cynyddu'n sylweddol mewn gwirionedd, a hynny yn ôl y ffigurau diweddaraf yn unig. Roedd y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn dynodi, fis neu ddau yn ôl, rwy'n credu, ei bod yn mynd i adolygu ei hamcangyfrifon i lawr, ac mae wedi parhau â hynny, er gwaethaf, o leiaf—nid wyf eisiau rhoi gormod o bwyslais ar ddata un chwarter, ond gwelsom gynnydd mawr sydyn yn y trydydd chwarter. Ac os gwelwn hynny'n parhau, hyd yn oed am chwarter neu ddau arall, bydd yn ei gwneud yn anodd iawn cyrraedd ffigurau'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ar gyfer y flwyddyn neu ddwy nesaf.

Buaswn yn pwysleisio hefyd, dros y 10 mlynedd diwethaf, ein bod wedi cael twf cyflogaeth eithriadol o gryf, sydd, mewn sawl ffordd, i'w groesawu. Ond mae hefyd wedi bod yn gysylltiedig â'r lefelau uchaf erioed o fewnfudo. Ac ar yr un pryd, rydym wedi gweld newid yn y sylfaen gyflogaeth, gyda'r twf uchaf mewn rhai sectorau cyflog isel a chynhyrchiant cymharol isel gan fod gennym niferoedd mawr o bobl yn dod i mewn i'r wlad, yn aml o'r tu allan i'r UE, gyda setiau penodol o sgiliau ar gyfer rhai o'r ardaloedd mewnfudo, ond heb ofyniad i fewnfudwyr o'r UE gael lefel ofynnol o sgiliau, ac yn aml iawn, mae pobl gyda chymwysterau da iawn, mewn gwirionedd, yn eu gwledydd cartref yn dod, ond wedyn yn gweithio mewn diwydiannau lle nad ydynt yn defnyddio'r cymwysterau hynny, mewn meysydd heb lawer o sgiliau gyda chyflogau cymharol isel a chynhyrchiant isel.

Rydym eisoes wedi dechrau gweld y cyfraddau uwch nag erioed o fewnfudo yn dechrau disgyn, a chan ein bod—ar ôl y gair B eto—yn debygol o gael o leiaf rhai cyfyngiadau ar lefel mewnfudo na fu gennym o'r blaen ar bobl o'r UE, ni fuasem yn disgwyl gweld y cynnydd mawr hwnnw mewn swyddi cymharol ddi-grefft sydd, i raddau helaeth, wedi'u llenwi gan lefelau uwch o fewnfudwyr yn dod i mewn i'r wlad.

Felly, fel rheol, wrth i chi ddod—yn y rhan olaf o gylch economaidd, byddwch yn dechrau gweld cyflogau'n codi wrth i ddiweithdra ddisgyn. Nid ydym wedi gweld hynny, ac o leiaf un rheswm allweddol pam nad ydym wedi gweld hynny yw ein bod wedi cael cyfraddau uchel iawn o fewnfudo, gyda phobl yn dod i mewn o wledydd lle roedd cyfraddau cyflogau'n llawer is nag y maent yma. Wrth i hynny ddod i ben, buasem yn disgwyl gweld mwy o'n cyfradd dwf yn deillio o gynhyrchiant a llai o'r twf mewn cyflogaeth a ysgogwyd gan fewnfudo.

Hefyd rydym wedi gweld cyfraddau llog isel iawn bellach ers bron i 10 mlynedd, ac un peth y mae cyfraddau llog yn ei wneud fel arfer yw atal cwmnïau nad ydynt yn gwneud elw uwch na'r gyfradd llog a'u cyfalaf rhag ehangu, neu mewn llawer o achosion, rhag parhau mewn busnes. Ac mewn economi lle mae gweithwyr yn symud o un cwmni neu o un sector i'r llall—fel cwmnïau nad ydynt yn gwneud yn ofnadwy o dda, nad ydynt yn tyfu eu cynhyrchiant yn gyflym iawn gan nad ydynt yn ehangu neu, mewn rhai achosion, yn mynd allan o fusnes, caiff gweithwyr eu hamsugno i gwmnïau eraill sy'n dangos twf cryfach mewn cynhyrchiant ac sy'n tyfu'n gyflymach. A'r gyfradd llog mewn gwirionedd yw un o'r sbardunau allweddol i symud adnoddau i gwmnïau a rhannau o'r economi sy'n tyfu mwy ac sy'n cynhyrchu mwy. Ac nid yw hynny wedi bod yn digwydd dros y degawd diwethaf fel y gwnaeth o'r blaen. Fel y gwelwn gyfraddau llog yn codi, rwy'n credu bod gobaith da eto y gallem weld hynny'n dechrau troi a chynhyrchiant yn ymateb.

Yn olaf, mae'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn rhagweld na fydd unrhyw dwf o gwbl yn y cynnyrch domestig gros o'r fasnach net, ac o gofio'r hyn sy'n digwydd i'r gyfradd gyfnewid, nid wyf yn meddwl bod hwnnw'n safbwynt credadwy iddynt ei arddel. Lle maent hwy ac eraill o bosibl sydd â meddylfryd aros—neu nid yw ond yn ffordd o ffurfio rhagamcanion—yn dweud, 'Mae gadael yr UE yn mynd i wneud masnach yn economi lawer llai agored ac felly nid yw hynny'n mynd i arwain at gynhyrchiant', credaf yn rhannol fod hynny'n dilyn drwodd yn awtomatig at y ffigurau oherwydd eu rhagdybiaeth. Ond nid wyf yn rhannu hynny, oherwydd credaf y byddwn yn cadw masnach gymharol ddiffrithiant gyda'r UE a bydd gennym gytundebau masnach rydd gyda gwledydd eraill. Ond hyd yn oed pe bai rhywfaint o leihad yn y cyfleoedd masnachu gyda'r UE, y ffaith amdani yw bod gennym ddiffyg enfawr mewn nwyddau, ac yn y sector nwyddau y gellir eu masnachu y gwelir y twf mwyaf yn y cyfraddau cynhyrchiant. Felly, buasai effaith amnewid mewnforion drwy gynhyrchu mwy o'r nwyddau hynny gartref ynddo'i hun yn gorbwyso'r effaith ar gynhyrchiant ar yr ochr arall i raddau helaeth.

Am yr holl resymau hynny, credaf fod y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol wedi cael hyn yn anghywir. Rydym yn mynd i weld twf cynhyrchiant cryfach a dros amser, y cyfle am fwy o wariant gan y Llywodraeth neu leihau trethi Llywodraeth, o gymharu â'r hyn a nodwyd.

19:15

There's agreement amongst most of us in this Chamber that the public sector pay cap is beyond its sell-by date. Now, in recent years we've seen a deliberate strategy rolled out of pitting public sector workers against private sector workers, and while I'm speaking to the Plaid Cymru amendment on lifting the public sector pay cap, I want to recognise from the outset that there is a real need in this country for better private sector wages, for better skills and for more career opportunities in the productive economy. But, at the same time, Plaid Cymru wants to see the unjust public sector pay cap brought to an end, starting in the Welsh NHS. Doing that would release money into the economy, it would help workers and their families deal with inflation, something which is hitting Wales harder than most other parts of the UK, and it would help with recruitment, retention and morale in Welsh public services.  

We can't avoid the perception that wages at the top of public services haven't been subject to the same restraint as the rank-and-file workforce. It's a perception created by the fact that many senior posts have had their pay determined through separate arrangements outside of the pay review bodies, and often outside of UK Government policy. And, of course, it makes people feel as though we aren't all in this together. 

Today's Plaid Cymru amendment comes at a crucial time following the UK budget. I want to be clear about the implications for Wales. The Chancellor has refused to lift the pay cap in full, but will give Secretaries of State permission to lift the pay cap on a departmental basis if the independent pay review bodies agree. This is what he announced. The Treasury note on public sector pay accompanying last week's budget also makes it clear that pay in this case is devolved. It says,

'For most workforces, pay is the responsibility of devolved Governments in Scotland, Wales and Northern Ireland'. 

The Finance Secretary in the Welsh Government is waiting for the pay cap to be lifted in full so that he receives the Barnett consequential funding. The hope is that this can happen with the NHS if the NHS pay review body recommends it, but the UK Government also says that they will impose a condition of productivity. So, the Welsh Government's approach is linked to a UK Government condition being imposed on an apparently independent pay award that will then be decided by Jeremy Hunt. 

Plaid Cymru proposes that the Welsh Government should have already lifted the public sector pay cap in the NHS. The Welsh manifesto in 2017 made this commitment on page 65, in a chapter dealing with NHS staff. That chapter mentions a host of devolved issues from the living wage through to nurse staffing levels and GP training. The idea that one of those pledges can be carved out as non-devolved without that being specified means that the promise cannot actually be delivered, even though all of the pledges that are listed—every single one of them—are within devolved competence. 

The cost of an NHS pay rise of 2.3 per cent would be an additional £40 million. Now, the Government has already committed to 1 per cent, so that £40 million is the additional cost. Now, I accept that resources are strained. I would accept, for example, that local government simply cannot afford to do this. Austerity is very real. But while it shouldn't be up to the opposition parties to say how the Government should pay for its own promises, there are options available to the Labour Government if the Chancellor doesn't lift the pay cap. 

The Welsh Government has £100 million in reserves, kept aside for possible efficiency savings. There's also £68 million in resource funding through the Barnett formula in the coming years. A Plaid Cymru government would have saved £40 million through reforming NHS agency work, creating a non-profit medical staff agency. The fact that the Labour Welsh Government hasn't taken any of these steps isn't Plaid Cymru's problem; it's your own fault and you need to take responsibility.

So, when it comes to lifting or keeping the pay cap, there are two courses of action that the Labour Welsh Government can announce today—

Ceir cytundeb ymhlith y rhan fwyaf ohonom yn y Siambr hon fod y cap ar gyflogau'r sector cyhoeddus y tu hwnt i'w ddyddiad gwerthu. Nawr, yn y blynyddoedd diwethaf rydym wedi gweld strategaeth fwriadol yn cael ei chyflwyno o osod gweithwyr y sector cyhoeddus yn erbyn gweithwyr y sector preifat, ac er fy mod yn siarad am welliant Plaid Cymru ar godi cap ar gyflogau'r sector cyhoeddus, hoffwn gydnabod o'r cychwyn fod angen gwirioneddol yn y wlad hon am well cyflogau yn y sector preifat, am sgiliau gwell ac am fwy o gyfleoedd gyrfa yn yr economi gynhyrchiol. Ond ar yr un pryd, mae Plaid Cymru eisiau gweld y cap cyflog anghyfiawn yn y sector cyhoeddus yn dod i ben, gan ddechrau yn GIG Cymru. Buasai gwneud hynny'n rhyddhau arian i mewn i'r economi, buasai'n helpu gweithwyr a'u teuluoedd i ymdopi â chwyddiant, rhywbeth sy'n taro Cymru'n galetach na'r rhan fwyaf o rannau eraill y DU, a buasai'n helpu gyda recriwtio, cadw staff a morâl staff mewn gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru.   

Ni allwn osgoi'r canfyddiad nad yw cyflogau ar frig y gwasanaethau cyhoeddus wedi bod yn ddarostyngedig i'r un cyfyngiadau â'r rhai ar y gweithlu cyffredin. Mae'n ganfyddiad a grëwyd gan y ffaith bod llawer o gyflogau swyddi uwch wedi cael eu gosod drwy drefniadau ar wahân oddi allan i gyrff adolygu cyflogau, ac yn aml oddi allan i bolisi Llywodraeth y DU. Ac wrth gwrs, mae'n gwneud i bobl deimlo nad ydym i gyd yn rhan o hyn gyda'n gilydd.

Mae gwelliant Plaid Cymru heddiw yn dod ar adeg hollbwysig yn dilyn cyllideb y DU. Rwyf am fod yn glir ynglŷn â'r goblygiadau i Gymru. Mae'r Canghellor wedi gwrthod codi'r cap ar gyflogau'n llawn, ond bydd yn rhoi caniatâd i Ysgrifenyddion Gwladol godi'r cap ar gyflogau ar sail adrannol os yw'r cyrff adolygu cyflogau annibynnol yn cytuno. Dyma a gyhoeddodd. Mae nodyn y Trysorlys ar gyflogau'r sector cyhoeddus i gyd-fynd â'r gyllideb yr wythnos diwethaf hefyd yn nodi'n glir fod cyflogau yn yr achos hwn wedi'u datganoli. Mae'n dweud,

Ar gyfer y rhan fwyaf o weithluoedd, mae cyflogau'n gyfrifoldeb i lywodraethau datganoledig yng Nghymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon.

Mae'r Ysgrifennydd Cyllid yn Llywodraeth Cymru yn aros i'r cap ar gyflogau gael ei ddileu'n llawn fel ei fod yn cael arian canlyniadol Barnett. Y gobaith yw y gall hyn ddigwydd gyda'r GIG os yw corff adolygu cyflogau'r GIG yn ei argymell, ond mae Llywodraeth y DU hefyd yn dweud y bydd yn gosod amod cynhyrchiant. Felly, mae dull Llywodraeth Cymru o weithredu'n gysylltiedig â gosod amod gan Lywodraeth y DU ar ddyfarniad cyflog ymddangosiadol annibynnol a fydd wedyn yn cael ei benderfynu gan Jeremy Hunt.

