Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
11/03/2020Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Dirprwy Lywydd (Ann Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Deputy Presiding Officer (Ann Jones) in the Chair.
[Interruption.] That was a timely alarm, so it brings us to order in the Chamber this afternoon.
[Torri ar draws.] Roedd hwnnw'n larwm amserol, felly mae'n ein galw i drefn yn y Siambr y prynhawn yma.
Item 1 on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Health and Social Services, and question 1 this afternoon—Siân Gwenllian.
Eitem 1 ar ein hagenda y prynhawn yma yw cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, a chwestiwn 1 y prynhawn yma—Siân Gwenllian.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am wasanaethau iechyd meddwl amenedigol i fenywod yn Arfon? OAQ55228
1. Will the Minister make a statement on perinatal mental health services for women in Arfon? OAQ55228
We have reaffirmed our commitment to improve access and quality of perinatal mental health services both in the community and for in-patient care in the 'Together for Mental Health—Delivery Plan: 2019-22', which was published in January.
Rydym wedi ailddatgan ein hymrwymiad i wella mynediad ac ansawdd gwasanaethau iechyd meddwl amenedigol yn y gymuned ac ar gyfer gofal cleifion mewnol yn 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl—Cynllun Cyflawni: 2019-22', a gyhoeddwyd ym mis Ionawr.
Mewn cyfarfod diweddar o'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, fe ddywedodd ymgynghorydd seiciatryddol a chyfarwyddydd meddygol iechyd meddwl Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr mae'n debyg ein bod angen tua phedwar gwely mewn uned mamau a babanod yng ngogledd Cymru.
Aeth ymlaen i ddweud bod y bwrdd yn barod i beilota model newydd o ofal.
Beth sy'n glir, beth bynnag ydy'r ffigwr ac a oes angen uned ai peidio, ydy bod angen gweithredu ar frys i ddatblygu darpariaeth unigryw ar gyfer mamau a'u babanod yn y gogledd. Mae pethau wedi cychwyn yn y de, o'r diwedd, efo uned dros dro, ond does dim oll i'w weld yn digwydd o ran mamau'r gogledd, sy'n parhau i orfod mynd yn bell o adref neu'n cael triniaeth ar wardiau seiciatryddol heb eu babanod, neu yn dewis peidio â chael y cymorth angenrheidiol o gwbl. A wnewch chi roi cyfarwyddiadau i'r cyrff perthnasol i ymchwilio i'r opsiynau ar gyfer y gogledd gyda'r nod o greu darpariaeth unigryw, fel nad ydy mamau mewn rhan helaeth o'r wlad yn cael eu gadael ar ôl?
At a recent meeting of the Children, Young People and Education Committee, a psychiatric consultant and medical director for mental health at Betsi Cadwaladr University Health Board said that it appears that, 'we probably need about four beds of a mother and baby unit' in north Wales.
He went on to say that the board was willing to pilot a new model of care.
Now, what becomes clear, whatever the figure, and whether you need a unit or not, is that we do need urgent action to develop unique provision for mothers and babies in north Wales. Things have started in south Wales, at last, with a pro tem unit, but there is nothing that seems to be happening in terms of mothers in north Wales, who continue to have to travel a long way from home or are treated on psychiatric wards without their babies, or decide not to seek the necessary assistance at all. Will you, therefore, give directions to the relevant bodies to look into the options for north Wales with the aim of creating unique provision so that mothers in large parts of the country aren't left behind?
Well, I thank Siân Gwenllian very much for that very important question, and, as she says, we are making progress now with south Wales, but we certainly now need to move along with the situation in north Wales.
We have been having discussions with providers in England to discuss options for a joint provision, but those proposals are now on hold, because the English service is actually looking at developing its own provision. It is going to resume talks later on this year, but we're not sure when that will actually come. But, I know that Betsi Cadwaladr has said that it is interested in developing its own unique type of service. It has also mentioned a service for women who don't actually want to go into any beds at all. So, I think that's certainly something that we could look at, because it's very important that we do recognise that, at such a crucial time, women should feel able to have treatment and should be able to get it near home. So, we certainly will follow up those points.
Wel, diolch yn fawr i Siân Gwenllian am y cwestiwn pwysig hwnnw, ac fel mae hi'n dweud, rydym yn gwneud cynnydd yn awr gyda de Cymru, ond yn sicr mae angen inni symud ymlaen gyda'r sefyllfa yng ngogledd Cymru yn awr.
Rydym wedi bod yn cael trafodaethau gyda darparwyr yn Lloegr i drafod opsiynau ar gyfer darpariaeth ar y cyd, ond mae'r cynigion hynny bellach wedi'u gohirio, am fod gwasanaeth yn Lloegr yn edrych ar ddatblygu ei ddarpariaeth ei hun. Mae'n mynd i ailafael yn y trafodaethau yn nes ymlaen eleni, ond nid ydym yn siŵr pryd y bydd hynny'n digwydd. Ond rwy'n gwybod bod Betsi Cadwaladr wedi dweud bod ganddynt ddiddordeb mewn datblygu eu math unigryw eu hunain o wasanaeth. Mae hefyd wedi sôn am wasanaeth i fenywod nad ydynt am fynd i unrhyw welyau o gwbl. Felly, rwy'n credu bod hynny'n sicr yn rhywbeth y gallem edrych arno, oherwydd mae'n bwysig iawn ein bod yn cydnabod, ar adeg mor dyngedfennol, y dylai menywod deimlo eu bod yn gallu cael triniaeth ac y dylent allu ei gael yn agos at adref. Felly, yn sicr, byddwn yn edrych eto ar y pwyntiau hynny.
Well, reference was made to the Children, Young People and Education Committee and, of course, their 2017 report 'Perinatal mental health in Wales' noted that
'north Wales alone does not have the necessary birth rates to sustain a specialist MBU, we call on the Welsh Government to engage proactively with providers in England to discuss options for the creation of an MBU in north east Wales that could serve the populations of both sides of the border.'
The Minister accepted their recommendation that the Welsh Government engaged, as a matter of urgency, with NHS England to discuss options for the creation of a centre in north-east Wales that could serve the populations on both sides of the border, saying 'I have asked the Welsh Health Specialised Services Committee to work with Betsi Cadwaladr University Health Board to consider options in north Wales, including this recommendation.'
Well, by my reckoning, that was 28-29 months ago, when the recommendation was urgent and the Minister said that he had asked then for that work to go forward.
The Betsi Cadwaladr website's only reference to perinatal mental health talks about their mental health service as close to their homes as practicable for mother and baby, but it doesn't refer to that key mental health provision. Only last month—and I'll conclude here—BBC Wales reported that mothers in Wales are suffering due to the lack of a specialist in-patient mental health support unit two years after Welsh Government promised to develop one. Why are we still waiting to hear, and if, as you indicate—I'm sure you do indicate—that, currently, discussions with England are on hold, why can't the developing model in England continue to develop on a cross-border basis, as proposed, rather than on a singular basis, recognising a border that could negate the recommendations in this committee report?
Wel, cyfeiriwyd at y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ac wrth gwrs, nododd eu hadroddiad 'Iechyd Meddwl Amenedigol yng Nghymru' yn 2017 nad oes gan ogledd Cymru
y niferoedd o enedigaethau sydd eu hangen i gynnal uned mamau a babanod arbenigol, ac roeddent yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymgysylltu'n rhagweithiol â darparwyr yn Lloegr i drafod opsiynau ar gyfer creu uned mamau a babanod yng ngogledd-ddwyrain Cymru a allai wasanaethu poblogaethau o boptu’r ffin.
Derbyniodd y Gweinidog eu hargymhelliad y dylai Llywodraeth Cymru ymgysylltu, fel mater o frys, â GIG Lloegr i drafod opsiynau ar gyfer creu canolfan yng ngogledd-ddwyrain Cymru a allai wasanaethu'r poblogaethau ar y ddwy ochr i'r ffin, gan ddweud 'Rwyf wedi gofyn i Bwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru weithio gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr i ystyried opsiynau yng ngogledd Cymru, gan gynnwys yr argymhelliad hwn.'
Wel, yn ôl fy nghyfrif i, roedd hynny 28-29 mis yn ôl, pan oedd yr argymhelliad yn un brys a dywedodd y Gweinidog ei fod wedi gofyn bryd hynny am i'r gwaith hwnnw fynd rhagddo.
Mae unig gyfeiriad gwefan Betsi Cadwaladr at iechyd meddwl amenedigol yn siarad yn unig am gael eu gwasanaeth iechyd meddwl mor agos at eu cartrefi ag sy'n ymarferol i'r fam a'r baban, ond nid yw'n cyfeirio at y ddarpariaeth iechyd meddwl allweddol honno. Y mis diwethaf yn unig—ac rwyf am orffen yn y fan hon—adroddodd BBC Cymru fod mamau yng Nghymru yn dioddef oherwydd diffyg uned cymorth iechyd meddwl arbenigol i gleifion mewnol ddwy flynedd ar ôl i Lywodraeth Cymru addo datblygu un. Pam rydym yn dal i aros i glywed, ac os yw trafodaethau â Lloegr wedi'u gohirio ar hyn o bryd fel rydych yn nodi—ac rwy'n siŵr eich bod yn nodi hynny—pam na all y model sy'n datblygu yn Lloegr barhau i ddatblygu ar sail drawsffiniol, fel yr argymhellwyd, yn hytrach nag ar sail unigol, gan gydnabod ffin a allai negyddu'r argymhellion yn yr adroddiad pwyllgor hwn?
I thank Mark Isherwood for those questions. As I said in response to Siân Gwenllian, the Welsh Health Specialised Services Committee has engaged with providers in England to discuss options for the creation of a mother and baby unit in north-east Wales that could serve the population of both sides of the border. And I think, as you've acknowledged, those discussions have now stopped, because the English services, they've got this provider collaborative initiative, which is provision of local services in England, and they want to see how that turns out before they go into any further discussions with us. So, that is the situation at the moment, but certainly, we do intend for those discussions to resume this year, and certainly, we are going to look at anything that Betsi Cadwaladr itself proposes.
Diolch i Mark Isherwood am y cwestiynau hynny. Fel y dywedais mewn ymateb i Siân Gwenllian, mae Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru wedi ymgysylltu â darparwyr yn Lloegr i drafod opsiynau ar gyfer creu uned mamau a babanod yng ngogledd-ddwyrain Cymru a allai wasanaethu’r boblogaeth ar y ddwy ochr i’r ffin. Ac rwy'n credu, fel rydych chi wedi cydnabod, fod y trafodaethau hynny bellach wedi dod i ben, oherwydd mae gan y gwasanaethau yn Lloegr fenter darparwyr cydweithredol, sy’n darparu gwasanaethau lleol yn Lloegr, ac maent eisiau gweld sut beth fydd hwnnw cyn iddynt gael unrhyw drafodaethau pellach gyda ni. Felly, dyna'r sefyllfa ar hyn o bryd, ond yn sicr rydym yn bwriadu i'r trafodaethau hynny ailddechrau eleni, ac yn sicr rydym yn mynd i edrych ar unrhyw beth y mae Betsi Cadwaladr ei hun yn ei gynnig.
2. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am roi'r Cynllun Gweithredu Coronafeirws ar waith i ddiogelu dinasyddion Islwyn? OAQ55225
2. Will the Minister provide an update on the implementation of the Coronavirus Action Plan to safeguard the citizens of Islwyn? OAQ55225
Thank you. We are currently identifying cases of the virus, isolating patients, and tracing anyone who has been in contact with them. If the disease becomes established in the UK, we will need to consider further measures to delay the rate and extent of its spread.
Diolch. Ar hyn o bryd rydym yn nodi achosion o'r firws, yn ynysu cleifion, ac yn olrhain unrhyw un sydd wedi bod mewn cysylltiad â hwy. Os yw’r clefyd yn sefydlu yn y DU, bydd angen i ni ystyried mesurau pellach i ohirio cyflymder a maint ei ledaeniad.
Thank you. Minister, may I begin by commending you personally for the calm and authoritative manner in which you have led the Welsh Government's response to the coronavirus outbreak? Yesterday in the Senedd, Minister, you made a most welcome statement updating the citizens of Wales on how the coronavirus action plan is developing. My constituents in Islwyn have greatly welcomed your commitment to prioritise the authorisation of supply of personal protective equipment to all GP practices across Wales, and as supplies of personal protective equipment start to be issued, is your department able to offer timescales for when every GP practice in Islwyn will be equipped?
Also Minister, can you reiterate the advice that the Welsh Government would give to Islwyn residents who present with significant flu-like symptoms, about attending work, their GP surgery and/or an accident and emergency department? Because, inevitably, people worried that they may have this virus will seek medical attention, but also, as usual, the chronic respiratory conditions such as asthma or chronic obstructive pulmonary disease, or those with seasonal flu viruses, chest infections, pneumonia and other ordinary respiratory conditions. Minister, what is the best course of action for these people to aid themselves, their families and the wider community?
Diolch. Weinidog, a gaf fi ddechrau trwy eich canmol yn bersonol am y modd digynnwrf ac awdurdodol rydych chi wedi arwain ymateb Llywodraeth Cymru i'r achosion o coronafeirws? Ddoe yn y Senedd, Weinidog, fe wnaethoch ddatganiad sydd i’w groesawu yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i ddinasyddion Cymru ar sut y mae cynllun gweithredu coronafeirws yn datblygu. Mae fy etholwyr yn Islwyn wedi croesawu’n fawr eich ymrwymiad i flaenoriaethu camau i awdurdodi cyflenwad o gyfarpar diogelu personol i bob meddygfa ledled Cymru, ac wrth i gyflenwadau o gyfarpar diogelu personol ddechrau cael eu dosbarthu, a yw eich adran yn gallu cynnig amserlenni ar gyfer pan fydd pob practis meddyg teulu yn Islwyn wedi cael y cyfarpar?
Hefyd Weinidog, a allwch ailadrodd y cyngor y byddai Llywodraeth Cymru yn ei roi i drigolion Islwyn sy'n dangos symptomau tebyg i ffliw ynglŷn â mynd i’r gwaith, eu meddygfa a/neu adran damweiniau ac achosion brys? Oherwydd, yn anochel, bydd pobl sy'n poeni bod y feirws arnynt yn gofyn am sylw meddygol, ond hefyd, fel arfer, y cyflyrau anadlol cronig fel asthma neu glefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint, neu'r rheini â feirysau ffliw tymhorol, heintiau ar y frest, niwmonia a chyflyrau anadlol cyffredin eraill. Weinidog, beth yw'r llwybr gorau i’r bobl hyn ei ddilyn er mwyn helpu eu hunain, eu teuluoedd a'r gymuned ehangach?
Thank you for the questions. On personal protective equipment, I made the decision and the announcement over the weekend about protective equipment to go to general practice. We expect that to be completed within the week across the whole country, so, in Islwyn, obviously, I would expect that every practice within Islwyn will have that within that time frame. If any Member is aware that they have a local practice where that hasn't happened, then I'd be grateful to hear about that so that we can resolve it. I announced yesterday that community pharmacies will also be supplied with personal protective equipment and those supplies will be going out before the end of this week as well. So, having made the decision we'll be able to move rapidly, and we're in the fortunate position that we expect that Wales will have all of that equipment issued and in place within a shorter timescale than England—that's partly about the size and the logistics involved. So, we're in a good place there.
And I think it's an important point to reiterate as well, the things that the public can do themselves. The normal advice about 'catch it, bin it, kill it', wash your hands, but also the normal advice that we'd give and would ask you to follow if you've got significant flu-like symptoms, not to come into work; not to go into places where you're at risk of actually other people acquiring them, with significant consequences. That is normal advice; not just now, with coronavirus potentially circulating, that is normal advice that we would ask people to follow.
For people who are concerned and want medical attention, it's really important that people do not go into their local surgery or into a hospital. Please follow the advice to call 111. It's available across the whole country, and you should then be given advice and guidance on what to do. If you need to be tested, we've already been able to test over 90 per cent of people in their own homes, but also, there are now at least 11 drive-through testing centres across Wales. More are being created by different health boards, and those are for people who are advised to go and attend them. So we're doing all that we could and should do to keep people at home where they need to be, to give them the advice and the provision that they need, and again, if the position changes, then the Government and our chief medical officer, together with other Governments in the UK, will be clear about the reason for that change in advice and what we're then advising people to do. It really is important that all of us take on our individual responsibility as elected Members in what we do to keep our constituents safe, and what our constituents in turn do to keep themselves, their families and other people safe as well.
Diolch am y cwestiynau. O ran cyfarpar diogelu personol, gwneuthum y penderfyniad a'r cyhoeddiad dros y penwythnos ynghylch cyfarpar diogelu i fynd i ymarfer cyffredinol. Rydym yn disgwyl i hynny gael ei gwblhau o fewn yr wythnos ar draws y wlad, felly, yn Islwyn, yn amlwg, buaswn yn disgwyl y bydd pob practis yn Islwyn yn ei gael o fewn yr amser hwnnw. Os oes unrhyw Aelod yn ymwybodol fod ganddo bractis lleol lle nad yw hynny wedi digwydd, yna buaswn yn falch o glywed am hynny fel y gallwn ei ddatrys. Cyhoeddais ddoe y bydd fferyllfeydd cymunedol hefyd yn cael cyfarpar diogelu personol a bydd y cyflenwadau hynny’n mynd allan cyn diwedd yr wythnos hon. Felly, ar ôl gwneud y penderfyniad, byddwn yn gallu symud yn gyflym, ac rydym yn y sefyllfa ffodus ein bod yn disgwyl y bydd yr holl gyfarpar wedi'i ddosbarthu yng Nghymru ac yn ei le o fewn amserlen fyrrach na Lloegr—yn rhannol oherwydd maint a logisteg. Felly rydym mewn sefyllfa dda o ran hynny.
Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig ailadrodd y pethau y gall y cyhoedd eu gwneud eu hunain. Y cyngor arferol ynghylch 'ei ddal, ei daflu, ei ddifa', golchi'ch dwylo, ond hefyd y cyngor arferol y byddem yn gofyn i chi ei ddilyn os oes gennych symptomau tebyg i ffliw, i beidio â dod i'r gwaith; peidio â mynd i leoedd lle rydych mewn perygl o’i roi i bobl eraill, a'r canlyniadau sylweddol. Mae hwnnw'n gyngor arferol; nid dim ond yn awr, gyda’r posibilrwydd fod coronafeirws yn cylchredeg, dyna'r cyngor arferol y byddem yn gofyn i bobl ei ddilyn.
I bobl sy'n pryderu ac eisiau sylw meddygol, mae'n bwysig iawn nad yw pobl yn mynd i'w meddygfa leol nac i ysbyty. Dilynwch y cyngor i ffonio 111. Mae ar gael ledled y wlad, ac yna dylech gael cyngor ac arweiniad ar beth i'w wneud. Os oes angen i chi gael prawf, rydym eisoes wedi gallu profi dros 90 y cant o bobl yn eu cartrefi eu hunain, ond hefyd mae o leiaf 11 o ganolfannau profi gyrru drwodd ledled Cymru. Mae mwy yn cael eu creu gan wahanol fyrddau iechyd, ac mae'r rheini ar gyfer pobl sy'n cael eu cynghori i fynd iddynt. Felly rydym yn gwneud popeth y gallwn ac y dylem ei wneud i gadw pobl gartref lle mae angen iddynt fod, rhoi'r cyngor a'r ddarpariaeth sydd eu hangen arnynt, ac unwaith eto, os bydd y sefyllfa'n newid bydd y Llywodraeth a'n prif swyddog meddygol, ynghyd â Llywodraethau eraill yn y DU, yn glir ynglŷn â'r rheswm dros y newid yn y cyngor a'r hyn y byddwn yn cynghori pobl i'w wneud bryd hynny. Mae'n bwysig iawn i bob un ohonom ysgwyddo ein cyfrifoldeb unigol fel Aelodau etholedig yn yr hyn a wnawn i gadw ein hetholwyr yn ddiogel, a'r hyn y mae ein hetholwyr yn eu tro yn ei wneud i gadw eu hunain, eu teuluoedd a phobl eraill yn ddiogel hefyd.
Minister, hospitals in England are being asked to carry out more video-based consultations with patients to reduce the risk of spreading coronavirus. NHS England have said that they hope this move will reduce the number of people in hospitals and lower the potential for transmission. Minister, will you look at this innovation to see if it would benefit patients in Wales? And what measures are you considering to safeguard communities in Islwyn and elsewhere in Wales?
Finally, we all know that the Chancellor of the Exchequer has announced £20 billion funding to tackle this coronavirus, so how much funding are you hoping to have in Wales to not have that silly disease coming to this part of the world? Thank you.
Weinidog, gofynnir i ysbytai yn Lloegr gynnal mwy o ymgynghoriadau drwy gyfrwng fideo gyda chleifion er mwyn lleihau'r risg o ledaenu coronafeirws. Mae GIG Lloegr wedi dweud eu bod yn gobeithio y bydd y cam hwn yn lleihau nifer y bobl mewn ysbytai ac yn lleihau'r perygl o'i drosglwyddo. Weinidog, a wnewch chi edrych ar y syniad hwn i weld a fyddai o fudd i gleifion yng Nghymru? A pha fesurau rydych chi'n eu hystyried i ddiogelu cymunedau yn Islwyn ac mewn mannau eraill yng Nghymru?
Yn olaf, fe wyddom oll fod Canghellor y Trysorlys wedi cyhoeddi £20 biliwn o gyllid i fynd i'r afael â coronafeirws, felly faint o arian rydych chi'n gobeithio'i gael yng Nghymru i beidio â chael y clefyd gwirion hwnnw'n dod i'r rhan hon o'r byd? Diolch.
On your point about remote consultations so that people don't necessarily need to attend in person, we've already had a programme of work to do exactly that through the health service. For example, many people now can have advice about eye health conditions without actually needing to go and see a consultant. We've managed to improve access by making use of our primary care contractors in doing that—pharmacy and optometry being really good examples of that.
However, coronavirus accelerates the need to do that, to avoid person-to-person contact, where possible. That explains why, yesterday, I announced that I have made a decision to actually implement a Wales-wide solution in particular in primary and community care, to allow more video consultations to take place. We've also increased and beefed up the 111 service so that it can be across the whole of Wales to deal with advice and information on coronavirus.
It'll be the same for those areas of hospital practice that need to continue. But actually, regarding the way that our hospitals will work if the coronavirus becomes more embedded and more significant, it won't so much be about the example I've given about eye care taking place where images are swapped and sent over; it'll be more and more about how we make use of our hospitals for the sickest of people and the need to displace other activity, if that is what is required. If you look at the example of Italy, the stage they're at and the severity they have, it's an entirely different scenario for the way that the healthcare system needs to work. So none of us should pretend that, if coronavirus is a more significant issue, we can still maintain business as usual.
As for the money that the Chancellor has announced, obviously I've been preparing for questions here today, but I look forward with interest to the detail of the announcements that have been made. But, equally, the point that the Minister for Finance and Trefnydd has made is that, regardless of the headline announcements today, funding is dealt with on a needs basis across the UK to deal with the reality of the impact that the coronavirus will actually have.
O ran eich pwynt ynglŷn ag ymgynghoriadau o bell fel nad oes angen i bobl fod yn bresennol yn bersonol, mae gennym raglen waith eisoes i wneud yn union hynny drwy'r gwasanaeth iechyd. Er enghraifft, gall llawer o bobl gael cyngor erbyn hyn am gyflyrau iechyd llygaid heb orfod mynd i weld meddyg ymgynghorol. Rydym wedi llwyddo i wella mynediad drwy ddefnyddio ein contractwyr gofal sylfaenol i wneud hynny—mae fferylliaeth ac optometreg yn enghreifftiau gwirioneddol dda o hynny.
Fodd bynnag, mae coronafeirws yn cyflymu'r angen i wneud hynny, er mwyn osgoi cyswllt rhwng pobl lle bo modd. Mae hynny'n egluro pam y cyhoeddais ddoe fy mod wedi penderfynu gweithredu ateb ar gyfer Cymru gyfan yn enwedig mewn gofal sylfaenol a chymunedol, er mwyn caniatáu i fwy o ymgynghoriadau fideo ddigwydd. Rydym hefyd wedi cynyddu ac ymestyn y gwasanaeth 111 fel y gall fod ar draws Cymru gyfan i ymdrin â chyngor a gwybodaeth am coronafeirws.
Bydd yr un peth yn wir ar gyfer y rhannau o ymarfer ysbyty y mae angen iddynt barhau. Ond mewn gwirionedd, o ran y ffordd y bydd ein hysbytai'n gweithio os ceir rhagor o achosion o coronafeirws a'i fod yn dod yn fwy arwyddocaol, ni fydd yn ymwneud cymaint â'r enghraifft a roddais mewn perthynas â gofal llygaid yn digwydd lle caiff delweddau eu cyfnewid a'u hanfon draw; bydd yn ymwneud mwy a mwy â'r ffordd rydym yn defnyddio ein hysbytai ar gyfer y bobl fwyaf sâl a'r angen i gymryd lle gweithgarwch arall, os mai dyna fydd ei angen. Os edrychwch ar yr Eidal fel enghraifft, y cam y maent arno a pha mor ddifrifol ydyw, mae'n senario hollol wahanol ar gyfer y ffordd y mae angen i'r system gofal iechyd weithio. Felly ni ddylai'r un ohonom esgus, os yw coronafeirws yn dod yn broblem fwy arwyddocaol, y gallwn barhau i ddal ati fel arfer.
O ran yr arian y mae'r Canghellor wedi'i gyhoeddi, yn amlwg bûm yn paratoi ar gyfer cwestiynau yma heddiw, ond edrychaf ymlaen gyda diddordeb at fanylion y cyhoeddiadau sydd wedi'u gwneud. Ond yn yr un modd, y pwynt y mae'r Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd wedi'i wneud yw, ni waeth beth fydd y prif gyhoeddiadau heddiw, ymdrinnir â chyllid ar sail angen ar draws y DU i fynd i'r afael â realiti'r effaith y bydd coronafeirws yn ei chael mewn gwirionedd.
Minister, the constituents of Islwyn are like many other constituents—like mine in Aberavon and others across Wales—who have deep concerns and anxieties over the spread of coronavirus and the implications it could have for their families. I very much welcome the updates you keep giving this Chamber regarding that and your keeping us informed as to the progress and actions that should be taken. That's very welcome.
I also welcome the dissemination of that information to the people of Wales, as much as possible. However, when we do see cases of coronavirus—and, in Neath Port Talbot alone, there have been six identified, the largest number in a single place in Wales at this point it time—and then we've seen one in Cardiff, where it was reported that a member of staff of Sky's call centre was identified as having the coronavirus, and they then took the decision to deep clean that particular site. As such, people who hear of cases within their own locality, where maybe their children have been attending a school with children of a family who have been identified as coronavirus victims ask questions as to how we ensure things are safe. What discussions are you having with public bodies, including local authorities, to ensure and reassure families and parents that, when an incident occurs, everything is being done to ensure the safety of their family in those locations and, if necessary, deep cleaning will take place if it's appropriate? It is important that those messages get out, because if we don't get that messaging and communication right, the rumour mill starts, and that is one of the worst things that can happen in a situation like this. We need facts, not fiction. Therefore it is important that we get the communication right.
Weinidog, mae etholwyr Islwyn fel llawer o etholwyr eraill—fel fy un i yn Aberafan ac eraill ar draws Cymru—yn pryderu ac yn gofidio'n ddwys ynglŷn â lledaeniad coronafeirws a'r goblygiadau y gallai eu cael i'w teuluoedd. Rwy'n croesawu'n fawr y diweddariadau rydych yn eu rhoi'n gyson i'r Siambr hon ar hynny a'r ffaith eich bod yn ein hysbysu am y cynnydd a'r camau y dylid eu cymryd. Mae hynny i'w groesawu'n fawr.
Rwyf hefyd yn croesawu'r modd y lledaenir y wybodaeth honno i bobl Cymru, cymaint ag sy'n bosibl. Fodd bynnag, pan welwn achosion o coronafeirws—ac yng Nghastell-nedd Port Talbot yn unig, gwelwyd chwech achos, y nifer fwyaf mewn un lle yng Nghymru ar hyn o bryd—a gwelwyd un yng Nghaerdydd, lle nodwyd bod aelod o staff canolfan alwadau Sky yn dioddef o coronafeirws, ac yna gwnaed penderfyniad i wneud gwaith 'glanhau dwfn' ar y safle penodol hwnnw. Fel y cyfryw, mae pobl sy'n clywed am achosion yn eu hardal eu hunain, lle mae eu plant wedi bod yn mynychu ysgol gyda phlant teulu y nodwyd eu bod yn dioddef o coronafeirws efallai, yn gofyn cwestiynau ynglŷn â sut rydym yn sicrhau bod pethau'n ddiogel. Pa drafodaethau a gawsoch gyda chyrff cyhoeddus, gan gynnwys awdurdodau lleol, i sicrhau a thawelu meddyliau teuluoedd a rhieni, pan fydd rhywbeth yn digwydd, fod popeth yn cael ei wneud i sicrhau diogelwch eu teulu yn y lleoliadau hynny ac os oes angen, y bydd gwaith glanhau dwfn yn cael ei wneud os yw'n briodol? Mae'n bwysig fod y negeseuon hynny'n cael eu cyfleu, oherwydd os na chawn y negeseuon hynny a'r cyfathrebu'n iawn, bydd y sibrydion yn dechrau, a dyna un o'r pethau gwaethaf a all ddigwydd mewn sefyllfa fel hon. Mae angen ffeithiau arnom, nid ffuglen. Felly mae'n bwysig ein bod yn cael y cyfathrebu'n iawn.
