Cynulliad Cenedlaethol Cymru

[Torri ar draws.] Roedd hwnnw'n larwm amserol, felly mae'n ein galw i drefn yn y Siambr y prynhawn yma.

Eitem 1 ar ein hagenda y prynhawn yma yw cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, a chwestiwn 1 y prynhawn yma—Siân Gwenllian.

Rydym wedi ailddatgan ein hymrwymiad i wella mynediad ac ansawdd gwasanaethau iechyd meddwl amenedigol yn y gymuned ac ar gyfer gofal cleifion mewnol yn 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl—Cynllun Cyflawni: 2019-22', a gyhoeddwyd ym mis Ionawr.

Mewn cyfarfod diweddar o'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, fe ddywedodd ymgynghorydd seiciatryddol a chyfarwyddydd meddygol iechyd meddwl Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr mae'n debyg ein bod angen tua phedwar gwely mewn uned mamau a babanod yng ngogledd Cymru.

Aeth ymlaen i ddweud bod y bwrdd yn barod i beilota model newydd o ofal.

Beth sy'n glir, beth bynnag ydy'r ffigwr ac a oes angen uned ai peidio, ydy bod angen gweithredu ar frys i ddatblygu darpariaeth unigryw ar gyfer mamau a'u babanod yn y gogledd. Mae pethau wedi cychwyn yn y de, o'r diwedd, efo uned dros dro, ond does dim oll i'w weld yn digwydd o ran mamau'r gogledd, sy'n parhau i orfod mynd yn bell o adref neu'n cael triniaeth ar wardiau seiciatryddol heb eu babanod, neu yn dewis peidio â chael y cymorth angenrheidiol o gwbl. A wnewch chi roi cyfarwyddiadau i'r cyrff perthnasol i ymchwilio i'r opsiynau ar gyfer y gogledd gyda'r nod o greu darpariaeth unigryw, fel nad ydy mamau mewn rhan helaeth o'r wlad yn cael eu gadael ar ôl?

Wel, diolch yn fawr i Siân Gwenllian am y cwestiwn pwysig hwnnw, ac fel mae hi'n dweud, rydym yn gwneud cynnydd yn awr gyda de Cymru, ond yn sicr mae angen inni symud ymlaen gyda'r sefyllfa yng ngogledd Cymru yn awr.

Rydym wedi bod yn cael trafodaethau gyda darparwyr yn Lloegr i drafod opsiynau ar gyfer darpariaeth ar y cyd, ond mae'r cynigion hynny bellach wedi'u gohirio, am fod gwasanaeth yn Lloegr yn edrych ar ddatblygu ei ddarpariaeth ei hun. Mae'n mynd i ailafael yn y trafodaethau yn nes ymlaen eleni, ond nid ydym yn siŵr pryd y bydd hynny'n digwydd. Ond rwy'n gwybod bod Betsi Cadwaladr wedi dweud bod ganddynt ddiddordeb mewn datblygu eu math unigryw eu hunain o wasanaeth. Mae hefyd wedi sôn am wasanaeth i fenywod nad ydynt am fynd i unrhyw welyau o gwbl. Felly, rwy'n credu bod hynny'n sicr yn rhywbeth y gallem edrych arno, oherwydd mae'n bwysig iawn ein bod yn cydnabod, ar adeg mor dyngedfennol, y dylai menywod deimlo eu bod yn gallu cael triniaeth ac y dylent allu ei gael yn agos at adref. Felly, yn sicr, byddwn yn edrych eto ar y pwyntiau hynny.

Wel, cyfeiriwyd at y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ac wrth gwrs, nododd eu hadroddiad 'Iechyd Meddwl Amenedigol yng Nghymru' yn 2017 nad oes gan ogledd Cymru

y niferoedd o enedigaethau sydd eu hangen i gynnal uned mamau a babanod arbenigol, ac roeddent yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymgysylltu'n rhagweithiol â darparwyr yn Lloegr i drafod opsiynau ar gyfer creu uned mamau a babanod yng ngogledd-ddwyrain Cymru a allai wasanaethu poblogaethau o boptu’r ffin.

Derbyniodd y Gweinidog eu hargymhelliad y dylai Llywodraeth Cymru ymgysylltu, fel mater o frys, â GIG Lloegr i drafod opsiynau ar gyfer creu canolfan yng ngogledd-ddwyrain Cymru a allai wasanaethu'r poblogaethau ar y ddwy ochr i'r ffin, gan ddweud 'Rwyf wedi gofyn i Bwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru weithio gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr i ystyried opsiynau yng ngogledd Cymru, gan gynnwys yr argymhelliad hwn.'

Wel, yn ôl fy nghyfrif i, roedd hynny 28-29 mis yn ôl, pan oedd yr argymhelliad yn un brys a dywedodd y Gweinidog ei fod wedi gofyn bryd hynny am i'r gwaith hwnnw fynd rhagddo.

Mae unig gyfeiriad gwefan Betsi Cadwaladr at iechyd meddwl amenedigol yn siarad yn unig am gael eu gwasanaeth iechyd meddwl mor agos at eu cartrefi ag sy'n ymarferol i'r fam a'r baban, ond nid yw'n cyfeirio at y ddarpariaeth iechyd meddwl allweddol honno. Y mis diwethaf yn unig—ac rwyf am orffen yn y fan hon—adroddodd BBC Cymru fod mamau yng Nghymru yn dioddef oherwydd diffyg uned cymorth iechyd meddwl arbenigol i gleifion mewnol ddwy flynedd ar ôl i Lywodraeth Cymru addo datblygu un. Pam rydym yn dal i aros i glywed, ac os yw trafodaethau â Lloegr wedi'u gohirio ar hyn o bryd fel rydych yn nodi—ac rwy'n siŵr eich bod yn nodi hynny—pam na all y model sy'n datblygu yn Lloegr barhau i ddatblygu ar sail drawsffiniol, fel yr argymhellwyd, yn hytrach nag ar sail unigol, gan gydnabod ffin a allai negyddu'r argymhellion yn yr adroddiad pwyllgor hwn?

Diolch i Mark Isherwood am y cwestiynau hynny. Fel y dywedais mewn ymateb i Siân Gwenllian, mae Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru wedi ymgysylltu â darparwyr yn Lloegr i drafod opsiynau ar gyfer creu uned mamau a babanod yng ngogledd-ddwyrain Cymru a allai wasanaethu’r boblogaeth ar y ddwy ochr i’r ffin. Ac rwy'n credu, fel rydych chi wedi cydnabod, fod y trafodaethau hynny bellach wedi dod i ben, oherwydd mae gan y gwasanaethau yn Lloegr fenter darparwyr cydweithredol, sy’n darparu gwasanaethau lleol yn Lloegr, ac maent eisiau gweld sut beth fydd hwnnw cyn iddynt gael unrhyw drafodaethau pellach gyda ni. Felly, dyna'r sefyllfa ar hyn o bryd, ond yn sicr rydym yn bwriadu i'r trafodaethau hynny ailddechrau eleni, ac yn sicr rydym yn mynd i edrych ar unrhyw beth y mae Betsi Cadwaladr ei hun yn ei gynnig. 

Diolch. Ar hyn o bryd rydym yn nodi achosion o'r firws, yn ynysu cleifion, ac yn olrhain unrhyw un sydd wedi bod mewn cysylltiad â hwy. Os yw’r clefyd yn sefydlu yn y DU, bydd angen i ni ystyried mesurau pellach i ohirio cyflymder a maint ei ledaeniad. 

Diolch. Weinidog, a gaf fi ddechrau trwy eich canmol yn bersonol am y modd digynnwrf ac awdurdodol rydych chi wedi arwain ymateb Llywodraeth Cymru i'r achosion o coronafeirws? Ddoe yn y Senedd, Weinidog, fe wnaethoch ddatganiad sydd i’w groesawu yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i ddinasyddion Cymru ar sut y mae cynllun gweithredu coronafeirws yn datblygu. Mae fy etholwyr yn Islwyn wedi croesawu’n fawr eich ymrwymiad i flaenoriaethu camau i awdurdodi cyflenwad o gyfarpar diogelu personol i bob meddygfa ledled Cymru, ac wrth i gyflenwadau o gyfarpar diogelu personol ddechrau cael eu dosbarthu, a yw eich adran yn gallu cynnig amserlenni ar gyfer pan fydd pob practis meddyg teulu yn Islwyn wedi cael y cyfarpar?

Hefyd Weinidog, a allwch ailadrodd y cyngor y byddai Llywodraeth Cymru yn ei roi i drigolion Islwyn sy'n dangos symptomau tebyg i ffliw ynglŷn â mynd i’r gwaith, eu meddygfa a/neu adran damweiniau ac achosion brys? Oherwydd, yn anochel, bydd pobl sy'n poeni bod y feirws arnynt yn gofyn am sylw meddygol, ond hefyd, fel arfer, y cyflyrau anadlol cronig fel asthma neu glefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint, neu'r rheini â feirysau ffliw tymhorol, heintiau ar y frest, niwmonia a chyflyrau anadlol cyffredin eraill. Weinidog, beth yw'r llwybr gorau i’r bobl hyn ei ddilyn er mwyn helpu eu hunain, eu teuluoedd a'r gymuned ehangach? 

Diolch am y cwestiynau. O ran cyfarpar diogelu personol, gwneuthum y penderfyniad a'r cyhoeddiad dros y penwythnos ynghylch cyfarpar diogelu i fynd i ymarfer cyffredinol. Rydym yn disgwyl i hynny gael ei gwblhau o fewn yr wythnos ar draws y wlad, felly, yn Islwyn, yn amlwg, buaswn yn disgwyl y bydd pob practis yn Islwyn yn ei gael o fewn yr amser hwnnw. Os oes unrhyw Aelod yn ymwybodol fod ganddo bractis lleol lle nad yw hynny wedi digwydd, yna buaswn yn falch o glywed am hynny fel y gallwn ei ddatrys. Cyhoeddais ddoe y bydd fferyllfeydd cymunedol hefyd yn cael cyfarpar diogelu personol a bydd y cyflenwadau hynny’n mynd allan cyn diwedd yr wythnos hon. Felly, ar ôl gwneud y penderfyniad, byddwn yn gallu symud yn gyflym, ac rydym yn y sefyllfa ffodus ein bod yn disgwyl y bydd yr holl gyfarpar wedi'i ddosbarthu yng Nghymru ac yn ei le o fewn amserlen fyrrach na Lloegr—yn rhannol oherwydd maint a logisteg. Felly rydym mewn sefyllfa dda o ran hynny. 

Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig ailadrodd y pethau y gall y cyhoedd eu gwneud eu hunain. Y cyngor arferol ynghylch 'ei ddal, ei daflu, ei ddifa', golchi'ch dwylo, ond hefyd y cyngor arferol y byddem yn gofyn i chi ei ddilyn os oes gennych symptomau tebyg i ffliw, i beidio â dod i'r gwaith; peidio â mynd i leoedd lle rydych mewn perygl o’i roi i bobl eraill, a'r canlyniadau sylweddol. Mae hwnnw'n gyngor arferol; nid dim ond yn awr, gyda’r posibilrwydd fod coronafeirws yn cylchredeg, dyna'r cyngor arferol y byddem yn gofyn i bobl ei ddilyn. 

I bobl sy'n pryderu ac eisiau sylw meddygol, mae'n bwysig iawn nad yw pobl yn mynd i'w meddygfa leol nac i ysbyty. Dilynwch y cyngor i ffonio 111. Mae ar gael ledled y wlad, ac yna dylech gael cyngor ac arweiniad ar beth i'w wneud. Os oes angen i chi gael prawf, rydym eisoes wedi gallu profi dros 90 y cant o bobl yn eu cartrefi eu hunain, ond hefyd mae o leiaf 11 o ganolfannau profi gyrru drwodd ledled Cymru. Mae mwy yn cael eu creu gan wahanol fyrddau iechyd, ac mae'r rheini ar gyfer pobl sy'n cael eu cynghori i fynd iddynt. Felly rydym yn gwneud popeth y gallwn ac y dylem ei wneud i gadw pobl gartref lle mae angen iddynt fod, rhoi'r cyngor a'r ddarpariaeth sydd eu hangen arnynt, ac unwaith eto, os bydd y sefyllfa'n newid bydd y Llywodraeth a'n prif swyddog meddygol, ynghyd â Llywodraethau eraill yn y DU, yn glir ynglŷn â'r rheswm dros y newid yn y cyngor a'r hyn y byddwn yn cynghori pobl i'w wneud bryd hynny. Mae'n bwysig iawn i bob un ohonom ysgwyddo ein cyfrifoldeb unigol fel Aelodau etholedig yn yr hyn a wnawn i gadw ein hetholwyr yn ddiogel, a'r hyn y mae ein hetholwyr yn eu tro yn ei wneud i gadw eu hunain, eu teuluoedd a phobl eraill yn ddiogel hefyd.  

Weinidog, gofynnir i ysbytai yn Lloegr gynnal mwy o ymgynghoriadau drwy gyfrwng fideo gyda chleifion er mwyn lleihau'r risg o ledaenu coronafeirws. Mae GIG Lloegr wedi dweud eu bod yn gobeithio y bydd y cam hwn yn lleihau nifer y bobl mewn ysbytai ac yn lleihau'r perygl o'i drosglwyddo. Weinidog, a wnewch chi edrych ar y syniad hwn i weld a fyddai o fudd i gleifion yng Nghymru? A pha fesurau rydych chi'n eu hystyried i ddiogelu cymunedau yn Islwyn ac mewn mannau eraill yng Nghymru?

Yn olaf, fe wyddom oll fod Canghellor y Trysorlys wedi cyhoeddi £20 biliwn o gyllid i fynd i'r afael â coronafeirws, felly faint o arian rydych chi'n gobeithio'i gael yng Nghymru i beidio â chael y clefyd gwirion hwnnw'n dod i'r rhan hon o'r byd? Diolch.

O ran eich pwynt ynglŷn ag ymgynghoriadau o bell fel nad oes angen i bobl fod yn bresennol yn bersonol, mae gennym raglen waith eisoes i wneud yn union hynny drwy'r gwasanaeth iechyd. Er enghraifft, gall llawer o bobl gael cyngor erbyn hyn am gyflyrau iechyd llygaid heb orfod mynd i weld meddyg ymgynghorol. Rydym wedi llwyddo i wella mynediad drwy ddefnyddio ein contractwyr gofal sylfaenol i wneud hynny—mae fferylliaeth ac optometreg yn enghreifftiau gwirioneddol dda o hynny.

Fodd bynnag, mae coronafeirws yn cyflymu'r angen i wneud hynny, er mwyn osgoi cyswllt rhwng pobl lle bo modd. Mae hynny'n egluro pam y cyhoeddais ddoe fy mod wedi penderfynu gweithredu ateb ar gyfer Cymru gyfan yn enwedig mewn gofal sylfaenol a chymunedol, er mwyn caniatáu i fwy o ymgynghoriadau fideo ddigwydd. Rydym hefyd wedi cynyddu ac ymestyn y gwasanaeth 111 fel y gall fod ar draws Cymru gyfan i ymdrin â chyngor a gwybodaeth am coronafeirws.

Bydd yr un peth yn wir ar gyfer y rhannau o ymarfer ysbyty y mae angen iddynt barhau. Ond mewn gwirionedd, o ran y ffordd y bydd ein hysbytai'n gweithio os ceir rhagor o achosion o coronafeirws a'i fod yn dod yn fwy arwyddocaol, ni fydd yn ymwneud cymaint â'r enghraifft a roddais mewn perthynas â gofal llygaid yn digwydd lle caiff delweddau eu cyfnewid a'u hanfon draw; bydd yn ymwneud mwy a mwy â'r ffordd rydym yn defnyddio ein hysbytai ar gyfer y bobl fwyaf sâl a'r angen i gymryd lle gweithgarwch arall, os mai dyna fydd ei angen. Os edrychwch ar yr Eidal fel enghraifft, y cam y maent arno a pha mor ddifrifol ydyw, mae'n senario hollol wahanol ar gyfer y ffordd y mae angen i'r system gofal iechyd weithio. Felly ni ddylai'r un ohonom esgus, os yw coronafeirws yn dod yn broblem fwy arwyddocaol, y gallwn barhau i ddal ati fel arfer.

O ran yr arian y mae'r Canghellor wedi'i gyhoeddi, yn amlwg bûm yn paratoi ar gyfer cwestiynau yma heddiw, ond edrychaf ymlaen gyda diddordeb at fanylion y cyhoeddiadau sydd wedi'u gwneud. Ond yn yr un modd, y pwynt y mae'r Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd wedi'i wneud yw, ni waeth beth fydd y prif gyhoeddiadau heddiw, ymdrinnir â chyllid ar sail angen ar draws y DU i fynd i'r afael â realiti'r effaith y bydd coronafeirws yn ei chael mewn gwirionedd.  

Weinidog, mae etholwyr Islwyn fel llawer o etholwyr eraill—fel fy un i yn Aberafan ac eraill ar draws Cymru—yn pryderu ac yn gofidio'n ddwys ynglŷn â lledaeniad coronafeirws a'r goblygiadau y gallai eu cael i'w teuluoedd. Rwy'n croesawu'n fawr y diweddariadau rydych yn eu rhoi'n gyson i'r Siambr hon ar hynny a'r ffaith eich bod yn ein hysbysu am y cynnydd a'r camau y dylid eu cymryd. Mae hynny i'w groesawu'n fawr.

Rwyf hefyd yn croesawu'r modd y lledaenir y wybodaeth honno i bobl Cymru, cymaint ag sy'n bosibl. Fodd bynnag, pan welwn achosion o coronafeirws—ac yng Nghastell-nedd Port Talbot yn unig, gwelwyd chwech achos, y nifer fwyaf mewn un lle yng Nghymru ar hyn o bryd—a gwelwyd un yng Nghaerdydd, lle nodwyd bod aelod o staff canolfan alwadau Sky yn dioddef o coronafeirws, ac yna gwnaed penderfyniad i wneud gwaith 'glanhau dwfn' ar y safle penodol hwnnw. Fel y cyfryw, mae pobl sy'n clywed am achosion yn eu hardal eu hunain, lle mae eu plant wedi bod yn mynychu ysgol gyda phlant teulu y nodwyd eu bod yn dioddef o coronafeirws efallai, yn gofyn cwestiynau ynglŷn â sut rydym yn sicrhau bod pethau'n ddiogel. Pa drafodaethau a gawsoch gyda chyrff cyhoeddus, gan gynnwys awdurdodau lleol, i sicrhau a thawelu meddyliau teuluoedd a rhieni, pan fydd rhywbeth yn digwydd, fod popeth yn cael ei wneud i sicrhau diogelwch eu teulu yn y lleoliadau hynny ac os oes angen, y bydd gwaith glanhau dwfn yn cael ei wneud os yw'n briodol? Mae'n bwysig fod y negeseuon hynny'n cael eu cyfleu, oherwydd os na chawn y negeseuon hynny a'r cyfathrebu'n iawn, bydd y sibrydion yn dechrau, a dyna un o'r pethau gwaethaf a all ddigwydd mewn sefyllfa fel hon. Mae angen ffeithiau arnom, nid ffuglen. Felly mae'n bwysig ein bod yn cael y cyfathrebu'n iawn.

Rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd yr Aelod ar y diwedd, oherwydd mae'n bwysig iawn ein bod ni i gyd yn ymddwyn yn gyfrifol ac yn darparu gwybodaeth o ffynonellau y gallwn ymddiried ynddynt i'n hetholwyr. Felly dyna'r wybodaeth y mae Llywodraethau'r DU yn ei darparu, gan gynnwys ar wefan Llywodraeth Cymru, lle mae gennym ganllawiau clir ar gyfer ysgolion, a'n harweiniad yw y dylai ysgolion aros ar agor. Ni cheir sylfaen dystiolaeth dros gau ysgolion yn awr, ac mae her yma ynglŷn â chanfyddiad rhai pobl y dylai'r Llywodraeth weithredu a gwneud pethau fel cau ysgolion er bod yr holl dystiolaeth sydd ar gael i ni yn awr yn dweud na fyddai’n effeithiol naill ai o ran oedi’r achosion o coronafeirws, neu yn wir o ran lleihau nifer y marwolaethau posibl. A phe bai'n briodol, gallai fod yn briodol yn nes ymlaen, ond nid yw'n briodol o gwbl yn awr. A'r enghraifft rwyf wedi'i rhoi yw: mae'n ymwneud â mwy na gwyddoniaeth yn unig, ynglŷn â'r perygl o ail ymchwydd yn nifer yr achosion, lle gallai fod gennych gyfraddau marwolaeth uwch; mae yna her go iawn, os ydych chi'n cau ysgolion, pwy sy'n gofalu amdanynt? Mae'n tynnu pobl allan o'r gweithle. Neu os oes gan bobl rywun i ofalu am y plentyn hwnnw, mae'n annhebygol o fod yn ofal plant cofrestredig; gofal am blant gan berthnasau ydyw yn aml, a neiniau a theidiau yn aml, perthnasau hŷn, a phobl sydd yn y categori risg uchaf. Felly, mae angen i ni ddilyn y wyddoniaeth; mae angen i ni ddilyn y dystiolaeth, ac ailadrodd y ffynonellau gwybodaeth dibynadwy hynny. 

Ac mae eich pwynt am lywodraeth leol wedi'i wneud yn dda. Felly, yn y cynllunio rydym eisoes yn ei wneud, rydym yn bendant yn siarad â llywodraeth leol. Cyfarwyddais aelodau cabinet sydd â chyfrifoldebau gofal cymdeithasol o bob rhan o Gymru ddydd Llun ynglŷn â rhai o'r heriau y mae angen iddynt gynllunio ar eu cyfer. Rwy'n siarad ag arweinwyr llywodraeth leol ar draws pob rhan o Gymru, a phob plaid, i gyd gyda'i gilydd ar yr un pryd, yfory hefyd. Felly, rydym yn sicrhau ein bod ni'n cael sgyrsiau uniongyrchol gyda llywodraeth leol i fod yn barod. Ac i ailadrodd o ddifrif nad ydym yn mynd i wneud dewisiadau i beryglu iechyd y cyhoedd; rydym yn mynd i wneud dewisiadau ar sail tystiolaeth, a'r cyngor gwyddonol gorau sydd ar gael, a byddwn yn parhau i'w wneud ac yn bod yn agored gyda'r cyhoedd ynglŷn â'r hyn rydym yn dewis ei wneud a'r cyngor rydym yn ei roi iddynt ar sut rydym am iddynt hwy ymddwyn hefyd. 

Trown yn awr at gwestiynau'r llefarwyr, a'r cyntaf y prynhawn yma yw llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rhai cwestiynau i ddechrau ar baratoadau ar gyfer cynnydd yn nifer yr achosion, ac mae'n bwysig rhoi'r paratoadau hynny ar waith. Gwyddom o brofiad rhyngwladol y gallai capasiti gofal critigol ddod yn bwysig tu hwnt yma. Rwyf wedi bod yn edrych ar ffigurau heddiw sy'n dangos bod nifer y gwelyau gofal critigol fesul 100,000 o bobl yn y DU yn isel, o'u cymharu â safonau byd-eang, ac yng Nghymru, mae'n sicr yn llawer is nag yn Lloegr. Gofynnodd Adam Price a minnau ddoe beth sydd wedi'i wneud i sicrhau ein bod yn cynyddu capasiti. Nid wyf yn siŵr a gawsom yr atebion roeddem eu heisiau ddoe, felly gofynnaf eto: beth sy'n cael ei wneud yn awr i sicrhau bod y capasiti yn cael ei gynyddu cymaint â phosibl, gan nad yw'r capasiti cyfredol yn mynd i fod yn ddigon? Rwy'n derbyn y gallai fod natur wahanol i'r math o gapasiti y bydd ei angen arnom o'i gymharu ag adegau arferol, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i ni gael disgrifiad gan y Llywodraeth o'r hyn sy'n cael ei wneud i sicrhau ein bod yn cynyddu capasiti yn y maes tra phwysig hwn.  

Rwy'n cydnabod y pwynt ehangach sy'n cael ei wneud. Mae lefelau cymharol capasiti gofal critigol ledled y DU yn is na gwledydd Ewropeaidd eraill; mae hynny'n wir. Nid wyf yn credu mai nawr yw'r adeg i geisio mynd i mewn i’r cyllid neu’r heriau eraill a allai fod gennym mewn cyfnod arferol o wleidyddiaeth; mae a wnelo â’r hyn y gallwn ei wneud yn awr i wella'r capasiti sydd gennym, ar gyfer yr hyn y disgwyliwn iddo fod yn fewnlif o bobl sâl iawn i'n gwasanaeth iechyd ac sydd angen gofal. Ac felly, rydym eisoes yn cynllunio’r hyn sy’n bosibl, o ran y staff sydd gennym, y staff y mae angen inni eu gwarchod, o ran eu lles, oherwydd os gwelwn absenoldebau sylweddol ar draws yr economi a gwasanaethau cyhoeddus, bydd hynny’n effeithio ar y gwasanaeth iechyd hefyd. Mae angen i ni feddwl yn ogystal am beth arall sy'n bosibl, hyd yn oed os nad dyna'r hyn rydym yn ei gydnabod ar hyn o bryd fel gofal critigol yn y ffordd rydym yn ei ddarparu, a beth y mae hynny'n ei olygu o ran adleoli staff. Mae hynny hefyd yn golygu diffodd gweithgaredd arall yn y gwasanaeth iechyd. Felly, nid mater syml o fflicio switsh yw hyn a’n bod yn dyblu ein capasiti yn awtomatig; mae'n ymwneud mewn gwirionedd â faint y gallwn ei newid o fewn y gwasanaeth; i ba raddau y gallwn adleoli staff, ac yna, yr hyn a wnawn i ddiwallu'r anghenion gofal iechyd eraill hynny gystal ag y gallwn. Ac fel y dywedais, gallai hynny olygu trin pobl yn eu cartref eu hunain dros yr wythnosau neu'r misoedd nesaf, pan fyddem ni heddiw yn disgwyl iddynt gael eu derbyn i ysbyty. 

Nawr, nid wyf mewn sefyllfa i rannu cynlluniau uniongyrchol a manwl. Rwy'n gweithio trwy fanylion y cynlluniau hynny a'r cyfarwyddiadau y bydd angen inni eu rhoi i'r gwasanaeth iechyd ynglŷn â beth fyddai’r cynlluniau hynny. Rydym wedi gweithio drwyddynt. Cyfarfûm â chyfarwyddwyr meddygol o bob rhan o Gymru ddydd Gwener diwethaf. Cyfarfûm â cholegau brenhinol o bob rhan o Gymru yr wythnos diwethaf hefyd, ac felly, rydym yn fwriadol yn dod â'r pobl a ddylai fod yno at ei gilydd i wneud y dewisiadau hynny. Cyn gynted ag y bydd gennym benderfyniad i'w wneud, gyda'r cynllun i fynd gydag ef, byddwn yn rhannu'r wybodaeth honno wrth gwrs. Ac yn y modd rwyf eisoes wedi briffio llefarydd iechyd y Ceidwadwyr yn ogystal â llefarydd iechyd Plaid Cymru, rydym am barhau i egluro beth yw'r cynlluniau hynny, a'u manylion, a gallu rhannu gwybodaeth ar sail y gellir ymddiried ynddi, yn ogystal â gallu darparu gwybodaeth gyhoeddus i bawb ei gweld a'i chlywed. A bydd hynny, wrth gwrs, yn cynnwys aelodau'r pwyllgor iechyd, yn ogystal â'r holl Aelodau ar draws y Siambr hon. Rwy'n sicr yn disgwyl gwneud datganiadau wythnosol am y sefyllfa mewn perthynas â coronafeirws yn y dyfodol agos.

Bydd angen capasiti mewn meysydd eraill hefyd, islaw gofal critigol. Ofnaf y bydd colli ysbytai cymunedol yn rhywbeth y byddwn yn ei ddifaru, i ryw raddau, yn y misoedd i ddod. Efallai y bydd angen inni adeiladu capasiti ar gyfer ynysu, er enghraifft, a gallaf gyfleu ichi'r cynnig a wnaeth un perchennog gwesty, er enghraifft, a oedd yn cynnig gwesty i'w ddefnyddio, fel rhywle lle gellir ynysu pobl o bosibl. A oes cynlluniau i greu'r math hwnnw o gapasiti o fewn y system—gan droi efallai at westai, neu leoliadau eraill, neu hyd yn oed at y fyddin hefyd. Oherwydd ceir capasiti y gellir ei adeiladu o fewn y fyddin pan ddaw'n fater o ynysu.

Rydym yn ystyried pob opsiwn. Ac mae hynny'n rhan o'n gwaith cynllunio ar gyfer pandemig ffliw sy'n cael ei ddwysáu; mae hefyd yn rhan o'r hyn y mae fforymau lleol Cymru gydnerth yn edrych arno, i ystyried yr hyn sy'n digwydd ym mhob un o'r pedair ardal. Ac mae hynny'n cynnwys nid yn unig gwasanaethau cyhoeddus datganoledig, mae'n cynnwys, wrth gwrs, y cysylltiadau rheolaidd sydd gennym gyda gwasanaethau sydd heb eu datganoli. Felly, er enghraifft, mae'r heddlu'n ymwneud â phob un o'n pedwar fforwm lleol Cymru gydnerth fel mater o drefn, o ran yr ymateb cynllunio a darparu ar gyfer argyfwng. Rydym hefyd, wrth gwrs, yn ystyried y rôl bosibl y gallai fod gan y fyddin i'w chwarae. Ond mae'n dod yn ôl at ba rôl sydd ei hangen, a phwy sydd yn y sefyllfa orau i gyflawni hynny. Felly nid oes dim yn cael ei ddiystyru—yn sicr—o ran y ddarpariaeth sydd gennym, ac fel y dywedais yn fy ateb i'ch cwestiwn cyntaf, y modd y mae hynny'n diwallu'r angen rydym yn disgwyl ei weld yn dod drwy'r gwasanaeth iechyd a gwasanaethau cyhoeddus eraill, a lle yw'r mannau cywir i geisio cynyddu capasiti, ac yn yr un modd, y gweithgareddau y byddwn yn cydnabod y bydd angen eu hoedi a'u gohirio am gyfnod o amser, ac mae hynny, wrth gwrs, yn dibynnu ar hyd a difrifoldeb y sefyllfa.

A chasgliad byr o gwestiynau i orffen. Gwyddom fod yr Eidal wedi cyrraedd man lle roedd angen, neu lle teimlent fod angen gosod cyfyngiadau ar symud ledled y wlad. Buaswn yn gwerthfawrogi syniad yn unig o'r mathau o gynlluniau sy'n cael eu rhoi ar waith, i gychwyn efallai, ar gyfer cyfyngiadau lleol ar symud, a pha baratoadau sy'n cael eu gwneud ar gyfer hynny.

Yn ail, ar 111, a'r brysbennu galwadau ffôn sy'n digwydd ar hyn o bryd. Rwyf wedi cysylltu â'ch swyddfa heddiw gyda phryder penodol ynglŷn â rhieni un o fy etholwyr sydd wedi dychwelyd oddi ar fordaith, ac sydd wedi cysylltu â'r ganolfan brysbennu galwadau ffôn—fel y cawsant eu cyfarwyddo i wneud—a chael gwybod, 'Na, nid ydych chi mewn categori risg.' Mae eraill a oedd ar yr un fordaith, yn ôl yr hyn a ddywedwyd wrthyf, wedi cael diagnosis ers hynny o COVID-19. Felly, gallwch ddychmygu pryder fy etholwr a'i rhieni. Nid yw'n gallu ymweld â'i rhieni, oherwydd ei bod yn dioddef o niwmonia ei hun. Felly, unwaith eto, mae'n bortread o'r problemau ehangach yma. Felly sut y gallwn fod yn siŵr nad yw'r system brysbennu galwadau ffôn yn methu nodi pobl a ddylai fod mewn categori risg uwch? Roedd y bobl hyn wedi dweud, 'Gwrandewch, rydym yn credu ein bod mewn categori risg', a dywedwyd wrthynt nad oeddent, ac maent yn credu yn awr y dylent gael profion. Fe arhosaf am ymateb gan eich swyddfa ar hynny.

Ond hefyd, rydym yn dal i glywed gan bobl sy'n dweud eu bod wedi ceisio cysylltu ag 111, ac maent, er enghraifft, wedi cael eu tywys i wefan, sy'n dweud wrthynt, 'Nid oes gwasanaeth 111 ar gael yn eich ardal chi.' A wnewch chi gasglu data ar y defnydd o 111, methiant i gysylltu ag 111, a faint o bobl sy'n ceisio defnyddio'r gwasanaethau—fel y dylent allu gwneud—sydd naill ai'n methu mynd drwodd, neu'n cael eu gyrru i wefannau eraill nad ydynt yn gallu eu helpu o gwbl?

Mae yna gwestiynau ymarferol, real yn y fan honno, ac rwy'n falch fod yr Aelod wedi llwyddo i godi rhai o'r rheini gyda fy swyddfa yn gynharach heddiw. Ac fe fuaswn i'n annog unrhyw Aelodau eraill, o unrhyw blaid, sydd â phrofiad tebyg gydag etholwyr, lle nad ydynt yn siŵr am y cyngor y maent yn ei gael, neu eu bod wedi cael eu cyfeirio at y rhan anghywir o'r system, i godi'r rheini gyda fy swyddfa. Oherwydd rwyf am wneud yn siŵr eu bod yn cael eu datrys yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach, oherwydd mae'n bosibl iawn y gwelwn fwy o ddefnydd o'r gwasanaethau hynny yn yr wythnosau nesaf. Mae rhywfaint o hynny wedi digwydd am fod pobl wedi cael eu cyfeirio ac wedi mynd i'r gwasanaeth 111 anghywir—felly, y gwasanaeth 111 yn Lloegr, lle mae'n dweud nad yw ar gael yn eich ardal chi. Felly, mae'r gwasanaeth cyngor dros y ffôn 111 ar gael ym mhob rhan o Gymru. Mae gwiriwr symptomau ar gael ar wefan Galw Iechyd Cymru. Rydym am geisio sicrhau bod pobl yn defnyddio'r gwasanaeth rydym wedi'i sefydlu a'i greu ac am leihau'r risg y bydd pobl yn mynd i wasanaeth gwahanol dros y ffin nad yw'n eu cyfeirio at y llwybr cywir o bosibl i gael eu cymorth a'u cyngor. Ond nid wyf am golli golwg ar y profiad sydd gan bobl o ddefnyddio'r gwasanaeth 111, ac fel y dywedaf, rwy'n ailadrodd wrthynt y buaswn yn gofyn i Aelodau o bob ochr gysylltu â mi os ydynt wedi clywed am y math o brofiad rydych wedi'i ddisgrifio.

Ar y pwynt ynglŷn â sut a phryd y dylid cynnal profion, mae'n dod yn ôl at bobl yn dilyn y cyngor a'r arweiniad a roddir iddynt. Ond rwyf wedi gofyn eto am i hyn gael ei egluro, oherwydd rydym wedi gweld rhai achosion amlwg o bobl sydd, er enghraifft, ar longau mordeithio yn dod yn ôl, beth sy'n digwydd iddynt hwy, os yw pobl yn cael symptomau pan fyddant yn dychwelyd, ac i fod yn glir, fod y cyngor yn gyson ac nad yw'n ddryslyd i aelodau'r cyhoedd. Felly, rwy'n manteisio ar y cyfle i wneud hynny, a byddaf yn gallu ailadrodd hynny gyda'r wybodaeth reolaidd y mae Iechyd Cyhoeddus Cymru yn ei darparu a byddaf hefyd yn sicrhau bod y cyngor hwnnw'n cael ei ddosbarthu'n benodol i'r Aelodau.

Ond o ran y mathau o bethau a allai ddigwydd, neu y gallai fod eu hangen, rwy'n credu bod gofyn i ni edrych ar yr amgylchiadau ym mhob gwlad. Gallwn ddysgu, wrth gwrs, o brofiad gwahanol wledydd. A'r Eidal, maent yn wlad Ewropeaidd y mae gennym gysylltiadau â hi, gyda system gofal iechyd fodern a datblygedig. Mae cyffelybiaethau yno inni edrych arnynt. O ddifrif, mae rhai gwahaniaethau, serch hynny. Mae ganddynt boblogaeth hŷn na Chymru hefyd, a allai esbonio rhai o'r heriau a'r niferoedd sydd ganddynt. Ond yn sicr mae'r profiad yno o ran eu bod yn gweld eu gwasanaeth iechyd yn cael ei lethu bellach i bob pwrpas, wel, rhan o'r daith honno yw pa mor gynnar a phryd y byddwn yn gweithredu, gan fod yr amseru'n bwysig iawn, a dyna'r cyngor a gafwyd gan ein cynghorwyr gwyddonol ein hunain i bob un o bedair Llywodraeth y DU ac yn wir ein pedwar prif swyddog meddygol.

Y perygl yw, os byddwn yn gweithredu'n rhy gynnar, dyna'r pwynt a wnaeth y Prif Weinidog ddoe am lefel y gydymffurfiaeth os byddwn yn gofyn i bobl weithredu eto. Mae perygl hefyd y byddwn yn gostwng nifer yr achosion o'r coronafeirws pan fydd y clefyd ar ei waethaf a'n bod yn cael ail ymchwydd yn nes ymlaen, yn hytrach na'i fod yn fesur cwbl effeithiol. Hefyd, os byddwn yn ei amseru'n rhy hwyr, mae perygl o godi pais ar ôl piso i bob pwrpas, oherwydd mae'r Eidal bellach mewn sefyllfa lle mae'n edrych yn debyg fod trosglwyddo cymunedol sylweddol yn digwydd. Ac nid yw ein cyngor gwyddonol yn awgrymu bod gweithredu mesurau sy'n cyfyngu'n fawr yn gam effeithiol ar y pwynt hwnnw.

A daw yn ôl at yr anhawster y mae'n rhaid i Weinidogion ei wrthsefyll a'i gydnabod wrth wneud dewisiadau a chynghori'r cyhoedd, mewn perthynas â dilyn y dystiolaeth a'r cyngor gwyddonol gorau ynghylch yr hyn y dylem ei wneud a'r dewisiadau sydd ar gael i Weinidogion, yn hytrach na cheisio cael rhywbeth a allai, o safbwynt cyfathrebu, ymddangos fel pe baem yn gwneud dewisiadau mawr ac anodd a dangos pa mor ddifrifol rydym yn ei gylch, ond efallai nad dyna'r peth cywir i'w wneud o ran lleihau nifer yr achosion o coronafeirws ar eu gwaethaf er mwyn caniatáu i wasanaethau wella ac ymdopi, ond yn yr un modd o ran sicrhau ein bod yn datrys ac yn lleihau, cyn belled ag y bo modd, y nifer bosibl o farwolaethau yn sgil yr achosion o coronafeirws.

Ac ni fuaswn am fod mewn sefyllfa lle rwyf wedi rhoi cyfres o gamau ar waith a allai ymddangos fel pe baem yn gwneud rhywbeth sy'n mynd i'r afael â'r sefyllfa o safbwynt y cyhoedd, a darganfod wedyn mai dyna oedd y dewis anghywir ac y gallai ein cyfradd farwolaethau fod yn uwch ar ei ddiwedd, ac nid yw hwnnw'n ddewis y credaf y gallwn fyw gydag ef.  

Llefarydd y Ceidwadwyr, Janet Finch-Saunders. 

Diolch, Lywydd. Wrth gwrs, bydd llefarwyr yn craffu arnoch ac yn eich herio, Weinidog, ac rwyf wedi gwneud fy nghyfran deg o hynny dros y blynyddoedd diwethaf. Ond hoffwn gofnodi fy niolch i chi, fel ein Gweinidog iechyd, am y gwaith caled, yn amlwg, sy'n digwydd y tu ôl i'r llenni a'r cynlluniau rydych yn eu rhoi ar waith a hefyd am roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni, fel Aelodau, a rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r cyhoedd. Roeddwn yn teimlo y dylid cofnodi hynny, diolch.

Nawr, mae coronafeirws yn fwyaf sylweddol ymysg pobl hŷn a phobl y mae eu systemau imiwnedd eisoes dan fygythiad. Mae niferoedd mwy o'r bobl hyn i'w cael mewn gofal preswyl, cartrefi nyrsio a lleoliadau gofal cartref. Mae difrifoldeb y bygythiad yn glir wrth ystyried y cartref gofal ger Seattle, lle bu mwy na dwsin o farwolaethau ac mae holl breswylwyr y cartref bellach wedi'u hynysu yn eu hystafelloedd.

Yr wythnos diwethaf, dywedodd y Prif Weinidog y byddai Llywodraeth Cymru yn gwneud mwy i ddarparu cyngor i'r sector gofal cymdeithasol. Mae preswylwyr cartrefi gofal yn poeni, mae darparwyr cartrefi gofal a'r rhai sy'n darparu gofal cartref yn poeni. Mae sôn am gyhoeddi canllawiau, annog ffrindiau a pherthnasau i beidio ag ymweld â phobl mewn cartrefi gofal nes bod y risg o ddal y clefyd yn haws ei thrin. Pa gamau y byddwch yn eu cymryd i gefnogi preswylwyr cartrefi gofal a lleihau'r perygl eu bod yn dal y feirws?

Diolch i Janet Finch-Saunders am y cwestiwn hwnnw ac mae'n llygad ei lle fod pobl hŷn, a phobl hŷn sydd ag anghenion iechyd cymhleth, mewn mwy o berygl o lawer. Ac felly rydym am wneud popeth yn ein gallu i'w diogelu cymaint â phosibl, ac rydym yn gweithio'n galed iawn i wneud hynny. Mae'r cyfarwyddwr gwasanaethau cymdeithasol ac integreiddio yn arwain y blaen yn Llywodraeth Cymru. Rydym yn cydweithio'n agos iawn â'r awdurdodau lleol, sy'n amlwg yn agos iawn at y sector gofal, ac rydym wedi penodi cyfarwyddwr arweiniol i edrych ar y pwnc hwn. Daw'r cyfarwyddwr arweiniol o Bowys. Rydym wedi sefydlu gweithgor sy'n edrych ar yr holl fathau o faterion y mae'n eu codi. Mae canllawiau eisoes wedi'u cyhoeddi i'r sector gofal cymdeithasol. Mae'n ganllaw ar y cyd â Lloegr. Felly, yr un yw'r canllawiau, ond rydym yn bwriadu llunio set arall o ganllawiau, a gwneir hynny gan weithgor gyda'r holl bobl sy'n gysylltiedig.

Diolch. Mae un o bob 17 oedolyn yng Nghymru yn gweithio yn y sector gofal cymdeithasol. Mae Cymdeithas Gofal Cartref y Deyrnas Unedig wedi cynghori ei bod yn bwysig i weithwyr cymdeithasol ddeall y gallai ymweliadau cartref gymryd llawer mwy o amser na'r hyn a ddisgwylir fel arfer wrth ymdrin â phobl sy'n sâl, ac mae'n rhybuddio y gallai'r sefyllfa fod yn eithriadol o ddifrifol, yn enwedig o ran cael digon o staff i gefnogi pobl hŷn a phobl anabl mewn lleoliadau cymunedol.

Yn yr un modd, cefais neges e-bost sy'n tynnu sylw at bryderon y gallai un gweithiwr gofal cartref heintiedig gario'r feirws yn ddiarwybod i gartrefi niferoedd lawer o drigolion hŷn agored i niwed. Felly, a wnewch chi egluro pa gamau rydych yn eu cymryd i gynorthwyo ein gweithwyr gofal i leihau'r risg o ddal y feirws? Pa fesurau brys a gaiff eu cymryd i amddiffyn unigolion sy'n agored i niwed sy'n cael ymweliadau cartref, a nodi pa gymorth a roddir i ddarparwyr gofal cymdeithasol i'w helpu i ddod o hyd i staff amgen, os bydd yn rhaid i rai gweithwyr hunanynysu? A chwestiwn sydd gennyf yw: a yw'r 15 achos o coronafeirws a nodwyd yng Nghymru wedi'u dynodi fel rhai COVID-19? [Torri ar draws.] Wel, mae coronafeirws yn cynnwys—.

Rwy'n credu eu bod, i ateb y cwestiwn olaf hwnnw.

Os edrychwch ar y sector gofal cymdeithasol, mae amrywiaeth eang o faterion yn codi: mae yna bobl sy'n byw mewn gofal preswyl neu mewn cartrefi nyrsio; mae yna bobl sy'n cael gofal yn y cartref, ac yna ceir staff sy'n mynd i mewn, fel y nododd Janet Finch-Saunders. Ac mae'n amlwg yn hanfodol ein bod yn mynd i'r afael â'r holl faterion hynny, am yr hyn sydd i ddigwydd os bydd unrhyw un o'r grwpiau hynny'n cael ei heintio a sut rydym yn ymdrin â'r sefyllfa. Felly, am y rheswm hwnnw, rydym wedi sefydlu grŵp cynllunio ac ymateb gofal cymdeithasol, sy'n cynnwys llywodraeth leol—oherwydd, fel y dywedais, rydym yn gweithio'n agos iawn gyda llywodraeth leol—mae'n cynnwys Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, oherwydd mae'n gwbl hanfodol, rwy'n credu, ein bod yn gweithio'n agos iawn gyda'r trydydd sector i fynd i'r afael â'r holl faterion hyn, oherwydd efallai fod y trydydd sector yn agos iawn at rai o'r cymunedau rydym yn sôn amdanynt, ond hefyd mae gan y trydydd sector lawer o wirfoddolwyr sy'n gweithio yno ac a fyddai'n fodlon ein helpu yn y sefyllfa hon, rwy'n siŵr, os yw'n gwaethygu. Mae hefyd yn cynnwys Fforwm Gofal Cymru, sydd, unwaith eto, yn gorff pwysig iawn i weithio gydag ef. Felly, rydym yn gweithio gyda'r holl gyrff hynny a'r hyn rydym am ei wneud yw cyflwyno set arall o ganllawiau a fydd yn rhoi sylw i'r materion pwysig iawn y mae wedi'u codi.

Diolch. Rwy'n credu bod fy nghwestiwn nesaf wedi'i gyfeirio'n fwy at y Gweinidog iechyd. Yn anffodus, mae rheswm da dros boeni hefyd am staff iechyd rheng flaen. Rwyf wedi derbyn gohebiaeth gan ymarferydd cyffredinol yng Nghymru sydd wedi tynnu sylw at ddiffyg cyfarpar diogelu personol a mygydau ar gyfer staff rheng flaen, ond hefyd ar gyfer pobl fel derbynyddion, nyrsys a staff cynnal a chadw. Mae wedi esbonio'n gywir nad oes digon ohonynt i allu hunanynysu, os yw'n bosibl eu bod wedi'u heintio, a dal i ymdopi â maint y pwysau ar ein gwasanaeth iechyd. Pa gamau brys a gymerir i sicrhau bod pob aelod o staff rheng flaen yn derbyn ac yn defnyddio'r cyfarpar diogelu personol yn ôl y cyfarwyddyd?

Wel, rwy'n credu bod y Gweinidog iechyd, yn ei ymateb yn gynharach, wedi dweud bod y rhain yn mynd i gael eu darparu. Ac yn sicr mae hwn yn fater rydym wedi'i drafod yn y Llywodraeth, ond mae'n amlwg yn bwynt pwysig iawn ac rydym yn gyfan gwbl o ddifrif yn ei gylch.

Llefarydd Plaid Brexit, Caroline Jones.

Diolch, Lywydd. Weinidog, dywedodd Dr Andrew Goodall wrth y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ddydd Llun ei fod yn siomedig iawn fod gan dri o saith bwrdd iechyd lleol Cymru ddiffyg o filiynau o bunnoedd. A ydych yn rhannu ei siom fod Betsi Cadwaladr, Hywel Dda a Bae Abertawe yn rhagweld diffyg cyfunol o dros £92 miliwn ar gyfer 2019 i 2020? Rhagwelir y bydd bwrdd Betsi Cadwaladr £41 miliwn yn y coch; Hywel Dda heb fod ymhell ar ei ôl gyda diffyg o £35 miliwn. Bydd gan fy mwrdd iechyd i, Bae Abertawe, £16.3 miliwn o ddiffyg, ac mae hynny'n ddigon i gyflogi tua 465 o radiograffwyr. Weinidog, pam y gall rhai byrddau iechyd fantoli'r cyllidebau a bod eraill yn cael diffygion enfawr?

Wel, mae'r problemau'n wahanol mewn gwahanol fyrddau iechyd, ac wrth gwrs rwy'n siomedig, nid yn unig ynglŷn â'r methiant i gyrraedd y targed, ond am raddau'r methiant hwnnw rhwng gwahanol fyrddau iechyd eu hunain. Yn Hywel Dda, fe fyddwch yn gwybod ein bod wedi cael cyfres o ymyriadau ac adroddiadau ynghylch eu heriau a'r cyfleoedd iddynt wella. Fodd bynnag, dylid dweud, o ran perfformiad, fod Hywel Dda wedi gwneud gwelliannau gwirioneddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Felly, maent mewn gwell sefyllfa o ran perfformiad, ond yn Betsi Cadwaladr nid ydynt wedi cael y gafael a'r rheolaeth angenrheidiol ar berfformiad a chyllid. Felly, er bod bwrdd iechyd Hywel Dda yn gallu rhoi eu ffigurau perfformiad mewn ffordd gadarnhaol, nid yw'r un peth yn wir yng ngogledd Cymru, ac fe sylwch nad yw'r ddau gyfarwyddwr cyllid blaenorol yn eu swyddi mwyach. Mae yna gyfarwyddwr adfer sy'n cael effaith ar y ddisgyblaeth ariannol yn y sefydliad, ac wrth gwrs, erbyn hyn ceir prif weithredwr dros dro yn dilyn y newid yn yr arweinyddiaeth. Ac o ran Bae Abertawe, caiff y siom ei leddfu gan rywfaint o optimistiaeth, yn seiliedig yn y gwirionedd am y dyfodol, ac unwaith eto, y rhestr o gyfleoedd sydd ganddynt i wella'r sefyllfa ariannol.