Mae Plaid Cymru'n cynnig y dylai Llywodraeth Cymru fod wedi cael gwared ar y cap ar gyflogau'r sector cyhoeddus yn y GIG eisoes. Gwnaeth maniffesto Cymru yn 2017 yr ymrwymiad hwn ar dudalen 65, mewn pennod yn ymdrin â staff y GIG. Mae'r bennod honno'n sôn am lu o faterion datganoledig o'r cyflog byw i lefelau staffio a hyfforddiant i feddygon teulu. Mae'r syniad y gellir torri un o'r addewidion hynny allan fel mater nas datganolwyd heb i hynny gael ei nodi yn golygu na ellir cyflawni'r addewid mewn gwirionedd, er bod pob un o'r addewidion a restrir—pob un ohonynt—o fewn maes lle y mae cymhwysedd wedi ei ddatganoli.

Buasai cost codiad cyflog GIG o 2.3 y cant yn £40 miliwn yn ychwanegol. Nawr, mae'r Llywodraeth eisoes wedi ymrwymo i 1 y cant, felly y £40 miliwn hwn yw'r gost ychwanegol. Nawr, rwy'n derbyn bod adnoddau dan bwysau. Buaswn yn derbyn, er enghraifft, na all llywodraeth leol fforddio gwneud hyn. Mae cyni'n real iawn. Ond er na ddylai fod yn fater i'r gwrthbleidiau ddweud sut y dylai'r Llywodraeth dalu am ei haddewidion ei hun, mae opsiynau ar gael i'r Llywodraeth Lafur os nad yw'r Canghellor yn cael gwared ar y cap ar gyflogau.

Mae gan Lywodraeth Cymru £100 miliwn mewn cronfeydd wrth gefn, wedi'i gadw o'r neilltu ar gyfer arbedion effeithlonrwydd posibl. Hefyd, ceir £68 miliwn mewn cyllid adnoddau drwy fformiwla Barnett yn y blynyddoedd i ddod. Buasai Llywodraeth Plaid Cymru wedi arbed £40 miliwn drwy ddiwygio gwaith asiantaeth y GIG, creu asiantaeth ddielw ar gyfer staff meddygol. Nid problem Plaid Cymru yw'r ffaith nad yw Llywodraeth Lafur Cymru wedi rhoi unrhyw un o'r camau hyn ar waith; chi eich hunain sydd ar fai ac mae angen i chi gymryd cyfrifoldeb.

Felly, mewn perthynas â chael gwared ar y cap ar gyflogau neu ei gadw, ceir dau ddull o weithredu y gall Llywodraeth Lafur Cymru eu cyhoeddi heddiw—

19:20

—either the pay cap is lifted or an explanation can be made as to why the manifesto was misleading. Only one of those answers would enable Wales to join Scotland as a devolved nation that has lifted the public sector pay cap. The other will leave our nurses and front-line NHS staff facing real-terms cuts to their wages. 

I'm out of time. With your permission, Presiding Officer, I'll take an intervention.

—naill ai caiff y cap ar gyflogau ei ddileu neu gellir esbonio pam roedd y maniffesto'n gamarweiniol. Buasai un o'r atebion hynny'n galluogi Cymru i ymuno â'r Alban fel gwlad ddatganoledig sydd wedi cael gwared ar y cap ar gyflogau'r sector cyhoeddus. Bydd y llall yn gadael ein nyrsys a staff rheng flaen y GIG yn wynebu toriadau mewn termau real i'w cyflogau.

Mae fy amser wedi dod i ben. Gyda'ch caniatâd, Lywydd, fe gymeraf ymyriad.

Just for clarity, as a matter of principle are you for or against regional pay?

Er eglurder yn unig, fel mater o egwyddor a ydych chi o blaid neu yn erbyn cyflog rhanbarthol?

I'm for us here being able to adequately pay our public sector workers and I am for this Government delivering on its manifesto pledges. So, yes, we are for pay being decided here for Welsh public sector workers.

Rwyf o blaid ein gweld ni yma'n gallu talu cyflog digonol i'n gweithwyr yn y sector cyhoeddus ac rwyf o blaid gweld y Llywodraeth hon yn cyflawni addewidion ei maniffesto. Felly, rydym o blaid gweld cyflogau'n cael eu penderfynu yma ar gyfer gweithwyr y sector cyhoeddus yng Nghymru.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, Mark Drakeford. 

I call on the Cabinet Secretary for Finance, Mark Drakeford.

Diolch yn fawr, Llywydd. I ddechrau, fe hoffwn i groesawu'r cyfle i ymateb i'r drafodaeth hon ar gyllideb y Deyrnas Unedig yr wythnos diwethaf. Cyn trafod rhai agweddau penodol o'r gyllideb a'r hyn y mae'n ei olygu i Gymru, rydw i am ddweud gair am y darlun ehangach. Nid ydy polisi cyni San Steffan yn gweithio, fel mae pobl ledled y Siambr wedi cydnabod. Mae'n niweidio economi'r Deyrnas Unedig yn gyfan. 

Thank you very much, Llywydd. First of all, I'd like to welcome the opportunity to respond to this debate on the UK budget announced last week. Before turning to some specific aspects of the budget and what it will mean for Wales, I want to say a few words about the bigger picture. The austerity policy of Westminster is not working, as people across the Chamber have recognised. It is damaging the UK economy as a whole.

By 2022, Llywydd, it is estimated that the economy of the United Kingdom will be £41 billion smaller than in the OBR's last estimates back in March. That is practically the production of the whole of the Welsh economy disappeared in six months in the way that the UK economy has been managed. 

I don't want to repeat a great deal of what has been said around the Chamber. There's a good deal of agreement amongst many of the contributors. Indeed, Adam Price spoke for eight minutes and 47 seconds before he said anything with which I could take any exception at all. Even then, it was more of a nuance than a disagreement. What we've heard is the truth of the impact of austerity on living standards here in Wales. The economy is going through its biggest crisis of our lifetimes as far as living standards are concerned. The Resolution Foundation estimating that average pay will not recover to its pre-crisis levels until 2025, a full 17 years after that began and with all the lost opportunities in the meantime.

On productivity, as you've heard, the OBR has repeatedly revised productivity prospects down since the year 2010. Last week's revision was the largest yet, yet no-one should be surprised that deliberate suppression of wage levels leads to a collapse in productivity. Adam suggested that we may be at the limit of labour-induced growth in the economy, but that is surely, certainly, the case when the share in the UK economy taken by labour is falling at the same time. That's the point that Jane Hutt made about the way that rising inequality combines with wage suppression to have its impact both on productivity prospects and on growth as well. So, here we have an economy that the OBR says will fall in its potential to grow in every year of the coming period, down to a level where we are so far below trend growth that the economy is barely self-sustaining.

We had two very different analyses, I felt, from our Conservative contributors here this afternoon. We had the 'I say, "Buck up"' school of economics offered to us by Mark Reckless—if we all just pulled our socks up and sang a bit louder, things would be a lot better. I enjoyed more, I think, Nick Ramsay's contribution—more biblical in its tone, I thought, in approach to the future of the economy, which offered us to,

'Lead, kindly Light, amid the encircling gloom'.

At least he was willing to offer us a way forward. His slogan for the next election—the Conservative Party's next election—'Vote Conservative; not the best thing since sliced bread', I thought was a slogan that even those who advised Mrs May might have thought twice about adopting, but it's a contribution to political—

Erbyn 2022, Lywydd, amcangyfrifir y bydd economi'r Deyrnas Unedig £41 biliwn yn llai nag yn amcangyfrifon diwethaf y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ym mis Mawrth. I bob pwrpas, mae hynny'n gyfystyr â bod holl economi Cymru'n diflannu mewn chwe mis o ran y ffordd y cafodd economi'r DU ei rheoli.

Nid wyf eisiau ailadrodd llawer iawn o'r hyn a ddywedwyd o gwmpas y Siambr. Ceir llawer o gytundeb ymhlith llawer o'r cyfranwyr. Yn wir, siaradodd Adam Price am wyth munud a 47 eiliad cyn iddo ddweud unrhyw beth y gallwn anghytuno ag ef o gwbl. Hyd yn oed wedyn, roedd yn fwy o amrywiad nag o anghytundeb. Yr hyn a glywsom yw gwirionedd effaith cyni ar safonau byw yma yng Nghymru. Mae'r economi yn mynd drwy ei hargyfwng mwyaf yn ein hoes o ran safonau byw. Mae Sefydliad Resolution yn amcangyfrif na fydd y cyflog cyfartalog yn dychwelyd i'w lefelau cyn yr argyfwng tan 2025, sy'n 17 mlynedd lawn wedi iddo ddechrau a chyda'r holl gyfleoedd a gollwyd yn y cyfamser.

Ar gynhyrchiant, fel y clywsoch, mae'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol wedi adolygu rhagamcanion cynhyrchiant ar i lawr droeon ers y flwyddyn 2010. Adolygiad yr wythnos diwethaf oedd y mwyaf eto, ond ni ddylai neb synnu bod llethu lefelau cyflog yn fwriadol yn arwain at gwymp mewn cynhyrchiant. Awgrymodd Adam y gallem fod ar benllanw twf wedi'i ysgogi gan lafur yn yr economi, ond mae'n bendant yn wir pan fo'r gyfran o economi'r DU sy'n llafur yn disgyn ar yr un pryd. Dyna'r pwynt a wnaeth Jane Hutt am y ffordd y mae cynnydd mewn anghydraddoldeb yn cyfuno â llethu cyflogau gan effeithio ar ragolygon cynhyrchiant ac ar dwf yn ogystal. Felly, yma mae gennym economi y mae'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn dweud y bydd yn lleihau o ran ei photensial i dyfu bob blwyddyn o'r cyfnod sydd i ddod, i lawr i lefel lle rydym gymaint yn is na thuedd y twf fel nad yw'r economi prin yn gallu cynnal ei hun.

Roeddwn yn teimlo ein bod wedi cael dau ddadansoddiad gwahanol iawn gan ein cyfranwyr Ceidwadol y prynhawn yma. Cawsom ysgol economeg 'Dowch wir, siapiwch hi' a gynigiwyd i ni gan Mark Reckless—pe bai pawb ohonom ond yn codi ein sanau a chanu ychydig yn uwch, buasai pethau'n llawer gwell. Mwynheais gyfraniad Nick Ramsay ychydig yn fwy, rwy'n credu—roedd yn fwy beiblaidd ei naws, yn fy marn i, o ran ei ymagwedd tuag at ddyfodol yr economi a gynigiai ein bod yn dilyn y goleuni mwyn,

'trwy dew gysgodau'r nef'.

O leiaf roedd yn barod i gynnig ffordd ymlaen i ni. Roeddwn yn meddwl bod ei slogan ar gyfer yr etholiad nesaf—etholiad nesaf y Blaid Geidwadol—'Pleidleisiwch dros y Ceidwadwyr; nid y peth gorau ers cyn cof', yn un y gallai hyd yn oed y rhai sy'n cynghori Mrs May fod wedi meddwl ddwywaith am ei fabwysiadu, ond mae'n gyfraniad i—

19:25

What I actually said was that the UK Government would not describe itself as the best thing since sliced bread because I was pointing out that they're modest.

Yr hyn a ddywedais mewn gwirionedd oedd na fuasai Llywodraeth y DU yn disgrifio'i hun fel y peth gorau ers cyn cof am fy mod yn nodi eu bod yn wylaidd.

I genuinely hadn't realised, Nick, that that was the import of your remark. I think the slogan works very well and I hope that it'll be very seriously considered amongst those set in authority over you. [Laughter.]

Look, we have said time and time again that austerity is a flawed and failed policy. The most obvious tool the Chancellor had at his disposal to boost both demand and supply is public investment. Interest rates are at this historic low. Now really was the opportunity to put right the deliberate real-terms reduction of more than 30 per cent in UK investment that this UK Government carried out between 2010 and 2017.

I wrote to the Chief Secretary to the Treasury—head of the UK budget—urging the UK Government to listen to the IMF and the OECD and members, indeed, of its own Cabinet and to invest in infrastructure. Like many other people here, I detailed specific projects like the Swansea bay tidal lagoon, which both Mike Hedges and Simon Thomas set out the case for so clearly this afternoon. I asked them to reverse their decision to cancel the electrification of the main line between Swansea and Cardiff and to commit to investment in key transport projects in north Wales.

The UK budget failed Wales on all these fronts—'Nothing in it for Wales', as Adam Price began this debate.

O ddifrif, doeddwn i ddim wedi sylweddoli, Nick, mai dyna oedd ystyr eich sylw. Credaf fod y slogan yn gweithio'n dda iawn a gobeithiaf y caiff ystyriaeth ddifrifol iawn ymhlith y rhai mewn awdurdod drosoch chi. [Chwerthin.]

Edrychwch, rydym wedi dweud dro ar ôl tro fod cyni yn bolisi diffygiol ac aflwyddiannus. Yr offeryn mwyaf amlwg a oedd gan y Canghellor at ei ddefnydd i hybu galw a chyflenwad oedd buddsoddiad cyhoeddus. Mae cyfraddau llog yn is nag erioed. Nawr oedd y cyfle mewn gwirionedd i wneud iawn am y gostyngiad bwriadol mewn termau real o fwy na 30 y cant yn y buddsoddiadau a gyflawnodd Llywodraeth y DU rhwng 2010 a 2017.

Ysgrifennais at Brif Ysgrifennydd y Trysorlys—pennaeth cyllideb y DU—yn annog Llywodraeth y DU i wrando ar yr Gronfa Ariannol Ryngwladol a'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, ac aelodau o'i Gabinet ei hun yn wir, a buddsoddi yn y seilwaith. Fel llawer o bobl eraill yma, manylais ar brosiectau penodol fel morlyn llanw bae Abertawe, y nododd Mike Hedges a Simon Thomas yr achos drostynt mor glir y prynhawn yma. Gofynnais iddynt newid eu penderfyniad i ganslo'r gwaith o drydaneiddio'r brif linell rhwng Abertawe a Chaerdydd ac ymrwymo i fuddsoddi mewn prosiectau trafnidiaeth allweddol yng ngogledd Cymru.