I completely agree with the ending that the Member has left there, because it's really important that all of us behave responsibly and provide information from trusted sources to our constituents. So that is information that the Governments of the UK are providing, including on the Welsh Government website, where we have got clear guidance for schools, and our guidance is that schools should remain open. There is no evidential basis to close schools now, and there's a challenge here about some people's perception that the Government should act and do things like closing schools, when, actually, all of the evidence available to us now is that it would not be effective in either delaying the coronavirus outbreak or indeed reducing potential mortality. And if it were appropriate, it may be appropriate later, but it is absolutely not appropriate now. And the example I've given is: it's not just about the science, about potentially having a second peak in an outbreak, where you could potentially have higher rates of mortality; there's a real challenge about if you close schools, who looks after them? It takes people out of the workplace. Or, if people have people to look after that child, it's unlikely to be registered childcare; it's often kinship childcare, and, often, those people are grandparents, older relatives and people who are in the highest risk category. So, actually, we do need to follow the science; we do need to follow the evidence, and to repeat those trusted sources of information.
And your point about local government is well made. So, in the planning we're already doing, we are definitely speaking with local government. I briefed cabinet members with social care responsibilities from across each part of Wales on Monday, about some of the challenges that they need to plan for. I'm speaking to leaders of local government across each part of Wales, and each party, all together at the same time, tomorrow as well. So, we're making sure that we're having direct conversations with local government to be prepared. And to really reiterate: we are not going to make choices to risk the health of the public; we're going to make choices on the basis of evidence, and the best available scientific advice, and we will continue to do it and be open with the public about what we are choosing to do and the advice we're giving them on how we want them to behave as well.
Rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd yr Aelod ar y diwedd, oherwydd mae'n bwysig iawn ein bod ni i gyd yn ymddwyn yn gyfrifol ac yn darparu gwybodaeth o ffynonellau y gallwn ymddiried ynddynt i'n hetholwyr. Felly dyna'r wybodaeth y mae Llywodraethau'r DU yn ei darparu, gan gynnwys ar wefan Llywodraeth Cymru, lle mae gennym ganllawiau clir ar gyfer ysgolion, a'n harweiniad yw y dylai ysgolion aros ar agor. Ni cheir sylfaen dystiolaeth dros gau ysgolion yn awr, ac mae her yma ynglŷn â chanfyddiad rhai pobl y dylai'r Llywodraeth weithredu a gwneud pethau fel cau ysgolion er bod yr holl dystiolaeth sydd ar gael i ni yn awr yn dweud na fyddai’n effeithiol naill ai o ran oedi’r achosion o coronafeirws, neu yn wir o ran lleihau nifer y marwolaethau posibl. A phe bai'n briodol, gallai fod yn briodol yn nes ymlaen, ond nid yw'n briodol o gwbl yn awr. A'r enghraifft rwyf wedi'i rhoi yw: mae'n ymwneud â mwy na gwyddoniaeth yn unig, ynglŷn â'r perygl o ail ymchwydd yn nifer yr achosion, lle gallai fod gennych gyfraddau marwolaeth uwch; mae yna her go iawn, os ydych chi'n cau ysgolion, pwy sy'n gofalu amdanynt? Mae'n tynnu pobl allan o'r gweithle. Neu os oes gan bobl rywun i ofalu am y plentyn hwnnw, mae'n annhebygol o fod yn ofal plant cofrestredig; gofal am blant gan berthnasau ydyw yn aml, a neiniau a theidiau yn aml, perthnasau hŷn, a phobl sydd yn y categori risg uchaf. Felly, mae angen i ni ddilyn y wyddoniaeth; mae angen i ni ddilyn y dystiolaeth, ac ailadrodd y ffynonellau gwybodaeth dibynadwy hynny.
Ac mae eich pwynt am lywodraeth leol wedi'i wneud yn dda. Felly, yn y cynllunio rydym eisoes yn ei wneud, rydym yn bendant yn siarad â llywodraeth leol. Cyfarwyddais aelodau cabinet sydd â chyfrifoldebau gofal cymdeithasol o bob rhan o Gymru ddydd Llun ynglŷn â rhai o'r heriau y mae angen iddynt gynllunio ar eu cyfer. Rwy'n siarad ag arweinwyr llywodraeth leol ar draws pob rhan o Gymru, a phob plaid, i gyd gyda'i gilydd ar yr un pryd, yfory hefyd. Felly, rydym yn sicrhau ein bod ni'n cael sgyrsiau uniongyrchol gyda llywodraeth leol i fod yn barod. Ac i ailadrodd o ddifrif nad ydym yn mynd i wneud dewisiadau i beryglu iechyd y cyhoedd; rydym yn mynd i wneud dewisiadau ar sail tystiolaeth, a'r cyngor gwyddonol gorau sydd ar gael, a byddwn yn parhau i'w wneud ac yn bod yn agored gyda'r cyhoedd ynglŷn â'r hyn rydym yn dewis ei wneud a'r cyngor rydym yn ei roi iddynt ar sut rydym am iddynt hwy ymddwyn hefyd.
We now turn to spokespersons' questions, and the first this afternoon is Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Trown yn awr at gwestiynau'r llefarwyr, a'r cyntaf y prynhawn yma yw llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Some questions initially on preparations for an increased intensity of outbreak, and it's important to put those preparations in place. We know from international experience that critical care capacity could become very, very important here. I've been looking at some figures today that show that critical care beds per 100,000 people in the UK is low, compared with global standards, and in Wales it is certainly much lower than in England. Both I and Adam Price asked yesterday what has been done to ensure that we are increasing capacity. I'm not sure that we had the answers that we wanted yesterday, so I'll ask again: what is being done now to make sure that capacity is being increased as much as possible, because current capacity is not going to be enough? I accept that there may be a different nature to the kind of capacity that we will need compared with normal times, but I think it's very important that we have a description from Government of what exactly is being done to make sure that we increase capacity in this very, very important area.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rhai cwestiynau i ddechrau ar baratoadau ar gyfer cynnydd yn nifer yr achosion, ac mae'n bwysig rhoi'r paratoadau hynny ar waith. Gwyddom o brofiad rhyngwladol y gallai capasiti gofal critigol ddod yn bwysig tu hwnt yma. Rwyf wedi bod yn edrych ar ffigurau heddiw sy'n dangos bod nifer y gwelyau gofal critigol fesul 100,000 o bobl yn y DU yn isel, o'u cymharu â safonau byd-eang, ac yng Nghymru, mae'n sicr yn llawer is nag yn Lloegr. Gofynnodd Adam Price a minnau ddoe beth sydd wedi'i wneud i sicrhau ein bod yn cynyddu capasiti. Nid wyf yn siŵr a gawsom yr atebion roeddem eu heisiau ddoe, felly gofynnaf eto: beth sy'n cael ei wneud yn awr i sicrhau bod y capasiti yn cael ei gynyddu cymaint â phosibl, gan nad yw'r capasiti cyfredol yn mynd i fod yn ddigon? Rwy'n derbyn y gallai fod natur wahanol i'r math o gapasiti y bydd ei angen arnom o'i gymharu ag adegau arferol, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i ni gael disgrifiad gan y Llywodraeth o'r hyn sy'n cael ei wneud i sicrhau ein bod yn cynyddu capasiti yn y maes tra phwysig hwn.
I recognise the broader point that's being made. The relative levels of critical care capacity across the UK are lower than other European countries; that's true. I don't think now is the time to try to get into any of the funding or other challenges that we might have in a normal period of politics; it's really what we can do now to improve the capacity that we have, for what we expect to be an influx of really sick people who are coming to our health service and need care. And, so, yes, we are already planning what is possible, both in terms of the staff that we have, the staff that we need to protect, in terms of their welfare and well-being, because if we do see significant absences across the economy and public services, that will affect the health service too. We're also needing to think about what else is possible, even if it isn't what we currently recognise as critical care in the way that we provide it, and what that means in terms of redeploying staff. That also means switching off other activity within the health service. So, this isn't a simple matter of flicking a switch and we automatically double our capacity; it's actually about how much we can change within the service; how much we can redeploy our staff, and then what we do to, as best as possible, meet those other healthcare needs. And, as I've said, that may mean treating people in their own home in the coming weeks or months, when we would today expect them to be admitted into a hospital.
Now, I'm not in a position to share direct and detailed plans. I'm working through the detail of those plans and the instructions we'll need to give the health service of what those plans would be. We've worked through them. I met medical directors from across Wales on Friday of last week. I met with royal colleges from across Wales last week as well, and so, we are deliberately drawing together people that need to be there to make those choices. As soon as we do have a decision to make, with the plan to go with it, we will, of course, share that information. And in the way that I have already briefed, not just the Plaid Cymru, but also the Conservative health spokesperson, we want to continue to make clear what those plans are, and the detail of them, and to be able to share information on a trusted basis, as well as being able to provide public information for everyone to see and hear. And that, of course, will involve not just members of the health committee, but all Members across this Chamber. I fully expect to be making weekly statements on the position in relation to coronavirus for the foreseeable future.
Rwy'n cydnabod y pwynt ehangach sy'n cael ei wneud. Mae lefelau cymharol capasiti gofal critigol ledled y DU yn is na gwledydd Ewropeaidd eraill; mae hynny'n wir. Nid wyf yn credu mai nawr yw'r adeg i geisio mynd i mewn i’r cyllid neu’r heriau eraill a allai fod gennym mewn cyfnod arferol o wleidyddiaeth; mae a wnelo â’r hyn y gallwn ei wneud yn awr i wella'r capasiti sydd gennym, ar gyfer yr hyn y disgwyliwn iddo fod yn fewnlif o bobl sâl iawn i'n gwasanaeth iechyd ac sydd angen gofal. Ac felly, rydym eisoes yn cynllunio’r hyn sy’n bosibl, o ran y staff sydd gennym, y staff y mae angen inni eu gwarchod, o ran eu lles, oherwydd os gwelwn absenoldebau sylweddol ar draws yr economi a gwasanaethau cyhoeddus, bydd hynny’n effeithio ar y gwasanaeth iechyd hefyd. Mae angen i ni feddwl yn ogystal am beth arall sy'n bosibl, hyd yn oed os nad dyna'r hyn rydym yn ei gydnabod ar hyn o bryd fel gofal critigol yn y ffordd rydym yn ei ddarparu, a beth y mae hynny'n ei olygu o ran adleoli staff. Mae hynny hefyd yn golygu diffodd gweithgaredd arall yn y gwasanaeth iechyd. Felly, nid mater syml o fflicio switsh yw hyn a’n bod yn dyblu ein capasiti yn awtomatig; mae'n ymwneud mewn gwirionedd â faint y gallwn ei newid o fewn y gwasanaeth; i ba raddau y gallwn adleoli staff, ac yna, yr hyn a wnawn i ddiwallu'r anghenion gofal iechyd eraill hynny gystal ag y gallwn. Ac fel y dywedais, gallai hynny olygu trin pobl yn eu cartref eu hunain dros yr wythnosau neu'r misoedd nesaf, pan fyddem ni heddiw yn disgwyl iddynt gael eu derbyn i ysbyty.
Nawr, nid wyf mewn sefyllfa i rannu cynlluniau uniongyrchol a manwl. Rwy'n gweithio trwy fanylion y cynlluniau hynny a'r cyfarwyddiadau y bydd angen inni eu rhoi i'r gwasanaeth iechyd ynglŷn â beth fyddai’r cynlluniau hynny. Rydym wedi gweithio drwyddynt. Cyfarfûm â chyfarwyddwyr meddygol o bob rhan o Gymru ddydd Gwener diwethaf. Cyfarfûm â cholegau brenhinol o bob rhan o Gymru yr wythnos diwethaf hefyd, ac felly, rydym yn fwriadol yn dod â'r pobl a ddylai fod yno at ei gilydd i wneud y dewisiadau hynny. Cyn gynted ag y bydd gennym benderfyniad i'w wneud, gyda'r cynllun i fynd gydag ef, byddwn yn rhannu'r wybodaeth honno wrth gwrs. Ac yn y modd rwyf eisoes wedi briffio llefarydd iechyd y Ceidwadwyr yn ogystal â llefarydd iechyd Plaid Cymru, rydym am barhau i egluro beth yw'r cynlluniau hynny, a'u manylion, a gallu rhannu gwybodaeth ar sail y gellir ymddiried ynddi, yn ogystal â gallu darparu gwybodaeth gyhoeddus i bawb ei gweld a'i chlywed. A bydd hynny, wrth gwrs, yn cynnwys aelodau'r pwyllgor iechyd, yn ogystal â'r holl Aelodau ar draws y Siambr hon. Rwy'n sicr yn disgwyl gwneud datganiadau wythnosol am y sefyllfa mewn perthynas â coronafeirws yn y dyfodol agos.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Capacity will be needed in other areas too, below critical care. I fear the loss of community hospitals will be something that we rue, somewhat, in coming months. We will perhaps need to build capacity for isolation, for example, and I can relay to you the offer made by one hotel owner, for example, offering a hotel to be used, perhaps as somewhere where people can be isolated. Are there plans to create that kind of capacity within the system—perhaps turning to hotels, or other locations, or even to the army too. Because there is capacity that can be built within the military when it comes to isolation.
Bydd angen capasiti mewn meysydd eraill hefyd, islaw gofal critigol. Ofnaf y bydd colli ysbytai cymunedol yn rhywbeth y byddwn yn ei ddifaru, i ryw raddau, yn y misoedd i ddod. Efallai y bydd angen inni adeiladu capasiti ar gyfer ynysu, er enghraifft, a gallaf gyfleu ichi'r cynnig a wnaeth un perchennog gwesty, er enghraifft, a oedd yn cynnig gwesty i'w ddefnyddio, fel rhywle lle gellir ynysu pobl o bosibl. A oes cynlluniau i greu'r math hwnnw o gapasiti o fewn y system—gan droi efallai at westai, neu leoliadau eraill, neu hyd yn oed at y fyddin hefyd. Oherwydd ceir capasiti y gellir ei adeiladu o fewn y fyddin pan ddaw'n fater o ynysu.
We're considering all options. And that's both part of our pandemic influenza planning that is being stepped up; it's also part of what local resilience fora are looking at, to consider what takes place in each of the four areas. And that involves not just devolved public services, it of course involves the regular relations we have together with non-devolved services. So, for example, the police are involved in each one of our four local resilience fora as a matter of course, in terms of that emergency planning and delivery response. We are also, of course, considering the potential role the army may have to play. But it comes back to what role is required, and who is best placed to serve that. So nothing is ruled out—certainly—in terms of the provision we have, and, as I said in answer to your first question, how that meets the need we expect to see coming through the health service and other public services, and where are the right places to try and increase that capacity, and, equally, the activities that we recognise will need to be delayed and put off for a period of time, and that, of course, depends on the length and severity of the outbreak.
Rydym yn ystyried pob opsiwn. Ac mae hynny'n rhan o'n gwaith cynllunio ar gyfer pandemig ffliw sy'n cael ei ddwysáu; mae hefyd yn rhan o'r hyn y mae fforymau lleol Cymru gydnerth yn edrych arno, i ystyried yr hyn sy'n digwydd ym mhob un o'r pedair ardal. Ac mae hynny'n cynnwys nid yn unig gwasanaethau cyhoeddus datganoledig, mae'n cynnwys, wrth gwrs, y cysylltiadau rheolaidd sydd gennym gyda gwasanaethau sydd heb eu datganoli. Felly, er enghraifft, mae'r heddlu'n ymwneud â phob un o'n pedwar fforwm lleol Cymru gydnerth fel mater o drefn, o ran yr ymateb cynllunio a darparu ar gyfer argyfwng. Rydym hefyd, wrth gwrs, yn ystyried y rôl bosibl y gallai fod gan y fyddin i'w chwarae. Ond mae'n dod yn ôl at ba rôl sydd ei hangen, a phwy sydd yn y sefyllfa orau i gyflawni hynny. Felly nid oes dim yn cael ei ddiystyru—yn sicr—o ran y ddarpariaeth sydd gennym, ac fel y dywedais yn fy ateb i'ch cwestiwn cyntaf, y modd y mae hynny'n diwallu'r angen rydym yn disgwyl ei weld yn dod drwy'r gwasanaeth iechyd a gwasanaethau cyhoeddus eraill, a lle yw'r mannau cywir i geisio cynyddu capasiti, ac yn yr un modd, y gweithgareddau y byddwn yn cydnabod y bydd angen eu hoedi a'u gohirio am gyfnod o amser, ac mae hynny, wrth gwrs, yn dibynnu ar hyd a difrifoldeb y sefyllfa.
And a short collection of questions, just to finish off. We know that Italy reached the point where they needed, or felt they needed, a nationwide lockdown. I'd appreciate just an idea of the kinds of plans that are being put in place, initially perhaps, for local lockdowns, and what preparations are being made for that.
Secondly, on 111, and the telephone triaging that is going on at the moment. I've contacted your office today with a specific concern about the parents of a constituent of mine who have returned from a cruise, contacted the triage centres on telephone—as they were instructed to do—were told, 'No, you're not in a risk category.' Others who were on the same cruise, I am told, have since been diagnosed as having COVID-19. You can imagine, therefore, the concern of my constituent and her parents. She can't visit her parents, because she suffers from pneumonia herself. So, again, it's a portrayal of the wider problems here. So how can we be sure that the telephone triaging isn't missing people who actually perhaps should be in a higher risk category? These people had said, 'Listen, we think we are at risk', and they were told that they were not, and they think that now they should be tested. I'll wait for a response from your office on that.
But also, we're still hearing from people who are saying they've tried to contact 111, and have been, for example, guided to a website, which tells them, '111 isn't available in your area.' Will you gather data on the use of 111, failure to connect to 111, and on how many people who do try to use the services—as they rightly should—are either not getting through, or are being sent to other websites, which are just not able to help them?
A chasgliad byr o gwestiynau i orffen. Gwyddom fod yr Eidal wedi cyrraedd man lle roedd angen, neu lle teimlent fod angen gosod cyfyngiadau ar symud ledled y wlad. Buaswn yn gwerthfawrogi syniad yn unig o'r mathau o gynlluniau sy'n cael eu rhoi ar waith, i gychwyn efallai, ar gyfer cyfyngiadau lleol ar symud, a pha baratoadau sy'n cael eu gwneud ar gyfer hynny.
Yn ail, ar 111, a'r brysbennu galwadau ffôn sy'n digwydd ar hyn o bryd. Rwyf wedi cysylltu â'ch swyddfa heddiw gyda phryder penodol ynglŷn â rhieni un o fy etholwyr sydd wedi dychwelyd oddi ar fordaith, ac sydd wedi cysylltu â'r ganolfan brysbennu galwadau ffôn—fel y cawsant eu cyfarwyddo i wneud—a chael gwybod, 'Na, nid ydych chi mewn categori risg.' Mae eraill a oedd ar yr un fordaith, yn ôl yr hyn a ddywedwyd wrthyf, wedi cael diagnosis ers hynny o COVID-19. Felly, gallwch ddychmygu pryder fy etholwr a'i rhieni. Nid yw'n gallu ymweld â'i rhieni, oherwydd ei bod yn dioddef o niwmonia ei hun. Felly, unwaith eto, mae'n bortread o'r problemau ehangach yma. Felly sut y gallwn fod yn siŵr nad yw'r system brysbennu galwadau ffôn yn methu nodi pobl a ddylai fod mewn categori risg uwch? Roedd y bobl hyn wedi dweud, 'Gwrandewch, rydym yn credu ein bod mewn categori risg', a dywedwyd wrthynt nad oeddent, ac maent yn credu yn awr y dylent gael profion. Fe arhosaf am ymateb gan eich swyddfa ar hynny.
Ond hefyd, rydym yn dal i glywed gan bobl sy'n dweud eu bod wedi ceisio cysylltu ag 111, ac maent, er enghraifft, wedi cael eu tywys i wefan, sy'n dweud wrthynt, 'Nid oes gwasanaeth 111 ar gael yn eich ardal chi.' A wnewch chi gasglu data ar y defnydd o 111, methiant i gysylltu ag 111, a faint o bobl sy'n ceisio defnyddio'r gwasanaethau—fel y dylent allu gwneud—sydd naill ai'n methu mynd drwodd, neu'n cael eu gyrru i wefannau eraill nad ydynt yn gallu eu helpu o gwbl?
There are real, practical questions there, and I'm glad the Member managed to raise some of those with my office earlier today. And I would encourage any other Members, from any party, who have similar experience with constituents, where they're not sure about the advice they're being given, or they've been directed to the wrong part of the system, to raise those with my office. Because I want to make sure that they're resolved sooner rather than later, because we may well see more use of those services in the coming weeks. Some of that has come because people have been directed and gone to the wrong 111 service—so, the 111 service in England, where it says it's not available in your area. So, the 111 telephone advice service is available in every part of Wales. There is a symptom checker available on the NHS Wales Direct website. We want to try to ensure that people are using the service that we have set up and created and want to minimise the risk of people going to a different service over the border that may not direct them to the right path for their help and advice. But I don't want to lose sight of the experience that people do have of using the 111 service, and, as I say, I reiterate to them that I'd ask Members from all sides to contact me if they have the sort of experience you've described.
On the point about how and when people should be tested, it comes back to people following the advice and the guidance they're given. But I have asked again for some clarity to be reiterated, because we've seen some headline instances of people who are, for example, on cruise ships coming back, what happens to them, if people are symptomatic when they return, and to be clear, that the advice is consistent and isn't confusing for members of the public. So, I am taking the opportunity to do that, and will be able to reiterate that with the regular information that Public Health Wales provides and I'll also make sure that that advice is circulated specifically to Members.
But on the sorts of things that might happen, or might be required, I think we need to look at the circumstances in each country. We can learn, of course, from different countries' experience. And Italy, they're a European country we have links with, with a developed and modern healthcare system. There are parallels there for us to look at. Seriously, there are some differences, though. They have an older population than Wales does as well that may explain some of the challenges and the numbers they have coming through. But certainly the experience there of them finding that their health service is effectively overwhelmed now, well, part of that journey is how early and when we take action, because timing is really important, and that's been the advice from our own scientific advisers to all four Governments in the UK and indeed our four chief medical officers.
The danger is that if we act too early, it's the point that the First Minister made yesterday about the level of compliance if we ask people to act again. There's also a danger that we depress the peak of the coronavirus outbreak and we have a second peak later on, rather than being a wholly effective measure. There's also the risk that if we time it too late, then we could effectively bolt the stable door once the horse has bolted, because actually Italy is now in a position where it looks as if there's significant community transmission. And the value then of taking really restrictive measures, our scientific advice doesn't suggest that that's an effective measure at that point.
And it comes back to the difficulty that Ministers have to stand up to and recognise in making choices and advising the public, and that is about following the evidence and the best scientific advice about what we should do and the choices available to Ministers to make, rather than looking to have something that, from a communications point of view, may look as if we're making big and difficult choices and showing how seriously we're taking it, but may not actually be the right thing to do both to depress the peak of the coronavirus outbreak to allow services to recover and cope, but equally to make sure that we resolve and reduce, as far as possible, the potential mortality of the coronavirus outbreak.
And I would not want to be in a position where I've taken a series of actions that may look as if we're doing something that is gripping the situation from a public point of view, and subsequently find out that actually it was the wrong choice and our mortality rate may be higher at the end of it, and that is not a choice that I think I could live with.
Mae yna gwestiynau ymarferol, real yn y fan honno, ac rwy'n falch fod yr Aelod wedi llwyddo i godi rhai o'r rheini gyda fy swyddfa yn gynharach heddiw. Ac fe fuaswn i'n annog unrhyw Aelodau eraill, o unrhyw blaid, sydd â phrofiad tebyg gydag etholwyr, lle nad ydynt yn siŵr am y cyngor y maent yn ei gael, neu eu bod wedi cael eu cyfeirio at y rhan anghywir o'r system, i godi'r rheini gyda fy swyddfa. Oherwydd rwyf am wneud yn siŵr eu bod yn cael eu datrys yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach, oherwydd mae'n bosibl iawn y gwelwn fwy o ddefnydd o'r gwasanaethau hynny yn yr wythnosau nesaf. Mae rhywfaint o hynny wedi digwydd am fod pobl wedi cael eu cyfeirio ac wedi mynd i'r gwasanaeth 111 anghywir—felly, y gwasanaeth 111 yn Lloegr, lle mae'n dweud nad yw ar gael yn eich ardal chi. Felly, mae'r gwasanaeth cyngor dros y ffôn 111 ar gael ym mhob rhan o Gymru. Mae gwiriwr symptomau ar gael ar wefan Galw Iechyd Cymru. Rydym am geisio sicrhau bod pobl yn defnyddio'r gwasanaeth rydym wedi'i sefydlu a'i greu ac am leihau'r risg y bydd pobl yn mynd i wasanaeth gwahanol dros y ffin nad yw'n eu cyfeirio at y llwybr cywir o bosibl i gael eu cymorth a'u cyngor. Ond nid wyf am golli golwg ar y profiad sydd gan bobl o ddefnyddio'r gwasanaeth 111, ac fel y dywedaf, rwy'n ailadrodd wrthynt y buaswn yn gofyn i Aelodau o bob ochr gysylltu â mi os ydynt wedi clywed am y math o brofiad rydych wedi'i ddisgrifio.
Ar y pwynt ynglŷn â sut a phryd y dylid cynnal profion, mae'n dod yn ôl at bobl yn dilyn y cyngor a'r arweiniad a roddir iddynt. Ond rwyf wedi gofyn eto am i hyn gael ei egluro, oherwydd rydym wedi gweld rhai achosion amlwg o bobl sydd, er enghraifft, ar longau mordeithio yn dod yn ôl, beth sy'n digwydd iddynt hwy, os yw pobl yn cael symptomau pan fyddant yn dychwelyd, ac i fod yn glir, fod y cyngor yn gyson ac nad yw'n ddryslyd i aelodau'r cyhoedd. Felly, rwy'n manteisio ar y cyfle i wneud hynny, a byddaf yn gallu ailadrodd hynny gyda'r wybodaeth reolaidd y mae Iechyd Cyhoeddus Cymru yn ei darparu a byddaf hefyd yn sicrhau bod y cyngor hwnnw'n cael ei ddosbarthu'n benodol i'r Aelodau.
Ond o ran y mathau o bethau a allai ddigwydd, neu y gallai fod eu hangen, rwy'n credu bod gofyn i ni edrych ar yr amgylchiadau ym mhob gwlad. Gallwn ddysgu, wrth gwrs, o brofiad gwahanol wledydd. A'r Eidal, maent yn wlad Ewropeaidd y mae gennym gysylltiadau â hi, gyda system gofal iechyd fodern a datblygedig. Mae cyffelybiaethau yno inni edrych arnynt. O ddifrif, mae rhai gwahaniaethau, serch hynny. Mae ganddynt boblogaeth hŷn na Chymru hefyd, a allai esbonio rhai o'r heriau a'r niferoedd sydd ganddynt. Ond yn sicr mae'r profiad yno o ran eu bod yn gweld eu gwasanaeth iechyd yn cael ei lethu bellach i bob pwrpas, wel, rhan o'r daith honno yw pa mor gynnar a phryd y byddwn yn gweithredu, gan fod yr amseru'n bwysig iawn, a dyna'r cyngor a gafwyd gan ein cynghorwyr gwyddonol ein hunain i bob un o bedair Llywodraeth y DU ac yn wir ein pedwar prif swyddog meddygol.
Y perygl yw, os byddwn yn gweithredu'n rhy gynnar, dyna'r pwynt a wnaeth y Prif Weinidog ddoe am lefel y gydymffurfiaeth os byddwn yn gofyn i bobl weithredu eto. Mae perygl hefyd y byddwn yn gostwng nifer yr achosion o'r coronafeirws pan fydd y clefyd ar ei waethaf a'n bod yn cael ail ymchwydd yn nes ymlaen, yn hytrach na'i fod yn fesur cwbl effeithiol. Hefyd, os byddwn yn ei amseru'n rhy hwyr, mae perygl o godi pais ar ôl piso i bob pwrpas, oherwydd mae'r Eidal bellach mewn sefyllfa lle mae'n edrych yn debyg fod trosglwyddo cymunedol sylweddol yn digwydd. Ac nid yw ein cyngor gwyddonol yn awgrymu bod gweithredu mesurau sy'n cyfyngu'n fawr yn gam effeithiol ar y pwynt hwnnw.
A daw yn ôl at yr anhawster y mae'n rhaid i Weinidogion ei wrthsefyll a'i gydnabod wrth wneud dewisiadau a chynghori'r cyhoedd, mewn perthynas â dilyn y dystiolaeth a'r cyngor gwyddonol gorau ynghylch yr hyn y dylem ei wneud a'r dewisiadau sydd ar gael i Weinidogion, yn hytrach na cheisio cael rhywbeth a allai, o safbwynt cyfathrebu, ymddangos fel pe baem yn gwneud dewisiadau mawr ac anodd a dangos pa mor ddifrifol rydym yn ei gylch, ond efallai nad dyna'r peth cywir i'w wneud o ran lleihau nifer yr achosion o coronafeirws ar eu gwaethaf er mwyn caniatáu i wasanaethau wella ac ymdopi, ond yn yr un modd o ran sicrhau ein bod yn datrys ac yn lleihau, cyn belled ag y bo modd, y nifer bosibl o farwolaethau yn sgil yr achosion o coronafeirws.
Ac ni fuaswn am fod mewn sefyllfa lle rwyf wedi rhoi cyfres o gamau ar waith a allai ymddangos fel pe baem yn gwneud rhywbeth sy'n mynd i'r afael â'r sefyllfa o safbwynt y cyhoedd, a darganfod wedyn mai dyna oedd y dewis anghywir ac y gallai ein cyfradd farwolaethau fod yn uwch ar ei ddiwedd, ac nid yw hwnnw'n ddewis y credaf y gallwn fyw gydag ef.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Janet Finch-Saunders.