Credaf fod angen i mi nodi ar lefel gyffredinol, os yw coronafeirws mor sylweddol ag y credwn ei fod, bydd y ffordd arferol o weithredu'r gwasanaeth iechyd yn newid yn sylweddol. Felly, bydd yn rhaid newid y ffordd arferol o ddwyn sefydliadau i gyfrif o fewn y Llywodraeth ac yn y lle hwn. Ni allaf ddisgwyl i'r gwasanaeth iechyd ymddwyn mewn ffordd wahanol iawn a blaenoriaethu niferoedd sylweddol o bobl sy'n wirioneddol sâl a ddaw drwy'r drysau, os wyf fi wedyn yn dweud hefyd, 'Rwyf am ichi beidio â cholli unrhyw fath o gynnydd mewn perthynas ag amseroedd rhwng atgyfeirio a thriniaeth, ac rwyf am i chi geisio gwneud yn siŵr fod arian yn cael ei wario mewn ffordd benodol.' Nawr, bydd rhai pwyntiau am ddisgyblaeth ariannol a chyfleoedd i arbed arian a fydd yn dal i fodoli mewn ffordd nad yw'n niweidio'r gwasanaeth, ond bydd angen gwirio'r hyn a fydd yn digwydd mewn gwirionedd, ac os cawn nifer sylweddol o achosion, beth fydd y canlyniadau mwy hirdymor ar adnoddau, yr addewidion cyffredinol y mae'r Canghellor wedi'u gwneud am yr angen i'r GIG gael unrhyw adnoddau y mae eu hangen, a beth y mae hynny'n ei olygu o safbwynt perfformiad ehangach i'r gwasanaeth iechyd geisio ei adfer a dal i fyny ag ef wedyn.

Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Weinidog. Wrth gwrs, mae'n rhaid i bob un ohonom fyw o fewn ein modd, ond ni allwn dorri cyllid i fyrddau iechyd heb effeithio ar ofal cleifion. Cymerwch y gronfa feddyginiaethau newydd, er enghraifft: mae Llywodraeth Cymru yn ariannu triniaethau newydd am y 12 mis cyntaf, ac yna mae'n rhaid i fyrddau iechyd ddod o hyd i arian ar gyfer blynyddoedd i ddod. Felly, pa asesiad a wnaethoch o'r effaith y mae hyn yn ei chael ar gyllid byrddau iechyd lleol? Ac mae'n rhaid i ni hefyd roi cyfrif am y pethau y gwyddom nad ydym yn eu gwybod, fel rydych eisoes wedi'i ddweud—y coronafeirws. Ond hefyd, er enghraifft, yr effaith a gaiff pwysau'r gaeaf ar wasanaethau drwy weddill y flwyddyn. Ac eleni, mae gennym yr elfen ychwanegol nad ydym yn gwybod beth fydd yr effaith a gaiff COVID-19 ar wasanaethau sydd wedi'u cynllunio a gwasanaethau heb eu trefnu. Felly, Weinidog, pa mor wydn yw cyllid y GIG, a pha gamau y mae eich Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau nad yw pwysau ariannol yn effeithio ar ganlyniadau i gleifion? Diolch.

Wel, rwy'n credu bod pwynt ehangach yma ynglŷn â gwelliant ariannol ar draws y gwasanaeth iechyd yn y tair neu bedair blynedd diwethaf. Gwneuthum ddewis penodol, wrth ymgymryd â rôl y Cabinet, y byddwn yn sicrhau tra byddwn yn gwneud yn siŵr fod y biliau'n cael eu talu—fel nad yw gofal cleifion yn cael ei beryglu, ac nad oes yn rhaid i staff boeni a ydynt yn mynd i gael eu talu yn ystod deufis olaf y flwyddyn—y byddem yn tynnu sylw at realiti perfformiad pob sefydliad, felly yn hytrach na cheisio dod o hyd i ffordd newydd o chwistrellu arian i mewn i'r system ar gyfer y flwyddyn, fel y cawsom ein cyhuddo'n aml o'i wneud, rydym wedi bod yn agored iawn am berfformiad ariannol pob sefydliad. Rwy'n credu bod y cynnydd yn y gwaith craffu ac mewn atebolrwydd, a rhai o'r sgyrsiau uniongyrchol iawn a gefais i, ac y mae prif weithredwr GIG Cymru wedi'u cael, wedi arwain at welliant gwirioneddol. Hyd yn oed ar ddechrau tymor y Cynulliad hwn o'i gymharu â'n sefyllfa ar hyn o bryd, rydym yn bendant yn symud i'r cyfeiriad iawn, ond mae mwy i'w wneud o hyd nag y buaswn yn ei ddymuno.

Ond o ran y gronfa driniaethau newydd y cyfeirioch chi ati, mae wedi bod yn llwyddiant ysgubol. Y rheswm pam ein bod wedi ei chyflwyno oedd am fod anghysondeb ar draws Cymru pan fyddai triniaethau newydd yn cael eu cyflwyno ac ar gael. Maent ar gael mewn gwahanol fannau, yn dibynnu ar ba fwrdd iechyd sy'n eich gwasanaethu, ac nid cysondeb yn unig yw'r her ond amseroldeb hynny—gallai amrywio'n sylweddol ledled Cymru. Roeddent i fod i gael eu cyflwyno ac ar gael o fewn 90 diwrnod, ac nid oedd rhai byrddau iechyd yn gallu gwneud hynny'n rheolaidd.  

Gwyddem fod problem benodol yn y flwyddyn gyntaf ar ôl cyflwyno triniaethau newydd, a gallu'r byrddau iechyd i gael triniaethau newydd wedi'u cyflwyno yn ystod y flwyddyn ariannol ac i gynllunio'n effeithiol ar eu cyfer, a dyna pam y cawsant eu cyflwyno yn y fath ffordd anghyson. Felly, mae'r gronfa triniaethau newydd wedi lefelu hynny fel bod gwasanaeth cyson ar gael erbyn hyn. Ac yn hytrach na'i fod yn digwydd dros dri mis, mae pobl yn disgwyl i driniaethau newydd fod ar gael o fewn oddeutu pythefnos. Felly, mae yna ymyrraeth sylweddol iawn, o ran iechyd, gyda swm cymedrol o arian, ond canlyniad gwirioneddol drawiadol a chyson. Rwy'n falch iawn o'r camau y mae'r Llywodraeth hon wedi'u cymryd i wneud hynny.

Cwestiwn 3—Janet Finch-Saunders.

Dwi'n meddwl bod gennyf i—

Iawn, nid ydych yn barod i ofyn eich cwestiwn.

Gwnaf. Mae'r bwrdd iechyd yn bwrw ymlaen â'r gwaith ar gynlluniau i recriwtio'r person cywir i'r rôl hollbwysig hon. Er mai mater i'r bwrdd iechyd a'i gadeirydd fel y sefydliad cyflogi yw penderfyniadau ynglŷn â materion cyflogaeth, rwyf wedi ymrwymo'n llwyr i ddarparu'r cymorth sydd ei angen ar y bwrdd iechyd i gyflawni'r gwelliannau sydd eu hangen o hyd.

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Er ei fod mewn mesurau arbennig ers bron i bum mlynedd, mae'r problemau ym mwrdd Betsi Cadwaladr yn parhau i siomi'r rhai sy'n dibynnu arno. Nid yw'r problemau ym mwrdd Betsi Cadwaladr wedi cael eu hailadrodd ym mhob bwrdd yng Nghymru, felly mae'n amlwg mai'r modd y caiff y bwrdd penodol hwnnw ei redeg sydd ar fai. Gall prif weithredwr newydd helpu, ond nid yw prif weithredwr yn gweithredu ar ei ben ei hun—mae'n rhan o fwrdd sy'n gwneud argymhellion ynglŷn â sut y dylai'r GIG yng ngogledd Cymru ddatblygu, mynd i'r afael â'i broblemau a phenderfynu ar ei flaenoriaethau.

Y llynedd, canfu pwyllgor trawsbleidiol yn y lle hwn fod y bwrdd iechyd yn gwneud cynnydd annerbyniol o araf ar ddatrys ei fethiannau, ond chi sy'n gyfrifol yn y pen draw. Onid yw'n bryd adolygu sut y sefydlwyd y byrddau iechyd hyn? Er mwyn sicrhau bod triniaeth a gofal cleifion yn cael blaenoriaeth, onid yw'n bryd mynnu y dylai'r rhan fwyaf o'r aelodau ar unrhyw fwrdd iechyd ddod o gefndir o hyfforddiant clinigol?

Rwy'n credu bod dau bwynt yno: un yw'r pwynt ynglŷn â sut y mae'r bwrdd iechyd wedi cael ei sefydlu a chyfansoddiad y bwrdd a'r clinigwyr sy'n ffurfio'r mwyafrif. O ran sut y sefydlwyd y bwrdd iechyd, os oes pwynt ehangach ynglŷn â'i drefniadaeth a'i faint, er mwyn i ogledd Cymru wella, rwy'n credu mai camgymeriad fyddai ceisio cyflawni ad-drefnu strwythurol er mwyn newid i gael dau fwrdd Betsi Cadwaladr yn lle un. Pe baem yn gwneud hynny, byddem yn bendant yn colli cyfnod sylweddol o amser tra bydd pobl yn edrych tuag i mewn i weld pwy sy'n mynd i redeg y sefydliadau newydd hynny—h.y. datgysylltu—wedyn beth a wnewch am y ffaith bod yna dri ysbyty ar draws gogledd Cymru. I ble mae'r un canol yn mynd? Beth y mae hynny'n ei olygu o ran cynllunio gwasanaeth a chydweithredu, o fewn yr un bwrdd iechyd yn awr ond o bosibl, mewn mwy nag un sefydliad? Felly, nid wyf wedi fy narbwyllo mai mwy nag un sefydliad yng ngogledd Cymru yw'r ateb.

O ran eich pwynt am y strwythur, mewn perthynas â'r aelodaeth annibynnol o gwmpas y bwrdd, rydym yn fwriadol, dros amser, wedi sefydlu cymysgedd o aelodau gweithredol, pobl sy'n gweithio i'r bwrdd iechyd fel gweithwyr ac aelodau annibynnol gyda'r cymysgedd o sgiliau sydd eu hangen ar bobl. Yn sicr, nid yw bob amser yn dilyn bod pobl sydd wedi bod yn glinigwyr yn y gwasanaeth iechyd yn gwneud rheolwyr da yn y gwasanaeth iechyd, ac fe welwn hynny ym mhob agwedd ar fywyd. Roeddwn yn arfer bod yn gyfreithiwr—roedd gennyf rai sgiliau fel arweinydd a rheolwr. Roedd fy ngwraig, sy'n dal i fod yn gyfreithiwr, yn well rheolwr na mi, o ran rhai rhannau o'r rôl, ond nid oedd hynny'n ymwneud llawer mewn gwirionedd â'n gallu fel cyfreithwyr. Felly, mae'n ymwneud â sut y mae eich cefndir proffesiynol yn eich arwain tuag at y dewisiadau y mae sefydliad yn eu gwneud, oherwydd nid rhywun a oedd yn feddyg gwych yw'r berson cywir o reidrwydd i gyflawni'r swyddogaeth gyllid. Nid rhywun a fu'n nyrs wych drwy gydol eu gyrfa yw'r unigolyn priodol o reidrwydd i eistedd o amgylch y bwrdd fel aelod annibynnol. Dyna pam y mae gennym broses ar gyfer penodiadau cyhoeddus annibynnol, a oruchwylir gan y comisiynydd penodiadau cyhoeddus, i geisio sicrhau ein bod yn cael y bobl iawn.

Dyna pam hefyd ein bod wedi ailosod ein disgwyliadau ynglŷn â'r ffordd y mae aelodau annibynnol nid yn unig yn cael eu penodi, ond sut y maent yn ymddwyn a'u parodrwydd nid yn unig i gefnogi'r sefydliad, sydd ond yn rhan o'u rôl, ond mae'n ymwneud â'r craffu a'r her a'r rôl arwain sydd ganddynt o amgylch bwrdd yr aelodau annibynnol. Ac mewn gwirionedd, yng ngogledd Cymru, gyda'r cadeirydd cymharol newydd—nid yw ond wedi bod yn y swydd ers blwyddyn neu ddwy—mae wedi dod ag arddull arwain wahanol a lefel wahanol o graffu sydd wedi newid diwylliant aelodau annibynnol o amgylch y bwrdd, ac mae ein hasesiad gwrthrychol annibynnol, gan gynnwys yr arolygiaeth, yn dweud bod hynny wedi gwneud gwahaniaeth gwirioneddol a chadarnhaol. Yr her yw mynd o hynny i welliant gwirioneddol y gellir ei ddiffinio, yn unol â'r fframwaith mesurau arbennig a ddisgrifiais i'r Aelodau yn ddiweddar.  

Rwy'n cytuno â chi fod yn rhaid i chi gael y person iawn yn y lle iawn yn gwneud y gwaith iawn, a chytunaf â chi hefyd fod cadeirydd newydd Betsi Cadwaladr wedi gwneud newidiadau rhyfeddol ac ymddengys eu bod yn meddu ar yr egni, yr ysfa, y fenter a'r profiad i allu arwain y sefydliad hwnnw. Ond y gwir amdani yw bod y cyn-brif weithredwr yn y swydd am ychydig flynyddoedd yn rhy hir yn y bôn, ac felly mae'r bwrdd iechyd wedi aros yn ei unfan dros y blynyddoedd diwethaf. Rwy'n derbyn bod gennych brif weithredwr dros dro, neu fod gan y bwrdd brif weithredwr dros dro. Fodd bynnag, yr hyn rwy'n awyddus iawn i'w ddeall yw pa mor hir y bydd chwilio am brif weithredwr newydd yn ei gymryd. Ac a allwch chi sicrhau'r Senedd nad oes unrhyw rwystrau rhag gallu sicrhau bod gan y bwrdd iechyd hwnnw gyllid i recriwtio'r unigolyn o'r ansawdd gorau gyda'r profiad gorau i'w arwain allan o'r sefyllfa ddigalon y mae wedi bod ynddi dros y pum mlynedd diwethaf? Oherwydd nid yn unig y bydd angen i'r prif weithredwr hwnnw gael profiad helaeth o redeg sefydliadau gwasanaeth cyhoeddus mawr, ond bydd yn rhaid iddo hefyd gael asgwrn cefn o ddur er mwyn torri fel cyllell drwy fenyn i gael gwared ar rai o'r lefelau rheoli eraill nad ydynt yn ddigon profiadol o bosibl, ac nad ydynt yn gallu sicrhau cynnydd y bwrdd iechyd hwnnw.

Rwy'n credu bod dau bwynt yno. Un yw'r drwydded ond mae'r disgwyliad y bydd prif weithredwr yn gwneud newidiadau sy'n anodd—yn anodd yn fewnol o fewn y sefydliad, ond hefyd, a siarad yn onest, yng ngwleidyddiaeth ehangach y gwasanaeth iechyd. Pan wneir dewisiadau anodd, bydd y rhan fwyaf ohonom yn wrthrychol yn gweld bod rheswm dros wneud dewis anodd. Ond mewn gwirionedd, os ydych chi'n wleidydd lleol o unrhyw blaid, a phob plaid—nid yw'n bwynt pleidiol—gall fod yn anodd iawn cyd-fynd â chefnogi'r newid hwnnw neu roi lle iddo ddigwydd. Nawr, o'm safbwynt i, rwyf am gael prif weithredwr yng ngogledd Cymru sy'n mynd i wneud y newidiadau y mae'r bwrdd iechyd eu hangen ac y mae pobl gogledd Cymru yn haeddu eu gweld yn digwydd. I mi, rwy'n barod i gael fy meirniadu'n wleidyddol ac wynebu anhawster er mwyn cael y pethau iawn wedi'u gwneud, oherwydd dyna'r amcan pennaf: gweld gofal iechyd gogledd Cymru yn gwella a gwneud rhai o'r dewisiadau cadarn y credaf fod y cadeirydd am eu gweld yn cael eu gwneud hefyd, ac y mae aelodau annibynnol bellach yn gefnogol i'w gwneud yn ogystal. Ac o fewn hynny, felly, o ran cael y person iawn, nid oes unrhyw rwystr o ran arian. Os oes angen inni fynd y tu allan i'r ystod arferol o gyflogau prif weithredwyr yng Nghymru, yna gallwn wneud hynny oherwydd, unwaith eto, rwy'n awyddus i gael y person iawn i wneud gwahaniaeth go iawn.

Yn wrthrychol, rwy'n credu y byddai'r rhan fwyaf o'r Aelodau yn cytuno â hynny. Bydd yn rhaid inni weld beth sy'n digwydd wedyn pan fydd yr unigolyn yn ei swydd ac yn ceisio cyflawni peth o'r newid hwnnw. Ond pwy bynnag ydyw, ni fydd yn fater o eistedd wrth ddesg a'i tharo a dweud, 'Nawr mae'n rhaid inni wneud yr hyn rwy'n ei ddweud'. Mae'n rhaid iddynt ddal i ddod â'u staff gyda hwy, sefydlu cynlluniau sydd â rhesymeg iddynt, sydd â sylfaen dystiolaeth yn sail iddynt, a gallu nodi pam y byddant yn gwella gofal iechyd yng ngogledd Cymru ar gyfer y staff sy'n ei ddarparu, a'r cyhoedd sy'n ei dderbyn ac yn cymryd rhan ynddo.      

Rydym newydd glywed bod y prif weithredwr sydd wedi gadael yn ddiweddar wedi bod yn ei swydd am ychydig yn rhy hir; mae'n debyg y gallech ddweud hynny am y tri phrif weithredwr sydd wedi gwasanaethu yn ystod y cyfnod y bu'r bwrdd yn destun mesurau arbennig ac o dan reolaeth uniongyrchol Llywodraeth Cymru. Nawr, rwy'n gwybod eich bod yn gyndyn i gyfarwyddo'r bwrdd i wneud unrhyw beth, ond fel Gweinidog, rwy'n siŵr y gallwch gyfleu ychydig o negeseuon allweddol i'r prif swyddog gweithredol newydd. Ac un o'r rheini, carwn awgrymu, yw bod angen i'r bwrdd fynd i'r afael â nifer yr ymgynghorwyr rheoli y mae'n ymwneud â hwy—hyd at 40, rwy'n credu, yn y cyfnod diweddar, gan gostio dros £6 miliwn i'r trethdalwr. Nid oes ryfedd eu bod yn mynd i wynebu diffyg sylweddol arall eleni. Felly, a wnewch chi gyfleu i'r prif weithredwr newydd fod yr amser wedi dod iddynt roi diwedd ar yr ymgysylltiad diddiwedd hwn ag ymgynghorwyr rheoli. Mae ganddynt reolwyr sy'n gyflogedig a phe baent hwy'n gwneud eu gwaith, ni fyddai angen y bobl ychwanegol hyn ar gost aruthrol. Felly, dywedwch wrthynt fod hyn yn annerbyniol a bod rhaid iddo newid.

Rwy'n credu mai'r hyn sydd angen ei newid yw'r cyflawniad, a chyflawniad yn erbyn dealltwriaeth o beth yw eu heriau a'u cyfleoedd ar gyfer gwella, ac mewn gwirionedd, rhywfaint o'r gwaith rydym wedi'i gomisiynu mewn perthynas â'r bwrdd iechyd, am y gwir ddealltwriaeth o ble y gallent a ble y dylent wella eu swyddogaeth gyllid, beth y mae hynny'n ei olygu i'r gwasanaeth, ond hefyd o ran cael cynllun clinigol ar gyfer y dyfodol i ddeall sut y maent am siapio gwasanaethau'n fwriadol yng ngogledd Cymru i ddarparu gwell gofal. A dyna'r her sylfaenol y mae angen i'r bwrdd iechyd ei goresgyn, ac wrth gwrs bydd angen y bobl iawn yn eu swyddi i wneud hynny, ond os oes ganddynt ddiffyg ac os na allant recriwtio'r person cywir ar y pryd, efallai y bydd angen iddynt ddefnyddio gwasanaethau ymgynghori yn yr un modd yn union ag y mae angen i bobl, lle bynnag y bônt mewn gwasanaethau cyhoeddus, neu'n wir, mewn rhai rhannau o'r sector preifat, ddefnyddio gwasanaethau ymgynghori o bryd i'w gilydd. Ond mae'n rhaid i'r lefel fod yn briodol. Mae'n rhaid i hynny helpu'r bwrdd iechyd ar ei ffordd i wella'r daith y mae Aelodau ar draws y Siambr yn cydnabod bod angen iddo ei gwneud o hyd.

I gefnogi cynllun gweithredu'r DU, sy'n adeiladu ar y gwaith parodrwydd presennol ar y pandemig ffliw, mae grŵp cynllunio ac ymateb sy'n cynnwys uwch swyddogion a rhanddeiliaid allanol allweddol wedi cael ei gynnull. Bydd yn darparu cydlyniad a chymorth strategol o fewn y Llywodraeth ac ar draws y gwasanaeth iechyd. Mae hyn, wrth gwrs, yn cynnwys sicrhau parodrwydd gwasanaeth damweiniau ac achosion brys y GIG ledled Cymru.

Diolch am yr ateb hwnnw. Clywsoch gan Rhun ap Iorwerth ychydig yn gynharach heddiw am y diffyg capasiti o fewn adrannau damweiniau ac achosion brys ledled Cymru ar gyfer ymdrin â symptomau tebyg i niwmonia a allai godi o coronafeirws—ystyriaeth arall efallai i'r rhai sy'n pendroni ynglŷn â dyfodol Ysbyty Brenhinol Morgannwg ar hyn o bryd, sydd hefyd yn gwasanaethu fy etholwyr i.

Ar wahân i logisteg symud pobl gyda'r symptomau hyn yn ddiogel trwy ysbyty sy'n llawn o bobl sâl ac oedrannus, pobl eiddil, ceir hefyd yr effaith ar gynllunio ariannol y bydd y byrddau iechyd lleol yn edrych arni. Cafwyd addewidion gan Lywodraeth y DU o arian i liniaru'r heriau sy'n wynebu'r DU gyfan. A ydych mewn sefyllfa i ddweud wrthym eto sut y gallai hwnnw wneud ei ffordd i Gymru? A ydym yn edrych ar Farneteiddio neu gost y pen neu golledion canlyniadol? A ydych wedi cael unrhyw wybodaeth am hynny i ni ar hyn o bryd? Diolch.

Rydych chi'n iawn i ddweud—ac fel rwyf wedi'i nodi mewn datganiadau blaenorol ac mewn cwestiynau a atebais yn gynharach heddiw—y bydd angen inni ystyried sut i newid y gwasanaeth. Mae hynny'n golygu pobl sydd ar hyn o bryd yn mynd drwy adran damweiniau ac achosion brys ac i ysbyty, sut y gallai hynny newid a sut y mae rhai o'r llwybrau hynny'n gweithio, ond hefyd i wneud yn siŵr fod mwy o gapasiti mewn ysbytai. Felly, bydd angen inni helpu pobl allan o ysbytai i wneud yn siŵr fod lle i bobl wirioneddol sâl fynd i mewn dros yr wythnosau nesaf. Nid ydym yn deall y rhifau i gyd eto, oherwydd nad ydym wedi cyrraedd pwynt pan allwn ragweld hynny'n gliriach, ond gwyddom y bydd yn rhaid inni wneud rhywfaint o hynny, ac felly eisoes ceir sgyrsiau o fewn y maes iechyd a gofal cymdeithasol ynglŷn â sut y gallai ac y dylai hynny ddigwydd yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach.

Rwy'n ailadrodd y pwynt a wneuthum hefyd, sef y byddwn, i bob pwrpas, yn gorfod oedi rhai o'n disgwyliadau arferol mewn perthynas â rheoli perfformiad a monitro. Ni fyddai dweud wrth y gwasanaeth iechyd, 'Mae'n rhaid i chi ddal ati i wneud popeth yn awr fel rydych yn eu gwneud heddiw ac ymdopi â galw cynyddol sylweddol hefyd' yn brawf teg. Felly, mae'r her am y cyllid a'n gallu i gynllunio—rwy'n ofni nad ydym mewn sefyllfa i ddeall yn union beth y mae'r prif addewidion a wnaeth y Canghellor heddiw yn ei olygu mewn gwirionedd. Dywedodd ar y penwythnos y byddai'r GIG yn cael yr holl adnoddau sydd eu hangen arno. Aeth y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd i gyfarfod bore ddoe, cyfarfod cynnar iawn gyda Gweinidogion cyllid eraill y tair Llywodraeth ddatganoledig genedlaethol arall a Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys, ac—. Nid oes gennym ddarlun llawn o hyd o'r hyn y mae hynny'n ei olygu yn ymarferol, ynglŷn ag a fydd prif fesur yn dod yn awr i'n helpu i ddarparu a chynllunio gwasanaethau neu a fydd hyn yn ymwneud, yn nes ymlaen, â chyflenwi darpariaeth yn seiliedig ar anghenion. Ond mae yna arwydd cyffredinol fod yna gydnabyddiaeth fod hon yn her i'r DU gyfan ac na fydd modd ymdrin â hi yn y ffordd arferol, os mynnwch, o ddarparu'r cyllid sydd wedi'i ddyrannu. Ond rydym am weld manylion hynny, ac wrth i ni eu cael, byddaf yn fwy na pharod i fod yn agored gyda'r Aelodau a'r cyhoedd am yr hyn y mae hynny'n ei olygu.

Tynnwyd cwestiwn 6 [OAQ55199] yn ôl. Cwestiwn 7, Hefin David. 

Drwy gynllun cymorth gwaed heintiedig Cymru, mae Llywodraeth Cymru yn darparu pecyn cynhwysfawr o daliadau ex gratia yn ogystal â chymorth cofleidiol helaeth, sy'n cynnwys cymorth seicolegol, cyngor ar fudd-daliadau a chefnogaeth a chyfeirio at wasanaethau cyhoeddus eraill y gallwn eu darparu ledled Cymru.

Diolch, Ddirprwy Weinidog. Rwy'n credu, cyn i mi ofyn fy nghwestiwn, y dylwn dalu teyrnged i'r gwaith rydych wedi'i wneud fel aelod o'r meinciau cefn, cyn i chi ymuno â'r Llywodraeth, fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar waed halogedig a'r gwaith a wnaethoch yn gorfodi Llywodraeth y DU i gynnal yr ymchwiliad. Mae hynny'n sicr yn cael ei gydnabod. Ond mae gennyf gwestiynau ynglŷn â ble rydym heddiw.

Ar 9 Ionawr, ysgrifennais at y Gweinidog iechyd ar ran fy etholwr Kirk Ellis, yr effeithiwyd arno gan y sgandal gwaed halogedig. Mae'n sâl ac yn fwyfwy pryderus nad yw ei deulu'n gallu darparu'n ariannol ar ei gyfer, pe bai unrhyw beth yn digwydd iddo. Hoffwn ddweud hefyd fod aelodau o'r cyhoedd sy'n aelodau o'r grŵp trawsbleidiol ar waed halogedig yn yr oriel gyhoeddus heddiw, ac maent wedi dod i mewn yn arbennig i glywed y cwestiwn hwn.

Mae Kirk wedi darganfod—mae Kirk Ellis wedi darganfod—ei fod yn waeth ei fyd yn ariannol nag a feddyliodd ar y dechrau, gan fod dioddefwyr yn Lloegr yn cael taliadau ar gyfer eu plant ar gyfradd o £3,000 y flwyddyn ar gyfer y plentyn cyntaf ac yna £1,200 ar gyfer unrhyw blentyn arall. Felly, gyda phlentyn tair oed, mae Kirk £9,000 yn waeth ei fyd na phe bai'n byw yn Lloegr. Mae achos clir i'w ateb yma, ac mae'n ddyletswydd ar Lywodraeth y DU, wrth gwrs, i gymryd yr awenau a darparu'r cyllid. Ond mae gwahaniaeth hefyd rhwng Cymru, Lloegr a'r Alban o ran yr hyn y mae pobl yn ei gael. Yn yr Alban, bydd gwŷr a gwragedd gweddw pobl sydd wedi marw yn cael iawndal ariannol. Nid yw hynny'n wir yng Nghymru na Lloegr. Ond y broblem allweddol—y broblem allweddol—hyd nes y bydd yr ymchwiliad wedi cyhoeddi ei ganfyddiadau, yw y ceir anghysondeb ar draws y Deyrnas Unedig.

Mae dioddefwyr yng Nghymru yn gofyn y cwestiwn syml: pam na allwn ni dalu'r hyn sy'n ddyledus iddynt a hynny'n gwbl gyfiawn? Weinidog, a allwch ateb y cwestiwn hwnnw? A hefyd, a fyddech cystal â mynychu cyfarfod o'r grŵp trawsbleidiol yn y dyfodol i siarad â dioddefwyr am y mater hwn?

Wel, diolch i Hefin David am y cwestiwn pwysig hwnnw. Roeddwn yn falch o gyfarfod ag aelodau'r grŵp trawsbleidiol yn gynharach heddiw ar ddechrau eu cyfarfod, a gwn pa mor gryf yw eu teimladau am y mater hwn.

Mae pedwar cynllun gwahanol ym mhedair gwlad y DU, ac mae'n anodd eu cymharu am eu bod mor wahanol. Fodd bynnag, gwn ei bod yn berffaith wir fod buddiolwyr yng Nghymru yn cael £12,000 yn llai, ar gyfartaledd, na'u cymheiriaid yn Lloegr, er bod Cymru'n darparu cefnogaeth seicolegol, a ganmolwyd gan Syr Brian Langstaff, cadeirydd yr ymchwiliad. Ond mae'r Llywodraeth yn credu y dylid cael cydraddoldeb rhwng y pedwar cynllun. Bu'n anodd gwneud cynnydd drwy holl newidiadau Gweinidogion yn San Steffan. Rydym yn cydnabod bod y mater sy'n ymwneud â gweddwon yn bwysig iawn, ac mae hynny'n rhywbeth y mae aelodau'r grŵp trawsbleidiol ar hemoffilia wedi cael eu lobïo yn ei gylch yn gyson—y ffaith mai yn yr Alban yn unig y caiff gweddwon eu cydnabod. Felly, rwy'n credu bod hwnnw'n fater pwysig iawn y mae'n rhaid inni edrych arno.

Rydym yn cynllunio cyfarfod rhwng pedwar Gweinidog y pedwar corff datganoledig. Rydym am symud i sefyllfa o gydraddoldeb. Rwy'n derbyn yn llwyr yr hyn a ddywed Hefin David, nad yw'n iawn fod dioddefwyr yma yng Nghymru yn cael llai nag mewn gwledydd eraill. Felly, mae hynny'n rhywbeth rydym yn rhoi sylw iddo cyn gynted ag y bydd Gweinidog wedi'i ddynodi yn y Llywodraeth yn San Steffan a chyn gynted ag y gallwn gael cyfarfod.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Paul Davies.

Ein blaenoriaeth yw sicrhau bod pobl Cymru, gan gynnwys y rheini yng ngorllewin Cymru, yn cael gwasanaethau iechyd sy'n sicrhau'r canlyniadau gorau posibl i gleifion. Bydd gwireddu'r weledigaeth a nodwn yn 'Cymru Iachach' yn helpu i sicrhau'r flaenoriaeth honno.

Weinidog, er mwyn gwella gwasanaethau yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda, mae'n hanfodol fod gwasanaethau hanfodol mor hygyrch â phosibl i bobl leol, ac mae hynny'n cynnwys lleoli gwasanaethau yn Ysbyty Llwynhelyg. Felly, a allwch ddweud wrthym pa drafodaethau a gawsoch gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda ynglŷn â darparu gwasanaethau yn Ysbyty Llwynhelyg, yn ogystal ag unrhyw drafodaethau a gawsoch ynghylch creu ysbyty newydd yng ngorllewin Cymru, gan fod y bobl rwy'n eu cynrychioli eisiau gweld gwasanaethau hanfodol fel yr adran damweiniau ac achosion brys yn cael eu cadw yn Ysbyty Llwynhelyg?

Wel, mae hwn yn gwestiwn ynglŷn â darparu'r cynllun gorllewin Cymru iachach. Fe fyddwch yn cofio'r ymgysylltu sylweddol a fu â'r staff a'r cyhoedd, ac yna'r aelodau rheng flaen o staff eu hunain yn cyflwyno dewisiadau i'r bwrdd iechyd ar gyfer y dyfodol. Ac o fewn hynny, dewisodd y cyngor iechyd cymuned beidio â chyfeirio'r opsiynau posibl i mewn. Felly, ceir strategaeth y cytunwyd arni bellach yng ngorllewin Cymru ynghylch yr hyn y bydd hynny'n ei olygu. Bydd hynny'n ymwneud â bod angen crynhoi rhai gwasanaethau—fel y gwelsom yr adolygiad Seneddol yn ei argymell yn gyffredinol—er mwyn darparu gwell gwasanaethau, gwell ansawdd gofal, a gwasanaethau eraill yn cael eu darparu ar sail ehangach ac yn fwy amrywiol, gan gynnwys o fewn y gymuned.

Fe fyddwch wedi gweld, er enghraifft, rai o'r pryderon a oedd gan bobl ynghylch cael uned o dan arweiniad bydwragedd ar safle Llwynhelyg; mewn gwirionedd ni cheir tystiolaeth, er y cannoedd ar gannoedd o enedigaethau, fod gofal menywod a'u babanod wedi'i roi dan fygythiad. Serch hynny, rydym yn dal i fuddsoddi yn safle Llwynhelyg; er enghraifft, y mwy na £3 miliwn i gwblhau gwelliannau i wardiau 9 a 10 yn ysbyty Llwynhelyg. Felly, bydd yna rôl bwysig o hyd i safle Llwynhelyg ei chwarae yn y dyfodol.

O ran yr opsiwn ysbyty newydd, rwy'n awyddus i gael achos busnes gan y bwrdd iechyd sy'n nodi ble maent arni a phan ddaw hwnnw i law, a phan fyddaf wedi cael cyngor ynglŷn ag a ddylwn gefnogi'r cam nesaf yn hynny o beth, byddaf yn gwneud hynny'n glir wrth gwrs. Felly, cynlluniau y mae'r bwrdd iechyd yn eu datblygu yw'r rheini. Mae gennyf swyddogaeth wneud penderfyniadau, ond rwy'n edrych ymlaen at gael yr achos busnes hwnnw—yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach, rwy'n gobeithio—i ganiatáu i ni wneud penderfyniad. Ac fe gewch chi a phobl eraill yng ngorllewin Cymru weld rhywbeth am y weledigaeth ar gyfer y dyfodol o ran ad-drefnu gofal iechyd yn fwriadol yng ngorllewin Cymru ac yn wir, y buddsoddiad sylweddol y bydd ei angen i sicrhau bod hynny'n digwydd.

Diolch i'r Gweinidog.

Hoffwn dynnu sylw'r Aelodau at y ddirprwyaeth o Gatalonia sy'n ymuno â ni yn yr oriel gyhoeddus, dan arweiniad Llywydd Senedd Catalonia, Roger Torrent. Rwyf hefyd yn meddwl am Lywydd blaenorol Senedd Catalonia, Carme Forcadell, sy'n parhau i fod yn y carchar hyd heddiw. Rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau yma am ymuno â mi i groesawu'r Llywydd Torrent yn gynnes iawn i Gymru ac i'n Senedd. Croeso. [Cymeradwyaeth.]

Cwestiynau nesaf i'r Gweinidog Cyllid, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mandy Jones.

Cyflwynwyd cyfraddau treth incwm o 10c y band yng Nghymru y llynedd ac maent yn berthnasol i dalwyr treth incwm sy'n preswylio yng Nghymru. Ar 3 Mawrth, pleidleisiodd y Cynulliad, o 43 i un, o blaid sicrhau bod cyfraddau Cymru yn aros yr un fath yn 2020-21.

Diolch am yr ateb hwnnw. Weinidog, mae eich Llywodraeth wedi gwneud ymrwymiad i beidio â chynyddu cyfraddau treth incwm yn ystod tymor y Cynulliad hwn. Pa asesiad rydych wedi'i wneud o effaith cyfraddau uwch o dreth incwm ar economi Cymru a theuluoedd Cymru, pe bai cynnydd yn cael ei gyflwyno yn y Cynulliad nesaf?

Mae'r gost statig o newid posibl i'r gyfradd yn gymharol syml. At ddibenion enghreifftiol, byddai cynnydd neu ostyngiad o 1c ar draws y tri band yn 2020-21, neu mewn Cynulliad yn y dyfodol, yn cynyddu neu'n lleihau refeniw oddeutu £220 miliwn, gyda'r mwyafrif helaeth o refeniw, wrth gwrs, yn cael ei gynhyrchu drwy'r gyfradd sylfaenol. Felly, dyna fyddai effaith newid o 1c.

Rwy'n credu mai ein lle ni fel Aelodau'r Cynulliad, wrth inni geisio datblygu ein maniffestos ar gyfer yr etholiad nesaf, yw ystyried os a sut y byddem yn defnyddio ein cyfraddau treth incwm yng Nghymru, ac yna dangos i bobl Cymru beth fyddai'r effaith ar eu bywydau. Felly, er enghraifft: pe bai gostyngiad o 1c a gostyngiad o £220 miliwn i gyllideb Llywodraeth Cymru, byddai'n ddyletswydd arnom i ddangos ym mha feysydd y byddai'r toriadau hynny'n cael eu gwneud; ac yn yr un modd, pe bai cynnydd o 1c a chynnydd o £220 miliwn yng nghyllideb Llywodraeth Cymru, byddai'n bwysig nodi lle byddai'r gwariant ychwanegol hwnnw'n digwydd.

Weinidog, rydych newydd roi dadansoddiad clinigol, sy'n ddealladwy efallai—ar ddechrau eich ateb yn y fan honno—o effaith newidiadau i'r dreth incwm ar refeniw. Mae'r hyn rydych wedi'i ddweud, wrth gwrs, yn gwbl gywir yn dechnegol, ond mae cynyddu neu leihau trethi yn cael effeithiau eraill, wrth gwrs, effeithiau y mae Llywodraeth y DU wedi bod yn ymdrin â hwy ers amser maith: newidiadau mewn ymddygiad, er enghraifft. Mae'n bosibl iawn y bydd cynyddu trethiant yn dod â mwy o arian i'r coffrau ac yn caniatáu mwy o arian i chi ei wario ar wasanaethau cyhoeddus; ond ar yr un pryd, gallai lleihau trethiant, yn ogystal â gostwng swm y refeniw, ysgogi wrth gwrs, a byddai bron yn sicr o ysgogi, mentergarwch ac yn annog pobl i weithio'n galetach, gan wybod y byddant yn cadw rhywfaint o'u harian. Felly, mae'n rhaid ystyried y ffactorau hynny i gyd.

Yng nghyllideb y Canghellor heddiw, nodais ei fod wedi sôn y byddai swyddfa Trysorlys newydd, neu swyddogion Trysorlys newydd, yn dod i Gymru. Tybed a allech ddweud wrthym beth rydych yn ei wybod am y cyhoeddiad hwnnw ar y cam cynnar hwn. A hefyd, o ran gwneud newidiadau i dreth incwm, a ydych yn credu y gallwch chi ac Awdurdod Cyllid Cymru gydweithio'n agos â'r swyddfa Trysorlys newydd honno, fel sylfaen o brofiad, er mwyn sicrhau, pan fyddwch yn gwneud y newidiadau hyn i dreth incwm yn y dyfodol, ei chodi neu ei gostwng, eu bod yn cael eu gwneud yn ôl y dystiolaeth orau bosibl, a'n bod yn gwybod yn iawn beth fydd yr effeithiau ar economi Cymru.

Rwy'n credu y dylai unrhyw benderfyniadau fod yn seiliedig, yn amlwg, ar y dystiolaeth orau bosibl, a dyma un o'r meysydd y gallwn ei archwilio'n fanylach yn y Pwyllgor Cyllid yfory, lle byddaf yn rhoi tystiolaeth ar beth fydd effaith bosibl y gwahanol gyfraddau cyfnewid ar draws ffiniau yn y DU. Ond wrth gwrs, nid oes gennym lawer o dystiolaeth, os o gwbl mewn gwirionedd, o fewn y DU ar hyn o bryd, oherwydd nid yw’r Albanwyr ond wedi bod yn casglu eu cyfraddau treth incwm eu hunain yn yr Alban yn y blynyddoedd diwethaf, a bydd y data alldro cyntaf ar gael yn fuan. Felly, nid oes gennym y sylfaen dystiolaeth honno i'w harchwilio'n fanwl. Gallwn edrych ar rannau eraill o'r byd—felly, rhannau o Ganada, er enghraifft, sydd â chyfraddau gwahanol o dreth incwm mewn gwahanol ardaloedd—ond yn fy marn i, ni fydd modd rhagdybied y bydd yr effeithiau ymddygiadol hynny yr un fath o reidrwydd. Ond fel rwy’n dweud, mae llawer o gyfle i drafod hynny'n fwy manwl yn y pwyllgor.

O ran cyhoeddiad y Canghellor am bresenoldeb y Trysorlys yma yng Nghymru, nid oes gennym unrhyw fanylion am yr hyn y gallai hynny ei olygu. Gallai olygu staff ychwanegol, efallai, yn adeilad Cyllid a Thollau ei Mawrhydi. Nid ydym yn siŵr beth yw'r manylion, ond mae'n amlwg y byddwn yn archwilio. Rydym yn awyddus iawn i weithio'n agos gyda Chyllid a Thollau ei Mawrhydi a'r Trysorlys, oherwydd mae'n bwysig iawn ein bod yn rhannu gwybodaeth a syniadau er mwyn darparu'r gwasanaeth gorau posibl i bobl Cymru. Felly, edrychwn ymlaen at gael rhagor o wybodaeth am hynny. Rwyf ychydig yn nerfus ynglŷn â'r ffaith na chlywsom unrhyw beth heddiw am gyllid yn lle cyllid Ewropeaidd, ac wrth gwrs roeddem yn gobeithio clywed ychydig am y gronfa ffyniant gyffredin. Nawr, mae p'un a yw'r Canghellor yn gweld rôl bosibl i bresenoldeb y Trysorlys yn gweinyddu'r gronfa honno yn rhywbeth sy'n achosi ychydig o nerfusrwydd inni, ond edrychwn ymlaen at ei archwilio'n fanylach.

Byddaf yn cael trafodaethau rheolaidd gyda'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol am amrywiaeth o faterion o fewn ei phortffolio, gan gynnwys y rheini sy'n ymwneud â thai gwag. Mae hyn yn cynnwys buddsoddi yn ein rhaglen benthyciadau eiddo, buddsoddi mewn adfywio wedi'i dargedu drwy ein cronfa thematig ar gyfer eiddo gwag, a'n cronfa benthyciadau canol trefi.

Ond y gwir amdani yw bod gyda ni o gwmpas 3,000 o dai gwag yng ngogledd Cymru, a rhai ohonyn nhw wedi sefyll yn wag am ddegawd a mwy. Mae hwn yn wastraff adnoddau enfawr iawn, onid yw e? Oherwydd rŷn ni'n gweiddi mas am dai fforddiadwy, ond mae gennym ni filoedd o dai gwag yn y gogledd, ac wedyn dŷn ni'n gweld tai yn cael eu codi ar gaeau gleision ac ar dir sy'n gorlifo yn y gogledd. Felly, yn sicr, mae'n dal i fod yn broblem. Rŷn ni'n gwybod bod y cynllun troi tai yn gartrefi â'r uchelgais o ddod nôl a 5,000 o dai gwag i ddefnydd, ond dwi'n meddwl mai dim ond 98 a lwyddwyd i'w cael nôl i'r sector tai yn y flwyddyn 2018-19. Felly, allwch chi ddweud wrthym ni pa ystyriaeth rŷch chi'n ei rhoi i gymhellion eraill, efallai mwy effeithiol, y gellid eu defnyddio i annog perchnogion tai gwag i fynd i'r afael â'r broblem?

Mae gan raglen benthyciadau eiddo Llywodraeth Cymru gymysgedd o gyllid grant cyfalaf a chyllid benthyciad ad-daladwy gwerth dros £42 miliwn, ar gael drwy awdurdodau lleol i berchen-feddianwyr er mwyn gwella eiddo a gwneud defnydd newydd o'r eiddo gwag hwnnw. Mae £11 miliwn ohono wedi'i ddyrannu i'r chwe awdurdod ledled gogledd Cymru i helpu'r perchen-feddianwyr a'r landlordiaid hynny i wneud defnydd o gartrefi is-safonol unwaith eto. Hyd yn hyn, mae dros 350 o fenthyciadau wedi'u cyhoeddi, ac mae bron i 300 eiddo gwag yn cael eu defnyddio unwaith eto ar draws gogledd Cymru o ganlyniad i'r arian hwnnw'n unig. Ond rwy'n cytuno bod angen inni ystyried beth arall y gallwn ei wneud. Ac wrth gwrs, rydym wedi cyflwyno cronfa eiddo gwag o £3.2 miliwn fel rhan o'n hagenda trawsnewid trefi, ac mae honno'n cefnogi prosiect sy'n gweithredu ar draws ardal yng Ngwynedd ac Ynys Môn; unwaith eto, ei nod yw ceisio gwneud defnydd o eiddo gwag.

Erbyn diwedd mis Rhagfyr 2020, byddwn wedi cynhyrchu cynllun gweithredu cenedlaethol terfynol ar gyfer mynd i'r afael ag eiddo gwag a fydd yn nodi ein hamcanion cenedlaethol a lleol, ac mae hwnnw'n waith rwy'n ei drafod gyda fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol. Yn fwy cyffredinol, rydym yn edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud i gefnogi awdurdodau lleol drwy ddefnydd gwell o orchmynion prynu gorfodol, gan y gallai rhai o'r adeiladau a fyddai'n gallu bod yn gartrefi rhagorol ac eiddo rhagorol at ddibenion eraill fod yn falltod gwirioneddol ar gymunedau ar hyn o bryd. Felly, rydym yn sicrhau bod gan bob awdurdod lleol y sgiliau a'r hyder angenrheidiol i fynd i'r afael ag eiddo gwag yng Nghymru. Rydym yn gwneud hynny drwy gyflwyno arbenigwr diwydiant ym maes rheoli eiddo, sy'n darparu cyfres o ddigwyddiadau hyfforddi i bob awdurdod lleol unigol yng Nghymru.

Weinidog, fel Llyr, roeddwn yn edrych ar y data ar gyfer 2018-19, ac mae'n eithaf siomedig. Mae'n faes heriol—cartrefi gwag yn y sector preifat a gofyn i awdurdodau lleol ddefnyddio eu gwahanol fecanweithiau ariannol i sicrhau bod rhai o'r cartrefi hyn yn cael eu defnyddio unwaith eto—ond mae perfformiad yn amrywio. Mae Ynys Môn wedi sicrhau bod 12 y cant o'u heiddo preifat gwag yn cael ei ddefnyddio unwaith eto; 1.6 y cant yng Nghonwy; 8.6 y cant yn Sir Ddinbych; a 5.6 y cant yn Wrecsam. Felly mae cryn amrywiaeth yno, ac rwy'n gobeithio y bydd yr arferion gorau'n cael eu gwella ymhellach ac yna'n cael eu mabwysiadu gan yr awdurdodau eraill.

Oes, mae llwyddiant yn amrywio o ran sicrhau bod cartrefi gwag yn cael eu defnyddio unwaith eto. Y gobaith yw y bydd y gwaith ar y gorchmynion prynu gorfodol a amlinellais yn awr yn ddefnyddiol i awdurdodau lleol sydd wedi cael anhawster yn y maes hwn hyd yma, oherwydd gwyddom fod rhai awdurdodau lleol wedi teimlo nad oes ganddynt gapasiti na hyder i gymryd rhan yn y maes gwaith penodol hwnnw.

Mae premiymau'r dreth gyngor hefyd yn arf defnyddiol i fynd i'r afael â chartrefi gwag ac unwaith eto, maent wedi cael eu defnyddio at ddibenion gwahanol ac i raddau gwahanol ar draws Cymru. Gwyddom y bydd premiymau'n cael eu codi ar bron i 6,700 o anheddau sy'n wag yn hirdymor yng Nghymru yn y flwyddyn ariannol nesaf, ac mae nifer yr anheddau sydd wedi bod yn wag yn hirdymor wedi gostwng dros 1,000 ers cyflwyno'r premiymau. Felly, mae'n sicr yn cael effaith.

Diolch. Trown yn awr at gwestiynau'r llefarwyr, a llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Cwpwl o gwestiynau ynglŷn â'r coronafeirws a'r paratoi am hynny. O ran y pwysau ar wasanaethau iechyd a gofal yn benodol, a gawn ni ryw syniad gennych chi o'r math o drafodaethau sydd wedi bod yn digwydd rhwng y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol a chithau er mwyn sicrhau bod yr adnoddau priodol yn cael eu rhoi yn barod i'w rhannu, os nad oes eu hangen nhw ar hyn o bryd? Achos rydyn ni angen gwybod na fydd diffyg adnoddau yn rhwystr mewn unrhyw ffordd pan fydd y frwydr yn erbyn coronafeirws yn dwysau.

Rwyf wedi bod yn cael y trafodaethau hyn gyda fy nghyd-Aelod, y Gweinidog iechyd, o ran sut rydym yn ymdrin â COVID-19, ac rwyf hefyd wedi cael trafodaethau gyda chymheiriaid o'r gwledydd datganoledig eraill, a Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys hefyd. Rydym yn glir yng Nghymru na fydd cyllid yn rhwystro'r GIG rhag gallu mynd i'r afael â'r coronafeirws. Roeddem hefyd yn glir yn ein cyfarfod â Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys y dylai cyllid sy'n dod gan Lywodraeth y DU mewn perthynas â'r amgylchiadau eithriadol hyn gael ei ddarparu ar sail angen. Roeddwn yn awyddus iawn i bwysleisio'r ffaith bod gennym ni, yng Nghymru, boblogaeth hŷn yn ôl cyfran ac yn amlwg, mae hynny'n golygu y gallai fod mwy o berygl y bydd yn rhaid inni ofalu am bobl sy'n llawer salach. Felly, mae hwnnw'n rhywbeth y mae angen inni ei gofio wrth i gyllid gael ei ddyrannu ar draws y DU. Nid ydym yn gwybod eto sut y bydd y darlun yn datblygu yn y gwahanol ranbarthau o Gymru, felly mae hon yn sicr yn drafodaeth barhaus, ond rwyf eisiau rhoi'r sicrwydd hwnnw na fydd cyllid yn rhwystr i gefnogi'r GIG.