Gwnaeth cyllideb y DU gam â Chymru ym mhob un o'r pethau hyn — 'Dim byd ynddi i Gymru', fel y dechreuodd Adam Price y ddadl.

Clearly in the context of north Wales and the budget, at the end of September, the chief executives and leaders of all the six north Wales councils wrote to each council, inviting them to participate in a committee to develop the growth bid to go to the UK Government. Surely, as a Government Minister, you appreciate that governments can't respond to things until they've received them.

Yn amlwg yng nghyd-destun gogledd Cymru a'r gyllideb, ar ddiwedd mis Medi, ysgrifennodd prif weithredwyr ac arweinwyr pob un o chwe chyngor gogledd Cymru at bob cyngor, gan eu gwahodd i gymryd rhan mewn pwyllgor i ddatblygu'r cais twf i fynd at Lywodraeth y DU. Does bosibl, fel Gweinidog yn y Llywodraeth, nad ydych yn derbyn na all llywodraethau ymateb i bethau hyd nes eu bod wedi eu cael.

Llywydd, there are a small number of things in the budget that I do want to welcome, so I'll do that now. I welcome the fact that, in terms of the fiscal framework, we are beginning to see the emerging impact of the fiscal framework in this budget. I welcome the fact that there is a commitment to north Wales and mid Wales growth deals.  I welcome the fact that there's an industrial strategy to go alongside it, albeit with the limitations that others have pointed out this afternoon.

But what the real story of the budget is is that it goes on creating the context in which austerity rolls on into the future, blighting the prospects of so many families and communities and corroding the ability of our public services to carry out the work that is so important in the lives of Welsh citizens. I thought Siân Gwenllian captured very well the human cost of austerity—the way that it works itself into the lives of individuals and of children here in Wales and casts such a shadow over their futures. That's the context in which we are operating, despite the small things that we are able to welcome.

Let me say something about the specifics of the budget to you. You've heard about the £1.2 billion that we apparently have. Financial transaction capital makes up more than half of that. Yes, we want to be creative in the way that we use it, and we will do our very best to put it to good use, but let's be clear: financial transaction capital comes for purposes identified by the UK Government with rules set by the Treasury and has to be handed back to the Treasury when we've made that use of it. It is not money in the sense that we are normally able to deploy it for Welsh purposes into Welsh priorities in ways that this Assembly is able to take a leading part in shaping.

Nonetheless, we will do our very best to make the most we can of those parts of the budget that are in our hands. There is £215 million in revenue for everything that we want to do for public services in Wales for all of the four years. There is £350 million in conventional capital over the same period. Joyce Watson said, and she was absolutely right, that, before this budget, our Welsh budget would be 7 per cent lower in real terms in 2018-19 compared to a decade ago, and this budget leaves our budget 7 per cent lower than it was a decade ago. In other words, it doesn't move the dial on the reductions by even 1 per cent.

Our job in the Welsh Government is still, though, to use all of the opportunities that come our way. We will certainly do that. There will be opportunities next week, Llywydd, when we are able to show some of the plans that we will be developing in discussions with others to use those new opportunities. I look forward to hearing them discussed further in this Assembly.

For today, the Government's amendments simply seek to put the record straight on two points within the motion. We hope you'll be willing to support those amendments, and then we will be pleased to vote for that amended motion.

Lywydd, ceir nifer fach o bethau yn y gyllideb rwy'n dymuno eu croesawu, felly fe wnaf hynny yn awr. Rwy'n croesawu'r ffaith ein bod, o ran y fframwaith cyllidol, yn dechrau gweld effaith y fframwaith cyllidol yn dod i'r amlwg yn y gyllideb hon. Rwy'n croesawu'r ffaith bod yna ymrwymiad i fargeinion twf gogledd Cymru a chanolbarth Cymru. Rwy'n croesawu'r ffaith bod yna strategaeth ddiwydiannol i gyd-fynd â hynny, er gwaethaf y cyfyngiadau a nodwyd gan eraill y prynhawn yma.

Ond gwir stori'r gyllideb yw ei bod yn dal ati i greu'r cyd-destun lle mae cyni'n parhau i'r dyfodol, yn bla ar ragolygon cymaint o deuluoedd a chymunedau ac yn cyrydu gallu ein gwasanaethau cyhoeddus i gyflawni'r gwaith sydd mor bwysig i fywydau dinasyddion Cymru. Roeddwn yn meddwl bod Siân Gwenllian wedi cyfleu'n dda iawn beth yw cost ddynol cyni—y ffordd y mae'n gweithio i mewn i fywydau unigolion a phlant yma yng Nghymru ac yn bwrw cymaint o gysgod dros eu dyfodol. Dyna'r cyd-destun rydym yn gweithredu ynddo, er gwaethaf y pethau bach y gallwn eu croesawu.

Gadewch i mi ddweud rhywbeth am fanylion y gyllideb. Byddwch wedi clywed am yr £1.2 biliwn sydd gennym yn ôl pob golwg. Mae hanner hwnnw'n gyfalaf trafodiadau ariannol. Rydym am fod yn greadigol yn y ffordd y byddwn yn ei ddefnyddio, ac fe wnawn ein gorau i wneud defnydd da ohono, ond gadewch i ni fod yn glir: daw'r cyfalaf trafodiadau ariannol at ddibenion a nodwyd gan Lywodraeth y DU gyda rheolau wedi'u gosod gan y Trysorlys pan fyddwn wedi gwneud y defnydd hwnnw ohono. Nid yw'n arian yn yr ystyr y gallwn ei ddefnyddio yn y ffordd arferol at ddibenion Cymru ar flaenoriaethau Cymru mewn ffyrdd y gall y Cynulliad chwarae rhan flaenllaw yn eu llunio.

Serch hynny, gwnawn ein gorau glas i wneud y mwyaf a allwn o'r rhannau hynny o'r gyllideb sydd yn ein dwylo. Ceir £215 miliwn mewn refeniw ar gyfer popeth rydym am ei wneud ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru ym mhob un o'r pedair blynedd. Dros yr un cyfnod, ceir £350 miliwn mewn cyfalaf confensiynol. Dywedodd Joyce Watson, ac roedd hi'n llygad ei lle, y buasai ein cyllideb yng Nghymru, cyn y gyllideb hon, 7 y cant yn is mewn termau real yn 2018-19 o gymharu â degawd yn ôl, ac mae'r gyllideb hon yn gadael ein cyllideb 7 y cant yn is na'r hyn ydoedd ddegawd yn ôl. Mewn geiriau eraill, nid yw'n symud 1 y cant ar y deial hyd yn oed o ran y toriadau.

Ein gwaith ni yn Llywodraeth Cymru o hyd, er hynny, yw defnyddio'r holl gyfleoedd a ddaw i'n rhan. Byddwn yn sicr o wneud hynny. Bydd cyfleoedd yr wythnos nesaf, Lywydd, pan fyddwn yn gallu dangos rhai o'r cynlluniau y byddwn yn eu datblygu mewn trafodaethau ag eraill i ddefnyddio'r cyfleoedd newydd hynny. Edrychaf ymlaen at eu clywed yn cael eu trafod ymhellach yn y Cynulliad hwn.

Heddiw, mae gwelliannau'r Llywodraeth yn gofyn yn syml am gywiro'r camargraff mewn dau bwynt yn y cynnig. Rydym yn gobeithio y byddwch yn barod i gefnogi'r gwelliannau hynny, ac yna byddwn yn falch o bleidleisio dros y cynnig fel y'i diwygiwyd.

19:30

Galwaf ar Adam Price i ymateb i'r ddadl.

I call Adam Price to reply to the debate.

I think this debate has been very useful in that it has pointed up some of the dividing lines on the economic policy questions of our time. Clearly, we have the various versions of the irrational optimism that we heard on the opposite benches. We can quote any number of think tanks. The IFS was quoted on the Tory benches. The IFS is saying that we won't return to the pre-crisis level of national debt as a proportion of income until the 2060s. Productivity is at its worst level in terms of its trend since the early 1800s. How much pessimism are you going to deny? The figures speak for themselves, quite frankly. If you think the OBR is unduly negative, the OECD has got an even lower forecast. Morgan Stanley—scions of the capitalist system—they're about half the level that the OBR are forecasting for 2019. That's the reality, the economic reality that we're facing.

There are other dividing lines. It's an interesting time that we are living in when Andy Haldane from the Bank of England says that the question of our time is labour's share in the economy, almost sounding like an old-school Marxian economist. That is the fundamental question. Globally, labour's share in the economy is falling, and that's why I would appeal to those on the Labour benches. You need to focus on this question. Obviously, we're not going to be able to solve this problem ourselves alone—we're not arguing that—but there's a leadership opportunity for us in Wales here. The question of the falling share of wages in the economy has to be addressed, and you could actually catalyse that wider debate, as the Scottish Government are doing, by looking at how we can raise the cap here in Wales. There are some practical suggestions—others are available—about how that could be done. I do urge you on the Labour benches to look again at this question. [Interruption.] Yes, certainly. 

Rwy'n credu bod y ddadl hon wedi bod yn ddefnyddiol iawn yn y modd y mae wedi nodi rhai o'r rhaniadau ar gwestiynau polisi economaidd ein cyfnod ni. Yn amlwg, mae gennym fersiynau amrywiol o'r optimistiaeth afresymol a glywsom ar y meinciau gyferbyn. Gallwn ddyfynnu unrhyw nifer o felinau trafod. Dyfynnwyd y Sefydliad Astudiaethau Cyllid ar feinciau'r Torïaid. Mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn dweud na fyddwn yn dychwelyd at lefel cyn yr argyfwng o ddyled genedlaethol fel cyfran o incwm tan y 2060au. Mae cynhyrchiant ar ei lefel waethaf o ran ei duedd ers dechrau'r 1800au. Faint o besimistiaeth rydych am ei wadu? Mae'r ffigurau'n siarad drostynt eu hunain, a dweud y gwir. Os ydych yn meddwl bod y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn rhy negyddol, mae rhagolwg y Seyfydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd hyd yn oed yn is. Morgan Stanley—hen gyff y system gyfalafol—maent hwy oddeutu hanner y lefel y mae'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn ei ragweld ar gyfer 2019. Dyna'r realiti, y realiti economaidd sy'n ein hwynebu.

Ceir rhaniadau eraill. Rydym yn byw mewn cyfnod diddorol pan fydd Andy Haldane o Fanc Lloegr yn dweud mai cwestiwn mawr ein cyfnod ni yw cyfran llafur yn yr economi, gan swnio bron fel economegydd o'r hen ysgol Farcsaidd. Dyna'r cwestiwn sylfaenol. Yn fyd-eang, mae cyfran llafur yn yr economi'n gostwng, a dyna pam y buaswn yn apelio ar y rhai ar y meinciau Llafur. Mae angen i chi ganolbwyntio ar y cwestiwn hwn. Yn amlwg, nid ydym yn mynd i allu datrys y broblem hon ar ein pen ein hunain—nid ydym yn dadlau hynny—ond mae cyfle i ni arwain yma yng Nghymru. Mae'n rhaid mynd i'r afael â'r cwestiwn ynglŷn â chyfran cyflogau sy'n disgyn yn yr economi, a gallech grisialu'r ddadl ehangach honno mewn gwirionedd, fel y mae Llywodraeth yr Alban yn ei wneud, drwy edrych i weld sut y gallwn gael gwared ar y cap yma yng Nghymru. Ceir rhai awgrymiadau ymarferol—mae eraill ar gael—ynglŷn â sut y gellid ei wneud. Rwy'n eich annog ar y meinciau Llafur i edrych eto ar y cwestiwn hwn. [Torri ar draws.] Gwnaf, yn sicr.

Would you agree, as the leader of Plaid Cymru has already stated, that it's good use of public money to use reserves to fund ongoing pay rises?

A fuasech yn cytuno, fel y mae arweinydd Plaid Cymru wedi datgan eisoes, fod defnyddio cronfeydd wrth gefn i ariannu codiadau cyflog parhaus yn ddefnydd da o arian cyhoeddus?

19:35

I honestly think that this question, this political question, which is at the centre of global economic policy at the moment, is so important that we have to find a way. Wales has to lead on this question. We cannot be at the sidelines, using excuses. We have to show moral leadership, and we have to find a practical way of doing it in a way that, as much as possible, protects our public services. So, I do urge Labour Members to look at this question again.

Also, to echo some of the other contributions that were made from my own benches, and, indeed, by Caroline Jones as well, in these difficult times, in these difficult political and economic times, we have to show a sense of agency here. We can't just hope for Corbynomics. We need a better Carwynomics. Rather than just talking about nationalising a UK energy company, why aren't we setting up our own publicly owned energy company in Wales, so that we can use those few pots of money that are available there at the UK Government level to actually—[Interruption.] Well, if the First Minister wants to intervene on me, then he can. We need to be smarter in these difficult times. There are good ideas on some of his back benches. There are good ideas out there in wider civil society. We are facing the most difficult challenge economically that we have faced in a generation, and we have to be much more intelligent and much more innovative than we've been to date.  