Conservatives spokesperson, Janet Finch-Saunders.
Diolch Llywydd. Of course, spokespersons are to scrutinise and challenge you, Minister, and I've done my fair share of that over the past few years. But I would like to put on record my thanks to you, as our health Minister, for the hard work, obviously, going on behind the scenes and the plans that you are putting in place and also for keeping us, as Members, updated and keeping the public informed. I felt that that should go on record, thank you.
Now, coronavirus is most significant amongst older people and people whose immune systems are already compromised. These people are to be found in greater concentrations in residential care, nursing homes and in the domiciliary homecare setting. The seriousness of the threat is clear when considering the care home near Seattle, where there have been more than a dozen deaths and all the home residents now are confined to their rooms.
Last week, the First Minister advised that the Welsh Government would do more to provide advice to the social care sector. Care home residents are worried, care home providers and those delivering domiciliary care are worried. There is talk of issuing guidance, encouraging friends and relatives not to visit people in care homes until the risk of contracting the disease is more manageable. What steps will you be taking to support care home residents and reduce the risk of them contracting the virus?
Diolch, Lywydd. Wrth gwrs, bydd llefarwyr yn craffu arnoch ac yn eich herio, Weinidog, ac rwyf wedi gwneud fy nghyfran deg o hynny dros y blynyddoedd diwethaf. Ond hoffwn gofnodi fy niolch i chi, fel ein Gweinidog iechyd, am y gwaith caled, yn amlwg, sy'n digwydd y tu ôl i'r llenni a'r cynlluniau rydych yn eu rhoi ar waith a hefyd am roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni, fel Aelodau, a rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r cyhoedd. Roeddwn yn teimlo y dylid cofnodi hynny, diolch.
Nawr, mae coronafeirws yn fwyaf sylweddol ymysg pobl hŷn a phobl y mae eu systemau imiwnedd eisoes dan fygythiad. Mae niferoedd mwy o'r bobl hyn i'w cael mewn gofal preswyl, cartrefi nyrsio a lleoliadau gofal cartref. Mae difrifoldeb y bygythiad yn glir wrth ystyried y cartref gofal ger Seattle, lle bu mwy na dwsin o farwolaethau ac mae holl breswylwyr y cartref bellach wedi'u hynysu yn eu hystafelloedd.
Yr wythnos diwethaf, dywedodd y Prif Weinidog y byddai Llywodraeth Cymru yn gwneud mwy i ddarparu cyngor i'r sector gofal cymdeithasol. Mae preswylwyr cartrefi gofal yn poeni, mae darparwyr cartrefi gofal a'r rhai sy'n darparu gofal cartref yn poeni. Mae sôn am gyhoeddi canllawiau, annog ffrindiau a pherthnasau i beidio ag ymweld â phobl mewn cartrefi gofal nes bod y risg o ddal y clefyd yn haws ei thrin. Pa gamau y byddwch yn eu cymryd i gefnogi preswylwyr cartrefi gofal a lleihau'r perygl eu bod yn dal y feirws?
I thank Janet Finch-Saunders for that question and she's absolutely right that older people, and older people with complex health needs, are at much greater risk. And so we want to do all we can to protect them as much as possible, and we are working very hard to do that. The director for social services and integration is taking the lead in the Welsh Government. We're liaising very closely with the local authorities, which are obviously very close to the care sector, and we have got a lead director appointed to look at this subject. The lead director is from Powys. We've set up a working group that is looking at all the sorts of issues that she raises. There has been guidance already issued to the social care sector. It's guidance that is joint with England. So, it is the same guidance, but we are looking to produce another set of guidance, which will be done by a working group with all the people involved.
Diolch i Janet Finch-Saunders am y cwestiwn hwnnw ac mae'n llygad ei lle fod pobl hŷn, a phobl hŷn sydd ag anghenion iechyd cymhleth, mewn mwy o berygl o lawer. Ac felly rydym am wneud popeth yn ein gallu i'w diogelu cymaint â phosibl, ac rydym yn gweithio'n galed iawn i wneud hynny. Mae'r cyfarwyddwr gwasanaethau cymdeithasol ac integreiddio yn arwain y blaen yn Llywodraeth Cymru. Rydym yn cydweithio'n agos iawn â'r awdurdodau lleol, sy'n amlwg yn agos iawn at y sector gofal, ac rydym wedi penodi cyfarwyddwr arweiniol i edrych ar y pwnc hwn. Daw'r cyfarwyddwr arweiniol o Bowys. Rydym wedi sefydlu gweithgor sy'n edrych ar yr holl fathau o faterion y mae'n eu codi. Mae canllawiau eisoes wedi'u cyhoeddi i'r sector gofal cymdeithasol. Mae'n ganllaw ar y cyd â Lloegr. Felly, yr un yw'r canllawiau, ond rydym yn bwriadu llunio set arall o ganllawiau, a gwneir hynny gan weithgor gyda'r holl bobl sy'n gysylltiedig.
Thank you. One in 17 adults in Wales work in the social care sector. The United Kingdom Homecare Association has advised that it is important for social workers to understand that home care visits could take much longer than the usual expected time whilst dealing with people who are unwell, and warn that the situation was potentially extremely serious, particularly with regard to having sufficient staff to support older and disabled people in community settings.
Similarly, I have received an e-mail that highlights concerns that one infected domiciliary care worker could potentially unknowingly carry the virus into the homes of countless vulnerable older residents. Therefore, will you explain what steps you are taking to assist our care workers to reduce the risk of contracting the virus? What emergency measures will be taken to protect vulnerable individuals receiving home visits, and state what support will be provided to social care providers to help them find replacement staff, should some employees have to self-isolate? And a question I have is: are all 15 cases of coronavirus that have been identified in Wales actually designated as COVID-19? [Interruption.] Well, coronavirus covers a—.
Diolch. Mae un o bob 17 oedolyn yng Nghymru yn gweithio yn y sector gofal cymdeithasol. Mae Cymdeithas Gofal Cartref y Deyrnas Unedig wedi cynghori ei bod yn bwysig i weithwyr cymdeithasol ddeall y gallai ymweliadau cartref gymryd llawer mwy o amser na'r hyn a ddisgwylir fel arfer wrth ymdrin â phobl sy'n sâl, ac mae'n rhybuddio y gallai'r sefyllfa fod yn eithriadol o ddifrifol, yn enwedig o ran cael digon o staff i gefnogi pobl hŷn a phobl anabl mewn lleoliadau cymunedol.
Yn yr un modd, cefais neges e-bost sy'n tynnu sylw at bryderon y gallai un gweithiwr gofal cartref heintiedig gario'r feirws yn ddiarwybod i gartrefi niferoedd lawer o drigolion hŷn agored i niwed. Felly, a wnewch chi egluro pa gamau rydych yn eu cymryd i gynorthwyo ein gweithwyr gofal i leihau'r risg o ddal y feirws? Pa fesurau brys a gaiff eu cymryd i amddiffyn unigolion sy'n agored i niwed sy'n cael ymweliadau cartref, a nodi pa gymorth a roddir i ddarparwyr gofal cymdeithasol i'w helpu i ddod o hyd i staff amgen, os bydd yn rhaid i rai gweithwyr hunanynysu? A chwestiwn sydd gennyf yw: a yw'r 15 achos o coronafeirws a nodwyd yng Nghymru wedi'u dynodi fel rhai COVID-19? [Torri ar draws.] Wel, mae coronafeirws yn cynnwys—.
Yes, I believe they are, answering that last question, yes.
If you look at the social care sector, there's a wide variety of issues that arise: there are the people who are living in residential care or in nursing homes; there are those people who are receiving domiciliary care, and then these are the staff who are going in, who Janet Finch-Saunders has referred to. And it's obviously crucial that we address all of those issues, about what is to happen if anybody in any of those groups becomes infected and how we deal with the whole situation. So, for that reason, we have set up a social care planning and response group, which includes local government—because, as I said, we're working very closely with local government—it includes the Wales Council for Voluntary Action, because it’s absolutely crucial, I think, that we work very closely with the third sector in addressing all of these issues, because the third sector may be very close to some of the communities that we are talking about, but also the third sector does have many volunteers who work there and who I'm sure would be willing to help us in this situation, if it does escalate. And it also includes Care Forum Wales, which, again, is a very important body to work with. So, we are working with all those bodies and what we want to do is to come up with another set of guidance, which will address those very important issues that she has raised.
Rwy'n credu eu bod, i ateb y cwestiwn olaf hwnnw.
Os edrychwch ar y sector gofal cymdeithasol, mae amrywiaeth eang o faterion yn codi: mae yna bobl sy'n byw mewn gofal preswyl neu mewn cartrefi nyrsio; mae yna bobl sy'n cael gofal yn y cartref, ac yna ceir staff sy'n mynd i mewn, fel y nododd Janet Finch-Saunders. Ac mae'n amlwg yn hanfodol ein bod yn mynd i'r afael â'r holl faterion hynny, am yr hyn sydd i ddigwydd os bydd unrhyw un o'r grwpiau hynny'n cael ei heintio a sut rydym yn ymdrin â'r sefyllfa. Felly, am y rheswm hwnnw, rydym wedi sefydlu grŵp cynllunio ac ymateb gofal cymdeithasol, sy'n cynnwys llywodraeth leol—oherwydd, fel y dywedais, rydym yn gweithio'n agos iawn gyda llywodraeth leol—mae'n cynnwys Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, oherwydd mae'n gwbl hanfodol, rwy'n credu, ein bod yn gweithio'n agos iawn gyda'r trydydd sector i fynd i'r afael â'r holl faterion hyn, oherwydd efallai fod y trydydd sector yn agos iawn at rai o'r cymunedau rydym yn sôn amdanynt, ond hefyd mae gan y trydydd sector lawer o wirfoddolwyr sy'n gweithio yno ac a fyddai'n fodlon ein helpu yn y sefyllfa hon, rwy'n siŵr, os yw'n gwaethygu. Mae hefyd yn cynnwys Fforwm Gofal Cymru, sydd, unwaith eto, yn gorff pwysig iawn i weithio gydag ef. Felly, rydym yn gweithio gyda'r holl gyrff hynny a'r hyn rydym am ei wneud yw cyflwyno set arall o ganllawiau a fydd yn rhoi sylw i'r materion pwysig iawn y mae wedi'u codi.
Thank you. I think my next question is more directed to the health Minister. Sadly, there is good reason to be concerned too about front-line health staff. I've received correspondence from a Welsh general practitioner who has highlighted a lack of personal protective equipment and masks for front-line staff, but also people such as receptionists, nurses and housekeeping staff. He has rightly explained that there are not enough of them to be able to self-isolate, if there may have been possible exposure, and to still cope with the amount of pressure on our health service. What urgent action will you take to ensure that every front-line member of staff receives and uses the personal protective equipment as directed?
Diolch. Rwy'n credu bod fy nghwestiwn nesaf wedi'i gyfeirio'n fwy at y Gweinidog iechyd. Yn anffodus, mae rheswm da dros boeni hefyd am staff iechyd rheng flaen. Rwyf wedi derbyn gohebiaeth gan ymarferydd cyffredinol yng Nghymru sydd wedi tynnu sylw at ddiffyg cyfarpar diogelu personol a mygydau ar gyfer staff rheng flaen, ond hefyd ar gyfer pobl fel derbynyddion, nyrsys a staff cynnal a chadw. Mae wedi esbonio'n gywir nad oes digon ohonynt i allu hunanynysu, os yw'n bosibl eu bod wedi'u heintio, a dal i ymdopi â maint y pwysau ar ein gwasanaeth iechyd. Pa gamau brys a gymerir i sicrhau bod pob aelod o staff rheng flaen yn derbyn ac yn defnyddio'r cyfarpar diogelu personol yn ôl y cyfarwyddyd?
Well, I think the health Minister did, in his earlier response, say that these were going to be provided. And certainly this is an issue that we have discussed within the Government, but it's obviously a very important point that we are taking very seriously.
Wel, rwy'n credu bod y Gweinidog iechyd, yn ei ymateb yn gynharach, wedi dweud bod y rhain yn mynd i gael eu darparu. Ac yn sicr mae hwn yn fater rydym wedi'i drafod yn y Llywodraeth, ond mae'n amlwg yn bwynt pwysig iawn ac rydym yn gyfan gwbl o ddifrif yn ei gylch.
Llefarydd Plaid Brexit, Caroline Jones.
The Brexit Party spokesperson, Caroline Jones.
Diolch, Llywydd. Minister, Dr Andrew Goodall told the Public Accounts Committee on Monday that he's very disappointed that three of Wales's seven local health boards are millions of pounds in deficit. Do you share his disappointment that Betsi Cadwaladr, Hywel Dda and Swansea Bay are forecasting a combined deficit of over £92 million for 2019 to 2020? Betsi Cadwaladr is predicted to be £41 million in the red; Hywel Dda not far behind with a £35 million deficit. My own health board, Swansea Bay, will be £16.3 million in deficit, and that's enough to employ around 465 radiographers. Minister, why can some health boards break even and others rack up massive deficits?
Diolch, Lywydd. Weinidog, dywedodd Dr Andrew Goodall wrth y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ddydd Llun ei fod yn siomedig iawn fod gan dri o saith bwrdd iechyd lleol Cymru ddiffyg o filiynau o bunnoedd. A ydych yn rhannu ei siom fod Betsi Cadwaladr, Hywel Dda a Bae Abertawe yn rhagweld diffyg cyfunol o dros £92 miliwn ar gyfer 2019 i 2020? Rhagwelir y bydd bwrdd Betsi Cadwaladr £41 miliwn yn y coch; Hywel Dda heb fod ymhell ar ei ôl gyda diffyg o £35 miliwn. Bydd gan fy mwrdd iechyd i, Bae Abertawe, £16.3 miliwn o ddiffyg, ac mae hynny'n ddigon i gyflogi tua 465 o radiograffwyr. Weinidog, pam y gall rhai byrddau iechyd fantoli'r cyllidebau a bod eraill yn cael diffygion enfawr?
Well, the issues are different in different health boards, and of course I'm disappointed, not just at the failure to meet the target, but about the extent of that failure between different health boards themselves. In Hywel Dda, you'll know that we've undertaken a series of interventions and reports around their challenge and the opportunities for them to improve. It should, though, be said that on a performance end, Hywel Dda have made real improvements over the last few years. So, they are in a better place in performance terms, whereas in Betsi Cadwaladr, they haven't had the requisite grip and the control in terms of both performance and finance. So, whilst Hywel Dda health board can put their performance figures in a positive way, it's not quite the same story in north Wales, and you'll notice that both of the previous finance directors are now no longer in post. There's a recovery director who is having an impact on the financial discipline within the organisation, and, of course, there is now an interim chief executive following the change in leadership. And in terms of Swansea Bay, the disappointment is tempered with some optimism, based in reality about the future, and, again, the list of opportunities they have to improve the financial running.
There is one point that I think I need to make on a general level, and it is that if coronavirus is anything like as significant as we think it is, then the normal way of operating the health service will change significantly. So, the normal way that we want to hold organisations to account within the Government and within this place will have to change. I cannot expect the health service to behave in a radically different way in prioritising significant numbers of really sick people coming through the doors, if I'm then also saying, 'I want you not to lose any sort of progress on referral-to-treatment times, and I want you to try to make sure that money is being spent in a certain way.' Now, there'll be some points about financial discipline and opportunities to save money that will still exist in a way that doesn't harm the service, but there will need to be a sense check about what will really happen, and then what will be the longer term consequences if we do have a significant outbreak, on both resources, the overall pledges the Chancellor has made about the NHS having whatever resources it needs, and what that means in broader performance terms for the health service then to try to recover and catch up on.
Wel, mae'r problemau'n wahanol mewn gwahanol fyrddau iechyd, ac wrth gwrs rwy'n siomedig, nid yn unig ynglŷn â'r methiant i gyrraedd y targed, ond am raddau'r methiant hwnnw rhwng gwahanol fyrddau iechyd eu hunain. Yn Hywel Dda, fe fyddwch yn gwybod ein bod wedi cael cyfres o ymyriadau ac adroddiadau ynghylch eu heriau a'r cyfleoedd iddynt wella. Fodd bynnag, dylid dweud, o ran perfformiad, fod Hywel Dda wedi gwneud gwelliannau gwirioneddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Felly, maent mewn gwell sefyllfa o ran perfformiad, ond yn Betsi Cadwaladr nid ydynt wedi cael y gafael a'r rheolaeth angenrheidiol ar berfformiad a chyllid. Felly, er bod bwrdd iechyd Hywel Dda yn gallu rhoi eu ffigurau perfformiad mewn ffordd gadarnhaol, nid yw'r un peth yn wir yng ngogledd Cymru, ac fe sylwch nad yw'r ddau gyfarwyddwr cyllid blaenorol yn eu swyddi mwyach. Mae yna gyfarwyddwr adfer sy'n cael effaith ar y ddisgyblaeth ariannol yn y sefydliad, ac wrth gwrs, erbyn hyn ceir prif weithredwr dros dro yn dilyn y newid yn yr arweinyddiaeth. Ac o ran Bae Abertawe, caiff y siom ei leddfu gan rywfaint o optimistiaeth, yn seiliedig yn y gwirionedd am y dyfodol, ac unwaith eto, y rhestr o gyfleoedd sydd ganddynt i wella'r sefyllfa ariannol.
Credaf fod angen i mi nodi ar lefel gyffredinol, os yw coronafeirws mor sylweddol ag y credwn ei fod, bydd y ffordd arferol o weithredu'r gwasanaeth iechyd yn newid yn sylweddol. Felly, bydd yn rhaid newid y ffordd arferol o ddwyn sefydliadau i gyfrif o fewn y Llywodraeth ac yn y lle hwn. Ni allaf ddisgwyl i'r gwasanaeth iechyd ymddwyn mewn ffordd wahanol iawn a blaenoriaethu niferoedd sylweddol o bobl sy'n wirioneddol sâl a ddaw drwy'r drysau, os wyf fi wedyn yn dweud hefyd, 'Rwyf am ichi beidio â cholli unrhyw fath o gynnydd mewn perthynas ag amseroedd rhwng atgyfeirio a thriniaeth, ac rwyf am i chi geisio gwneud yn siŵr fod arian yn cael ei wario mewn ffordd benodol.' Nawr, bydd rhai pwyntiau am ddisgyblaeth ariannol a chyfleoedd i arbed arian a fydd yn dal i fodoli mewn ffordd nad yw'n niweidio'r gwasanaeth, ond bydd angen gwirio'r hyn a fydd yn digwydd mewn gwirionedd, ac os cawn nifer sylweddol o achosion, beth fydd y canlyniadau mwy hirdymor ar adnoddau, yr addewidion cyffredinol y mae'r Canghellor wedi'u gwneud am yr angen i'r GIG gael unrhyw adnoddau y mae eu hangen, a beth y mae hynny'n ei olygu o safbwynt perfformiad ehangach i'r gwasanaeth iechyd geisio ei adfer a dal i fyny ag ef wedyn.
Thank you for that answer, Minister. Of course we all have to live within our means, but we can't just cut funding to health boards without impacting upon patient care. Take the new medicines fund, for example: the Welsh Government funds novel treatments for the first 12 months, and then health boards have to find funding for future years. So, what assessment have you made of the impact that this is having on local health board finances? And we also have to account for known unknowns, as you've already said—the coronavirus. But also, for example, the impact winter pressures will have on services throughout the rest of the year. And this year we have the added unknown of the impact that COVID-19 will have on services both planned and unscheduled. So, Minister, how resilient are NHS finances, and what steps are your Government taking to ensure financial pressures do not impact patient outcomes? Thank you.
Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Weinidog. Wrth gwrs, mae'n rhaid i bob un ohonom fyw o fewn ein modd, ond ni allwn dorri cyllid i fyrddau iechyd heb effeithio ar ofal cleifion. Cymerwch y gronfa feddyginiaethau newydd, er enghraifft: mae Llywodraeth Cymru yn ariannu triniaethau newydd am y 12 mis cyntaf, ac yna mae'n rhaid i fyrddau iechyd ddod o hyd i arian ar gyfer blynyddoedd i ddod. Felly, pa asesiad a wnaethoch o'r effaith y mae hyn yn ei chael ar gyllid byrddau iechyd lleol? Ac mae'n rhaid i ni hefyd roi cyfrif am y pethau y gwyddom nad ydym yn eu gwybod, fel rydych eisoes wedi'i ddweud—y coronafeirws. Ond hefyd, er enghraifft, yr effaith a gaiff pwysau'r gaeaf ar wasanaethau drwy weddill y flwyddyn. Ac eleni, mae gennym yr elfen ychwanegol nad ydym yn gwybod beth fydd yr effaith a gaiff COVID-19 ar wasanaethau sydd wedi'u cynllunio a gwasanaethau heb eu trefnu. Felly, Weinidog, pa mor wydn yw cyllid y GIG, a pha gamau y mae eich Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau nad yw pwysau ariannol yn effeithio ar ganlyniadau i gleifion? Diolch.
Well, I think there's a broader point here about financial improvement across the health service in the last three or four years. I took a particular choice, on taking on the Cabinet role, that I would make sure that whilst we make sure the bills are paid—so that patient care is not compromised, that staff don't have to worry about whether they're going to get paid in the last two months of the year—we would highlight the reality of performance of each organisation, so rather than trying to find a new way to inject money into the system towards the year, as we were often accused of doing, we've been really upfront about the financial performance of each organisation. That greater scrutiny and accountability, and some of the very direct conversations that I have had, and that the chief executive of NHS Wales has had, I think have seen a real improvement. Even at the start of this Assembly term compared to where we are now, we are definitely moving in the right direction, but there is still more to do than I would wish there to be.
But in terms of the new treatment fund that you referenced, it's been a great success. The reason that we introduced it was because there was inconsistency across Wales when new treatments were introduced and available. They're available at different points depending on which health board you were served by, and some of the challenge is not just the consistency but the timeliness of that—it could vary significantly across Wales. They were supposed to be introduced and available within 90 days, and some health boards were not able to do that on a regular basis.
We knew that there was a particular problem in the first year of introducing new treatments, and the ability of health boards to have new treatments come onstream during the financial year and to plan effectively for them, and that was why they were introduced in such an inconsistent way. So, the new treatment fund has levelled that out so there is now a consistent service. And rather than being over three months, people expect new treatments to be available within about two weeks. So, there's a really significant intervention with, in health terms, a modest sum of money, but a really impressive and consistent outcome. I'm very proud of the action that this Government has taken to do so.
Wel, rwy'n credu bod pwynt ehangach yma ynglŷn â gwelliant ariannol ar draws y gwasanaeth iechyd yn y tair neu bedair blynedd diwethaf. Gwneuthum ddewis penodol, wrth ymgymryd â rôl y Cabinet, y byddwn yn sicrhau tra byddwn yn gwneud yn siŵr fod y biliau'n cael eu talu—fel nad yw gofal cleifion yn cael ei beryglu, ac nad oes yn rhaid i staff boeni a ydynt yn mynd i gael eu talu yn ystod deufis olaf y flwyddyn—y byddem yn tynnu sylw at realiti perfformiad pob sefydliad, felly yn hytrach na cheisio dod o hyd i ffordd newydd o chwistrellu arian i mewn i'r system ar gyfer y flwyddyn, fel y cawsom ein cyhuddo'n aml o'i wneud, rydym wedi bod yn agored iawn am berfformiad ariannol pob sefydliad. Rwy'n credu bod y cynnydd yn y gwaith craffu ac mewn atebolrwydd, a rhai o'r sgyrsiau uniongyrchol iawn a gefais i, ac y mae prif weithredwr GIG Cymru wedi'u cael, wedi arwain at welliant gwirioneddol. Hyd yn oed ar ddechrau tymor y Cynulliad hwn o'i gymharu â'n sefyllfa ar hyn o bryd, rydym yn bendant yn symud i'r cyfeiriad iawn, ond mae mwy i'w wneud o hyd nag y buaswn yn ei ddymuno.
Ond o ran y gronfa driniaethau newydd y cyfeirioch chi ati, mae wedi bod yn llwyddiant ysgubol. Y rheswm pam ein bod wedi ei chyflwyno oedd am fod anghysondeb ar draws Cymru pan fyddai triniaethau newydd yn cael eu cyflwyno ac ar gael. Maent ar gael mewn gwahanol fannau, yn dibynnu ar ba fwrdd iechyd sy'n eich gwasanaethu, ac nid cysondeb yn unig yw'r her ond amseroldeb hynny—gallai amrywio'n sylweddol ledled Cymru. Roeddent i fod i gael eu cyflwyno ac ar gael o fewn 90 diwrnod, ac nid oedd rhai byrddau iechyd yn gallu gwneud hynny'n rheolaidd.
Gwyddem fod problem benodol yn y flwyddyn gyntaf ar ôl cyflwyno triniaethau newydd, a gallu'r byrddau iechyd i gael triniaethau newydd wedi'u cyflwyno yn ystod y flwyddyn ariannol ac i gynllunio'n effeithiol ar eu cyfer, a dyna pam y cawsant eu cyflwyno yn y fath ffordd anghyson. Felly, mae'r gronfa triniaethau newydd wedi lefelu hynny fel bod gwasanaeth cyson ar gael erbyn hyn. Ac yn hytrach na'i fod yn digwydd dros dri mis, mae pobl yn disgwyl i driniaethau newydd fod ar gael o fewn oddeutu pythefnos. Felly, mae yna ymyrraeth sylweddol iawn, o ran iechyd, gyda swm cymedrol o arian, ond canlyniad gwirioneddol drawiadol a chyson. Rwy'n falch iawn o'r camau y mae'r Llywodraeth hon wedi'u cymryd i wneud hynny.
Cwestiwn 3—Janet Finch-Saunders.
Question 3—Janet Finch-Saunders.
I think I've got—
Dwi'n meddwl bod gennyf i—
Okay, you're not ready to ask your question.
Iawn, nid ydych yn barod i ofyn eich cwestiwn.
Ni ofynnwyd cwestiwn 3 [OAQ55201].
Question 3 [OAQ55201] not asked.
4. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am unrhyw gynnydd a wnaed o ran recriwtio prif weithredwr newydd ar gyfer Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr? OAQ55219
4. Will the Minister provide an update on any progress made in the recruitment of a new chief executive for the Betsi Cadwaladr University Health Board? OAQ55219
Yes. The health board is progressing the work on plans to recruit the right person to this crucially important role. Although decisions about employment matters are for the health board and its chair to make as the employing organisation, I am wholly committed to providing the support needed to the health board to deliver the improvements that are still required.
Gwnaf. Mae'r bwrdd iechyd yn bwrw ymlaen â'r gwaith ar gynlluniau i recriwtio'r person cywir i'r rôl hollbwysig hon. Er mai mater i'r bwrdd iechyd a'i gadeirydd fel y sefydliad cyflogi yw penderfyniadau ynglŷn â materion cyflogaeth, rwyf wedi ymrwymo'n llwyr i ddarparu'r cymorth sydd ei angen ar y bwrdd iechyd i gyflawni'r gwelliannau sydd eu hangen o hyd.
Thank you for that answer, Minister. Despite being in special measures for nearly five years, the problems at Betsi continue to let down those who rely on it. The issues at Betsi have not been replicated in all boards across Wales, so it's clearly the running of that particular board that's at fault. A new chief exec may help, but a chief exec doesn't act alone—he or she is part of a board who make recommendations as to how the NHS in north Wales should develop, tackle its problems and decide on its priorities.
Last year, a cross-party committee of this place found that the health board were making unacceptably slow progress in sorting out its failings, but the buck does stop with you. Isn't it time to review how these health boards are constituted? In order to ensure that the treatment and care of patients are prioritised, isn't it time to insist that the majority of the members on any health board should come from clinically trained backgrounds?
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Er ei fod mewn mesurau arbennig ers bron i bum mlynedd, mae'r problemau ym mwrdd Betsi Cadwaladr yn parhau i siomi'r rhai sy'n dibynnu arno. Nid yw'r problemau ym mwrdd Betsi Cadwaladr wedi cael eu hailadrodd ym mhob bwrdd yng Nghymru, felly mae'n amlwg mai'r modd y caiff y bwrdd penodol hwnnw ei redeg sydd ar fai. Gall prif weithredwr newydd helpu, ond nid yw prif weithredwr yn gweithredu ar ei ben ei hun—mae'n rhan o fwrdd sy'n gwneud argymhellion ynglŷn â sut y dylai'r GIG yng ngogledd Cymru ddatblygu, mynd i'r afael â'i broblemau a phenderfynu ar ei flaenoriaethau.
Y llynedd, canfu pwyllgor trawsbleidiol yn y lle hwn fod y bwrdd iechyd yn gwneud cynnydd annerbyniol o araf ar ddatrys ei fethiannau, ond chi sy'n gyfrifol yn y pen draw. Onid yw'n bryd adolygu sut y sefydlwyd y byrddau iechyd hyn? Er mwyn sicrhau bod triniaeth a gofal cleifion yn cael blaenoriaeth, onid yw'n bryd mynnu y dylai'r rhan fwyaf o'r aelodau ar unrhyw fwrdd iechyd ddod o gefndir o hyfforddiant clinigol?
I think there are two points there: one is the point about how the health board is constituted and then the make-up of the board and clinicians making up the majority. In terms of how the health board is constituted, if there's a broader point about its organisation and the scale of it, I actually think that for north Wales to improve, to try to undertake a structural reorganisation in order to change to have not one Betsi but two I think would be a mistake. If we did that, we would definitely lose a significant period of time while people look inwards about who's going to run those new organisations—i.e. decouple—then what you do about the fact that there are three hospitals across north Wales. Where does the middle one go? What does that mean in terms of service planning and co-operation, both within the same health board now but, potentially, in more than one organisation? So, I'm not persuaded that more than one organisation in north Wales is the answer.