Diolch yn fawr iawn, ac mi fuaswn i'n gwerthfawrogi diweddariadau ar yr adnoddau sydd yn cael eu rhyddhau, ochr yn ochr â'r diweddariadau ar y camau o ran gwarchod iechyd. Mae'r pwynt yna'n gwbl ganolog, wrth gwrs: allwn ni ddim edrych ar ryw fodel a fyddai'n rhannu arian yn ôl poblogaeth, oherwydd mi allai gwahanol rannau o'r Deyrnas Unedig gael eu taro'n wahanol iawn gan COVID-19.

Yn symud o'r elfen iechyd at yr elfen economaidd, sydd wrth gwrs yn elfen sylweddol o'r consyrn wrth inni symud ymlaen, mae Llywodraeth Prydain yn y gyllideb heddiw wedi cyhoeddi pecyn o gymorth ar gyfer busnesau bach sydd, wrth gwrs, yn dod o dan bwysau. Un syniad ydy rhewi cyfraddau busnes ar gyfer rhai busnesau; mae yna sôn am gynllun benthyciadau ar gyfer busnesau sydd wedi cael eu heffeithio gan coronafeirws; ac mae yna hefyd addewid y bydd y Llywodraeth yn helpu cwmnïau efo taliad statudol ar gyfer salwch ar gyfer y rheini sy'n colli gwaith o ran coronafeirws.

Mae'n bwysig iawn bod y pecynnau yna yn cael eu hamlinellu gan Lywodraeth Prydain; mae'n bwysig iawn hefyd ein bod ni yn clywed gan Lywodraeth Cymru pa mor barod ydych chi i chwilio am ffyrdd gwahanol o leddfu pryderon busnes rŵan a bod yn barod i gamu i mewn. Dydyn ni ddim wedi clywed manylion cynlluniau felly hyd yn hyn, ac mi fyddai rŵan yn gyfle da i ni allu trafod hynny.

Roeddwn yn falch o gyflwyno'r achos i Brif Ysgrifennydd y Trysorlys ddoe y dylid sicrhau bod pecyn cymorth i fusnesau yn y gyllideb hon, ac roeddwn yn falch o weld hwnnw'n cael ei ddarparu. Felly, fel y sonioch chi, bydd rhai pethau ynddo a fydd yn helpu i gefnogi pobl yn yr argyfwng uniongyrchol. Er enghraifft, bydd y tâl salwch yn cael ei dalu o ddiwrnod 1 ymlaen yn hytrach nag o ddiwrnod 4 ymlaen; mae'r Prif Weinidog eisoes wedi cyhoeddi hynny. Ond rwy'n credu bod pethau wedi mynd gam ymhellach heddiw, o ran tâl salwch statudol i bawb sy'n cael eu cynghori i aros gartref hyd yn oed heb symptomau. Bydd hynny'n digwydd, ac rwy'n credu bod hynny i'w groesawu'n fawr. Gall pobl gael y nodyn salwch drwy 111, a bydd pobl yn yr economi gig yn ei chael yn haws cael mynediad at fudd-daliadau; rwy'n credu bod hynny i'w groesawu'n fawr, er fy mod yn credu bod angen i ni weld mwy o'r manylion.

Deallaf y bydd y lwfans cyflogaeth a chymorth ar gael o ddiwrnod 1 ymlaen yn hytrach nag o ddiwrnod 8 ymlaen, a bod Llywodraeth y DU hefyd yn dileu'r isafswm incwm ar gyfer credyd cynhwysol dros dro ac yn llacio'r gofyniad i fynychu canolfan waith, felly mae'n bosibl cael cymaint o'r sgyrsiau hynny ar-lein neu dros y ffôn. Rwy'n credu bod hynny i'w groesawu'n fawr, ac rwy'n gobeithio, bron, y bydd y rheidrwydd hwnnw'n arwain at gamau i sicrhau bod credyd cynhwysol yn gweithio'n well i bobl, yn enwedig i bobl yng Nghymru.  

Gallai cost statudol tâl salwch i fusnesau bach a chanolig eu taro'n galed, felly rwy'n falch iawn o glywed y cyhoeddiad gan y Canghellor heddiw y gall busnesau â llai na 250 o weithwyr hawlio cost tâl salwch yn ôl am hyd at 14 diwrnod, a bydd hwnnw'n cael ei ad-dalu'n llawn. Rwy'n credu bod hwnnw'n fesur pwysig i fusnesau. Roeddwn yn cyflwyno achos ddoe dros weld Cyllid a Thollau ei Mawrhydi yn ehangu'r gwasanaeth Amser i Dalu, ac unwaith eto, roeddwn yn falch o weld hynny'n cael ei adlewyrchu yn y cyhoeddiad heddiw.  

Mae gan Lywodraeth y DU linell gymorth benodol, a gyhoeddwyd heddiw, ond wrth gwrs, mae honno gennym eisoes drwy Busnes Cymru, sydd yno i gefnogi busnesau yn yr amgylchiadau arbennig hyn.  

Ac yn olaf, gan aros gyda'r gyllideb, a chyda'r Canghellor yn nodi y bydd Llywodraeth y DU yn lansio adolygiad sylfaenol o drethi busnes, rydym yn sicr o'r farn ein bod angen adolygiad sylfaenol, a hoffem pe gallem fod wedi symud yn gyflymach yng Nghymru. Rydym wedi cael adolygiad ar ôl adolygiad; rwy'n siŵr y dylai rhai camau fod wedi cael eu cymryd beth amser yn ôl. Fel rhan o'r adolygiad sylfaenol hwnnw, bydd Llywodraeth y DU yn ystyried cynlluniau i ddileu ardrethi busnes a sefydlu treth gwerth tir yn eu lle. Nawr, ar hyn o bryd, mae Plaid Cymru yn edrych ar sut y gallai treth gwerth tir weithio yng Nghymru; mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn edrych ar hyn ers peth amser. Onid yn awr yw'r amser i fanteisio ar y momentwm, i newid y cyd-destun, ac i Lywodraeth y DU gynhesu at y syniad efallai? Ac a fydd Llywodraeth Cymru yn gweithredu ar dreth gwerth tir yn fuan?

Wel, byddwch yn sicr yn gweld y ddogfen a gomisiynwyd gennym yn cael ei chyhoeddi'n fuan iawn, ac mae honno'n edrych ar oblygiadau treth gwerth tir a beth fyddai hynny'n ei olygu i Gymru. Mae'n rhan o gyfres o waith ymchwil a gomisiynwyd gennym sy'n edrych ar wahanol agweddau ar drethiant lleol, ar gyfer ardrethi annomestig ac ar gyfer y dreth gyngor. Rydym hefyd wedi cael gwaith sy'n edrych ar beth fyddai goblygiadau ail-werthuso, er enghraifft, a phwy fyddai'r enillwyr a'r collwyr yn y sefyllfa honno; beth fyddai'r effaith ddosbarthiadol o ran daearyddiaeth ledled Cymru? Yn ystod y gwanwyn hwn, bydd sawl darn o waith ymchwil yn cael eu cyhoeddi a fydd, gyda'i gilydd, yn darparu cyfres o dystiolaeth hynod o graff i bob un ohonom er mwyn ystyried y ffordd ymlaen.

Ond wrth gwrs, ardrethi busnes—ni ddylid eu diwygio er mwyn eu diwygio yn unig. Mae angen inni fod yn siŵr fod unrhyw ddiwygiadau'n cael eu gwneud mewn ffordd sy'n cyflawni blaenoriaethau Llywodraeth Cymru yn ehangach. Ac mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn falch iawn ynglŷn â'r cyhoeddiad heddiw fod Llywodraeth y DU, o'r diwedd, wedi dal i fyny yn awr, ac na fydd hanner busnesau Lloegr yn talu ardrethi busnes mwyach. Ond wrth gwrs, rydym wedi bod yn y sefyllfa honno yng Nghymru ers amser hir iawn.

Diolch. Llefarydd y Ceidwadwyr, Nick Ramsay.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, mae Canghellor y Trysorlys heddiw, yn ei gyllideb, wedi cyhoeddi nifer o ymrwymiadau ariannu allweddol i fentrau bach a chanolig eu maint, yn ogystal ag i'r diwydiant lletygarwch a manwerthu, yng ngoleuni bygythiad COVID-19, a godwyd gan lefarydd Plaid Cymru yn awr. Mae'r cyhoeddiad heddiw hefyd yn cynnwys £360 miliwn yn ychwanegol y flwyddyn i Lywodraeth Cymru, mwy o fuddsoddi mewn seilwaith a mwy o fuddsoddi mewn darlledu, fel S4C. Felly mae'n ymddangos bod cyni—y mae aelodau o'ch Llywodraeth wrth eu boddau'n siarad amdano—yn prysur ddod i ben. A wnewch chi gadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru yn defnyddio symiau canlyniadol Barnett sy'n deillio o addewidion y Canghellor i gyfateb i gymorth Llywodraeth y DU?

Wel, mae gennyf newyddion drwg i lefarydd yr wrthblaid, wrth gwrs, oherwydd yn sicr nid yw cyni wedi dod i ben. Os edrychwch ar y dogfennau sy'n cefnogi cyllideb Llywodraeth y DU, mae'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn rhoi darlun eithaf digalon o'r rhagolygon, hyd yn oed cyn ystyried COVID-19. Ac nid yw hynny'n syndod, o gofio agwedd ddiofal Llywodraeth y DU tuag at drafodaethau masnach gyda'n partner masnachu mwyaf a phwysicaf, yr Undeb Ewropeaidd. Nid yw'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol wedi awgrymu ar unrhyw adeg yn y Senedd hon y bydd twf yn cyrraedd 2 y cant hyd yn oed, sy'n eithaf gwael yn hanesyddol. Felly nid wyf yn credu y gallwn ddweud bod cyni wedi dod i ben. A hyd yn oed gyda'r cyllid ychwanegol sy'n dod i Lywodraeth Cymru heddiw o ganlyniad i gyllideb Llywodraeth y DU, prin fod hynny'n mynd â ni'n ôl lle roeddem 10 mlynedd yn ôl. Felly, mae cyni yma o hyd, mae arnaf ofn.

Diolch yn fawr, Weinidog. Roeddwn yn bod yn ddrygionus pan ddywedais y gair 'cyni'—roeddwn yn gwybod y byddai'n cymell ymateb tebyg i hwnnw. Ac mae sail i rywfaint o'r hyn a ddywedwch o ran twf wrth gwrs, ac rydych yn iawn i dynnu sylw at y pethau hynny. Ond rwy'n credu bod angen inni edrych ar yr ochr olau hefyd. Ac mae newyddion da yn y gyllideb hon ar gyfer y DU, a gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru—ac mae hyn yn allweddol i fy nghwestiwn—yn gwneud defnydd o'r symiau canlyniadol sydd ar y ffordd er mwyn gwella'r sefyllfa yma yng Nghymru. Oherwydd mae gan Gymru ddwy Lywodraeth wrth gwrs.

Weinidog, mae'r Canghellor hefyd wedi cyhoeddi nifer o newidiadau i yswiriant gwladol a threth incwm, a fydd, gyda'i gilydd, yn golygu y bydd pobl sy'n ennill yr isafswm cyflog £5,200 yn well eu byd yn awr nag yn 2010. At hynny, mae'r doll ar gwrw a'r doll ar danwydd yn cael eu rhewi am flwyddyn arall, felly bydd gweithwyr yn gweld mwy o arian yn eu pocedi yn y ffordd honno.

Yma yng Nghymru, rydym wedi bod yn sôn am ddatganoli treth incwm, a chreu trethi newydd. A ydych yn teimlo bod y pwyslais yma bob amser ar greu trethi newydd a chodi trethi? Ond mae angen mynd i'r afael ag agenda torri trethi hefyd, ac mae gan Lywodraeth Cymru bŵer sylweddol at ei defnydd, mewn meysydd treth allweddol penodol, i ysgafnhau'r baich ar bobl weithgar yng Nghymru, ac i gynhyrchu mwy o incwm yn y tymor hwy drwy annog entrepreneuriaeth wrth gwrs, a rhoi mwy o arian i fusnesau allu buddsoddi. Rydym wedi clywed eich barn ar drethi eleni; a allech chi ddweud wrthym sut rydych yn rhagweld y caiff y pwerau trethu hynny eu defnyddio yn y dyfodol, i leihau'r baich trethi ar bobl yng Nghymru, ac i annog twf economaidd?

Ni chlywais unrhyw beth gan Lywodraeth y DU heddiw am newidiadau i dreth incwm. Gwn fod cyhoeddiad wedi'i wneud ynglŷn â'r cyflog byw cenedlaethol a'r trothwy yswiriant cenedlaethol, ond nid wyf yn cofio unrhyw beth yn cael ei ddweud am dreth incwm yn benodol. Oherwydd byddai hynny'n rhywbeth y byddem yn awyddus i'w archwilio, yn enwedig rhag ofn y byddai unrhyw oblygiadau i gyllid Llywodraeth Cymru. A dweud y gwir, ychydig iawn a oedd gan y Canghellor i'w ddweud am drethi heddiw. Ni ddywedwyd unrhyw beth am doll teithwyr awyr nac unrhyw beth am drethi tir gwag. Felly, dyna ddau beth roeddwn yn gobeithio eu gweld yn y gyllideb heddiw, ond ni chawsant eu crybwyll. Felly, nid wyf yn credu bod y Canghellor wedi manteisio ar gyfleoedd yn ei gyllideb, yn enwedig mewn perthynas â threthi, oherwydd nid oes llawer iawn ynddi.

Diolch yn fawr, Weinidog. Roeddech yn glyfar yn crybwyll y doll teithwyr awyr, gan wybod yn iawn fod yr ochr hon i'r Siambr yn cefnogi datganoli'r doll teithwyr awyr yn llawn. Felly mae rhai pethau rydym yn cytuno arnynt, ac mae pethau eraill nad ydym yn cytuno arnynt. Roedd y newidiadau treth incwm y soniwyd amdanynt yn ymwneud â throthwyon, ond mater arall yw hynny.

A gaf fi, yn fy nghwestiwn olaf, fynd yn ôl at rywbeth a gododd Rhun ap Iorwerth yn gynharach, yn bwysig iawn, sef sefyllfa COVID-19, y coronafeirws? Ac mae'r gyllideb hon yn cynnwys oddeutu £30 biliwn ychwanegol—rwy'n credu fy mod yn iawn yn dweud—i'r GIG, i fynd i'r afael â coronafeirws yn y DU, yn benodol yn Lloegr. A ydych wedi cael unrhyw drafodaethau—? Rwy'n gwybod bod swyddogion Llywodraeth Cymru wedi bod yn cynnal sawl trafodaeth gyda swyddogion yn y DU—rwy'n gwybod hynny gan wisgo fy het cyfrifon cyhoeddus. A allech chi ddweud wrthym p'un a ydych wedi cael unrhyw drafodaethau penodol gyda'ch swyddog cyfatebol yn San Steffan ynglŷn â faint o arian a fydd yn dod i Gymru ar ben yr hyn sydd gennym yn y gyllideb i fynd i'r afael â coronafeirws? Rwy'n credu y byddem i gyd yn sylweddoli y byddwch o dan bwysau enfawr o bosibl, a bydd cyllideb y GIG o dan bwysau aruthrol os na chewch chi'r cymorth priodol i ymdopi â'r sefyllfa anarferol hon. Felly, pe gallech roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am yr arian yn y gyllideb ac am unrhyw symiau canlyniadol a ddaw i chi ac i Gymru—. Ac a wnewch chi gadarnhau hefyd y bydd yr arian hwnnw'n cael ei glustnodi ac yn cael ei ddefnyddio o fewn cyllideb y GIG i'r diben a fwriadwyd?

Buaswn yn croesawu unrhyw gymorth y gall y Ceidwadwyr ei roi o ran gwneud yn siŵr fod eu cymheiriaid yn San Steffan yn sicrhau bod Cymru'n cael ei hariannu i'r graddau sy'n angenrheidiol mewn perthynas â'r coronafeirws. Roedd y Canghellor yn awyddus iawn yn ei sylwadau agoriadol i awgrymu nad yw coronafeirws yn fater gwleidyddol; mae'n rhywbeth y mae'n rhaid i bawb ohonom ymdrin ag ef, ac mae'n rhaid inni gydweithio'n agos arno ar draws Llywodraethau. A buaswn yn cytuno ag ef o ran hynny.

O ran yr arian ychwanegol, cyhoeddodd y Canghellor gronfa ymateb i argyfwng gwerth £5 biliwn ar gyfer y GIG. Felly, nid ydym yn gweld unrhyw symiau canlyniadol ar gyfer hynny ar unwaith, ond rydym yn gwybod y byddai hwnnw'n gyllid a allai fod ar gael, pe bai ei angen wrth i'r coronafeirws ddatblygu. Felly, nid oes gennym ffigur eto, ac rwy'n credu ei bod yn gwbl gywir nad oes gennym ffigur eto, ond rydym angen i bobl weithio'n hyblyg a rhannu gwybodaeth i sicrhau ein bod yn cael yr arian yn ôl yr angen.

Llefarydd Plaid Brexit, Mark Reckless.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ofyn i'r Gweinidog cyllid egluro sut y mae ei strategaeth mewn perthynas â rhyddhad ardrethi busnes yng Nghymru yn wahanol i strategaeth Llywodraeth y DU? Cyhoeddasant heddiw fod y gostyngiad manwerthu o 50 y cant sydd ganddynt y flwyddyn nesaf yn codi i 100 y cant ac yn cael ei ymestyn i gynnwys meysydd hamdden a lletygarwch. A yw'r dull hwnnw o weithredu at ei dant?

Ac o ran yr ymdrechion eraill sydd ganddynt i gefnogi busnesau bach, mae'n ymddangos bod rhai ar y ffin o ran yr hyn sydd wedi'i ddatganoli a'r hyn nad yw wedi'i ddatganoli. Er enghraifft, maent yn cynyddu cronfa fenthyciad banc busnes Prydain ar gyfer dechrau busnes; o ran ei henw, rwy'n tybio bod busnesau yng Nghymru'n gymwys i gael hwnnw, ond nid wyf yn gwybod hynny'n bendant. Ac nid yw'r hyn a oedd yn swnio fel mesur rhyddhad ardrethi yn y gyllideb yn dod o dan y pennawd rhyddhad ardrethi busnes, mae'n dod o dan gyllid grant ar wahân ar gyfer busnesau bach, ond ymddengys ei fod wedi'i gyfyngu i Loegr gan fod taliad o £2.2 biliwn wedi'i wneud drwy awdurdodau lleol yn Lloegr ac yna maent yn rhoi £3,000 yn ôl i bob busnes sy'n elwa ar eu rhyddhad ardrethi i fusnesau bach. I ymestyn y cyllid grant i fusnesau bach, a yw'n iawn y dylai Llywodraeth y DU wneud hynny ar sail Lloegr yn unig, o ystyried yr hyn sydd wedi'i ddatganoli yma?

Ac nid wyf yn disgwyl i'r Gweinidog gyhoeddi ei phenderfyniadau am ryddhad ardrethi busnesau bach o fewn awr neu ddwy i gyllideb y DU yma, ond tybed a allai ddweud rhywbeth am ei strategaeth a'r canlyniadau a'r hyn y mae'n ceisio ei gyflawni drwy hynny a sut y mae hynny'n wahanol yng Nghymru ac yn Lloegr.

Rydym yn cydnabod pa mor bwysig yw ardrethi annomestig mewn perthynas â'n gwasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru. Maent yn cyfrannu mwy na £1 biliwn i lywodraeth leol a gwasanaethau'r heddlu, ac mae'r rheini'n wasanaethau y bydd pob busnes yn elwa arnynt mewn rhyw ffordd. Mae gennym agwedd wahanol yma yng Nghymru, gan fod ein sylfaen drethi yn wahanol. Felly, yng Nghymru, tua £20,000 yw'r gwerth ardrethol ar gyfartaledd, ond yn Lloegr mae oddeutu £32,000. Felly, mae'n iawn, rwy'n credu, fod ein hardrethi a'n rhyddhad yn adlewyrchu'r gwahaniaethau hynny a'r amgylchiadau unigryw sydd gennym yma yng Nghymru.  

Mae mwy na 70,000 o drethdalwyr yng Nghymru yn cael rhyddhad ardrethi, felly mae hynny'n golygu nad yw hanner yr holl fusnesau'n talu unrhyw ardrethi o gwbl, felly dyna ble y mae Lloegr yn ceisio mynd. Felly, maent yn symud i'n cyfeiriad ni. Ac rwy'n deall pan fydd busnesau'n edrych dros y ffin ar wahanol fathau o ryddhad ardrethi, nid ydynt bob amser yn gwneud hynny yng nghyd-destun eu sefyllfa eu hunain. Felly, pan fydd eu gwerth ardrethol yn sylweddol is, mae'n bwysig ystyried y gyfran o gymorth y gallwn ei chynnig. Mae gennym ystod eang o ryddhad ardrethi ar gyfer busnesau ac rwy'n ystyried a oes angen inni ddechrau tynnu rhai o'r rhain at ei gilydd. Mae cynllun rhyddhad ardrethi'r stryd fawr a manwerthu wedi'i ymestyn i'r flwyddyn nesaf. Felly, roedd hwnnw'n gyhoeddiad y llwyddais i'w wneud ym mis Ionawr ynglŷn â £26.6 miliwn yn ychwanegol ar gyfer cymorth gydag ardrethi annomestig ac mae hwnnw'n ychwanegol at y £230 miliwn rydym eisoes yn ei ddarparu drwy ein rhyddhad ardrethi presennol i helpu trethdalwyr gyda'u biliau. Ac mae hynny'n ymwneud â chefnogi'r holl fanwerthwyr sydd â gwerth ardrethol o hyd at £50,000, a bydd y cynllun hwnnw'n cefnogi tua 15,000 o dalwyr ardrethi. Felly, mae gennym amrywiaeth o gynlluniau wedi'u targedu at wahanol ddiwydiannau, ond yn amlwg, byddaf yn edrych yn ofalus ar unrhyw symiau canlyniadol a allai ddod a sut y gallent ddod.  

Wrth gwrs, efallai fod dadl dros wneud hynny ychydig yn wahanol yng Nghymru, ond mae gennym swm canlyniadol o £360 miliwn ar gyfer y flwyddyn nesaf wedi'i gyhoeddi, ac mae'r busnesau manwerthu, yn ogystal â'r busnesau lletygarwch a hamdden, yn fusnesau sydd mewn cysylltiad uniongyrchol â'r cyhoedd a byddem yn disgwyl iddynt gael eu heffeithio'n arbennig gan y coronafeirws a holl oblygiadau hynny. Ac mae'r hyn y mae'r Canghellor wedi'i gyhoeddi ar lefel y DU ar gyfer Lloegr yn ymddangos i mi yn ffordd eithaf effeithiol o gael arian i'r busnesau hynny, gan gynnwys y rhai na roesoch unrhyw farn arnynt, y rhai sy'n cael y rhyddhad ardrethi i fusnesau bach yn Lloegr, sy'n cael £3,000 i bob busnes drwy'r awdurdod lleol. Mae hynny'n mynd i wneud gwahaniaeth sylweddol iawn o ran lliniaru rhai o'r effeithiau i lawer o'r busnesau hynny. A buaswn yn annog y Gweinidog, wrth iddi amsugno'r hyn sydd wedi digwydd yn y gyllideb ar lefel y DU, ond hefyd wrth iddi ystyried y £360 miliwn a beth a ddaw o hwnnw, o gymharu â'r hyn roedd yn disgwyl ei weld neu'r hyn nad oedd yn disgwyl ei weld yn y gyllideb hon o bosibl, rwy'n gobeithio y bydd rhyddhad ardrethi busnes yn faes lle y gall ddefnyddio rhywfaint o'r arian hwnnw.

Tybed a gaf fi ofyn am Fanc Datblygu Cymru hefyd? Soniais am gronfa fenthyciad Banc Busnes Prydain ar gyfer dechrau busnes a gallaf gadarnhau y byddant yn gymwys i bob busnes yn y DU—y benthyciadau dechrau busnes a'r cynnydd. Ond sut y maent yn cysylltu â'r hyn sydd ar gael gan fanc datblygu Cymru? A oes llawer o orgyffwrdd? A all busnesau elwa o'r ddwy ffynhonnell neu a oes rhaid iddynt ddewis y naill neu'r llall? A pha rôl y mae hi'n ei gweld ar gyfer banc datblygu Cymru ar gyfer  lliniaru effaith y coronafeirws? Dylai'r busnesau y mae ganddo berthynas â hwy eisoes fod mewn sefyllfa dda i ddarparu cymorth cyfalaf gweithio pan fo hynny'n angenrheidiol. Ond beth sy'n digwydd i'w fenthyciadau datblygu eiddo sylweddol iawn, sydd wedi cael eu hailgylchu dro ar ôl tro ac sydd wedi bod yn eithaf llwyddiannus hyd yma, os yw datblygwyr yn ei chael hi'n anodd gwerthu'r eiddo hwnnw ymlaen? Onid oes perygl y bydd yr arian hwnnw'n cael effaith lai cadarnhaol ar yr economi ar yr un adeg yn union ag y mae coronafeirws yn taro, os nad yw'r datblygwyr hynny ar gael i ailgylchu a thalu'r arian yn ôl mor gyflym ag y byddent wedi'i wneud fel arall? Ac a oes unrhyw rôl i fanc datblygu Cymru yn cefnogi busnesau eraill yn benodol ar gyfer coronafeirws ac anghenion cyfalaf gweithio pan nad oes ganddo'r berthynas fusnes honno'n barod na gwybodaeth am eu hanghenion cyfalaf gweithio?

Wel, mae banc datblygu Cymru yn rhan o bortffolio fy nghyd-Aelod, Gweinidog yr economi, ond rwy'n gwybod ei fod wedi gwneud gwaith rhagorol yn helpu i gynorthwyo busnesau i baratoi ar gyfer Brexit. Ac mewn sawl ffordd, mae hyn yn ymwneud â helpu busnesau i baratoi ar gyfer rhywbeth anodd, felly gallwn ddysgu rhai o'r un gwersi.

Mae wedi bod yn bwysig iawn o ran y benthyciadau datblygu eiddo hynny, ond hefyd o ran cymorth i ficrofusnesau i'w cynorthwyo i dyfu, os ydynt yn dymuno tyfu. Felly, credaf fod cyfleoedd i ddefnyddio'r cysylltiadau hynny sydd gennym â'r busnesau unigol hynny i gynnig cymorth a chyngor, o bosibl, a dyma un o'r pethau da am fod yn genedl fach ar adegau anodd, sef bod gennych y cysylltiadau unigol hynny a'r cyfleoedd hynny i rannu gwybodaeth a chyngor.

Ond rwy'n gwybod y bydd Ken Skates yn edrych yn ofalus ar ba rôl y gall banc datblygu Cymru ei chwarae yn cefnogi busnesau wrth inni wynebu coronafeirws. A gwn y bydd gan gyd-Aelodau ar draws y Llywodraeth fwy i'w ddweud am eu cyfraniadau unigol eu hunain i'r ymdrech maes o law.

Bydd cartrefi yr effeithiwyd arnynt yn ystod y stormydd diweddar yn derbyn hyd at £1,000 gan Lywodraeth Cymru. Rydym yn gofyn i'r rheini yr effeithiwyd arnynt i gysylltu â thimau cymorth brys eu hawdurdod lleol yn y lle cyntaf, i sicrhau y gallant gael cymorth cyn gynted â phosibl.

Diolch. Fel rwyf wedi'i ddweud yma droeon, yn dra anffodus cafodd fy etholaeth ei tharo gan storm Ciara ar 9 Chwefror 2020. Cyhoeddwyd cynllun argyfwng ar gyfer rhyddhad ardrethi ar 18 Chwefror, a dywedodd y Prif Weinidog,

'Byddwn yn sicrhau bod cymorth ariannol brys ar gael i bobl sydd â chartrefi wedi eu dinistrio oherwydd y llifogydd ac, yn benodol, yn helpu teuluoedd sydd heb yswiriant.'

Nawr, bedair wythnos yn ddiweddarach, mae nifer o fy etholwyr yn dal i gysylltu â mi i ddweud eu bod wedi llenwi'r ffurflenni priodol ond heb glywed unrhyw beth, ac mewn mis, nid yw hynny'n dda. Felly nid ydynt wedi cael ceiniog. Nawr, ar Sunday Politics, roeddwn yn falch iawn o'ch clywed yn dweud bod pawb yr effeithiwyd arnynt wedi cael eu £500 erbyn hyn. Wel, fel y soniais, mae gennyf nifer nad ydynt wedi'i gael, felly rwy'n credu mai'r hyn rwyf am ei wneud, y tu allan i'r Siambr, yw ysgrifennu atoch yn uniongyrchol gyda manylion y rheini, felly efallai—. Ond a ydych yn ymwybodol o broblem gyda phrosesu'r ffurflenni cais? Ac rwyf wedi codi'r mater gyda'r awdurdod lleol, sy'n dweud, 'Wel, rydym wedi gwneud ein rhan ni.' Maent wedi llenwi'r ffurflenni, rydym wedi eu hanfon, ond mae oedi eithaf hir wedi bod, ac mae gennyf un ddynes hefyd sydd heb gael cynnig y £500. Maent wedi cynnig £80 iddi ond mae wedi dioddef gwerth miloedd o bunnoedd o ddifrod, felly rwy'n poeni rhywfaint am y meini prawf. A wnewch chi edrych ar y prosesau? Oherwydd y cyfan rwy'n gofyn amdano yw rhywfaint o degwch a chydbwysedd i fy etholwyr, fel bod ganddynt rywbeth i'w helpu yn ôl ar eu traed yn dilyn y llifogydd ofnadwy hyn ar 9 Chwefror.

Rwyf finnau'n poeni bod pobl yn aros yn rhy hir i gael eu harian. Caiff y rhan fwyaf o geisiadau i'r gronfa cymorth dewisol eu prosesu o fewn 24 awr, felly dylai unigolion gael yr arian yn eu cyfrifon banc yn gyflym iawn yn wir.

Ar 4 Mawrth, gwn fod 278 o ddyfarniadau £500 wedi'u gwneud, a 266 o ddyfarniadau £1000, sy'n gyfanswm o £405,000. Felly, gwn fod y gronfa cymorth dewisol yn ystyried gwirio hawliadau annibynnol drwy ddefnyddio data a ddarperir gan awdurdodau lleol, felly yr hyn y mae unigolion ei angen, mewn gwirionedd, yw i'r awdurdodau lleol hynny wirio a chadarnhau bod llifogydd wedi effeithio ar y cartrefi unigol hynny, a dylai hynny fod yn ddigon i'r gronfa cymorth dewisol. Felly, yn y lle cyntaf, byddai angen i'r awdurdod lleol gadarnhau i'r gronfa cymorth dewisol fod yr aelwydydd hynny wedi cael eu heffeithio, a dylai hynny wneud i bethau symud yn gynt. Ond wrth gwrs, rwy'n awyddus i roi cymorth os gallaf.

Cefais fy nghalonogi gan ymateb y Prif Weinidog ddoe, wrth iddo ddangos parodrwydd i ystyried mabwysiadu cynllun tebyg i'r cynllun cydnerthedd eiddo sy'n weithredol yn Lloegr. Mae'n caniatáu i gartrefi a busnesau sy'n dioddef llifogydd wneud cais am hyd at £5,000 i helpu i ddiogelu rhag llifogydd yn y dyfodol. Eto i gyd, dywedodd Gweinidog yr amgylchedd wrthyf y bore yma na fyddai'r aelwydydd hynny'n cael cynllun tebyg yng Nghymru.

Gofynnais hefyd i Weinidog yr amgylchedd ychydig wythnosau'n ôl am gymorth i gartrefi a busnesau gyda chost ynni—mae dadleithyddion a gwresogyddion diwydiannol, offer hanfodol wrth sychu eiddo sydd wedi dioddef llifogydd, yn ddrud iawn i'w gweithredu. Dywedodd y byddai'n edrych ar y mater, a dyfynnaf, 

'yn rhan o'n hymateb parhaus'.

A fyddech cystal â rhoi gwybod imi pa drafodaethau sydd wedi'u cynnal o ran darparu cymorth ariannol, ar gyfer mesurau i wrthsefyll llifogydd yn y cartref, ac i gael cymorth i dalu costau ynni y tu hwnt i'r hyn a gyhoeddwyd eisoes ar gyfer cartrefi a busnesau sy'n dioddef llifogydd? Fe fyddwch yn ymwybodol, Weinidog, fod llawer iawn o angen yn bodoli, felly a allwch ddweud wrthym pa adnoddau ychwanegol rydych yn eu darparu i ddiwallu'r angen hwnnw?

Wel, rwyf wedi cael trafodaethau gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â llifogydd, felly ni fyddwch yn gweld cyhoeddiadau sy'n ymwneud yn benodol â Chymru yn y gyllideb ar gyfer llifogydd heddiw. Yr hyn a welwch yw cyhoeddiad o £120 miliwn am atgyweiriadau a £200 miliwn yn uniongyrchol i gymunedau lleol ar gyfer gwrthsefyll llifogydd. Nawr, nid ydym yn deall eto faint o arian canlyniadol a allai ddeillio o hynny, ond rydym wedi bod yn glir iawn mai ein hystyriaeth gyntaf, a'r un bwysicaf i ni, oedd mynd i'r afael â'r argyfwng uniongyrchol, ac yna, wrth gwrs, bydd gwaith parhaus yn mynd rhagddo er mwyn sicrhau cydnerthedd cymunedol yn y dyfodol.

Rwy'n gobeithio y bydd arian ychwanegol, ar ben yr hyn sydd wedi cael ei gyhoeddi yn y gyllideb heddiw, yn dod i Gymru. Dyna'n sicr y drafodaeth rydym wedi gallu ei chael gyda Llywodraeth y DU, ac maent wedi cydnabod bod y sefyllfa yma yng Nghymru yn anarferol, er fy mod yn siomedig na chlywais Gymru'n cael ei chrybwyll yn y rhestr o leoedd yr effeithiwyd arnynt yn natganiad y Canghellor heddiw.

Ond gallai'r rhain fod yn faterion y bydd Gweinidog yr amgylchedd yn eu blaenoriaethu yn y dyfodol, ond nid ydym wedi cyrraedd man lle rydym yn trafod materion mwy hirdymor, felly bydd y rhain yn drafodaethau rwyf eto i'w cael, er y gallai'r Gweinidog fod yn cael y trafodaethau hynny gyda'i swyddogion.

Drefnydd, tybed a allech roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ar y sefyllfa mewn perthynas ag ariannu problemau seilwaith mawr? Rwy'n gwybod bod Llywodraeth y DU wedi codi mater anfon manylion ac yn y blaen, ond wrth gwrs, mae llawer o'r difrod i'r seilwaith, mae rhywfaint ohono o dan ddŵr, mae rhywfaint ohono'n anhygyrch ac yn y blaen, ond yn sicr mae Rhondda Cynon Taf yn defnyddio llawer o'i chronfeydd wrth gefn i wneud y gwaith hwnnw, ac yn amlwg, mae Llywodraeth Cymru yn rhoi cymorth hefyd. Ond y peth allweddol yw bod yr arian y dywedwyd wrthym ar lefel Llywodraeth y DU y byddai'n cael ei drosglwyddo i Gymru yn eithaf hanfodol yn awr, o ran yr ymrwymiad, beth bynnag yw lefel y difrod i'r seilwaith, ein bod yn gwybod y bydd yr arian ychwanegol hwnnw gan Lywodraeth y DU yn mynd tuag at y problemau strwythurol mawr hynny. A fu unrhyw drafodaethau pellach? A oes unrhyw awgrym y bydd sicrwydd y bydd yr arian sydd ei angen arnom yn dod i ni pan fyddwn ei angen er mwyn gwneud y gwaith ailadeiladu ac ac atgyweirio ar y seilwaith?

Wel, ymrwymodd Prif Weinidog y DU i roi cyllid i Gymru i'n helpu i fynd i'r afael â'r llifogydd, ac yn sicr, byddwn yn ei ddal at ei air. Mae Mick Antoniw yn hollol gywir i ddweud nad ydym yn gwybod eto beth yw maint yr her sydd o'n blaenau, o ran y gwaith adfer, gan fod cymaint o'r gwaith tirfesur strwythurol angen ei wneud o hyd. Mae llawer o'r mannau y mae angen eu harolygu yn anhygyrch ar hyn o bryd. Felly, mae llawer o waith i'w wneud ar asesu a deall yr hyn y gallai'r ffigur fod yn y dyfodol.

Rydym wedi gadael i Lywodraeth y DU wybod ein bod yn sôn mae'n debyg am gannoedd o filiynau, yn hytrach na degau o filiynau. Rwy'n gwybod fy mod wedi clywed ffigurau o gwmpas £180 miliwn, ond mae awdurdodau lleol yn casglu gwybodaeth bellach drwy'r amser. Felly, nid wyf yn credu y byddwn yn deall yr effaith lawn am fisoedd o ran y gwariant ar waith adfer, ond yn sicr, byddwn yn dal y Prif Weinidog at ei air.

Rwyf mewn cysylltiad rheolaidd â Gweinidogion Trysorlys y DU ynghylch amrywiaeth o faterion ariannol. Cyn y gyllideb, ysgrifennais at y Canghellor yn nodi ein blaenoriaethau ar gyfer Cymru, gan gynnwys mynd i'r afael ag anghydraddoldeb rhanbarthol ac ymateb i'r argyfwng newid hinsawdd.

Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Weinidog. Rwy'n credu ei bod yn bwysig nodi ein bod, ar ôl 10 mlynedd, wedi gweld cyni yn taro ein cynghorau lleol yn galed iawn. Mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud ymdrechion aruthrol i leihau'r effaith y mae cyni San Steffan wedi'i chael ar awdurdodau lleol, ac eto rydym wedi gweld llywodraeth leol yn Lloegr yn dioddef yn barhaus o ganlyniad i'r toriadau yno. Yn y gyllideb hon, nid yw'n gwbl glir eto faint o arian canlyniadol a fydd gennym, os o gwbl, o ganlyniad i'r gyllideb a'r cynnydd i gynghorau lleol yn Lloegr, ond a allwch roi sicrwydd, os daw unrhyw swm canlyniadol yn sgil cynnydd yn y cyllid i awdurdodau yn Lloegr, y bydd hwnnw'n cael ei drosglwyddo'n syth i awdurdodau lleol, oherwydd maent yn wynebu cyfnod anodd? Deallwn fod coronafeirws yn un ymhlith llawer o broblemau eraill. Byddant hefyd yn wynebu heriau o ganlyniad i'r coronafeirws, oherwydd y gwasanaethau—gwasanaethau cymdeithasol a gwasanaethau cymunedol—y maent yn aml yn eu darparu. Mae'n bwysig, felly, ein bod yn eu cefnogi gymaint ag y bo modd. Os daw symiau canlyniadol, hwy a  ddylai eu cael.

Fel y mae David Rees yn cydnabod, nid ydym eto wedi deall y darlun llawn o ran lle gallai'r symiau canlyniadol hynny fod. Buaswn yn cynnig un gair o rybudd yn yr ystyr fod symiau canlyniadol yn cael eu rhoi ond maent hefyd yn cael eu tynnu'n ôl, felly mae honno'n ystyriaeth bwysig o ran pryd a sut y caiff arian ei drosglwyddo. Ond wrth inni ddechrau deall y manylion a fydd gennym yn well, yn sicr, bydd cyhoeddiadau pellach i'w gwneud. Rwyf wedi addo y byddaf yn darparu datganiad ysgrifenedig cyn gynted ag sy'n bosibl. Felly, ar ôl y cwestiynau heddiw, rwy'n bwriadu parhau i roi rhagor o wybodaeth i fy nghyd-Aelodau.

O ran y math o ffigurau rydym wedi'u cael—mae angen inni wirio rhai ohonynt, gan nad yw pob un ohonynt yn cyfateb—rydym yn edrych ar oddeutu £122 miliwn o refeniw ac o gwmpas, neu o leiaf, £218 miliwn o gyfalaf. Ond wrth gwrs, mae'n rhaid inni gofio ein bod wedi cael £100 miliwn o gyfalaf wedi'i dynnu'n ôl oddi wrthym ychydig wythnosau yn ôl, felly bydd yn rhaid i £100 miliwn o'r arian newydd hwnnw heddiw lenwi'r bwlch hwnnw yn y cynlluniau a gyhoeddwyd gennym ac y pleidleisiwyd arnynt ar gyfer y flwyddyn i ddod. Felly, mae rhywfaint o hynny i'w ddeall, ac rydym hefyd wedi cael £3 miliwn o gyfalaf trafodion ariannol ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf. Felly, cyn gynted ag y bydd gennym fwy  wybodaeth, byddwn yn gallu gwneud rhagor o gyhoeddiadau ar wariant ar gyfer y flwyddyn nesaf.

Weinidog, rwy'n gwybod y bydd y coronafeirws wedi effeithio ar unrhyw sgyrsiau rhag-gyllidebol rydych wedi'u cael gyda Gweinidogion y DU, ond pan oeddech yn cael y trafodaethau hynny, tybed beth oedd eich barn ar y cytundebau sector masnach amrywiol sy'n bwysig i Lywodraeth y DU, ac y gall Cymru elwa'n uniongyrchol ohonynt mewn rhai achosion, yn enwedig cytundeb y sector twristiaeth. Rwy'n credu eich bod wedi sôn am y sector lletygarwch ychydig yn gynharach. Felly, a allwch ddweud ychydig wrthyf am y sgyrsiau hynny ac a ydych yn disgwyl unrhyw beth yng nghyhoeddiad y gyllideb mewn perthynas ag unrhyw gytundeb sector dur—a oes gennych unrhyw sylw ar hynny? Cwestiwn byr gennyf fi, rwy'n gwybod, ond mae'n bwysig. Diolch.

Roedd sawl peth yn amlwg drwy eu habsenoldeb, rwy'n credu, yng nghyllideb y Canghellor heddiw, ac un ohonynt oedd unrhyw gyfeiriad at y diwydiant dur. Ni chafwyd unrhyw eglurder ynglŷn â gwariant ar reilffyrdd. Cawsom gyfeiriadau at wariant ar reilffyrdd ym Manceinion, Leeds ac ardaloedd eraill—Darlington—ond dim byd i Gymru. Ac nid oedd unrhyw ymrwymiadau ymchwil a datblygu go iawn i ni yng Nghymru, ac nid oedd yn ddigon uchelgeisiol, yn fy marn i, o ran mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd. Felly, roedd llawer o bethau a oedd, gobeithio, yn amlwg drwy eu habsenoldeb, ac roedd dur yn un o'r meysydd hynny, ond rydym yn dal i weithio gyda Llywodraeth y DU. Felly, er enghraifft, ar ddyfodol y diwydiant modurol, mae hwnnw'n faes sydd o ddiddordeb arbennig i'r ddwy Lywodraeth, ac mae Llywodraeth Cymru yn arbennig o awyddus i ddatblygu'r sector hwnnw. Felly, mae Ken Skates yn arwain ar rywfaint o waith ar y ffordd orau o sicrhau bod buddsoddiad a ddaw i'r DU hefyd yn bwydo drwodd i Gymru.

Rwy'n cysylltu'n rheolaidd â Gweinidogion Trysorlys y DU ynghylch sicrhau'r cyllid ychwanegol sydd ei angen arnom i ymateb i effeithiau digyffelyb y stormydd diweddar ledled Cymru.

Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Weinidog, a diolch ichi am y cyflwyniad a wnaethoch i Lywodraeth y DU ynglŷn â'r gyllideb. Gwnaethoch nifer o bwyntiau pwysig ynghylch anghydraddoldebau rhanbarthol a chenedlaethol ledled y DU. Fe sonioch chi am ddiwygio lles a'r angen am fwy o gydweithredu rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru i ddarparu gwell gofal cymdeithasol yn y dyfodol.

Ond a gaf fi ganolbwyntio fy nghwestiwn ar y pwysau gwariant yn sgil y stormydd diweddar? Yn y wybodaeth ragarweiniol a gefais gan gynghorau bwrdeistref sirol Merthyr Tudful a Chaerffili, gallaf weld bod angen gwariant sylweddol yn yr etholaeth er mwyn goresgyn effaith y stormydd, ac rwy'n gwybod o gyfraniadau gan gyd-Aelodau yn y Siambr heddiw fod hyn yn wir mewn ardaloedd eraill hefyd. O ystyried yr atebion blaenorol a roesoch i Aelodau eraill y prynhawn yma, credaf fy mod yn iawn i gymryd nad ydych wedi clywed unrhyw beth yn y gyllideb heddiw sy'n dangos y bydd Llywodraeth y DU, o'r diwedd, yn camu i'r adwy ac yn ein helpu i fuddsoddi yn y gwaith o leddfu'r pwysau gwariant presennol a'r heriau a fydd yn wynebu Cymru yn y dyfodol. A fyddech yn cytuno â mi, o ystyried y cyhoeddiadau gwariant o'r gyllideb heddiw, fod hyn yn cadarnhau'n derfynol yr hyn rydym wedi'i wybod erioed, sef bod y 10 mlynedd diwethaf o gyni Torïaidd, a'r caledi a wynebodd llawer o fy etholwyr yn ei sgil, bob amser wedi bod yn bolisi o ddewis ac nid o anghenraid?

Yn olaf, Weinidog, a ydych chi fel finnau yn meddwl tybed sut y mae plaid cyfrifoldeb ariannol wedi llwyddo i fenthyg £800 biliwn dros y naw mlynedd ddiwethaf, sydd bron yn ddwbl yr hyn a fenthycwyd erioed dros 33 mlynedd o Lywodraeth Lafur?

Diolch i Dawn Bowden am godi'r mater penodol hwnnw, a rhoi'r cyfle imi bwysleisio'r ffaith nad yw'r gyllideb hon gan Lywodraeth y DU yn golygu bod cyni wedi dod i ben, mae'n fyw ac yn iach iawn. Mae Llywodraeth y DU wedi sicrhau nad yw ein cyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf ond fymryn yn uwch na'r hyn ydoedd ddegawd yn ôl. Ac rwy'n credu bod hynny'n dangos ein bod yn dal i wynebu heriau fel Llywodraeth Cymru, ond mae'r heriau hynny yn sicr yn bwydo i mewn i lywodraeth leol, ac mae llywodraeth leol wedi bod yn awyddus iawn i'n hargyhoeddi nad yw un flwyddyn well o gyllid, fel rydym wedi gallu ei roi iddynt, yn gwneud iawn am ddegawd o gyni.

Byddaf yn adolygu'r gyllideb yn ofalus er mwyn asesu'r effaith ar Gymru. Ond fel bob amser, bydd yn bwysig darllen yr hyn sydd o dan y penawdau, gan fod y diafol yn cuddio yn y manylion bob amser, ac roeddwn yn bwriadu cyhoeddi datganiad ysgrifenedig yn ddiweddarach heddiw.

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei hateb; rwy'n derbyn ei fod yn gwestiwn eang iawn. Nid wyf yn gwybod a yw'r Gweinidog wedi sylwi bod ymrwymiad i gronfa lleoedd newid gwerth £30 miliwn yn y gyllideb. Rwy'n siŵr y byddai'n cytuno â mi fod y sefyllfa y mae cynifer o'n pobl anabl yn ei hwynebu, lle na allant fod allan o'r tŷ am fwy na hyd penodol o amser gan nad ydynt yn gallu cael mynediad at gyfleusterau newid priodol, yn rhywbeth na fyddai'r un ohonom, rwy'n siŵr, ar draws y Siambr hon, yn fodlon ei weld yn parhau.

A gaf fi ofyn i'r Gweinidog wneud asesiad cyn gynted ag sy'n bosibl ynglŷn ag a fyddwn yn cael swm canlyniadol ar gyfer hyn ai peidio? Rwy'n amlwg yn un o'r bobl olaf yn y Siambr hon a fyddai'n dweud wrth un o Weinidogion Cymru, 'Oherwydd eu bod yn mynd i wario'r arian hwn ar hyn yn Lloegr, dylem wario'r swm canlyniadol ar yr un peth yn union', ond rwyf wedi bod yn falch iawn o gefnogi'r ymgyrch lleoedd newid yn Llanelli yn fy rhanbarth i ers rhai misoedd, er enghraifft, ac rwy'n siŵr y byddai'n cytuno â mi ei bod yn gwbl annerbyniol nad oes gan dref o'r maint hwnnw unrhyw gyfleuster lleoedd newid ar gyfer trigolion anabl.

Felly, a gaf fi ofyn i'r Gweinidog ddarganfod cyn gynted ag y bo modd a fydd yna swm canlyniadol ac a wnaiff hi ystyried cael trafodaethau gyda'r Gweinidogion priodol—y Gweinidog cynllunio, y Gweinidog gwasanaethau cymdeithasol—i weld a fyddai'n bosibl defnyddio'r swm canlyniadol penodol, os cawn un, ar yr achlysur hwn—ac rwy'n credu'n gryf y dylem ei gael? Mae un o'r elusennau anabledd wedi amcangyfrif y gallem ddarparu 19 o leoedd newid newydd yng Nghymru os cawn y swm canlyniadol priodol, a byddai hynny, yn amlwg, o fudd enfawr i'n cyd-ddinasyddion anabl.