Rwy'n credu'n onest fod y cwestiwn hwn, y cwestiwn gwleidyddol hwn, sydd wrth wraidd polisi economaidd byd-eang ar hyn o bryd, mor bwysig fel bod yn rhaid i ni ddod o hyd i ffordd. Mae'n rhaid i Gymru arwain ar y cwestiwn hwn. Ni allwn fod ar y cyrion, yn defnyddio esgusodion. Rhaid inni ddangos arweiniad moesol, a rhaid inni ddod o hyd i ffordd ymarferol o wneud hynny mewn ffordd sydd, cyn belled ag y bo modd, yn diogelu ein gwasanaethau cyhoeddus. Felly, rwy'n annog yr Aelodau Llafur i edrych ar y cwestiwn hwn eto.

Hefyd, i adleisio rhai o'r cyfraniadau eraill a wnaed o fy meinciau fy hun, ac yn wir gan Caroline Jones yn ogystal, yn yr amseroedd anodd hyn, yn yr amseroedd anodd hyn yn wleidyddol ac yn economaidd, rhaid inni ddangos ymdeimlad o asiantaeth yma. Ni allwn obeithio'n unig am Gorbynomeg. Mae angen Carwynomeg well arnom. Yn hytrach na sôn yn unig am wladoli cwmni ynni o'r DU, pam nad ydym yn sefydlu ein cwmni ynni perchnogaeth gyhoeddus ein hunain yng Nghymru, fel y gallwn ddefnyddio'r ychydig botiau o arian sydd ar gael yno ar lefel Llywodraeth y DU i fynd ati mewn gwirionedd—[Torri ar draws.] Wel, os yw'r Prif Weinidog yn dymuno ymyrryd, gall wneud hynny. Mae angen inni fod yn ddoethach yn yr amseroedd anodd hyn. Mae yna syniadau da ar rai o'i feinciau cefn. Mae yna syniadau da i'w cael allan yn y gymdeithas sifil ehangach. Rydym yn wynebu'r her fwyaf anodd yn economaidd a wynebwyd gennym mewn cenhedlaeth, a rhaid inni fod yn llawer mwy deallus ac yn llawer mwy arloesol nag y buom hyd yn hyn.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais, felly, ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio. 

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Obection.] I will defer voting on this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Pwynt o Drefn
Point of Order

It is with some regret, Llywydd, that I raise this point of order. During a debate earlier, the leader of the opposition, from a sedentary position, said to another Member, 'You have taken the shilling.' Would you rule that that is not in order, in particular with reference to Standing Orders 13.9(iv) and 13.9(v)? And, if so, would you give the Member the opportunity to both withdraw and apologise for that remark?

Mae'n flin gennyf orfod codi'r pwynt o drefn hwn, Lywydd. Yn ystod dadl gynharach, dywedodd arweinydd yr wrthblaid, ar ei eistedd, wrth Aelod arall, 'Rydych wedi cymryd y swllt.' A fuasech yn dyfarnu bod hynny'n groes i'r drefn, yn enwedig gan gyfeirio at Reolau Sefydlog 13.9(iv) a 13.9(v)? Ac os felly, a wnewch chi roi cyfle i'r Aelod dynnu'r sylw yn ôl ac ymddiheuro amdano?

It is now clear to me that that accusation was made earlier, although I didn't hear it myself, and, helpfully, the leader of the opposition has clarified that, and the BBC, this afternoon. Questioning the integrity of Assembly Members is not appropriate, and Assembly Members in this Chamber vote without fear or favour. It may be that the leader of the opposition wants to clarify the accusation he sought to make, and if that was misinterpreted in any way. 

Mae'n amlwg i mi bellach fod y cyhuddiad hwnnw wedi'i wneud yn gynharach, er na chlywais ef fy hun, ac yn ddefnyddiol, mae arweinydd yr wrthblaid wedi egluro hynny, a'r BBC, y prynhawn yma. Nid yw cwestiynu uniondeb Aelodau'r Cynulliad yn briodol, ac mae Aelodau'r Cynulliad yn y Siambr hon yn pleidleisio heb ofn na ffafriaeth. Mae'n bosibl fod arweinydd yr wrthblaid yn dymuno egluro'r cyhuddiad y ceisiodd ei wneud, ac os cafodd ei gamddehongli mewn unrhyw ffordd.

Thank you, Presiding Officer. I certainly haven't given any clarification this afternoon, because I haven't given any interviews at all, although I see the BBC reporting some line. I've said my comments in my contribution to the debate today, and I stand by the comments that I made in the debate.

Diolch i chi, Lywydd. Yn sicr ni roddais unrhyw eglurhad y prynhawn yma, gan nad wyf wedi rhoi unrhyw gyfweliadau o gwbl, er y gwelaf fod y BBC yn adrodd rhyw stori. Rwyf wedi dweud fy sylwadau yn fy nghyfraniad i'r ddadl heddiw, a daliaf at y sylwadau a wneuthum yn y ddadl.

I think you may wish to reflect on the fact that you are certainly reported as having said that your accusation referred to a Member who was taking absolutely no part at all in the debate at the time, rather than the Member you did refer to when seeking to clarify later on in that debate. Given the nature of the debate we held this afternoon, I ask you to think again, and we will discuss this outside of this Chamber. And if we need to, we will bring it back to the Chamber. We will move on to a vote now, but these matters will need to be addressed later on. 

Credaf efallai yr hoffech ystyried y ffaith eich bod yn bendant wedi cael eich cofnodi'n dweud bod eich cyhuddiad yn cyfeirio at Aelod nad oedd yn cymryd unrhyw ran o gwbl yn y ddadl ar y pryd, yn hytrach na'r Aelod y cyfeirioch chi atynt wrth geisio egluro yn nes ymlaen yn ddadl honno. O ystyried natur y ddadl a gynhaliwyd gennym y prynhawn yma, gofynnaf i chi feddwl eto, ac fe drafodwn hyn y tu allan i'r Siambr. Ac os oes angen, down â'r mater yn ôl i'r Siambr. Symudwn ymlaen i bleidleisio yn awr, ond bydd angen rhoi sylw i'r materion hyn yn nes ymlaen.

Felly, rydym yn cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Ac oni bai fod tri Aelod yn dymuno i fi ganu'r gloch, rwy'n symud yn syth i'r cyfnod pleidleisio.

That brings us to voting time. And unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting time.

9. Cyfnod Pleidleisio
9. Voting Time

Os caf sylw pawb i'r cyfnod pleidleisio, y bleidlais gyntaf yw'r bleidlais ar y ddadl o dan Reol Sefydlog 17.2 i roi cyfarwyddiadau i'r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog, ac rwy'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 27, neb yn ymatal, 29 yn erbyn. Ac felly gwrthodwyd y cynnig.

If I could have your attention for voting time, the first vote is on the debate under Standing Order 17.2 to give instructions to the Committee for the Scrutiny of the First Minister, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 27, no abstentions, 29 against. Therefore, the motion is not agreed. 

NDM6573 - Cynnig i roi cyfarwyddiadau i'r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog: Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 27, Yn erbyn: 29, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

NDM6573 - Motion to give instructions to the Committee for the Scrutiny of the First Minister: Motion without amendment: For: 27, Against: 29, Abstain: 0

Motion has been rejected

Galwaf felly am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 29, neb yn ymatal, 27 yn erbyn. Ac felly, derbyniwyd gwelliant 1. 

I therefore call on a vote on amendment 1 tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. In favour 29, no abstentions, 27 against. Therefore, amendment 1 is agreed. 

19:40

NDM6573 - Cynnig i roi cyfarwyddiadau i'r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog: Gwelliant 1: O blaid: 29, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

NDM6573 - Motion to give instructions to the Committee for the Scrutiny of the First Minister: Amendment 1: For: 29, Against: 27, Abstain: 0

Amendment has been agreed

Y bleidlais nesaf, felly, ar y cynnig wedi'i ddiwygio. 

The next vote is, therefore, on the motion as amended.

Cynnig NDM6573 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.2, yn cyfarwyddo’r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog i nodi:

1. Ymrwymiad Llywodraeth Cymru i benodi panel o gynghorwyr annibynnol i ddarparu ffynhonnell allanol o gyngor arbenigol ar ymddygiad Gweinidogol yn unol â’r hyn sy’n ofynnol o dan God y Gweinidogion, fel y nodwyd yn y datganiad ysgrifenedig a gyhoeddwyd ar 23 Tachwedd 2017;

2. Bod James Hamilton, sy’n gynghorydd annibynnol i Lywodraeth yr Alban ar hyn o bryd, wedi ei benodi’n gynghorydd annibynnol i Lywodraeth Cymru;

3. Bod y Prif Weinidog wedi cyfeirio’i hun at James Hamilton mewn perthynas â honiadau, a wnaed yn y pythefnos diwethaf, iddo weithredu’n groes i God y Gweinidogion; a

4. Adroddiad terfynol y Cynghorydd Annibynnol pan fydd yn cael ei gyhoeddi.

Motion NDM6573 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.2, instructs the Committee for the Scrutiny of the First Minister to note:

1. The Welsh Government’s commitment to appoint a panel of independent advisers to provide a source of external independent advice on Ministerial conduct as required under the Ministerial Code as set out in a written statement issued on 23 November 2017;

2. That James Hamilton, a current independent adviser to the Scottish Government, has been appointed as an independent adviser to the Welsh Government; and

3. That the First Minister has referred himself to James Hamilton in relation to allegations, made in the last two weeks, that he breached the Ministerial Code; and

4. The final report of the independent adviser when published.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 29, neb yn ymatal, 27 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig wedi'i ddiwygio. 

Open the vote. Close the vote. In favour 29, no abstentions, 27 against. Therefore, the motion as amended is agreed. 

NDM6573 - Cynnig i roi cyfarwyddiadau i'r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog: Cynnig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 29, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

NDM6573 - Motion to give instructions to the Committee for the Scrutiny of the First Minister: Motion as amended: For: 29, Against: 27, Abstain: 0

Motion as amended has been agreed

Mae'r bleidlais nesaf ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, ac rwy'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 17, neb yn ymatal, 39 yn erbyn. Ac felly, gwrthodwyd y cynnig. 

The next vote is on the Welsh Conservative debate on Betsi Cadwaladr health board, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 17, no abstentions, 39 against. Therefore, the motion is not agreed. 

NDM6594 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 17, Yn erbyn: 39, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

NDM6594 - Welsh Conservative debate: Motion without amendment: For: 17, Against: 39, Abstain: 0

Motion has been rejected

Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 29, neb yn ymatal, 27 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 1.

I call for a vote on amendment 1 tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. In favour 29, no abstentions, 27 against. Therefore, amendment 1 is agreed. 

NDM6594 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Gwelliant 1: O blaid: 29, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

NDM6594 - Welsh Conservative debate: Amendment 1: For: 29, Against: 27, Abstain: 0

Amendment has been agreed

Galwaf am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 55, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Derbyniwyd gwelliant 2.

I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 55, no abstentions, none against. Amendment 2 is agreed. 

NDM6594 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Gwelliant 2: O blaid: 55, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

NDM6594 - Welsh Conservative debate: Amendment 2: For: 55, Against: 0, Abstain: 0

Amendment has been agreed

Felly, pleidlais nawr ar y cynnig wedi'i ddiwygio. 

That brings us to a vote on the motion as amended. 

Cynnig NDM6594 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn croesawu'r rôl hanfodol y mae staff rheng flaen Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn ei chwarae o ran cyflenwi gwasanaethau a chefnogi cleifion ar draws gogledd Cymru.

2. Yn nodi penderfyniad Llywodraeth Cymru i roi Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr o dan fesurau arbennig ym mis Mehefin 2015.

3. Yn nodi bod Llywodraeth Cymru yn parhau i herio Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr i fynd i’r afael â’i amseroedd aros a’i sefyllfa ariannol annerbyniol.

4. Yn nodi’r cymorth sylweddol y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr i weithio i sefydlogi ac adfer ei sefyllfa.

5. Yn nodi y bydd y cynnydd yn cael ei adolygu gydag Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru a Swyddfa Archwilio Cymru ddechrau mis Rhagfyr ac y bydd Llywodraeth Cymru wedyn yn ystyried mesurau pellach y bydd raid i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ymgymryd â hwy er mwyn gwella.

6. Yn credu y bydd angen ehangu'r gweithlu'n sylweddol er mwyn datrys y materion a wynebir gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, sy'n golygu y bydd angen cynyddu lefelau hyfforddiant nyrsio a meddygol.

Motion NDM6594 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Welcomes the crucial role Betsi Cadwaladr University Health Board frontline staff play in delivering services and supporting patients across north Wales.

2. Notes the Welsh Government’s decision to place Betsi Cadwaladr University Health Board in special measures in June 2015.

3. Notes the Welsh Government’s continued challenge to Betsi Cadwaladr University Health Board to address its unacceptable waiting times and financial situation.

4. Notes the significant support provided by the Welsh Government to Betsi Cadwaladr University Health Board to work to stabilise and recover its position.

5. Notes that following a review of progress with HIW and the WAO in early December the Welsh Government will consider further measures Betsi Cadwaladr University Health Board must undertake to improve.

6. Believes that resolving the issues faced by Betsi Cadwaldr University Health Board will require a substantial expansion in the workforce, which will require an expansion of medical and nursing training.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 32, neb yn ymatal, 23 yn erbyn. Ac felly, derbyniwyd y cynnig wedi'i ddiwygio. 

Open the vote. Close the vote. In favour 32, no abstentions, 23 against. Therefore, the motion as amended is agreed. 

NDM6594 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Cynnig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 32, Yn erbyn: 23, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

NDM6594 - Welsh Conservative debate: Motion as amended: For: 32, Against: 23, Abstain: 0

Motion as amended has been agreed

Mae'r bleidlais nesaf ar ddadl Plaid Cymru ar gyllideb Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 10, neb yn ymatal, 46 yn erbyn. Ac felly, gwrthodwyd y cynnig. 