In terms of your point about the structure, when it comes to the independent membership around the board table, we have deliberately, over time, constituted a mix of executive members, people who work for the health board as employees and independent members with the mix of skills that people require. It certainly doesn't always follow that people who have been clinicians in the health service make good managers of the health service, and we'll see that in all walks of life. I was a lawyer—I had some skills as a leader and a manager. My wife, who is still a lawyer, was a better manager than me, in terms of some parts of the role, but that had not really much to do with our ability as lawyers. So, it's about how your professional background lead you into the choices that an organisation makes, because, actually, someone who was a great doctor isn't necessarily the right person to run the finance function. Someone who has been a great nurse through their whole career isn't necessarily the right person to sit around the board table as an independent member. That's why we have an independent public appointments process, overseen by the public appointments commissioner, to try to make sure we get the right people.
It's also why we've reset our expectations about the way that independent members are not just appointed, but how they behave and their willingness to not just support the organisation, which is only part of their role, but it's about the scrutiny and the challenge and the leadership role they have around the independent members' table. And, actually, within north Wales, with the relatively new chair—he's only a couple of years or so into the role—he has brought a different leadership style and a different level of scrutiny that's changed the culture of independent members around the table, and all of our independent objective assessment, including the inspectorate, say that has made a real and positive difference. The challenge is going from that to real, definable improvement in accordance with the special measures framework that I set out for Members recently.
Rwy'n credu bod dau bwynt yno: un yw'r pwynt ynglŷn â sut y mae'r bwrdd iechyd wedi cael ei sefydlu a chyfansoddiad y bwrdd a'r clinigwyr sy'n ffurfio'r mwyafrif. O ran sut y sefydlwyd y bwrdd iechyd, os oes pwynt ehangach ynglŷn â'i drefniadaeth a'i faint, er mwyn i ogledd Cymru wella, rwy'n credu mai camgymeriad fyddai ceisio cyflawni ad-drefnu strwythurol er mwyn newid i gael dau fwrdd Betsi Cadwaladr yn lle un. Pe baem yn gwneud hynny, byddem yn bendant yn colli cyfnod sylweddol o amser tra bydd pobl yn edrych tuag i mewn i weld pwy sy'n mynd i redeg y sefydliadau newydd hynny—h.y. datgysylltu—wedyn beth a wnewch am y ffaith bod yna dri ysbyty ar draws gogledd Cymru. I ble mae'r un canol yn mynd? Beth y mae hynny'n ei olygu o ran cynllunio gwasanaeth a chydweithredu, o fewn yr un bwrdd iechyd yn awr ond o bosibl, mewn mwy nag un sefydliad? Felly, nid wyf wedi fy narbwyllo mai mwy nag un sefydliad yng ngogledd Cymru yw'r ateb.
O ran eich pwynt am y strwythur, mewn perthynas â'r aelodaeth annibynnol o gwmpas y bwrdd, rydym yn fwriadol, dros amser, wedi sefydlu cymysgedd o aelodau gweithredol, pobl sy'n gweithio i'r bwrdd iechyd fel gweithwyr ac aelodau annibynnol gyda'r cymysgedd o sgiliau sydd eu hangen ar bobl. Yn sicr, nid yw bob amser yn dilyn bod pobl sydd wedi bod yn glinigwyr yn y gwasanaeth iechyd yn gwneud rheolwyr da yn y gwasanaeth iechyd, ac fe welwn hynny ym mhob agwedd ar fywyd. Roeddwn yn arfer bod yn gyfreithiwr—roedd gennyf rai sgiliau fel arweinydd a rheolwr. Roedd fy ngwraig, sy'n dal i fod yn gyfreithiwr, yn well rheolwr na mi, o ran rhai rhannau o'r rôl, ond nid oedd hynny'n ymwneud llawer mewn gwirionedd â'n gallu fel cyfreithwyr. Felly, mae'n ymwneud â sut y mae eich cefndir proffesiynol yn eich arwain tuag at y dewisiadau y mae sefydliad yn eu gwneud, oherwydd nid rhywun a oedd yn feddyg gwych yw'r berson cywir o reidrwydd i gyflawni'r swyddogaeth gyllid. Nid rhywun a fu'n nyrs wych drwy gydol eu gyrfa yw'r unigolyn priodol o reidrwydd i eistedd o amgylch y bwrdd fel aelod annibynnol. Dyna pam y mae gennym broses ar gyfer penodiadau cyhoeddus annibynnol, a oruchwylir gan y comisiynydd penodiadau cyhoeddus, i geisio sicrhau ein bod yn cael y bobl iawn.
Dyna pam hefyd ein bod wedi ailosod ein disgwyliadau ynglŷn â'r ffordd y mae aelodau annibynnol nid yn unig yn cael eu penodi, ond sut y maent yn ymddwyn a'u parodrwydd nid yn unig i gefnogi'r sefydliad, sydd ond yn rhan o'u rôl, ond mae'n ymwneud â'r craffu a'r her a'r rôl arwain sydd ganddynt o amgylch bwrdd yr aelodau annibynnol. Ac mewn gwirionedd, yng ngogledd Cymru, gyda'r cadeirydd cymharol newydd—nid yw ond wedi bod yn y swydd ers blwyddyn neu ddwy—mae wedi dod ag arddull arwain wahanol a lefel wahanol o graffu sydd wedi newid diwylliant aelodau annibynnol o amgylch y bwrdd, ac mae ein hasesiad gwrthrychol annibynnol, gan gynnwys yr arolygiaeth, yn dweud bod hynny wedi gwneud gwahaniaeth gwirioneddol a chadarnhaol. Yr her yw mynd o hynny i welliant gwirioneddol y gellir ei ddiffinio, yn unol â'r fframwaith mesurau arbennig a ddisgrifiais i'r Aelodau yn ddiweddar.
I do agree with you that you've got to have the right person in the right place doing the right job, and I also agree with you that the new chair of Betsi Cadwaladr has made some extraordinary changes and does appear to have the energy, the drive, the initiative and the experience to be able to lead that organisation forward. But the reality of the situation is that the ex-chief executive was basically in the job a couple of years too long, and so that health board has stagnated over these past few years. I appreciate you've got an interim—or the board have got an interim—chief executive in. However, what I really want to understand is how long will the hunt for a new chief executive take. And can you assure the Senedd that there are no barriers in place to ensure that that health board actually has the finances to recruit the best-quality individual with the best level of experience to lead it out of the doldrums that it has sat in for the past five years? Because not only will that chief executive need to have huge experience in running large public service organisations, but will also have to have a spine of steel in order to cut like a knife through butter to get rid of some of the other levels of management that perhaps are not experienced enough, and not capable of bringing that health board forward.
Rwy'n cytuno â chi fod yn rhaid i chi gael y person iawn yn y lle iawn yn gwneud y gwaith iawn, a chytunaf â chi hefyd fod cadeirydd newydd Betsi Cadwaladr wedi gwneud newidiadau rhyfeddol ac ymddengys eu bod yn meddu ar yr egni, yr ysfa, y fenter a'r profiad i allu arwain y sefydliad hwnnw. Ond y gwir amdani yw bod y cyn-brif weithredwr yn y swydd am ychydig flynyddoedd yn rhy hir yn y bôn, ac felly mae'r bwrdd iechyd wedi aros yn ei unfan dros y blynyddoedd diwethaf. Rwy'n derbyn bod gennych brif weithredwr dros dro, neu fod gan y bwrdd brif weithredwr dros dro. Fodd bynnag, yr hyn rwy'n awyddus iawn i'w ddeall yw pa mor hir y bydd chwilio am brif weithredwr newydd yn ei gymryd. Ac a allwch chi sicrhau'r Senedd nad oes unrhyw rwystrau rhag gallu sicrhau bod gan y bwrdd iechyd hwnnw gyllid i recriwtio'r unigolyn o'r ansawdd gorau gyda'r profiad gorau i'w arwain allan o'r sefyllfa ddigalon y mae wedi bod ynddi dros y pum mlynedd diwethaf? Oherwydd nid yn unig y bydd angen i'r prif weithredwr hwnnw gael profiad helaeth o redeg sefydliadau gwasanaeth cyhoeddus mawr, ond bydd yn rhaid iddo hefyd gael asgwrn cefn o ddur er mwyn torri fel cyllell drwy fenyn i gael gwared ar rai o'r lefelau rheoli eraill nad ydynt yn ddigon profiadol o bosibl, ac nad ydynt yn gallu sicrhau cynnydd y bwrdd iechyd hwnnw.
I think there are two points there. One is the licence but the expectation that a chief executive will make changes that are difficult—difficult internally within the organisation, but also, speaking honestly, within the broader politics around the health service. Any time difficult choices are made, most of us objectively end up seeing that there's a reason for a difficult choice to be made. But, actually, if you're a local political actor of any and every party—it's not a partisan point—it can be very difficult then to go along with either supporting that change or giving it the room to take place. Now, from my point of view, I want a chief executive within north Wales who is going to make the changes that the health board requires and that the people of north Wales deserve to see happen. For me, I'm prepared to wear some political flak and difficulty to get the right things done, because that's the overriding objective: to see north Wales healthcare improve and to take some of the robust choices that I think the chair wants to see made as well, that independent members are now signed up to do too. And, within that, then, having the right person, there is absolutely no bar in terms of money. If we need to go outside the normal salary range for chief executives within Wales, then we can do so because, again, I'm interested in getting the right person to make a real difference.
Objectively, I think most Members would sign up to that. We'll have to see what happens then when that person is in post and trying to deliver some of that change. But, whoever it is, it won't simply be a case of them sitting at a desk and banging it and saying, 'Now we have to do what I'm saying'. They've still got to be able to bring their staff with them, to set up plans that have logic to them, that have evidence behind them, and can set out why they'll improve healthcare in north Wales both for the staff who deliver it, and the public who receive it and take part in it.
Rwy'n credu bod dau bwynt yno. Un yw'r drwydded ond mae'r disgwyliad y bydd prif weithredwr yn gwneud newidiadau sy'n anodd—yn anodd yn fewnol o fewn y sefydliad, ond hefyd, a siarad yn onest, yng ngwleidyddiaeth ehangach y gwasanaeth iechyd. Pan wneir dewisiadau anodd, bydd y rhan fwyaf ohonom yn wrthrychol yn gweld bod rheswm dros wneud dewis anodd. Ond mewn gwirionedd, os ydych chi'n wleidydd lleol o unrhyw blaid, a phob plaid—nid yw'n bwynt pleidiol—gall fod yn anodd iawn cyd-fynd â chefnogi'r newid hwnnw neu roi lle iddo ddigwydd. Nawr, o'm safbwynt i, rwyf am gael prif weithredwr yng ngogledd Cymru sy'n mynd i wneud y newidiadau y mae'r bwrdd iechyd eu hangen ac y mae pobl gogledd Cymru yn haeddu eu gweld yn digwydd. I mi, rwy'n barod i gael fy meirniadu'n wleidyddol ac wynebu anhawster er mwyn cael y pethau iawn wedi'u gwneud, oherwydd dyna'r amcan pennaf: gweld gofal iechyd gogledd Cymru yn gwella a gwneud rhai o'r dewisiadau cadarn y credaf fod y cadeirydd am eu gweld yn cael eu gwneud hefyd, ac y mae aelodau annibynnol bellach yn gefnogol i'w gwneud yn ogystal. Ac o fewn hynny, felly, o ran cael y person iawn, nid oes unrhyw rwystr o ran arian. Os oes angen inni fynd y tu allan i'r ystod arferol o gyflogau prif weithredwyr yng Nghymru, yna gallwn wneud hynny oherwydd, unwaith eto, rwy'n awyddus i gael y person iawn i wneud gwahaniaeth go iawn.
Yn wrthrychol, rwy'n credu y byddai'r rhan fwyaf o'r Aelodau yn cytuno â hynny. Bydd yn rhaid inni weld beth sy'n digwydd wedyn pan fydd yr unigolyn yn ei swydd ac yn ceisio cyflawni peth o'r newid hwnnw. Ond pwy bynnag ydyw, ni fydd yn fater o eistedd wrth ddesg a'i tharo a dweud, 'Nawr mae'n rhaid inni wneud yr hyn rwy'n ei ddweud'. Mae'n rhaid iddynt ddal i ddod â'u staff gyda hwy, sefydlu cynlluniau sydd â rhesymeg iddynt, sydd â sylfaen dystiolaeth yn sail iddynt, a gallu nodi pam y byddant yn gwella gofal iechyd yng ngogledd Cymru ar gyfer y staff sy'n ei ddarparu, a'r cyhoedd sy'n ei dderbyn ac yn cymryd rhan ynddo.
We've just heard that the recently departed chief executive was in post for a little too long; you could probably say that about the three chief executives who've served during the period that the board has been in special measures and under the direct control of Welsh Government. Now, I know that you're reticent to direct the board to do anything, but, as Minister, I'm sure you can convey a few key messages to the new chief executive officer. And one of those, I would suggest, should be that the board needs to get to grips with the number of management consultants that it's engaging with—up to 40, I believe, in recent times, costing over £6 million to the taxpayer. No wonder they're heading for another hefty deficit this year. So, will you convey to the new chief executive that the time has come for them to get a grip on this relentless engagement with consultancy managers. They have managers who are employed and, if they were doing their jobs, then we wouldn't need these additional people at a huge cost. So, please tell them it's unacceptable and it has to change.
Rydym newydd glywed bod y prif weithredwr sydd wedi gadael yn ddiweddar wedi bod yn ei swydd am ychydig yn rhy hir; mae'n debyg y gallech ddweud hynny am y tri phrif weithredwr sydd wedi gwasanaethu yn ystod y cyfnod y bu'r bwrdd yn destun mesurau arbennig ac o dan reolaeth uniongyrchol Llywodraeth Cymru. Nawr, rwy'n gwybod eich bod yn gyndyn i gyfarwyddo'r bwrdd i wneud unrhyw beth, ond fel Gweinidog, rwy'n siŵr y gallwch gyfleu ychydig o negeseuon allweddol i'r prif swyddog gweithredol newydd. Ac un o'r rheini, carwn awgrymu, yw bod angen i'r bwrdd fynd i'r afael â nifer yr ymgynghorwyr rheoli y mae'n ymwneud â hwy—hyd at 40, rwy'n credu, yn y cyfnod diweddar, gan gostio dros £6 miliwn i'r trethdalwr. Nid oes ryfedd eu bod yn mynd i wynebu diffyg sylweddol arall eleni. Felly, a wnewch chi gyfleu i'r prif weithredwr newydd fod yr amser wedi dod iddynt roi diwedd ar yr ymgysylltiad diddiwedd hwn ag ymgynghorwyr rheoli. Mae ganddynt reolwyr sy'n gyflogedig a phe baent hwy'n gwneud eu gwaith, ni fyddai angen y bobl ychwanegol hyn ar gost aruthrol. Felly, dywedwch wrthynt fod hyn yn annerbyniol a bod rhaid iddo newid.
I think what has to change is delivery, and it's the delivery against an understanding of what their challenges are and their opportunities for improvement, and, actually, some of the work that we have commissioned around the health board, about the real understanding of where they could and should improve their finance function, what that means for the service, but also about having a clinical plan for the future to understand how they want to deliberately shape services in north Wales to provide better care. And that's the fundamental challenge the health board needs to grip, and of course they'll need the right people in post to do that, but, if they do have a deficit and if they can't recruit the right person at the time, they may need to make use of consultancy in exactly the same way that people, wherever they are in public services, or, indeed, in some parts of the private sector, from time to time need to use consultancy. But the level of that has to be appropriate. It has to help the health board on its way to the improvement journey that Members across the Chamber recognise it still needs to take.
Rwy'n credu mai'r hyn sydd angen ei newid yw'r cyflawniad, a chyflawniad yn erbyn dealltwriaeth o beth yw eu heriau a'u cyfleoedd ar gyfer gwella, ac mewn gwirionedd, rhywfaint o'r gwaith rydym wedi'i gomisiynu mewn perthynas â'r bwrdd iechyd, am y gwir ddealltwriaeth o ble y gallent a ble y dylent wella eu swyddogaeth gyllid, beth y mae hynny'n ei olygu i'r gwasanaeth, ond hefyd o ran cael cynllun clinigol ar gyfer y dyfodol i ddeall sut y maent am siapio gwasanaethau'n fwriadol yng ngogledd Cymru i ddarparu gwell gofal. A dyna'r her sylfaenol y mae angen i'r bwrdd iechyd ei goresgyn, ac wrth gwrs bydd angen y bobl iawn yn eu swyddi i wneud hynny, ond os oes ganddynt ddiffyg ac os na allant recriwtio'r person cywir ar y pryd, efallai y bydd angen iddynt ddefnyddio gwasanaethau ymgynghori yn yr un modd yn union ag y mae angen i bobl, lle bynnag y bônt mewn gwasanaethau cyhoeddus, neu'n wir, mewn rhai rhannau o'r sector preifat, ddefnyddio gwasanaethau ymgynghori o bryd i'w gilydd. Ond mae'n rhaid i'r lefel fod yn briodol. Mae'n rhaid i hynny helpu'r bwrdd iechyd ar ei ffordd i wella'r daith y mae Aelodau ar draws y Siambr yn cydnabod bod angen iddo ei gwneud o hyd.
5. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am barodrwydd adrannau damweiniau ac achosion brys yng Ngorllewin De Cymru i fynd i'r afael â coronafeirws? OAQ55216
5. Will the Minister provide an update on accident and emergency preparedness in South Wales West for coronavirus? OAQ55216
In support of the UK action plan, which builds on existing pandemic flu preparedness work, a planning and response group involving both senior officials and key external stakeholders has been convened. This will provide strategic co-ordination and support within Government and across the health service. This, of course, includes ensuring NHS accident and emergency preparedness right across Wales.
I gefnogi cynllun gweithredu'r DU, sy'n adeiladu ar y gwaith parodrwydd presennol ar y pandemig ffliw, mae grŵp cynllunio ac ymateb sy'n cynnwys uwch swyddogion a rhanddeiliaid allanol allweddol wedi cael ei gynnull. Bydd yn darparu cydlyniad a chymorth strategol o fewn y Llywodraeth ac ar draws y gwasanaeth iechyd. Mae hyn, wrth gwrs, yn cynnwys sicrhau parodrwydd gwasanaeth damweiniau ac achosion brys y GIG ledled Cymru.
Thank you for that response. You heard from Rhun ap Iorwerth a little earlier today about the lack of capacity within A&Es across Wales for dealing with pneumonia-like symptoms that may arise from coronavirus—perhaps another consideration for those who are pondering the future of the Royal Glamorgan at the moment, which also serves my constituents.
Apart from the logistics of moving people with these symptoms safely through a hospital that's full of sick and elderly, frail people, there's also the effect on financial planning that the local health boards will be looking at. There have been promises from the UK Government for moneys to mitigate the challenges that are facing the whole of the UK. Are you in a position to tell us yet about how that actually might make its way to Wales? Are we looking at Barnettisation or cost per head or consequential losses? Have you got any steer on that for us at the moment? Thank you.
Diolch am yr ateb hwnnw. Clywsoch gan Rhun ap Iorwerth ychydig yn gynharach heddiw am y diffyg capasiti o fewn adrannau damweiniau ac achosion brys ledled Cymru ar gyfer ymdrin â symptomau tebyg i niwmonia a allai godi o coronafeirws—ystyriaeth arall efallai i'r rhai sy'n pendroni ynglŷn â dyfodol Ysbyty Brenhinol Morgannwg ar hyn o bryd, sydd hefyd yn gwasanaethu fy etholwyr i.
Ar wahân i logisteg symud pobl gyda'r symptomau hyn yn ddiogel trwy ysbyty sy'n llawn o bobl sâl ac oedrannus, pobl eiddil, ceir hefyd yr effaith ar gynllunio ariannol y bydd y byrddau iechyd lleol yn edrych arni. Cafwyd addewidion gan Lywodraeth y DU o arian i liniaru'r heriau sy'n wynebu'r DU gyfan. A ydych mewn sefyllfa i ddweud wrthym eto sut y gallai hwnnw wneud ei ffordd i Gymru? A ydym yn edrych ar Farneteiddio neu gost y pen neu golledion canlyniadol? A ydych wedi cael unrhyw wybodaeth am hynny i ni ar hyn o bryd? Diolch.
You're right to say—and as I've indicated both in previous statements and in questions that I answered earlier today—that we'll need to consider how to change the service. That both means about people who currently go through an accident and emergency department and into a hospital, how that may change and how some of those routes work, but also to make sure there's more capacity within hospitals. So, we'll actually need to help people out of hospitals to make sure there's capacity for really sick people to go in over coming weeks. We don't yet understand all of the numbers, because we're not at a point to be able to actually predict that more clearly, but we know that we'll have to do some of that, and so already there are conversations within health and social care about how that could and should happen sooner rather than later.
I also reiterate the point that I made that we will, effectively, have to pause some of our normal performance management expectations and monitoring. It would not be a fair test to set for the health service to say, 'You have to keep on doing everything now as you do today and cope with significantly increased demand as well'. So, the challenge about the finance and our ability to plan—I'm afraid we're not in a position to understand exactly what the headline pledges from the Chancellor that he's made today actually mean. He said on the weekend that the NHS would have all the resources it needs. The Finance Minister and Trefnydd went to a meeting, in fact, yesterday morning, a very early meeting with other finance Ministers from the other three national devolved Governments and the Chief Secretary to the Treasury, and we—. We still don't yet have a full picture of what that means in practice, about whether there will be a headline measure that comes now to help us deliver and plan services or whether this will simply be about, at a later point, whether a needs-based provision will be provided. But there's been a broad indication that there is a recognition that this is a UK-wide challenge and won't be dealt with in, if you like, the normal way of delivering the funding that's allocated. But we want to see the detail of that, and, as we get that, I'll be more than happy to be upfront with Members and the public about what that means.
Rydych chi'n iawn i ddweud—ac fel rwyf wedi'i nodi mewn datganiadau blaenorol ac mewn cwestiynau a atebais yn gynharach heddiw—y bydd angen inni ystyried sut i newid y gwasanaeth. Mae hynny'n golygu pobl sydd ar hyn o bryd yn mynd drwy adran damweiniau ac achosion brys ac i ysbyty, sut y gallai hynny newid a sut y mae rhai o'r llwybrau hynny'n gweithio, ond hefyd i wneud yn siŵr fod mwy o gapasiti mewn ysbytai. Felly, bydd angen inni helpu pobl allan o ysbytai i wneud yn siŵr fod lle i bobl wirioneddol sâl fynd i mewn dros yr wythnosau nesaf. Nid ydym yn deall y rhifau i gyd eto, oherwydd nad ydym wedi cyrraedd pwynt pan allwn ragweld hynny'n gliriach, ond gwyddom y bydd yn rhaid inni wneud rhywfaint o hynny, ac felly eisoes ceir sgyrsiau o fewn y maes iechyd a gofal cymdeithasol ynglŷn â sut y gallai ac y dylai hynny ddigwydd yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach.
Rwy'n ailadrodd y pwynt a wneuthum hefyd, sef y byddwn, i bob pwrpas, yn gorfod oedi rhai o'n disgwyliadau arferol mewn perthynas â rheoli perfformiad a monitro. Ni fyddai dweud wrth y gwasanaeth iechyd, 'Mae'n rhaid i chi ddal ati i wneud popeth yn awr fel rydych yn eu gwneud heddiw ac ymdopi â galw cynyddol sylweddol hefyd' yn brawf teg. Felly, mae'r her am y cyllid a'n gallu i gynllunio—rwy'n ofni nad ydym mewn sefyllfa i ddeall yn union beth y mae'r prif addewidion a wnaeth y Canghellor heddiw yn ei olygu mewn gwirionedd. Dywedodd ar y penwythnos y byddai'r GIG yn cael yr holl adnoddau sydd eu hangen arno. Aeth y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd i gyfarfod bore ddoe, cyfarfod cynnar iawn gyda Gweinidogion cyllid eraill y tair Llywodraeth ddatganoledig genedlaethol arall a Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys, ac—. Nid oes gennym ddarlun llawn o hyd o'r hyn y mae hynny'n ei olygu yn ymarferol, ynglŷn ag a fydd prif fesur yn dod yn awr i'n helpu i ddarparu a chynllunio gwasanaethau neu a fydd hyn yn ymwneud, yn nes ymlaen, â chyflenwi darpariaeth yn seiliedig ar anghenion. Ond mae yna arwydd cyffredinol fod yna gydnabyddiaeth fod hon yn her i'r DU gyfan ac na fydd modd ymdrin â hi yn y ffordd arferol, os mynnwch, o ddarparu'r cyllid sydd wedi'i ddyrannu. Ond rydym am weld manylion hynny, ac wrth i ni eu cael, byddaf yn fwy na pharod i fod yn agored gyda'r Aelodau a'r cyhoedd am yr hyn y mae hynny'n ei olygu.
Tynnwyd cwestiwn 6 [OAQ55199] yn ôl. Cwestiwn 7, Hefin David.
Question 6 [OAQ55199] is withdrawn. Question 7, Hefin David.
7. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gymorth ariannol i ddioddefwyr o Gymru yn y sgandal gwaed halogedig? OAQ55232
7. Will the Minister provide an update on financial support for Welsh victims of the contaminated blood scandal? OAQ55232
Through the Welsh infected blood support scheme, the Welsh Government provides a comprehensive package of ex gratia payments as well as extensive wraparound support, which includes psychological support, benefit advice and support and signposting to other public services we can provide across Wales.
Drwy gynllun cymorth gwaed heintiedig Cymru, mae Llywodraeth Cymru yn darparu pecyn cynhwysfawr o daliadau ex gratia yn ogystal â chymorth cofleidiol helaeth, sy'n cynnwys cymorth seicolegol, cyngor ar fudd-daliadau a chefnogaeth a chyfeirio at wasanaethau cyhoeddus eraill y gallwn eu darparu ledled Cymru.
Thank you, Deputy Minister. I think, before I ask my question, I should pay tribute to the work you've done as a backbencher, before you entered Government, as chair of the cross-party group on contaminated blood and the work you did forcing the UK Government into the inquiry. That is certainly recognised. But I do have some questions about where we are today.
On 9 January, I wrote to the health Minister on behalf of my constituent Kirk Ellis, who was affected by the contaminated blood scandal. He's unwell and is increasingly anxious that his family are unable to provide financially for him, should anything happen to him. I'd also say there are members of the public who are members of the cross-party group on contaminated blood in the public gallery today, and they've come in to specifically hear this question.
Kirk has found out—Kirk Ellis has found out—that he is financially worse off than he initially thought, as victims in England receive payments for their children at a rate of £3,000 a year for the first child and then £1,200 for each other child. So, therefore, with a three-year-old, Kirk is £9,000 worse off than if he lived in England. There's a clear case to answer here, and it is, of course, incumbent on the UK Government to take the lead and to provide the funding. But also there is a differential in England, Scotland and Wales as to what people receive. In Scotland, the widows and widowers of people who have died will receive financial compensation. That is not the case in England or Wales. But the key issue—the key issue—until the inquiry has published its findings, there is a discrepancy across the United Kingdom.
Victims in Wales are asking the simple question: why can't we just pay them what they are rightfully owed? Minister, can you just answer that question? And also, please would you attend a future meeting of the cross-party group to talk to victims about this particular issue?
Diolch, Ddirprwy Weinidog. Rwy'n credu, cyn i mi ofyn fy nghwestiwn, y dylwn dalu teyrnged i'r gwaith rydych wedi'i wneud fel aelod o'r meinciau cefn, cyn i chi ymuno â'r Llywodraeth, fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar waed halogedig a'r gwaith a wnaethoch yn gorfodi Llywodraeth y DU i gynnal yr ymchwiliad. Mae hynny'n sicr yn cael ei gydnabod. Ond mae gennyf gwestiynau ynglŷn â ble rydym heddiw.
Ar 9 Ionawr, ysgrifennais at y Gweinidog iechyd ar ran fy etholwr Kirk Ellis, yr effeithiwyd arno gan y sgandal gwaed halogedig. Mae'n sâl ac yn fwyfwy pryderus nad yw ei deulu'n gallu darparu'n ariannol ar ei gyfer, pe bai unrhyw beth yn digwydd iddo. Hoffwn ddweud hefyd fod aelodau o'r cyhoedd sy'n aelodau o'r grŵp trawsbleidiol ar waed halogedig yn yr oriel gyhoeddus heddiw, ac maent wedi dod i mewn yn arbennig i glywed y cwestiwn hwn.
Mae Kirk wedi darganfod—mae Kirk Ellis wedi darganfod—ei fod yn waeth ei fyd yn ariannol nag a feddyliodd ar y dechrau, gan fod dioddefwyr yn Lloegr yn cael taliadau ar gyfer eu plant ar gyfradd o £3,000 y flwyddyn ar gyfer y plentyn cyntaf ac yna £1,200 ar gyfer unrhyw blentyn arall. Felly, gyda phlentyn tair oed, mae Kirk £9,000 yn waeth ei fyd na phe bai'n byw yn Lloegr. Mae achos clir i'w ateb yma, ac mae'n ddyletswydd ar Lywodraeth y DU, wrth gwrs, i gymryd yr awenau a darparu'r cyllid. Ond mae gwahaniaeth hefyd rhwng Cymru, Lloegr a'r Alban o ran yr hyn y mae pobl yn ei gael. Yn yr Alban, bydd gwŷr a gwragedd gweddw pobl sydd wedi marw yn cael iawndal ariannol. Nid yw hynny'n wir yng Nghymru na Lloegr. Ond y broblem allweddol—y broblem allweddol—hyd nes y bydd yr ymchwiliad wedi cyhoeddi ei ganfyddiadau, yw y ceir anghysondeb ar draws y Deyrnas Unedig.