Wel, nid oedd y gronfa lleoedd newid yn un o'r eitemau a grybwyllwyd yn araith y Canghellor ei hun, ond rwy'n siŵr y deuaf o hyd i'r manylion yn y taenlenni sy'n cyd-fynd â'r cyhoeddiad. Felly, rwy'n mynd i fanteisio ar y cyfle i edrych yn fanwl ar yr hyn sydd wedi'i gynnig yn y taenlenni hynny a gweld lle mae'r symiau canlyniadol hynny. Felly, ar hyn o bryd, nid oes gennyf ddarlun llawn oherwydd bydd yn cymryd peth amser i ddadansoddi'r manylion, ond cyn gynted ag y byddaf wedi gwneud hynny, gallaf wneud cyhoeddiadau pellach.

Mae Cwestiwn 7 [OAQ55200] wedi'i dynnu'n ôl. Felly, yn olaf, cwestiwn 8, Mike Hedges.

Cytunir ar strategaeth y gyllideb gan y Cabinet ar ddechrau'r flwyddyn. Caiff blaenoriaethu ei lywio gan drafodaethau dwyochrog rwy'n eu cael gyda Gweinidogion ac ymgysylltiad ehangach â'r pedwar comisiynydd statudol a rhanddeiliaid allanol. Mae cynllun gwella'r gyllideb yn amlinellu ein dull o wella proses y gyllideb yn fwy hirdymor.

A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am yr ymateb hwnnw? Mae'n hawdd cyfrif faint o arian sy'n cael ei wario ar wasanaethau, ond yr hyn sy'n anos i'w nodi yw'r canlyniadau a ddaw yn sgil yr arian hwnnw. A yw'r Gweinidog, ar hyn o bryd, neu a yw'r Gweinidog yn bwriadu gosod targedau i'w cyflawni gydag arian ychwanegol a ddarparwyd i'r gwahanol Weinidogion fel y gallwn weld ein bod yn cael gwerth digonol am ein harian?

Bron nad yw awgrym Mike Hedges yn swnio'n ddeniadol o awdurdodol, ond nid wyf yn siŵr mai dyna yw barn—. [Chwerthin.] Nid wyf yn siŵr mai cyfrifoldeb y Gweinidog cyllid yw pennu targedau ar draws y Llywodraeth, ond lle maent yn briodol, rwy'n credu y dylent gael eu datblygu gan y Gweinidogion hynny a'u monitro'n agos gan y Gweinidogion unigol hefyd.

Felly, mae rhai enghreifftiau yn adroddiad blynyddol Llywodraeth Cymru, a gyhoeddwyd ym mis Ionawr, sy'n dangos sut rydym yn gweithio yn erbyn rhai cyfresi o dargedau. Un enghraifft, wrth gwrs, fyddai'r targed o 20,000 o gartrefi fforddiadwy rydym yn bwriadu eu hadeiladu yn ystod tymor y Llywodraeth hon, ac wrth gwrs, rydym yn clustnodi £175 miliwn yn 2020-1 ar gyfer ystod amrywiol o fesurau i'n helpu i ddatblygu ein huchelgeisiau mewn perthynas â thai. Felly, er nad wyf yn siŵr mai fy lle i yw gosod targedau, yn amlwg, os yw cyd-Aelodau'n gosod targedau, rwy'n awyddus i'w cefnogi er mwyn eu cyflawni.

Diolch yn fawr iawn, Drefnydd.

Eitem 3 ar yr agenda y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Pontio Ewropeaidd mewn perthynas â'i gyfrifoldebau fel swyddog cyfreithiol. Cwestiwn 1 yw Helen Mary Jones.

Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i hyrwyddo cydraddoldeb rhwng y rhywiau yng Nghymru. Rydym wedi comisiynu gwaith ymchwil i archwilio opsiynau ar gyfer hyrwyddo cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru. Mae ymrwymiad cadarn i hyrwyddo'r hawliau hynny yn rhan o wead Llywodraeth Cymru ac mae'n dylanwadu'n uniongyrchol ar ein polisïau, ein deddfwriaeth a'n penderfyniadau.

Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ymateb. A yw'r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno â mi y gallem fod yn wynebu sefyllfa, o gofio natur y Llywodraeth ar ben arall yr M4 a'r pwysau yno i ddadreoleiddio, a'r hyn y byddai llawer ohonom yn pryderu yn ei gylch o ran diffyg ymrwymiad posibl i gydraddoldeb, lle mae'r ddeddfwriaeth gyfredol ar gydraddoldeb a Deddf Cydraddoldeb 2010—gallem ei gweld yn cael ei diwygio mewn ffordd na fyddai llawer ohonom yn ei hoffi? A yw'n cytuno â mi hefyd mai un llwybr y gallem ei ddewis yng Nghymru i ddarparu fframwaith cyfreithiol ar gyfer materion cydraddoldeb, ac yn enwedig yn yr achos hwn, ar gyfer cydraddoldeb rhwng y rhywiau, fyddai ymgorffori confensiynau priodol y Cenhedloedd Unedig yng nghyfraith Cymru? Roeddwn yn falch iawn o'i glywed yn sôn am yr ymchwil, ac rwy'n meddwl tybed a all roi awgrym y prynhawn yma—gwn nad yw wedi'i gomisiynu'n uniongyrchol—pryd y bydd y gwaith ymchwil hwnnw wedi'i gwblhau a phryd y gallai fod yn briodol ei rannu â'r Cynulliad hwn a'r pwyllgorau priodol.

Yn sicr. Wel, mae'n cyfeirio at Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Ddileu Pob Math o Wahaniaethu yn Erbyn Menywod, sydd i bob pwrpas, wrth gwrs, yn Fil hawliau rhyngwladol i fenywod ac yn ymgorffori'r egwyddorion cydraddoldeb y byddem yn dymuno eu gweld yn cael eu cynnal a'u hyrwyddo. A byddem yn gwrthwynebu'n sylfaenol unrhyw ymgais i wanhau'r Ddeddf Cydraddoldeb.

Rydym wedi ceisio sicrhau, wrth edrych ar gwestiynau'n ymwneud â chonfensiynau, ein bod yn gwneud hynny mewn ffordd gyfannol. Mae Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Ddileu Pob Math o Wahaniaethu yn Erbyn Menywod ei hun, a'r ystyriaethau a ddeilliodd o'r archwiliad ar ei gydymffurfiad ym mis Chwefror y llynedd—lle roedd swyddogion Llywodraeth Cymru yn uniongyrchol gysylltiedig er mwyn gwneud yn siŵr fod buddiannau Cymru a materion Cymreig yn cael eu cynrychioli a'u codi'n uniongyrchol yn ystod y broses archwilio honno—mae'r ystyriaethau hynny wedi cyfrannu'n uniongyrchol at yr adolygiad o gydraddoldeb rhwng y rhywiau, ac mae'r casgliadau interim wedi'u hystyried gan y Cabinet. Ond mewn perthynas â'r gwaith ymchwil y mae'n cyfeirio ato, deallaf y bwriedir i hynny fod wedi dod i ben erbyn diwedd y flwyddyn hon, fel bod ei gasgliadau ar gael yn ystod tymor y Cynulliad hwn, yn ôl yr hyn a ddeallaf.

Cytunwn ag argymhelliad y comisiwn cyfiawnder i sefydlu llysoedd cyffuriau ac alcohol i deuluoedd, ac mae gwaith eisoes ar y gweill i archwilio dichonoldeb gwneud hynny yn ogystal â'r dulliau o'i wneud.

Diolch. Wrth gwrs, o ran llysoedd cyffuriau ac alcohol i deuluoedd, yn ystod y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn gynharach eleni, dywedodd Albert Heaney, cyfarwyddwr gwasanaethau cymdeithasol ac integreiddio Llywodraeth Cymru, fod y farnwriaeth yn ystyried eu bod yn gadarnhaol iawn, ac yn ddull da o weithredu a all fod o gymorth mawr i deuluoedd. Yn yr un modd, fis Hydref diwethaf, galwodd y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru am sefydlu llysoedd cyffuriau ac alcohol i deuluoedd yng Nghymru ar unwaith. Fel y dywedais o'r blaen, credaf fod y dystiolaeth yn dangos y gallai creu llysoedd cyffuriau ac alcohol i deuluoedd yng Nghymru fod er budd gorau plant a rhieni, ac mae'n debygol iawn fod hynny'n wir. A allech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â sut y mae argymhelliad y Comisiwn ar Gyfiawnder yn cael ei ddatblygu?

Wel, rydym yn cytuno â'r argymhelliad i sefydlu'r llysoedd, fel y dywedais yn fy ateb cynharach. Mae swyddogion wedi dechrau gweithio yn y maes hwn drwy drafodaethau am yr argymhelliad penodol hwnnw, yn fwyaf diweddar yng nghyfarfodydd y rhwydwaith cyfiawnder teuluol ym mis Tachwedd y llynedd, ac eto ar 4 Mawrth eleni. Mae llywydd yr adran deulu, fel y nododd yn ei chwestiwn rwy'n credu, wedi datgan ei fod yn gryf o blaid llysoedd cyffuriau ac alcohol i deuluoedd, gan eu bod yn cyd-fynd yn dda â'r ddeddfwriaeth llesiant sydd gennym yng Nghymru, ac yn cynrychioli'r ymagwedd ataliol honno yn sylfaenol yn hytrach na dull cosbol. Yn y cyfarfod o'r rhwydwaith cyfiawnder teuluol ar 4 Mawrth, cafwyd cyflwyniad am swyddogaethau ac effeithiolrwydd y llysoedd cyffuriau ac alcohol i deuluoedd, a chytunwyd y byddai awdurdodau lleol yn ystyried cynllun peilot mewn perthynas â'r mater hwnnw.

Rwy'n ymwybodol, wrth gwrs, fod y Llys Apêl ei hun wedi rhoi caniatâd i apelio mewn perthynas â'r her pensiwn, a bydd y gwrandawiad apêl yn cael ei gynnal ddiwedd mis Gorffennaf. Er nad yw Llywodraeth Cymru yn rhan o'r cam gweithredu hwnnw, rydym wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU ar sawl achlysur wrth gwrs i fynegi pryderon difrifol ynglŷn â rhagfarn yn erbyn menywod sydd wedi gweld eu hoedran pensiwn gwladol yn codi heb iddynt gael eu hysbysu'n effeithiol nac yn ddigonol.

Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ymateb. O gofio bod gennym Lywodraeth newydd yn awr ar ben arall yr M4, a bod y Llywodraeth honno'n sôn llawer am godi lefelau a thegwch, a fyddai'r Cwnsler Cyffredinol, gyda'r Dirprwy Weinidog sydd â chyfrifoldeb dros gydraddoldebau efallai, yn ystyried cyflwyno rhagor o sylwadau i'r Gweinidog priodol yn San Steffan ac edrych eto o bosibl i weld a oes unrhyw gyfraniad y gallem ei wneud, drwy gyfrwng tystiolaeth efallai, i'r apêl y mae'n sôn amdani? Gyda Gweinidog newydd ar waith, a chyda'r pwyslais newydd hwn ar degwch, ac ymagwedd ychydig yn llai llym tuag at wario, efallai y gallem gael gwrandawiad gwell. Nid wyf yn credu y byddai'r un ohonom yn obeithiol, ond rwy'n siŵr y byddai'r menywod yr effeithir arnynt yma yng Nghymru yn ddiolchgar iawn pe bai Llywodraeth Cymru yn barod i roi cynnig arall arni.

Gwn ei fod yn cytuno â mi fod hwn yn anghyfiawnder difrifol iawn, fod y menywod hyn wedi cael eu trin yn wael, a gwyddom eu bod wedi'u trin yn wael, oherwydd bod Canghellor y Trysorlys ar y pryd yn credu y gallai wneud hynny heb gael ei ddwyn i gyfrif. Credai na fyddent yn ymladd yn ôl. Gallai hwn fod yn gyfle i Lywodraeth Cymru, ar ran y Cynulliad cyfan, wneud sylwadau pellach ar ran ein cyd-ddinasyddion sydd wedi cael eu trin yn y modd mwyaf ffiaidd.

Yn sicr, nid yw'r Aelod yn obeithiol, ac nid ydym ninnau ar y meinciau hyn chwaith, fel y mae'n cydnabod yn hael iawn yn ei chwestiwn. Fel y gŵyr o'n dadleuon blaenorol yn y Siambr mewn perthynas â hyn, rydym wedi ceisio achub ar bob cyfle i nodi ein safbwynt i Lywodraeth y DU ar ran menywod yng Nghymru, ac rydym wedi derbyn ymatebion yn aml, ac wedi eu cyhoeddi. Bydd hithau, rwy'n siŵr, yn cytuno â’n hasesiad o annigonolrwydd llwyr yr ymatebion hynny wrth fynd i'r afael â'r anghyfiawnder rydym yn ceisio cynrychioli menywod yng Nghymru arno mewn perthynas â’r mater hwnnw.

Rwyf eisoes wedi myfyrio ar sut y gallwn barhau i wneud sylwadau mewn perthynas â'r cam newydd hwn yn yr achosion cyfreithiol, a byddaf yn trafod hynny gyda'r Dirprwy Weinidog. Dylem fod yn gwbl glir fod y menywod sy'n wynebu'r anghyfiawnder hwn wedi wynebu nifer o anghyfiawnderau eraill yn aml iawn yn ystod eu bywyd gwaith, a dylai Llywodraeth y DU wneud popeth yn ei gallu i sicrhau, yn hyn o beth o leiaf, ei bod ar ochr y menywod sydd wedi rhoi cymaint i gymdeithas ac wedi darganfod, yn ddiweddarach yn eu bywydau, nad yw'r Llywodraeth ar eu hochr hwy.

Diolch yn fawr iawn, Gwnsler Cyffredinol.

Eitem 4 ar yr agenda’r prynhawn yma yw cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad. Y prynhawn yma, bydd y Llywydd yn ateb yr holl gwestiynau. Cwestiwn 1—Neil Hamilton.

Mae gan y Cynulliad bedwar polyn baner mewn tri lleoliad ar yr ystâd—dwy faner Cymru, baner jac yr undeb, a baner y Cynulliad Cenedlaethol sy’n cael eu cyhwfan ar y polion bob dydd. Mae trefniadau sefydledig ar gyfer amrywio'r baneri sy'n cael eu codi ac mae baneri gwadd yn cymryd lle baner y Cynulliad yn arferol.

Diolch yn fawr iawn am yr ateb.

Roeddwn yn falch iawn o weld baner Catalonia yn chwifio heddiw, ond ar sail fwy rheolaidd, tybed a allem barhau i chwifio baner y Gymanwlad, a welais yn gynharach yn yr wythnos. Rydym wedi bod yn aelodau o'r Gymanwlad, yn amlwg, ers ei sefydlu. Mae ganddi 54 aelod-wladwriaeth, mae iddi 11 miliwn milltir sgwâr o dir, mae’n ymestyn dros bob un o'r chwe chyfandir cyfannedd, mae’n cynnwys 20 y cant o dir y byd ac mae ganddi boblogaeth o 2.4 biliwn o bobl. Mae’r datganiad a wnaed yn Llundain a sefydlodd aelod-wladwriaethau’r Gymanwlad fel rhai cyfartal a rhydd yn 1949 yn datgan mai democratiaeth, hawliau dynol a rheolaeth y gyfraith yw ei gwerthoedd, gwerthoedd y dylai pob cymdeithas flaengar eu cynnal a’u hamddiffyn yn yr unfed ganrif ar hugain. Ac wrth gwrs, mae'r Frenhines wedi llywyddu drosti fel pennaeth y Gymanwlad am 68 mlynedd. Felly, tybed a allai'r Llywydd ddweud wrthym a wnaiff y Comisiwn edrych yn ffafriol ar y cais hwn naill ai i chwifio baner y Gymanwlad yn barhaol, yn amodol ar achlysuron arbennig fel heddiw, neu faneri unigol gwledydd y Gymanwlad?

Yn arferol, wrth gwrs, ar y pedwerydd polyn, baner y Cynulliad Cenedlaethol ei hun sydd yn cael ei chodi. Fel mae'r Aelod wedi ei ddweud, mae baner Catalunya yn cael ei chyhwfan heddiw mewn cydnabyddiaeth o'r ffaith bod Llywydd Senedd Catalunya yn ymweld, a baner y Gymanwlad wedi ei hedfan ddoe ac echddoe i gydnabod Dydd y Gymanwlad. Dyna mae'r polisi wedi bod dros y blynyddoedd diwethaf yma: hedfan baner y Gymanwlad am ddau ddiwrnod y flwyddyn yn ystod cyfnod Dydd y Gymanwlad.

Dwi'n cael yn aml ceisiadau gan Aelodau i hedfan baneri amrywiol sydd yn ymwneud ag undebau a gwladwriaethau ac ymgyrchoedd gwahanol. Dwi'n credu ei fod e'n bwysig ein bod ni'n cadw un o'n polion baneri ar gyfer y baneri hynny sydd yn adlewyrchu diwrnodau neu wythnosau neu fisoedd penodol i hybu ymgyrchoedd a diwrnodau cydnabyddedig rhyngwladol. Dyna fy marn i ar y mater. Dwi ddim yn disgwyl i bob Aelod gytuno.

Huw Irranca-Davies. Na?

Rwy’n ymddiheuro; nid oeddwn yn sylweddoli bod fy enw i lawr. Ond hoffwn ofyn cwestiwn ynglŷn â–

Peidiwch â theimlo rheidrwydd i wneud hynny. Ond mae eich enw i lawr.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Fy nghais fyddai, o gofio bod gennym strategaeth ryngwladol yn awr sy'n edrych ar ein cysylltiadau â rhanbarthau eraill sydd â chysylltiadau Celtaidd—Gwlad y Basg, Catalwnia, ac ati—a allwn edrych o bryd i'w gilydd ar chwifio'r baneri hynny, fel y gwnaethom heddiw, ar sail fwy rheolaidd o lawer, ac rwy'n adleisio'r hyn y mae Neil Hamilton newydd ei ddweud, gan y credaf y byddai hynny'n arwydd da o'r ffaith bod Cymru yn genedl sy'n edrych tuag allan.

Rwy'n awyddus iawn i dderbyn ceisiadau ac awgrymiadau ynglŷn â sut rydym yn cefnogi ein gwaith yma yn chwifio baneri ac yn dangos ein cefnogaeth y tu hwnt i Gymru ac i sefydliadau rhyngwladol a gwledydd mewn mannau eraill. Os oes gan bobl farn—os oes gan yr Aelodau farn—ynglŷn â sut y gellir adlewyrchu ein hymagwedd ryngwladol tuag at ein Cynulliad Cenedlaethol yn ein polisi ar faneri, rwy'n awyddus iawn i glywed hynny, gan yr Aelodau yma a chan y Llywodraeth yn ei strategaeth ryngwladol ei hun.

Mae codi ymwybyddiaeth yn flaenoriaeth allweddol i Gomisiwn y Senedd cyn etholiad nesaf y Senedd, yn enwedig ymhlith pobl ifanc 16 a 17 oed, a fydd yn cael yr hawl i bleidleisio am y tro cyntaf. Mae hyn yn cynnwys cyfrannu at ddatblygu adnoddau priodol fydd ar gael o fis Mai ymlaen. A hefyd rydym ni'n gweithio gyda phartneriaid fel y Comisiwn Etholiadol a Llywodraeth Cymru er mwyn codi ymwybyddiaeth mewn pryd ar gyfer yr etholiadau flwyddyn nesaf. 

Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Llywydd am ei hateb, ac mae'n galonogol dros ben. Tybed a all ddweud ychydig mwy ynglŷn â sut y mae pobl ifanc eu hunain yn cael eu cynnwys yn y drafodaeth ynglŷn â’r ffordd orau y gallwn gyfleu'r negeseuon hyn iddynt? Ac ar fater ychydig yn wahanol ond cysylltiedig, a all ddweud wrthym pa bartneriaethau sy'n cael eu datblygu i alluogi'r dinasyddion o dramor a fydd yn gallu pleidleisio yn etholiadau ein Senedd i ddod yn ymwybodol? Roeddwn yn digwydd sgwrsio gyda ffrind i mi sy'n hanu o Rwmania yn wreiddiol, ac roedd hi'n synnu’n fawr, yn ogystal ag wrth ei bodd, wrth glywed y byddai'n gallu pleidleisio yn yr etholiad nesaf, ynghyd â’i gŵr, sy'n wreiddiol o Wlad Pwyl. Felly, y ddau bwynt hynny, mewn gwirionedd—sut rydym yn cynnwys pobl ifanc yn y trafodaethau ynglŷn â'r ffordd orau o gyfleu'r negeseuon, a sut rydym yn galluogi'r dinasyddion sy'n hanu o fannau eraill i ddeall y gallant bleidleisio yn yr etholiad hwn?

Diolch am y ddwy agwedd yna o'r cwestiwn, sy'n ymwneud â'r ddwy agwedd newydd i'r etholfraint fydd yn berthnasol i'r etholiadau flwyddyn nesaf. Wrth gwrs, rydym ni wedi bod yn paratoi ychydig yn hirach am yr etholfraint yn ehangu i gynnwys pobl ifanc 16 ac 17, gan ragdybio y byddai hwnna yn rhan o'r ddeddfwriaeth, ac felly mae ein gwaith ni yn ymwneud yn sicr â phobl ifanc drwy'r Senedd Ieuenctid i gychwyn, drwy'r partneriaid hynny sydd wedi cydweithio â ni wrth sefydlu'r Senedd Ieuenctid, ac sy'n gweithio yn uniongyrchol gyda phobl ifanc a gyda ein gwaith ni fel Comisiwn yn darparu ein cefnogaeth ni i ysgolion wrth ymgymryd â gwaith allgyrsiol, outreach, i hyrwyddo ymwybyddiaeth pobl ifanc Cymru o'r ddemocratiaeth a'r hawl newydd fydd gyda nhw, ac fe fydd y gwaith yna yn parhau ac yn dwysau yn ystod y misoedd i ddod.

O ran ail agwedd y cwestiwn, ynglŷn â'r etholfraint yn ehangu i gynnwys gwladolion tramor, wrth gwrs mae hwnna'n agwedd sy'n fwy newydd i ni fel Comisiwn, oherwydd fe ddaeth e'n rhan o'r ddeddfwriaeth yn ystod y broses sgrwtini, ac felly ein gobaith ni yw gweithio gyda'r Llywodraeth, wrth gwrs, a'r Comisiwn Etholiadol ar sicrhau bod dinasyddion Cymru sydd â'r hawl newydd yma i bleidleisio yn yr etholiadau flwyddyn nesaf yn ymwybodol o hynny. Felly, fe fyddwn ni dros y misoedd nesaf yma yn cychwyn ar y gwaith pwysig yma i sicrhau bod y Llywodraeth, llywodraeth leol, wrth gwrs, hefyd, yn mynd ati i roi'r wybodaeth gywir i bawb ynglŷn â'u hawl i bleidleisio, gan gofio, wrth gwrs, fod yn rhaid i hyn ddigwydd mewn pryd nid yn unig ar gyfer y bleidlais y flwyddyn nesaf ond, yn bwysig iawn, ar gyfer y ganfas eleni i roi pobl ar y gofrestr ar gyfer pleidleisio y flwyddyn nesaf.

Lywydd, roeddwn yn ysgol Garth Olwg yn fy etholaeth yn ddiweddar, a gallaf ddweud wrthych pa mor frwdfrydig yw cymaint o'r myfyrwyr ifanc y byddant yn cymryd rhan yn etholiad y Cynulliad y flwyddyn nesaf. Un o'r pethau a ystyriwyd pan oedd y ddeddfwriaeth yn mynd drwy'r Cynulliad oedd nid yn unig mater addysg wleidyddol ond hefyd y syniad o sut i wneud pleidleisio'n haws—digideiddio'r gofrestr etholwyr, efallai, neu gofrestru pobl ifanc 16 oed yn awtomatig, gan fod pob un ohonynt naill ai yn yr ysgol neu mewn colegau, a byddai hynny'n rhywbeth a fyddai'n eithaf ymarferol. A hefyd, pam na ddylem gael blychau pleidleisio mewn ysgolion? Felly, roedd pob un o'r rhain yn syniadau newydd a awgrymwyd o ran sut i wneud pleidleisio'n haws yn ogystal â chynyddu'r nifer sy'n pleidleisio. A oes unrhyw un o'r pethau hynny ar y gweill? A ydynt yn cael eu hystyried? A allech roi gwybod inni a wnaed unrhyw gynnydd gyda rhai o'r syniadau hyn?

Wel mae'r rhain, wrth gwrs, yn syniadau ac yn faterion a godwyd yn ystod y broses o graffu ar Fil y Senedd ac Etholiadau (Cymru) 2020, fel sy’n digwydd ar hyn o bryd yn y broses o graffu ar Fil Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru). Credaf mai mater i Lywodraeth Cymru yw cynnig deddfwriaeth ar newid y ffordd rydym yn pleidleisio, yn hytrach na phwy sy'n pleidleisio ar gyfer y Cynulliad hwn, a gwn fod rhywfaint o drafod yn digwydd ynghylch hynny fel rhan o'r Bil llywodraeth leol ac etholiadau, a gwn fod y rhain yn faterion sydd o ddiddordeb i lawer o bobl, gan fod sicrhau ein bod yn gwneud pleidleisio'n hygyrch a diddorol i bobl yn rhywbeth a ddylai uno pob un ohonom.

Mae sut rydym yn gwneud hynny a phryd rydym yn gwneud hynny yn faterion y mae angen i ni drafod mwy arnynt yma yn y Senedd hon yn fy marn i, ac rwy’n awyddus i gael y drafodaeth honno. Nid ydym yno eto, ond rwy'n siŵr fod y rhain yn ffyrdd y bydd—bydd y bobl ifanc yn ein harwain ni bobl hŷn, sy'n meddwl yn fwy traddodiadol, ar hyd y llwybrau hynny. Yn bersonol, ni fuaswn yn gwrthwynebu’r syniad o bleidleisio ar fy ffôn. Gallwn wneud hynny o'r fan hon yn awr, pe gallwn. Ond credaf y byddwn yn symud gyda'r oes. Ar hyn o bryd, mae'n debyg ein bod yn symud ychydig yn rhy araf i ddal i fyny â sut yr hoffai pobl ifanc ymgysylltu â ni, ond mae angen inni fod yn agored i'r syniadau newydd hynny a ddaw o ysgolion fel ysgol Garth Olwg ac ysgolion eraill ledled Cymru.

Gomisiynydd, roedd y panel arbenigol sy'n cynghori ar ddiwygio etholiadol, yn benodol ar ymestyn yr etholfraint i bobl ifanc 16 a 17 oed, yn argymell rhaglen o addysg wleidyddol briodol fel rhan o'r cwricwlwm. A yw'r addysg hon wedi bod yn digwydd am gyfnod digon hir, gan mai dim ond yn ddiweddar y cyflwynwyd y ddeddf newydd, a pha sylwadau a wnaed gan Gomisiwn y Cynulliad i Lywodraeth Cymru er mwyn i hyn digwydd?

Diolch am eich cwestiwn. Ydych, rydych yn llygad eich lle fod y panel arbenigol yn gryf iawn ei farn fod addysg wleidyddol ochr yn ochr â'r hawl i bleidleisio yr un mor bwysig â'i gilydd er mwyn galluogi pobl ifanc i gymryd rhan yn y broses ddemocrataidd. Mae'r Comisiwn yn gweithio gyda Llywodraeth Cymru, y Comisiwn Etholiadol ac eraill, ond yn benodol, yn yr agwedd hon ar yr adnoddau sydd ar gael i ysgolion, ar ddatblygu adnoddau gyda Llywodraeth Cymru a fydd ar gael o fis Medi ymlaen i alluogi pobl 16 a 17 oed yn yr ysgol i gael y wybodaeth ddiweddaraf am eu hawl newydd i bleidleisio yn 16 a 17 oed, gan gofio, wrth gwrs, nad mewn lleoliad ysgol yn unig y bydd yr holl bobl ifanc sy'n cael yr hawl newydd honno i bleidleisio—byddant hefyd mewn colegau ac mewn gwaith—ac mae’n rhaid inni sicrhau bod pawb yn cael eu grymuso i’r un graddau i wybod am eu hawl newydd a sut i arfer yr hawl honno.

Mae'r sefyllfa yn newid yn barhaus ac, o ganlyniad, felly hefyd ein hystyriaethau ni. Ddoe, cynhaliwyd cyfarfod arbennig o'r Comisiynwyr er mwyn eu diweddaru ar y sefyllfa ac i gael trafodaeth gychwynnol ar egwyddorion ein hymateb ni. Rŷm ni'n parhau i ymateb i gyngor sydd yn newid o ddydd i ddydd, ac mae'n rhaid cynllunio'n ofalus ar sail senarios gwahanol. Mae'r Comisiwn yn darparu gwybodaeth a chyngor mor gyflawn a chyfredol â phosib i'r holl staff ynglŷn â'r coronafeirws. Mae'r wybodaeth hon ar gael ar ein mewnrwyd.

Os yw Aelod yn amau eu bod wedi'u heintio, dylent roi gwybod i wasanaeth busnes yr Aelodau ar unwaith. Yn achos aelodau staff, dylent roi gwybod i'w cyflogwr ac i'r Comisiwn ar unwaith. Mae disgwyl i unigolion sy'n amau eu bod wedi'u heintio gysylltu â llinell gymorth yr NHS drwy ffonio 111 ac ynysu eu hunain mewn man priodol.

Wrth i'r sefyllfa esblygu, mae posibilrwydd y bydd goblygiadau ar gyfer busnes y Cynulliad, a byddwn yn sicrhau penderfyniadau amserol a phriodol yn sgil hynny. Yn y cyfamser, mae'r Comisiwn wedi cymryd camau rhagweithiol, megis gosod canllawiau ar olchi dwylo'n drylwyr yn nhoiledau'r ystâd, a rhoi hylif glanhau dwylo wrth bob mynedfa i'r adeilad a mynedfeydd ardaloedd cyhoeddus.

Mae disgwyl i'r sefyllfa ddwysau yn gyflym, felly mae cyfrifoldeb arnom oll i chwarae ein rhan mewn atal yr haint rhag gwasgaru. Hoffwn eich sicrhau bod y Comisiwn yn gwneud popeth o fewn ein gallu i ddiogelu staff, Aelodau ac ymwelwyr i'r ystâd.

Diolch, Lywydd. Gyda chynnydd yn nifer yr achosion a gadarnhawyd o 273 ddydd Sul i 373 ddoe, sydd bellach yn gynnydd o 15 achos yng Nghymru, credaf ei bod yn rhesymol i bob un ohonom fod yn bryderus ynglŷn â lledaeniad pellach posibl y feirws hwn. Mae Cynulliad Cenedlaethol Cymru, ac yn wir, ein swyddfeydd etholaethol yn agored iawn i'r cyhoedd, felly rwy'n sicr yn croesawu'r ffaith bod cymorth busnes yr Aelodau wedi anfon e-byst ar 28 Chwefror ac eto ddoe. Un cwestiwn sydd gennyf: a fydd hysbysiadau'n cael eu darparu i'n swyddfeydd etholaethol, gan fod hynny'n sylfaen eithaf da nid yn unig i ni gynghori ein staff ein hunain eto, ond i gynghori—efallai rhywbeth ar gyfer ffenestri ein swyddfeydd etholaethol, gyda rhywfaint o gyngor hylendid cyhoeddus sylfaenol?

Rwyf wedi mynegi rhai pryderon fy hun yma, gan y gwn am un ystafell ymolchi yma ar yr ystâd hon lle nad oes dŵr poeth ar gael yn hawdd ac nid oes sebon ar gael, felly byddai’n dda pe bai fy mhryderon, pan fyddaf yn eu codi, yn cael eu cymryd o ddifrif.

Nawr, fel y gwyddoch hefyd, Lywydd, mae cynlluniau ar y gweill i gynnal wythnos o waith yng ngogledd-ddwyrain Cymru. Fe’ch cyfeiriaf at y sylw a wnaethoch yn gynharach, y gallai hyn gynyddu'n sylweddol yn fuan iawn. Felly, pa gynlluniau ac ystyriaethau sydd ar waith bellach i feddwl am ymarferoldeb bwrw ymlaen â'r ymweliad hwnnw â gogledd Cymru? A phe bai’n rhaid canslo’r ymweliad ar fyr rybudd, a ydym wedi ein hamddiffyn rhag unrhyw oblygiadau ariannol posibl o ganlyniad i ganslo?

Rwy'n ymwybodol iawn, fel rhywun a chanddynt swyddfa etholaethol yn Aberystwyth, fod aelodau'r cyhoedd yn mynd i swyddfeydd etholaethol ledled Cymru i ofyn am gyngor gan eu cynrychiolwyr etholedig. Credaf y byddai'n well pe bai cynrychiolwyr etholedig yn cyfeirio at Iechyd Cyhoeddus Cymru am lawer o'r wybodaeth sydd ar eu gwefannau ac sy'n hawdd ei lawrlwytho o ran gwybodaeth am iechyd y cyhoedd, ac i sicrhau bod hynny ar gael mor hawdd â phosibl yn eu cymunedau lleol, ac o bosibl, ar ffenestri mewn mannau eraill er mwyn sicrhau bod negeseuon cyson yn cyrraedd pobl mewn gwahanol ffyrdd. Rydym bob amser yn ymwybodol iawn, wrth gwrs, fod pobl sy'n cael gafael ar wybodaeth yn ddigidol oddi ar wefan Iechyd Cyhoeddus Cymru yn gallu gwneud hynny, ond nid yw llawer o'n hetholwyr ar-lein ac mae'n ddigon posibl eu bod yn ymweld â chanol trefi ac yn chwilio am gyngor mewn mannau eraill. Rwy’n siŵr y byddem am sicrhau bod hynny ar gael mor eang â phosibl drwy wybodaeth ddiweddaraf Iechyd Cyhoeddus Cymru.

Mae busnes parhaus y lle hwn fel ein Senedd genedlaethol yn fater y byddwn yn parhau i'w adolygu dros yr wythnosau nesaf. Rydych yn codi’r pwynt ynglŷn â Senedd Clwyd hefyd, sydd i fod i ddigwydd ym mis Mehefin. Gallwch fod yn sicr, fel Aelodau, fod fy nghyd-Gomisiynwyr a minnau’n awyddus iawn i edrych yn ofalus ac yn gymesur o ddydd i ddydd wrth inni gynllunio gwaith y lle hwn yn y dyfodol, boed yma ym Mae Caerdydd neu yn yr Wyddgrug.

Diolch, Llywydd.

Eitem 5 ar yr agenda y prynhawn yma yw’r cwestiynau amserol. Mae’r cwestiwn amserol y prynhawn yma i’w ateb gan Weinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru. David Rees.

Gwnaf, wrth gwrs. Yn gyntaf oll, ni wnaeth Tata Steel gyhoeddiad ddoe. Fodd bynnag, cafwyd adroddiadau mewn erthyglau newyddion ar gwestiynau a ofynnwyd i staff a memo mewnol gan Tata Steel. Gallaf roi sicrwydd i’r Aelod ein bod yn parhau i ymgysylltu â Tata Steel ynglŷn â sut y bydd eu rhaglen drawsnewid yn effeithio ar eu gweithrediadau yng Nghymru, ac yn wir, rydym yn parhau i bwysleisio pa mor bwysig yw cadw at eu hymrwymiad i geisio osgoi diswyddiadau gorfodol a cholli cyn lleied o swyddi â phosibl.

Diolch i'r Gweinidog am ei ateb, a diolch iddo am gywiro fy nghwestiwn hefyd. Ond yn amlwg, mae gennym farn gymysg ynglŷn â’r newyddion a ddaeth i’r amlwg ddoe, ni waeth pa ffordd y daeth i’r amlwg. Mae'r 1,000 o swyddi y rhagwelwyd y byddent yn cael eu colli yn y DU wedi gostwng i 500, felly mae hynny’n newyddion da. Ond wrth gwrs, bydd 500 o swyddi yn cael eu colli o hyd, p'un a ydynt yn ddiswyddiadau gorfodol ai peidio, ac rydym wedi cael gwybod na fyddant yn orfodol; maent yn dal i fod yn swyddi a gollir a chyfle i bobl ifanc ddilyn gyrfaoedd yn y diwydiant dur.

Nid oes gennym unrhyw fanylion o hyd ynglŷn â ble fydd y swyddi hynny’n cael eu colli, na pha weithgarwch. Credaf ei bod yn bwysig inni gael y manylion hynny yn awr, ac rwy'n siŵr eich bod yn cytuno â mi ei bod yn bwysig eu bod yn parchu hynny ac yn parchu'r gweithwyr dur, a'u bod yn rhoi'r manylion hynny iddynt. Yn y cyhoeddiad gwreiddiol, dywedasant y byddem yn gwybod pa weithgarwch erbyn mis Chwefror. Mae hi bellach yn fis Mawrth, a'r unig beth a wyddom yw bod nifer y swyddi wedi gostwng, ond nid oes unrhyw fanylion o hyd ynglŷn â pha weithgarwch na ble mae'r gweithgarwch wedi'i leoli, ac mae hynny'n bwysig.

Mae gweithwyr dur wedi dangos ymroddiad parhaus i Tata, gan gynnal a chryfhau'r diwydiant dur drwy gyfnodau anodd. Maent wedi wynebu heriau ers y cyhoeddiad yn 2017, ac mae heriau byd-eang i’w cael hefyd. Felly, mae'n bwysig fod Tata yn dangos yr un parch iddynt hwythau drwy roi'r manylion hynny iddynt.

Cytunaf hefyd nad yw hyn yn cael gwared ar yr heriau sy’n wynebu’r diwydiant dur yng Nghymru a’r DU, a nododd prif swyddog gweithredol Tata Ewrop, Henrik Adam, fod heriau ariannol difrifol yn dal i wynebu’r diwydiant. Felly, a wnewch chi sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn edrych ar sut y gallwn gefnogi buddsoddiad yn y sector dur? Ac a wnewch chi alw eto—gwn eich bod wedi galw arnynt eisoes—ar Lywodraeth y DU a'r Ysgrifennydd Gwladol newydd i gynnal cyfarfod o'r cyngor dur i edrych ar sut y gallwn ehangu'r diwydiant dur?

Maent newydd werthu British Steel yn Scunthorpe i gwmni o Tsieina, gydag ymrwymiad i fuddsoddi £1.2 biliwn dros y blynyddoedd. Mae Tata wedi nodi rhywfaint o fuddsoddiad, ond mae angen y lefel honno o fuddsoddiad i sicrhau bod gennym sefyllfa lle gall Tata ym Mhort Talbot a Tata yng Nghymru wynebu'r heriau byd-eang sydd ar y ffordd. Felly, a wnewch chi fynd â'r neges honno yn ôl i Lundain, er mwyn sicrhau bod hwn yn fusnes ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain? Mae'n fusnes modern, nid yw'n hen fusnes; mae'n fusnes modern. Mae ganddo ddyfodol cryf, ac mae angen diwydiant dur cryf ar economi'r DU. Mae angen inni sicrhau bod y neges honno'n cael ei chyfleu’n gadarn ac yn glir yn Llundain.

A gaf fi ddiolch i Dai Rees am ei gwestiynau a'r pwyntiau a wnaeth, sy'n gwbl gywir? Ar ôl i mi alw dro ar ôl tro am gynnull cyfarfod bord gron ar ddur y DU, cafodd un ei gynnull ar 5 Chwefror. Codwyd dau fater pwysig yn y cyfarfod bord gron hwnnw: roedd un yn ymwneud â chaffael a'r angen i sicrhau ein bod yn defnyddio dur a gynhyrchir yn y DU ar brosiectau seilwaith y DU, ac roedd yr ail yn ymwneud â chost anhygoel o uchel ynni a'r angen i Lywodraeth y DU fynd i'r afael â hyn.

Nawr, Ddirprwy Lywydd, nid wyf wedi gallu gwirio’r cyhoeddiadau diweddaraf fel rhan o'r gyllideb, ond roedd y neges yn hollol glir yn y cyfarfod bord gron hwnnw fod yn rhaid i'r Llywodraeth achub ar y cyfle yn y gyllideb hon i gyhoeddi mesurau i liniaru costau uchel ac anwadal trydan. Mae hynny'n gwbl hanfodol os yw'r sector am drosglwyddo i sefyllfa garbon isel yn y blynyddoedd i ddod, a bydd y broses honno’n cael ei chynorthwyo, wrth gwrs, gan gyllid datblygu gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU.

Mae llawer wedi'i ddweud am gronfeydd fel y gronfa trawsnewid ynni diwydiannol a'r gronfa dur glân, ond credaf fod angen inni gofio maint y cronfeydd hyn o gymharu â chronfeydd sy'n cael eu cyflwyno mewn mannau eraill. Mae'n gyfanswm o oddeutu £500 miliwn dros sawl blwyddyn ar gyfer y sector cyfan yn y DU, ac yn wir, sectorau eraill lle ceir gweithrediadau ynni-ddwys—£500 miliwn dros sawl blwyddyn. Cymharwch hynny â'r £5 biliwn y mae Llywodraeth yr Iseldiroedd yn ei fuddsoddi bob blwyddyn ar ddatgarboneiddio diwydiant, ac mae hynny'n dangos pam fod gwir angen i Lywodraeth y DU gymryd camau mwy uchelgeisiol yn hyn o beth, gwrando ar y sector dur a rhoi newid ar waith yn ôl yr angen.

Nawr, mae Dai Rees yn llygad ei le, er y byddai'n amhriodol trafod memo sydd wedi’i ddatgelu'n answyddogol, ei bod yn galonogol ein bod yn gweld symudiad i'r cyfeiriad cywir o ran Tata a’r gweithfeydd yng Nghymru. Gallaf roi gwybod i’r Aelodau fy mod i, ynghyd â’r Prif Weinidog, wedi cael cyfarfod cynhyrchiol tu hwnt gyda Henrik Adam, prif swyddog gweithredol Tata Steel Europe ychydig wythnosau yn ôl, lle buom yn trafod nifer o faterion, gan gynnwys eu cynllun trawsnewid. Dywedodd y cwmni'n glir y byddent yn rhoi diweddariad ffurfiol i mi ar yr effaith ar y safleoedd yng Nghymru yn unol â’u cynlluniau trawsnewid cyn gynted ag y bydd y wybodaeth honno ar gael. Maent yn dal i ymchwilio i weld pa swyddi sy'n debygol o gael eu colli, ond rwy'n addo rhoi diweddariad i’r Aelodau cyn gynted ag y byddaf wedi cael yr hysbysiad ffurfiol hwnnw.

Rwy'n ddiolchgar iawn i David Rees am ofyn y cwestiwn hwn, ac i'r Gweinidog am ei ymateb. Rwy'n deall yn iawn nad yw'r Gweinidog yn awyddus i gael ei dynnu i mewn i drafodaethau manwl ynglŷn â memo yr ymddengys ei fod wedi’i ddatgelu'n answyddogol, ond buaswn yn cytuno â'r hyn y mae ef a David Rees wedi'i ddweud ynglŷn â bod hyn yn edrych fel symudiad i’r cyfeiriad cywir a bod hynny'n galonogol.

Buaswn hefyd yn cytuno’n gryf gyda’r Gweinidog fod buddsoddiad Llywodraeth y DU yn y gwaith o gefnogi dyfodol hirdymor y diwydiant dur, a datgarboneiddio yn enwedig, yn druenus o annigonol. Onid yw'n wir mai un o’r cyfleoedd a gynigiwyd i ni gan Brexit, o ran rhai o’r diwydiannau allweddol na ellid eu cefnogi oherwydd rheolau cymorth gwladwriaethol, oedd y gellid eu cefnogi’n fwy cadarn bellach o bosibl? Tybed a wnaiff y Gweinidog ymrwymo i godi'r pwynt hwnnw gyda Gweinidogion y DU: eu bod, mewn ffordd, wedi bod yn cuddio y tu ôl i broses y cymorth gwladwriaethol gan ddweud, 'Ni allwn fuddsoddi. Mae'n rhaid i ni fod yn ofalus iawn'—nid wyf yn siŵr a fyddai'r Gweinidog na minnau wedi derbyn yr esgusodion hynny’n gyfan gwbl. Ond bellach, wrth gwrs, rydym mewn sefyllfa lle rydym yn ymbellhau oddi wrth hynny, ac o ran buddsoddiad tymor canolig, efallai ein bod mewn sefyllfa lle gellid buddsoddi mwy mewn ffyrdd nad oedd ar gael inni o'r blaen o bosibl.

Mae'r pwyslais yma'n amlwg ar nifer enfawr y swyddi ym Mhort Talbot a’u pwysigrwydd aruthrol i'r gymuned honno, ond hoffwn dynnu sylw'r Gweinidog hefyd at y 649 o swyddi yn Nhrostre yn Llanelli, yn fy rhanbarth i. Nawr, nid yw hynny'n gymaint o swyddi, ond o ran pwysigrwydd y swyddi hynny i'r gymuned honno ac ansawdd y gwaith, sefydlogrwydd y gwaith, byddem yn amlwg yn bryderus iawn yng nghanolbarth a gorllewin Cymru pe bai rhai o'r swyddi a dargedir i'w colli ar y safle hwnnw, neu pe bai llawer iawn ohonynt yn cael eu targedu yn Nhrostre. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, am ei bod yn broses eithaf arbenigol, maent yn gymharol saff, ond a wnaiff y Gweinidog ymrwymo heddiw—ac rwy'n ddiolchgar iddo am ddweud wrthym y bydd yn rhoi gwybod i'r Siambr hon cyn gynted ag y bydd yn clywed mwy gan Tata—i godi achos penodol y gwaith yn Nhrostre a'r gweithwyr yno?

Oherwydd yn union fel y dywedodd David Rees, mae'r rhain yn bobl sydd wedi gweithio'n aruthrol o galed; maent wedi bod yn barod i wneud newidiadau; maent wedi dangos llawer o deyrngarwch ac ymroddiad i'r cwmni, ac rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog yn cytuno â mi fod y teyrngarwch hwnnw a'r hyblygrwydd hwnnw'n haeddu cael eu gwobrwyo.

A gaf fi ddiolch i Helen Mary Jones am ei chwestiwn a'i chyfraniad y prynhawn yma? Rwy'n addo codi pryderon ynglŷn â’r swyddi y gellid eu colli yn Nhrostre a phob safle dur arall yn nheulu Tata yng Nghymru. Mae'r Aelod yn llygad ei lle fod y cynlluniau trawsnewid yn ceisio clustnodi swyddi coler wen, yn bennaf, i’w torri, yn hytrach na swyddi coler las. Nid yw'r nifer, yn ôl yr hyn a ddeallaf, o weithwyr coler wen yn Nhrostre yn sylweddol iawn, er bod llawer o swyddi ystafell gefn a allai gael eu heffeithio. Felly, byddaf yn brwydro dros Drostre a dros gadw cynifer o swyddi â phosibl yno.

Buaswn yn cytuno â'r Aelod hefyd fod yr amddiffyniad cymorth gwladwriaethol yn amddiffyniad gwan bellach, ac mae hefyd yn amddiffyniad gwan, fel y buom yn trafod ddoe, o ran y gefnogaeth y gellid ei chynnig i Faes Awyr Caerdydd a llawer o sectorau eraill yn yr economi. Mae dur yn strategol bwysig mewn sawl ffordd i'r DU. Ni fyddai unrhyw genedl arall, hyd y gwn i, yn barod i ganiatáu i gynhyrchu dur gael ei golli. Yma yn y DU, mae’n rhaid i Lywodraeth y DU weithio mewn partneriaeth gyda ni. Rydym yn dymuno gweithio gyda Llywodraeth y DU. Rwy'n benderfynol o weithio gyda’r Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol. Hoffwn weld profiad ac arbenigedd yn cael eu rhannu rhwng Llywodraeth Cymru a’r Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol er mwyn sicrhau ein bod yn rhoi'r cyfle gorau posibl i'r sector dur a llawer o feysydd eraill yn ein heconomi ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. A dylai'r gwaith hwnnw ddechrau heddiw gydag ymdrech gydunol gan Lywodraeth y DU, drwy'r gyllideb, i fynd i'r afael â phrisiau uchel ynni.

Diolch, Weinidog. Credaf fod y ffaith—efallai mai memo wedi'i ddatgelu'n answyddogol yw hwn, ond yn amlwg, mae’r Prif Weinidog a chithau wedi bod yn cael sgyrsiau gyda Tata. Mae arwydd yma, onid oes, fod rhywfaint o fanylder wedi'i drafod yma, a bod yn rhaid cael rhywfaint o sicrwydd gan Tata bellach ynglŷn â pha rannau o'u gweithrediadau y maent yn eu hystyried fel y rhai mwyaf bregus a phwy sy'n debygol o gael eu heffeithio ganddynt. Felly, yn fy marn i, gorau po gyntaf y cawn y newyddion hwnnw, boed yn newyddion da neu ddrwg, gan y credaf fod angen ei rannu â phartneriaethau sgiliau rhanbarthol a cholegau fel y gallant ddechrau'r gwaith lliniaru, lle byddai'r cyfle i golegau a'r bartneriaeth sgiliau ranbarthol allu cynllunio, os ydym yn mynd i gael llif arall o bobl fedrus yn taro ein ffigurau diweithdra, yn ddefnyddiol dros ben. Ac wrth gwrs, nid ydym yn sôn am weithwyr ym Mhort Talbot yn unig, ond eu cadwyni cyflenwi hefyd. Felly, fy nghwestiwn yw: beth ydych chi'n debygol o’i ddweud wrthynt, a phryd?