The next vote is on the Plaid Cymru debate on the UK Government budget. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 10, no abstentions, 46 against. Therefore the motion is not agreed. 

NDM6595 - Dadl Plaid Cymru: Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 10, Yn erbyn: 46, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

NDM6595 - Plaid Cymru debate: Motion without amendment: For: 10, Against: 46, Abstain: 0

Motion has been rejected

Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 17, neb yn ymatal, 39 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi cael ei wrthod. 

If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 17, no abstentions, 39 against. Therefore, amendment 1 is not agreed. 

NDM6595 - Dadl Plaid Cymru: Gwelliant 1: O blaid: 17, Yn erbyn: 39, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y gwelliant

NDM6595 - Plaid Cymru debate: Amendment 1: For: 17, Against: 39, Abstain: 0

Amendment has been rejected

Galwaf am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 34, neb yn ymatal, 22 yn erbyn. Ac felly, derbyniwyd y gwelliant.

I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. In favour 34, no abstentions, 22 against. Therefore, the amendment is agreed. 

NDM6595 - Dadl Plaid Cymru: Gwelliant 2: O blaid: 34, Yn erbyn: 22, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

NDM6595 - Plaid Cymru debate: Amendment 2: For: 34, Against: 22, Abstain: 0

Amendment has been agreed

Galwaf nawr am bleidlais ar y cynnig wedi'i ddiwygio. 

I now call for a vote on the motion as amended. 

Cynnig NDM6595 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi o ran cyhoeddiad diweddar Llywodraeth y DU ar ei chyllideb:

a) nad oedd yn cynnwys cyhoeddiadau newydd penodol i Gymru; a

b) ei fod yn cynnwys adolygiadau ar i lawr ar gyfer twf economaidd, cynhyrchiant a buddsoddiad mewn busnesau.

2. Yn credu bod y newidiadau disgwyliedig i grant bloc Cymru yn adlewyrchu parhad mewn mesurau cyni aflwyddiannus yn hytrach nag adnoddau newydd.

3. Yn gresynu nad oedd cyhoeddiad Llywodraeth y DU ar y gyllideb yn ymrwymo i roi unrhyw gefnogaeth i Forlyn Llanw Bae Abertawe.

4. Yn galw ar Lywodraeth y DU i gael gwared ar y cap a osodwyd ganddi ar gyflogau’r sector cyhoeddus ac ariannu codiad cyflog i holl weithwyr y sector cyhoeddus yn llawn.

5. Yn galw ar Lywodraeth y DU i ddatganoli mwy o bwerau i Gymru i wneud penderfyniadau am fuddsoddi mewn seilwaith er mwyn cefnogi economi Cymru.

Motion NDM6595 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes that the recent UK Government budget announcement:

a) did not contain specific new announcements for Wales; and

b) included downward revisions for economic growth, productivity and business investment.

2. Believes that the anticipated changes to the Welsh block grant reflect a continuation of failed austerity measures instead of new resources.

3. Regrets that the UK Government budget announcement did not commit any support to the Swansea Bay Tidal Lagoon.

4. Calls on the UK Government to lift its self-imposed public sector pay cap and fully fund a pay rise for all public sector workers.

5. Calls on the UK Government to devolve greater decision-making powers over infrastructure investment to Wales to support the Welsh economy.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 34, 10 yn ymatal, 12 yn erbyn. Ac felly, mae'r cynnig wedi'i ddiwygio wedi cael ei dderbyn. 

Open the vote. Close the vote. In favour 34, 10 abstentions, 12 against. Therefore, the motion as amended is agreed. 

NDM6595 - Dadl Plaid Cymru: Cynnig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 34, Yn erbyn: 12, Ymatal: 10

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

NDM6595 - Plaid Cymru debate: Motion as amended: For: 34, Against: 12, Abstain: 10

Motion as amended has been agreed

10. Dadl Fer: Problem anweledig Cymru—effaith gymdeithasol hapchwarae
10. Short Debate: Wales’s invisible problem—the social impact of gambling

A'r eitem nesaf yw'r ddadl fer. Gwnawn ni aros ychydig eiliadau wrth i Aelodau adael y Siambr yn dawel. 

Y ddadl fer, felly, ar broblem anweledig Cymru—effaith gymdeithasol hapchwarae. Rwy'n galw ar Jayne Bryant. 

The next item is the short debate. We will wait a few seconds as Members leave the Chamber quietly. 

The short debate, therefore, on Wales’s invisible problem—the social impact of gambling. I call on Jayne Bryant. 

Diolch, Llywydd. I've agreed to allow Mick Antoniw and Jane Hutt to have a minute each in this debate.

Gambling has a long history. Most of us have gambled in one form or another at some point in our lives. Last year, over half the UK population aged 16 and over gambled—from a game of bingo and a flutter at the bookmakers to the National Lottery and betting online, it's now easier than ever to gamble. For the majority of people, gambling is likely to be an infrequent, fun and social activity—a form of entertainment played with reasonable boundaries and limitations. Increasingly, however, this is a fine line, and some groups are at risk of developing hazardous gambling behaviour, potentially leading to more harmful gambling addiction. With less than a month to go before Christmas, problem gambling might not be something we associate with the festive season, but while it is a happy time, it can be anxious and stressful for many. Christmas can put financial strains on individuals and families, particularly in our credit-orientated, buy now, pay later consumer culture.

Diolch, Lywydd. Rwyf wedi cytuno i ganiatáu munud yr un i Mick Antoniw a Jane Hutt yn y ddadl.

Mae hanes hir i hapchwarae. Mae'r rhan fwyaf ohonom wedi gamblo mewn rhyw ffordd neu'i gilydd ar ryw adeg yn ein bywydau. Y llynedd, gamblodd dros hanner poblogaeth y DU sy'n 16 oed neu'n hŷn—o gêm o bingo a bet fach yn y siopau betio i'r Loteri Genedlaethol a betio ar-lein, erbyn hyn mae'n haws nag erioed i gamblo. I'r rhan fwyaf o bobl, mae gamblo'n debygol o fod yn weithgarwch anfynych, cymdeithasol sy'n hwyl—ffurf ar adloniant wedi'i chwarae o fewn ffiniau a chyfyngiadau rhesymol. Mae'r llinell yn mynd yn deneuach ac yn deneuach, fodd bynnag, ac mae rhai grwpiau mewn perygl o ddatblygu ymddygiad gamblo peryglus, gan arwain o bosibl at ddibyniaeth fwy niweidiol ar gamblo. Gyda llai na mis i fynd cyn y Nadolig, efallai nad yw gamblo cymhellol yn rhywbeth rydym yn ei gysylltu â'r Nadolig, ond er ei fod yn amser hapus, gall beri straen a phryder i lawer. Gall y Nadolig roi straen ariannol ar unigolion a theuluoedd, yn enwedig yn ein diwylliant nwyddau traul 'prynu nawr, talu wedyn' sy'n canolbwyntio ar gredyd.

19:45

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

Worryingly, the Children's Society have estimated that 43 per cent of families in Wales are expected to borrow more money to pay for Christmas—the highest proportion of all regions in the UK. Gambling can present an attractive escape route for those desperately seeking to pay off debt accrued during the Christmas period. For many, the painful financial effect of Christmas won't be felt until the new year. February always shows a huge spike in gambling rates, with the arrival of credit bills for several months earlier. Individuals facing critical financial pressures are more likely to think that they have nothing to lose when placing a bet.

Experts in problem gambling, Newport Citizens Advice, in my constituency, provide one of the few face-to-face services for people struggling specifically with gambling addiction. Their knowledge and expertise on the issue of problem gambling in Wales is invaluable and I would like to take this opportunity to commend them to the Cabinet Secretary.

Problem gambling can be defined as a situation in which gambling disrupts or damages personal, family or recreational pursuits. It's now widely accepted that it has the potential to become a disorder comparable to that of drug or alcohol addiction. Anyone who gets caught up in the downward spiral of problem gambling finds only too soon that the negative impact on his or her life can be devastating. Finding money to gamble is usually the most immediate and obvious issue, which brings with it enough problems. But an all-consuming compulsion to gamble at any cost leads to difficulties that affect employment, quality of life, family relationships and mental and physical health.

The Gambling Commission has highlighted that more than 2 million people in the UK are either problem gamblers or at risk of addiction and warned that the UK Government and the industry were not doing enough to tackle this problem. Carolyn Harris MP, who has been a tenacious campaigner on problem gambling, has consistently raised this issue in Westminster, saying that this problem is not going away; in fact, it's getting worse. She and others have been severely critical of the industry, particularly with the prevalence of fixed-odd betting terminals, which have become known as the crack cocaine of gambling.

Identification of a gambling problem is paramount if an individual is to receive help. For some people, recognition of a problem is straightforward. For many individuals, however, problem gambling remains undiagnosed, often co-existing with debt, mental health or substance misuse. For those who turn to gambling in difficult personal and financial times, the temptation to risk it all in the hope of a win can be too much. The problem is exacerbated, as significant gambling debts are often accrued secretly without the family's knowledge. Uncovering this secret  debt has a truly devastating impact on individuals and families. The health and well-being of partners, children and friends can all be negatively affected. Harm can also extend to employers, communities and the economy. The numbers of those who experience harm as a result of gambling by others will be considerably greater than the number of people who harm themselves. 

In 2014 Aneurin Bevan Local Health Board, which covers my own constituency, identified gambling addiction as a significant concerning issue. It's report 'New and Emerging Threats to the Health of the Gwent Population' suggests that health professionals working in primary care services, alongside mental health and social care, can all play an important role in diagnosis and referral for help. 

While Wales may have limited powers in terms of gambling regulation, addiction to gambling is increasingly being recognised as a public health concern. It's for this reason that I and several fellow Assembly Members became interested in finding out more about problem gambling in Wales. We decided to commission the University of South Wales to undertake an investigation into the social impacts of problem gambling, as very little Wales-specific data exist. By focusing on Newport, Pontypridd, Wrexham, Vale of Glamorgan and Clwyd South, the report gives us a snapshot of the impact of problem gambling across the country. As Assembly Members, we were concerned at the anecdotal evidence from constituents relating to problem gambling. We felt that it was an ever-increasing problem that led to personal struggles, alcohol dependency, poor health, family breakdown, debt, poverty and homelessness.

Mae'n destun pryder fod Cymdeithas y Plant wedi amcangyfrif bod disgwyl i 43 y cant o deuluoedd yng Nghymru fenthyca mwy o arian i dalu am y Nadolig—y gyfran uchaf o holl ranbarthau'r DU. Gall hapchwarae gyflwyno llwybr dianc deniadol i'r rhai sy'n daer i dalu dyled yr aed iddi yn ystod cyfnod y Nadolig. I lawer, ni fydd effaith ariannol boenus y Nadolig i'w theimlo tan y flwyddyn newydd. Mae mis Chwefror bob amser yn dangos cynnydd sydyn mewn cyfraddau gamblo, wrth i'r biliau credyd gyrraedd ar gyfer sawl mis yn gynharach. Mae unigolion sy'n wynebu pwysau ariannol eithafol yn fwy tebygol o feddwl nad oes ganddynt unrhyw beth i'w golli wrth osod bet.

Mae arbenigwyr ar broblem hapchwarae, Cyngor ar Bopeth Casnewydd, yn fy etholaeth i, yn darparu un o'r ychydig wasanaethau wyneb yn wyneb ar gyfer pobl sy'n cael trafferth gyda dibyniaeth ar hapchwarae yn benodol. Mae eu gwybodaeth a'u harbenigedd ar broblem hapchwarae yng Nghymru yn amhrisiadwy a hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i'w canmol wrth Ysgrifennydd y Cabinet.

Gellir diffinio gamblo cymhellol fel sefyllfa lle mae hapchwarae'n tarfu ar neu'n niweidio diddordebau personol, teuluol neu hamdden. Bellach derbynnir yn gyffredinol fod ganddo'r potensial i fod yn anhwylder sy'n debyg i ddibyniaeth ar alcohol neu gyffuriau. Bydd unrhyw un sy'n cael eu caethiwo yn nhrobwll gamblo cymhellol yn canfod ond yn rhy fuan y gall yr effaith negyddol ar eu bywydau fod yn ddinistriol. Y broblem fwyaf uniongyrchol ac amlwg fel arfer yw dod o hyd i arian i gamblo, a daw hynny â digon o broblemau yn ei sgil. Ond mae ysfa ddifäol i gamblo ar unrhyw gost yn arwain at anawsterau sy'n effeithio ar gyflogaeth, ansawdd bywyd, cydberthnasau teuluol ac iechyd corfforol a meddyliol.

Nododd y Comisiwn Hapchwarae fod mwy na 2 filiwn o bobl yn y DU naill ai'n gamblwyr cymhellol neu mewn perygl o ddibyniaeth a rhybuddiodd nad oedd Llywodraeth y DU a'r diwydiant yn gwneud digon i fynd i'r afael â'r broblem hon. Mae Carolyn Harris AS, sydd wedi bod yn ymgyrchydd dygn ar gamblo cymhellol, wedi codi'r mater yn gyson yn San Steffan, gan ddweud nad yw'r broblem yn mynd i ddiflannu; yn wir, mae'n mynd yn waeth. Mae hi ac eraill wedi bod yn llym iawn eu beirniadaeth o'r diwydiant, yn arbennig y nifer fawr o beiriannau hapchwarae ods sefydlog, sydd wedi dod i gael eu hadnabod fel cocên crac hapchwarae.