Mae dioddefwyr yng Nghymru yn gofyn y cwestiwn syml: pam na allwn ni dalu'r hyn sy'n ddyledus iddynt a hynny'n gwbl gyfiawn? Weinidog, a allwch ateb y cwestiwn hwnnw? A hefyd, a fyddech cystal â mynychu cyfarfod o'r grŵp trawsbleidiol yn y dyfodol i siarad â dioddefwyr am y mater hwn?
Well, I thank Hefin David for that very important question. I was pleased to meet members of the cross-party group earlier on today at the beginning of their meeting, and I know how strongly they feel about this issue.
There are four separate schemes in the four countries of the UK, and it is hard to compare them, because they are so different. However, I know it is absolutely right that, on average, beneficiaries in Wales receive, on average, £12,000 less than their English counterparts, although Wales does supply psychological support, which has been praised by Sir Brian Langstaff, the chair of the inquiry. But the Government believes that there should be parity between the four schemes. It has been difficult to make progress through all the changes of Ministers in Westminster. We recognise that the issue about the widows is very important, and that is something that members of the haemophilia cross-party group have consistently lobbied about—the fact that it's only in Scotland that the widows are recognised. So, I think that is a very important issue that we must look at.
We are planning a meeting of the four Ministers for the four devolved bodies. We want to move to a position of parity. I absolutely accept what Hefin David says, that it isn't right that victims here in Wales should receive less than in other countries. So, that is something we are addressing as soon there is a Minister who is designated in the Government in Westminster and as soon as we're able to have a meeting.
Wel, diolch i Hefin David am y cwestiwn pwysig hwnnw. Roeddwn yn falch o gyfarfod ag aelodau'r grŵp trawsbleidiol yn gynharach heddiw ar ddechrau eu cyfarfod, a gwn pa mor gryf yw eu teimladau am y mater hwn.
Mae pedwar cynllun gwahanol ym mhedair gwlad y DU, ac mae'n anodd eu cymharu am eu bod mor wahanol. Fodd bynnag, gwn ei bod yn berffaith wir fod buddiolwyr yng Nghymru yn cael £12,000 yn llai, ar gyfartaledd, na'u cymheiriaid yn Lloegr, er bod Cymru'n darparu cefnogaeth seicolegol, a ganmolwyd gan Syr Brian Langstaff, cadeirydd yr ymchwiliad. Ond mae'r Llywodraeth yn credu y dylid cael cydraddoldeb rhwng y pedwar cynllun. Bu'n anodd gwneud cynnydd drwy holl newidiadau Gweinidogion yn San Steffan. Rydym yn cydnabod bod y mater sy'n ymwneud â gweddwon yn bwysig iawn, ac mae hynny'n rhywbeth y mae aelodau'r grŵp trawsbleidiol ar hemoffilia wedi cael eu lobïo yn ei gylch yn gyson—y ffaith mai yn yr Alban yn unig y caiff gweddwon eu cydnabod. Felly, rwy'n credu bod hwnnw'n fater pwysig iawn y mae'n rhaid inni edrych arno.
Rydym yn cynllunio cyfarfod rhwng pedwar Gweinidog y pedwar corff datganoledig. Rydym am symud i sefyllfa o gydraddoldeb. Rwy'n derbyn yn llwyr yr hyn a ddywed Hefin David, nad yw'n iawn fod dioddefwyr yma yng Nghymru yn cael llai nag mewn gwledydd eraill. Felly, mae hynny'n rhywbeth rydym yn rhoi sylw iddo cyn gynted ag y bydd Gweinidog wedi'i ddynodi yn y Llywodraeth yn San Steffan a chyn gynted ag y gallwn gael cyfarfod.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Paul Davies.
Finally, question 8, Paul Davies.
8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gwella gwasanaethau iechyd yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda dros y 12 mis nesaf? OAQ55197
8. Will the Minister make a statement on how the Welsh Government will improve health services in the Hywel Dda University Health Board area over the next 12 months? OAQ55197
Our priority is to ensure the people of Wales, including those in west Wales, receive health services that deliver the best possible outcomes for patients. Achieving the vision that we set out in 'A Healthier Wales' will help to deliver that priority.
Ein blaenoriaeth yw sicrhau bod pobl Cymru, gan gynnwys y rheini yng ngorllewin Cymru, yn cael gwasanaethau iechyd sy'n sicrhau'r canlyniadau gorau posibl i gleifion. Bydd gwireddu'r weledigaeth a nodwn yn 'Cymru Iachach' yn helpu i sicrhau'r flaenoriaeth honno.
Minister, to improve services in the Hywel Dda University Health Board area, it's essential that vital services are as accessible as possible to local people, and that includes services being based at Withybush hospital. Can you therefore tell us what discussions you've had with Hywel Dda University Health Board about the provision of services at Withybush hospital, as well as any discussions you've had regarding the creation of a new hospital in west Wales, as the people I represent want to see essential services like the A&E department being maintained at Withybush hospital?
Weinidog, er mwyn gwella gwasanaethau yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda, mae'n hanfodol fod gwasanaethau hanfodol mor hygyrch â phosibl i bobl leol, ac mae hynny'n cynnwys lleoli gwasanaethau yn Ysbyty Llwynhelyg. Felly, a allwch ddweud wrthym pa drafodaethau a gawsoch gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda ynglŷn â darparu gwasanaethau yn Ysbyty Llwynhelyg, yn ogystal ag unrhyw drafodaethau a gawsoch ynghylch creu ysbyty newydd yng ngorllewin Cymru, gan fod y bobl rwy'n eu cynrychioli eisiau gweld gwasanaethau hanfodol fel yr adran damweiniau ac achosion brys yn cael eu cadw yn Ysbyty Llwynhelyg?
Well, this is a question about the delivery of the healthier west Wales plan. You'll recall the significant engagement that took place with both staff and the public, and then actual front-line members of staff presenting options to the health board for the future. And, within that, the community health council chose not to refer the possible options in. So, there is now an agreed strategy within west Wales about what that will mean. That will both be about—as we've seen the parliamentary review recommending in broad terms—some services needing to be concentrated to provide better services, better quality of care, and other services being delivered on a wider range and basis, including within the community.
You'll have seen, for example, some of the concerns people had about having a midwifery-led unit on the Withybush site; actually, there is no evidence, despite hundreds and hundreds of births, that it has compromised the care of women or their babies. We still, though, do continue to invest in the Withybush site; for example, the more than £3 million to complete improvements to wards 9 and 10 at Withybush hospital. So, there will continue to be an important role for the Withybush site to play in the future.
In terms of the new hospital option, I'm looking to receive a business case from the health board that sets out where they are and, as and when that's received and advice is provided to me about whether to support the next stage of that, I will, of course, make that clear. So, those are plans the health board are developing. I have a decision-making role, but I do look forward to—sooner rather than later, I hope—receiving that case to allow us to make a determination. And you and other people within west Wales will then get to see something about the vision for the future in terms of deliberately reshaping healthcare within west Wales and, indeed, the significant investment that will be required to make that happen.
Wel, mae hwn yn gwestiwn ynglŷn â darparu'r cynllun gorllewin Cymru iachach. Fe fyddwch yn cofio'r ymgysylltu sylweddol a fu â'r staff a'r cyhoedd, ac yna'r aelodau rheng flaen o staff eu hunain yn cyflwyno dewisiadau i'r bwrdd iechyd ar gyfer y dyfodol. Ac o fewn hynny, dewisodd y cyngor iechyd cymuned beidio â chyfeirio'r opsiynau posibl i mewn. Felly, ceir strategaeth y cytunwyd arni bellach yng ngorllewin Cymru ynghylch yr hyn y bydd hynny'n ei olygu. Bydd hynny'n ymwneud â bod angen crynhoi rhai gwasanaethau—fel y gwelsom yr adolygiad Seneddol yn ei argymell yn gyffredinol—er mwyn darparu gwell gwasanaethau, gwell ansawdd gofal, a gwasanaethau eraill yn cael eu darparu ar sail ehangach ac yn fwy amrywiol, gan gynnwys o fewn y gymuned.
Fe fyddwch wedi gweld, er enghraifft, rai o'r pryderon a oedd gan bobl ynghylch cael uned o dan arweiniad bydwragedd ar safle Llwynhelyg; mewn gwirionedd ni cheir tystiolaeth, er y cannoedd ar gannoedd o enedigaethau, fod gofal menywod a'u babanod wedi'i roi dan fygythiad. Serch hynny, rydym yn dal i fuddsoddi yn safle Llwynhelyg; er enghraifft, y mwy na £3 miliwn i gwblhau gwelliannau i wardiau 9 a 10 yn ysbyty Llwynhelyg. Felly, bydd yna rôl bwysig o hyd i safle Llwynhelyg ei chwarae yn y dyfodol.
O ran yr opsiwn ysbyty newydd, rwy'n awyddus i gael achos busnes gan y bwrdd iechyd sy'n nodi ble maent arni a phan ddaw hwnnw i law, a phan fyddaf wedi cael cyngor ynglŷn ag a ddylwn gefnogi'r cam nesaf yn hynny o beth, byddaf yn gwneud hynny'n glir wrth gwrs. Felly, cynlluniau y mae'r bwrdd iechyd yn eu datblygu yw'r rheini. Mae gennyf swyddogaeth wneud penderfyniadau, ond rwy'n edrych ymlaen at gael yr achos busnes hwnnw—yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach, rwy'n gobeithio—i ganiatáu i ni wneud penderfyniad. Ac fe gewch chi a phobl eraill yng ngorllewin Cymru weld rhywbeth am y weledigaeth ar gyfer y dyfodol o ran ad-drefnu gofal iechyd yn fwriadol yng ngorllewin Cymru ac yn wir, y buddsoddiad sylweddol y bydd ei angen i sicrhau bod hynny'n digwydd.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
I wish to draw Members' attention to the Catalan delegation joining us in the public gallery, led by the President of the Catalan Parliament, Roger Torrent. My thoughts at this time are also with the previous President of the Catalan Parliament, Carme Forcadell, who remains to this day in prison. I'm sure Members here will want to join me in wishing President Torrent a very warm welcome to Wales and to our Senedd. Croeso. [Applause.]
Hoffwn dynnu sylw'r Aelodau at y ddirprwyaeth o Gatalonia sy'n ymuno â ni yn yr oriel gyhoeddus, dan arweiniad Llywydd Senedd Catalonia, Roger Torrent. Rwyf hefyd yn meddwl am Lywydd blaenorol Senedd Catalonia, Carme Forcadell, sy'n parhau i fod yn y carchar hyd heddiw. Rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau yma am ymuno â mi i groesawu'r Llywydd Torrent yn gynnes iawn i Gymru ac i'n Senedd. Croeso. [Cymeradwyaeth.]
Cwestiynau nesaf i'r Gweinidog Cyllid, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mandy Jones.
The next questions are to the Minister for Finance, and the first question is from Mandy Jones.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gyfraddau treth incwm Cymru? OAQ55207
1. Will the Minister make a statement on the Welsh rates of income tax? OAQ55207
Welsh rates of income tax of 10p per band were introduced last year and apply to income tax payers resident in Wales. On 3 March, the Assembly voted by 43 to one in support of Wales's rates remaining unchanged in 2020-21.
Cyflwynwyd cyfraddau treth incwm o 10c y band yng Nghymru y llynedd ac maent yn berthnasol i dalwyr treth incwm sy'n preswylio yng Nghymru. Ar 3 Mawrth, pleidleisiodd y Cynulliad, o 43 i un, o blaid sicrhau bod cyfraddau Cymru yn aros yr un fath yn 2020-21.
Thank you for that answer. Minister, your Government has made a commitment to not increase income tax rates during this Assembly term. What assessment have you made of the impact of increased rates of income tax on the Welsh economy and Welsh families, should a rise be instigated in the next Assembly?
Diolch am yr ateb hwnnw. Weinidog, mae eich Llywodraeth wedi gwneud ymrwymiad i beidio â chynyddu cyfraddau treth incwm yn ystod tymor y Cynulliad hwn. Pa asesiad rydych wedi'i wneud o effaith cyfraddau uwch o dreth incwm ar economi Cymru a theuluoedd Cymru, pe bai cynnydd yn cael ei gyflwyno yn y Cynulliad nesaf?
The static costing of a potential rate change is relatively straightforward. For illustrative purposes, a 1p increase or reduction across all three bands in 2020-21, or in a future Assembly, would increase or reduce revenues by approximately £220 million, with the vast majority of revenues, of course, being generated through the basic rate. So, that would be the effect of a 1p change.
I think it is for all of us as Assembly Members, as we seek to develop our manifestos for the next election, to consider how and if we would use our Welsh rates of income tax, and also then to demonstrate to the people of Wales what the impact would be on their lives. So, for example: were there to be a reduction of 1p and a reduction of £220 million to the Welsh Government budget, it would be incumbent to demonstrate where those cuts would fall; and, equally, were there to be an increase of 1p and an increase of £220 million for the Welsh Government budget, it would be important to set out where that additional spend would be made.
Mae'r gost statig o newid posibl i'r gyfradd yn gymharol syml. At ddibenion enghreifftiol, byddai cynnydd neu ostyngiad o 1c ar draws y tri band yn 2020-21, neu mewn Cynulliad yn y dyfodol, yn cynyddu neu'n lleihau refeniw oddeutu £220 miliwn, gyda'r mwyafrif helaeth o refeniw, wrth gwrs, yn cael ei gynhyrchu drwy'r gyfradd sylfaenol. Felly, dyna fyddai effaith newid o 1c.
Rwy'n credu mai ein lle ni fel Aelodau'r Cynulliad, wrth inni geisio datblygu ein maniffestos ar gyfer yr etholiad nesaf, yw ystyried os a sut y byddem yn defnyddio ein cyfraddau treth incwm yng Nghymru, ac yna dangos i bobl Cymru beth fyddai'r effaith ar eu bywydau. Felly, er enghraifft: pe bai gostyngiad o 1c a gostyngiad o £220 miliwn i gyllideb Llywodraeth Cymru, byddai'n ddyletswydd arnom i ddangos ym mha feysydd y byddai'r toriadau hynny'n cael eu gwneud; ac yn yr un modd, pe bai cynnydd o 1c a chynnydd o £220 miliwn yng nghyllideb Llywodraeth Cymru, byddai'n bwysig nodi lle byddai'r gwariant ychwanegol hwnnw'n digwydd.
Minister, you've just given a perhaps understandably clinical analysis—certainly at the start of your answer there—as to the effect on revenues of income tax changes. What you've said is, of course, totally technically correct, but increasing or reducing taxes does, of course, have other effects, which UK Government has been dealing with for a long time: behavioural changes, for instance. Increasing taxation may well bring more money into the coffers and allow you greater money to spend on public services; but at the same time, reducing taxation, as well as lowering the amount of revenue, may also of course stimulate, and almost certainly would stimulate, entrepreneurialism and encourage people to work harder, knowing that they're going to keep some of their money. So, all that has to be factored in.
I noticed, in the Chancellor's budget today, he mentioned that there was going to be a new Treasury office, or new Treasury officials, coming to Wales. I wonder if you could tell us what you know about that announcement at this early stage. And also whether, when it comes to making changes to income tax, you think there's potential for yourself and for the Welsh Revenue Authority to work closely with that new Treasury office, as a base of experience, so that when you do come to make these changes in income tax in the future, up or down, it's done with the best possible evidence, and we know full well what the effects are going to be on the Welsh economy.
Weinidog, rydych newydd roi dadansoddiad clinigol, sy'n ddealladwy efallai—ar ddechrau eich ateb yn y fan honno—o effaith newidiadau i'r dreth incwm ar refeniw. Mae'r hyn rydych wedi'i ddweud, wrth gwrs, yn gwbl gywir yn dechnegol, ond mae cynyddu neu leihau trethi yn cael effeithiau eraill, wrth gwrs, effeithiau y mae Llywodraeth y DU wedi bod yn ymdrin â hwy ers amser maith: newidiadau mewn ymddygiad, er enghraifft. Mae'n bosibl iawn y bydd cynyddu trethiant yn dod â mwy o arian i'r coffrau ac yn caniatáu mwy o arian i chi ei wario ar wasanaethau cyhoeddus; ond ar yr un pryd, gallai lleihau trethiant, yn ogystal â gostwng swm y refeniw, ysgogi wrth gwrs, a byddai bron yn sicr o ysgogi, mentergarwch ac yn annog pobl i weithio'n galetach, gan wybod y byddant yn cadw rhywfaint o'u harian. Felly, mae'n rhaid ystyried y ffactorau hynny i gyd.
Yng nghyllideb y Canghellor heddiw, nodais ei fod wedi sôn y byddai swyddfa Trysorlys newydd, neu swyddogion Trysorlys newydd, yn dod i Gymru. Tybed a allech ddweud wrthym beth rydych yn ei wybod am y cyhoeddiad hwnnw ar y cam cynnar hwn. A hefyd, o ran gwneud newidiadau i dreth incwm, a ydych yn credu y gallwch chi ac Awdurdod Cyllid Cymru gydweithio'n agos â'r swyddfa Trysorlys newydd honno, fel sylfaen o brofiad, er mwyn sicrhau, pan fyddwch yn gwneud y newidiadau hyn i dreth incwm yn y dyfodol, ei chodi neu ei gostwng, eu bod yn cael eu gwneud yn ôl y dystiolaeth orau bosibl, a'n bod yn gwybod yn iawn beth fydd yr effeithiau ar economi Cymru.
I do think that any decisions should obviously be based on the best possible evidence, and this is one of the areas that we can explore in further detail in Finance Committee tomorrow, where I'll be giving evidence on what the potential impact might be of different exchange rates over the side of borders in the UK. But of course, we don't have much or any evidence, really, within the UK at the moment, because the Scots have only been collecting their own Scottish rates of income tax in recent years, and the first outturn data is due shortly. So, we actually don't have that evidence base to explore in detail. We can look at other areas of the world—parts of Canada, for example, have different rates of income tax in different areas—but those behavioural impacts I don't think will necessarily be read across. But as I say, there's lots of opportunity to discuss that in more detail in committee.
In terms of the Chancellor's announcement about a Treasury presence here in Wales, we don't have any detail as to what that might entail. It could be additional staff, perhaps, at the HMRC building. We're not sure what the detail is, but obviously we will be exploring that. We're really keen to work closely with HMRC and Treasury, because it's really important that we share information and ideas in order to give the best possible service to people in Wales. So, we look forward to more information on that posting. My only slight nervousness about it is the fact that we didn't hear anything today about the replacement of European funding, and of course we were hoping to hear a little bit about the shared prosperity fund. Now, whether or not the Chancellor sees a role potentially for that Treasury presence in administering that fund is something that causes us a little bit of nervousness, but we look forward to exploring it in further detail.
Rwy'n credu y dylai unrhyw benderfyniadau fod yn seiliedig, yn amlwg, ar y dystiolaeth orau bosibl, a dyma un o'r meysydd y gallwn ei archwilio'n fanylach yn y Pwyllgor Cyllid yfory, lle byddaf yn rhoi tystiolaeth ar beth fydd effaith bosibl y gwahanol gyfraddau cyfnewid ar draws ffiniau yn y DU. Ond wrth gwrs, nid oes gennym lawer o dystiolaeth, os o gwbl mewn gwirionedd, o fewn y DU ar hyn o bryd, oherwydd nid yw’r Albanwyr ond wedi bod yn casglu eu cyfraddau treth incwm eu hunain yn yr Alban yn y blynyddoedd diwethaf, a bydd y data alldro cyntaf ar gael yn fuan. Felly, nid oes gennym y sylfaen dystiolaeth honno i'w harchwilio'n fanwl. Gallwn edrych ar rannau eraill o'r byd—felly, rhannau o Ganada, er enghraifft, sydd â chyfraddau gwahanol o dreth incwm mewn gwahanol ardaloedd—ond yn fy marn i, ni fydd modd rhagdybied y bydd yr effeithiau ymddygiadol hynny yr un fath o reidrwydd. Ond fel rwy’n dweud, mae llawer o gyfle i drafod hynny'n fwy manwl yn y pwyllgor.
O ran cyhoeddiad y Canghellor am bresenoldeb y Trysorlys yma yng Nghymru, nid oes gennym unrhyw fanylion am yr hyn y gallai hynny ei olygu. Gallai olygu staff ychwanegol, efallai, yn adeilad Cyllid a Thollau ei Mawrhydi. Nid ydym yn siŵr beth yw'r manylion, ond mae'n amlwg y byddwn yn archwilio. Rydym yn awyddus iawn i weithio'n agos gyda Chyllid a Thollau ei Mawrhydi a'r Trysorlys, oherwydd mae'n bwysig iawn ein bod yn rhannu gwybodaeth a syniadau er mwyn darparu'r gwasanaeth gorau posibl i bobl Cymru. Felly, edrychwn ymlaen at gael rhagor o wybodaeth am hynny. Rwyf ychydig yn nerfus ynglŷn â'r ffaith na chlywsom unrhyw beth heddiw am gyllid yn lle cyllid Ewropeaidd, ac wrth gwrs roeddem yn gobeithio clywed ychydig am y gronfa ffyniant gyffredin. Nawr, mae p'un a yw'r Canghellor yn gweld rôl bosibl i bresenoldeb y Trysorlys yn gweinyddu'r gronfa honno yn rhywbeth sy'n achosi ychydig o nerfusrwydd inni, ond edrychwn ymlaen at ei archwilio'n fanylach.
2. Pa drafodaeth y mae'r Gweinidog wedi ei gynnal gyda'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol ar sut gall Llywodraeth Cymru helpu ariannu cynlluniau i leihau y nifer o dai gwag yn y gogledd? OAQ55227
2. What discussions has the Minister had with the Minister for Housing and Local Government in relation to how the Welsh Government can help fund plans to reduce the number of empty houses in North Wales? OAQ55227
I have regular discussions with the Minister for Housing and Local Government, covering a range of matters within her portfolio, including those relating to empty houses. This includes investment in our property loans programme, targeted regeneration investment through our empty property thematic fund, and our town centre loan fund.
Byddaf yn cael trafodaethau rheolaidd gyda'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol am amrywiaeth o faterion o fewn ei phortffolio, gan gynnwys y rheini sy'n ymwneud â thai gwag. Mae hyn yn cynnwys buddsoddi yn ein rhaglen benthyciadau eiddo, buddsoddi mewn adfywio wedi'i dargedu drwy ein cronfa thematig ar gyfer eiddo gwag, a'n cronfa benthyciadau canol trefi.
Ond y gwir amdani yw bod gyda ni o gwmpas 3,000 o dai gwag yng ngogledd Cymru, a rhai ohonyn nhw wedi sefyll yn wag am ddegawd a mwy. Mae hwn yn wastraff adnoddau enfawr iawn, onid yw e? Oherwydd rŷn ni'n gweiddi mas am dai fforddiadwy, ond mae gennym ni filoedd o dai gwag yn y gogledd, ac wedyn dŷn ni'n gweld tai yn cael eu codi ar gaeau gleision ac ar dir sy'n gorlifo yn y gogledd. Felly, yn sicr, mae'n dal i fod yn broblem. Rŷn ni'n gwybod bod y cynllun troi tai yn gartrefi â'r uchelgais o ddod nôl a 5,000 o dai gwag i ddefnydd, ond dwi'n meddwl mai dim ond 98 a lwyddwyd i'w cael nôl i'r sector tai yn y flwyddyn 2018-19. Felly, allwch chi ddweud wrthym ni pa ystyriaeth rŷch chi'n ei rhoi i gymhellion eraill, efallai mwy effeithiol, y gellid eu defnyddio i annog perchnogion tai gwag i fynd i'r afael â'r broblem?
But the truth is that we have around 3,000 empty homes in north Wales, and some of them have been vacant for a decade and more. This is a huge waste of resources, isn't it? Because we are crying out for affordable homes, but we have thousands of empty homes in north Wales, and then we're seeing houses built on greenfield sites and on flood plains in north Wales. So, certainly, it remains a problem. We know that the turning houses into homes programme had an ambition of bringing 5,000 empty houses into use, but I think only 98 were returned to the housing sector in the year 2018-19. So, can you tell us what consideration you're giving to other incentives, which may be more effective, that could be used to encourage the owners of empty houses to tackle this problem?
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Welsh Government's property loans programme has available a mix of capital grant and repayable loan financing worth over £42 million, available through local authorities to owner-occupiers to improve properties and to bring those empty properties back into use. Of this, £11 million has been allocated to the six authorities across north Wales to help those owner-occupiers and landlords bring sub-standard homes back into use. To date, over 350 loans have been issued, and nearly 300 empty properties have been brought back into use across north Wales as a result of that funding alone. But I agree that we need to be looking to explore what more we can do. And of course, we've introduced the transforming towns empty property fund of £3.2 million, and that's supporting a project operating across an area within Gwynedd and Anglesey; that seeks, again, to bring those empty properties back into use.
By the end of December 2020, we will have produced a finalised national action plan for tackling empty properties, setting out our national and local objectives, and that's a piece of work that I have discussions on with my colleague the Minister for Housing and Local Government. More widely, we're looking at what we can do to support local authorities through better use of compulsory purchase orders, because some of those properties that could provide excellent homes and excellent properties for other purposes are ones that are a real blight on communities at the moment. So, we're making sure that every local authority has the skills and the confidence it needs to tackle empty properties in Wales. We're doing that by introducing an industry expert in the field of property management, who is delivering a series of training events to every single local authority in Wales.
Mae gan raglen benthyciadau eiddo Llywodraeth Cymru gymysgedd o gyllid grant cyfalaf a chyllid benthyciad ad-daladwy gwerth dros £42 miliwn, ar gael drwy awdurdodau lleol i berchen-feddianwyr er mwyn gwella eiddo a gwneud defnydd newydd o'r eiddo gwag hwnnw. Mae £11 miliwn ohono wedi'i ddyrannu i'r chwe awdurdod ledled gogledd Cymru i helpu'r perchen-feddianwyr a'r landlordiaid hynny i wneud defnydd o gartrefi is-safonol unwaith eto. Hyd yn hyn, mae dros 350 o fenthyciadau wedi'u cyhoeddi, ac mae bron i 300 eiddo gwag yn cael eu defnyddio unwaith eto ar draws gogledd Cymru o ganlyniad i'r arian hwnnw'n unig. Ond rwy'n cytuno bod angen inni ystyried beth arall y gallwn ei wneud. Ac wrth gwrs, rydym wedi cyflwyno cronfa eiddo gwag o £3.2 miliwn fel rhan o'n hagenda trawsnewid trefi, ac mae honno'n cefnogi prosiect sy'n gweithredu ar draws ardal yng Ngwynedd ac Ynys Môn; unwaith eto, ei nod yw ceisio gwneud defnydd o eiddo gwag.
Erbyn diwedd mis Rhagfyr 2020, byddwn wedi cynhyrchu cynllun gweithredu cenedlaethol terfynol ar gyfer mynd i'r afael ag eiddo gwag a fydd yn nodi ein hamcanion cenedlaethol a lleol, ac mae hwnnw'n waith rwy'n ei drafod gyda fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol. Yn fwy cyffredinol, rydym yn edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud i gefnogi awdurdodau lleol drwy ddefnydd gwell o orchmynion prynu gorfodol, gan y gallai rhai o'r adeiladau a fyddai'n gallu bod yn gartrefi rhagorol ac eiddo rhagorol at ddibenion eraill fod yn falltod gwirioneddol ar gymunedau ar hyn o bryd. Felly, rydym yn sicrhau bod gan bob awdurdod lleol y sgiliau a'r hyder angenrheidiol i fynd i'r afael ag eiddo gwag yng Nghymru. Rydym yn gwneud hynny drwy gyflwyno arbenigwr diwydiant ym maes rheoli eiddo, sy'n darparu cyfres o ddigwyddiadau hyfforddi i bob awdurdod lleol unigol yng Nghymru.
Minister, like Llyr, I was looking at the data for 2018-19, and it is quite disappointing. It's a challenging area—empty homes in the private sector and asking local authorities to use their various financial mechanisms to get some of these homes back in use—but there's a variation in performance. The Isle of Anglesey brought 12 per cent of their private properties that were not in use back into use; 1.6 per cent in Conwy; 8.6 per cent in Denbighshire; and 5.6 per cent in Wrexham. So there's quite a variety there, and I do hope that the best practice is improved further and then adopted by the other authorities.
Weinidog, fel Llyr, roeddwn yn edrych ar y data ar gyfer 2018-19, ac mae'n eithaf siomedig. Mae'n faes heriol—cartrefi gwag yn y sector preifat a gofyn i awdurdodau lleol ddefnyddio eu gwahanol fecanweithiau ariannol i sicrhau bod rhai o'r cartrefi hyn yn cael eu defnyddio unwaith eto—ond mae perfformiad yn amrywio. Mae Ynys Môn wedi sicrhau bod 12 y cant o'u heiddo preifat gwag yn cael ei ddefnyddio unwaith eto; 1.6 y cant yng Nghonwy; 8.6 y cant yn Sir Ddinbych; a 5.6 y cant yn Wrecsam. Felly mae cryn amrywiaeth yno, ac rwy'n gobeithio y bydd yr arferion gorau'n cael eu gwella ymhellach ac yna'n cael eu mabwysiadu gan yr awdurdodau eraill.
Yes, there is a variation in success in terms of bringing those empty homes back into use. Hopefully, the work on the CPOs, which I've just outlined, will prove useful to local authorities that have thus far struggled in this area, because we know that some local authorities have felt that they don't have either the capacity or the confidence to engage in that particular area of work.