Rwy’n cytuno â chi nad yw'r materion sylfaenol wedi diflannu mewn gwirionedd. Rydych yn sôn am gostau uchel ynni; nid wyf am anghytuno â chi ar y pwynt hwnnw, ond bob tro y byddwch yn sôn am gostau ynni, rwy'n mynd i sôn am ardrethi busnes, sy'n rhywbeth y gall Llywodraeth Cymru fynd i’r afael ag ef. Felly, mewn perthynas â hynny, tybed a allwch ddweud wrthyf—efallai ei bod braidd yn gynnar i ateb y cwestiwn hwn, a bod yn deg—ond a fydd cyhoeddiad Banc Lloegr heddiw ynglŷn â gostwng cyfraddau llog yn helpu Tata mewn unrhyw ffordd i reoli eu llif arian, o leiaf, os nad unrhyw beth arall.

Ac yn olaf, mae'n rhaid i rywun sôn am y coronafeirws yn y cyd-destun hwn. Ac fe wnaethom ei grybwyll, neu fe sonioch chi amdano, yn eich ymateb i gwestiwn a godais yng nghyfarfod diwethaf y grŵp trawsbleidiol ar ddur, ynglŷn ag a oedd yna amgylchiadau annisgwyl a allai effeithio o'r newydd ar y darlun dur yn fyd-eang—yn amlwg, mae coronafeirws yn un o'r rheini—a pha gamau y gallwn eu cymryd o ran y sgyrsiau cynnar gyda Tata i beidio â defnyddio'r feirws fel esgus ychwanegol i geisio cau rhannau o'r diwydiant sydd wedi'u lleoli yn y DU yn gyffredinol, ond yn arbennig yng Nghymru? Diolch.

A gaf fi ddiolch i Suzy Davies am ei chwestiynau a'r pwyntiau a wnaeth? Unwaith eto, maent yn bwyntiau pwysig iawn, ac rwy’n cytuno â phopeth a ddywedodd, bron â bod. Yn fwyaf arbennig, hoffwn sôn am y coronafeirws. Mae trafodaethau eisoes ar y gweill gyda’r Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol mewn perthynas â'r effaith y gallai coronafeirws ei chael ar yr economi, ac yn enwedig yn y rhannau o'r economi lle rydym yn dibynnu ar allu symud pobl i raddau go helaeth neu ddibyniaeth uchel ar nwyddau o diriogaethau lle mae gweithgarwch economaidd naill ai’n arafu neu’n dod i stop o ganlyniad i'r feirws.

Mae'n gwbl amlwg i bawb y gallai'r difrod i'r economi, yn y senario waethaf, fod yn eithaf sylweddol, ac felly, bydd angen ymdrech gydunol gan Lywodraeth y DU i sicrhau bod cymaint o fusnesau â phosibl yn gallu goresgyn cyfnod dros dro o anhawster. Nid wyf wedi derbyn y manylion llawn eto ynglŷn â’r hyn y mae'r Canghellor wedi'i gyhoeddi heddiw o ran cefnogaeth i fusnesau ymdopi â'r coronafeirws, ond rwy'n gobeithio'n fawr y bydd yn becyn digonol i alluogi nid yn unig cwmnïau yn y sector dur ond ym mhob rhan o’r economi i fynd i'r afael â her coronafeirws dros y misoedd i ddod.

Credaf ei bod yn rhy gynnar, yn ôl pob tebyg, i nodi buddion posibl gostwng y gyfradd llog gan Fanc Lloegr o ran sut y gallai hynny gynorthwyo gyda materion llif arian. Fodd bynnag, mae Banc Datblygu Cymru, banciau’r stryd fawr y byddaf yn siarad â hwy eisoes yn dweud y byddant yn barod i gynorthwyo llawer o fusnesau, ac mae hynny i’w groesawu’n fawr.

Ac rwy'n ailadrodd y pwynt y byddaf yn rhannu'r manylion hynny gyda'r Aelodau cyn gynted ag y bydd unrhyw beth ffurfiol ar gael imi gan Tata. Ac mae Suzy Davies yn llygad ei lle, mae angen i'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol wybod cyn gynted â phosibl, fel y gellir gwneud cynlluniau i ddarparu ar gyfer y rheini a allai fod heb waith i sicrhau eu bod yn cael y cymorth iawn i ddychwelyd i gyflogaeth.

Diolch. Yn olaf, John Griffiths.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, diolch am eich ymateb i’r cwestiynau, ac yn arbennig, am nodi y byddwch yn cadw holl safleoedd Tata yng Nghymru mewn cof yn eich trafodaethau â Llywodraeth y DU a chyda Tata yn gyffredinol, oherwydd yn amlwg, i mi, mae safle Llan-wern yn Nwyrain Casnewydd yn dal i fod yn bwysig tu hwnt gan fod cannoedd o swyddi yno ac mae’n bwysig iawn i gyflenwyr a chontractwyr. Wrth gwrs, mae gennym sefyllfa benodol gyda safle Orb, sy'n segur ar hyn o bryd, ond yn amlwg, rydym yn dal i obeithio'n fawr y bydd y safle hwnnw'n ailddechrau gweithredu ac yn chwarae rhan yn y diwydiant dur yng Nghasnewydd a Chymru.

Felly, o ran y darlun cyffredinol, Weinidog, buaswn yn croesawu eich sicrwydd, gan ychwanegu at yr hyn rydych wedi'i ddweud eisoes y prynhawn yma, y ​​byddwch yn cadw diwydiant dur Casnewydd mewn cof wrth i chi gael sgyrsiau a thrafodaethau a sicrhau bod gan ddur ddyfodol cadarn iawn yng Nghymru.

Gallaf roi sicrwydd i’r Aelod fy mod wedi cadw dur Casnewydd mewn cof wrth siarad â Tata, wrth drafod y materion hyn gyda fy swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU. Bydd hynny'n parhau. Rwy'n benderfynol o sicrhau bod cymaint o swyddi â phosibl yn y sector dur yn ardal Casnewydd yn cael eu cadw, ac y gallwn adeiladu ar gryfder y sector yng Nghasnewydd.

Cafwyd newyddion cadarnhaol yn ddiweddar o ran sector dur Cymru, a daeth hynny gyda chyhoeddi oddeutu 100 o swyddi newydd yn y sector. Roeddwn yn credu bod hynny'n arbennig o bwysig ar hyn o bryd, o ystyried yr ansicrwydd a achosir gan nifer o ffactorau, gan gynnwys prisiau ynni, ansicrwydd parhaus ynghylch Brexit, ac wrth gwrs, y coronafeirws. Rhoddodd hynny hwb calonogol iawn i'r sector yn ne Cymru yn enwedig, lle gwnaed y cyhoeddiad, ond hefyd i’r diwydiant dur ledled y DU.

Diolch yn fawr iawn, Weinidog.

Eitem 6 ar yr agenda'r prynhawn yma yw’r datganiadau 90 eiliad. Daw'r cyntaf yr wythnos hon gan Jenny Rathbone.

Diolch yn fawr iawn. Mae endometriosis yn effeithio ar un o bob 10 menyw. Mae achosion endometriosis yn aneglur, ond mae mislif ôl-redol, anghydbwysedd hormonaidd, creithiau llawfeddygol, problemau gyda'r system imiwnedd a geneteg oll yn chwarae rhan.

Mae llawer o fenywod yn dioddef am flynyddoedd cyn deall pam eu bod yn dioddef gyda mislif poenus, poen cronig yng ngwaelod y cefn, poen yn ystod rhyw, dolur rhydd, rhwymedd, stumog chwyddedig a chyfog, yn enwedig yn ystod eu mislif. Mae rhieni, athrawon, cyflogwyr a hyd yn oed y proffesiwn meddygol yn methu’r symptomau. Gall gymryd wyth mlynedd a 26 apwyntiad gyda meddyg teulu ar gyfartaledd i weld arbenigwr endometriosis.

Mae hyfforddiant ar ymwybyddiaeth o endometriosis i feddygon teulu bellach yn cael ei gyflwyno yn GIG Cymru. Ac mae mwy o nyrsys endometriosis yn cael eu cyflogi yn unol â chanllawiau’r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal. Ond un ganolfan endometriosis arbenigol yn unig a geir yng Nghaerdydd ar gyfer Cymru gyfan, gydag ystod o driniaethau i liniaru'r afiechyd hwn, ond yn anffodus, ni allant ei wella. Mae endometriosis yn costio dros £8 biliwn i economi'r DU mewn triniaethau gofal iechyd a cholli gwaith, ac mae'n anodd rhoi ffigur ar yr effaith seicogymdeithasol.

Hoffwn dalu teyrnged i gydgysylltwyr Endo March Wales: Nikki Dally, Samantha Hickson a Karla Edwards a’r holl ymgyrchwyr eraill ar lawr gwlad sydd wedi codi ymwybyddiaeth o endometriosis yng Nghymru. Fe'i cynhelir bob blwyddyn ar ddydd Sadwrn olaf y mis hwn. Y llynedd, roeddent yng Nghaerdydd a Llandudno, ac ar ddydd Sadwrn 28 Mawrth, byddant yng Nghaerdydd a'r Wyddgrug. Ymunwch â hwy os gallwch.

Ar yr 8fed o Fawrth 1955, daeth Dai Dower wyneb yn wyneb â Nazzareno Gianelli mewn cylch bocsio yn arena Earls Court, Llundain. Trechodd Dower ei wrthwynebydd, gan gipio’r teitl pencampwr pwysau pryf Ewropeaidd. Disgrifiwyd yr achlysur fel 'bocsio ar ei orau gwych'. Roedd y dorf a oedd yn gwylio wedi’u syfrdanu. Hwn oedd uchafbwynt gyrfa broffesiynol

y ffenomen bocsio o Gymoedd De Cymru.

Hawliodd Dower ei drydydd teitl, ac ychwanegodd at ei bencampwriaethau ym Mhrydain a thu hwnt.

Dechreuodd bywyd David William Dower, a aned ar 20 Mehefin 1933, yn wahanol iawn. Dechreuodd ei yrfa yn gweithio fel glöwr ym mhwll glo Abercynon. Arweiniodd dawn ar gyfer bocsio at yrfa amatur lwyddiannus, a dilynodd yr yrfa honno ochr yn ochr â'i waith caled yn y pwll glo. Daeth yn bencampwr pwysau pryf amatur, a chystadlodd Dower yng Ngemau Olympaidd 1952 yn Helsinki. Dechreuodd ei yrfa broffesiynol y flwyddyn ganlynol, pan gipiodd y teitl Ewropeaidd. Doedd dim curo ar Dower yn y cylch bocsio. Ef oedd y bocsiwr gorau ond un yn y byd ym 1956. Ym mis Mawrth 1957, methodd â hawlio teitl pwysau pry'r byd, ac er iddo golli'r teitl Ewropeaidd hefyd, roedd yn parhau’n bencampwr Prydain a'r Ymerodraeth.

Ym 1958, ymddeolodd Dower o chwaraeon proffesiynol ac yntau’n ddim ond 25 mlwydd oed. Daeth yn athro chwaraeon mewn ysgol yn Bournemouth, gan ddod yn Bennaeth Chwaraeon Prifysgol y dref yn ddiweddarach. Bu farw Dai Dower ym mis Awst 2016 ond mae’r atgof ohono fel un o’r pencampwyr chwaraeon mwyaf llwyddiannus yng Nghymru ac fel un y mae Abercynon yn falch iawn ohono.

Mae’r wythnos hon yn nodi can mlynedd ers marwolaeth Daniel James. Bardd a chyfansoddwr emynau oedd Daniel James, ond mae'n llawer mwy adnabyddus wrth ei enw barddol, Gwyrosydd. Er ei fod yn gyfansoddwr emynau toreithiog, mae'n fwyaf adnabyddus am gyfansoddi geiriau Calon Lân, a genir fel arfer ar dôn a gyfansoddwyd gan John Hughes o Ynysdawe yn Abertawe.

Cafodd ei eni a'i gladdu yn Abertawe. Roedd yn aelod o gapel Mynydd-bach, mam-eglwys mudiad yr Annibynwyr yn Abertawe, ac mae Canolfan Calon Lân bellach yn gysylltiedig â hi. Dechreuodd weithio fel pwdler yng ngwaith haearn Treforys, ac yn ddiweddarach, bu’n gweithio yng ngweithfeydd tunplat Glandŵr. Pan oedd yn ganol oed, caeodd gweithfeydd Glandŵr, a bu’n gweithio wedi hynny yn Nhredegar, Dowlais, Blaengarw, ac yn y pen draw, yn Aberpennar, gan dreulio 15 mlynedd yn un o byllau glo Nixon, ac yn olaf, wrth i’w iechyd wanychu, bu’n gweithio i'r awdurdod lleol.

Roedd llawer o'i farddoniaeth yn ddiymhongar ac yn boblogaidd iawn, ac ymddangosodd gyntaf mewn cyfnodolion a phapurau newydd. Byddai hefyd yn ysgrifennu cerdd am beint yn y King's Head yn Nhreboeth—efallai mai dyna'r 'cerddi a pheintiau' gwreiddiol. Mae coflech iddo wedi bod yn Neuadd Gyhoeddus Treboeth ers 1936, ac mae un fwy diweddar wedi'i gosod yng nghapel Caersalem Newydd yn Nhreboeth. Mae Cymdeithas Calon Lân yn Abertawe wedi cynnal sawl digwyddiad, a byddant yn gosod ffenestri gwydr lliw yn yr ysgol leol i goffáu bywyd Daniel James, y gweithiwr cyffredin a chanddo ddawn eithriadol a gyfansoddodd yr emyn mwyaf poblogaidd yng Nghymru, Calon Lân.

Diolch.

Cynnig i ddiwygio Rheolau Sefydlog yw eitem 7, a galwaf ar Aelod o'r Pwyllgor Busnes i gyflwyno'r cynnig hwnnw, Caroline Jones.

Yn ffurfiol.

Diolch. Y cynnig yw diwygio'r Rheolau Sefydlog. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Iawn, felly byddwn yn pleidleisio o dan yr eitem honno yn y cyfnod pleidleisio.

Eitem 8 y prynhawn yma yw’r ddadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod: archwiliad cyfle cyfartal. Galwaf ar Helen Mary Jones i gyflwyno'r cynnig—Helen.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Bwriad y cynnig hwn yw bod yn gyfraniad adeiladol at y ddadl ynglŷn â beth fydd yn digwydd i bolisi cydraddoldeb yma yng Nghymru ar ôl Brexit. Ar y meinciau hyn, credwn y dylid datganoli pob agwedd ar gyfraith cydraddoldeb, ond rydym yn ddigon realistig i ddeall, o ystyried natur y Llywodraeth ar ben arall yr M4 ar hyn o bryd, ein bod yn annhebygol o gael y datganoli hwnnw, fel y byddai llawer ohonom yn dymuno’i weld rwy'n siŵr, yn y tymor byr. Rydym yn llwyr gefnogi datganoli llawn a diamwys, ond os nad yw hynny'n mynd i ddigwydd, mae angen inni feddwl beth y gallwn ei wneud yma yng Nghymru o fewn y pwerau sydd wedi'u datganoli ar hyn o bryd.

Credaf fod llawer ohonom o’r farn ein bod yn debygol o weld newidiadau mawr yn yr amgylchedd cydraddoldeb ar lefel y DU neu Brydain. Ceir elfennau o'r Llywodraeth bresennol yn San Steffan sy'n wrthwynebus iawn i reoleiddio, a golyga hynny fod rhai ohonynt, yn fy marn i, yn wrthwynebus i gydraddoldeb. Mae’n rhaid i mi ddweud yn glir, Ddirprwy Lywydd, nad wyf yn awgrymu bod hynny'n wir am feinciau'r Ceidwadwyr yma; mae gennym hyrwyddwyr cydraddoldeb gwych ar feinciau'r Ceidwadwyr, a gwelaf Suzy Davies a Mark Isherwood yma, a cheir llawer o rai eraill. Ond mae'r duedd honno’n bodoli ar lefel y DU. Oni ddefnyddiwyd hynny fel cyfiawnhad dros Brexit—y byddai modd codi beichiau honedig oddi ar fusnes yn y DU? Rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Weinidog yn cytuno â mi nad yw hynny'n rhywbeth y byddem yn dymuno’i weld, ond os yw'n mynd i ddigwydd, mae llawer o strwythur ein gweithgarwch yma yng Nghymru o ran hyrwyddo cydraddoldeb wedi'i seilio ar ddeddfwriaeth cydraddoldeb Prydain fel y mae ar hyn o bryd, ac os bydd hynny’n cael ei golli, bydd angen i ni roi camau ar waith yma. Rydym wedi sôn am nifer o ddewisiadau amgen—er enghraifft, ymgorffori confensiynau'r Cenhedloedd Unedig yng nghyfraith Cymru.

Rwy'n siŵr nad oes angen i mi nodi bod gennym broblem o ran cydraddoldeb a chyflogaeth yng Nghymru. Gwyddom fod menywod, yn draddodiadol, yn gwneud gwaith am gyflogau isel, gwaith ansicr, gwaith rhan-amser, a hoffwn dalu teyrnged i sefydliad Chwarae Teg, sy’n agos iawn at galon y Dirprwy Weinidog, rwy’n gwybod, am y gwaith y maent wedi'i wneud yn dangos inni beth y mae hynny'n ei gostio i'r economi—nid yn unig yr hyn y mae'n ei gostio i'r menywod unigol, ond beth y mae'n ei gostio i'r economi. Gwyddom, er enghraifft, fod mynediad pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig at swyddi rheoli o ansawdd uchel yma yng Nghymru yn wael iawn, a bod y rhan honno o'r boblogaeth yn fwy tebygol nag unrhyw un arall o fod wedi gor-gymhwyso ar gyfer y swyddi a wnânt. Gwyddom fod 46 y cant o bobl anabl yng Nghymru mewn cyflogaeth o gymharu â 78 y cant o'r boblogaeth gyfan, ac rwy'n siŵr nad oes yr un ohonom o’r farn fod hon yn sefyllfa foddhaol.

Pan fydd Llywodraeth Cymru yn rhoi contractau neu'n rhoi grantiau, mae gennym ganllawiau cryf ar hyn o bryd. Rwy’n cydnabod bod y canllawiau eu hunain yn dda. Mae gennyf rai cwestiynau ynglŷn â pha mor effeithiol y cânt eu defnyddio, a phan fydd busnes yn gwneud ymrwymiadau, fod hynny’n cael ei wirio a bod yr ymrwymiadau ar bapur yn cael eu gwirio i weld a ydynt yn cael eu cyflawni. Ond mae'r holl ganllawiau hynny, neu'r rhan helaeth o'r canllawiau hynny, er bod elfennau, er enghraifft, sy'n dod o Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, yn dod o Ddeddf Cydraddoldeb 2010. Os yw'r Ddeddf Cydraddoldeb yn cael ei diwygio a'i glastwreiddio, bydd angen edrych eto ar y canllawiau hynny.

Credaf y byddai'n iawn rhoi sylfaen ddeddfwriaethol i’r gofynion hynny fel na all fod unrhyw amheuaeth ynglŷn â'r hyn sy'n ofynnol. Felly, gallai'r ddeddfwriaeth arfaethedig hon ddarparu ar gyfer: archwiliadau cydraddoldeb cyn contract; ymrwymiadau cydraddoldeb rhwymol penodol wedi'u teilwra i ba bynnag fusnes ydoedd yn rhan o’r broses gontractio; yn hollbwysig, monitro cydraddoldeb yn ystod cyfnod y grant hwnnw neu'r trefniant busnes hwnnw; a chosbau os na chyflawnir yr ymrwymiadau cydraddoldeb hynny heb reswm da. Weithiau, wrth gwrs, bydd rhesymau da pam nad ydynt yn cael eu cyflawni, ond os nad ydynt yn cael eu cyflawni heb reswm, yna dylai fod cosb. Wrth gwrs, byddai angen i'r gofynion hyn fod yn rhesymol ac yn gymesur, gan ddibynnu ar raddfa'r buddsoddiad a maint y sefydliad, ond dylent fod yn berthnasol i bawb, yn fy marn i.

Nawr, mae'r cynnig hwn yn adeiladu, wrth gwrs, ar waith y Comisiwn Gwaith Teg, sy’n galw, wrth gwrs, ar Lywodraeth Cymru i ddeddfu yn rhai o'r meysydd hyn. Dylwn ddweud, Ddirprwy Lywydd, na chredaf fy mod wedi geirio'r cynnig yn berffaith, oherwydd yn fy marn i, dylai'r dull deddfwriaethol hwn fod yn berthnasol i holl grantiau, benthyciadau a chontractau caffael Llywodraeth Cymru, a gellid ymestyn y ddeddfwriaeth i gynnwys y sector cyhoeddus yn ei gyfanrwydd, gan gynnwys y sector iechyd, llywodraeth leol, ac ati. Gellid ymestyn yr un dull hefyd i gynnwys sefydliadau trydydd sector sy'n contractio gyda’r sector cyhoeddus yng Nghymru, neu'n derbyn grantiau ganddo.

Ni fuaswn am roi'r argraff, Ddirprwy Lywydd, ein bod am osod beichiau anghymesur, ond er y gall pob un ohonom fod yn falch fod llai o'n dinasyddion allan o waith bellach, rwy'n siŵr y dylai pob un ohonom bryderu bod cymaint o ansawdd y gwaith hwnnw'n wael. Mae'n waith cyflog isel, mae'n waith ar gontractau dim oriau, mae'n waith ansicr. Gwn y bydd Llywodraeth Cymru yn cytuno â ni ar y meinciau hyn nad yw hynny'n ddigon da, ac nid yw'r cyfyngiadau ar fynediad y rheini sy'n cael cyfleoedd rhag cael cyfleoedd gwell yn ddigon da chwaith. Ar Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau yr wythnos diwethaf, buom yn trafod yr anghydbwysedd sylweddol rhwng nifer y dynion a'r menywod sy'n ymgymryd â gradd-brentisiaethau, er enghraifft, a sut y gellir mynd i’r afael â hynny. Rwy'n gobeithio, Ddirprwy Lywydd, y gall pob un ohonom gytuno na ddylid gwario arian cyhoeddus Cymru mewn ffyrdd sy’n caniatáu i anghyfiawnder neu anghydraddoldeb barhau, a buaswn yn gofyn i’r Aelodau gefnogi’r cynnig hwn heddiw i'w gwneud hi'm bosibl archwilio ymhellach. Rwy'n edrych ymlaen at gyfraniadau’r Aelodau i'r ddadl, ac at ymateb.

Diolch. Nid oes gennyf unrhyw siaradwyr ar gyfer y ddadl, felly rwyf am fynd yn syth at y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd, a diolch i Helen Mary Jones am gyflwyno'r cynnig hwn, a dweud hefyd fy mod yn croesawu'r ddadl hon ar sut y gallwn wella ac annog cyfle cyfartal, yn enwedig wrth fynd i'r afael â'r sector preifat yn ogystal â'r sectorau cyhoeddus rydym yn canolbwyntio arnynt mor aml, gan fod cysylltiad clir rhwng hyn a'n dull ehangach o fynd i'r afael ag anghydraddoldeb. Gwyddom fod cyfleoedd gwell a thecach i bawb, ym mhob rhan o economi Cymru—. Fe gyfeirioch chi, wrth gwrs, at y Comisiwn Gwaith Teg, ac rydym yn gweithredu yn unol â’r argymhellion. Mae sicrhau gwaith teg yn rhan ganolog o'n rhaglen bolisi. Gwyddom, wrth gwrs, mai cymdeithas decach lle mae amrywiaeth yn cael ei gwerthfawrogi a'i pharchu a lle gall pobl gymryd rhan, ffynnu a chyflawni eu potensial, yw'r gymdeithas a'r economi rydym am eu gweld.

Felly, mae cydraddoldeb a chynhwysiant yn cael eu hintegreiddio a'u prif ffrydio ym mhob un o chwe nodwedd gwaith teg, ond byddai'n rhaid rhoi sylw i wahanol ddulliau—ac rydych wedi cydnabod hyn, Helen Mary—wrth ystyried cyd-destun y sector, ac er enghraifft, maint y cyflogwyr a sut y gallent ymgysylltu. Ond rwy'n deall galwad Helen Mary Jones i edrych ar, ac i ystyried deddfwriaeth ynglŷn â sut i sicrhau y gallai cwmnïau sy'n derbyn grantiau Llywodraeth Cymru symud ymlaen wedyn drwy ddarparu archwiliad cyfle cyfartal a fydd yn ddefnyddiol ac yn adeiladol iddynt.

Byddwn bob amser yn ystyried deddfwriaeth lle mae gennym bwerau i wneud hynny, ond credaf ei bod yn iawn eich bod wedi canolbwyntio hefyd ar y ffaith bod gennym ddulliau eraill. Mae gennym ysgogiadau caffael a grantiau anneddfwriaethol, a all hybu newid. Rydym yn ceisio hybu’r newid hwnnw drwy weithio mewn partneriaeth â busnesau, ond hefyd gydag undebau llafur a chyrff cyhoeddus, i sicrhau bod polisi'r Llywodraeth yn gweithio fel bod pawb yn cael budd ohono.

Gwyddom fod trefniadau partneriaethau cymdeithasol symlach a chryfach yn cyflawni'r uchelgais honno am ganlyniadau gwell a chyson, ac maent yn sicrhau bod gweithwyr Cymru ym mhob sector yn yr economi yn rhannu twf economaidd, ond yn bwysicaf oll, yn rhannu tegwch yn y gweithle.

Mewn gwirionedd, mae undebau llafur, wrth gwrs, drwy gydfargeinio, wedi bod yn hanfodol wrth hybu llawer o gydraddoldebau yn y gweithle. Mae rhai cyflogwyr hefyd yn cydnabod manteision gweithlu amrywiol ymroddgar sy'n cael eu gwobrwyo'n deg. Felly, mae rhan o'n gwaith yn gweithredu 'Gwaith Teg Cymru' yn cynnwys cwmpasu sut, er enghraifft, y gallem gynnwys amodau ar waith teg a chydraddoldeb mewn cytundebau cyllido.

Mae gennym eisoes allu i atodi ystod o amodau ychwanegol i grantiau a mathau eraill o gymorth ariannol. Mae’n rhaid i ni daro cydbwysedd, wrth gwrs, o ran yr hyn y byddai hynny'n ei olygu. Mae'n ymwneud â datblygu dull lle mae cyflogwyr yn cofleidio'r newid hwnnw i gyflawni gwaith teg a gwell canlyniadau cydraddoldeb. Dyna lle mae'n rhaid i ni, fel Llywodraeth, reoli'r broses hon.

Felly, rydym wedi derbyn y chwe argymhelliad blaenoriaethol yn 'Gwaith Teg Cymru', rydym wedi derbyn rhai eraill mewn egwyddor, ac rydym wedi cychwyn ar ein taith i ddod yn genedl gwaith teg. Ond hoffwn ddweud heddiw hefyd fod hyn ochr yn ochr â chychwyn y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol sy'n tanlinellu ein hymrwymiad i gymdeithas decach, lle mae amrywiaeth yn cael ei gwerthfawrogi a'i pharchu.

Y bore yma, cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig i'r Aelodau. Rwy'n falch o gael cyfle i ddweud wrth yr Aelodau am edrych ar y datganiad, gan ei fod yn ymwneud â dyddiad cychwyn y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol. Mae'n rhaid inni sicrhau bod ein holl gyrff cyhoeddus yn gwbl barod ar gyfer hyn, ac y byddant yn ymgysylltu â phartneriaid wrth ddatblygu'r canllawiau. Rydym wedi cael ymgynghoriad da. Bydd y ddyletswydd yn cael ei rhoi mewn grym ar 29 Medi eleni.

Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, credaf ei bod yn bwysig inni edrych ar draws yr elfennau cydraddoldeb. Felly, fis Medi diwethaf, cyhoeddais 'Gweithredu ar Anabledd: Hawl i Fyw’n Annibynnol—Fframwaith a Chynllun Gweithredu', ac mae hwnnw'n galw am weithredu ym mhob un o adrannau'r Llywodraeth, gan gynnwys datblygu economaidd. Ddoe, cyhoeddais y 'Cynllun Hyrwyddo Cydraddoldeb Rhwng y Rhywiau yng Nghymru', a ddeilliodd o adolygiad rhywedd Chwarae Teg. Mae'n nodi meysydd blaenoriaethol ar gyfer y blynyddoedd i ddod, gan ganolbwyntio ar gydraddoldeb o ran canlyniadau.

Credaf fod y contract economaidd yn allweddol i hyn oll, yn enwedig mewn perthynas â'r ysgogiadau sydd gennym, gan ei fod yn offeryn go iawn ar gyfer newid. Mewn gwirionedd, mae'n rhaid i'r contract economaidd sicrhau bod busnesau'n gwneud newidiadau ac yn dangos ymddygiad busnes cyfrifol. Mae gennym lawer iawn o gymell tawel, ond mae a wnelo hyn â sut rydym yn symud ymlaen, pryd y bydd angen inni ddeddfu a sut y gallwn ystyried tystiolaeth.

Felly, yn olaf, hoffwn ddweud fy mod o'r farn, yn enwedig yng nghyd-destun gadael yr Undeb Ewropeaidd, y bydd y gwaith pwysig a wnawn o ran ymchwil ar opsiynau ehangach i gryfhau a hyrwyddo cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru, yn ein helpu i gael y dystiolaeth i weld a oes angen inni symud ymlaen gyda deddfwriaeth yng Nghymru. Rwy'n ddiolchgar iawn am y cynnig deddfwriaethol hwn, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda chi ac Aelodau eraill i fwrw ymlaen â hyn.

Diolch. Galwaf ar Helen Mary i ymateb.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n teimlo y gallai'r Senedd fod wedi blino braidd arnaf erbyn diwedd y dydd, gan nad hwn fydd fy nghyfraniad olaf—diolch i Dr Dai Lloyd am ei eiriau caredig. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Gweinidog am gywair ei hymateb. Rwy'n cymeradwyo lawer iawn o'r hyn a ddywedodd. Mae’n llygad ei lle, wrth gwrs, wrth ddweud bod rhai cyflogwyr yn cofleidio’r agenda hon yn effeithiol iawn, ond rwy'n siŵr y byddai'n cytuno â mi y ceir rhai eraill nad ydynt yn gwneud hynny, a’i bod yn anochel y bydd angen moronen yn ogystal â gwialen weithiau yn y Llywodraeth.

Rwy'n croesawu ei datganiad heddiw ynglŷn â deddfu’r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol. Credaf efallai y bydd rhai ohonom braidd yn siomedig ynghylch y penderfyniad i’w wthio ymlaen, ond rwy'n deall cyd-destun hynny, a'i bod yn well gwneud hynny ychydig yn hwyrach a'i wneud yn dda na rhuthro a'i wneud yn wael.

Credaf fod llawer o ddulliau i’w cael, fel y dywedodd y Gweinidog—yr ysgogiadau caffael ac ati—i hyrwyddo'r agenda hon yn y sector preifat. Ond y gwir amdani yw bod llawer o'r dulliau hynny'n dibynnu ar ddeddfwriaeth nad yw’n gadarn yn fy marn i, a chredaf ei bod yn cytuno. Mae’r diffiniad o'r chwe nodwedd warchodedig yn bodoli yn y Ddeddf Cydraddoldeb gyfredol. Os caiff y diffiniad ei lastwreiddio, os caiff ei ddiwygio mewn ffyrdd na fydd yn ddefnyddiol, rwy'n awgrymu y bydd angen ymatebion deddfwriaethol arnom, yn ogystal â'r holl bethau eraill y mae'r Gweinidog wedi sôn amdanynt heddiw mewn perthynas â phartneriaeth a rôl bwysig iawn mudiad yr undebau llafur ac ati.

Yn olaf, rwy'n ddiolchgar iawn eto, fel y dywedais, am yr ymateb cadarnhaol iawn, ac rwy'n cymeradwyo'r cynnig hwn i'r Senedd.

Diolch. Y cynnig yw nodi'r cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, fe’i derbyniwyd yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Eitem 9 ar ein hagenda y prynhawn yma yw’r ddadl aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21 ar ddiagnosis cynnar o ganser. Galwaf ar David Rees i gyflwyno'r cynnig. David.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n gwneud y cynnig, a gyflwynwyd yn fy enw i y prynhawn yma. Hoffwn gofnodi fy niolch i'r holl Aelodau sydd wedi cefnogi’r ddadl hon, ac yn arbennig i Angela Burns, a fydd yn cloi’r ddadl y prynhawn yma.

Mae Cancer Research UK wedi nodi y bydd un o bob dau o bobl yn y DU a anwyd ar ôl 1960 yn cael diagnosis o ryw fath o ganser yn ystod eu hoes. Ar hyn o bryd, mae oddeutu 19,000 o bobl yn cael diagnosis o ganser bob blwyddyn yng Nghymru. Mae pob un ohonom yn adnabod rhywun sydd wedi cael diagnosis o ganser. Bydd rhai yn goroesi canser, ond yn anffodus, ceir eraill nad ydynt gyda ni mwyach, ar ôl brwydro’n gadarn a chydag urddas yn erbyn canser.

Dros y blynyddoedd diwethaf, rydym wedi gweld cynnydd ystyrlon mewn cyfraddau goroesi, triniaeth a diagnosis, gydag ychydig dros hanner y bobl sydd wedi cael diagnosis o ganser yn byw am 10 mlynedd neu fwy, o gymharu ag un o bob pedwar ym 1970. Fodd bynnag, mae Cymru ar ei hôl hi’n gyson o gymharu â gwledydd tebyg mewn perthynas â chyfraddau goroesi canser.

Mae cydberthynas uniongyrchol rhwng y gobaith o oroesi a chamau diagnosis mewn perthynas â chyfraddau goroesi 1 flwyddyn a phum mlynedd. Mae cyfraddau goroesi canser yn gostwng pan nad oes diagnosis cynnar ar gael. Ac mae hynny'n rhywbeth y mae'n rhaid i ni ei gofio: mae cyfraddau goroesi canser yn gostwng pan nad ydym yn cael diagnosis cynnar.

Yng Nghymru, rydym wedi gweld cyfraddau goroesi un flwyddyn yn cynyddu, ynghyd â chyfraddau goroesi pum mlynedd. Mae'n amlwg fod diagnosis cynnar yn hollbwysig. Daw hyn yn fwy amlwg byth wrth edrych ar ganserau sy'n anos gwneud diagnosis ohonynt, fel canser yr ysgyfaint neu ganser y pancreas. Ychydig iawn o symptomau cam 1 os o gwbl sydd i ganserau fel hyn, neu symptomau sy'n amhenodol. Mae'n bwysig felly fod unrhyw strategaeth ar gyfer trin canser yn cynnwys pwyslais cryf ar ddiagnosis cynnar.

Ar ddiwedd y flwyddyn, bydd cynllun cyflawni Llywodraeth Cymru ar gyfer canser, a gyhoeddwyd yn y pedwerydd Cynulliad, yn dod i ben. Mae Sefydliad Iechyd y Byd yn argymell y dylai fod gan bob gwlad strategaeth ganser, ni waeth pa gyfyngiadau ariannol y maent yn eu hwynebu. Wrth i'r cynllun cyfredol ddod i ben, mae angen inni sicrhau bod gan Gymru strategaeth ganser gynhwysfawr newydd sy'n addas i'r diben mewn byd sy'n newid, a fydd ar waith pan ddaw'r cynllun cyflawni cyfredol hwn i ben ar ddiwedd y flwyddyn. Strategaeth ganser gynhwysfawr newydd sy'n diwallu angen cleifion, ac yn bwysicaf oll, yn gwella canlyniadau i gleifion.

Mae llawer o'r elusennau canser y siaradaf â hwy’n rheolaidd yn teimlo bod hwn yn gyfle i Lywodraeth Cymru, ac i'r Senedd hon, sefydlu gweledigaeth newydd i wella canlyniadau i gleifion, gan gynnwys atal, diagnosis cynnar, mynediad at driniaeth ac ymchwil canser sydd o fudd i gleifion. Ac maent yn credu fel finnau fod yn rhaid i'r strategaeth ganser newydd gael ei hategu gan gynnydd yn y capasiti diagnostig, fel y gellir cael diagnosis a thriniaeth gyflymach i wella canlyniadau i gleifion.

Ar y pwynt hwn, hoffwn ganmol y ganolfan ddiagnosteg gyflym yn Ysbyty Castell-nedd Port Talbot. Mae'n enghraifft wych o sut i ddefnyddio diagnosteg yn gynnar, ac mae'n gweithio'n dda, gyda chleifion yn cael eu hatgyfeirio gan feddygon teulu os amheuir y gallai fod ganddynt ganser, pan fo symptomau amhenodol yn nodi arwyddion o ganser. Ymwelais â'r ganolfan yr wythnos diwethaf i weld y gwaith gwych y mae'r tîm yn ei wneud ar ddiagnosis cynnar o ganser. Ond mae'n cyflawni dwy swyddogaeth. Er y gall wneud diagnosis cynnar o ganser, gall hefyd dawelu meddwl y rheini nad oes canser arnynt yn gynnar hefyd. Ac rydym wedi gweld gostyngiad gan y tîm hwnnw o gyfnod aros o 84 diwrnod ar gyfartaledd i chwe diwrnod ar gyfartaledd. Am newid dramatig. Ac mae'n swyddogaeth a arweinir gan ofal sylfaenol.

Nawr, fel y mae’r cynnig yn ei nodi, mae diagnosis cynnar yn allweddol i wella cyfraddau goroesi canser, a gwyddom ei bod yn anos gwneud diagnosis o rai mathau o ganser. Rydym wedi sôn amdanynt yn barod: mae canser yr ofari a chanser y pancreas yn ddwy enghraifft o’r rheini sy’n cael diagnosis hwyrach. Ar gyfer yr wyth math mwyaf cyffredin o ganser gyda'i gilydd, mae cyfraddau goroesi fwy na theirgwaith yn uwch i'r rhai a gafodd ddiagnosis cynnar o gymharu â diagnosis ar gam diweddarach. Mae gwneud diagnosis i bobl ar y cam cynharaf yn hanfodol er mwyn rhoi'r cyfle gorau i gleifion oroesi. Un o'r prif ffactorau sy’n effeithio ar ba mor debygol yw rhywun o oroesi canser yr ysgyfaint, er enghraifft, yw pa mor gynnar y gwneir diagnosis—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf.

Diolch am ildio. Fe sonioch chi fod rhai mathau o ganser sy’n anos gwneud diagnosis ohonynt nag eraill, ac mae hynny wedi fy atgoffa o achos etholwr y mae Angela Burns, ein llefarydd iechyd, wedi bod yn ymwneud ag ef gyda mi hefyd. Bu farw gwraig yr etholwr a welsom, yn anffodus, o ganser yr ofari; ni chredaf i ddiagnosis gael ei wneud tan gam 4. Mae'n anodd iawn gwneud diagnosis o rai mathau o ganser fel canser yr ofari gan eu bod yn edrych fel cyflyrau eraill yn ystod y camau cynnar, beth bynnag fo'r cyflyrau hynny. Felly, a fyddech yn dweud—rwy’n falch iawn eich bod yn cyflwyno'r ddadl hon—fod rhan o hyn yn golygu bod angen i Lywodraeth Cymru edrych ar rai o'r canserau sy'n anos gwneud diagnosis ohonynt ac efallai edrych ar beth o'r dystiolaeth sydd i’w chael, yn enwedig algorithmau, er enghraifft, y bu fy etholwr yn edrych arnynt gydag arbenigwr ym Mhrifysgol Caerdydd, a all wneud y broses ddiagnosis honno'n llawer haws fel y gallwch ganfod y canserau hyn yn llawer cynt?

Cytunaf yn llwyr â Nick. Mae canser yr ofari yn enghraifft o ble mae hynny’n anodd, ac yn aml iawn, rydym yn gweld bod cleifion â chanser yr ofari yn cael diagnosis yng ngham 4. Roedd ffrindiau i ni yn yr un sefyllfa, ac yn anffodus, fe fu farw'r wraig. Mae'n sefyllfa lle mae'n rhaid i ni ystyried y ffordd rydym yn mynd i'r afael â'r canserau anodd eu canfod. Ac roeddwn ar fin tynnu sylw at un enghraifft o ganser anodd ei ganfod, ond mae'n bwysig ein bod yn rhoi'r pwyslais ar hynny hefyd i sicrhau ein bod yn edrych ar fesurau a thechnegau newydd ac arloesol a fydd yn gwneud hynny. Rhoddaf un enghraifft, gan mai un o'r prif ffactorau am ganser yr ysgyfaint yw bod 27 y cant o'r achosion o ganser yr ysgyfaint yn cael eu gwneud ar y cyfle cynharaf—27 y cant—felly nid yw hynny’n digwydd yn nhri chwarter yr achosion, sy'n golygu bod tri chwarter yr achosion yn cael eu diagnosis yng nghamau 3 neu 4.

Nawr, cadarnhaodd astudiaeth NELSON eleni, ym mis Ionawr 2020—astudiaeth a gyflawnwyd gan ymchwilwyr yn yr Iseldiroedd a Gwlad Belg—fod tystiolaeth yn cefnogi’r syniad y gall sgrinio wedi'i dargedu ar gyfer canser yr ysgyfaint helpu i'w ganfod yn gynharach. Nawr, mae'n newydd ac mae'n gynllun peilot, ond efallai y gallem ni yng Nghymru gyflawni cynlluniau newydd, arloesol fel hwn lle bu ymchwil sydd wedi dangos bod hwn yn ddull a all weithio. A'r dull yw sgrinio'n gynnar drwy sganiau tomograffeg gyfrifiadurol. Dyna un o'r ffyrdd yr awgrymir eu bod yn well; roeddem yn arfer ei wneud drwy belydr-x, ond gall sganiau tomograffeg gyfrifiadurol wneud hyn yn well bellach. A allem edrych ar gynllun peilot ac ar yr enghraifft honno a gwneud hynny yng Nghymru, ac arwain ar fynd i’r afael â’r sefyllfa, arwain yn y DU ac arwain yn Ewrop, o ran edrych ar sut y gallwn ddefnyddio technegau arloesol a thechnoleg fodern i’n helpu i wneud diagnosis cynnar? Rwy'n siŵr y down o hyd i feysydd tebyg hefyd, boed yn ganser yr ofari, y pancreas neu ganserau eraill y gwneir diagnosis hwyr iawn ohonynt.

Felly, ers cyflwyno'r cynllun cyflawni ar gyfer canser, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei phenderfyniad yn 2018 i weithredu’r llwybr canser sengl a ddaeth yn weithredol ym mis Mehefin y llynedd. O ganlyniad, mae pob bwrdd iechyd yng Nghymru bellach yn datblygu cynllun i sicrhau bod y rhan fwyaf o’u cleifion, o'r pwynt cyntaf yr amheuir bod canser arnynt, yn cael profion diagnostig ar gyfer canser ac yn dechrau eu triniaeth o fewn 62 diwrnod. Yn yr un modd, ar gyfer cleifion nad oes canser arnynt, bydd eu meddyliau’n cael eu tawelu'n gyflym, gan leihau straen a phryder diangen i'r unigolion hynny a'u teuluoedd. Y llwybr canser sengl yw canlyniad mwy na thair blynedd o waith i newid y ffordd y mae ein byrddau iechyd yn canfod ac yn adrodd am ganserau, ac i wella profiadau cleifion â chanser. Am y tro cyntaf, mae byrddau iechyd yn cofnodi pa mor hir y mae cleifion yn aros o'r pwynt cyntaf yr amheuir bod canser arnynt, ni waeth sut y daethant i mewn i'r system gofal iechyd. Mae’n rhaid i'r strategaeth ganser nesaf adeiladu ar hyn i nodi meysydd i'w gwella o dan y llwybr canser sengl er mwyn gwneud diagnosis a thrin cymaint o gleifion mor gynnar â phosibl. Felly, rydym wedi dechrau, ond mae angen i ni wneud mwy.

Hefyd, mae angen inni sicrhau bod y nifer sy'n cael eu sgrinio yn gwella. Nawr, yn amlwg, mae canser ceg y groth yn un rydym yn sôn amdano yn aml, neu efallai nad ydym yn yr achos hwn, a dylem wneud mwy. Ond pan ddigwyddodd effaith Jade Goody, gwelsom ymchwydd yn y gofynion sgrinio yn dilyn ei marwolaeth. Yn anffodus, mae’r effaith honno bellach wedi pylu, er gwaethaf gwaith aruthrol elusennau canser, fel Ymddiriedolaeth Canser Ceg y Groth Jo. Mae’n rhaid inni sicrhau bod pawb sy'n gymwys yn cael y profion hanfodol hyn. Mae sgrinio am ganser ceg y groth bob pum mlynedd wedi arwain at ostyngiad o 70 y cant yn y marwolaethau o ganser. Felly, mae angen inni wneud mwy i sicrhau bod mwy o bobl yn cael eu sgrinio a'i wneud yn dderbyniol i bobl. Rydym yn sôn yn aml yn y Siambr hon am sgrinio am ganser y coluddyn a'r nifer isel sy'n manteisio ar hynny a'r nifer uchel sy'n manteisio ar sgrinio am ganser y fron. Mae angen inni roi llawer mwy o bwyslais ar hyn ac ar strategaeth i fynd i'r afael â hyn.

Ond gallwn wneud mwy drwy symud gyda'r oes a defnyddio datblygiadau technolegol er budd cleifion, a sicrhau bod gan bawb fynediad at y prawf mwyaf diweddar a mwyaf cywir i sicrhau bod pobl â chanser yn cael eu trin yn gyflym ac yn y modd gorau ar gyfer eu diagnosis.

Ddirprwy Lywydd, rwy'n gwylio fy amser a byddaf yn sicrhau bod gan Angela ddigon o amser i ymateb. Felly, rwyf am gloi ychydig yn gynt nag y byddwn wedi ei wneud, ond rwyf am gloi drwy atgoffa’r Aelodau am y gweithlu gwych sydd gennym yn y GIG yma yng Nghymru. Mae'n weithlu sy'n gweithio'n ddiflino i sicrhau bod pob claf yn cael y profiad gorau, ni waeth beth yw eu diagnosis. Ond mae'n rhaid inni gydnabod y pwysau sydd arnynt. Un o'r pethau a glywsom yn aml mewn cwestiynau blaenorol ar y cynllun cyflawni cyfredol ar gyfer canser oedd nodi'r gweithiwr allweddol yn hyn o beth, gan fod y gweithiwr allweddol yn hollbwysig i'r claf ac i ganlyniadau'r claf hwnnw. Unwaith eto, mae'n rhaid inni gefnogi'r claf yn ogystal â’r gweithlu gan eu bod yn cefnogi'r claf, ac mae’n rhaid inni gefnogi'r claf yn ystod y diagnosis, yn ystod y driniaeth ac ar ôl y driniaeth. Ni ddylem anghofio pan fyddant yn goroesi hefyd. Edrychaf ymlaen at y cyfraniadau y prynhawn yma, Ddirprwy Lywydd. Diolch yn fawr iawn. Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n cefnogi'r cynnig hwn.

Hoffwn sôn am y syniad o arloesedd yn hyn oll a chrybwyll y ganolfan ddiagnosteg gyflym yn Ysbyty Castell-nedd Port Talbot, y bûm yn ymweld â hi ychydig wythnosau yn ôl—gwn fod David wedi bod yno hefyd—a diolch i Helen Gray a Dr Heather Wilkes am yr amser a roesant i ni yno. Maent yn fenywod ysbrydoledig iawn, mae'n rhaid imi ddweud. Mae'r cyfleuster hwn yn dangos beth y gallwch ei wneud os oes gennych benderfyniad i wneud rhywbeth yn hytrach na bod disgwyl i chi wneud rhywbeth yn unig. Credaf ei bod yn werth sôn hefyd ein bod wedi cyfarfod â meddyg Macmillan, pan oeddwn i yno'n sicr, ac ymddengys mai cael yr holl feddygon gyda’i gilydd mewn un ystafell ar ddechrau taith y claf oedd y ffactor allweddol mewn gwasanaeth a oedd yn syndod mawr i mi.

Rwy'n ei alw'n syndod oherwydd ei fod yn wasanaeth gofal sylfaenol lle mae'n cymryd pump i chwe diwrnod yn unig i wneud diagnosis a chychwyn y camau cyntaf tuag at driniaeth briodol. Ac mae hynny o gymharu â'r hyn a oedd i’w gael cyn hynny, sef proses a oedd yn cymryd dros 80 diwrnod i wneud diagnosis a'i chychwyn. Meddyliwch am yr ansicrwydd a'r pryder i'r unigolion hynny wrth iddynt aros am 80 diwrnod, heb sôn am ddatblygiad y clefyd, sy'n ymwneud â diagnosis cynnar, wrth gwrs. Mae hynny oll yn diflannu os gallwch ddatrys hyn o fewn wythnos. Hyd yn oed os yw'r diagnosis yn un rydych yn ei ofni, rydych yn cael sicrwydd yn gynnar iawn yn y broses y gallai fod yn bosibl goroesi hyn hyd yn oed, a chredu hynny'n gynnar.

Agorwyd y ganolfan ddwy flynedd a hanner yn ôl i gymryd camau i leihau'r hanes eithaf gwael sydd gan Gymru o ran canlyniadau. Hyd yn oed yn y byd datblygedig, mae'r DU gyfan mewn gwirionedd, ond Cymru yn enwedig, yn bell ar ei hôl hi o gymharu â rhai o wledydd llawer tlotach dwyrain Ewrop. Gwnaeth rhwydwaith canser Cymru gais am gynllun peilot ar ôl gweld syniad da iawn ar waith yn Nenmarc, a oedd yn ymwneud â symptomau amhendant, y buom yn sôn amdanynt yn gynharach, a sut y caent eu trin yno, ac roedd hynny wedi arwain at ddiagnosis cynnar a chanlyniadau da iawn o ran gostwng nifer y marwolaethau hefyd.