Mae adnabod gamblo cymhellol yn hollbwysig os yw unigolyn i gael cymorth. I rai pobl, mae cydnabod problem yn syml. I lawer o unigolion, fodd bynnag, ni chafwyd diagnosis o gamblo cymhellol, ac mae'n aml yn cydfodoli â dyled, problemau iechyd meddwl neu gamddefnyddio sylweddau. I'r rhai sy'n troi at hapchwarae mewn cyfnodau anodd yn bersonol ac yn ariannol, gall y demtasiwn i beryglu'r cyfan yn y gobaith o ennill fod yn ormod. Gwaethygir y broblem, gan fod dyledion hapchwarae sylweddol yn aml yn cronni'n gyfrinachol heb yn wybod i'r teulu. Mae effaith datgelu'r ddyled gudd hon yn wirioneddol ddinistriol ar unigolion a theuluoedd. Gall effeithio'n negyddol ar iechyd a lles partneriaid, plant a chyfeillion. Gall y niwed ymestyn hefyd i gynnwys cyflogwyr, cymunedau a'r economi. Bydd niferoedd y rhai sy'n dioddef niwed o ganlyniad i hapchwarae gan eraill yn sylweddol fwy na nifer y bobl sy'n niweidio'u hunain.

Yn 2014, nododd Bwrdd Iechyd Lleol Aneurin Bevan, sy'n cynnwys fy etholaeth fy hun, fod dibyniaeth ar hapchwarae yn fater sy'n peri pryder sylweddol. Mae ei adroddiad, 'New and Emerging Threats to the Health of the Gwent Population', yn awgrymu y gall gweithwyr iechyd proffesiynol sy'n gweithio mewn gwasanaethau gofal sylfaenol, ochr yn ochr â gofal iechyd meddwl a gofal cymdeithasol, chwarae rôl bwysig mewn diagnosis ac atgyfeirio am gymorth.

Er mai pwerau cyfyngedig sydd gan Gymru mewn perthynas â rheoliadau hapchwarae, mae dibyniaeth ar hapchwarae'n cael ei chydnabod yn gynyddol fel pryder iechyd cyhoeddus. Am y rheswm hwnnw, tyfodd fy niddordeb i a sawl cyd-Aelod Cynulliad mewn darganfod mwy am gamblo cymhellol yng Nghymru. Penderfynasom gomisiynu Prifysgol De Cymru i gynnal ymchwiliad i effeithiau cymdeithasol gamblo cymhellol, gan mai ychydig iawn o ddata a geir sy'n benodol i Gymru. Drwy ganolbwyntio ar Gasnewydd, Pontypridd, Wrecsam, Bro Morgannwg a De Clwyd, mae'r adroddiad yn rhoi cipolwg inni ar effaith gamblo cymhellol ar draws y wlad. Fel Aelodau Cynulliad, roeddem yn pryderu ynghylch y dystiolaeth anecdotaidd gan etholwyr mewn perthynas â gamblo cymhellol. Roeddem yn teimlo ei bod yn broblem gynyddol a arweiniai at frwydrau personol, dibyniaeth ar alcohol, iechyd gwael, teuluoedd yn chwalu, dyledion, tlodi a digartrefedd.

Earlier this month, Mick Antoniw and I launched a report entitled 'An investigation of the social impact of problem gambling in Wales' here in the Senedd with the University of South Wales. The academics involved came from a variety of disciplines, which gave the report extra depth, and I'd like to put on record my thanks to the University of South Wales and all those who worked on it. I'd commend you all to read it, but I will make a couple of key points on the report.

The findings of the report highlighted that the scale of potential gambling addiction in Wales is much higher than previous studies have indicated. The report noted that over a quarter of the Welsh population were potentially at risk of impaired gambling behaviour. This was a significant increase on the 2015 Gambling Commission report that suggested that 5 per cent of the population were at high risk. Online gambling was also found to be much higher compared to the same 2015 study, 11 per cent compared to 5 per cent, and the same trend was uncovered for fixed-odd betting terminals.

The report also revealed that gambling is becoming an increasingly hidden problem. The majority of people gamble alone, and opportunities to easily indulge gambling are abundant. Mobile phone apps and websites mean that now people can gamble anywhere at any time. Clusters of licensed gambling outlets in deprived geographical areas mean that to visit a fixed-odd betting terminal in a local betting shop is easily accessible.

Addictions carry a stigma, and problem gambling is no different. Individuals are very reluctant to admit having a problem, even if they recognise it themselves. Importantly, the personal stories shared in the report provide an insight into the social impact and experiences behind the statistics. One said fixed-odd betting terminal gambling

'drove me to attempt suicide a few years ago. I cannot control my gambling when online or playing Fobt machines.’ 

Some highlighted the impact gambling has on family life, saying, 'It kills families', and it's a problem

'that's hidden, and usually not helped. And, nowadays, it's too easy...on phones, online, in shops, they should be covered in black just like the cigarettes.’

Another said:

'I have a parent who gambled excessively for 25 years. I had to help them out financially to stop them losing their home.’

These statements are a sample of the stark reality of the hidden human cost of gambling addiction, and it's our duty as Assembly Members to support our constituents.

The worrying density of licensed gambling outlets in deprived geographical areas is striking. More research is needed into the effect of these clusters on local and wider communities. Those living in less affluent areas are most likely to be influenced by aspirational adverts that regularly appear on tv, newspapers and online. A systematic study of online gambling should be undertaken with a focus on the effects of sophisticated advertising techniques such as tailored pop-up adverts. More research needs to be undertaken on the specific targeted adverts appealing to women and young people.

Questions need to be asked around harm prevention and treatment development. The potential systematic screening for gambling problems in proxy services, such as those for debt and addiction, must be seriously considered. One reason the magnitude of problem gambling remains hidden is that no database of individuals with a gambling addiction currently exists. But measuring the problem simply isn't enough. Early intervention treatment techniques to reduce this indisputable impact of problem gambling must be developed alongside any screening, and I'd urge the Welsh Government to look at ways of reducing the impact of problem gambling on individuals, families and communities across Wales.

The University of South Wales report, while thorough and extensive, only scratches the surface of problem gambling in Wales. We aimed for the report to give us an indication of the potential problems in different areas, and everyone involved in this project would be the first to say that this report raises more questions than it answers. It’s a snapshot across Wales, and further research needs to be undertaken. It does, however, say for certain that there is a problem in Wales, a growing one, with a devastating impact. My hope is that this report is a wake-up call for all of us to this invisible problem. Already our health and social services are picking up the pieces of lives that have already been devastated by the impact of gambling. A public health approach to gambling needs to address its effects on young and vulnerable people, on families and close associates of gamblers, and on the wider community, as well as on those who suffer harm from their own gambling. Now is the time to act.

Yn gynharach y mis hwn, lansiodd Mick Antoniw a minnau adroddiad o'r enw 'An investigation of the social impact of problem gambling in Wales' yma yn y Senedd gyda Phrifysgol De Cymru. Daeth yr academyddion a oedd yn rhan o'r gwaith o amrywiaeth o ddisgyblaethau, ac roedd hynny'n rhoi dyfnder ychwanegol i'r adroddiad, a hoffwn gofnodi fy niolch i Brifysgol De Cymru a phawb a weithiodd ar yr adroddiad. Rwy'n eich annog chi i gyd i'w ddarllen, ond fe wnaf rai pwyntiau allweddol ar yr adroddiad.

Roedd canfyddiadau'r adroddiad yn amlygu'r ffaith fod maint y ddibyniaeth bosibl ar hapchwarae yng Nghymru yn uwch o lawer nag y dangosodd astudiaethau blaenorol. Nododd yr adroddiad fod dros chwarter y boblogaeth yng Nghymru mewn perygl posibl o ymddygiad gamblo diffygiol. Roedd hyn yn gynnydd sylweddol ers adroddiad y Comisiwn Hapchwarae yn 2015 a oedd yn awgrymu bod 5 y cant o'r boblogaeth yn wynebu risg uchel. Canfuwyd bod hapchwarae ar-lein hefyd yn llawer uwch o gymharu â'r un astudiaeth yn 2015, ar 11 y cant o'i gymharu â 5 y cant, a datgelwyd yr un duedd ar gyfer peiriannau hapchwarae ods sefydlog.

Datgelodd yr adroddiad hefyd fod hapchwarae'n dod yn broblem gynyddol gudd. Mae'r rhan fwyaf o bobl yn gamblo ar eu pen eu hunain, a cheir llu o gyfleoedd i ymroi i gamblo'n hawdd. Mae gwefannau ac apiau ffonau symudol yn golygu y gall pobl gamblo yn unrhyw le ar unrhyw adeg bellach. Mae clystyrau o siopau hapchwarae trwyddedig mewn ardaloedd daearyddol difreintiedig yn golygu ei bod hi'n hawdd ymweld â pheiriant hapchwarae ods sefydlog mewn siop fetio leol.

Mae stigma'n perthyn i ddibyniaeth, ac nid yw gamblo cymhellol yn wahanol yn hyn o beth. Mae unigolion yn gyndyn iawn i gyfaddef bod ganddynt broblem, hyd yn oed os ydynt yn ei chydnabod eu hunain. Yn bwysig, mae'r straeon personol a rennir yn yr adroddiad yn rhoi cipolwg ar yr effaith gymdeithasol a'r profiadau sy'n sail i'r ystadegau. Dywedodd un fod gamblo ar beirannau hapchwarae ods sefydlog wedi

peri i mi geisio cyflawni hunanladdiad ychydig flynyddoedd yn ôl. Ni allaf reoli fy gamblo pan af ar-lein neu wrth chwarae peiriannau ods sefydlog.

Tynnodd rhai sylw at effaith hapchwarae ar fywyd teuluol, gan ddweud, 'Mae'n lladd teuluoedd', ac mae'n broblem

sy'n gudd, ac fel arfer nid oes help ar ei chyfer. A'r dyddiau hyn, mae'n rhy hawdd... ar ffonau, ar-lein, mewn siopau, dylid eu gorchuddio mewn du fel y sigaréts.

Dywedodd un arall:

Mae gennyf riant a fu'n gamblo'n ormodol ers 25 mlynedd. Bu'n rhaid i mi eu helpu'n ariannol i'w hatal rhag colli eu cartref.

Mae'r datganiadau hyn yn sampl o realiti erchyll cost ddynol gudd dibyniaeth ar hapchwarae, ac mae'n ddyletswydd arnom fel Aelodau Cynulliad i gefnogi ein hetholwyr.

Mae dwysedd enbyd siopau hapchwarae trwyddedig mewn ardaloedd difreintiedig yn drawiadol. Mae angen mwy o ymchwil i effaith y clystyrau hyn ar gymunedau lleol a chymunedau ehangach. Y bobl sy'n byw mewn ardaloedd llai cefnog sy'n fwyaf tebygol o gael eu dylanwadu gan hysbysebion apelgar a welir yn rheolaidd ar y teledu, mewn papurau newydd ac ar-lein. Dylid cynnal astudiaeth systematig o hapchwarae ar-lein gan ganolbwyntio ar effeithiau technegau hysbysebu soffistigedig megis hysbysebion naid wedi'u teilwra. Mae angen gwneud rhagor o ymchwil ar hysbysebion wedi'u targedu'n benodol er mwyn denu menywod a phobl ifanc.

Mae angen gofyn cwestiynau ynglŷn ag atal niwed a datblygu triniaeth. Rhaid rhoi ystyriaeth ddifrifol i'r posibilrwydd o sgrinio'n systematig am broblemau hapchwarae mewn gwasanaethau procsi, megis gwasanaethau ar gyfer dyledion a dibyniaeth. Un rheswm y mae maint y broblem hapchwarae yn parhau i fod yn gudd yw nad oes cronfa ddata o unigolion â dibyniaeth ar hapchwarae yn bodoli ar hyn o bryd. Ond nid yw mesur y broblem yn ddigon. Rhaid datblygu technegau triniaeth ymyrraeth gynnar i leihau effaith ddiamheuol gamblo cymhellol ochr yn ochr ag unrhyw sgrinio, a buaswn yn annog Llywodraeth Cymru i edrych ar ffyrdd o leihau effaith gamblo cymhellol ar unigolion, teuluoedd a chymunedau ledled Cymru.

Er ei fod yn drylwyr ac yn helaeth, nid yw adroddiad Prifysgol De Cymru ond yn crafu wyneb gamblo cymhellol yng Nghymru. Ein nod oedd i'r adroddiad roi syniad i ni o'r problemau posibl mewn gwahanol ardaloedd, a buasai pawb a gymerodd ran yn y prosiect gyda'r cyntaf i ddweud bod yr adroddiad yn gofyn mwy o gwestiynau nag y mae'n eu hateb. Cipolwg ydyw ar draws Cymru, ac mae angen gwneud gwaith ymchwil pellach. Fodd bynnag, mae'n dweud yn bendant fod yna broblem yng Nghymru, problem sy'n tyfu, ac mae ei heffaith yn ddinistriol. Fy ngobaith yw bod yr adroddiad yn tynnu sylw pawb ohonom at y broblem anweledig hon. Eisoes, mae ein gwasanaeth iechyd a'n gwasanaethau cymdeithasol yn codi'r darnau a adawyd ar ôl o fywydau a ddinistriwyd gan effaith hapchwarae. Rhaid i ddull iechyd cyhoeddus o fynd o'r afael â hapchwarae ymdrin â'i effeithiau ar bobl ifanc a phobl agored i niwed, ar deuluoedd a chysylltiadau agos gamblwyr, ac ar y gymuned ehangach, yn ogystal ag ar y rhai sy'n dioddef niwed o'u gamblo eu hunain. Nawr yw'r amser i weithredu.