Council tax premiums are also a useful tool in terms of tackling empty homes and, again, they've been used to different effect and to different levels across Wales. We do know that premiums will be charged on almost 6,700 long term empty dwellings in Wales in the next financial year, and the number of long term empty dwellings has fallen by over 1,000 since the premiums were introduced. So, it certainly is having an impact.
Oes, mae llwyddiant yn amrywio o ran sicrhau bod cartrefi gwag yn cael eu defnyddio unwaith eto. Y gobaith yw y bydd y gwaith ar y gorchmynion prynu gorfodol a amlinellais yn awr yn ddefnyddiol i awdurdodau lleol sydd wedi cael anhawster yn y maes hwn hyd yma, oherwydd gwyddom fod rhai awdurdodau lleol wedi teimlo nad oes ganddynt gapasiti na hyder i gymryd rhan yn y maes gwaith penodol hwnnw.
Mae premiymau'r dreth gyngor hefyd yn arf defnyddiol i fynd i'r afael â chartrefi gwag ac unwaith eto, maent wedi cael eu defnyddio at ddibenion gwahanol ac i raddau gwahanol ar draws Cymru. Gwyddom y bydd premiymau'n cael eu codi ar bron i 6,700 o anheddau sy'n wag yn hirdymor yng Nghymru yn y flwyddyn ariannol nesaf, ac mae nifer yr anheddau sydd wedi bod yn wag yn hirdymor wedi gostwng dros 1,000 ers cyflwyno'r premiymau. Felly, mae'n sicr yn cael effaith.
Thank you. We now turn to spokespeople's questions, and the Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch. Trown yn awr at gwestiynau'r llefarwyr, a llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Cwpwl o gwestiynau ynglŷn â'r coronafeirws a'r paratoi am hynny. O ran y pwysau ar wasanaethau iechyd a gofal yn benodol, a gawn ni ryw syniad gennych chi o'r math o drafodaethau sydd wedi bod yn digwydd rhwng y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol a chithau er mwyn sicrhau bod yr adnoddau priodol yn cael eu rhoi yn barod i'w rhannu, os nad oes eu hangen nhw ar hyn o bryd? Achos rydyn ni angen gwybod na fydd diffyg adnoddau yn rhwystr mewn unrhyw ffordd pan fydd y frwydr yn erbyn coronafeirws yn dwysau.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. A few questions on coronavirus and the preparations for that. In terms of the pressures on health and care services specifically, could you give us some idea of the kinds of discussions that have been happening between the Minister for Health and Social Services and yourself in order to ensure that the appropriate resources are made available, even if they're not required at the moment? Because we do need to know that a lack of resources will be no barrier at all when the fight against coronavirus intensifies.
I have been having these discussions with my colleague the health Minister in terms of how we deal with COVID-19, and there are also discussions that I've had with colleagues from the other devolved nations, and also with the Chief Secretary to the Treasury. We're clear in Wales that funding is not going to be a barrier to the NHS being able to deal with the coronavirus. We were also clear at our meeting with the Chief Secretary to the Treasury that funding that flows from the UK Government in relation to this exceptional circumstance should be done on the basis of need. I was really keen to press home the fact that, in Wales, we have a proportionately older population and, obviously, that puts us at potentially larger risk of having to look after people who are much sicker. So, that's something that we need to very much bear in mind as funding is allocated across the UK. We don't yet know how the picture will develop in the different regions of Wales, so this is very much an ongoing discussion, but I do want to give that confidence that funding is not going to be a barrier to supporting the NHS.
Rwyf wedi bod yn cael y trafodaethau hyn gyda fy nghyd-Aelod, y Gweinidog iechyd, o ran sut rydym yn ymdrin â COVID-19, ac rwyf hefyd wedi cael trafodaethau gyda chymheiriaid o'r gwledydd datganoledig eraill, a Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys hefyd. Rydym yn glir yng Nghymru na fydd cyllid yn rhwystro'r GIG rhag gallu mynd i'r afael â'r coronafeirws. Roeddem hefyd yn glir yn ein cyfarfod â Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys y dylai cyllid sy'n dod gan Lywodraeth y DU mewn perthynas â'r amgylchiadau eithriadol hyn gael ei ddarparu ar sail angen. Roeddwn yn awyddus iawn i bwysleisio'r ffaith bod gennym ni, yng Nghymru, boblogaeth hŷn yn ôl cyfran ac yn amlwg, mae hynny'n golygu y gallai fod mwy o berygl y bydd yn rhaid inni ofalu am bobl sy'n llawer salach. Felly, mae hwnnw'n rhywbeth y mae angen inni ei gofio wrth i gyllid gael ei ddyrannu ar draws y DU. Nid ydym yn gwybod eto sut y bydd y darlun yn datblygu yn y gwahanol ranbarthau o Gymru, felly mae hon yn sicr yn drafodaeth barhaus, ond rwyf eisiau rhoi'r sicrwydd hwnnw na fydd cyllid yn rhwystr i gefnogi'r GIG.
Diolch yn fawr iawn, ac mi fuaswn i'n gwerthfawrogi diweddariadau ar yr adnoddau sydd yn cael eu rhyddhau, ochr yn ochr â'r diweddariadau ar y camau o ran gwarchod iechyd. Mae'r pwynt yna'n gwbl ganolog, wrth gwrs: allwn ni ddim edrych ar ryw fodel a fyddai'n rhannu arian yn ôl poblogaeth, oherwydd mi allai gwahanol rannau o'r Deyrnas Unedig gael eu taro'n wahanol iawn gan COVID-19.
Yn symud o'r elfen iechyd at yr elfen economaidd, sydd wrth gwrs yn elfen sylweddol o'r consyrn wrth inni symud ymlaen, mae Llywodraeth Prydain yn y gyllideb heddiw wedi cyhoeddi pecyn o gymorth ar gyfer busnesau bach sydd, wrth gwrs, yn dod o dan bwysau. Un syniad ydy rhewi cyfraddau busnes ar gyfer rhai busnesau; mae yna sôn am gynllun benthyciadau ar gyfer busnesau sydd wedi cael eu heffeithio gan coronafeirws; ac mae yna hefyd addewid y bydd y Llywodraeth yn helpu cwmnïau efo taliad statudol ar gyfer salwch ar gyfer y rheini sy'n colli gwaith o ran coronafeirws.
Mae'n bwysig iawn bod y pecynnau yna yn cael eu hamlinellu gan Lywodraeth Prydain; mae'n bwysig iawn hefyd ein bod ni yn clywed gan Lywodraeth Cymru pa mor barod ydych chi i chwilio am ffyrdd gwahanol o leddfu pryderon busnes rŵan a bod yn barod i gamu i mewn. Dydyn ni ddim wedi clywed manylion cynlluniau felly hyd yn hyn, ac mi fyddai rŵan yn gyfle da i ni allu trafod hynny.
Thank you very much, and I would appreciate updates on the resources that are being released, along with updates on the steps in terms of safeguarding people's health. That point is centrally important, of course: we can't look at some model that would share funds according to population, because different parts of the UK could be hit very differently by COVID-19.
Moving, then, from the health element to the economic element, which of course is a substantial element of the concern as we move forward, the UK Government in today's budget has announced a package of support for small businesses, which of course will be under pressure. One idea is to freeze business rates for certain businesses; there is talk of a loans plan for businesses that have been affected by coronavirus; and there's also a pledge that the Government will assist companies with statutory sick pay for those who miss work because of coronavirus.
Now, it's very important that those packages are also outlined by the UK Government, but it's also very important that we hear from the Welsh Government how prepared you are to seek different ways of alleviating the concerns of business now and being ready to step in. We haven't heard the details of such plans to date, but now would be a good opportunity for us to discuss that.
I was pleased to make the case to the Chief Secretary to the Treasury yesterday that there should, in this budget, be a package of support for business, and I was pleased to see that delivered on. So, as you mentioned, there will be some things in there that will help support people in the immediate crisis. For example, the sick pay will be paid from day 1 rather than day 4; the Prime Minister previously announced that. But I think things went a bit further today, in terms of statutory sick pay for everyone who is advised to stay at home even without symptoms. That will be forthcoming, and I think that's really welcome. People can get the sick note from 111, and people in the gig economy will have easier access to benefits; I think that's really welcome, although I think we do need to see some more of the detail.
I understand that the employment and support allowance will be available from day 1 rather than day 8, and that the UK Government is also temporarily removing the minimum income floor in universal credit and relaxing the requirement to attend a job centre, so much of those conversations can be done online or over the phone. I think that is really to be welcomed, and I'm almost hoping that necessity will prove to be the mother of invention in terms of making universal credit work better for people, particularly for people in Wales.
The statutory cost of sick pay for SMEs could hit them hard, so I've been really pleased to hear that announcement from the Chancellor today that businesses with fewer than 250 employees can claim back the cost of sick pay for up to 14 days, and that will be refunded in full. I think that's an important measure for businesses. I was making the case yesterday for HMRC to scale up the Time to Pay service, and, again, I was pleased to see that reflected in the announcement today.
The UK Government has a dedicated helpline, announced today, but, of course, we already have that through Business Wales, which is there to support businesses in this particular circumstance.
Roeddwn yn falch o gyflwyno'r achos i Brif Ysgrifennydd y Trysorlys ddoe y dylid sicrhau bod pecyn cymorth i fusnesau yn y gyllideb hon, ac roeddwn yn falch o weld hwnnw'n cael ei ddarparu. Felly, fel y sonioch chi, bydd rhai pethau ynddo a fydd yn helpu i gefnogi pobl yn yr argyfwng uniongyrchol. Er enghraifft, bydd y tâl salwch yn cael ei dalu o ddiwrnod 1 ymlaen yn hytrach nag o ddiwrnod 4 ymlaen; mae'r Prif Weinidog eisoes wedi cyhoeddi hynny. Ond rwy'n credu bod pethau wedi mynd gam ymhellach heddiw, o ran tâl salwch statudol i bawb sy'n cael eu cynghori i aros gartref hyd yn oed heb symptomau. Bydd hynny'n digwydd, ac rwy'n credu bod hynny i'w groesawu'n fawr. Gall pobl gael y nodyn salwch drwy 111, a bydd pobl yn yr economi gig yn ei chael yn haws cael mynediad at fudd-daliadau; rwy'n credu bod hynny i'w groesawu'n fawr, er fy mod yn credu bod angen i ni weld mwy o'r manylion.
Deallaf y bydd y lwfans cyflogaeth a chymorth ar gael o ddiwrnod 1 ymlaen yn hytrach nag o ddiwrnod 8 ymlaen, a bod Llywodraeth y DU hefyd yn dileu'r isafswm incwm ar gyfer credyd cynhwysol dros dro ac yn llacio'r gofyniad i fynychu canolfan waith, felly mae'n bosibl cael cymaint o'r sgyrsiau hynny ar-lein neu dros y ffôn. Rwy'n credu bod hynny i'w groesawu'n fawr, ac rwy'n gobeithio, bron, y bydd y rheidrwydd hwnnw'n arwain at gamau i sicrhau bod credyd cynhwysol yn gweithio'n well i bobl, yn enwedig i bobl yng Nghymru.
Gallai cost statudol tâl salwch i fusnesau bach a chanolig eu taro'n galed, felly rwy'n falch iawn o glywed y cyhoeddiad gan y Canghellor heddiw y gall busnesau â llai na 250 o weithwyr hawlio cost tâl salwch yn ôl am hyd at 14 diwrnod, a bydd hwnnw'n cael ei ad-dalu'n llawn. Rwy'n credu bod hwnnw'n fesur pwysig i fusnesau. Roeddwn yn cyflwyno achos ddoe dros weld Cyllid a Thollau ei Mawrhydi yn ehangu'r gwasanaeth Amser i Dalu, ac unwaith eto, roeddwn yn falch o weld hynny'n cael ei adlewyrchu yn y cyhoeddiad heddiw.
Mae gan Lywodraeth y DU linell gymorth benodol, a gyhoeddwyd heddiw, ond wrth gwrs, mae honno gennym eisoes drwy Busnes Cymru, sydd yno i gefnogi busnesau yn yr amgylchiadau arbennig hyn.
And, finally, sticking with the budget, and with the Chancellor indicating that the UK Government will be launching a fundamental review of business rates, we're certainly of the view that we need a fundamental review, and we wish that we could have moved quicker in Wales. We've had review after review; I'm sure the time should have come some time ago for some action to be taken. As part of that fundamental review, the UK Government will consider plans to scrap business rates and replace them with a land value tax. Now, Plaid Cymru is currently looking at how land value tax might work in Wales; Welsh Government, for some time, has been looking at this. Is now not the time to seize the momentum, that there is a changing context, and the UK Government warming to the idea perhaps? And will we see some action soon on LVT from Welsh Government?
Ac yn olaf, gan aros gyda'r gyllideb, a chyda'r Canghellor yn nodi y bydd Llywodraeth y DU yn lansio adolygiad sylfaenol o drethi busnes, rydym yn sicr o'r farn ein bod angen adolygiad sylfaenol, a hoffem pe gallem fod wedi symud yn gyflymach yng Nghymru. Rydym wedi cael adolygiad ar ôl adolygiad; rwy'n siŵr y dylai rhai camau fod wedi cael eu cymryd beth amser yn ôl. Fel rhan o'r adolygiad sylfaenol hwnnw, bydd Llywodraeth y DU yn ystyried cynlluniau i ddileu ardrethi busnes a sefydlu treth gwerth tir yn eu lle. Nawr, ar hyn o bryd, mae Plaid Cymru yn edrych ar sut y gallai treth gwerth tir weithio yng Nghymru; mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn edrych ar hyn ers peth amser. Onid yn awr yw'r amser i fanteisio ar y momentwm, i newid y cyd-destun, ac i Lywodraeth y DU gynhesu at y syniad efallai? Ac a fydd Llywodraeth Cymru yn gweithredu ar dreth gwerth tir yn fuan?
Well, you'll certainly see, very shortly, published, the document that we commissioned, which does look at the implications of land value tax and what that would mean for Wales. This is part of a suite of research that we've commissioned that looks at various aspects of local taxation, both for non-domestic rates and for council tax. We've also had a piece of work that looks at what the implications would be of re-evaluation, for example, and who the winners and losers would be there; what would be the distributional impact in terms of geography across Wales? Over the course, now, of this spring, there will be several pieces of research published, which, together, will provide all of us with a suite of really insightful evidence in order to consider the way forward.
But, of course, business rates—it's not something that you should reform just for the sake of it. We need to be sure that any reforms are made in a way that meets our Welsh Government priorities more widely. And I have to say that I was really pleased by the announcement today that the UK Government has finally caught up now, and that half of businesses in England will no longer be paying business rates. But, of course, we've had that situation in Wales for a very long time.
Wel, byddwch yn sicr yn gweld y ddogfen a gomisiynwyd gennym yn cael ei chyhoeddi'n fuan iawn, ac mae honno'n edrych ar oblygiadau treth gwerth tir a beth fyddai hynny'n ei olygu i Gymru. Mae'n rhan o gyfres o waith ymchwil a gomisiynwyd gennym sy'n edrych ar wahanol agweddau ar drethiant lleol, ar gyfer ardrethi annomestig ac ar gyfer y dreth gyngor. Rydym hefyd wedi cael gwaith sy'n edrych ar beth fyddai goblygiadau ail-werthuso, er enghraifft, a phwy fyddai'r enillwyr a'r collwyr yn y sefyllfa honno; beth fyddai'r effaith ddosbarthiadol o ran daearyddiaeth ledled Cymru? Yn ystod y gwanwyn hwn, bydd sawl darn o waith ymchwil yn cael eu cyhoeddi a fydd, gyda'i gilydd, yn darparu cyfres o dystiolaeth hynod o graff i bob un ohonom er mwyn ystyried y ffordd ymlaen.
Ond wrth gwrs, ardrethi busnes—ni ddylid eu diwygio er mwyn eu diwygio yn unig. Mae angen inni fod yn siŵr fod unrhyw ddiwygiadau'n cael eu gwneud mewn ffordd sy'n cyflawni blaenoriaethau Llywodraeth Cymru yn ehangach. Ac mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn falch iawn ynglŷn â'r cyhoeddiad heddiw fod Llywodraeth y DU, o'r diwedd, wedi dal i fyny yn awr, ac na fydd hanner busnesau Lloegr yn talu ardrethi busnes mwyach. Ond wrth gwrs, rydym wedi bod yn y sefyllfa honno yng Nghymru ers amser hir iawn.
Thank you. Conservative spokesperson, Nick Ramsay.
Diolch. Llefarydd y Ceidwadwyr, Nick Ramsay.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, the Chancellor of the Exchequer has today, in his budget, announced a number of key funding commitments to small and medium-sized enterprises, as well as to the hospitality and retail industry, in light of the threat of COVID-19, which was just raised by the Plaid Cymru spokesperson. Today's announcement also includes an extra £360 million a year to the Welsh Government, more investment in infrastructure and more investment in broadcasting, such as S4C. So it's looking as though austerity—so beloved by members of your Government to talk about—is nearing an end. Will you confirm that the Welsh Government will use the Barnett consequentials arising from the Chancellor's pledges to match the UK Government's support?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, mae Canghellor y Trysorlys heddiw, yn ei gyllideb, wedi cyhoeddi nifer o ymrwymiadau ariannu allweddol i fentrau bach a chanolig eu maint, yn ogystal ag i'r diwydiant lletygarwch a manwerthu, yng ngoleuni bygythiad COVID-19, a godwyd gan lefarydd Plaid Cymru yn awr. Mae'r cyhoeddiad heddiw hefyd yn cynnwys £360 miliwn yn ychwanegol y flwyddyn i Lywodraeth Cymru, mwy o fuddsoddi mewn seilwaith a mwy o fuddsoddi mewn darlledu, fel S4C. Felly mae'n ymddangos bod cyni—y mae aelodau o'ch Llywodraeth wrth eu boddau'n siarad amdano—yn prysur ddod i ben. A wnewch chi gadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru yn defnyddio symiau canlyniadol Barnett sy'n deillio o addewidion y Canghellor i gyfateb i gymorth Llywodraeth y DU?
Well, I've got bad news for the opposition spokesperson, of course, because austerity certainly isn't over. If you look at the documentation that supports the UK Government's budget, the Office for Budget Responsibility paints a pretty gloomy picture of prospects, even before taking into account COVID-19. And that's not surprising, given the UK Government's reckless approach to trade negotiations with our largest and most important trading partner, the European Union. At no point in this Parliament does the OBR suggest that growth will even reach 2 per cent, which is pretty poor by historic terms. So I don't think that we can say austerity is over. And even with the additional funding that comes to Welsh Government today as a result of the UK Government's budget, it barely takes us back to where we were 10 years ago. So, austerity, I'm afraid, is still with us.
Wel, mae gennyf newyddion drwg i lefarydd yr wrthblaid, wrth gwrs, oherwydd yn sicr nid yw cyni wedi dod i ben. Os edrychwch ar y dogfennau sy'n cefnogi cyllideb Llywodraeth y DU, mae'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn rhoi darlun eithaf digalon o'r rhagolygon, hyd yn oed cyn ystyried COVID-19. Ac nid yw hynny'n syndod, o gofio agwedd ddiofal Llywodraeth y DU tuag at drafodaethau masnach gyda'n partner masnachu mwyaf a phwysicaf, yr Undeb Ewropeaidd. Nid yw'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol wedi awgrymu ar unrhyw adeg yn y Senedd hon y bydd twf yn cyrraedd 2 y cant hyd yn oed, sy'n eithaf gwael yn hanesyddol. Felly nid wyf yn credu y gallwn ddweud bod cyni wedi dod i ben. A hyd yn oed gyda'r cyllid ychwanegol sy'n dod i Lywodraeth Cymru heddiw o ganlyniad i gyllideb Llywodraeth y DU, prin fod hynny'n mynd â ni'n ôl lle roeddem 10 mlynedd yn ôl. Felly, mae cyni yma o hyd, mae arnaf ofn.
Thank you, Minister. I was being mischievous when I mentioned the 'austerity' word—I knew that it would trigger a response similar to that. And some of what you say, in terms of growth, of course there's a basis there, and you're right to point those things out. But I do think that we need to look on the bright side as well. And there is good news in this UK budget, and hopefully the Welsh Government—key to my question—will actually be making use of the consequentials that are coming this way, to improve the situation here in Wales. Because Wales, of course, does have two Governments.
Minister, the Chancellor also announced a number of changes to national insurance and income tax, which, taken together, will mean that people who earn the minimum wage will now be £5,200 better off than they were in 2010. Moreover, beer duty and fuel duty are frozen for another year, so workers will see more money in their pockets in that way.
Here in Wales, we've been talking about the devolution of income tax, and the creation of new taxes. Do you feel that, often, the emphasis here is always on the creation of new taxes, and raising taxes? But there is also a tax-cutting agenda to be addressed, and the Welsh Government does have significant power at its disposal, in certain key tax areas, to reduce the burden on hard-working people in Wales, and to generate more income in the longer term by, of course, encouraging entrepreneurship, and providing businesses with more money to invest. We've heard about your view on taxes this year; could you tell us how you envisage using those tax powers in future, to reduce the tax burden on people in Wales, and to encourage economic growth?
Diolch yn fawr, Weinidog. Roeddwn yn bod yn ddrygionus pan ddywedais y gair 'cyni'—roeddwn yn gwybod y byddai'n cymell ymateb tebyg i hwnnw. Ac mae sail i rywfaint o'r hyn a ddywedwch o ran twf wrth gwrs, ac rydych yn iawn i dynnu sylw at y pethau hynny. Ond rwy'n credu bod angen inni edrych ar yr ochr olau hefyd. Ac mae newyddion da yn y gyllideb hon ar gyfer y DU, a gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru—ac mae hyn yn allweddol i fy nghwestiwn—yn gwneud defnydd o'r symiau canlyniadol sydd ar y ffordd er mwyn gwella'r sefyllfa yma yng Nghymru. Oherwydd mae gan Gymru ddwy Lywodraeth wrth gwrs.
Weinidog, mae'r Canghellor hefyd wedi cyhoeddi nifer o newidiadau i yswiriant gwladol a threth incwm, a fydd, gyda'i gilydd, yn golygu y bydd pobl sy'n ennill yr isafswm cyflog £5,200 yn well eu byd yn awr nag yn 2010. At hynny, mae'r doll ar gwrw a'r doll ar danwydd yn cael eu rhewi am flwyddyn arall, felly bydd gweithwyr yn gweld mwy o arian yn eu pocedi yn y ffordd honno.
Yma yng Nghymru, rydym wedi bod yn sôn am ddatganoli treth incwm, a chreu trethi newydd. A ydych yn teimlo bod y pwyslais yma bob amser ar greu trethi newydd a chodi trethi? Ond mae angen mynd i'r afael ag agenda torri trethi hefyd, ac mae gan Lywodraeth Cymru bŵer sylweddol at ei defnydd, mewn meysydd treth allweddol penodol, i ysgafnhau'r baich ar bobl weithgar yng Nghymru, ac i gynhyrchu mwy o incwm yn y tymor hwy drwy annog entrepreneuriaeth wrth gwrs, a rhoi mwy o arian i fusnesau allu buddsoddi. Rydym wedi clywed eich barn ar drethi eleni; a allech chi ddweud wrthym sut rydych yn rhagweld y caiff y pwerau trethu hynny eu defnyddio yn y dyfodol, i leihau'r baich trethi ar bobl yng Nghymru, ac i annog twf economaidd?
I didn't hear anything from the UK Government today, actually, about changes to income tax. I know that there was an announcement in respect of the national living wage and the national insurance threshold, but I don't recall anything specific to income tax. Because that would be something that we would be keen to explore, particularly in case it had any implications for our Welsh Government funding. Actually, the Chancellor had very little to say on tax today. There was absolutely nothing on air passenger duty and there was nothing on vacant land tax. So those were two things that I was hoping to see in the budget today, but that was not mentioned. So, I don't think that the Chancellor has taken opportunities within his budget, particularly in relation to tax, because there's not an awful lot in it.
Ni chlywais unrhyw beth gan Lywodraeth y DU heddiw am newidiadau i dreth incwm. Gwn fod cyhoeddiad wedi'i wneud ynglŷn â'r cyflog byw cenedlaethol a'r trothwy yswiriant cenedlaethol, ond nid wyf yn cofio unrhyw beth yn cael ei ddweud am dreth incwm yn benodol. Oherwydd byddai hynny'n rhywbeth y byddem yn awyddus i'w archwilio, yn enwedig rhag ofn y byddai unrhyw oblygiadau i gyllid Llywodraeth Cymru. A dweud y gwir, ychydig iawn a oedd gan y Canghellor i'w ddweud am drethi heddiw. Ni ddywedwyd unrhyw beth am doll teithwyr awyr nac unrhyw beth am drethi tir gwag. Felly, dyna ddau beth roeddwn yn gobeithio eu gweld yn y gyllideb heddiw, ond ni chawsant eu crybwyll. Felly, nid wyf yn credu bod y Canghellor wedi manteisio ar gyfleoedd yn ei gyllideb, yn enwedig mewn perthynas â threthi, oherwydd nid oes llawer iawn ynddi.
Thank you, Minister. You very cleverly chucked in air passenger duty there, knowing full well that this side of the Chamber do support fully the devolution of air passenger duty. So there are certain things we agree on, and there are other things that we do not agree on. The income tax changes mentioned were around thresholds, but that's aside.
Can I just, in terms of my final question, go back to something that Rhun ap Iorwerth raised, importantly, earlier, and that is the COVID-19, the coronavirus, situation? And this budget has contained within it an extra £30 billion or so—I think I'm right in saying—to the NHS, to deal with coronavirus in the UK, specifically in England. Have you had any discussions—? I know that officials in the Welsh Government have been having multiple discussions with officials in the UK—I know that with my public accounts hat on. Could you tell us if you've had any specific discussions with your counterpart in Westminster about the amount of money that will be coming to Wales over and above what we've got in the budget to deal with coronavirus? I think we would all appreciate that you're going to be potentially under massive pressure, and the NHS budget will be under massive pressure if you don't get that proper support for dealing with this extraordinary situation. So, if you could update us on that money in the budget and on any consequentials coming to you and to Wales—. And would you also confirm that that money will be ring-fenced and will be used within the NHS budget for the purpose that it is intended?
Diolch yn fawr, Weinidog. Roeddech yn glyfar yn crybwyll y doll teithwyr awyr, gan wybod yn iawn fod yr ochr hon i'r Siambr yn cefnogi datganoli'r doll teithwyr awyr yn llawn. Felly mae rhai pethau rydym yn cytuno arnynt, ac mae pethau eraill nad ydym yn cytuno arnynt. Roedd y newidiadau treth incwm y soniwyd amdanynt yn ymwneud â throthwyon, ond mater arall yw hynny.
A gaf fi, yn fy nghwestiwn olaf, fynd yn ôl at rywbeth a gododd Rhun ap Iorwerth yn gynharach, yn bwysig iawn, sef sefyllfa COVID-19, y coronafeirws? Ac mae'r gyllideb hon yn cynnwys oddeutu £30 biliwn ychwanegol—rwy'n credu fy mod yn iawn yn dweud—i'r GIG, i fynd i'r afael â coronafeirws yn y DU, yn benodol yn Lloegr. A ydych wedi cael unrhyw drafodaethau—? Rwy'n gwybod bod swyddogion Llywodraeth Cymru wedi bod yn cynnal sawl trafodaeth gyda swyddogion yn y DU—rwy'n gwybod hynny gan wisgo fy het cyfrifon cyhoeddus. A allech chi ddweud wrthym p'un a ydych wedi cael unrhyw drafodaethau penodol gyda'ch swyddog cyfatebol yn San Steffan ynglŷn â faint o arian a fydd yn dod i Gymru ar ben yr hyn sydd gennym yn y gyllideb i fynd i'r afael â coronafeirws? Rwy'n credu y byddem i gyd yn sylweddoli y byddwch o dan bwysau enfawr o bosibl, a bydd cyllideb y GIG o dan bwysau aruthrol os na chewch chi'r cymorth priodol i ymdopi â'r sefyllfa anarferol hon. Felly, pe gallech roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am yr arian yn y gyllideb ac am unrhyw symiau canlyniadol a ddaw i chi ac i Gymru—. Ac a wnewch chi gadarnhau hefyd y bydd yr arian hwnnw'n cael ei glustnodi ac yn cael ei ddefnyddio o fewn cyllideb y GIG i'r diben a fwriadwyd?
I would welcome any support that the Conservatives can give in terms of ensuring that their colleagues in Westminster do ensure that Wales is funded as much as it needs to be in terms of the coronavirus. The Chancellor was at pains in his opening remarks to say that the coronavirus is something that is not a political issue; it is something that we all have to deal with, and we have to work closely across Governments on. And I would agree with him on that.
In terms of the additional funding, the Chancellor announced a £5 billion emergency response fund for the NHS. So, we don't see any consequentials for that immediately, but what we do know is that that would be a figure of funding that might be available, should it become needed as the coronavirus progresses. So, we don't have a figure yet, and I think that's quite right that we don't have a figure yet, but what we do need is that agile working, that sharing of information to ensure that we do get the funding, as and when we need it.
Buaswn yn croesawu unrhyw gymorth y gall y Ceidwadwyr ei roi o ran gwneud yn siŵr fod eu cymheiriaid yn San Steffan yn sicrhau bod Cymru'n cael ei hariannu i'r graddau sy'n angenrheidiol mewn perthynas â'r coronafeirws. Roedd y Canghellor yn awyddus iawn yn ei sylwadau agoriadol i awgrymu nad yw coronafeirws yn fater gwleidyddol; mae'n rhywbeth y mae'n rhaid i bawb ohonom ymdrin ag ef, ac mae'n rhaid inni gydweithio'n agos arno ar draws Llywodraethau. A buaswn yn cytuno ag ef o ran hynny.