Yr hyn a fu’n allweddol i lwyddiant Denmarc oedd eu hymagwedd wahanol tuag at symptomau amhendant. Felly, i gymharu, yng Nghymru, pan fo meddygon teulu yn atgyfeirio claf ag arwyddion cyffredin iawn o ganser, byddant yn dechrau ar y llwybr canser cyfarwydd y gwyddom amdano. Fodd bynnag, pan nad yw'r symptomau hynny mor amlwg—mae David Rees wedi crybwyll cryn dipyn ohonynt—pan nad ydynt yn bendant, mae'r achosion hynny'n cael eu hisraddio yn y system sy’n golygu, hyd yn oed pan fydd meddyg teulu yn credu’n reddfol fod gan unigolyn ganser ond heb symptomau pendant, maent yn mynd ar goll yn y system yn gynt o lawer. Yn Nenmarc, drwy sefydlu—fe’i galwaf yn glinig symptomau amhendant, os mynnwch. Roedd 30 y cant o'r bobl a ddeuai drwy'r drysau hynny yno oherwydd greddf meddyg teulu, a chredaf fod hynny'n rhywbeth sy’n werth ei ystyried wrth inni symud yn agosach tuag at dechnoleg ym maes gofal iechyd. Oherwydd efallai y gall deallusrwydd artiffisial wneud llawer iawn o waith i ddarganfod y 50 y cant o ganserau nad oes ganddynt symptomau amlwg, ond mae angen i gleifion fynd i mewn i'r system yn y lle cyntaf. Mae angen iddynt gael eu hatgyfeirio yn y lle cyntaf gan feddyg teulu, hyd yn oed i gael—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf. Rwy’n credu bod amser gennyf.

Diolch. Credaf fod yr hyn y soniwch amdano’n bwysig iawn, gan fod pobl sydd fel arfer yn iach ymhlith y gwaethaf. Rwy'n meddwl am ein cyd-Aelod Steffan Lewis, a oedd yn unigolyn heini ac iach iawn. Ni chafodd ddiagnosis tan ei fod yn ddifrifol wael, yng ngham 4. Mae cael diagnosis cynnar mor bwysig.

Wel, gallaf—. Rydych yn dewis un o'r enghreifftiau tristaf o bosibl o’r union bwynt hwnnw, Mike, gan y bydd pobl yn teimlo'n sâl ar brydiau amrywiol, a dim ond meddwl, 'O, mae’n rhaid mai feirws sy'n pasio yw hwn' neu beth bynnag, yn hytrach na manteisio ar y cyfle i fynd i mewn i system a allai achub eu bywydau.

Un peth da hefyd am y system sydd ganddynt yng Nghastell-nedd Port Talbot, ar wahân i'r ffaith eich bod yn cael eich galw i mewn, yw eich bod yn cael profion a'ch canlyniadau’n cael eu dehongli ac rydych yn cael diagnosis o fewn wythnos—wythnos, dychmygwch hynny—ac mae hynny'n digwydd am fod gennym radiolegwyr a nyrsys a meddygon teulu, meddygon perthnasol eraill efallai, yn yr ystafell yn gynnar yn y broses. Dyna sy'n allweddol, yn ôl pob golwg, i ddatrys y problemau oedi, fel rwy'n dweud. Y ffaith eu bod yn digwydd mor gyflym ym Maglan—pam ar y ddaear na ellir gwneud hynny mewn mannau eraill? Oherwydd, unwaith eto, nodaf y gwahaniaeth hwnnw rhwng saith—wel, chwe diwrnod mewn gwirionedd—ac 80 diwrnod. Os gellir gwneud hyn yno, pam ar y ddaear na ellir ei wneud yn unman arall?

O'r rheini y darganfyddir fod canser arnynt ar ba bynnag gam, bydd canser sylfaenol 85 y cant ohonynt yn cael ei ganfod o fewn y chwe diwrnod hwnnw. Mae hynny'n anhygoel. Nid yw pawb sydd â symptomau amhendant, wrth gwrs, yn cael diagnosis o ganser. Ar hyn o bryd, mae'r ffigur oddeutu 11 y cant yn ogystal â'r achosion mwy amlwg. Ond i bob un o'r bobl hynny, mae'n ddiagnosis cynharach ac yn llwybr at driniaeth—llwybr cyflymach, dylwn ddweud—nag unrhyw le arall yng Nghymru.

Hoffwn orffen—. A wnewch chi roi ychydig mwy o amser i mi?

Parhewch, ac fe ddywedaf wrthych pan fyddwch—.

Gwych. Diolch.

Mae hyn yn darganfod clefydau eraill hefyd, sydd wedyn yn cael eu trin yn wahanol, ond gyda mwy o frys. Ond yr un peth roeddwn am ei bwysleisio i'r Dirprwy Weinidog yw bod y llwybr byr hwn at ddiagnosis yn rhatach o lawer na'r un hir. Mae'n costio £500 i gael y diagnosis chwe diwrnod hwn a chael eich atgyfeirio at driniaeth, a phum gwaith cymaint â hynny ar y llwybr 80 diwrnod. Felly, os yw hynny ynddo'i hun yn ddigon i'ch perswadio i ddechrau cyflwyno hyn ledled Cymru, rwy'n gobeithio y bydd wedi gwneud ei waith. Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd.

Rwy'n falch iawn o gymryd rhan yn y ddadl hon. A gaf fi gymeradwyo David Rees, am gychwyn y ddadl hon—mater pwysig iawn, a chytunaf â phob rhan o'r cynnig—a hoffwn wneud tri phwynt sylfaenol oherwydd, yn amlwg, fel yr amlinellodd David, mae arnom angen strategaeth newydd ar gyfer canser eleni bellach yn lle'r cynllun presennol ar gyfer canser sy'n dod i ben? Mae hynny'n amlwg, buaswn wedi meddwl, er yr hoffem weld cadarnhad o hynny. Mae profiadau byd-eang yn cydnabod bod yn rhaid i wledydd gael cynllun ar gyfer canser, felly gadewch inni sicrhau bod gennym un wrth symud ymlaen, gan fod yr un presennol yn dod i ben eleni.

Yr ail bwynt y buaswn yn ei wneud yw bod llawer o hyn yn ymwneud â diagnosteg—y datblygiadau mwyaf diweddar, maent yn tueddu i fod yn ddrud ond maent yn dda—ac elfennau o'r gweithlu hefyd. Yn amlwg, gyda'r pwyllgor iechyd, rydym wedi cyflawni sawl adolygiad dros y blynyddoedd diwethaf sydd wedi amlygu pryderon ynglŷn â'r gweithlu. Nid yw'n ymddangos bod gennym ddigon o staff ym mha arbenigedd bynnag, o feddygon teulu i fyny, ond yn enwedig staff diagnostig hefyd—nid diffyg offer yn unig bellach, ond diffyg staff diagnostig. Gwelsom hynny gyda'r adolygiad o endosgopi a gynhaliwyd gennym. Nid oes digon o endosgopyddion arbenigol. Nid oes yn rhaid i bob un ohonynt fod yn feddygon; gall nyrsys arbenigol ei wneud. Ond pwy bynnag sydd â'r endosgop yn eu llaw, mae angen mwy ohonynt er mwyn gallu gwneud diagnosis o ganserau, yn gynnar neu'n hwyr.

Ac yn amlwg, mae'n bwysig—. Mae'n ddrwg gennyf, Huw.

Dai, diolch am godi'r mater pwysig hwnnw. A wnewch chi nodi, yn hyn o beth, y ffaith ei bod yn debygol y bydd un o bob wyth o'r boblogaeth bellach yn cael diagnosis, yn enwedig wrth iddynt heneiddio, o ganser y prostad, a gwaith Prostate Cymru, sy'n gweithio ar fater diagnosis gyda gweithwyr meddygol proffesiynol o bob math ar bob cam o'u gyrfa, i sicrhau nid yn unig eu bod yn ymwybodol ond eu bod yn ymwybodol o sut i wneud y diagnosis yn gywir—felly, gweithio gyda myfyrwyr a meddygon ymgynghorol i uwchraddio eu gwybodaeth wrolegol fel y gallant wneud y diagnosis? Mae pethau ymarferol o'r fath yn wirioneddol bwysig.

Yn sicr. Ac mae rhai pethau cyffrous yn digwydd. Mae'n amser cyffrous i fod yn feddyg arbenigol, ac yn nyrs hefyd, y dyddiau hyn. Mae'n faes cyffrous iawn, o ran diagnosis, rheoli a thrin canser. Ond yn amlwg, mae llawer o heriau, a dyna pam fod angen strategaeth newydd ar gyfer canser wrth symud ymlaen, gan mai un o'r materion pwysig o ran diagnosis cynnar yw ansicrwydd. Mae'r ganolfan ddiagnosteg gyflym newydd hon yng Nghastell-nedd Port Talbot yn gwbl drawsnewidiol, oherwydd cyn hynny, fel meddygon teulu, roedd angen o leiaf un symptom a oedd yn faner goch. Byddech yn dod i fy ngweld, byddai'n rhaid eich bod wedi colli cryn dipyn o bwysau neu fod gennych waedu rhefrol, anaemia neu boen penodol i dicio blwch—mae'r rheini'n faneri coch—i gyfiawnhau atgyfeiriad pythefnos. Hyd yn oed pe bawn yn teimlo'n reddfol fod rhywbeth mawr o'i le gyda chi, ond nad oeddech yn ticio un o'r blychau, ni fyddai modd i mi eich atgyfeirio o fewn pythefnos. Yn amlwg, byddech yn cael canser yn y pen draw, a byddai pobl yn edrych yn ôl a dweud, 'A, y meddygon teulu hynny—da i ddim.' Penawdau'r Daily Mail: 'Ni allant wneud diagnosis i bobl mewn pryd'. Ond nid oeddem yn cael atgyfeirio, nid oedd caniatâd i ni atgyfeirio o fewn pythefnos oni bai fod gennych symptom baner goch.

Pe bawn yn meddwl eich bod yn sâl, ond nad oedd gennych symptom baner goch, ni allwn wneud unrhyw beth yn ei gylch. Gallaf wneud hynny bellach. Dyna ogoniant y ganolfan ddiagnosteg gyflym hon. Mae'n sylweddoli ac yn gwneud llawer mwy o'r teimlad greddfol hwnnw rydym bob amser wedi'i gael fel meddygon teulu. Yn gyffredinol, ar ôl i ni fod ym maes ymarfer cyffredinol am beth amser, gallwn ddweud a oes rhywbeth o'i le arnoch, gan ein bod wedi eich adnabod ers blynyddoedd, yn y bôn—Rhif 1—ac er efallai na fydd eich symptom yn ymddangos ar ryw siart fel baner goch neu am nad yw'r profion gwaed wedi newid eto, 'Nid ydych yn edrych yn iawn', ac mae hynny'n cyfiawnhau—. Mae'r teimlad greddfol hwnnw, am y tro cyntaf, wedi ein galluogi i wneud diagnosis brys. Dyna'r naid ymlaen rydym wedi bod yn gofyn amdani ers blynyddoedd fel meddygon teulu, i gael diagnosis cynnar. Mae'n gwbl drawsnewidiol.

Oherwydd gyda chanser yr ofari—rydym yn sôn yn aml am ganser yr ofari—un o'r symptomau cynharaf ar gyfer hynny yw stumog chwyddedig—stumog chwyddedig. Wel, ar unrhyw adeg, bydd y rhan fwyaf o'r boblogaeth ganol oed ac oedrannus â stumogau chwyddedig. Gallwn atgyfeirio pob un ohonoch, ond ni fyddai hynny'n helpu'r cyfraddau diagnosis cynnar o ran canser yr ofari. Ond mae rhywbeth arall gyda chanser yr ofari—nid ydych yn edrych yn dda i mi, mewn ffordd amhenodol, a buaswn yn sicrhau eich bod yn cael eich gweld. A dim ond yn ddiweddar rydym ni fel meddygon teulu yn ardal Castell-nedd Port Talbot wedi cael y gallu hwnnw. Mae ei angen arnom ledled Cymru, oherwydd mewn mannau eraill, rydym yn dal i ddisgwyl i'r blychau baner goch gael eu ticio. Mae angen i'r gwasanaeth gael ei gyflwyno ar unwaith ac mae angen strategaeth newydd ar gyfer canser. Diolch yn fawr.

Hoffwn ddiolch i David am gyflwyno'r ddadl hynod bwysig hon. Fel rhywun sydd wedi goroesi canser, gallaf dystio i'r ffaith bod diagnosis cynnar yn achub bywydau, oherwydd heb feddyg ymgynghorol anhygoel, gyda chefnogaeth tîm o nyrsys a staff diagnostig yn Ysbyty Castell-nedd Port Talbot, ni fuaswn yma heddiw. Oherwydd ar ôl cael mamogram, pan oeddwn yn dawnsio allan drwy'r drws am eu bod wedi dweud nad oedd unrhyw beth i'w weld arno, cefais fy ngalw yn ôl gan feddyg ymgynghorol craff, a ddywedodd, 'A allwch ddod yn ôl, oherwydd ymddengys bod rhywbeth o'i le, er ei fod yn glir?' Ac roedd hyn oherwydd bod y tiwmor a oedd gennyf yn y fron yn diwmor tryleu ac nid oedd modd ei weld ar yr adeg honno.

Felly, hoffwn ddiolch i'r meddyg ymgynghorol hwnnw am achub fy mywyd, yn ogystal â fy holl ffrindiau, fy nheulu a fy nyweddi ar y pryd, sydd bellach yn ŵr i mi—cawsom briodas hyfryd i ddathlu hynny, a gall Suzy Davies gadarnhau pa mor hapus a rhyfeddol oedd yr achlysur hwnnw, ac roedd yn ddathliad o oroesi canser, Suzy, fel y gallwch chi ddweud. Felly, diolch i bawb a'm helpodd i wella, ac mae 13 mlynedd wedi bod ers hynny, felly credaf y dylai hyn roi hyder i lawer iawn o bobl symud ymlaen yn y camau cynnar.

Yn anffodus, nid yw pawb mor lwcus â mi, ac nid wyf yn cymryd unrhyw ddiwrnod yn ganiataol. Yng Nghymru, rydym yn gweld bron i 20,000 o bobl yn cael diagnosis o ganser bob blwyddyn, ac yn anffodus, dim ond 50 y cant o'r rheini sy'n cael diagnosis o ganser sy'n goroesi am fwy na 10 mlynedd. Rydym yn perfformio'n wael o ran cyfraddau goroesi canser o gymharu â gwledydd eraill, a dyna pam ei bod yn hanfodol fod gennym strategaeth ganser gynhwysfawr ac uchelgeisiol sy'n mynd i'r afael â'n diffygion yn y llwybr at ddiagnosis cynnar.

Mae diagnosis cynnar yn hanfodol ar gyfer goroesi yn y tymor hir, ac mae canfod canser yn ddigon cynnar yn golygu bod cyfraddau goroesi oddeutu 90 y cant. Mae diagnosis hwyr yn arwain at ostyngiad yn y cyfraddau hynny i lai na 10 y cant. Mae gennym gyfle anhygoel i wneud rhywbeth am hynny, ond ni fydd newidiadau'n digwydd dros nos. Daw'r cynllun cyflawni cyfredol ar gyfer canser i ben eleni, ac felly gallwn sicrhau bod yr un a ddaw yn ei le yn fwy uchelgeisiol, yn diwallu anghenion mwy o gleifion ac yn gwella cyfraddau goroesi. Cafwyd datblygiadau anhygoel yn niagnosteg canser, fel MRI amlbaramedr ar gyfer canser y prostad a'r prawf imiwnogemegol ysgarthion ar gyfer canser y coluddyn. Mae'r ddau beth yn gwella cyfraddau canfod, ac felly'n cynorthwyo i wneud diagnosis cynnar, ond oherwydd prinder staff ac amrywio rhanbarthol, nid ydynt mor effeithiol ag y gallent fod. Yn achos MRI amlbaramedr, nid yw pob bwrdd iechyd yn ei ddarparu gyda chyferbyneddau deinamig estynedig.

Aeth fy ngŵr drwy ddau biopsi ymyrrol a phoenus, cafodd sepsis ddwywaith, a ddwywaith aeth drwy wythnosau o adferiad poenus i geisio cyfyngu ar y diagnosis o gynnydd yn y sepsis, os mynnwch. Dywedwyd wrth fy ngŵr fod ganddo ganser y prostad. Y geiriau a ddefnyddiwyd oedd, 'Mae'n bendant yn falaen', ar ôl y sgan MRI amlbaramedr, 'ac mae wedi'i leoli yn ochr dde'r prostad'. Nawr, bron i ddwy flynedd yn ddiweddarach, rydym yn dal yn ansicr a oes canser arno oherwydd, ar ôl biopsi arall, cawsom newyddion da—nid canser mohono wedi'r cyfan. Felly, mae'n dal i fynd drwy'r cam diagnostig, sydd—. Mae hyn bron—credaf fod 18 mis i ddwy flynedd wedi bod bellach. Yn anffodus, mae ei achos ymhell o fod yn unigryw.

Felly, rydym wedi cael ychydig o gynnydd araf, ond mae ymdrechion yn cael eu rhwystro oherwydd diffyg radiolegwyr hyfforddedig. Mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi mwy o arian tuag at wella darpariaeth MRI, ac wedi creu academi ddelweddu ar gyfer Cymru a fydd yn arwain at welliannau, ond nid yw hynny'n gwneud llawer i wella cyfraddau goroesi yn y tymor byr i'r tymor canolig. Mae diffyg cynlluniau strategol ar gyfer y gweithlu hefyd wedi effeithio ar gyfraddau goroesi canser y coluddyn. Mae gan y prawf imiwnogemegol ysgarthion newydd botensial i chwyldroi gofal canser y coluddyn, ond oherwydd prinder staff yn y gweithlu, rydym wedi gosod y trothwy profi yn llawer is na rhannau eraill o'r byd datblygedig. Nid yw'n syndod felly ein bod, ar gyfer canser y coluddyn, yn safle rhif 25 allan o 29 yn Ewrop, y tu ôl i lawer o wledydd tlotach yr hen floc Sofietaidd.

Mae'n rhaid inni sicrhau bod gan ein strategaeth ganser newydd dargedau mwy uchelgeisiol, gwell cynlluniau ar gyfer y gweithlu, a bod ganddi strategaethau i wella sgrinio, cyfraddau sgrinio a'i bod yn dod â'r loteri cod post hwn i ben. Wedi'r cyfan, nid cofnodion ar daenlen yw'r ystadegau a ddyfynnais—maent yn bobl go iawn: ein gwŷr, ein gwragedd, meibion, merched, mamau a thadau, ffrindiau a chydweithwyr. Felly, ein dyletswydd iddynt, i bob unigolyn â chanser, yw gwneud yn well, ac rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi'r cynnig hwn. Diolch.

Rwyf innau'n croesawu'r ddadl hon a gyflwynwyd gan David Rees AC. Mae'n wir ein bod yn gwneud cynnydd gwirioneddol yn y wlad hon, ond mae'n wir o hyd, fel y mae llawer wedi'i nodi, fod Cymru ar ei hôl hi o gymharu â gwledydd tebyg o ran cyfraddau goroesi canser, er gwaethaf y gostyngiad yn y cyfraddau marwolaeth. Credir mai'r prif ffactor sy'n gyfrifol am yr oedi hwn yw'r ffaith bod llawer o ganserau'n cael eu canfod yn hwyr, ac mae Ymchwil Canser Cymru wedi dweud bod diagnosis hwyr yn gymhleth ac yn aml-ffactor, ac y gall ddeillio o ddiffyg ymwybyddiaeth o symptomau, cleifion yn teimlo gormod o embaras i weld eu meddyg teulu, neu fel arfer, yn gorfod gwneud sawl ymweliad dros gyfnod hir o amser cyn bod y meddyg teulu'n atgyfeirio'r claf i gael archwiliad arbenigol. Bydd system y faner goch, fel y nodwyd gan Dai gyferbyn, yn cynorthwyo'r proffesiwn meddygol i wneud y dasg benodol honno.

Mae Llywodraeth Cymru a'i Gweinidog iechyd, Vaughan Gething, wedi deall pwysigrwydd yr oedi hwn, a bydd hefyd yn cymryd camau i fynd i'r afael â'r her real hon. Bydd y llwybr canser sengl pwysig a gyflwynwyd ym mis Mehefin 2019 fel dull newydd o fesur amseroedd aros canser yn ffactor ychwanegol hefyd. Ond mae'n hanfodol ein bod yn adeiladu diagnosteg a systemau sylfaenol o fewn y llwybr canser sengl i neud diagnosis a thrin cynifer o gleifion cyn gynted â phosibl, a bydd strategaeth ganser newydd, fel y nododd llawer ohonoch, yn disodli'r cynllun cyflawni presennol—mae'n adeg lle gallem ganolbwyntio ar y diagnosis cynnar critigol hwn a'i bwysleisio, ac yn yr un modd, gwneud gwaith ar gynllunio'r gweithlu arbenigol a hyfforddiant ar lwybrau canser arbenigol, er enghraifft, endosgopi a llawer o rai eraill.

Bydd y ffocws newydd ar atal a diagnosis cynnar yn allweddol er mwyn nodi symptomau clefyd yn gynnar, eu trin yn gynnar a gwella cyfraddau goroesi, a bydd y gronfa triniaethau newydd a gweithredu'r gweithiwr allweddol arbenigol i gynorthwyo cleifion canser yn helpu ac yn gwella, unwaith eto, y cyfraddau goroesi fel y maent ar hyn o bryd. Ond nid ar ystadegau y mae sylw'r ddadl hon heddiw. Fel y mae eraill wedi dweud, mae'n ymwneud â phobl go iawn, fel fy nhad, a gafodd ddiagnosis cam cynnar o ganser y coluddyn yn ddiweddar. Oherwydd y diagnosis cynnar a chynllun gofal rhagorol sy'n canolbwyntio ar y claf, mae bellach yn gwella. Mae'n lwcus, ac mae'n rhaid i'w daith gael ei hailadrodd yn awr drwy bob dull newydd ledled Cymru.  

Y Dirprwy Weinidog, Julie Morgan. 

Diolch, a diolch i'r Aelodau am gyflwyno'r ddadl bwysig hon. Credaf mai un peth y gall pob un ohonom gytuno arno yw bod angen i ganser fod yn flaenoriaeth i unrhyw Lywodraeth, o ystyried nifer y bobl yr effeithir arnynt gan ganser, fel y dywedodd David Rees yn ei gyflwyniad, ac wrth gwrs, effaith ddinistriol diagnosis yn aml, a'r effaith ehangach ar ein GIG.

Bydd yr Aelodau'n ymwybodol ein bod wedi cael cynllun cyflawni ar gyfer canser ar waith ers 2014. Mae hwn yn canolbwyntio'n sylweddol ar ganfod canser yn gynharach, ac rydym wedi bodloni galwad Sefydliad Iechyd y Byd i'w aelodau fod â rhaglen reoli canser ar waith ers cryn amser. Ond fe fyddwch yn gwybod, ac mae sawl un ohonoch wedi cyfeirio at hyn heddiw, y bydd nifer o gynlluniau cenedlaethol ar glefydau penodol yn dod i ben ym mis Rhagfyr eleni, ac rydym wedi bod yn rhoi cryn dipyn o sylw i'r hyn a ddylai ddod yn eu lle. Felly, rwy’n falch o gadarnhau heddiw, efallai ychydig yn gynharach na’r bwriad, fod y Gweinidog wedi gofyn i swyddogion fwrw ymlaen â'r gwaith o ddatblygu dull i olynu’r cynllun cyflawni ar gyfer canser. Mae'r Gweinidog hefyd wedi gofyn am ddatblygu dull olynol ar gyfer clefyd y galon a strôc, ac ar gyfer y cynlluniau eraill a ddaw i ben ym mis Rhagfyr, am roi estyniad o flwyddyn fel y gallwn gyflwyno trefniadau olynol yn raddol. Felly, rwy'n falch o allu ymateb i chi gyda'r wybodaeth honno heddiw.

Un ystyriaeth bwysig fu'r gwaith o ddatblygu nifer o ymrwymiadau yn 'Cymru Iachach' sydd â goblygiadau i'r ffordd rydym yn mynd ati i wella canlyniadau ar gyfer cyflyrau difrifol fel canser. Mae'r rhain yn cynnwys datblygu gweithrediaeth y GIG, y fframwaith clinigol cenedlaethol, y cynllun ansawdd a chyflwyno datganiadau ansawdd. Mae'n bwysig iawn fod yr ymrwymiadau hyn yn cysylltu â'i gilydd yn gadarn yng nghyd-destun canser fel y gallwn gyflawni gwelliannau mewn gwasanaethau a chanlyniadau yn gynt ac yn fwy effeithiol yn y blynyddoedd i ddod.

Mae'n wir y bydd y dull i olynu'r cynllun cyflawni ar gyfer canser yn canolbwyntio mwy ar ganfod canser yn gynharach. Mae'r cynllun cyfredol yn cydnabod bod canfod canser yn gynt yn debygol o wella cyfraddau goroesi—ac mae llawer o Aelodau wedi gwneud y pwynt hwnnw heddiw. Dwy gydran allweddol o ymarfer atgyfeirio a mynediad mewn gofal sylfaenol yw mynediad at ofal diagnostig. Mae gennym lawer iawn o weithgarwch wedi'i dargedu at y ddwy gydran hyn, ond rydym am wneud mwy a'i wneud yn gyflymach yn y blynyddoedd i ddod. Mae wedi bod yn braf iawn clywed y ganmoliaeth i ganolfan ddiagnosteg gyflym Castell-nedd Port Talbot yma heddiw, a'r gostyngiad dramatig yn hyd yr amser aros.

Rydym hefyd yn awyddus i sicrhau bod ein rhaglenni sgrinio—

O ran y pwynt penodol hwnnw, rydym wedi clywed pa mor llwyddiannus yw'r ganolfan ddiagnosteg benodol honno. Rwy'n siŵr y byddech yn cytuno â mi y byddai'n wych cael mwy ohonynt, yn enwedig yng ngogledd Cymru. A fydd y cynllun gofal canser—a fydd yn edrych ar yr agwedd benodol honno hefyd?

Bydd mwy o bwyslais ar ganfod canser yn gynharach. Mae hynny'n mynd i fod yn rhan o'r cynllun newydd.  

Rydym hefyd yn awyddus i sicrhau bod ein rhaglenni sgrinio yn cael eu hoptimeiddio. Mae llawer o bobl wedi sôn am y rhaglenni sgrinio yma heddiw. Rwy'n derbyn bod angen gwneud mwy i annog y rheini sy'n gymwys i gael eu sgrinio i fanteisio ar y cyfle. Mae gan Iechyd Cyhoeddus Cymru dîm ymgysylltu penodol ar gyfer sgrinio sy'n gyfrifol am godi ymwybyddiaeth o sgrinio a hybu dewisiadau gwybodus.

Credaf ei bod yn bwysig cofio nad yw'r targed ar gyfer pob rhaglen sgrinio yn darged ar gyfer nifer y bobl yr hoffem eu gweld yn cael eu sgrinio; safonau yw'r rhain y mae'n rhaid i'r rhaglen eu cyflawni er mwyn bod yn hyfyw a darparu budd cyffredinol i iechyd y cyhoedd ar lefel y boblogaeth. Yn amlwg, mater o ddewis personol yw manteisio ar sgrinio, gan fod sgrinio'n rhywbeth i bobl nad oes ganddynt symptomau o'r afiechyd, ac ni fydd canser gan fawr neb sy'n cael eu sgrinio. Felly, mae'n bwysig i bob unigolyn ystyried y cydbwysedd rhwng y manteision a'r niwed posibl o gael prawf sgrinio ac unrhyw archwiliadau a thriniaethau dilynol. Mae'n rhaid inni fod yn ymwybodol bob amser o'r posibilrwydd o niwed, ac yn enwedig yr angen am dystiolaeth gadarn o'r budd cyffredinol wrth ystyried cyflwyno unrhyw raglenni sgrinio newydd, ond rydym wedi cael llwyddiannau sylweddol o ran sgrinio yng Nghymru.

Sgrinio'r Fron Cymru oedd gwasanaeth mamograffeg cwbl ddigidol cyntaf y DU. Ni hefyd yw'r wlad gyntaf yn y DU i gyflwyno prawf mwy cywir ar gyfer y feirws papiloma dynol yn y rhaglen sgrinio serfigol, ac mae'r nifer sy'n manteisio arno wedi codi ers hynny i 73 y cant. Rydym hefyd wedi cyflwyno prawf mwy cywir, fel y nododd Caroline Jones, ar gyfer sgrinio coluddion, ac eleni, byddwn yn cymryd y cam cyntaf mewn cyfres o gamau i optimeiddio'r rhaglen yn unol â chanllawiau cenedlaethol. Mae nifer y bobl sy'n manteisio ar y prawf wedi codi i 57 y cant, ac rwy'n gobeithio y byddwn yn cyrraedd y safon o 60 y cant ar gyfer y cohort oedran presennol.

Ein huchelgais o hyd yw cyflawni canlyniadau canser y gellir eu cymharu â'r gorau yn Ewrop. Rydym wedi gwneud cynnydd sylweddol yn y blynyddoedd diwethaf o ran canlyniadau ac o ran darparu gwasanaethau, a hoffwn dynnu sylw at y—[Torri ar draws.] Gwnaf, yn sicr.

Rydych yn garedig iawn. Cyfeiriodd Caroline Jones hefyd at ganser y prostad, ac yn ystod y datganiad busnes ddoe, wrth alw am ddatganiad, awgrymwyd y dylwn godi hyn gyda chi yn ystod y ddadl hon heddiw gan y Trefnydd.

Mae Prostate Cancer UK wedi defnyddio rhyddid gwybodaeth i gael gafael ar ddata ar y sefyllfa bresennol. Nid yw tri o'r saith bwrdd iechyd yng Nghymru wedi cyflwyno gwasanaethau eto sy'n cyfateb i'r safon a argymhellir gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal ar gyfer sganiau delweddu atseiniol magnetig amlbaramedr. Mae yna gynllun i gael hynny ar waith ledled Cymru erbyn 1 Ebrill, ond dywedant y bydd angen adnoddau ar unedau radioleg i'w galluogi i wneud hynny. Tybed a allech chi roi sylwadau yng ngoleuni sylwadau Caroline a'r data hwnnw gan Prostate Cancer UK.

Diolch i Mark Isherwood am godi'r pwynt pwysig hwnnw ac yn sicr, byddaf yn mynd oddi yma ac yn edrych ar yr hyn sy'n achosi'r oedi yn y byrddau iechyd hynny. Felly, diolch am godi hynny.

Hoffwn gyfeirio, fel y dywedodd David Rees rwy'n credu, at y ffaith mai'r llwybr canser sengl yw'r cyflawniad sy'n sefyll allan, llwyfan ar gyfer gwella sy'n unigryw yn y DU. Ond hoffwn gyfeirio hefyd at ddatblygiad system gwybodeg canser newydd, at ein buddsoddiad mewn offer radiotherapi newydd, effaith y gronfa triniaethau newydd, a llawer mwy o bethau eraill hefyd. Yn anad dim efallai, dylwn nodi ymroddiad a phroffesiynoldeb ein staff rheoli a'n staff clinigol, sy'n gweithio ddydd ar ôl dydd i ddarparu gofal rhagorol i gleifion.

Credaf mai'r pwynt pwysig o ran y ddadl heddiw yw ein bod yn sicrhau ein bod yn adeiladu ar y llwyddiant a'r momentwm a ddatblygwyd yn ystod y blynyddoedd diwethaf—mae llawer wedi'i wneud, ond mae llawer mwy i'w wneud—a'n bod yn gwireddu potensial yr hyn sydd wedi'i ddatblygu drwy'r cynllun cyflawni ar gyfer canser, ac rydym yn gweithio'n galetach byth ar y problemau systemig sy'n dal ein canlyniadau canser yn ôl. Mae hyn yn golygu, fel sydd wedi cael ei ailadrodd yn y ddadl hon: atal, canfod yn gynharach, gofal o ansawdd uchel, gwell cynllunio gwasanaethau a darparu gweithlu, yn ogystal â modelau gwasanaeth newydd a harneisio potensial geonomeg, technoleg ddigidol ac ymchwil.

Felly, mae'r Gweinidog a minnau'n edrych ymlaen at roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y cynnydd yn nes ymlaen yn y flwyddyn, ond unwaith eto diolch yn fawr iawn i chi am gyflwyno'r ddadl hon er mwyn rhoi cyfle inni drafod y materion pwysig hyn.

Angela Burns i ymateb i'r ddadl. 

Diolch, Lywydd. Hoffwn ddiolch i bawb a gymerodd ran yn y ddadl heddiw, a hoffwn ddiolch yn arbennig i David am ddod â phawb ohonom ynghyd, ar draws y pleidiau, i gyflwyno sylwadau. Rwy'n credu bod yn rhaid inni fod yn hollol glir ynglŷn â'r gair 'canser', mae'n rhywbeth sy'n dal i greu ofn a phanig yng nghalonnau'r rhan fwyaf o bobl. Rydym yn dal i'w weld fel 'yr C fawr', y peth a all ddod allan i'n dal. Ac eto, fel y dangosodd Caroline a Rhianon yn glir iawn, mae cyfleoedd ar gael, mae yna straeon llwyddiant, mae yna lwybrau sy'n arwain at well canlyniadau nag y byddem yn arfer eu gweld. Felly, nid stori dywyll yn unig yw hi; mae cynnydd gwirioneddol yn cael ei wneud.

Hoffwn roi sylw sydyn i rai o'r ymchwilwyr sydd gennym ym Mhrifysgol Caerdydd. Yn arbennig, hoffwn enwi'r Athro Andrew Sewell a thîm Prifysgol Caerdydd, oherwydd eu bod wedi darganfod cell mewn gwaed sydd â'r gallu i symud o amgylch eich corff a dweud, 'Aha, nid yw'r gell honno sy'n anelu'r ffordd hon yn un dda.' Ac os gallant ei harneisio—ac maent yn meddwl y gallant—bydd modd iddynt ei defnyddio i dargedu nifer fawr o ganserau mewn ffordd benodol iawn, mewn ffordd nad yw imiwnotherapi presennol yn gallu ei wneud. Ac felly, mae gennym wyddonwyr gwych yma yng Nghymru sy'n gweithio ar ganlyniadau cadarnhaol i ddinasyddion Cymru, ac rwy'n credu bod angen i ni geisio cefnogi'r bobl hyn, Weinidog, a gwneud yn siŵr eu bod yn cael cyllid.

Hoffwn sôn yn fyr hefyd am imiwnotherapi, oherwydd mae'n un o'r meddyginiaethau modern. Dai, yn eich cyfraniad, fe gyfeirioch chi at dechnegau modern, meddyginiaethau modern, ond yn anffodus, gallwch gael sefyllfaoedd o hyd lle bydd y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal yn dweud mai dim ond ar ôl ichi fynd drwy cemotherapi y gallwch fanteisio ar imiwnotherapi. Yna, bydd eich meddyg ymgynghorol yn dweud pethau tebyg i, 'Ond gallaf ddweud wrthych chi nawr, oherwydd bod gennych chi ganser y bledren cas iawn ac nid ydym ond newydd ei ganfod ac rydych chi'n T4, mae'n rhaid i chi fynd drwy'r cemotherapi i gyrraedd yr imiwnotherapi, sy'n gallu ymestyn eich bywyd mwy na thebyg, ond nid yw'r cemotherapi yn mynd i wneud dim i chi.' Mae hynny'n nonsens. Mae gwir angen inni weithio ar hynny, felly, os oes rhywbeth a all helpu rhywun, eu bod yn ei gael heb orfod neidio drwy gylchoedd diangen a phoenus o gemotherapi. Felly, Weinidog, buaswn yn ddiolchgar iawn pe gallech chi edrych ar hynny hefyd a siarad am y peth.  

Roeddwn wrth fy modd gyda'ch ymateb am y cynllun cyflawni ar gyfer canser. Mae hyn yn wych oherwydd, mewn gwirionedd, roedd y cwestiynau roeddwn yn bwriadu eu gofyn i chi yn ymwneud â'r ffaith nad oedd gweithrediaeth y GIG wedi'i ffurfio; a fyddai'n rhaid i ni aros; beth oedd y bwlch; ac wrth gwrs y coronafeirws yn tynnu sylw swyddogion rhag gallu canolbwyntio ar hyn. Felly, mae'n newyddion da iawn, nid yn unig fod Llywodraeth Cymru yn mynd i'w gychwyn, ond ei fod hefyd yn berthnasol i'r cynlluniau cyflawni eraill. A bydd y rhai nad ydych wedi llwyddo i weithio arnynt eto yn cael eu hestyn am flwyddyn arall. Rwy'n credu bod hynny'n rhoi cysur go iawn i bobl.  

Cafwyd cyfraniadau gwych. Dai, unwaith eto, fe wnaethoch y pwynt am y ganolfan ddiagnosteg gyflym, ac am y ffaith nad yw meddygon teulu sydd wedi hyfforddi am flynyddoedd a blynyddoedd, ac sydd wedi cael llwythi o brofiad wedyn yn eu clinigau, yn cael y bri hwnnw; nid ydynt yn cael, 'Iawn, Dai Lloyd, os ydych chi'n dweud bod angen edrych ar y person hwn, fe wnaf fi gael golwg arnynt.' Llenwi ffurflenni, ticio blychau. Ond canolfan ddiagnosteg gyflym: chwe diwrnod, fel y dywedodd Suzy, o'i gymharu ag 84 diwrnod—am wahaniaeth.

Ac wrth gwrs, aeth Suzy ymlaen i edrych ar yr arferion gorau mewn gwledydd Ewropeaidd eraill. Ac fe wnaeth y pwynt fod yr arferion gorau hynny'n achub bywydau oherwydd gallwch fynd i mewn yn gyflymach; gallwch gael eich canlyniad yn gynt; gallwch ddechrau eich triniaeth yn gyflymach; ond, wrth gwrs, pan fydd gennych chi'r math hwnnw o gynnig gan y gwasanaeth GIG, mae gennych chi fwy o staff sydd am ddod i weithio i chi. Credaf eich bod yn dweud, yn Nenmarc, a oedd yn un o'r ardaloedd roeddent yn edrych arni, fod ganddynt staff yn aros eu tro am eu bod eisiau gweithio, ac eisiau cyflawni'r ymarfer gorau. Felly, gallwn wneud hynny. Rydym yn ddigon bach ac yn ddigon hyblyg.

A diolch i ysgrifennydd cyllid y Ceidwadwyr Cymreig, yn ei ddatganiad ar y gyllideb heddiw, bydd mwy o arian yn dod i Gymru. Felly, Weinidog, hoffwn ofyn i chi ystyried o ddifrif defnyddio'r arian ychwanegol hwnnw mewn pethau fel triniaeth gyflym. Oherwydd, eto, fe wnaeth Suzy y pwynt—os gallwn ni helpu rhywun, eu gwneud yn iach, rhoi canlyniad da iddynt—yn y tymor hwy, mae'n mynd i arbed cymaint mwy o arian i'r wladwriaeth, a bydd ansawdd eu bywyd yn llawer gwell.  

Y pryder mawr arall oedd nad oes digon o staff diagnostig i'w cael, ac mae hynny'n rhywbeth y mae angen inni fynd i'r afael ag ef yn bendant: prinder yn ein gweithlu. David, fe wnaethoch y pwynt gydag angerdd ac argyhoeddiad, ac mae'n allweddol iawn. Felly, unwaith eto, Weinidog, pan ewch yn ôl o'r ddadl hon, rwy'n eich annog i weithio gydag Addysg a Gwella Iechyd Cymru a'u bod yn cynllunio ar gyfer y prinder sydd gennym. 

Rwy'n awyddus iawn i orffen, oherwydd rwy'n siŵr fod y Llywydd yn awyddus iawn imi orffen, ond roeddwn am ddweud un peth, i'w roi yn ei gyd-destun. Gweithlu'r llwybr cellog: bydd 36 y cant o'r meddygon ymgynghorol yng Nghymru yn ymddeol yn ystod y pum mlynedd nesaf. Mae'n rhaid i ni gael meddygon ymgynghorol yn eu lle. Mae'n rhaid i ni wneud y cynlluniau, rhoi'r cynlluniau ar waith, a sicrhau bod gwaed newydd yn dod trwodd.

Felly, Weinidog, diolch am eich ymateb cadarnhaol iawn. David, diolch yn fawr iawn, fel y dywedaf, am ddod â ni at ein gilydd i drafod hyn. Ond rwy'n edrych ymlaen, Weinidog, i'ch clywed yn cadarnhau o bosibl—a'r hyn rwy'n credu yr hoffem ei gael yw dadl Llywodraeth ar y mater hwn, ynglŷn â sut y gallwn fynd i'r afael â rhywbeth fel y gweithlu diagnostig. Diolch.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig.? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, dwi'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.

Yr eitem nesaf yw dadl Plaid Cymru ar wasanaethau damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Dwi'n galw ar Leanne Wood i wneud y cynnig. 

Diolch, Lywydd. Rwy'n gwneud y cynnig sy'n siarad drosto'i hun. Rydym wedi ailadrodd y ddadl fod pobl angen gwasanaeth damweiniau ac achosion brys o fewn pellter rhesymol i'w cartrefi yma ar sawl achlysur. Mae'r dystiolaeth glinigol yn glir fod perthynas rhwng pellter a chyfraddau marwolaeth mewn sefyllfaoedd o argyfwng, ac mae hynny hyd yn oed yn gliriach yn achos cyflyrau anadlol; mewn geiriau eraill, y mathau o gyflyrau sy'n amlwg yn ardaloedd tlotaf Cymru fel fy etholaeth i yn y Rhondda.

Ond mae Llywodraeth Cymru yn penderfynu peidio â bwrw iddi yn awr. Yn hytrach na chymryd cyfrifoldeb a chyflwyno dadl ynglŷn â pham y dylai Cymru gael llai o unedau damweiniau ac achosion brys, a fyddai o leiaf yn safbwynt polisi gonest, mae'r Llywodraeth hon yn cuddio y tu ôl i'r syniad na allant wneud unrhyw beth: 'Nid yw'n bosibl', dywedir wrthym. Ond dywedwyd wrthym ei fod yn amhosibl o'r blaen. Bydd fy nghyd-Aelod, Helen Mary Jones—a fu'n gyfrifol yn llythrennol am ysgrifennu'r ddeddfwriaeth sy'n dweud y gallant ymyrryd a rhwystro hyn dan Lywodraeth Cymru'n Un, sef y glymblaid a gafwyd rhwng 2007 a 2011—yn esbonio yn nes ymlaen sut y newidiodd Plaid Cymru yr hyn a oedd yn amhosibl unwaith o'r blaen.

Ond rwyf am ychwanegu dadl arall at yr achos diwrthdro o blaid cadw gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg a'r holl ysbytai eraill sydd â'r cyfleuster hwnnw. Y ddadl yw ein bod yn debygol iawn o fod angen yr holl gapasiti posibl yn ystod yr wythnosau nesaf i ymdopi â COVID-19. Ceir prinder gwelyau gofal critigol yng Nghymru. Nid oes ganddi'r gweithlu angenrheidiol ar gyfer staffio'r gwelyau gofal critigol hynny. Nid yw'n gwneud unrhyw synnwyr o gwbl i ddadlau bod hon yn adeg addas i ganiatáu i fwy o gapasiti gael ei golli. Dylem fod yn cynllunio ar sail gwneud y defnydd gorau o'r capasiti sydd gennym, a bod yn barod i addasu wardiau os bydd angen.

Ond mae'r fath obsesiwn ideolegol gan y Llywodraeth hon ynghylch symud gwasanaethau i mewn i'r gymuned—ffordd arall o ddweud cau wardiau—fel eu bod bellach yn methu gweld pwysigrwydd cael gofal eilaidd pan fo'i angen. Roedd y datganiad ddoe am salwch COVID-19 yn enghraifft glasurol o ba mor wreiddiedig yw'r obsesiwn hwn fel nad ydynt hyd yn oed yn sylweddoli hynny mae'n debyg. Nid oedd y datganiad ddoe yn cyfeirio o gwbl at welyau gofal critigol. Does bosibl fod gwelyau gofal critigol yn cael eu hystyried yn llai o flaenoriaeth na chael gwiriwr symptomau ar-lein, cyfleusterau ar gyfer cynnal profion yn y gymuned, neu gyfarpar diogelu i feddygon teulu? Bydd 5 y cant o'r bobl a fydd yn cael y feirws yn mynd yn ddifrifol wael, ac nid yw hynny'n rhywbeth sy'n debygol o newid gyda'r mesurau hyn. Mae angen capasiti arnom i drin pobl sâl.

Nawr, nid oes amheuaeth ein bod eisiau gweld buddsoddiad yn y gwasanaethau iechyd sy'n cadw pobl yn iach ac yn galluogi pobl i osgoi gorfod aros mewn ysbytai; mae hyn yn wir yn yr un ffordd â'n bod am weld atal tanau cyn bod yn rhaid galw'r gwasanaeth tân. Ond mae'n dal i fod angen y gwasanaeth tân arnom pan fydd tân yn digwydd; ac mae'n dal i fod angen uned damweiniau ac achosion brys arnom pan fydd damweiniau ac achosion brys yn digwydd. Gyda phob ewyllys yn y byd, mae gan lawer o fy etholwyr gyflyrau cronig eisoes na ellir eu hatal, a bydd rhai ohonynt yn anochel yn gorfod cael triniaeth frys o bryd i'w gilydd. Byddant yn cael eu rhoi mewn perygl wrth orfod teithio ymhellach.

Mae prinder staff, wrth gwrs, wedi cael ei chrybwyll fel y brif broblem—ac mae hyn yn real—ond nid yw'r bwrdd wedi gwneud unrhyw ymdrech. A pham y byddent yn gwneud hynny? Cafodd rhaglen de Cymru ei chymeradwyo gan Lafur a rhoddwyd caniatâd iddi barhau, ac nid oedd neb yn mynd i weithio mewn uned y gwyddent y byddai'n cau. Dyna'n union pam y mae angen i'r Llywodraeth gymryd cyfrifoldeb, newid llwybr, a chyhoeddi nad yw rhaglen de Cymru yn berthnasol mwyach a bod anghenion iechyd heddiw yn galw am gadw uned damweiniau ac achosion brys Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Gallwch wneud hyn. Rydych chi wedi'i wneud o'r blaen. Gwnewch hynny eto.

Diolch. Rwyf wedi dethol y pum gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. A gaf fi alw ar y Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans, yn ffurfiol?

Yn ffurfiol.

Diolch. Galwaf ar Andrew R.T. Davies i gynnig gwelliannau 2, 3, 4 a 5, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i siarad yn y ddadl hon eto. Gwta dair neu bedair wythnos yn ôl roeddem yn trafod yr union bwnc hwn gyda chynnig gan y Ceidwadwyr ger ein bron, a chafwyd cefnogaeth i'r cynnig hwnnw, gyda gwelliannau. Ac mae'n drueni nad yw'r Llywodraeth wedi symud ar y safbwynt penodol hwn, pan fo'r Cynulliad yn siarad mewn ffordd mor gadarnhaol. Hoffwn weld ymateb mwy cadarnhaol gan y Llywodraeth.  

Rwy'n cynnig y gwelliannau a gyflynwyd yn enw Darren Millar yn ffurfiol. Yn amlwg, mae gwelliant 2 yn edrych ar y ddadl honno a gynhaliwyd, fel y dywedais, ryw dair neu bedair wythnos yn ôl ac a gafodd ganlyniad cadarnhaol mewn perthynas â chadw gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Mae gwelliant 3 a gwelliant 4 yn cyffwrdd ar y broses ymgysylltu y dylai'r bwrdd iechyd ei dilyn bob amser wrth drafod unrhyw gynigion mawr, ac i fod yn deg â'r bwrdd iechyd, maent wedi gwneud hynny i ryw raddau. Ac yn amlwg, gwnaeth rhaglen de Cymru hynny yn ei thro hefyd. Ond yr hyn sy'n ddiffyg sylfaenol yma yw gwendid rhaglen de Cymru pan fo'n sôn am ddarparu gwasanaethau ar gyfer y rhan arbennig hon o'r gymuned rwy'n ei chynrychioli fel Aelod rhanbarthol dros Ganol De Cymru.

Nid hen ysbyty yw Ysbyty Brenhinol Morgannwg; mae'n ysbyty cymharol newydd. Mae'r ardal gyfagos yn ehangu'n gyflym. Rwyf wedi clywed yr Aelod dros Bontypridd yn sôn am oddeutu 20,000 o dai newydd yn cael eu codi yn yr ardal benodol honno. Mae'r ardal gyfan yn ardal sy'n tyfu—nid yw'n ardal sy'n crebachu, mae'n ardal twf. Ac wedyn rydych yn cysylltu hynny â gwelliant 5, sef y dystiolaeth a gyflwynwyd gan Gwm Taf eu hunain yn y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon, lle nad oedd y bwrdd iechyd wedi bod wrthi'n weithredol yn ceisio hyrwyddo swyddi yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. A heddiw, ceir stori yn y papurau lleol sy'n nodi bod ceisiadau rhyddid gwybodaeth wedi dangos na fu unrhyw weithredu cadarnhaol i ddenu meddygon ymgynghorol llawnamser—ac rwy'n defnyddio'r gair 'llawnamser'. Cymerwyd camau i geisio denu staff locwm i lenwi'r bylchau. Wel, fel y gŵyr pawb, ni allwch adeiladu gwasanaeth cynaliadwy ar staff locwm. Ac felly, mae popeth yn pwyntio at yr angen i gadw'r ddarpariaeth damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg—ysbyty modern, gyda phoblogaeth gynyddol o'i gwmpas a galw cynyddol.