19:55

Thank you for that really important short debate. It is a very clever point, and while I’m glad you mentioned the report, which is the first really new evidence that we’ve got specifically focused on communities in Wales, the second thing is to draw attention to the fact that we are all now being lobbied by an industry that’s getting concerned—a £37 billion industry—and we need to be very alert. This is very similar to what happened with the tobacco industry, and we will have similar sorts of representations about how it’s really about fair lobbying, just as in America it’s all about fair gun control and so on. So, that’s important.

Our concern is, of course, that we’ve got to deal with this issue, because it’s too late to deal with it once it becomes an epidemic. Can I just make a point very quickly to the Cabinet Secretary? I think what’s really important is that the Welsh Government formally recognises the gambling issue, formally decides to develop a strategy and formally decides to start carrying out research, and also demands proper funding from the Gambling Commission, from the industry, to actually fund some of this.

Diolch i chi am y ddadl fer bwysig hon. Mae'n bwynt clyfar iawn, ac er fy mod yn falch eich bod wedi crybwyll yr adroddiad, sef y dystiolaeth wirioneddol newydd gyntaf sydd gennym sy'n canolbwyntio'n benodol ar gymunedau yng Nghymru, yr ail beth yw tynnu sylw at y ffaith bod pawb ohonom bellach yn cael ein lobïo gan ddiwydiant sy'n dechrau pryderu—diwydiant gwerth £37 biliwn—ac mae angen inni fod yn effro iawn. Mae hyn yn debyg iawn i'r hyn a ddigwyddodd gyda'r diwydiant tybaco, a byddwn yn cael mathau tebyg o sylwadau ynglŷn â sut y mae'n ymwneud mewn gwirionedd â lobïo teg, yn union fel y mae'n ymwneud â rheoli drylliau'n deg ac yn y blaen yn America. Felly, mae hynny'n bwysig.

Ein pryder ni, wrth gwrs, yw bod yn rhaid i ni ymdrin â'r mater hwn, oherwydd mae'n rhy hwyr inni ymdrin ag ef pan ddaw'n epidemig. A gaf fi wneud un pwynt yn gyflym iawn i Ysgrifennydd y Cabinet? Rwy'n credu mai'r hyn sy'n wirioneddol bwysig yw bod Llywodraeth Cymru yn cydnabod mater gamblo'n ffurfiol, yn penderfynu'n ffurfiol ei bod am ddatblygu strategaeth a phenderfynu'n ffurfiol ei bod yn dechrau gwneud gwaith ymchwil, a'i bod hefyd yn galw am gyllid priodol gan y Comisiwn Hapchwarae, gan y diwydiant, i ariannu peth o hyn mewn gwirionedd.

Can I thank Jayne Bryant for allowing me also to speak in her short debate? I was one of the AMs who jointly sponsored the study. I was interested to read the data regarding my constituency, the Vale of Glamorgan. In the report, Barry town centre was not considered high density in terms of the number of bookmakers, but the high number of amusement arcades on Barry Island was noted. Of course, that could be reflected in other seaside towns around Wales.

As has already been emphasised, the report is just the tip of the iceberg. Inevitably, it raises more questions than it answers, but I wanted to pick up on one area highlighted in the research that warrants further exploration: that is an investigation into the changing demographics targeted by the gambling industry, and that includes older people. The report states that younger people tend to be more affected by gambling, especially online gambling via phones and tablets, but we know that an increasing number of older people are using social media and engaging with new technology. How vulnerable to aggressive gambling advertising will this group of people be in the future? Furthermore, from casework, anecdotal evidence suggests that, when facing loneliness and isolation, older people can be more susceptible to scammers and gambling promotions. We’ve heard this afternoon that gambling is a hidden problem, and those who live alone and feel isolated may be particularly vulnerable and desperate to engage. Perhaps further research into the potential future risks for the elderly in relation to gambling would help answer some of the questions raised in this report.

A gaf fi ddiolch i Jayne Bryant am ganiatáu i mi siarad yn ei dadl fer hefyd? Roeddwn yn un o'r ACau a noddodd yr astudiaeth ar y cyd. Roedd yn ddiddorol darllen y data ar fy etholaeth, Bro Morgannwg. Yn yr adroddiad, nid oedd canol tref y Barri yn cael ei ystyried yn ardal ddwysedd uchel o ran nifer y siopau betio, ond nodwyd nifer uchel yr arcedau difyrion ar Ynys y Barri. Wrth gwrs, mae'n bosibl fod hynny'n cael ei adlewyrchu mewn trefi glan môr eraill ledled Cymru.

Fel y pwysleisiwyd eisoes, crafu'r wyneb yn unig y mae'r adroddiad yn ei wneud. Yn anochel, mae'n gofyn mwy o gwestiynau nag y mae'n eu hateb, ond roeddwn am sôn am un maes a nodwyd yn yr ymchwil sy'n haeddu ei ymchwilio ymhellach: sef ymchwiliad i'r newid yn y ddemograffeg a dargedir gan y diwydiant hapchwarae, ac mae hynny'n cynnwys pobl hŷn. Dywed yr adroddiad fod pobl iau yn tueddu i gael eu heffeithio'n fwy gan hapchwarae, yn enwedig hapchwarae ar-lein drwy ffonau a chyfrifiaduron llechen, ond gwyddom fod nifer gynyddol o bobl hŷn yn defnyddio cyfryngau cymdeithasol ac yn ymwneud â thechnoleg newydd. Pa mor agored i niwed hysbysebu gamblo didrugaredd fydd y grŵp hwn o bobl yn y dyfodol? At hynny, o waith achos, mae tystiolaeth anecdotaidd yn awgrymu, pan fydd pobl hŷn yn wynebu unigrwydd ac arwahanrwydd, gallant fod yn fwy agored i sgamwyr a hyrwyddiadau gamblo. Rydym wedi clywed y prynhawn yma fod hapchwarae'n broblem gudd, ac efallai y bydd pobl sy'n byw ar eu pen eu hunain ac sy'n teimlo'n ynysig yn arbennig o agored i niwed ac eisiau ymgysylltu'n daer. Efallai y buasai ymchwil pellach i'r risgiau posibl i'r henoed mewn perthynas â hapchwarae yn y dyfodol yn helpu i ateb rhai o'r cwestiynau a godwyd yn yr adroddiad hwn.

Thank you very much. I call on the Cabinet Secretary for Health and Social Services to reply to the debate—Vaughan.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl—Vaughan.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’d like to thank Jayne Bryant for bringing forward this debate today, for a very thoughtful contribution, and equally both Mick Antoniw and Jane Hutt for adding to that with particular points as well. I do welcome this opportunity for dialogue and engagement in the Chamber to discuss issues relating to the social and health impact of problem gambling. I’m pleased to say that I recognise that there is cross-party support for addressing this issue, and I’m pleased to see that the Chair of the committee has stayed in the Chamber for the debate.

Because we do know that many people, as Jayne Bryant set out, participate in gambling activities without any apparent problems. But we also know that, for some people, and an increasing number of people, gambling becomes an addiction, which leads to harmful health and social consequences. As many of us know, the prevalence of problematic gambling in Wales is relatively low, but the health and social impact is significant, and it disproportionately affects our more disadvantaged communities, who are five times more likely to have financial problems from gambling. And, of course, gambling is now more accessible than ever, as the contributors have set out. Online gambling with 24-hour access, at home, at work, anywhere we are, commuting or connecting with our mobile phones or tablet devices—and online gambling in the UK has increased between 2008 and 2014 from 9.7 per cent of the population to 15.4 per cent of the population.

Online gambling provides more people with more opportunities to gamble, with fewer restrictions, and that is transparently a very major cause for concern. There is limited player protection for those who gamble online. Gambling can of course impact on an individual's state of mind and affect their ability to function at work, intensify financial problems, and lead to increased levels of poverty. I recognise what has already been said. But, the harm from gambling to wider society includes not just the loss of economic output and the cost of treating an addiction, but the health impact and the action taken to mitigate the effect of poverty on the families affected, and the wider community impact as well. We know that this can extend into fraud and theft, as with a range of other addictions as well.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Jayne Bryant am gyflwyno'r ddadl hon heddiw, am gyfraniad meddylgar iawn, ac yn yr un modd i Mick Antoniw a Jane Hutt am ychwanegu rhai pwyntiau at hynny yn ogystal. Rwy'n croesawu'r cyfle hwn i gynnal deialog ac i gymryd rhan yn y Siambr i drafod materion yn ymwneud ag effaith gamblo cymhellol yn gymdeithasol ac ar iechyd. Rwy'n falch o ddweud fy mod yn cydnabod bod cefnogaeth drawsbleidiol ar gyfer mynd i'r afael â'r mater hwn, ac rwy’n falch o weld bod Cadeirydd y pwyllgor wedi aros yn y Siambr ar gyfer y ddadl.

Oherwydd fe wyddom fod llawer o bobl, fel y nododd Jayne Bryant, yn cymryd rhan mewn gweithgareddau hapchwarae heb unrhyw broblemau amlwg. Ond rydym hefyd yn gwybod, i rai pobl, a nifer gynyddol o bobl, fod hapchwarae'n tyfu'n ddibyniaeth, sy'n arwain at ganlyniadau niweidiol i iechyd ac yn gymdeithasol. Fel y gŵyr llawer ohonom, mae lefelau gamblo cymhellol yng Nghymru yn gymharol isel, ond mae'r effaith ar iechyd ac yn gymdeithasol yn sylweddol, ac mae'n effeithio'n anghymesur ar ein cymunedau mwy difreintiedig, sydd bum gwaith yn fwy tebygol o fod â phroblemau ariannol yn deillio o hapchwarae. Ac wrth gwrs, mae hapchwarae bellach yn fwy hygyrch nag erioed o'r blaen, fel y mae'r cyfranwyr wedi nodi. Hapchwarae ar-lein gyda mynediad 24 awr yn y cartref, yn y gwaith, unrhyw le y byddwn, yn cymudo neu'n cysylltu â'n ffonau neu ddyfeisiau symudol—ac mae hapchwarae ar-lein yn y DU wedi cynyddu rhwng 2008 a 2014 o 9.7 y cant i 15.4 y cant o'r boblogaeth.

Mae gamblo ar-lein yn rhoi mwy o gyfleoedd i gamblo i fwy o bobl, gyda llai o gyfyngiadau, ac mae hynny'n amlwg yn achos pryder mawr iawn. Cyfyngedig yw'r mesurau diogelu chwaraewyr i'r rheini sy'n gamblo ar-lein. Wrth gwrs, gall hapchwarae effeithio ar gyflwr meddwl yr unigolyn a gall effeithio ar eu gallu i weithredu yn y gwaith, dwysáu problemau ariannol, ac arwain at lefelau uwch o dlodi. Rwy'n cydnabod yr hyn a ddywedwyd eisoes. Ond mae'r niwed a achosir gan hapchwarae i gymdeithas ehangach yn cynnwys nid yn unig yr allbwn economaidd a gollir a chost trin dibyniaeth, ond yr effaith ar iechyd a'r camau a gymerir i liniaru effaith tlodi ar y teuluoedd yr effeithiwyd arnynt, a'r effaith ar y gymuned ehangach yn ogystal. Gwyddom y gall hyn ymestyn i gynnwys twyll a lladrata, fel gydag amryw o fathau eraill o ddibyniaeth hefyd.

As a Government, our aim is to work across portfolios to identify the actions that we can take to reduce the prevalence of problem gambling and limit the impact it has on the people of Wales. As we know, the regulation and licensing for gambling is not devolved at present, but the Wales Act next year will provide Welsh Ministers and the Assembly with new powers in relation to fixed-odds betting terminals. The new powers, though, will only apply to new licences issued under the Gambling Act 2005, and they will only relate to game machines that allow stakes of £10 or more for a single game. The restriction is in itself disappointing. They will not apply to betting premises licences in respect of a track. So, that doesn't cover horse or dog racetracks, or any other place at which a race or other sporting event takes place. 

Fixed-odds betting has of course been a focus of much media attention in recent months. I was pleased to hear Jayne Bryant reference Carolyn Harris and her work in Parliament. The UK Government has now just launched a consultation on proposals for changes to gaming machines and social responsibility measures, with calls for greater regulation, including for fixed-odds betting stakes to be reduced to £2. That consultation closes on 23 January next year. In the meantime, we're looking at options for how we can use our new powers in the future to reduce any identified harms from this type of gambling, whilst we await with interest the final outcomes of the UK Government consultation.

I would make clear that it is the view of this Government that we should have our powers regularised. If anything is going to change the gambling architecture and the powers available, those powers should be transferred to Wales as well, rather than having an artificial divide in measures that this Government could take and other measures where the UK Government must act, or no action will take place at all in Wales. That would be a highly undesirable outcome to the consultation. I hope there will be action from the UK Government, because this is not a party political issue.

The Welsh Government recognises the need to act now to address the determinants of gambling-related harm, with the powers that are devolved to us. In Wales, we have a number of interventions and policies in place. These include the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs, who has already commissioned a review to look at changes of land use permitted without the need for a planning application. She will consult on proposed changes in the new year. That review will also consider, as part of it, whether changes are needed to prevent the over concentration of betting shops, considering both health issues and the need to sustain the vibrancy, viability and attractiveness of established retail and commercial centres. This goes neatly back to the point that Jane Hutt made, when you think about some of our centres where there is already a concentration of this activity and you understand the form of impact that that has on that community, and not simply as a form of tourist activity.