O ran yr arian ychwanegol, cyhoeddodd y Canghellor gronfa ymateb i argyfwng gwerth £5 biliwn ar gyfer y GIG. Felly, nid ydym yn gweld unrhyw symiau canlyniadol ar gyfer hynny ar unwaith, ond rydym yn gwybod y byddai hwnnw'n gyllid a allai fod ar gael, pe bai ei angen wrth i'r coronafeirws ddatblygu. Felly, nid oes gennym ffigur eto, ac rwy'n credu ei bod yn gwbl gywir nad oes gennym ffigur eto, ond rydym angen i bobl weithio'n hyblyg a rhannu gwybodaeth i sicrhau ein bod yn cael yr arian yn ôl yr angen.
Brexit Party spokesperson, Mark Reckless.
Llefarydd Plaid Brexit, Mark Reckless.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Could I ask the finance Minister to explain how her strategy in terms of business rates relief in Wales differs from that being pursued by the UK Government? They announced today that the 50 per cent retail discount that they have next year is going up to 100 per cent and being extended to leisure and hospitality. Is that an approach that she is attracted to?
And the other efforts they have to support small business, some seem to be on the cusp of what's devolved and what's not. For instance, the British business bank start-up loan fund that they're increasing; by virtue of its name, I assume that businesses in Wales are eligible for that, but I do not know as a fact whether they are. And, what sounded like a rate relief measure in the budget is actually not under the business rates relief heading, but comes under a separate small business grant funding heading, but it seems to have been limited to England through making a £2.2 billion payment through English local authorities and then they give £3,000 back to every business that benefits from their small business rate relief. To extend that small business grant funding, is it right that that should be done by the UK Government on an England-only basis, given what's devolved here?
And I don't expect the Minister to announce her decisions for small business rate relief within an hour or two of the UK budget here, but I wonder if she could say something about her strategy and the outcomes and what she's trying to achieve through that and how that differs from Wales to England.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ofyn i'r Gweinidog cyllid egluro sut y mae ei strategaeth mewn perthynas â rhyddhad ardrethi busnes yng Nghymru yn wahanol i strategaeth Llywodraeth y DU? Cyhoeddasant heddiw fod y gostyngiad manwerthu o 50 y cant sydd ganddynt y flwyddyn nesaf yn codi i 100 y cant ac yn cael ei ymestyn i gynnwys meysydd hamdden a lletygarwch. A yw'r dull hwnnw o weithredu at ei dant?
Ac o ran yr ymdrechion eraill sydd ganddynt i gefnogi busnesau bach, mae'n ymddangos bod rhai ar y ffin o ran yr hyn sydd wedi'i ddatganoli a'r hyn nad yw wedi'i ddatganoli. Er enghraifft, maent yn cynyddu cronfa fenthyciad banc busnes Prydain ar gyfer dechrau busnes; o ran ei henw, rwy'n tybio bod busnesau yng Nghymru'n gymwys i gael hwnnw, ond nid wyf yn gwybod hynny'n bendant. Ac nid yw'r hyn a oedd yn swnio fel mesur rhyddhad ardrethi yn y gyllideb yn dod o dan y pennawd rhyddhad ardrethi busnes, mae'n dod o dan gyllid grant ar wahân ar gyfer busnesau bach, ond ymddengys ei fod wedi'i gyfyngu i Loegr gan fod taliad o £2.2 biliwn wedi'i wneud drwy awdurdodau lleol yn Lloegr ac yna maent yn rhoi £3,000 yn ôl i bob busnes sy'n elwa ar eu rhyddhad ardrethi i fusnesau bach. I ymestyn y cyllid grant i fusnesau bach, a yw'n iawn y dylai Llywodraeth y DU wneud hynny ar sail Lloegr yn unig, o ystyried yr hyn sydd wedi'i ddatganoli yma?
Ac nid wyf yn disgwyl i'r Gweinidog gyhoeddi ei phenderfyniadau am ryddhad ardrethi busnesau bach o fewn awr neu ddwy i gyllideb y DU yma, ond tybed a allai ddweud rhywbeth am ei strategaeth a'r canlyniadau a'r hyn y mae'n ceisio ei gyflawni drwy hynny a sut y mae hynny'n wahanol yng Nghymru ac yn Lloegr.
We recognise how important non-domestic rates are in terms of our public services here in Wales. They contribute more than £1 billion to local government and to police services, and those are services that all businesses will benefit from in some way. We do take a different approach here in Wales, because our tax base is different. So, in Wales, the average rateable value is around £20,000, whereas in England, it's around £32,000. So, it's right, I think, that our rates and our reliefs do reflect those differences and the unique circumstances that we have here in Wales.
More than 70,000 ratepayers in Wales receive rate relief, so that means that half of all businesses pay no rates at all, so that's where England are moving to. So, they're moving in our direction. And I do understand when businesses are looking across the border at different types of relief, they don't always do so in the context of their own situation. So, when their rateable value is significantly lower, it's important to reflect on the proportion of the support that we're able to offer. We have a wide range of reliefs for businesses and that's something I'm wondering actually if we need to start pulling some of those together. We do have the extension of the high street and retail relief scheme into next year. So, that was an announcement that I was able to make in January of an extra £26.6 million for NDR support and that's in addition to the £230 million that we already provide through our existing relief to help ratepayers with their bills. And that's about supporting all retailers with a rateable value of up to £50,000, and that scheme will support around 15,000 ratepayers. So, we have a variety of schemes targeted at different industries, but obviously, I'll be looking closely at any consequentials that might come and how they might come.
Rydym yn cydnabod pa mor bwysig yw ardrethi annomestig mewn perthynas â'n gwasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru. Maent yn cyfrannu mwy na £1 biliwn i lywodraeth leol a gwasanaethau'r heddlu, ac mae'r rheini'n wasanaethau y bydd pob busnes yn elwa arnynt mewn rhyw ffordd. Mae gennym agwedd wahanol yma yng Nghymru, gan fod ein sylfaen drethi yn wahanol. Felly, yng Nghymru, tua £20,000 yw'r gwerth ardrethol ar gyfartaledd, ond yn Lloegr mae oddeutu £32,000. Felly, mae'n iawn, rwy'n credu, fod ein hardrethi a'n rhyddhad yn adlewyrchu'r gwahaniaethau hynny a'r amgylchiadau unigryw sydd gennym yma yng Nghymru.
Mae mwy na 70,000 o drethdalwyr yng Nghymru yn cael rhyddhad ardrethi, felly mae hynny'n golygu nad yw hanner yr holl fusnesau'n talu unrhyw ardrethi o gwbl, felly dyna ble y mae Lloegr yn ceisio mynd. Felly, maent yn symud i'n cyfeiriad ni. Ac rwy'n deall pan fydd busnesau'n edrych dros y ffin ar wahanol fathau o ryddhad ardrethi, nid ydynt bob amser yn gwneud hynny yng nghyd-destun eu sefyllfa eu hunain. Felly, pan fydd eu gwerth ardrethol yn sylweddol is, mae'n bwysig ystyried y gyfran o gymorth y gallwn ei chynnig. Mae gennym ystod eang o ryddhad ardrethi ar gyfer busnesau ac rwy'n ystyried a oes angen inni ddechrau tynnu rhai o'r rhain at ei gilydd. Mae cynllun rhyddhad ardrethi'r stryd fawr a manwerthu wedi'i ymestyn i'r flwyddyn nesaf. Felly, roedd hwnnw'n gyhoeddiad y llwyddais i'w wneud ym mis Ionawr ynglŷn â £26.6 miliwn yn ychwanegol ar gyfer cymorth gydag ardrethi annomestig ac mae hwnnw'n ychwanegol at y £230 miliwn rydym eisoes yn ei ddarparu drwy ein rhyddhad ardrethi presennol i helpu trethdalwyr gyda'u biliau. Ac mae hynny'n ymwneud â chefnogi'r holl fanwerthwyr sydd â gwerth ardrethol o hyd at £50,000, a bydd y cynllun hwnnw'n cefnogi tua 15,000 o dalwyr ardrethi. Felly, mae gennym amrywiaeth o gynlluniau wedi'u targedu at wahanol ddiwydiannau, ond yn amlwg, byddaf yn edrych yn ofalus ar unrhyw symiau canlyniadol a allai ddod a sut y gallent ddod.
Of course, there may be a case for doing it somewhat differently in Wales, but we have a £360 million consequential for next year just announced, and the retail but also the hospitality and leisure businesses are public-facing businesses that we may expect to be particularly affected by coronavirus and all the implications of that. And it does strike me that what the Chancellor has announced at the UK level for England seems a pretty effective way of getting money to those businesses, including those that you didn't mention any view on, those who get the small business rate relief in England, who get £3,000 channelled to them for each business through local authority. That's going to make a very significant difference in mitigating some of the impacts for many of those businesses. And I would encourage the Minister, as she absorbs what's happened in the budget at a UK level, but also when she considers the £360 million and how that pans out, compared to perhaps what she was expecting or not expecting to be in this budget, I do hope that those business rate reliefs will be an area where she can deploy some of that money.
I wonder, could I also ask about the Development Bank of Wales? I mentioned the British Business Bank start-up loans and can confirm actually that they are going to be eligible for all UK businesses—those start-up loans and the increase. But how do they interface with what's available from the Wales development bank? Is there a good deal of overlap? Can businesses benefit from both sources or do they have to choose one or the other? And what role does she see for the Wales development bank in mitigating the impact of the coronavirus? Presumably, for those businesses it has a relationship with already it should be in a good position to provide working capital support where that's necessary. But what's going to happen for its very substantial property development loans, which have been recycled again and again quite successfully to date, if developers find it difficult to sell on those properties? Isn't there a danger that that money will have a less positive impact for the economy at exactly the same time that coronavirus hits, if those developers aren't available to recycle and pay back the money as quickly as they otherwise would have? And can there be any role for the Wales development bank in supporting other businesses specifically for the coronavirus outbreak and working capital needs when it doesn't have that existing business relationship and knowledge of their working capital needs?
Wrth gwrs, efallai fod dadl dros wneud hynny ychydig yn wahanol yng Nghymru, ond mae gennym swm canlyniadol o £360 miliwn ar gyfer y flwyddyn nesaf wedi'i gyhoeddi, ac mae'r busnesau manwerthu, yn ogystal â'r busnesau lletygarwch a hamdden, yn fusnesau sydd mewn cysylltiad uniongyrchol â'r cyhoedd a byddem yn disgwyl iddynt gael eu heffeithio'n arbennig gan y coronafeirws a holl oblygiadau hynny. Ac mae'r hyn y mae'r Canghellor wedi'i gyhoeddi ar lefel y DU ar gyfer Lloegr yn ymddangos i mi yn ffordd eithaf effeithiol o gael arian i'r busnesau hynny, gan gynnwys y rhai na roesoch unrhyw farn arnynt, y rhai sy'n cael y rhyddhad ardrethi i fusnesau bach yn Lloegr, sy'n cael £3,000 i bob busnes drwy'r awdurdod lleol. Mae hynny'n mynd i wneud gwahaniaeth sylweddol iawn o ran lliniaru rhai o'r effeithiau i lawer o'r busnesau hynny. A buaswn yn annog y Gweinidog, wrth iddi amsugno'r hyn sydd wedi digwydd yn y gyllideb ar lefel y DU, ond hefyd wrth iddi ystyried y £360 miliwn a beth a ddaw o hwnnw, o gymharu â'r hyn roedd yn disgwyl ei weld neu'r hyn nad oedd yn disgwyl ei weld yn y gyllideb hon o bosibl, rwy'n gobeithio y bydd rhyddhad ardrethi busnes yn faes lle y gall ddefnyddio rhywfaint o'r arian hwnnw.
Tybed a gaf fi ofyn am Fanc Datblygu Cymru hefyd? Soniais am gronfa fenthyciad Banc Busnes Prydain ar gyfer dechrau busnes a gallaf gadarnhau y byddant yn gymwys i bob busnes yn y DU—y benthyciadau dechrau busnes a'r cynnydd. Ond sut y maent yn cysylltu â'r hyn sydd ar gael gan fanc datblygu Cymru? A oes llawer o orgyffwrdd? A all busnesau elwa o'r ddwy ffynhonnell neu a oes rhaid iddynt ddewis y naill neu'r llall? A pha rôl y mae hi'n ei gweld ar gyfer banc datblygu Cymru ar gyfer lliniaru effaith y coronafeirws? Dylai'r busnesau y mae ganddo berthynas â hwy eisoes fod mewn sefyllfa dda i ddarparu cymorth cyfalaf gweithio pan fo hynny'n angenrheidiol. Ond beth sy'n digwydd i'w fenthyciadau datblygu eiddo sylweddol iawn, sydd wedi cael eu hailgylchu dro ar ôl tro ac sydd wedi bod yn eithaf llwyddiannus hyd yma, os yw datblygwyr yn ei chael hi'n anodd gwerthu'r eiddo hwnnw ymlaen? Onid oes perygl y bydd yr arian hwnnw'n cael effaith lai cadarnhaol ar yr economi ar yr un adeg yn union ag y mae coronafeirws yn taro, os nad yw'r datblygwyr hynny ar gael i ailgylchu a thalu'r arian yn ôl mor gyflym ag y byddent wedi'i wneud fel arall? Ac a oes unrhyw rôl i fanc datblygu Cymru yn cefnogi busnesau eraill yn benodol ar gyfer coronafeirws ac anghenion cyfalaf gweithio pan nad oes ganddo'r berthynas fusnes honno'n barod na gwybodaeth am eu hanghenion cyfalaf gweithio?
Well, the Wales development bank sits within the portfolio of my colleague the Minister for economy, but I do know that it has done really sterling work in terms of helping to support businesses prepare for Brexit. And in many ways, this is about helping businesses prepare for something difficult, so we can learn some of those same lessons.
It's been really important in terms of those property development loans, but also support for microbusinesses in terms of supporting them to grow, if they wish to grow. So, I think there are opportunities really to use those links that we have with those individual businesses to potentially offer support and advice, and this is one of the joys of being a small nation at difficult times, namely that you do have those individual relationships and you do have those opportunities to share information and advice.
But I know that Ken Skates will be looking closely at what role the Wales development bank can play in terms of supporting businesses as we face coronavirus. And I know that colleagues across Government will be having more to say about their own individual contributions to the effort in due course.
Wel, mae banc datblygu Cymru yn rhan o bortffolio fy nghyd-Aelod, Gweinidog yr economi, ond rwy'n gwybod ei fod wedi gwneud gwaith rhagorol yn helpu i gynorthwyo busnesau i baratoi ar gyfer Brexit. Ac mewn sawl ffordd, mae hyn yn ymwneud â helpu busnesau i baratoi ar gyfer rhywbeth anodd, felly gallwn ddysgu rhai o'r un gwersi.
Mae wedi bod yn bwysig iawn o ran y benthyciadau datblygu eiddo hynny, ond hefyd o ran cymorth i ficrofusnesau i'w cynorthwyo i dyfu, os ydynt yn dymuno tyfu. Felly, credaf fod cyfleoedd i ddefnyddio'r cysylltiadau hynny sydd gennym â'r busnesau unigol hynny i gynnig cymorth a chyngor, o bosibl, a dyma un o'r pethau da am fod yn genedl fach ar adegau anodd, sef bod gennych y cysylltiadau unigol hynny a'r cyfleoedd hynny i rannu gwybodaeth a chyngor.
Ond rwy'n gwybod y bydd Ken Skates yn edrych yn ofalus ar ba rôl y gall banc datblygu Cymru ei chwarae yn cefnogi busnesau wrth inni wynebu coronafeirws. A gwn y bydd gan gyd-Aelodau ar draws y Llywodraeth fwy i'w ddweud am eu cyfraniadau unigol eu hunain i'r ymdrech maes o law.
3. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig ynghylch mynediad at gymorth ariannol brys i drigolion y mae'r llifogydd diweddar wedi effeithio arnynt? OAQ55202
3. What discussions has the Minister had with the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs regarding access to emergency financial support for residents affected by recent flooding? OAQ55202
Homes affected during recent storms will receive up to £1,000 from Welsh Government. We are asking those impacted to contact their local authority emergency support teams in the first instance, to ensure they can access support as quickly as possible.
Bydd cartrefi yr effeithiwyd arnynt yn ystod y stormydd diweddar yn derbyn hyd at £1,000 gan Lywodraeth Cymru. Rydym yn gofyn i'r rheini yr effeithiwyd arnynt i gysylltu â thimau cymorth brys eu hawdurdod lleol yn y lle cyntaf, i sicrhau y gallant gael cymorth cyn gynted â phosibl.
Thank you. As I've mentioned here numerous times, storm Ciara very sadly hit my constituency on 9 February 2020. Now an emergency funding relief scheme was announced on 18 February, and the First Minister stated,
'We will make urgent financial support available to people whose homes have been flooded and, in particular, help families who do not have insurance cover'.
Now, four weeks later, I am still being contacted by a number of my constituents who have filled in the appropriate forms and not heard a thing, and in a month, that's not good. So they've not received a penny. Now, on Sunday Politics, I was really heartened to hear you say that all those affected have now received their £500. Well, as I mentioned, I've got a number that haven't, so what I thought I might do, outside the Chamber, is write to you directly with details of those, so that maybe—. But are you aware of a problem in the processing of these application forms? And I have raised it with the local authority, who say, 'Well, we've done our part.' They've filled the forms in, we've sent them off, but there is this quite long delay, and I also have one lady who's not been offered the £500. She's been offered £80 but has suffered thousands of pounds' worth of damage, so I'm a bit worried about the criteria. Will you look into the processes? Because all I'm asking for is some fairness and balance for my constituents, so that they have something to help them get back on their feet after this awful flooding on 9 February.
Diolch. Fel rwyf wedi'i ddweud yma droeon, yn dra anffodus cafodd fy etholaeth ei tharo gan storm Ciara ar 9 Chwefror 2020. Cyhoeddwyd cynllun argyfwng ar gyfer rhyddhad ardrethi ar 18 Chwefror, a dywedodd y Prif Weinidog,
'Byddwn yn sicrhau bod cymorth ariannol brys ar gael i bobl sydd â chartrefi wedi eu dinistrio oherwydd y llifogydd ac, yn benodol, yn helpu teuluoedd sydd heb yswiriant.'
Nawr, bedair wythnos yn ddiweddarach, mae nifer o fy etholwyr yn dal i gysylltu â mi i ddweud eu bod wedi llenwi'r ffurflenni priodol ond heb glywed unrhyw beth, ac mewn mis, nid yw hynny'n dda. Felly nid ydynt wedi cael ceiniog. Nawr, ar Sunday Politics, roeddwn yn falch iawn o'ch clywed yn dweud bod pawb yr effeithiwyd arnynt wedi cael eu £500 erbyn hyn. Wel, fel y soniais, mae gennyf nifer nad ydynt wedi'i gael, felly rwy'n credu mai'r hyn rwyf am ei wneud, y tu allan i'r Siambr, yw ysgrifennu atoch yn uniongyrchol gyda manylion y rheini, felly efallai—. Ond a ydych yn ymwybodol o broblem gyda phrosesu'r ffurflenni cais? Ac rwyf wedi codi'r mater gyda'r awdurdod lleol, sy'n dweud, 'Wel, rydym wedi gwneud ein rhan ni.' Maent wedi llenwi'r ffurflenni, rydym wedi eu hanfon, ond mae oedi eithaf hir wedi bod, ac mae gennyf un ddynes hefyd sydd heb gael cynnig y £500. Maent wedi cynnig £80 iddi ond mae wedi dioddef gwerth miloedd o bunnoedd o ddifrod, felly rwy'n poeni rhywfaint am y meini prawf. A wnewch chi edrych ar y prosesau? Oherwydd y cyfan rwy'n gofyn amdano yw rhywfaint o degwch a chydbwysedd i fy etholwyr, fel bod ganddynt rywbeth i'w helpu yn ôl ar eu traed yn dilyn y llifogydd ofnadwy hyn ar 9 Chwefror.
I share any concern that people are waiting too long to receive their funding. Most applications to the discretionary assistance fund are processed within 24 hours, so individuals should have the funding within their bank accounts very quickly indeed.
I know that, as of 4 March, there were 278 awards made at £500, and 266 awards made at £1,000, so representing over a total of £405,000. So, I know that DAF is looking at verifying independent claims using data provided by local authorities, so what the individuals really need is for those local authorities to verify and to vouch for the fact that those individual homes have been affected by flooding, and that should be enough for the discretionary assistance fund. So, in the first instance, it would be about the local authority just confirming to DAF that those households have been affected, and then that should make things move more quickly. But of course, I'm keen to provide assistance if I can.
Rwyf finnau'n poeni bod pobl yn aros yn rhy hir i gael eu harian. Caiff y rhan fwyaf o geisiadau i'r gronfa cymorth dewisol eu prosesu o fewn 24 awr, felly dylai unigolion gael yr arian yn eu cyfrifon banc yn gyflym iawn yn wir.
Ar 4 Mawrth, gwn fod 278 o ddyfarniadau £500 wedi'u gwneud, a 266 o ddyfarniadau £1000, sy'n gyfanswm o £405,000. Felly, gwn fod y gronfa cymorth dewisol yn ystyried gwirio hawliadau annibynnol drwy ddefnyddio data a ddarperir gan awdurdodau lleol, felly yr hyn y mae unigolion ei angen, mewn gwirionedd, yw i'r awdurdodau lleol hynny wirio a chadarnhau bod llifogydd wedi effeithio ar y cartrefi unigol hynny, a dylai hynny fod yn ddigon i'r gronfa cymorth dewisol. Felly, yn y lle cyntaf, byddai angen i'r awdurdod lleol gadarnhau i'r gronfa cymorth dewisol fod yr aelwydydd hynny wedi cael eu heffeithio, a dylai hynny wneud i bethau symud yn gynt. Ond wrth gwrs, rwy'n awyddus i roi cymorth os gallaf.
I was encouraged by the response of the First Minister yesterday, who indicated a willingness to consider adopting a scheme similar to the property resilience scheme that operates in England. This allows flood-hit homes and businesses to apply for up to £5,000 to help protect against future flooding. Yet, an answer that I had from the environment Minister this morning says that those households would not be getting a similar scheme in Wales.
I also asked the environment Minister a couple of weeks ago about help for homes and businesses with the cost of energy—dehumidifiers and industrial heaters, essential equipment when drying out a flood-hit property, are really expensive to run. She said that she would look at it, and I quote,
'as part of our ongoing response'.
Can you please let me know what discussions have taken place with regard to providing financial assistance, both for household flood-resilience measures, and for help with energy costs above and beyond what has already been announced to flood-hit homes and businesses? You will be aware, Minister, that there is a great amount of need out there, so can you tell us what additional resources you are making available to meet this need?
Cefais fy nghalonogi gan ymateb y Prif Weinidog ddoe, wrth iddo ddangos parodrwydd i ystyried mabwysiadu cynllun tebyg i'r cynllun cydnerthedd eiddo sy'n weithredol yn Lloegr. Mae'n caniatáu i gartrefi a busnesau sy'n dioddef llifogydd wneud cais am hyd at £5,000 i helpu i ddiogelu rhag llifogydd yn y dyfodol. Eto i gyd, dywedodd Gweinidog yr amgylchedd wrthyf y bore yma na fyddai'r aelwydydd hynny'n cael cynllun tebyg yng Nghymru.
Gofynnais hefyd i Weinidog yr amgylchedd ychydig wythnosau'n ôl am gymorth i gartrefi a busnesau gyda chost ynni—mae dadleithyddion a gwresogyddion diwydiannol, offer hanfodol wrth sychu eiddo sydd wedi dioddef llifogydd, yn ddrud iawn i'w gweithredu. Dywedodd y byddai'n edrych ar y mater, a dyfynnaf,
'yn rhan o'n hymateb parhaus'.
A fyddech cystal â rhoi gwybod imi pa drafodaethau sydd wedi'u cynnal o ran darparu cymorth ariannol, ar gyfer mesurau i wrthsefyll llifogydd yn y cartref, ac i gael cymorth i dalu costau ynni y tu hwnt i'r hyn a gyhoeddwyd eisoes ar gyfer cartrefi a busnesau sy'n dioddef llifogydd? Fe fyddwch yn ymwybodol, Weinidog, fod llawer iawn o angen yn bodoli, felly a allwch ddweud wrthym pa adnoddau ychwanegol rydych yn eu darparu i ddiwallu'r angen hwnnw?
Well, I've had discussions with the UK Government about flooding, so you won't see announcements particularly related to Wales in the budget for flooding today. What you will see is an announcement of £120 million for repairs and £200 million directly to local communities for flood resilience. Now, we don't understand yet what the consequential funding might be that flows from that, but we've been really clear that our first and most important thought was dealing with the immediate crisis, and then there will of course be an ongoing piece of work in terms of ensuring community resilience in the future.
I'm hoping that there will be additional funding on top of what's announced in the budget today coming to Wales. That's certainly the discussion that we've been able to have with UK Government, and they've recognised that the situation here in Wales was exceptional, although I was disappointed not to hear Wales mentioned amongst the list of affected places in the Chancellor's statement today.
But these might be issues that the Minister for environment will prioritise in terms of the future, but we haven't yet got to the point where we're setting out the longer term stuff, so these will be discussions that I've yet to have, although the Minister might well be having those discussions with her officials.
Wel, rwyf wedi cael trafodaethau gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â llifogydd, felly ni fyddwch yn gweld cyhoeddiadau sy'n ymwneud yn benodol â Chymru yn y gyllideb ar gyfer llifogydd heddiw. Yr hyn a welwch yw cyhoeddiad o £120 miliwn am atgyweiriadau a £200 miliwn yn uniongyrchol i gymunedau lleol ar gyfer gwrthsefyll llifogydd. Nawr, nid ydym yn deall eto faint o arian canlyniadol a allai ddeillio o hynny, ond rydym wedi bod yn glir iawn mai ein hystyriaeth gyntaf, a'r un bwysicaf i ni, oedd mynd i'r afael â'r argyfwng uniongyrchol, ac yna, wrth gwrs, bydd gwaith parhaus yn mynd rhagddo er mwyn sicrhau cydnerthedd cymunedol yn y dyfodol.
Rwy'n gobeithio y bydd arian ychwanegol, ar ben yr hyn sydd wedi cael ei gyhoeddi yn y gyllideb heddiw, yn dod i Gymru. Dyna'n sicr y drafodaeth rydym wedi gallu ei chael gyda Llywodraeth y DU, ac maent wedi cydnabod bod y sefyllfa yma yng Nghymru yn anarferol, er fy mod yn siomedig na chlywais Gymru'n cael ei chrybwyll yn y rhestr o leoedd yr effeithiwyd arnynt yn natganiad y Canghellor heddiw.
Ond gallai'r rhain fod yn faterion y bydd Gweinidog yr amgylchedd yn eu blaenoriaethu yn y dyfodol, ond nid ydym wedi cyrraedd man lle rydym yn trafod materion mwy hirdymor, felly bydd y rhain yn drafodaethau rwyf eto i'w cael, er y gallai'r Gweinidog fod yn cael y trafodaethau hynny gyda'i swyddogion.
Trefnydd, I wonder whether you could update us as to what the situation is with regard to the funding of major infrastructure problems. I know there has been an issue raised by the UK Government in terms of sending details and so on, but, of course, much of the infrastructure damage, some of it's below water, some of it isn't accessible and so on, but certainly Rhondda Cynon Taf is actually putting a lot of its reserves into actually carrying out that work, and, obviously, the Welsh Government is giving support as well. But, the key thing has to be that the money that we were told at UK Government level would be passported to Wales is actually quite vital now, in terms of the commitment that whatever the level of infrastructure damage is, we know that those major structure problems will have that additional financial resource from the UK Government. Have there been any further discussions? Has there been any indication that there will be a guarantee that the funds we need will be forthcoming when we need them in order to carry out those infrastructure reconstructions and repairs?
Drefnydd, tybed a allech roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ar y sefyllfa mewn perthynas ag ariannu problemau seilwaith mawr? Rwy'n gwybod bod Llywodraeth y DU wedi codi mater anfon manylion ac yn y blaen, ond wrth gwrs, mae llawer o'r difrod i'r seilwaith, mae rhywfaint ohono o dan ddŵr, mae rhywfaint ohono'n anhygyrch ac yn y blaen, ond yn sicr mae Rhondda Cynon Taf yn defnyddio llawer o'i chronfeydd wrth gefn i wneud y gwaith hwnnw, ac yn amlwg, mae Llywodraeth Cymru yn rhoi cymorth hefyd. Ond y peth allweddol yw bod yr arian y dywedwyd wrthym ar lefel Llywodraeth y DU y byddai'n cael ei drosglwyddo i Gymru yn eithaf hanfodol yn awr, o ran yr ymrwymiad, beth bynnag yw lefel y difrod i'r seilwaith, ein bod yn gwybod y bydd yr arian ychwanegol hwnnw gan Lywodraeth y DU yn mynd tuag at y problemau strwythurol mawr hynny. A fu unrhyw drafodaethau pellach? A oes unrhyw awgrym y bydd sicrwydd y bydd yr arian sydd ei angen arnom yn dod i ni pan fyddwn ei angen er mwyn gwneud y gwaith ailadeiladu ac ac atgyweirio ar y seilwaith?