Ac eto, mae'r bwrdd iechyd, yn ystod y blynyddoedd diwethaf, wedi bod yn benderfynol o gyflwyno rhaglen de Cymru, rhaglen y mae wedi'i fandadu i'w chyflawni, i ryw raddau am ei bod yn rhaglen y mae'r Llywodraeth yn amlwg wedi'i chymeradwyo, ac yn y pen draw mae wedi dweud wrth y byrddau iechyd sydd wedi ei chefnogi, 'Dyma'r glasbrint ar gyfer gwasanaethau iechyd yn yr ardal.' Ni chredaf fod neb o'r farn fod y glasbrint hwnnw'n ffordd synhwyrol o gyflwyno darpariaeth damweiniau ac achosion brys yn ardaloedd Llantrisant a'r Cymoedd. Ac yn wir, mae'r gweithwyr proffesiynol meddygol yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg wedi dweud hynny eu hunain. Maent yn nodi, yn amlwg, fod bylchau yn y rota—nid oes neb yn amau'r ffaith honno—ond pan ystyriwch nad yw'r bwrdd iechyd wedi bod yn mynd ati'n rhagweithiol i hyrwyddo argaeledd gwaith yn y cylch hwnnw o feddygon ymgynghorol, ac i fwrw ymlaen â'u gyrfaoedd, a oes ryfedd iddi fod yn anodd llenwi swyddi gwag?

Ac felly, ym mhob ffordd, ceir achos cadarnhaol dros gadw gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Ac mae gwelliant y Llywodraeth sy'n dweud mai bai'r bwrdd iechyd yw hyn i gyd yn hurt, mae'n rhaid i mi ddweud, am fod y Llywodraeth mewn sefyllfa i roi arweiniad i'r bwrdd iechyd ynglŷn â chyfeiriad strategol cyffredinol y ddarpariaeth iechyd yma yng Nghymru. Rwy'n derbyn bod y gwaith o redeg y gwasanaeth o ddydd i ddydd wedi ei ddirprwyo i'r byrddau iechyd, ond mae cyfeiriad strategol cyffredinol y ddarpariaeth iechyd yma yng Nghymru yn gyfrifoldeb i'r Gweinidog iechyd. Dyna yw rôl pwy bynnag sydd yn y swydd. Ac felly, mae'n ddyletswydd ar y Gweinidog iechyd i wrando ar y sylwadau a wneir yn y Siambr hon, ar sylwadau a wneir yn ehangach gan y cymunedau a wasanaethir gan Ysbyty Brenhinol Morgannwg, ac yn y pen draw ar y dystiolaeth sy'n cefnogi cadw'r gwasanaeth damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Ac rwy'n gobeithio y cawn ymateb cadarnhaol gan y Dirprwy Weinidog y prynhawn yma a bod hyn yn adeiladu ar y bleidlais a gynhaliwyd oddeutu pythefnos neu dair wythnos yn ôl yn y Siambr hon, yn hytrach na 'Nid oes a wnelo hyn ddim â ni. Trosglwyddwch ef yn ôl i'r bwrdd iechyd'. Ni wnaiff hynny'r tro a gobeithio y bydd y cynnig, gyda gwelliannau, yn cael ei gefnogi y prynhawn yma.

Diolch. A gaf fi atgoffa'r Aelodau'n garedig, mewn dadl hanner awr, tri munud ydyw—mae pob cyfraniad yn dri munud, ar wahân i gyfraniad y Gweinidog? Mae gennyf nifer o siaradwyr yr hoffwn geisio eu cynnwys. Delyth Jewell.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n siarad yn y ddadl hon oherwydd fy mod yn poeni, os na chedwir yr uned damweiniau ac achosion brys ac Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn agored fel y mae, y bydd hynny'n effeithio'n negyddol ar nifer o ysbytai eraill, gan gynnwys Ysbyty'r Tywysog Siarl ym Merthyr, sydd yn fy rhanbarth i.

Mewn ymateb i gais rhyddid gwybodaeth, cydnabu Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg yn 2017 fod 60,072 o achosion o gleifion yn mynychu'r uned damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty'r Tywysog Siarl, ac roedd 63,691 wedi mynychu Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Erbyn 2019, aeth 63,341 o gleifion i Ysbyty'r Tywysog Siarl, ac aeth 64,649 i Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Felly, beth y mae'r ffigurau hynny'n ei olygu? Os bydd un o'r unedau damweiniau ac achosion brys hynny'n cau, mae'n amlwg na fydd y degau o filoedd o gleifion sydd angen gofal brys yn gwasgaru neu'n diflannu—rhaid iddynt fynd i rywle arall. Bydd angen iddynt deithio ymhellach, ar fwy o draul iddynt hwy a mwy o berygl i'w hiechyd.

Diolch, Delyth. Nid oeddwn eisiau torri ar eich traws yno, ond mae'r ffigurau hynny hefyd yn dangos bod angen pob un o'r unedau damweiniau ac achosion brys hynny arnom. Os bydd rhaglen de Cymru yn cael ei dileu, ni all hynny fod yn esgus i ddechrau edrych ar gau unedau damweiniau ac achosion brys eraill.

Buaswn yn cytuno'n llwyr â'r pwynt, yn bendant.

Nawr, rwy'n gwybod eisoes o brofiad personol pa mor hir yw'r amseroedd aros yn uned damweiniau ac achosion brys Ysbyty'r Tywysog Siarl. Mae'r staff yn gwneud gwaith rhagorol o dan bwysau aruthrol, ond mae cleifion yn cael eu gadael i aros am oriau fel mater o drefn ac nid oes digon o welyau. Bu farw fy nain y llynedd ar ôl nifer o flynyddoedd o afiechyd. Yn ystod ei blwyddyn olaf, mynychodd uned damweiniau ac achosion brys Ysbyty'r Tywysog Siarl ar sawl achlysur gyda fy rhieni, ac yn ddiweddarach gyda gofalwyr ar ôl iddi gwympo. Ar un achlysur, bu fy nain yn aros am naw awr ar droli mewn coridor am nad oedd unrhyw welyau ar gael. Roedd hi'n 99 ar y pryd ac yn dioddef o ddementia. Nawr, unwaith eto, gwnaeth y staff bopeth a allent, ond nid oedd yn briodol i fenyw o'r oedran hwnnw fod heb wely am gymaint â hynny o amser. Dychmygwch pa effaith a gaiff llif o gleifion newydd ar uned damweiniau ac achosion brys sydd eisoes yn ei chael hi'n anodd ymdopi.

Nawr, mae amser yn brin, felly rwyf am ddweud un peth arall. Rwy'n mynd i adleisio'r hyn sydd wedi cael ei ddweud yn barod yn y ddadl hon. Rwy'n siomedig ynglŷn â gwelliant y Llywodraeth sy'n awgrymu, mewn rhyw ffordd, nad Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am y GIG yn y pen draw, ond y byrddau iechyd. Nid yw hynny'n wir, a bron nad yw gwelliannau'r Llywodraeth yn taflu llwch i'r llygaid yn hynny o beth, ac fe fydd yn drysu pleidleiswyr.

Prif ddadl y rhai sy'n ceisio tanseilio'r Senedd yw ei bod wedi methu cyflawni, ond mae hyn yn chwarae ar y ffordd y mae pobl yn cymysgu rhwng y ddeddfwrfa a'r weithrediaeth—hynny yw, y Senedd sy'n sefydliad a'r Llywodraeth sy'n gosod y polisïau. Mae arnaf ofn ei bod o fudd i Lywodraeth Cymru fwydo'r dryswch hwn yn yr achos dan sylw er mwyn osgoi atebolrwydd, a dyma a wnaethant gydag Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Yn ddiweddar, aeth aelod o feinciau cefn Llafur cyn belled â honni'n gyhoeddus nad yw Llywodraeth Cymru yn gyfrifol am reoli'r GIG, dim ond am ei gyllid. Nawr, nid yw hynny'n wir, a dylai Llafur, rwy'n ofni, fod â chywilydd eu bod yn ceisio peintio'r Senedd gyfan hon â brwsh eu methiant eu hunain.

Nawr, mae Llywodraeth Cymru wedi penderfynu dileu cymal cyntaf cynnig Plaid Cymru, ac wrth wneud hynny, mae'r Llywodraeth wedi methu cydnabod ei rôl ei hun yn goruchwylio'r GIG a'i reoli yn y pen draw. Nawr, yn waeth byth, gweithredoedd fel hynny sy'n bwydo awyrgylch o ddiffyg ymddiriedaeth mewn gwleidyddiaeth a dryswch cyffredinol ynglŷn â pha feysydd sydd wedi'u datganoli a phwy sy'n rheoli beth. Nawr, rwy'n gorffen yn awr. Efallai nad yw'n ymddangos yn llawer—y cymal 'dileu popeth' gan y Llywodraeth—ond mae gweithredoedd fel hyn yn fwy niweidiol nag y gallwn ei sylweddoli. Mae ymddiriedaeth yn bwysig, a dylem i gyd falio am hynny.

Mae fy nghefnogaeth i gadw adran damweiniau ac achosion brys o dan arweiniad meddyg ymgynghorol 24 awr yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn gyfan gwbl ac yn ddiysgog, a chredaf mai dyna'r unig ddewis ymarferol. Mae'r gymuned rwy'n byw ynddi wedi ei symbylu mewn ffordd nas gwelwyd erioed o'r blaen i frwydro dros y canlyniad hwn, ac rwy'n falch fod yr ymgyrch hefyd yn cael cefnogaeth prif undebau llafur yr ysbytai—Unite, Unsain a'r GMB. Rwyf wedi mynychu cyfarfodydd diweddar y bwrdd iechyd lleol; rwyf wedi siarad yn y ralïau a'r cyfarfodydd cyhoeddus i gefnogi cadw uned damweiniau ac achosion brys 24 awr yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Ac rwyf hefyd yn falch fod y cynnig a gyflwynais yn y Cynulliad sawl wythnos yn ôl, gyda chefnogaeth fy nghyd-Aelodau a chyda chefnogaeth drawsbleidiol, o blaid cadw'r uned damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg, yn llwyddiannus, ac wedi'i gefnogi gan bob plaid. Rwyf am ailadrodd y cynnig hwnnw ar gyfer y cofnod, gan ei fod yn galw ar y bwrdd iechyd i ddiystyru cau'r gwasanaeth damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg, neu gael uned mân anafiadau 24 awr yn lle'r gwasanaeth damweiniau ac achosion brys presennol, ac adfer yr opsiwn o gynnal gwasanaeth damweiniau ac achosion brys llawn dan arweiniad meddyg ymgynghorol yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg.

Ar fater mor bwysig â hwn, rwy'n drist fod Plaid Cymru wedi dewis caniatáu 30 munud yn unig ar gyfer dadl, sy'n cyfyngu'n ddifrifol ar allu Aelodau i gymryd rhan, ac rwy'n gyfyngedig i dri munud. Mae cynnig Plaid Cymru a gyflwynwyd heddiw yn anghywir ac yn gamarweiniol, a dyna pam na fyddaf yn ei gefnogi. Mae'n cyfeirio at ddiddymu penderfyniad gan Lywodraeth Cymru, nad yw erioed wedi bodoli—nid oes dim i'w ddiddymu. Mae hefyd yn galw ar y Gweinidog iechyd i weithredu, rhywbeth na all ei wneud hyd nes bydd y bwrdd iechyd wedi gwneud penderfyniad. Nawr, efallai y bydd y sefyllfa honno'n newid, ond dim ond ar ôl i benderfyniad gael ei wneud a dyna pam y caiff fy ymdrechion i gyd hyd nes y daw'r amser hwnnw eu canolbwyntio ar berswadio'r bwrdd iechyd lleol a'i aelodau y dylid cadw uned damweiniau ac achosion brys 24 awr a chredaf ein bod yn ennill y ddadl ac y byddwn yn llwyddo.

Credaf fod y cynnig yn tynnu ein llygad oddi ar y bêl, ac yn dargyfeirio ein ffocws o ble y gwneir y penderfyniad allweddol, a dyna lle byddaf fi a fy nghyd-Aelodau'n canolbwyntio ein cefnogaeth. Fodd bynnag, byddaf yn cefnogi gwelliant 2 a gwelliant 5 y Ceidwadwyr, gan eu bod yn gwneud cyfraniad pwysig i'r ddadl hon. Yn gyntaf, yn wahanol i gynnig Plaid Cymru, maent yn ailadrodd y cynnig pwysig a basiwyd eisoes gan y Cynulliad hwn—mae hyn yn bwysig.

Yn ail, maent yn tynnu sylw at fater allweddol yr ymgyrch hon, sef methiant y bwrdd iechyd lleol am y saith mlynedd diwethaf i recriwtio meddygon ymgynghorol, ac mewn gwirionedd, y methiant i hysbysebu am feddygon ymgynghorol llawnamser tan yn ddiweddar. Nid oes ryfedd fod yr uned damweiniau ac achosion brys dan fygythiad. Mae ymrwymiad i uned damweiniau ac achosion brys 24 awr parhaol yn hanfodol i allu recriwtio.

Lywydd, mae fy nghyd-Aelodau a minnau'n awyddus iawn ac yn ymrwymedig i sicrhau y bydd uned damweiniau ac achosion brys 24 awr yn cael ei chadw yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Mae ein strategaeth yn seiliedig ar ennill yr ymgyrch hon, a chredaf y gwnawn hynny.

Hoffwn gofnodi unwaith eto fy nghefnogaeth i gael uned damweiniau ac achosion brys lawn yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Mae hwn yn bwnc mor bwysig, felly mae'n ddirgelwch i mi, mewn gwirionedd, pam nad yw Plaid Cymru ond wedi defnyddio 30 munud ar gyfer y ddadl hon. Gobeithio nad yw'n ymgais i fygu lleisiau aelodau o feinciau cefn Llafur, sy'n cynrychioli ardaloedd y mae hyn yn effeithio arnynt. Buaswn wedi meddwl y byddent wedi dymuno rhoi mwy o amser ar gyfer trafodaeth lawn a digonol.

Rwyf hefyd yn siomedig oherwydd yn fy meddwl i, nid yw'r cynnig hwn yn un gonest. Mae Plaid Cymru yn gwybod yn iawn fod penderfyniadau ynglŷn â darparu'n lleol yn cael eu gwneud, a bod yn rhaid iddynt gael eu gwneud, gan fyrddau iechyd ar sail ddyddiol. Nawr, efallai y bydd pleidiau eraill yn anghytuno â'r ffordd y mae'r system honno'n gweithio, ac mae hwnnw'n safbwynt cwbl ddilys, ond wedyn mae angen iddynt gyflwyno cynllun i newid y system, yn hytrach na dim ond sgorio pwyntiau.

Nid yw'r cynnig ychwaith yn ystyried y darlun ehangach—

A ydych yn derbyn ymyriad? Na.

—a gafodd sylw yn y gwelliant ychydig wythnosau'n ôl a gyflwynais ar y cyd â Mick Antoniw, Dawn Bowden a Huw Irranca-Davies. Dyna eiriad llawer mwy trwyadl a oedd yn ystyried darpariaeth y gwasanaethau ledled Cwm Taf yn gyfannol ac nid ceisio gosod cymunedau yn erbyn ei gilydd. Er enghraifft, roedd ein gwelliant yn galw am gadw gwasanaeth uned damweiniau ac achosion brys llawn, nid dim ond yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg, ond hefyd yn Ysbyty'r Tywysog Siarl ac Ysbyty Tywysoges Cymru ac mae'n hanfodol bwysig fod gennym y geiriad hwnnw wedi'i roi yn y fan honno, fel nad ydym yn gwarchod uned damweiniau ac achosion brys un ysbyty ar draul y llall o bosibl—[Torri ar draws.]

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Na wnaiff.

Roedd ein gwelliant hefyd yn galw am welliannau i wasanaethau meddygon teulu y tu allan i oriau ac am ymestyn amseroedd agor unedau mân anafiadau, er enghraifft, yn Ysbyty Cwm Cynon—ateb ymarferol i wella perfformiad unedau damweiniau ac achosion brys drwy gael gwared ar rywfaint o'r pwysau.

Felly, i gloi, hoffwn ailadrodd fy nghefnogaeth i wasanaeth damweiniau ac achosion brys 24 awr llawn yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg, a chofnodi fy siom fod Plaid Cymru, wrth gyflwyno'r cynnig hwn, wedi dangos nad ydynt am gynnig atebion na syniadau newydd; y cyfan y maent ei eisiau yw sgorio pwyntiau gwleidyddol.

Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Julie Morgan?

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Yn anffodus, ni all y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol fod yma'n bersonol y prynhawn yma, gan fod ei angen yng nghyfarfod COBRA y DU gyfan mewn perthynas â'n hymateb i coronafeirws, ond rwy'n falch o fod yma i drafod hyn yma heddiw.

Bydd yr Aelodau'n ymwybodol fod y Gweinidog wedi siarad yn nadl y Ceidwadwyr ar y mater hwn ar 12 Chwefror, ac yn yr un modd, hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r holl staff ar y rheng flaen y mae llawer o'r Aelodau wedi cyfeirio atynt heddiw, gan eu bod yn gweithio'n ddiflino i ddarparu'r gofal a'r driniaeth sydd ei hangen ar gleifion o ddydd i ddydd.

Rydym i gyd yn cydnabod pwysigrwydd y GIG, ac mae'r ymlyniad cyhoeddus iddo yn parhau i gael ei adlewyrchu yma yn y Siambr, a hynny'n gwbl briodol. Gallwn eich sicrhau chi a'r cyhoedd fod diogelwch ein GIG yn awr ac yn y dyfodol o'r pwys mwyaf. Bydd yr Aelodau hefyd yn ymwybodol fod diogelwch a thryloywder y gwasanaeth yn hollbwysig. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i egluro, fel y dywedwyd eisoes yma heddiw, ei bod hi'n ofynnol yn statudol i fyrddau iechyd ddarparu gwasanaethau gofal iechyd diogel a chynaliadwy i'w poblogaeth leol. Yn y cyd-destun hwnnw, mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf ar hyn o bryd yn ystyried y model mwyaf priodol ar gyfer darparu gofal brys yn eu hysbytai yn y dyfodol.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf, yn bendant.

A ydych chi'n derbyn bod rhaglen de Cymru yn rhwystro'r gwaith o recriwtio meddygon ymgynghorol? Os ydych yn derbyn y pwynt hwnnw, a gredwch y gall y Llywodraeth ymyrryd er mwyn newid hynny?

Ar y pwynt hwn, nid yw'r bwrdd iechyd wedi gwneud penderfyniad eto ynglŷn â beth fydd ei gynlluniau. [Torri ar draws.] Fe drof at raglen de Cymru yn awr, pan fyddaf yn siarad. Ond nid oes penderfyniad wedi'i wneud eto. Credaf mai dyna'r pwynt pwysig. Mae'n rhaid ei wneud yn lleol, ond nid oes penderfyniad wedi'i wneud eto.

Felly, i droi at y pwyntiau am ymgysylltu sy'n cael eu gwneud yn y cynnig, nid ydym yn cydnabod y materion a godwyd mewn perthynas ag ymarferion ailstrwythuro blaenorol byrddau iechyd, ac egwyddorion ymgysylltu â'r cyhoedd. Mae protocolau clir ar waith sy'n nodi ein disgwyliadau o ran ymgysylltu â'r cyhoedd. Os yw hyn yn benodol i newid ffin Pen-y-bont ar Ogwr, gallaf sicrhau'r Aelodau y bu cryn ymgysylltu, ac felly bydd y Llywodraeth yn gwrthwynebu gwelliant 3. Mae'r bwrdd iechyd ar hyn o bryd yn cynnal proses ymgysylltu barhaus gyda staff, cynrychiolwyr lleol a'r cyhoedd ar eu cynigion mewn perthynas â'r uned damweiniau ac achosion brys, ac ni fyddai'n briodol i Weinidogion ymyrryd drwy gyfarwyddo neu geisio cyfarwyddo unrhyw fwrdd iechyd neu ymddiriedolaeth i weithredu gwasanaeth anniogel cyn belled â'i fod yn lleol.

Rydym wedi bod yn glir fod rhaid i'r bwrdd iechyd, mewn unrhyw newid o'r fath, fod yn agored ac yn dryloyw. Gwn fod nifer o ddigwyddiadau wedi'u cynnal eisoes. Mae'r Gweinidog iechyd hefyd wedi dweud yn glir y dylai'r dystiolaeth sy'n sail i'r cynigion ar gyfer newid a'u heffaith fod ar gael i'r cyhoedd neu dylid esbonio pam na wnaed hynny. Felly, bydd y Llywodraeth yn cefnogi gwelliant 4. Ceir mecanwaith clir ar gyfer uwchgyfeirio pryderon ynglŷn ag ymgynghoriadau cyhoeddus ar newidiadau sylweddol at y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol.

Hoffwn ailadrodd hefyd na chafodd rhaglen de Cymru ei llunio'n ganolog gan Lywodraeth Cymru. Daeth yn sgil ymgysylltu â dros 500 o glinigwyr rheng flaen sy'n byw, yn gweithio ac yn gwasanaethu cymunedau ar draws de Cymru. Cafodd hyn ei arwain gan y GIG, a hynny'n briodol. Wrth ystyried ffordd ymlaen, rwy'n deall bod y bwrdd iechyd yn ystyried canlyniad y rhaglen, y newidiadau a wnaed wrth ddarparu gofal iechyd, ac anghenion gofal iechyd y boblogaeth yn yr ardal ar hyn o bryd ac yn y dyfodol—felly maent yn edrych ar y boblogaeth yn yr ardal yn y dyfodol, fel y nododd Andrew R.T. Davies.

Diolch am dderbyn yr ymyriad, Ddirprwy Weinidog. Rwy'n derbyn eich bod wedi mynd drwy'r gwelliannau. Yr un gwelliant sylweddol y tynnodd yr Aelod dros Bontypridd sylw ato hefyd yw gwelliant 5, gan mai datganiad ffeithiol yw hwnnw, nad yw'r bwrdd iechyd, dros y 12 mis diwethaf, wedi mynd ati i recriwtio meddygon ymgynghorol i adran damweiniau ac achosion brys Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Rwy'n cymryd y bydd y Llywodraeth yn cefnogi hynny, oherwydd mae hynny'n ffeithiol gywir, fel y cadarnhawyd gan y bwrdd iechyd i'r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon yma yn y Cynulliad. A allech chi gadarnhau hynny? Oherwydd rwy'n sylwi na wnaethoch chi siarad am welliant 5.

Am welliant 5? Rwy'n mynd ymlaen at welliant 5 yn awr.

Felly, rwy'n deall, fel y dywedais, fod y bwrdd iechyd yn ystyried canlyniad y rhaglen, ac maent yn edrych ar y boblogaeth yn yr ardal ar hyn o bryd ac yn y dyfodol, ac wrth gwrs, realiti recriwtio staff. Bydd Aelodau ar draws y Siambr yn gwybod nad yw galw'n syml am roi diwedd ar raglen de Cymru yn ateb y broblem mewn gwirionedd—mae'n osgoi'r broblem. Mae'r bwrdd iechyd yn gyfrifol am sicrhau bod ganddo ddigon o staff i ddarparu gwasanaethau diogel i gleifion, ac nid lle Gweinidogion yw ymyrryd mewn materion gweithredol lleol. Bydd y Llywodraeth felly yn ymatal ar welliant 5.

Er fy mod yn deall bod rhai pryderon wedi'u codi ynghylch ymdrechion y bwrdd iechyd i recriwtio, mae'n bwysig inni gydnabod bod y bwrdd iechyd wedi bod wrthi'n recriwtio i sicrhau bod digon o gymorth gan feddygon ymgynghorol, ond mae hynny wedi digwydd drwy ddibyniaeth ar staff locwm, ac yn fwy diweddar, defnyddio rhai meddygon ymgynghorol o Ysbyty Tywysoges Cymru, ond nid yw'n sefyllfa gynaliadwy wrth symud ymlaen. Mae'r Gweinidog iechyd hefyd wedi trafod yn fanwl ac ar nifer o achlysuron yr heriau o ddenu a chadw meddygon ymgynghorol ym maes meddygaeth frys mewn proffesiwn lle ceir prinder ledled y DU. Mae uniongyrchedd y sefyllfa bresennol yng Nghwm Taf Morgannwg wedi codi oherwydd prinder staff, a byddai'n anghywir anwybyddu'r heriau y mae'r bwrdd iechyd yn eu hwynebu.

Mae Addysg a Gwella Iechyd Cymru eisoes yn datblygu strategaeth gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol ar y cyd. Disgwylir i bedwar meddyg dan hyfforddiant gyflawni eu tystysgrif cwblhau hyfforddiant mewn meddygaeth frys yr haf hwn a chael swyddi fel meddygon ymgynghorol ledled Cymru. Rhwng 2021 a 2025, disgwylir i 62 o feddygon eraill gyflawni eu tystysgrif cwblhau hyfforddiant. Mae'r bwrdd cenedlaethol gofal heb ei drefnu wedi'i sefydlu ac mae wedi adolygu gofynion y gweithlu ar gyfer meddygaeth frys ac ehangu'r gweithlu meddygon ymgynghorol ymhellach, gyda chefnogaeth Addysg a Gwella Iechyd Cymru. Fodd bynnag, nid yw hynny ynddo'i hun yn ateb i holl bryderon yr Aelodau a'r cyhoedd. Nid oes unrhyw atebion hawdd a chyflym.

Gwyddom fod pobl yn poeni'n fawr am ddyfodol ein GIG, a bod pawb yma'n poeni hefyd. Rydym yn disgwyl i'r holl rai sy'n gwneud penderfyniadau yn y GIG wrando ar yr hyn sydd gan y cyhoedd a'u cynrychiolwyr etholedig i'w ddweud, i fod yn agored, yn onest ac yn dryloyw gyda'r cyhoedd a'u staff. Disgwyliwn i'n GIG wneud dewisiadau a darparu gwasanaeth cadarn a diogel.

Bydd y bwrdd iechyd yn cael y wybodaeth ddiweddaraf ar y gwaith archwiliadol sy'n cael ei wneud ar gynigion yn y dyfodol, gan gynnwys yr adborth a gafwyd yn ystod y broses ymgysylltu, yn eu cyfarfod bwrdd cyhoeddus nesaf ar ddiwedd mis Mawrth, lle byddant yn penderfynu ar y camau nesaf. Rwy'n ailadrodd: nid oes penderfyniad wedi'i wneud eto.  

Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Helen Mary i ymateb i'r ddadl?

Rwy'n ddiolchgar iawn i chi ac i'r holl Aelodau sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl hon. Ni fydd gennyf amser i ymateb yn llawn i bwyntiau pawb, ond rwyf am ymateb i rai ohonynt.

Hoffwn ddweud wrth Mick Antoniw ac wrth Vikki Howells fy mod yn derbyn yn llwyr fod eu hymrwymiad i'r achos hwn yn ddiffuant, ond os ydynt am gael rhagor o amser i'w drafod, efallai y dylent ofyn i'w Llywodraeth. Nid busnes yr wrthblaid yw neilltuo amser i chi wneud eich pwyntiau. Mater i'r blaid rydych yn ei chynrychioli yw hynny.

Rwy'n ddiolchgar am gywair yr ymateb—[Torri ar draws.] Os oes rhywun yn dymuno ymyrryd, rwy'n fwy na parod i dderbyn ymyriad.

Yn fyr iawn, a bod yn deg â fy nghyd-Aelodau, dadl a gyflwynwyd gan Blaid Cymru yw hon, ac mae gennych 60 munud i ddadlau; chi wnaeth benderfynu rhoi 30 munud i'r mater, nid y Llywodraeth. Eich penderfyniad chi yw hwn.

Na, fe wnaethom hynny a fy mhwynt i, David, oedd mai mater i ni yw penderfynu hynny ac os yw eich cyd-Aelodau am gael mwy o amser, mae ganddynt gyfleoedd eraill i wneud hynny, ond mater i ni yw sut rydym yn defnyddio'r amser hwnnw. Felly nid wyf am dderbyn unrhyw wersi ar hynny. Ond nid dyna'r prif bwynt.  

Mae angen imi gywiro fy nghyd-Aelod, Leanne Wood, oherwydd dywedodd mai fi a ysgrifennodd y ddeddfwriaeth y cyfeiriodd ati. Nid yw hynny'n wir. Cynorthwyais y Gweinidog ar y pryd, Edwina Hart, i ysgrifennu'r ddeddfwriaeth honno, ond gwn beth y mae'n ei gynnwys. Mae'r Llywodraeth naill ai'n gwybod neu dylai wybod bod y ddeddfwriaeth y cyfeirioch chi ati, sef Deddf y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Cymru) 2006, wedi'i diwygio, a digwyddodd hynny yn ystod cyfnod Llywodraeth Cymru'n Un. Rwyf am atgoffa'r Aelodau am gywair y ddadl ar yr adeg y gwnaethom y penderfyniadau hynny. Cafwyd dadl ddilys ynglŷn ag a ddylai'r gwasanaeth iechyd gael ei reoli gan gyrff hyd braich, fel yr hen ymddiriedolaethau, neu a ddylai fod yn uniongyrchol atebol i'r broses ddemocrataidd. Roedd yn ddadl ddilys, a dyfynnaf yr hyn a ddywedodd y Gweinidog ar y pryd. Yn ystod y ddadl honno, dywedodd Edwina Hart ei bod yn deall yn iawn yr achos o blaid cyrff hyd braich, sef yr hyn y mae gwelliant y Llywodraeth yn ei awgrymu, ond dyma a ddywedodd: mae angen i'r penderfyniadau am iechyd gael eu gwneud gan y bobl y gall pobl eu diswyddo, sef y gwleidyddion.  

Gan fod y broses hon wedi dechrau bellach, nid wyf yn gwadu'r pwynt mai'r adeg y gallai'r Gweinidog ymyrryd o bosibl yw ar ôl gwneud penderfyniad y naill ffordd neu'r llall, ond cyd-destun hyn yw bod Llywodraeth Cymru yn penodi holl gyfarwyddwyr anweithredol y byrddau iechyd. Llywodraeth Cymru sy'n pennu'r gyllideb, Llywodraeth Cymru sy'n gosod y cyd-destun polisi y mae'n gweithredu o'i fewn, ac mae'n gwbl ffuantus i ddweud bod hwn yn fater i'r bwrdd iechyd ar ei ben ei hun. Nid yw hynny'n wir. Mae angen i'r Llywodraeth gymryd cyfrifoldeb. Dywedodd Leanne Wood fod tuedd i ganoli'r gwasanaethau brys hyn. Os oes angen gwneud hynny, gadewch iddo gael ei wneud, ond gadewch iddo gael ei wneud mewn modd agored a gonest a gadael i'r bobl sy'n gyfrifol ysgwyddo'r cyfrifoldeb am y penderfyniadau hynny.

Mae pobl wedi gwneud sylwadau yma a thu allan am chwarae gwleidyddiaeth gyda'r GIG. Wel, Ddirprwy Lywydd, mae'r GIG yn bodoli oherwydd gwleidyddiaeth. Mae'r GIG yn benderfyniad gwleidyddol ac ar adeg Llywodraeth Cymru'n Un, gwnaethom ymrwymiad clir iawn i bobl Cymru y byddai'r Llywodraeth, o ba liw bynnag, yn rhoi'r gorau i guddio y tu ôl i'r ymddiriedolaethau lled-annibynnol, ein bod wedi tynnu mecanwaith y farchnad allan ac wedi creu'r byrddau iechyd mwy o faint, ac mae'r byrddau iechyd hynny'n uniongyrchol atebol i'r Llywodraeth. Nawr, gallwch ei wisgo i fyny pa ffordd bynnag y dymunwch, gallwch ddyfynnu deddfwriaeth sydd wedi dyddio os mai dyna rydych chi am ei wneud—  

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Rwy'n falch o—

Na, mae'n ddrwg gennyf, mae eich amser ar ben.

Rwy'n ymddiheuro, Mick Antoniw; buaswn wedi derbyn yr ymyriad pe bawn i'n gallu.

Chi sy'n atebol, chi sy'n gyfrifol. Os ydych am newid hynny, newidiwch y ddeddfwriaeth, ond peidiwch â chuddio y tu ôl i annibyniaeth y byrddau iechyd nad yw'n bodoli.

Diolch. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriaf y pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Eitem 11 ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl Plaid Cymru ar ddarllediadau o'r chwe gwlad. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gyflwyno'r cynnig. Rhun.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a dwi'n falch o allu gwneud y cynnig yma heddiw. Mae o wedi ei gyflwyno a'i ysgrifennu mewn ffordd yr oeddem ni'n gobeithio fuasai'n gallu denu cefnogaeth drawsbleidiol, yn ddigon tebyg i'r ddadl ddiwethaf, mewn difrif. Dwi'n deall bod y Llywodraeth yn bwriadu cefnogi ein cynnig ni hefyd, felly dyma ni heddiw â chyfle i wneud datganiad unedig fel Senedd yn nodi mor bwysig ydy gemau'r chwe gwlad i ni yng Nghymru.

Mae'r cynnig yn dweud y cyfan, mewn difrif: mae chwaraeon yn bwysig i'n hunaniaeth ni fel gwlad; mae angen gwneud chwaraeon mor hygyrch â phosibl; rydan ni wir yn bryderus am yr adroddiadau y gallai pobl Cymru orfod talu i wylio gemau'r chwe gwlad yn y dyfodol; ac yn ofni'r effaith y gallai hynny gael ar ddiddordeb ein pobl ifanc ni yn arbennig yn y gêm. 

Mae rygbi yn bwysig iawn i fi yn bersonol, fel i lawer ohonom ni yma. Ar wahân i fod yn falch iawn o chwarae i dîm rygbi y Senedd—a ninnau yng nghanol ein twrnament chwe gwlad ein hunain ar hyn o bryd, ac yn ddi-guro—dwi'n dal i fod yn rhan o'r tîm hyfforddi yn adran iau Clwb Rygbi Llangefni, ac yn cael pleser mawr nid yn unig o dreulio amser yn dysgu'r gêm i fechgyn a merched ifanc, ond hefyd wir yn gwerthfawrogi y rôl mae'r clwb yn ei chwarae o fewn y gymuned. Rydym ni'n mynd drwy gyfnod arbennig o ffyniannus yn y clwb yn Llangefni ar hyn o bryd. Mae yna yn llythrennol gannoedd o chwaraewyr yn yr adran iau ar hyn o bryd, ac mae o'n hyfryd ei weld; does yna ddim digon o le i ni yn y clwb ar hyn o bryd. Mae'n dda gweld rygbi merched a dynion yn tyfu yng Nghaergybi hefyd. Mae'r clwb ym Mhorthaethwy yn dal yn un pwysig iawn.

Ond beth sydd yn creu y diddordeb yna, yn enwedig ymhlith pobl ifanc? Heb os, y gallu i wylio ac edrych i fyny a bod eisiau efelychu eu harwyr, boed hynny'n arwyr yn ddynion neu yn ferched. Yn digwydd bod, mi ofynnais i ar fore dydd Sul i'r hogiau faint o'r tîm dwi'n helpu i'w hyfforddi ar hyn o bryd—tîm o dan 16—faint ohonyn nhw sy'n gwylio rygbi rhyngwladol Cymru. Mi oedd bob un ohonyn nhw yn gwylio—y rhan fwyaf ohonyn nhw yn gwisgo crysau Cymru, ac ati. Mi ofynnais i faint sy'n gwylio gemau clwb yn rheolaidd, un ai ar deledu neu'n gwylio ein tîm cyntaf ein hunain yn Llangefni. Ychydig iawn oedd yn gwneud. Doeddwn i ddim yn hapus iawn am hynny, ac mae hynny yn broblem arall, ond beth roedd eu hymateb nhw yn ddweud wrthym ni oedd mai drwy wylio'r tîm dynion cenedlaethol i'r hogiau yma—Alun Wyn Jones, Dan Biggar, Leigh Halfpenny, yr arwyr yma, a George North, wrth gwrs, i ni yn Ynys Môn yn arbennig—dyna lle mae'r diddordeb yn cael ei greu, ac mae'r un peth yn wir, fel dwi'n dweud, am y ffordd mae sylw i'r tîm merched cenedlaethol yn creu diddordeb yn benodol ymhlith merched ifanc. 

Dwi wir yn ofni felly beth fyddai'n digwydd os na fyddai'r gemau yn gallu bod yn rhan annatod a naturiol o'n bywyd diwylliannol ni drwy eu bod nhw'n cael eu darlledu ar deledu am ddim. Does yna erioed deledu Sky wedi bod yn fy nhŷ i—dewis personol ydy hynny—a llawer o bobl heb fodd o fforddio teledu Sky neu fforddio talu am wylio chwaraeon. Dydy mynd i dafarn neu rywle arall tebyg ddim yn gweithio i bawb. [Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gen i. Ie. 

Byddaf yn pleidleisio o blaid y cynnig y prynhawn yma, ac mae gennyf gydymdeimlad mawr â rhinweddau'r cynnig hwn. Fel chithau, nid wyf yn meddu ar deledu Sky o gwbl ac nid wyf erioed wedi ei gael, ond mae model ariannol Undeb Rygbi Cymru yn seiliedig ar rygbi rhyngwladol. Os nad ydynt yn gallu dod â'r refeniw i mewn, beth yw'r dewis arall i sicrhau y gall y gêm ar lawr gwlad a'r gêm broffesiynol yng Nghymru fod yn gystadleuol?

Mae'r rhain yn gwestiynau craidd. Mae criced wedi bod trwy gyfnod o edrych ar ei hun a sut y mae'n talu amdano'i hun, ac edrychwch beth sydd wedi digwydd i gynulleidfaoedd criced. Fe ddyfynnaf eiriau'r awdur Gideon Haigh, a ofynnodd,

A yw criced yn gwneud arian er mwyn bodoli, neu a yw'n bodoli er mwyn gwneud arian?

Mae bob amser yn ymwneud â dod o hyd i'r cydbwysedd.

Mi wnaf i barhau. Dydy mynd i dafarn ddim yn gweithio i bawb, yn sicr ddim i bobl ifanc, er enghraifft, ddim i bobl efo problemau symudedd, o bosibl, na phobl sydd ddim eisiau bod yng nghanol torfeydd mawr o bobl. Ydym, rydym ni fel clybiau rygbi ar hyd a lled Cymru yn dangos y gemau. Mi allwn ni gario ymlaen i wneud hynny, ond i bobl sydd â diddordeb yn y gêm yn barod mae hynny i raddau helaeth. 

Rydym ni fel plaid wedi ysgrifennu at Ysgrifennydd Llywodraeth Prydain dros ddiwylliant, cyfryngau a chwaraeon yn dadlau'r achos ychwanegu'r chwe gwlad at y digwyddiadau grŵp A y mae'n rhaid eu dangos ar deledu am ddim. Mi oedd yna adolygiad yn ôl yn 2009. Dyna'r adolygiad diwethaf o hynny, ac mi ddaeth o i'r casgliad yma: 

Dylai gemau Cymru ym Mhencampwriaeth Rygbi'r Chwe Gwlad gael eu rhestru yng Nghymru yn unig... Darbwyllwyd y Panel ynghylch "arwyddocâd cenedlaethol arbennig" rygbi'r undeb yng Nghymru.

A does dim ond angen edrych ar y ffigurau gwylio, nid ar gyfer gemau penodol, ond faint o bobl yn gyffredinol sy'n gwylio rhywfaint o'r gemau chwe gwlad—82 y cant o boblogaeth Cymru. Mae'r ffigur yn syfrdanol, ac mae'n dangos faint mae'r gêm yma yn treiddio i mewn i'n diwylliant penodol ni yng Nghymru.

Mi allwn i sôn am fater arall sy'n benodol Gymreig hefyd, sef y bygythiad i sylwebaeth darllediadau Cymraeg. Be fyddai'n digwydd i'r rheini yn y dyfodol? Mae darlledu wedi bod yn rhan o greu'r lexicon rygbi yng Nghymru dros y blynyddoedd. Allwn ni ddim fforddio colli hynny. 

Fel y dywedais i'n gynharach, mae criced wedi bod drwy'r profiad yma, a gallwn ni ddim fforddio gweld ein hunain mewn sefyllfa lle y byddem ni'n colli'r access yna i bobl i'r gêm sydd mor bwysig i ni.

Rwy'n dwli ar chwaraeon. Rwyf wrth fy modd yn cymryd rhan mewn chwaraeon a'u gwylio. Rwyf wrth fy modd yn dilyn ac yn gwylio ein timau pêl-droed a rygbi cenedlaethol. Rydym ni yng Nghymru yn dwli ar ein chwaraeon. Mae'n treiddio'n ddwfn i'n seicoleg genedlaethol, ein diwylliant. Pêl-droed—roedd Euro 2016 yn brofiad gwych, ac rwy'n edrych ymlaen at lawer o brofiadau tebyg drwy bêl-droed eto. Ond fel cystadleuaeth flynyddol, mae rhywbeth am y chwe gwlad sy'n ein clymu mewn ffordd nad oes unrhyw beth arall yn ei wneud—y ffigwr anhygoel hwnnw o 82 y cant o bobl yn ei wylio. Ac os ydych yn amddifadu'r boblogaeth o fynediad ato drwy deledu am ddim, nid dim ond rhaglen deledu rydych chi'n ei dwyn oddi wrthynt, ond rhan greiddiol o ddiwylliant ein cenedl, ac rydych yn bygwth iechyd rygbi yn uniongyrchol fel camp i gymryd rhan ynddi. Felly, gadewch inni bleidleisio gyda'n gilydd ar hyn heddiw, a gwneud datganiad clir a diamwys fel ein Senedd genedlaethol.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Nid oes llawer o faterion sy'n ein huno ni gyda'n gwleidyddiaeth wahanol yn y lle hwn. Felly, mae hon yn ddadl bwysig i'r bobl y mae pawb ohonom yn eu cynrychioli yma yn Senedd Cymru. Ac fel y dywedwyd, yma yng Nghymru, mae rygbi yn gymaint mwy na dim ond gêm. Mae gemau'r chwe gwlad yn rhan annatod o'n seicoleg genedlaethol. Maent yn rhan o bwy ydym ni, ac yn rhan o'n Cymreictod cyffredin. Ac mewn clybiau, tafarndai ac ystafelloedd byw ar draws y wlad, mae pobl yn ymgynnull i wylio'r chwe gwlad mewn ffordd wahanol i bron unrhyw ddigwyddiad chwaraeon arall yng Nghymru. Ac mae'n fwy na'i gynnwys, felly mae'n gwbl hanfodol ein bod yn cadw'r uchafbwynt hwn yng nghalendr chwaraeon Cymru yn hygyrch i'r mwyafrif.

Nid oes ond angen inni edrych ar griced fel enghraifft, fel y crybwyllwyd eisoes, camp lle gwelwyd gostyngiad sylweddol yn nifer y bobl sy'n cymryd rhan ac yn y nifer sy'n gwylio ers symud i wasanaethau talu-wrth-wylio yn 2005. Ac nid y bwriad yw difrïo sianeli sy'n gwneud elw fel Sky neu BT, sydd, dros nifer o flynyddoedd, wedi darparu darllediadau rygbi o safon uchel iawn. Ond y ffaith yw nad yw'r rhain yn hygyrch i'r un nifer o bobl yng Nghymru.

Pan enillodd Cymru fuddugoliaeth y gamp lawn dros Loegr y llynedd, roedd 8.9 miliwn o bobl yn gwylio ar BBC One. Mae hynny'n fwy na'r gêm bêl-droed fwyaf poblogaidd ar y BBC yn 2018-19. Dylai hyn ddangos pa mor bwysig yw cadw'r gemau hyn ar deledu am ddim. Mae hefyd yn arwydd pam y mae eraill am ei gael.

Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i hyrwyddo chwe gwlad y menywod, a fydd yn awr yn uno â phencampwriaeth y dynion o ran hawliau teledu. Wrth i'r gêm i fenywod barhau i dyfu, mae sicrhau mwy, nid llai, o sylw teledu yn gam nesaf hanfodol. Yn anffodus, mae gêm menywod Cymru y penwythnos hwn yn erbyn yr Alban wedi cael ei chanslo oherwydd bod coronafeirws wedi effeithio ar un o chwaraewyr yr Alban, ac rwy'n siŵr yr hoffai Aelodau ar draws y Siambr hon ymuno â mi i ddymuno gwellhad llwyr a buan iddi.

Ddirprwy Lywydd, os ydym am sicrhau bod y genhedlaeth nesaf yn cael ei hysbrydoli i chwarae a chefnogi rygbi, rhaid inni ei gadw'n hygyrch iddynt. Caiff y chwe gwlad eu mwynhau gan gefnogwyr rygbi brwd a sylwedyddion cymdeithasol fel ei gilydd. Ni fydd hyn yn digwydd os yw'n diflannu y tu ôl i wal dalu. Yng Nghymru mae rygbi wedi bod yn gamp i bawb erioed, nid dim ond yr ychydig breintiedig, a rhaid i bawb ohonom weithio gyda'n gilydd i'w chadw felly.

'I was there',

ddywedodd Max Boyce. Wel, allwn ni i gyd ddim bod yna, allwn ni? Ac felly mae'n bwysig ein bod ni i gyd yn cael y cyfle, drwy gyfrwng teledu, i rannu yn y profiad yna. Dwi'n cofio lle'r oeddwn i pan sgoriodd Ieuan Evans y cais gwych yna yn 1988 yn erbyn yr Alban. Dwi'n siŵr ein bod ni i gyd yn cofio lle'r oedden ni pan sgoriodd Scott Gibbs yn Wembley yn 1999, neu pan giciodd Gavin Henson y gic odidog yna i guro Lloegr yn 2005. Mae e'n rhan o'n cof cenedlaethol ni, onid yw e, mae e'n rhan o'n treftadaeth ni, ac mae e'n rhan o'n diwylliant ni?

'O, ewch i'r dafarn i watsio'r gem. Os ŷn ni'n gorfod talu, allwch chi ei gweld hi yn y dafarn.' Ond fel rŷn ni wedi clywed, dyw hynny ddim yn gweithio i bawb. Fuasai fy mhlant i ddim wedi gallu gwylio Cymru yn chwarae Lloegr ddydd Sadwrn petasem ni wedi gorfod mynd i'r dafarn i'w gwylio hi. A buasen nhw ddim wedyn chwaith wedi treulio oriau yn yr ardd yn chwarae rygbi, yn dynwared Dan Biggar a Hadleigh Parkes, a finnau â thipyn bach o dâp gwyn ar fy nghlustiau yn trio edrych fel Alun Wyn Jones—a dwi'n syndod o debyg, a dweud y gwir, ond dyna fe. [Chwerthin.]

Ond mae gemau'r chwe gwlad yn drysorau cenedlaethol, ac mi ddylen nhw gael eu gwarchod. Os yw e'n ddigon da i'r Grand National, wel mae e'n ddigon da i gemau rygbi Cymru yn y chwe gwlad. Ac rŷn ni wedi clywed cyfeiriad at griced, a'r profiad y mae criced wedi ei weld dros y blynyddoedd. Fe wnaeth 9 miliwn o bobl wylio Freddie Flintoff a'r tîm yng ngemau'r Lludw nôl yn 2005—9 miliwn. Ond yn fuan ar ôl hynny, wrth gwrs, mi aeth criced y tu ôl i deledu lloeren, a rhaid oedd talu i gael gwylio'r gemau yna. Erbyn cwpan y byd, wrth gwrs, prin filiwn—yn wir, 0.5 miliwn o bobl a oedd yn gwylio rhai o gemau Lloegr yng nghwpan y byd. Ac yn y pen draw, pan ddaeth hi i'r rownd derfynol, mi oedd yn rhaid i Sky benderfynu bod angen ei dangos hi am ddim ar Sianel 4 yn ogystal, a hyd yn oed wedyn dim ond 4.5 miliwn a oedd yn gwylio; felly, hanner, mewn 15 mlynedd, y gynulleidfa yn gwylio tîm criced Lloegr. Dyna ichi gyfaddefiad o fethiant—eu bod nhw wedi gorfod ei darlledu hi ar Sianel 4 yn y pen draw. Yr un haf, wrth gwrs, roedd yn dal i fod bron i 10 miliwn o bobl yn gwylio Wimbledon, am ddim, ar y teledu. Roedd dros 8 miliwn o bobl yn gwylio tîm pêl-droed merched Lloegr yng nghwpan y byd yr un adeg.

Nawr, rŷn ni wedi clywed yn barod, 'O, mae'r incwm o werthu hawliau darlledu i fuddsoddi yn y gêm ar lawr gwlad yn gwneud i fyny, efallai, am golli cynulleidfa.' Wel, mae ffigurau cyfranogiad mewn criced yn dangos erbyn hyn fod y rhai sy'n chwarae criced yn gyson wedi bron i haneru yn y ddau ddegawd diwethaf, sy'n cyd-fynd â'r cyfnod, wrth gwrs, i bob pwrpas, nad yw e wedi bod ar deledu am ddim. Nawr, nid dyna'r dyfodol rŷn ni ei eisiau i rygbi yng Nghymru, ac nid dyna'r dyfodol, yn sicr, y mae Plaid Cymru ei eisiau i rygbi yng Nghymru. A dyna pam rŷn ni'n awyddus i weld pawb yn cefnogi ein cynnig ni heddiw, i sicrhau bod pawb, pwy bynnag ydyn nhw, yng Nghymru yn cael mynediad i rannu yn y dathlu, gobeithio, bob tro y bydd Cymru'n chwarae gêm yng nghystadleuaeth y chwe gwlad.

Credaf fod hon yn ddadl bwysig, a byddwn ni yng ngrŵp y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi'r cynnig yn frwd.

A gaf fi ddechrau drwy dalu teyrnged i Peter Jackson, y newyddiadurwr uchel ei barch a ysgrifennodd am y stori hon gyntaf, yn The Rugby Paper—nid yw'n deitl gwreiddiol iawn, ond roedd yn stori bwysig iawn. [Torri ar draws.] Ac mae'n bapur da, yn wir. Rwy'n credu mai'r pwynt allweddol yma yw eithrio ceisiadau ar y cyd. Ymddengys bod y BBC ac ITV yn paratoi i wneud cais arall ar y cyd, a chynnig gwerthfawr iawn; wrth gwrs, fe wnaethant gynnig uwch na neb arall yn y rownd ddiwethaf. Ond ni roddwyd unrhyw reswm gan Six Nations Rugby Ltd am y dull o weithredu sydd bellach yn eithrio ceisiadau ar y cyd. Ac mae'n ymddangos i mi fod hyn yn wrth-gystadleuol. Mae yna amserlen hynod o gyflym i'r trafodaethau hyn hefyd—maent yn dod i ben yr wythnos hon. Ac mae'n rhoi'r argraff fod yr holl broses yn cael ei gwthio a'i rheoli.