Public Health Wales has commissioned research to map out all of the gambling venues across Wales. That should help them dovetail with the work commissioned by the Cabinet Secretary for planning. Public Health Wales's work should include a visual heat map showing the density of gambling venues geographically, which will highlight areas where gambling venues are concentrated. That will certainly aid our discussion on this issue and any steps we might then choose to take. 

We know there's no specific medical intervention for gambling, but in some cases psychological interventions can help to motivate individuals to change their behaviour. In 'Together for Mental Health' we've agreed a plan with the NHS to expand psychological therapy services for both adults and children, and we've provided an additional £4 million a year to help deliver the plan. Although patients can discuss anything with their GPs, for those affected by pathological or problematic gambling addiction, there are also other services outside the health service, like Gamblers Anonymous or GamCare, who can provide information and support.

It's worth noting that, in terms of the range of gaming opportunities that exist, many of them have in-app purchases, and there are a range of challenges that are not dissimilar to some of the problems that we recognise in gambling. Of course, there are many, many gambling games available on mobile devices.

Other organisations across Wales provide information and advice, such as citizens advice bureaux. For example, the Newport CAB is undertaking some work to support gambling-related harm, funded by GambleAware. They are delivering a gambling harm minimisation project in Wales. That aims to tackle gambling-related harm at its root through education and awareness with young people and other vulnerable groups. 

I do want to recognise the point that Mick Antoniw made about our ongoing conversation with the industry and the reality of needing to be socially responsible as far as possible, and that is an unfinished conversation. I suspect that, as we move closer to having some powers in this area, we are more likely to have a more productive conversation with the industry. 

I'm sure that people in this room will be aware that the chief medical officer is leading work on the harms caused by gambling as part of the development of his annual report, and I look forward to seeing his initial recommendations in the new year. I reiterate at this point the offer that has previously been made in answering a previous question, both to Jayne Bryant as the mover of this debate, but also to Jane Hutt and Mick Antoniw as backbenchers who helped to jointly commission this report, to meet with officials who are considering the Welsh Government's response in the new year. Having commissioned the report and taken an obvious interest, I think there'll be a useful discussion to be had with the three of them, and I'll be happy, if Members want to take up the opportunity, to arrange for that to take place. 

It is clear from the contributions today that there is agreement that we need to work and not simply to wait for the problem to escalate, and that work must take place across portfolios within Government, but also with partners outside Government. This is not an issue that one sector can tackle successfully alone. But there is an opportunity to take a leadership role in helping to reduce the number of people who experience problem gambling and those others who are affected by it. A multipartner approach has the potential to reduce the prevalence of problem gambling and the impact it has on the health of the people of Wales and the wider societal impact.

As part of that work, I reiterate again that I'd urge the UK Government to do more to tackle concerns around gambling advertising, to improve consumer protection and to maximise the various options available to address the issue of problem gambling and to protect people from gambling-related harm, including the powers that we could and should have available here in Wales; and I reiterate my commitment to working in partnership with Members in this Chamber and outside to do all that we could and should do here in Wales.  

Fel Llywodraeth, ein nod yw gweithio ar draws portffolios i nodi'r camau y gallwn eu cymryd i leihau nifer yr achosion o gamblo cymhellol a chyfyngu ar ei effaith ar bobl Cymru. Fel y gwyddom, nid yw rheoleiddio a thrwyddedu hapchwarae yn faes sydd wedi'i ddatganoli ar hyn o bryd, ond y flwyddyn nesaf, bydd Deddf Cymru yn rhoi pwerau newydd i Weinidogion Cymru a'r Cynulliad mewn perthynas â pheiriannau hapchwarae ods sefydlog. Fodd bynnag, ni fydd y pwerau newydd ond yn berthnasol i drwyddedau newydd a gyhoeddir o dan Ddeddf Hapchwarae 2005, ac ni fyddant ond yn ymwneud â pheiriannau hapchwarae sy'n caniatáu betiau o £10 neu fwy am un gêm. Mae'r cyfyngiad ynddo'i hun yn siomedig. Ni fyddant yn berthnasol i drwyddedau safleoedd betio sy'n gysylltiedig â thrac. Felly, nid yw hynny'n cynnwys traciau rasio ceffylau neu gŵn, neu unrhyw le arall lle mae ras neu ddigwyddiadau chwaraeon eraill yn digwydd.

Wrth gwrs, mae gamblo ods sefydlog wedi bod yn ffocws i lawer o sylw yn y cyfryngau yn y misoedd diwethaf. Roeddwn yn falch o glywed Jayne Bryant yn cyfeirio at Carolyn Harris a'i gwaith yn y Senedd. Mae Llywodraeth y DU newydd lansio ymgynghoriad ar argymhellion ar gyfer newidiadau i beiriannau hapchwarae a mesurau cyfrifoldeb cymdeithasol, gyda galwadau am fwy o reoleiddio, gan gynnwys lleihau betiau gamblo ods sefydlog i £2. Daw'r ymgynghoriad hwnnw i ben ar 23 Ionawr y flwyddyn nesaf. Yn y cyfamser, rydym yn ystyried opsiynau ynglŷn â sut y gallwn ddefnyddio ein pwerau newydd yn y dyfodol i leihau unrhyw niwed a nodwyd o'r math hwn o hapchwarae, gan ddisgwyl â diddordeb am ganlyniadau terfynol ymgynghoriad Llywodraeth y DU.

Hoffwn nodi'n glir mai barn y Llywodraeth hon yw y dylem gael ein pwerau wedi'u hunioni. Os oes unrhyw beth yn mynd i newid y bensaernïaeth gamblo a'r pwerau sydd ar gael, dylid trosglwyddo'r pwerau hynny i Gymru hefyd, yn hytrach na chael rhaniad artiffisial rhwng y mesurau y gallai'r Llywodraeth hon eu rhoi ar waith a mesurau eraill lle mae'n rhaid i Lywodraeth y DU weithredu, neu ni fydd unrhyw weithredu'n digwydd o gwbl yng Nghymru. Buasai hwnnw'n ganlyniad annymunol iawn i'r ymgynghoriad. Gobeithio y gwelir gweithredu gan Lywodraeth y DU, gan nad yw hwn yn fater gwleidyddiaeth plaid.

Mae Llywodraeth Cymru'n cydnabod yr angen i weithredu yn awr i fynd i'r afael â phenderfynyddion niwed sy'n gysylltiedig â hapchwarae, gyda'r pwerau sydd wedi'u datganoli i ni. Yng Nghymru, mae gennym nifer o ymyriadau a pholisïau ar waith. Mae'r rhain yn cynnwys Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig, sydd eisoes wedi comisiynu adolygiad i edrych ar newidiadau o ran defnydd tir a ganiateir heb fod angen cais cynllunio. Bydd yn ymgynghori ar newidiadau arfaethedig yn y flwyddyn newydd. Bydd yr adolygiad hefyd yn ystyried, yn rhan o hynny, a oes angen newidiadau i atal gorgrynodiad o siopau betio, gan ystyried materion iechyd a'r angen i gynnal bywiogrwydd, hyfywedd ac atyniad canolfannau manwerthu a chanolfannau masnachol sefydledig. Mae hyn yn dychwelyd yn daclus at y pwynt a wnaeth Jane Hutt, pan fyddwch yn meddwl am rai o'n canolfannau lle y ceir crynodiad o'r gweithgaredd hwn eisoes ac rydych yn deall y math o effaith a gaiff ar y gymuned honno, ac nid yn unig fel math o weithgarwch twristiaeth.

Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi comisiynu ymchwil i fapio pob lleoliad hapchwarae ar draws Cymru. Dylai hynny eu helpu i gydblethu â'r gwaith a gomisiynwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet dros gynllunio. Dylai gwaith Iechyd Cyhoeddus Cymru gynnwys map gwres gweledol yn dangos dwysedd lleoliadau hapchwarae yn ddaearyddol, i amlygu ardaloedd lle y ceir crynodiadau o leoliadau hapchwarae. Bydd hynny'n sicr o helpu ein trafodaeth ar y mater hwn ac unrhyw gamau y gallem ddewis eu rhoi ar waith wedyn.

Rydym yn gwybod nad oes unrhyw ymyrraeth feddygol benodol ar gyfer hapchwarae, ond mewn rhai achosion gall ymyriadau seicolegol helpu i ysgogi unigolion i newid eu hymddygiad. Yn 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' rydym wedi cytuno ar gynllun gyda'r GIG i ehangu gwasanaethau therapi seicolegol ar gyfer oedolion a phlant, ac rydym wedi darparu £4 miliwn ychwanegol y flwyddyn i helpu i gyflawni'r cynllun. Er y gall cleifion drafod unrhyw beth gyda'u meddygon teulu, i'r rhai yr effeithir arnynt gan gamblo patholegol neu ddibyniaeth gamblo cymhellol, ceir gwasanaethau eraill y tu allan i'r gwasanaeth iechyd hefyd, fel Gamblers Anonymous neu GamCare, sy'n gallu darparu gwybodaeth a chymorth.

Mae'n werth nodi, o ran yr amrywiaeth o gyfleoedd chwarae sy'n bodoli, mae llawer ohonynt yn cynnwys prynu ar apiau, a cheir ystod o heriau nad ydynt yn annhebyg i rai o'r problemau rydym yn gyfarwydd â hwy mewn perthynas â gamblo. Wrth gwrs, ceir llawer iawn o gemau gamblo ar ddyfeisiau symudol.

Mae sefydliadau eraill ledled Cymru yn darparu gwybodaeth a chyngor, megis canolfannau cyngor ar bopeth. Er enghraifft, mae Cyngor ar Bopeth Casnewydd yn gwneud gwaith ar gefnogi niwed sy'n gysylltiedig â hapchwarae, a ariennir gan GambleAware. Maent yn cyflwyno prosiect lleihau niwed gamblo yng Nghymru. Ei fwriad yw mynd i'r afael â niwed sy'n gysylltiedig â hapchwarae yn y gwraidd drwy addysg a chodi ymwybyddiaeth pobl ifanc a grwpiau eraill sy'n agored i niwed.

Rwyf am gydnabod y pwynt a wnaeth Mick Antoniw ynglŷn â'n sgwrs barhaus gyda'r diwydiant a'r realiti o orfod bod mor gyfrifol â phosibl yn gymdeithasol, ac nid yw'r sgwrs honno wedi gorffen. Wrth inni symud yn agosach at gael rhai pwerau yn y maes hwn, rwy'n tybio ein bod yn fwy tebygol o gael sgwrs fwy cynhyrchiol gyda'r diwydiant.

Rwy'n siŵr y bydd pobl yn yr ystafell hon yn ymwybodol fod y prif swyddog meddygol yn arwain gwaith ar y niwed a achosir gan hapchwarae fel rhan o'r gwaith o ddatblygu ei adroddiad blynyddol, ac edrychaf ymlaen at weld ei argymhellion cychwynnol yn y flwyddyn newydd. Rwyf am ailadrodd ar y pwynt hwn y cynnig a wnaed yn flaenorol wrth ateb cwestiwn blaenorol i Jayne Bryant fel cynigydd y ddadl hon, ond hefyd i Jane Hutt a Mick Antoniw fel aelodau o'r meinciau cefn a helpodd i gomisiynu'r adroddiad hwn ar y cyd, i gyfarfod â swyddogion sy'n ystyried ymateb Llywodraeth Cymru yn y flwyddyn newydd. Ar ôl comisiynu'r adroddiad a'r diddordeb amlwg sydd ganddynt, credaf y bydd trafodaeth ddefnyddiol i'w chael gyda'r tri ohonynt, a phe bai'r Aelodau am fanteisio ar y cyfle, buaswn yn hapus i drefnu i hynny ddigwydd.

Mae'n amlwg o'r cyfraniadau heddiw y ceir cytundeb fod angen inni weithio ac nid aros i'r broblem waethygu, a bod rhaid i'r gwaith ddigwydd ar draws portffolios yn y Llywodraeth, ond hefyd gyda phartneriaid y tu allan i'r Llywodraeth. Nid yw hwn yn fater y gall un sector fynd i'r afael ag ef yn llwyddiannus ar ei ben ei hun. Ond mae cyfle yma i chwarae rôl arweiniol yn helpu i leihau nifer y bobl sy'n dioddef o gamblo cymhellol ac eraill y mae'n effeithio arnynt. Mae gan ddull amlbartner o weithredu botensial i leihau nifer yr achosion o gamblo cymhellol a'i effaith ar iechyd pobl Cymru ac ar y gymdeithas ehangach.

Yn rhan o'r gwaith hwnnw, dywedaf unwaith eto y buaswn yn annog Llywodraeth y DU i wneud mwy i fynd i'r afael â phryderon yn ymwneud â hysbysebu hapchwarae, i wella diogelwch defnyddwyr ac i fanteisio i'r eithaf ar y gwahanol opsiynau sydd ar gael i ymdrin â gamblo cymhellol ac amddiffyn pobl rhag niwed sy'n gysylltiedig â hapchwarae, gan gynnwys y pwerau a allai ac a ddylai fod ar gael yma yng Nghymru; ac ailadroddaf fy ymrwymiad i weithio mewn partneriaeth ag Aelodau yn y Siambr hon a'r tu allan i wneud popeth y gallem ac y dylem ei wneud yma yng Nghymru.

20:05

Thank you very much. That brings today's proceedings to a close. Thank you.

Diolch yn fawr iawn. Dyna ddiwedd y trafodion am heddiw. Diolch.

Daeth y cyfarfod i ben am 20:07.

The meeting ended at 20:07.