Rydym eisoes wedi clywed gan gwpl o siaradwyr fod perygl gwirioneddol o golli miliynau o wylwyr y tu ôl i wal dalu, er mwyn cynhyrchu miliynau o refeniw ychwanegol. Ond beth rydych chi'n ei ennill gyda'r refeniw ychwanegol hwnnw os ydych chi wedi colli'r bobl ar lawr gwlad, a'r cariad at y gêm sy'n cael ei rannu gan gynifer yn y boblogaeth? Ac mae hyn yn ymddangos i mi yn rhywbeth y mae gwir angen ei ystyried.

A gaf fi groesawu camau'r pwyllgor technoleg ddigidol, diwylliant, y cyfryngau a chwaraeon yn San Steffan, a'u galwad ar Six Nations Rugby i esbonio'r sefyllfa hon? A dywedodd cadeirydd y pwyllgor hwnnw, Julian Knight, ac rwy'n dyfynnu:

Ni allwn ganiatáu i hyn fod yn gytundeb y deuir iddo y tu ôl i ddrysau caeedig. Mae hyn yn bwysig i gefnogwyr ac mae ganddynt hawl i wybod beth sy'n digwydd.

Ac rwy'n cytuno'n llwyr. Mae rhywbeth o'i le yn hyn o ran y ffordd y caiff ei lywodraethu. Ac mae'r gêm yn hynod bwysig yn ddiwylliannol i ni yng Nghymru—mae'n gamp dorfol yng Nghymru; nid yw hynny mor wir yn Lloegr nac yn Ffrainc. Ac rwy'n credu mai Lloegr a Ffrainc sy'n gyrru'r broses hon a byddant yn difaru eu bod wedi gwneud hynny yn fy marn i.

Ond os bydd yr awdurdodau rygbi'n ymddwyn yn afresymol, rwy'n credu y dylai'r Llywodraeth ystyried gwneud gemau rygbi'r chwe gwlad yn y DU yn ddigwyddiadau rhestredig. A hoffwn ddweud wrth Lywodraeth y DU fod yna rai camau sy'n rhaid i chi eu cymryd i gryfhau'r undeb, a bydd hwn yn un ohonynt, cydnabod cryfder rygbi yng Nghymru, ac felly mae'n rhaid inni gael ymagwedd genedlaethol, h.y. ymagwedd ar sail y DU tuag at y rheoliad hwn. Diolch.

Rwy'n falch o gymryd rhan yn y ddadl hon, er nad am yn hir iawn—mae'n amlwg nad yw'r amser yn caniatáu i mi siarad yn frwd am fy ngyrfa rygbi lai na disglair ers talwm ar yr asgell—yr asgell chwith, yn amlwg. [Chwerthin.] Ond cyn datganoli wrth gwrs, tîm rygbi Cymru, tîm pêl-droed Cymru, ac Amgueddfa Genedlaethol Cymru—chwaraeon a diwylliant oedd yn rhoi hunaniaeth wleidyddol i ni yn absenoldeb gwleidyddiaeth yn y lle hwn. Felly, cyn datganoli, roedd tîm rygbi Cymru yn hynod o bwysig, yn enwedig yn y degawd gogoneddus yn y saithdegau pan oeddem yn llwyddiannus iawn hefyd—yn rhyfeddol o lwyddiannus ar y maes chwarae, heb fod mor llwyddiannus yn y maes gwleidyddol yn y ganrif honno. Ond mae wedi caniatáu i ni ddiffinio ein hunain fel cenedl, hyd yn oed cyn inni allu gwneud hynny'n wleidyddol yn y lle hwn. A champ lawr gwlad yw hi.

Rwy'n aelod o Glwb Rygbi'r Dynfant—waeth i mi eu henwi—ac mae ganddynt lwythi o dimau o wahanol oedrannau o'r rhai dan wyth oed i fyny: bechgyn a merched. Mae'n gweithredu fel clwb ieuenctid, yn y bôn. Mae'n seiliedig ar wirfoddolwyr. Nid yw'n cael llawer o arian gan Undeb Rygbi Cymru na neb arall. Mae gwirfoddolwyr yn lleol a theuluoedd gyda'i gilydd yn dod at ei gilydd—mae'n cadw plant yn brysur. Yn achlysurol mae'n ennill gemau rygbi hefyd ar y lefel uwch. Ond ydy, mae o dan fygythiad, os oes unrhyw beth fel hyn yn digwydd.

Mae teledu wedi rhoi sylw i rygbi; mae hefyd wedi rhoi sylw i'r gêm i fenywod. Mae rygbi menywod yng Nghymru bellach ar y teledu ac rydym wedi gweld rygbi menywod yn ffynnu ar lawr gwlad. Daw Siwan Lillicrap, capten rygbi Cymru, o Abertawe—rwy'n sicr o'i henwi hi.

Ond rwy'n gwisgo tei criced Morgannwg gan fy mod i'n dwli ar griced hefyd, ond yr hyn a welsom yn y 15 mlynedd diwethaf, fel y clywsom, yw gostyngiad o 30 y cant yn nifer y rhai sy'n chwarae criced ar lawr gwlad. Rydym wedi gweld timau criced pentrefi yma yn ne Cymru, sy'n draddodiadol yn darparu chwaraewyr ar gyfer tîm Clwb Criced Sir Forgannwg—rydym wedi gweld y cyflenwad hwnnw'n sych a'r timau criced hynny'n diflannu. Ac oes, mae'n debyg fod llawer o arian yn y pen uchaf—nid yw'n helpu ein timau criced pentref yma yn ne Cymru. Felly, oes, mae yna arwyddocâd cenedlaethol arbennig i rygbi yng Nghymru—dyna pam fod angen i ni ei gadw ar deledu daearol. Diolch yn fawr.

A gaf fi ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl bwysig hon y prynhawn yma? Byddwn yn cefnogi cynnig Plaid Cymru yn ei gyfanrwydd.

Rygbi yw gêm genedlaethol Cymru ac yn wahanol i Loegr, lle mae llawer yn seiliedig ar ei system ysgolion preifat, camp y dosbarthiadau gweithiol ydyw ac mae'n gamp lawr gwlad yng Nghymru.  

Os yw'r BBC i fod yn weithredwr gwasanaeth cyhoeddus gwirioneddol, mae'n ddyletswydd ar y sefydliad i gadw rhai digwyddiadau chwaraeon penodol ar gyfer y boblogaeth yn gyffredinol. Dylem nodi yma ei fod wedi cymryd camau i gadw Wimbledon, y ras gychod, cyfran gyda BT o Gwpan yr FA a digwyddiadau chwaraeon sefydliadol eraill. Mae ffi trwydded y BBC yn codi £3.7 biliwn bob blwyddyn, ond fe'i hategir gan £1.2 biliwn arall a godir o'i gweithrediadau masnachol. Felly, dyna gyfanswm o £5 biliwn yn flynyddol. Nodir mai tua £50 miliwn yw'r cynnig am hawliau pencampwriaeth y chwe gwlad, neu—os nad wyf yn anghywir, fel Diane Abbott o bosibl, dim ond 1 y cant o refeniw blynyddol y BBC yw hynny. Ond o hyn allan—. Roedd yn rhannu'r gost hon, wrth gwrs, gydag ITV. Ond fel y dywedodd David Melding, mae'n bosibl na fydd hynny'n cael ei ganiatáu yng ngham nesaf y broses gynnig.

Felly, er bod yn rhaid inni dderbyn bod llawer o raglenni eraill—a defnyddiaf hynny yn ystyr ehangaf y gair—mae'r ffaith bod 41 y cant o'r DU yn gwylio'r bencampwriaeth yn dyst i boblogrwydd y chwe gwlad, ac fel y nododd Rhun yn flaenorol, mae'r ffigur yn codi i rywbeth tebyg i 82 y cant yng Nghymru. Felly, pencampwriaeth y chwe gwlad yw un o'r digwyddiadau mwyaf poblogaidd yr edrychir ymlaen ato fwyaf yn y calendr chwaraeon. Yn wir, i Gymru, mae'n debyg mai dyma yw'r digwyddiad mwyaf poblogaidd. Yn ddiau, effeithiodd colli pencampwriaeth Pro14 i deledu talu-wrth-wylio ar faint o'r darllediadau o'r gystadleuaeth honno a wyliwyd.

Dod i gysylltiad â chwaraeon drwy bob cyfrwng, fel y nodwyd, yw'r ffordd orau o ysbrydoli pobl ifanc i gymryd rhan mewn chwarae'r gêm honno, ac fel y crybwyllodd Dai Lloyd, gallwn weld hynny yn niferoedd y menywod sydd bellach yn chwarae rygbi oherwydd y sylw ar y teledu. Felly, Ddirprwy Lywydd, rydym yn galw ar y sefydliad hwn, dan arweiniad Llywodraeth Cymru, i ddefnyddio pob dull sydd ar gael i ddylanwadu ar y BBC i gadw pencampwriaeth y chwe gwlad ar gyfer teledu daearol.

Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth, Dafydd Elis-Thomas?

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Mae'n dda gen i hefyd gadarnhau y byddwn ni, o ran y Llywodraeth, yn cefnogi'r cynnig hwn, ac felly rydw i'n disgwyl y bydd y gefnogaeth iddo fo yn unfrydol, fel y mae'r siarad wedi bod.

Byddwch chi'n cofio ein bod wedi cael cwestiwn amserol ac wedi ei ateb o mor gadarn ag y medrwn i'r wythnos diwethaf. Dwi ddim am ailadrodd unrhyw beth ddywedais i'r wythnos diwethaf, ond dwi am roi gwybod i chi beth dwi wedi'i wneud yn y cyfamser, sef ein bod ni wedi ysgrifennu at Lywodraeth y Deyrnas Unedig, nid yn unig i gyfleu teimladau a barn y Siambr hon, ond hefyd wedi gyrru'n ddigidol fersiwn o'n Cofnod ni, fel bod yr Ysgrifennydd Gwladol yn gallu darllen rhywbeth o Senedd gwerth ei darllen—y Senedd hon o'i chymharu â'r Senedd y mae yntau'n aelod ohoni, efallai. Dwi hefyd wedi anfon copi i fy nghyfaill, Gareth Davies, cadeirydd Undeb Rygbi Cymru. Dwi ddim wedi cael ymatebion eto.

Ond mae'r ffaith ein bod ni, unwaith eto heddiw, am yr ail wythnos yn olynol, yn trafod y mater yna—a dwi'n ddiolchgar iawn i fy nghyfeillion ym Mhlaid Cymru am drefnu'r ddadl yma, ac mi fyddaf i'n gwneud yr un modd ar ôl y ddadl yma i sicrhau, eto, bod Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn gweld beth yw barn y Senedd hon, ac yn enwedig yn ystyried unwaith eto beth ddylai ddigwydd ynglŷn â'r rhestr. Mae'r ffaith ein bod ni wedi gweld cefnogaeth drawsbleidiol oddi wrth Blaid Cymru, oddi wrth y Ceidwadwyr ac, wrth gwrs, oddi wrth David Rowlands—diolch yn fawr, David, yn ogystal, o UKIP—a chyfraniad eithaf treiddgar fel arfer gan Andrew R.T. Davies hefyd, yn ogystal â David Melding o ochr y Ceidwadwyr—.

Yr unig rybudd dwi eisiau ei roi wrth gytuno â'r cyfan sydd wedi'i ddweud yn y ddadl yma ydy nad ydy'r cwestiwn yma ddim yn mynd i ffwrdd. Mae cyllido rygbi rhyngwladol, a gwneud hynny'n fasnachol, neu'n rannol fasnachol beth bynnag, yn mynd i fod yn gwestiwn y mae'n rhaid inni ganfod ateb iddo fo, yn rygbi Cymru ac yn rygbi rhyngwladol, ac mae'n ddyletswydd i ni sy'n anhapus ynglŷn â'r ateb sydd wedi dod hyd yn hyn i weld pa fath o ateb fyddai'n dderbyniol i ni. Felly, mae gen i un gwahoddiad arall i'w gynnig i'r Senedd hon, fel y gwnes i'r wythnos diwethaf: mi fyddai hi'n ddefnyddiol iawn pe byddai un o bwyllgorau'r Senedd hon yn fodlon ystyried y mater yma ymhellach, galw tystiolaeth a chynhyrchu—

Diolch yn fawr am gymryd yr ymyrraeth. Dŷn ni, yn y pwyllgor dwi'n cadeirio yn lle Bethan, yn bwriadu gwneud sylw ar y pwnc sydd o'n blaen ni heddiw, ond gwnawn ni ystyried yn bendant y pwyntiau dŷch chi'n eu gwneud ynglŷn ag edrych at y pwnc yn ei gyfanrwydd, os ydy hynny'n addas, gan—fel rŷch chi'n ei ddweud—nad yw'r broblem yma ddim yn mynd i ddiflannu hyd yn oed os dŷn ni'n llwyddiannus yn yr ymgyrch yma i gadw y chwe gwlad yn rhydd. 

Diolch yn fawr am hwnna, a dwi'n credu—ar ôl yr addewid yna, dwi'n credu rydych chi'n gwybod gymaint dwi'n mwynhau dod o flaen eich pwyllgor chi, yn enwedig o dan dy gadeiryddiaeth di, efallai, felly, diolch yn fawr am y cynnig, ac mae'n dda gen i felly gadarnhau, a galw ar i bawb bleidleisio o blaid y cynnig hwn. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr iawn. A gaf fi alw yn awr ar Rhun ap Iorwerth i ymateb i'r ddadl?

Diolch yn fawr iawn i chi. Does dim llawer ar ôl i'w ddweud, mewn difrif: dim ond diolch i bawb am eu sylwadau, diolch am y gefnogaeth rydych chi wedi arwyddo rydych chi yn mynd i fod yn ei roi heddiw yma. Dwi'n ddiolchgar i'r ymrwymiad gan y Gweinidog bydd yn anfon Cofnod y cyfarfod hwn, a'r bleidlais unfrydol, gobeithio, at Lywodraeth Prydain, yn ogystal ag at Undeb Rygbi Cymru.

O ran y pwynt yma nad ydy'r broblem yn mynd i ffwrdd, mae yna, wrth gwrs, ateb yn fan hyn, sef i ganiatau, er enghraifft, i fwy nag un cwmni teledu-am-ddim wneud cais ar y cyd, fyddai'n dod ag arian cyfatebol, o bosib, er mwyn sicrhau bod y ffynhonell o arian yn parhau i lifo. Ond dwi innau hefyd yn croesawu'n fawr iawn yr ymrwymiad i edrych yn ddyfnach ar y mater hwn o fewn y Senedd.

Rydym ni wedi cael arbrawf yn fyr iawn o beth fyddai'n digwydd pan wnaeth gemau cartref Lloegr ar Sky nôl yn 2001-02. Hanner miliwn oedd yn gwylio Lloegr yn erbyn Cymru yn Twickenham. Y flwyddyn wedyn—teledu am ddim, Cymru yn erbyn Lloegr yn Stadiwm y Mileniwm: 6 miliwn o bobl yn gwylio. Mi fyddai'n niweidiol i'r gêm pe baem ni'n colli'r ffigurau yna.

Dwi'n cloi efo dyfyniad gan Alun Ffred Jones, fel Gweinidog Treftadaeth Cymru yn 2009, wrth roi tystiolaeth i'r adolygiad ar pa gampau ddylai orfod bod ar deledu am ddim. Hyn ddywedodd o:

Y cyhoedd yw'r rhan bwysicaf o'r jig-so o safbwynt hawliau gwylio. Rhaid inni weithredu er budd gorau pobl Cymru.

Amen i hynny: gadewch i ni bleidleisio'n unfrydol heddiw.

Diolch yn fawr iawn. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Rydych yn gwrthwynebu. Iawn. Diolch.

Felly, symudwn ymlaen at y cyfnod pleidleisio. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, symudaf yn awr at y bleidlais gyntaf. Iawn. O'r gorau, iawn. Felly, symudwn yn awr at bleidlais. Mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar y cynnig i ddiwygio Rheolau Sefydlog, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Elin Jones. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 39, un yn ymatal, naw yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig hwnnw.

Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar y ddadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21 ar ddiagnosis cynnar o ganser. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw David Rees. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 36, 12 yn ymatal, un yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig.

Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar ddadl Plaid Cymru ar y gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Os gwrthodir y cynnig, fe bleidleisiwn ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 23, un yn ymatal, 25 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig, a phleidleisiwn ar y gwelliannau.

Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 26, neb yn ymatal, 23 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 1 a chaiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.

Pleidleisiwn yn awr ar welliant 3. Felly, galwaf am bleidlais ar welliant 3, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 23, neb yn ymatal, 26 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 3.

Galwaf am bleidlais ar welliant 4, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 49, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 4.

Galwaf am bleidlais ar welliant 5, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 31, roedd 18 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 5.

Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd 11, roedd 20 yn ymatal, 18 yn erbyn. Felly gwrthodwyd y cynnig.

Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar ddadl Plaid Cymru ar ddarllediadau'r chwe gwlad a galwaf am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 49, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig.

Dychwelwn yn awr at yr agenda ar gyfer y prynhawn yma. Trown yn awr at y ddadl fer, a galwaf ar Vikki Howells i siarad am y pwnc a ddewiswyd ganddi. Vikki.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwyf wedi cytuno i roi munud o fy amser i fy nghyd-Aelod, Mick Antoniw, heddiw.  

Daeth yr ysbrydoliaeth ar gyfer y ddadl fer hon yn sgil cyhoeddi 'The State of the Coalfields 2019'. Roedd yr adroddiad yn ymchwiliad i'r amodau economaidd a chymdeithasol yn hen ardaloedd glofaol Prydain, ac fe'i comisiynwyd gan Ymddiriedolaeth Adfywio'r Meysydd Glo, a'i gynhyrchu gan dîm yn y Ganolfan Ymchwil Economaidd a Chymdeithasol Ranbarthol ym Mhrifysgol Sheffield Hallam, sef Christina Beatty, Steve Fothergill a Tony Gore.  

Mae'r adroddiad wedi bod yn allweddol wrth lunio strwythur fy nadl heddiw. Wrth gwrs, daw'r ysbrydoliaeth ar gyfer y ddadl hefyd o ddau ben-blwydd glofaol pwysig eleni. Ym mis Mawrth 2020 mae'n 35 mlynedd ers diwedd streic y glowyr 1984-85, ac mae 2020 hefyd yn nodi 25 mlynedd ers ailagor Glofa'r Twr yn fy etholaeth fel cwmni cydweithredol y gweithwyr: dau ddigwyddiad yn ystod fy oes i a oedd mor allweddol i ffurfio gwleidyddiaeth a hunaniaeth, a hynny i mi'n bersonol ac yn ehangach i lawer o aelodau eraill o fy nghymuned hefyd. Roedd un yn foment o orchfygiad, ond eto'n llawn o ysbryd herfeiddiol; a'r llall yn foment o fuddugoliaeth. Mae'r ddau'n ffactorau ysgogol pwysig sy'n sail i'r ddadl heddiw.  

Roedd yr adroddiad ei hun yn ddiweddariad o ddarn o waith a gynhyrchwyd yn 2014. Rwyf wedi sôn am streic y glowyr. Mae'n bwysig cofio bod yr adroddiad gwreiddiol wedi cael ei gyhoeddi i nodi 30 mlynedd ers dechrau'r anghydfod. Y nod oedd cyfleu profiad cymunedau glofaol, archwilio pa mor effeithiol y mae cynlluniau adfywio wedi bod a gofyn, 30 mlynedd yn ddiweddarach, a oedd cymunedau glofaol wedi dal i fyny â chyfartaleddau rhanbarthol a chenedlaethol, a oeddent mewn iechyd economaidd a chymdeithasol da. Wel, gwnaeth adroddiad 2019 yr ymchwil honno'n gyfredol, ac mae fy nghyfraniad i'n ddyledus iawn i'r dystiolaeth y mae'n ei chyflwyno. Cymerwyd gwybodaeth ychwanegol hanfodol o gyfarfod diwethaf y grŵp trawsbleidiol ar gymunedau diwydiannol a gadeirir gennyf. Rwy'n gobeithio y bydd Dirprwy Weinidog yr economi yn gallu cyfarfod ag ysgrifenyddiaeth y grŵp hwnnw i drafod ei gynnwys yn fanwl.

Yn y cyfarfod ym mis Chwefror, rhannodd yr Athro Fothergill ddata sy'n unigryw i ardal hen feysydd glo de Cymru. Nid yw peth o hyn wedi'i gyhoeddi yn yr adroddiad, ond byddaf yn ei ddefnyddio heddiw. Archwiliodd hefyd y dadleuon a wnaed mewn 10 blaenoriaeth ar gyfer yr hen feysydd glo. Dyna yw'r datganiad polisi a gynhyrchwyd gan Ymddiriedolaeth Adfywio'r Meysydd Glo a Chynghrair y Cymunedau Diwydiannol. Mae'n cynnig rhaglen ddilys ar gyfer cymunedau glofaol, a byddaf yn cyfeirio at honno hefyd, ac mae'n gosod llwyfan i sicrhau bod dyfodol y Cymoedd yn ffyniannus er mwyn trawsnewid eu tynged a helpu i bennu hunaniaeth gadarnhaol ar gyfer ardaloedd glofaol a'u trigolion.

Byddaf yn treulio ychydig o amser yn nes ymlaen yn amlinellu'r argymhellion hyn, ond yn gyntaf rwyf am edrych yn fyr ar rai o'r diffiniadau allweddol yn yr adroddiad. Yn bwysicaf oll: beth yw meysydd glo? Wel, mae'r awduron yn egluro bod cymunedau glofaol yn cael eu diffinio fel rhai lle roedd o leiaf 10 y cant o'r trigolion gwrywaidd mewn gwaith, yn 1981, yn gweithio yn y diwydiant glo. Mae ardaloedd glofaol wedi'u cyplysu â'u hardaloedd cynnyrch ehangach haen is a phrif awdurdodau lleol cyfansoddol. Yn yr achos olaf, ar gyfer Cymru, mae hynny'n golygu Sir y Fflint a Wrecsam yng ngogledd Cymru, a Blaenau Gwent, Caerffili, Merthyr Tudful, Castell-nedd Port Talbot, Torfaen, a'm hawdurdod lleol fy hun, Rhondda Cynon Taf. Ond mae hefyd yn cynnwys rhannau helaeth o Loegr a'r Alban. Gyda'i gilydd, ar draws Prydain, mae 5.7 miliwn o bobl — sef 9 y cant o'r boblogaeth — yn byw yn yr ardaloedd glofaol hynny. Gwnaeth yr Athro Fothergill y pwynt, yn briodol, y dylent fod yn bryder dybryd i lunwyr polisïau yn y DU.

Pe bai'r meysydd glo yn un rhanbarth, byddai eu poblogaeth yn cyfateb i orllewin canolbarth Lloegr. Byddai'n fwy na phoblogaeth yr Alban a bron yn ddwbl maint Cymru. O safbwynt Cymru, mae un o bob pedwar o boblogaeth Cymru yn byw mewn cymuned lofaol. Yn wir, mae maes glo de Cymru yn gartref i 768,000 o drigolion—yr ail gymuned lofaol fwyaf ar ôl Swydd Efrog. Rydym yn sôn am ardal fawr yma, sy'n cynnwys niferoedd sylweddol o ddinasyddion Cymru.

Mae llawer o ddata yn yr adroddiad, a hoffwn dynnu sylw at rai pwyntiau arbennig o berthnasol. Yn gyntaf, o ran y boblogaeth honno yn ardaloedd y meysydd glo, mae'n hŷn na'r cyfartaledd ym Mhrydain. Yn ardaloedd y meysydd glo, mae un o bob pump o'r boblogaeth dros 65 oed—mae hynny'n uwch na'r cyfartaledd ym Mhrydain. At hynny, mae poblogaeth y meysydd glo yn heneiddio ac mae'r bwlch yn lledu. Hefyd, mae cyfran yr oedolion ifanc yn y cymunedau glofaol yn is na'r cyfartaledd ym Mhrydain. Mae hefyd yn llawer is na ffigurau cymharol ar gyfer dinasoedd rhanbarthol mawr fel Caerdydd. Er bod ffigurau cyffredinol y boblogaeth yn ardaloedd y meysydd glo yn cynyddu, mae hyn yn digwydd ar raddfa arafach na'r cyfartaledd ym Mhrydain—2.5 y cant yn hytrach na 4.5 y cant. Mae'r bwlch hwn yn fwy amlwg byth ym maes glo de Cymru lle nad yw twf y boblogaeth ond yn 1.5 y cant yn unig—traean o'r cyfartaledd ym Mhrydain. Felly, mae ein poblogaeth yn hŷn ac nid yw'n tyfu mor gyflym ag mewn rhannau eraill o Gymru.

Yn ail, ceir heriau iechyd sylweddol yn ein cymunedau glofaol. Mae disgwyliad oes yn is, ceir heriau ynghylch dewisiadau ffordd o fyw, ac mae mwy o bobl yn nodi bod ganddynt gyflyrau iechyd hirdymor. Tanlinellir hyn gan y niferoedd sy'n hawlio lwfans byw i'r anabl neu daliadau annibyniaeth personol. Ar draws y meysydd glo, mae bron 0.5 miliwn o bobl—sef 9 y cant o'r boblogaeth gyfan—yn cael y naill neu'r llall o'r budd-daliadau hyn, ac mae cyfartaledd Prydain ychydig o dan 6 y cant. Mae'r gwahaniaeth yn fwy syfrdanol pan edrychwn ar faes glo de Cymru lle mae 11.2 y cant o'r boblogaeth gyfan yn cael naill ai lwfans byw i'r anabl neu daliadau annibyniaeth personol—mae hynny bron yn ddwbl ac yn cyfateb i un o bob naw o bobl. Felly, mae ein poblogaeth yn wynebu heriau iechyd sylweddol.  

Yn drydydd, nid yw twf swyddi yn y cymunedau glofaol yn agos at y lefel y byddem yn ei hoffi. Bu cynnydd yn nifer y swyddi, sy'n cymharu'n dda â'r lefelau cyfartalog, ond nid yw'r data mor drawiadol o'i fynegi fel canran o'r boblogaeth oedran gweithio. Yn wir, ar gyfer maes glo de Cymru, 0.2 y cant yn unig oedd y ffigur. Mae ardaloedd glofaol yn allforio gweithwyr, felly mae twf swyddi sy'n drawiadol o ran y stoc gychwynnol o swyddi yn llai arwyddocaol o ran maint y gweithlu. O'i gymharu â chyfradd cyflogaeth lawn de-ddwyrain Lloegr, byddai angen 38,000 o swyddi ychwanegol ym maes glo de Cymru.

Mae dwysedd swyddi'r maes glo hefyd yn cymharu'n wael. Dwysedd swyddi yw nifer y swyddi gweithwyr fesul 100 o bobl oedran gweithio mewn ardal benodol. Nodir bod dwysedd swyddi Prydain yn 75, felly dyna 75 o swyddi fesul 100 o bobl oedran gweithio. Ond ar gyfer y meysydd glo, nid yw ond yn 55. Ar gyfer gogledd a de Cymru, nid yw ond yn 42. Nid yw hyn yn syndod o gwbl i'r niferoedd mawr o fy etholwyr sy'n cymudo i Gaerdydd neu ymhellach i weithio. Gobeithio y bydd mentrau megis Swyddi Gwell yn Nes at Adref yn dwyn ffrwyth er mwyn newid hyn.

Ongl ddiddorol arall yw natur cyflogaeth. Mae gan hen ardaloedd glofaol ganrannau uwch o'u gweithlu yn ymwneud â gweithgynhyrchu. Mae'r ffigurau yn 13 y cant o'u cymharu â chyfartaledd Prydain o 8 y cant, neu 5 y cant ar gyfer dinas fel Caerdydd. Mae pwysigrwydd yr economi sylfaenol i gymunedau glofaol yn glir. Mewn cymunedau glofaol eraill, mae warysau a chanolfannau galwadau yn gyflogwyr sydd wedi gweld twf sylweddol, ond nid yw hynny'n wir am dde Cymru, lle bydd trigolion cymunedau glofaol yn cymudo i fannau eraill i swyddi mewn mentrau o'r fath. Felly, mae twf swyddi yn her yn yr ardaloedd glofaol, mae gweithgynhyrchu'n chwarae rhan bwysicach, mae pobl yn llai tebygol o fod yn hunangyflogedig, ac mae trigolion yn fwy tebygol o deithio i'r gwaith.

Yn bedwerydd, mae cyfraddau diweithdra mewn ardaloedd glofaol yn cymharu'n dda â'r lefelau cyfartalog. Yn wir, mae diweithdra wedi gostwng yn gyflymach yn y cymunedau hyn nag yn gyffredinol. Fodd bynnag, caiff hyn ei guddio gan y cynnydd yn nifer y bobl sy'n cael budd-dal analluogrwydd. Mae Beatty et al yn nodi bod hon yn duedd gyffredin mewn ardaloedd diwydiannol hŷn, ond mae cymunedau glofaol yn enghreifftiau gwych. Roedd y cyfartaledd ym Mhrydain ym mis Tachwedd 2018 yn 5.7 y cant, 2 y cant yn llai na'r ffigurau ar gyfer y meysydd glo. Er bod maes glo gogledd Cymru yn dilyn yr un patrwm ag ardaloedd glofaol eraill, yn ne Cymru, mae'n 10.4 y cant, sy'n frawychus. Mae mwy o deuluoedd hefyd yn cael budd-daliadau mewn gwaith gan fod enillion cyfartalog yn is.

Mae hyn yn bwysicach fyth pan fyddwn yn cynnwys effaith diwygio lles fel ffactor. Disgwylir i ardaloedd glofaol fod ar eu colled o £770 amcangyfrifedig y flwyddyn y pen o oedolion oedran gweithio ym maes glo de Cymru. Ymhellach, mae'n golled sy'n taro'r aelwydydd tlotaf yn anghymesur, ac yn gwrthddweud yr honiad ein bod "i gyd ynddi gyda'n gilydd". Mae i hyn oblygiadau ofnadwy i gyllidebau teuluoedd. Mae hefyd yn arwydd o golli adnoddau a fyddai fel arall yn cael eu gwario o fewn yr economi leol.

Efallai mai effaith net hyn i gyd gyda'i gilydd yw bod 42 y cant o'r holl gymdogaethau glofaol o fewn y 30 y cant mwyaf difreintiedig ym Mhrydain. Mewn gwirionedd, mae'r ffigur hwn yn is nag ar gyfer y prif ganolfannau rhanbarthol, ac eithrio Llundain. Mae hyn yn awgrymu nad yw ardaloedd glofaol yn gwneud cynddrwg â hynny. Mae hwn yn bwynt pwysig gan ei fod yn pwysleisio nad yw tynged y meysydd glo nor llwm â hynny o reidrwydd. Tra bod 52 y cant—mwy nag un o bob dau—o ardaloedd cynnyrch ehangach haen is maes glo de Cymru ymysg y 30 y cant mwyaf difreintiedig, mae rhai o'r meysydd glo'n gwneud yn eithaf da. Pam felly?

Wel, mae'r athro Fothergill wedi rhoi un esboniad diddorol yn ei gyflwyniad. Mae rhai meysydd glo fel de Swydd Stafford, Caint neu Lothian wedi gwneud yn dda, ond maent yn llawer llai na'r maes glo yn ne Cymru. Rhoddir cymhariaeth ddiddorol gan yr unig faes glo sy'n fwy, sef Swydd Efrog. Ceir llawer o debygrwydd rhwng y ddau le, ond nododd yr Athro Fothergill un gwahaniaeth pwysig, sef bod maes glo de Cymru mewn sawl ffordd yn ymylol i Brydain gyda seilwaith trafnidiaeth llai datblygedig. Mae'r maes glo wedi'i rannu'n gymoedd cul yn hytrach na bod yn un farchnad lafur. Mae dinasoedd fel Leeds a Sheffield wedi'u hintegreiddio yn Swydd Efrog, ond gall Caerdydd ymddangos yn bell i ffwrdd o'r Cymoedd. Efallai y bydd gan y dinas-ranbarth rôl hollbwysig i'w chwarae yma.

Bu'r Athro Fothergill hefyd yn archwilio cyfres glir o amcanion y gellid eu defnyddio i fynd i'r afael â'r heriau sy'n wynebu maes glo de Cymru. Roedd y rhain yn cynnwys: arian yn lle cyllid yr UE i gymunedau yn ne Cymru; gwell cefnogaeth i ddiwydiant; swyddi o ansawdd gwell; buddsoddiad mewn addysg, sgiliau ac iechyd; twf wedi'i wreiddio yn yr ardaloedd glofaol; buddsoddiad mewn cysylltedd lleol; cymorth gwell i awdurdodau lleol; cymorth ar gyfer seilwaith cymunedol; mwy o wariant yn y cymunedau glofaol ar y celfyddydau a chwaraeon fel bod anghydraddoldebau cyllido'n cael eu hailfantoli; a gwell bargen ar wargedau pensiwn glowyr. Gwn fod llawer o'r rhain eisoes yn nodau allweddol i Lywodraeth Cymru a bod polisïau wedi'u datblygu a'u rhoi ar waith i sicrhau eu bod yn cael eu cyflawni. Yn wir, mae llawer o'r ymyriadau hyn wedi'u hatgyfnerthu drwy dymor y Cynulliad hwn a thrwy gyllideb yr wythnos diwethaf.

Mae'n iawn fod gennym Weinidog Cabinet sydd â phortffolio penodol ar gyfer gogledd Cymru. Mae hyn yn sicrhau bod anghenion y rhanbarth hwnnw ar frig agenda Llywodraeth Cymru. Credaf yn ddiffuant fod angen Gweinidog y Cymoedd ar lefel y Cabinet arnom hefyd bellach. Eu diben fyddai arwain y broses o gyflawni'r amcanion hyn a sicrhau dyfodol disglair i'r ardaloedd a'u cymunedau, gan roi'r cymunedau glofaol yn y canol wrth inni lunio polisi ac wrth wraidd ffyniant ein gwlad yn y dyfodol.

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ddadansoddiad trawiadol a chynhwysfawr iawn o'r heriau difrifol sy'n effeithio ar lawer o'n cymunedau glofaol? Yn gyntaf oll, gallaf ddweud fy mod yn credu bod angen inni gofnodi ein diolch am y canlynol: y gwaith y mae Ymddiriedolaeth Adfywio'r Meysydd Glo yn ei wneud yn cefnogi mentrau, adfywio busnesau, cyfleusterau cymunedol; a Sefydliad Lles Cymdeithasol y Diwydiant Glo, sy'n darparu cymorth cymdeithasol i deuluoedd a oedd gynt yn gysylltiedig â'r diwydiant glofaol: a hefyd Undeb Cenedlaethol y Glowyr, sy'n rhoi cymaint o gymorth o safbwynt pensiynau, o ran afiechyd diwydiannol, a rhannau eraill o waddol y diwydiant glo?

Er bod cyflogaeth yn gwella o ran y niferoedd, yr hyn roedd yr adroddiad yn ei amlygu i mi oedd bod traean y bobl mewn gwaith yn gweithio'n rhan-amser, ceir lefel uchel o gyflog isel a chynnydd mewn contractau hunangyflogedig a dim oriau. A fyddech yn cytuno â mi fod hyn yn tynnu sylw amlwg at bwysigrwydd y Bil partneriaethau cymdeithasol y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei gyflwyno, o ran cyflwyno safonau cyflogaeth moesegol? Oherwydd nid lefelau cyflogaeth yw'r broblem, ond ansawdd a sicrwydd cyflogaeth.

Diolch. Galwaf yn awr ar y Gweinidog Addysg i ymateb i'r ddadl. Kirsty Williams.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i Vikki a Mick am eu cyfraniadau y prynhawn yma? Mae llawer o'r materion sy'n wynebu ein cymunedau yn y Cymoedd wedi'u gwreiddio'n ddwfn ac yn hirsefydledig, fel yr amlinellodd Vikki yn ei haraith. Maent yn deillio o newidiadau o un genhedlaeth i'r llall a byddant yn cymryd amser i'w gwrthdroi, a rhan o'r her yw meddwl sut y gallwn ddiogelu ein heconomi at y dyfodol ar gyfer heriau yfory.

Dynododd y Llywodraeth hon bwysigrwydd yr hen gymunedau glofaol pan sefydlodd y tasglu gweinidogol ar gyfer Cymoedd y de yn 2016, o dan arweiniad fy nghyfaill, Alun Davies, yr Aelod dros Flaenau Gwent. Cofiaf lawer o sgyrsiau bryd hynny gydag Alun am rôl addysg, dysgu gydol oes a sgiliau, ac fe soniaf am agweddau ar fy mhortffolio yn nes ymlaen yn fy sylwadau.

Nod cyffredinol y tasglu oedd arwain gwaith hirdymor i sicrhau newid gwirioneddol drwy greu swyddi o ansawdd da yn agosach at gartrefi pobl, gwella sgiliau pobl a dod â ffyniant i bawb, gyda chymunedau lleol a phobl leol yn ganolog i'r gwaith hwnnw, dod o hyd i atebion iddynt hwy eu hunain yn hytrach na gorfodi atebion arnynt. Roedd am adeiladu ar gryfderau'r Cymoedd, gan gynnwys ei hamgylchedd naturiol unigryw ac ysblennydd—ac wrth gwrs, Ddirprwy Lywydd, gwelaf hynny bob dydd wrth imi deithio o Aberhonddu i'r Senedd.

Yr hyn y bydd llawer o bobl heb sylweddoli o bosibl yw bod gennyf, hyd yn oed yn fy etholaeth i, y byddai llawer o bobl yn ei hystyried yn etholaeth wledig, hen gymunedau glofaol ym Mrycheiniog a Maesyfed yn rhannau uchaf Cwm Tawe, mewn lleoedd fel Ystradgynlais a'r Coelbren ac Aber-craf. Ond rydym yn ymwybodol, o fewn y prydferthwch hwnnw, fod yna her o hyd o ran adfer, economi, diwylliant, democratiaeth a thrafodaeth. Gwn fod y Dirprwy Weinidog presennol yn benderfynol ein bod hefyd yn cynnwys yr amgylchedd, y diwylliant a mannau gwyrdd yn y gwaith hwn, gan fod ganddynt botensial i hybu lles cymunedol yn yr ystyr ehangaf posibl.

Os caf droi yn awr at fanylion buddsoddi, mae'r Dirprwy Weinidog wedi cyhoeddi cyllid gwerth £650,000 yng Nghaerffili. Bydd 91 o swyddi newydd yn cael eu creu yn Rhymni gan Williams Medical Supplies. Mae'r cyllid hwn wedi sicrhau a chreu cyfleoedd cyflogaeth gwirioneddol dda, ac mae'r cwmni wedi dangos ei ymrwymiad i'n contract economaidd ac wedi buddsoddi i wella ei gymwysterau gwyrdd. Mae William Hare Ltd, cwmni rhyngwladol sy'n cynllunio datrysiadau dur ar gyfer prosiectau adeiladu arloesol ledled y byd, yn rhoi dros £10 miliwn ar gyfer caffael a datblygu eu safle yn Rhisga, gyda Llywodraeth Cymru yn darparu £350,000 i gefnogi cynlluniau'r cwmni. Bydd hyn yn arwain at greu 100 o swyddi newydd dros y ddwy flynedd nesaf, ynghyd ag ehangu cyfleusterau, gwella galluoedd gweithgynhyrchu, mwy o brentisiaethau a defnyddio cyflenwyr lleol, a fydd yn hwb gwirioneddol i'r economi sylfaenol, rhywbeth sydd, fel y mae Vikki yn gywir i ddweud, yn hynod bwysig.

Ac un rhan allweddol o'n dull o alluogi newid hirdymor yw'r rhaglen Cymoedd Technoleg. Ein nod oedd annog mabwysiadu technolegau digidol a datblygu technolegau uwch o werth uchel sy'n cefnogi diwydiannau sydd ar flaen y gad. Nawr, mae'n wir i ddweud bod yr arafu byd-eang yn y diwydiant modurol yn arbennig wedi golygu na fu'r cynnydd mor helaeth ag y byddem wedi gobeithio. Nodwyd dwy elfen allweddol ar gyfer darparu'r rhaglen Cymoedd Technoleg yn y dyfodol: (1) parhau i ddenu a datblygu sefydliadau technoleg byd-eang arloesol a (2) cynorthwyo busnesau lleol sy'n bodoli eisoes i wella eu prosesau, cymhwyso technoleg, a datblygu cynhyrchion gwerth uwch ac arallgyfeirio eu sylfaen gwsmeriaid fel eu bod wedi'u diogelu ar gyfer y dyfodol.

Ar yr elfen gyntaf, yn 2018, buddsoddwyd £100,000 yng Nghanolfan Deunyddiau Uwch Dennison, cyfleuster hyfforddi peirianneg o'r radd flaenaf ym mharth dysgu Blaenau Gwent. Mae'r ganolfan yn un o ddim ond llond dwrn yn unig o golegau addysg bellach yn y Deyrnas Unedig sy'n gallu darparu hyfforddiant cyfansawdd uwch fel rhan o'i chyrsiau peirianneg awyrenegol a chwaraeon modur. Ers hynny, mae'r cwrs prentisiaeth gyfansawdd uwch cyntaf yng Nghymru wedi dechrau ac mae wedi denu 60 o fyfyrwyr hyd yn hyn, gan gynnwys, rwy'n falch iawn o ddweud, Ddirprwy Lywydd, nifer o ymgeiswyr benywaidd. Y llynedd, daeth 30 y cant o'r ceisiadau peirianneg gan fenywod.

Fel y gwyddoch, rydym hefyd yn gweithio gyda'r cwmni technoleg byd-eang, Thales, ar Ganolfan Ecsbloetio Ddigidol Genedlaethol gwerth £20 miliwn yng Nglynebwy. Rydym yn rhoi arian cyfatebol tuag at fuddsoddiad £10 miliwn Thales, ac mae'r Ganolfan eisoes wedi chwistrellu £1 filiwn i'r economi leol gydag 20 o'i 53 o gyflenwyr lleol yng Nglynebwy, ac mae wedi cyflogi dros 90 y cant o'i staff cychwynnol o'r ardal leol. Mae'r galluogrwydd cychwynnol bellach ar agor ar gyfer busnes gyda chyfleuster busnes ac ystod seiber o'r radd flaenaf, a rhaglen addysg sy'n tyfu gyda chysylltiadau â busnesau lleol.

O ran yr ail elfen, rydym wedi datblygu rhaglen gymorth ag iddi ffocws i gynorthwyo cwmnïau gwreiddiedig yn ardal y Cymoedd Technoleg i gynyddu cynhyrchiant. Bydd y rhaglen gwella cynhyrchiant yn defnyddio adnoddau cyfunol ein tîm rheoli cysylltiadau rhanbarthol, y rhaglen arloesi clyfar, uned datblygu economaidd Blaenau Gwent, a'r prosiect Upskilling@Work a arweinir gan Goleg Gwent. A bydd hefyd yn denu adnoddau arbenigol ychwanegol, megis rhaglen ASTUTE, lle bo'n briodol. At hynny, mae Coleg Gwent yn arwain ein cynllun peilot ar gyfrifon dysgu personol. Mae hyn eisoes yn gwneud gwahaniaeth o ran cynorthwyo unigolion cyflogedig 19 oed a hŷn ac sy'n ennill o dan £26,000 i gael cymwysterau neu sgiliau lefel uwch yn y sectorau hyn lle mae prinder sgiliau wedi'u nodi gan y bartneriaeth sgiliau ranbarthol, pethau fel peirianneg, adeiladu, TGCh ac iechyd. Bydd hynny'n eu galluogi i symud ymlaen i gyflogaeth ar lefelau cyflog uwch.

Ond rydym hefyd yn codi cyrhaeddiad a dyhead yn gynharach yn y daith addysg. Yn gynharach eleni, daeth y myfyrwyr disgleiriaf a gorau o Sefydliad Technoleg Massachusetts, prifysgol Rhif 1 y byd, i dreulio amser yn ein hysgolion a chefnogi'r gwaith o addysgu mathemateg a gwyddoniaeth. Ni yw'r ail wlad ar bymtheg yn y byd i gymryd rhan yn y cynllun, ac mae ysgolion ar draws Rhondda Cynon Taf wedi elwa ar hyn yn ogystal ag ysgolion ymhellach i ffwrdd yn ardal y maes glo, megis Castell-nedd a Phen-y-bont ar Ogwr.  

Mae ein diwygiadau i gymorth i fyfyrwyr yn golygu bod mwy o fyfyrwyr o ardaloedd cyfranogiad isel yn astudio'n rhan-amser neu amser llawn, ac ar gyfer graddau Meistr. Ddoe ddiwethaf, roeddwn yn siarad mewn cynhadledd dysgu gydol oes a llwyddais i gadarnhau cynnydd o 80 y cant yn nifer y myfyrwyr Prifysgol Agored newydd yng Nghymru. Ac mae bron i hanner myfyrwyr y Brifysgol Agored yng Nghymru bellach yn dod o'n cymunedau mwyaf difreintiedig, gan gynnwys cynnydd sylweddol yn y myfyrwyr o'r ardaloedd glofaol. Eleni, rydym hefyd wedi gweld cynnydd o 8 y cant mewn ceisiadau prifysgol o'n hardaloedd mwyaf difreintiedig a dyna'r cyflawniad gorau yn unman yn y Deyrnas Unedig.  

Hefyd, mae tasglu'r Cymoedd wedi blaenoriaethu datblygu'r economi sylfaenol ymhellach, a thynnodd Vikki sylw at hyn eto fel rhan hanfodol o'r gwaith. Mae wedi darparu £2.4 miliwn i ariannu 27 o brosiectau yn y Cymoedd fel rhan o gronfa her yr economi sylfaenol, gan eu galluogi i arbrofi gyda phrosiectau newydd yn eu hardaloedd lleol. Felly, er enghraifft, mae cymdeithas dai'r Rhondda wedi cael cyllid i gaffael siop adrannol wag a'i rheoli fel canolfan fenter i helpu i adfywio'r stryd fawr. Mae cyngor Blaenau Gwent wedi cael cymorth i archwilio sut y gall gynyddu gwariant gyda busnesau lleol, i fyny o linell sylfaen o 17 y cant o'i wariant caffael.  

Bydd lledaenu a graddio canlyniadau prosiectau cronfa her yr economi sylfaenol yn llwyddiannus yn cefnogi amcanion polisi sy'n ategu blaenoriaethau ystod o adrannau Llywodraeth Cymru. Ac mae'r Llywodraeth hon, ynghyd â'n partneriaid yng Nghymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, wedi mabwysiadu egwyddor o roi canol y dref yn gyntaf. Bydd hyn yn arwain at weld y Llywodraeth, awdurdodau lleol a busnesau a chymunedau ehangach yn y sector cyhoeddus yn ystyried lleoliad canol y dref yn eu penderfyniadau i roi iechyd a bywiogrwydd canol ein trefi yn y man cychwyn ar gyfer eu strategaethau lleoli a'u penderfyniadau i fuddsoddi mewn lleoliadau, ac mae hynny'n cynnwys rhaglen ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain.  

Mae ein rhaglenni adfywio i drawsnewid trefi hefyd yn darparu neu'n galluogi gwerth £800 miliwn o fuddsoddiad i gefnogi dros 50 o drefi ledled Cymru i ailadeiladu ac adnewyddu adeiladau a mannau cyhoeddus, yn ogystal â mynd i'r afael ag eiddo gwag. Ym mis Ionawr, cyhoeddasom becyn pellach o gymorth i ganol trefi gyda bron i £90 miliwn, ac mae'r pecyn yn cynnwys ymestyn ein rhaglen grant cyfalaf am flwyddyn arall hyd at fis Mawrth 2022. A bydd hon yn darparu prosiectau ychwanegol gwerth £58 miliwn i adfywio canol trefi wedi'u blaenoriaethu'n rhanbarthol.

Mae ein hagenda trawsnewid trefi yn cefnogi buddsoddi i greu trefi llewyrchus, cynaliadwy, hyfyw, gyda chysylltiadau da, ac economi leol gref lle mae pobl yn falch o fyw, gweithio, chwarae a buddsoddi. Ac i'n plant, dewiswyd Rhondda Cynon Taf fel ardal i dreialu ein dull newydd o roi cyngor annibynnol ar yrfaoedd fel rhan o'r rhaglen Gatsby. Yn ddiweddar, roeddwn mewn ysgol yn etholaeth Mick i weld dyheadau'r plant yn y fan honno a'r cyngor a'r cyfleoedd profiad gwaith a'r mentora y mae'r cynllun peilot hwnnw'n eu rhoi i blant yn y cymunedau hynny. Ddirprwy Lywydd, gofynnais i un myfyriwr lle roedd am ymgeisio i fynd i brifysgol, a dywedodd wrthyf, 'Rwyf am fynd i'r orau—pam ddim? Rwy'n gwneud cais i Sefydliad Technoleg Massachusetts.' Ac mae gennyf bob ffydd y bydd y myfyriwr yn cyrraedd yno.

Rwy'n gobeithio y bydd hyn yn rhoi blas i'r Senedd, y rheini ohonom sydd ar ôl, o'r gwahanol feysydd gwaith ar draws Llywodraeth Cymru sy'n canolbwyntio ar weithredu'r newidiadau cynaliadwy hirdymor sydd eu hangen yng Nghymoedd de Cymru, neu'n cyfrannu at roi'r rhain ar waith. Ac fel bob amser, mae'r Llywodraeth yn ddiolchgar am ymroddiad Vikki i sicrhau bod y materion hyn yn cael eu trafod yn rheolaidd yma, ar ran ei hetholwyr a'r bobl ar draws cymunedau Cymoedd de Cymru, ac rydym yn ddiolchgar am hynny. Diolch yn fawr.

Diolch. A daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.