Well, the Prime Minister committed that funding would be passported to Wales to help us deal with the flooding, and we absolutely will hold him to that. Mick Antoniw is completely right to say that we don't yet know the scale of the challenge ahead of us, in terms of the recovery, because so much of that structural surveying work has yet to be done. Many of the areas that need to be surveyed are inaccessible at the moment. So, there's a lot of work to be done in terms of assessing and coming to an understanding of what the future figure might be.
We've let the UK Government know that we're probably talking about hundreds of millions, rather than tens of millions. I know I've heard figures around £180 million, but local authorities are all the time gathering further understanding. So, I think it will be several months before we can understand the full impact, in terms of spend for recovery, but we will be, certainly, holding the Prime Minister to account for his promise.
Wel, ymrwymodd Prif Weinidog y DU i roi cyllid i Gymru i'n helpu i fynd i'r afael â'r llifogydd, ac yn sicr, byddwn yn ei ddal at ei air. Mae Mick Antoniw yn hollol gywir i ddweud nad ydym yn gwybod eto beth yw maint yr her sydd o'n blaenau, o ran y gwaith adfer, gan fod cymaint o'r gwaith tirfesur strwythurol angen ei wneud o hyd. Mae llawer o'r mannau y mae angen eu harolygu yn anhygyrch ar hyn o bryd. Felly, mae llawer o waith i'w wneud ar asesu a deall yr hyn y gallai'r ffigur fod yn y dyfodol.
Rydym wedi gadael i Lywodraeth y DU wybod ein bod yn sôn mae'n debyg am gannoedd o filiynau, yn hytrach na degau o filiynau. Rwy'n gwybod fy mod wedi clywed ffigurau o gwmpas £180 miliwn, ond mae awdurdodau lleol yn casglu gwybodaeth bellach drwy'r amser. Felly, nid wyf yn credu y byddwn yn deall yr effaith lawn am fisoedd o ran y gwariant ar waith adfer, ond yn sicr, byddwn yn dal y Prif Weinidog at ei air.
4. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Changhellor y DU cyn cyhoeddi cyllideb Llywodraeth y DU? OAQ55234
4. What discussions has the Minister had with the UK Chancellor prior to the publication of the UK Government's budget? OAQ55234
I am in regular contact with UK Treasury Ministers about a range of financial issues. Ahead of the budget, I wrote to the Chancellor setting out our priorities for Wales, including addressing regional inequality and responding to the climate change emergency.
Rwyf mewn cysylltiad rheolaidd â Gweinidogion Trysorlys y DU ynghylch amrywiaeth o faterion ariannol. Cyn y gyllideb, ysgrifennais at y Canghellor yn nodi ein blaenoriaethau ar gyfer Cymru, gan gynnwys mynd i'r afael ag anghydraddoldeb rhanbarthol ac ymateb i'r argyfwng newid hinsawdd.
Thank you for that answer, Minister. I think it's important that after 10 years we've seen austerity hit our local councils very hard. The Welsh Government has made tremendous efforts to actually minimise the impact austerity from Westminster has had on local authorities, yet we've seen local government in England continually suffering as a consequence of the cuts over there. In this budget, it's not quite clear yet as to how much of a consequential we will have as a result of the budget and the increase, if any, to local councils in England, but can you give assurances that if any consequential comes as a rise of funding to authorities in England that that will be passported straight to local authorities, because they are facing difficult times? We understand that coronavirus is among many other issues. They'll also face challenges as a consequence of coronavirus, because of the services—social services and community services—they often provide. It is important, therefore, that we support them as much as possible. If consequentials come, they should get it.
Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Weinidog. Rwy'n credu ei bod yn bwysig nodi ein bod, ar ôl 10 mlynedd, wedi gweld cyni yn taro ein cynghorau lleol yn galed iawn. Mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud ymdrechion aruthrol i leihau'r effaith y mae cyni San Steffan wedi'i chael ar awdurdodau lleol, ac eto rydym wedi gweld llywodraeth leol yn Lloegr yn dioddef yn barhaus o ganlyniad i'r toriadau yno. Yn y gyllideb hon, nid yw'n gwbl glir eto faint o arian canlyniadol a fydd gennym, os o gwbl, o ganlyniad i'r gyllideb a'r cynnydd i gynghorau lleol yn Lloegr, ond a allwch roi sicrwydd, os daw unrhyw swm canlyniadol yn sgil cynnydd yn y cyllid i awdurdodau yn Lloegr, y bydd hwnnw'n cael ei drosglwyddo'n syth i awdurdodau lleol, oherwydd maent yn wynebu cyfnod anodd? Deallwn fod coronafeirws yn un ymhlith llawer o broblemau eraill. Byddant hefyd yn wynebu heriau o ganlyniad i'r coronafeirws, oherwydd y gwasanaethau—gwasanaethau cymdeithasol a gwasanaethau cymunedol—y maent yn aml yn eu darparu. Mae'n bwysig, felly, ein bod yn eu cefnogi gymaint ag y bo modd. Os daw symiau canlyniadol, hwy a ddylai eu cael.
As David Rees recognises, we haven't yet understood the full picture in terms of where those consequentials might be. I would offer one word of caution in the sense that consequentials are given but they're also taken away, so that is an important consideration in terms of when and how funding is passported. But, as we come to a better understanding of the detail that we will have, then, certainly, there will be further announcements to be made. I have given a commitment that I will provide a written statement as soon as possible. So, after questions today, I intend to continue on that to give colleagues some further information.
In terms of the kind of figures that we have been provided with—we do need to check some of them, because they don't all match up—we're looking in the region of £122 million of revenue and around, or at least, £218 million of capital. But, of course, we have to remember that we had £100 million of capital taken off us just a few weeks ago, so £100 million of that new money today will have to go to plug that gap in our plans, which we have published and voted on for the year ahead. So, there is some of that to understand, and, also, we've had £3 million of financial transactions capital for the next financial year as well. So, as soon as we come to a better understanding, we will be able to make some further announcements on spend for next year.
Fel y mae David Rees yn cydnabod, nid ydym eto wedi deall y darlun llawn o ran lle gallai'r symiau canlyniadol hynny fod. Buaswn yn cynnig un gair o rybudd yn yr ystyr fod symiau canlyniadol yn cael eu rhoi ond maent hefyd yn cael eu tynnu'n ôl, felly mae honno'n ystyriaeth bwysig o ran pryd a sut y caiff arian ei drosglwyddo. Ond wrth inni ddechrau deall y manylion a fydd gennym yn well, yn sicr, bydd cyhoeddiadau pellach i'w gwneud. Rwyf wedi addo y byddaf yn darparu datganiad ysgrifenedig cyn gynted ag sy'n bosibl. Felly, ar ôl y cwestiynau heddiw, rwy'n bwriadu parhau i roi rhagor o wybodaeth i fy nghyd-Aelodau.
O ran y math o ffigurau rydym wedi'u cael—mae angen inni wirio rhai ohonynt, gan nad yw pob un ohonynt yn cyfateb—rydym yn edrych ar oddeutu £122 miliwn o refeniw ac o gwmpas, neu o leiaf, £218 miliwn o gyfalaf. Ond wrth gwrs, mae'n rhaid inni gofio ein bod wedi cael £100 miliwn o gyfalaf wedi'i dynnu'n ôl oddi wrthym ychydig wythnosau yn ôl, felly bydd yn rhaid i £100 miliwn o'r arian newydd hwnnw heddiw lenwi'r bwlch hwnnw yn y cynlluniau a gyhoeddwyd gennym ac y pleidleisiwyd arnynt ar gyfer y flwyddyn i ddod. Felly, mae rhywfaint o hynny i'w ddeall, ac rydym hefyd wedi cael £3 miliwn o gyfalaf trafodion ariannol ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf. Felly, cyn gynted ag y bydd gennym fwy wybodaeth, byddwn yn gallu gwneud rhagor o gyhoeddiadau ar wariant ar gyfer y flwyddyn nesaf.
Minister, I know that the coronavirus will have affected any pre-budget conversations you've had with UK Ministers, but I wonder, when you were having those discussions, what you thought about the various trade sector deals that are important to UK Government, and from which Wales can directly benefit in some cases, notably the tourism sector deal. I think you mentioned the hospitality sector a bit earlier on. So, can you tell me a little bit about those conversations and whether you're expecting anything in this budget announcement in relation to any steel sector deal—whether you've got any heads up on that? A brief question from me, I know, but it's important. Thank you.
Weinidog, rwy'n gwybod y bydd y coronafeirws wedi effeithio ar unrhyw sgyrsiau rhag-gyllidebol rydych wedi'u cael gyda Gweinidogion y DU, ond pan oeddech yn cael y trafodaethau hynny, tybed beth oedd eich barn ar y cytundebau sector masnach amrywiol sy'n bwysig i Lywodraeth y DU, ac y gall Cymru elwa'n uniongyrchol ohonynt mewn rhai achosion, yn enwedig cytundeb y sector twristiaeth. Rwy'n credu eich bod wedi sôn am y sector lletygarwch ychydig yn gynharach. Felly, a allwch ddweud ychydig wrthyf am y sgyrsiau hynny ac a ydych yn disgwyl unrhyw beth yng nghyhoeddiad y gyllideb mewn perthynas ag unrhyw gytundeb sector dur—a oes gennych unrhyw sylw ar hynny? Cwestiwn byr gennyf fi, rwy'n gwybod, ond mae'n bwysig. Diolch.
There were several things that were obvious by their absence, I think, in the Chancellor's budget today, one of which was any mention of the steel industry. There was no clarity on rail spend. We had references to rail spend in Manchester, Leeds and other areas—Darlington—but nothing for Wales. And there were no real research and development commitments for us in Wales, and it was very unambitious, I think, in terms of tackling the climate emergency. So, there was lots there that I hope was obvious by its absence, steel being one of those areas, but we do continue to work with the UK Government. So, for example, on the future of the automotive industry, that's an area where we both have particular interests, and Welsh Government is particularly keen on developing that sector. So, Ken Slates is leading on some work in terms of how we can best ensure that investment that is brought to the UK does also feed through across to Wales.
Roedd sawl peth yn amlwg drwy eu habsenoldeb, rwy'n credu, yng nghyllideb y Canghellor heddiw, ac un ohonynt oedd unrhyw gyfeiriad at y diwydiant dur. Ni chafwyd unrhyw eglurder ynglŷn â gwariant ar reilffyrdd. Cawsom gyfeiriadau at wariant ar reilffyrdd ym Manceinion, Leeds ac ardaloedd eraill—Darlington—ond dim byd i Gymru. Ac nid oedd unrhyw ymrwymiadau ymchwil a datblygu go iawn i ni yng Nghymru, ac nid oedd yn ddigon uchelgeisiol, yn fy marn i, o ran mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd. Felly, roedd llawer o bethau a oedd, gobeithio, yn amlwg drwy eu habsenoldeb, ac roedd dur yn un o'r meysydd hynny, ond rydym yn dal i weithio gyda Llywodraeth y DU. Felly, er enghraifft, ar ddyfodol y diwydiant modurol, mae hwnnw'n faes sydd o ddiddordeb arbennig i'r ddwy Lywodraeth, ac mae Llywodraeth Cymru yn arbennig o awyddus i ddatblygu'r sector hwnnw. Felly, mae Ken Skates yn arwain ar rywfaint o waith ar y ffordd orau o sicrhau bod buddsoddiad a ddaw i'r DU hefyd yn bwydo drwodd i Gymru.
5. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch unrhyw gyllid ychwanegol a fydd yn cael ei ddarparu i Lywodraeth Cymru i ymdrin â'r difrod a achoswyd gan storm Ciara a storm Dennis? OAQ55204
5. What discussions has the Minister had with the UK Government regarding any additional funding that will be provided to the Welsh Government to deal with damage caused by storms Ciara and Dennis? OAQ55204
I am in regular contact with UK Treasury Ministers about securing the additional funding we need to respond to the unprecedented impact across Wales of the recent storms.
Rwy'n cysylltu'n rheolaidd â Gweinidogion Trysorlys y DU ynghylch sicrhau'r cyllid ychwanegol sydd ei angen arnom i ymateb i effeithiau digyffelyb y stormydd diweddar ledled Cymru.
Thank you for that answer, Minister, and thank you for the submission that you made to the UK Government regarding the budget. You made a number of important points regarding regional and national inequalities across the UK. You talked about welfare reform and the need for greater co-operation between the UK and Welsh Governments to deliver better social care in the future.
Could I, however, focus my question on the spending pressures from recent storms? In the preliminary information I've received both from Merthyr Tydfil and Caerphilly county borough councils, I can see that there is a need for significant spend in the constituency in order to overcome the impact of the storms, and I know from contributions from colleagues in the Chamber today that this is also true in other areas. Given the previous answers that you gave to other Members this afternoon, I think I'm right in assuming that you've not yet heard anything from today's budget that shows that the UK Government will finally actually step up to the mark and help us to invest in meeting both those current spending pressures and the future challenges facing Wales. Would you agree with me that, given the spending announcements from today's budget, this does finally confirm what we've always known, and that is that the last 10 years of Tory austerity and the hardship that that has brought to many of my constituents was always a policy of choice and not of necessity?
Finally, Minister, like me, do you wonder how the party of fiscal responsibility has managed to borrow £800 billion in the last nine years, almost double what Labour ever borrowed in its 33 years in Government?
Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Weinidog, a diolch ichi am y cyflwyniad a wnaethoch i Lywodraeth y DU ynglŷn â'r gyllideb. Gwnaethoch nifer o bwyntiau pwysig ynghylch anghydraddoldebau rhanbarthol a chenedlaethol ledled y DU. Fe sonioch chi am ddiwygio lles a'r angen am fwy o gydweithredu rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru i ddarparu gwell gofal cymdeithasol yn y dyfodol.
Ond a gaf fi ganolbwyntio fy nghwestiwn ar y pwysau gwariant yn sgil y stormydd diweddar? Yn y wybodaeth ragarweiniol a gefais gan gynghorau bwrdeistref sirol Merthyr Tudful a Chaerffili, gallaf weld bod angen gwariant sylweddol yn yr etholaeth er mwyn goresgyn effaith y stormydd, ac rwy'n gwybod o gyfraniadau gan gyd-Aelodau yn y Siambr heddiw fod hyn yn wir mewn ardaloedd eraill hefyd. O ystyried yr atebion blaenorol a roesoch i Aelodau eraill y prynhawn yma, credaf fy mod yn iawn i gymryd nad ydych wedi clywed unrhyw beth yn y gyllideb heddiw sy'n dangos y bydd Llywodraeth y DU, o'r diwedd, yn camu i'r adwy ac yn ein helpu i fuddsoddi yn y gwaith o leddfu'r pwysau gwariant presennol a'r heriau a fydd yn wynebu Cymru yn y dyfodol. A fyddech yn cytuno â mi, o ystyried y cyhoeddiadau gwariant o'r gyllideb heddiw, fod hyn yn cadarnhau'n derfynol yr hyn rydym wedi'i wybod erioed, sef bod y 10 mlynedd diwethaf o gyni Torïaidd, a'r caledi a wynebodd llawer o fy etholwyr yn ei sgil, bob amser wedi bod yn bolisi o ddewis ac nid o anghenraid?
Yn olaf, Weinidog, a ydych chi fel finnau yn meddwl tybed sut y mae plaid cyfrifoldeb ariannol wedi llwyddo i fenthyg £800 biliwn dros y naw mlynedd ddiwethaf, sydd bron yn ddwbl yr hyn a fenthycwyd erioed dros 33 mlynedd o Lywodraeth Lafur?
I thank Dawn Bowden for raising that particular issue, and allowing me the opportunity again to stress that austerity isn't over with this UK Government budget, and it's very much alive and well. The UK Government has ensured that our budget for next year is still only marginally higher than it was a decade ago. And I think that that does demonstrate that we are still facing some challenges as Welsh Government, but those challenges absolutely feed, then, into local government, and local government has been really keen to impress upon us that one better year of funding, which we've been able to provide them with, doesn't make up for a decade of austerity.
Diolch i Dawn Bowden am godi'r mater penodol hwnnw, a rhoi'r cyfle imi bwysleisio'r ffaith nad yw'r gyllideb hon gan Lywodraeth y DU yn golygu bod cyni wedi dod i ben, mae'n fyw ac yn iach iawn. Mae Llywodraeth y DU wedi sicrhau nad yw ein cyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf ond fymryn yn uwch na'r hyn ydoedd ddegawd yn ôl. Ac rwy'n credu bod hynny'n dangos ein bod yn dal i wynebu heriau fel Llywodraeth Cymru, ond mae'r heriau hynny yn sicr yn bwydo i mewn i lywodraeth leol, ac mae llywodraeth leol wedi bod yn awyddus iawn i'n hargyhoeddi nad yw un flwyddyn well o gyllid, fel rydym wedi gallu ei roi iddynt, yn gwneud iawn am ddegawd o gyni.
6. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o ddatganiad cyllideb Canghellor y DU? OAQ55212
6. What assessment has the Welsh Government made of the UK Chancellor's budget statement? OAQ55212
I will be carefully reviewing the budget to assess the impact for Wales. But as always, it will be important to look below the headlines, as the devil is always in the detail, and I intended to publish a written statement later today.
Byddaf yn adolygu'r gyllideb yn ofalus er mwyn asesu'r effaith ar Gymru. Ond fel bob amser, bydd yn bwysig darllen yr hyn sydd o dan y penawdau, gan fod y diafol yn cuddio yn y manylion bob amser, ac roeddwn yn bwriadu cyhoeddi datganiad ysgrifenedig yn ddiweddarach heddiw.
I'm grateful to the Minister for her answer; I appreciate it was a very broad question. I don't know if the Minister has noticed that contained in the budget there is a commitment to a £30 million changing places fund. I'm sure that she would agree with me that the situation that so many of our disabled people face, where they can't be out of the house for more than a certain length of time because they can't access appropriate changing facilities, is something that none of us, I'm sure, across this Chamber would be content to see continue.
May I ask the Minister if she can make an assessment as soon as possible about whether or not we will get a consequential for this? I'm obviously probably one of the last people in this Chamber who would ever say to a Welsh Minister, 'Because they're going to spend this money in England on this, we ought to spend the consequential on exactly the same thing', but I have been very pleased to be supporting over some months the Llanelli changing places campaign in my own region, for example, and I'm sure she'd agree with me that it's absolutely unacceptable that a town of that size doesn't have a single changing places facility available for the disabled residents.
So, could I ask the Minister to find out as soon as it's feasible whether there will be a consequential and if she will consider having discussions with the appropriate Ministers—the Minister for planning, the Minister for social services—to see if it would be possible on this occasion, for this particular consequential, if we get one—and I really believe that we should—to be used? One of the disability charities has estimated that if we get the proper consequential for this we could provide 19 new changing places in Wales, which would obviously be of huge benefit to our disabled fellow citizens.
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei hateb; rwy'n derbyn ei fod yn gwestiwn eang iawn. Nid wyf yn gwybod a yw'r Gweinidog wedi sylwi bod ymrwymiad i gronfa lleoedd newid gwerth £30 miliwn yn y gyllideb. Rwy'n siŵr y byddai'n cytuno â mi fod y sefyllfa y mae cynifer o'n pobl anabl yn ei hwynebu, lle na allant fod allan o'r tŷ am fwy na hyd penodol o amser gan nad ydynt yn gallu cael mynediad at gyfleusterau newid priodol, yn rhywbeth na fyddai'r un ohonom, rwy'n siŵr, ar draws y Siambr hon, yn fodlon ei weld yn parhau.
A gaf fi ofyn i'r Gweinidog wneud asesiad cyn gynted ag sy'n bosibl ynglŷn ag a fyddwn yn cael swm canlyniadol ar gyfer hyn ai peidio? Rwy'n amlwg yn un o'r bobl olaf yn y Siambr hon a fyddai'n dweud wrth un o Weinidogion Cymru, 'Oherwydd eu bod yn mynd i wario'r arian hwn ar hyn yn Lloegr, dylem wario'r swm canlyniadol ar yr un peth yn union', ond rwyf wedi bod yn falch iawn o gefnogi'r ymgyrch lleoedd newid yn Llanelli yn fy rhanbarth i ers rhai misoedd, er enghraifft, ac rwy'n siŵr y byddai'n cytuno â mi ei bod yn gwbl annerbyniol nad oes gan dref o'r maint hwnnw unrhyw gyfleuster lleoedd newid ar gyfer trigolion anabl.
Felly, a gaf fi ofyn i'r Gweinidog ddarganfod cyn gynted ag y bo modd a fydd yna swm canlyniadol ac a wnaiff hi ystyried cael trafodaethau gyda'r Gweinidogion priodol—y Gweinidog cynllunio, y Gweinidog gwasanaethau cymdeithasol—i weld a fyddai'n bosibl defnyddio'r swm canlyniadol penodol, os cawn un, ar yr achlysur hwn—ac rwy'n credu'n gryf y dylem ei gael? Mae un o'r elusennau anabledd wedi amcangyfrif y gallem ddarparu 19 o leoedd newid newydd yng Nghymru os cawn y swm canlyniadol priodol, a byddai hynny, yn amlwg, o fudd enfawr i'n cyd-ddinasyddion anabl.
Well, the changing places fund wasn't one of the items that was mentioned in the Chancellor's speech itself, but I'm sure I'll find the detail set within the spreadsheets that accompany the announcement. So, I'll be taking the opportunity to explore in depth what has been offered through those spreadsheets and where those consequentials fall. So, at the moment, I don't have a full picture because it will take some time to get underneath the detail, but as soon as I do, I'll be able to make some further announcements.
Wel, nid oedd y gronfa lleoedd newid yn un o'r eitemau a grybwyllwyd yn araith y Canghellor ei hun, ond rwy'n siŵr y deuaf o hyd i'r manylion yn y taenlenni sy'n cyd-fynd â'r cyhoeddiad. Felly, rwy'n mynd i fanteisio ar y cyfle i edrych yn fanwl ar yr hyn sydd wedi'i gynnig yn y taenlenni hynny a gweld lle mae'r symiau canlyniadol hynny. Felly, ar hyn o bryd, nid oes gennyf ddarlun llawn oherwydd bydd yn cymryd peth amser i ddadansoddi'r manylion, ond cyn gynted ag y byddaf wedi gwneud hynny, gallaf wneud cyhoeddiadau pellach.
Question 7 [OAQ55200] has been withdrawn. So, finally, question 8, Mike Hedges.
Mae Cwestiwn 7 [OAQ55200] wedi'i dynnu'n ôl. Felly, yn olaf, cwestiwn 8, Mike Hedges.
8. A wnaiff y Gweinidog amlinellu proses flaenoriaethu cyllideb Llywodraeth Cymru? OAQ55192
8. Will the Minister outline the Welsh Government's budget prioritisation process? OAQ55192
The budget strategy is agreed by Cabinet at the start of the year. Prioritisation is guided by the bilateral discussions I have with Ministers and wider engagement with the four statutory commissioners and external stakeholders. The budget improvement plan outlines our approach to improving the budget process over the longer time frame.
Cytunir ar strategaeth y gyllideb gan y Cabinet ar ddechrau'r flwyddyn. Caiff blaenoriaethu ei lywio gan drafodaethau dwyochrog rwy'n eu cael gyda Gweinidogion ac ymgysylltiad ehangach â'r pedwar comisiynydd statudol a rhanddeiliaid allanol. Mae cynllun gwella'r gyllideb yn amlinellu ein dull o wella proses y gyllideb yn fwy hirdymor.
Can I thank the Minister for that response? The amount of money spent on services is easily accounted for, but what's more difficult to identify is the outcomes achieved by that money. Does the Minister currently or does the Minister intend to set targets to be achieved with additional money provided to the different Ministers so that we can see that we're getting enough bang for our buck?
A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am yr ymateb hwnnw? Mae'n hawdd cyfrif faint o arian sy'n cael ei wario ar wasanaethau, ond yr hyn sy'n anos i'w nodi yw'r canlyniadau a ddaw yn sgil yr arian hwnnw. A yw'r Gweinidog, ar hyn o bryd, neu a yw'r Gweinidog yn bwriadu gosod targedau i'w cyflawni gydag arian ychwanegol a ddarparwyd i'r gwahanol Weinidogion fel y gallwn weld ein bod yn cael gwerth digonol am ein harian?
Mike Hedges's suggestion almost sounds attractively authoritarian, but I'm not sure that it is the view—. [Laughter.] I'm not sure that it's for the finance Minister to set targets across Government, but I do think that where they are appropriate, they should be developed by those Ministers and monitored closely by the individual Ministers as well.
So, there are some examples in our Welsh Government annual report, which was published in January, which show how we work against some sets of targets. One example, of course, would be the 20,000 affordable homes target during this term of Government, which we aim to build, and, of course, we're attaching £175 million of funding in 2020-1 to a diverse range of measures in order to help us progress our housing ambitions. So, whilst I'm not sure it would be for me to set targets, clearly, if colleagues set targets, then I'm keen to support them to achieve them.
Bron nad yw awgrym Mike Hedges yn swnio'n ddeniadol o awdurdodol, ond nid wyf yn siŵr mai dyna yw barn—. [Chwerthin.] Nid wyf yn siŵr mai cyfrifoldeb y Gweinidog cyllid yw pennu targedau ar draws y Llywodraeth, ond lle maent yn briodol, rwy'n credu y dylent gael eu datblygu gan y Gweinidogion hynny a'u monitro'n agos gan y Gweinidogion unigol hefyd.
Felly, mae rhai enghreifftiau yn adroddiad blynyddol Llywodraeth Cymru, a gyhoeddwyd ym mis Ionawr, sy'n dangos sut rydym yn gweithio yn erbyn rhai cyfresi o dargedau. Un enghraifft, wrth gwrs, fyddai'r targed o 20,000 o gartrefi fforddiadwy rydym yn bwriadu eu hadeiladu yn ystod tymor y Llywodraeth hon, ac wrth gwrs, rydym yn clustnodi £175 miliwn yn 2020-1 ar gyfer ystod amrywiol o fesurau i'n helpu i ddatblygu ein huchelgeisiau mewn perthynas â thai. Felly, er nad wyf yn siŵr mai fy lle i yw gosod targedau, yn amlwg, os yw cyd-Aelodau'n gosod targedau, rwy'n awyddus i'w cefnogi er mwyn eu cyflawni.
Thank you very much, Trefnydd.
Diolch yn fawr iawn, Drefnydd.
Item 3 on the agenda this afternoon is questions to the Counsel General and Minister for European Transition in respect of his law officer responsibilities. Question 1 is Helen Mary Jones.
Eitem 3 ar yr agenda y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Pontio Ewropeaidd mewn perthynas â'i gyfrifoldebau fel swyddog cyfreithiol. Cwestiwn 1 yw Helen Mary Jones.
1. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ynghylch effaith gyfreithiol Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar ddileu pob math o wahaniaethu yn erbyn menywod (CEDAW)? OAQ55206
1. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government regarding the legal impact of the UN’s Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women? OAQ55206
The Welsh Government is committed to advancing gender equality in Wales. We have commissioned research to explore options for advancing equality and human rights in Wales. A firm commitment to promoting those rights is built into the Welsh Government's DNA and directly influences our policies, legislation and decisions.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i hyrwyddo cydraddoldeb rhwng y rhywiau yng Nghymru. Rydym wedi comisiynu gwaith ymchwil i archwilio opsiynau ar gyfer hyrwyddo cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru. Mae ymrwymiad cadarn i hyrwyddo'r hawliau hynny yn rhan o wead Llywodraeth Cymru ac mae'n dylanwadu'n uniongyrchol ar ein polisïau, ein deddfwriaeth a'n penderfyniadau.
I'm grateful to the Counsel General for his response. Does the Counsel General agree with me that we may be facing a situation, given the nature of the Government at the other end of the M4 and the pressure there to deregulate, and what many of us would be concerned about in terms of a potential lack of commitment to equality, where the current equality legislation and the Equality Act 2010—we may face it being amended, in a way that many of us would not like? Does he further agree with me that one route that we may be able to go down in Wales to provide a legal framework for equality issues, and particularly in this case, for sex equality, would be to incorporate the appropriate UN conventions into Welsh law? I was very pleased to hear him mention the research, and I wonder if he can give an indication this afternoon of—I know he's not directly commissioned it—when that research may be completed and when it may be appropriate to share that with this Assembly and the appropriate committees.
Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ymateb. A yw'r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno â mi y gallem fod yn wynebu sefyllfa, o gofio natur y Llywodraeth ar ben arall yr M4 a'r pwysau yno i ddadreoleiddio, a'r hyn y byddai llawer ohonom yn pryderu yn ei gylch o ran diffyg ymrwymiad posibl i gydraddoldeb, lle mae'r ddeddfwriaeth gyfredol ar gydraddoldeb a Deddf Cydraddoldeb 2010—gallem ei gweld yn cael ei diwygio mewn ffordd na fyddai llawer ohonom yn ei hoffi? A yw'n cytuno â mi hefyd mai un llwybr y gallem ei ddewis yng Nghymru i ddarparu fframwaith cyfreithiol ar gyfer materion cydraddoldeb, ac yn enwedig yn yr achos hwn, ar gyfer cydraddoldeb rhwng y rhywiau, fyddai ymgorffori confensiynau priodol y Cenhedloedd Unedig yng nghyfraith Cymru? Roeddwn yn falch iawn o'i glywed yn sôn am yr ymchwil, ac rwy'n meddwl tybed a all roi awgrym y prynhawn yma—gwn nad yw wedi'i gomisiynu'n uniongyrchol—pryd y bydd y gwaith ymchwil hwnnw wedi'i gwblhau a phryd y gallai fod yn briodol ei rannu â'r Cynulliad hwn a'r pwyllgorau priodol.
Certainly. Well, she refers to CEDAW, which is, of course, effectively an international Bill of rights for women and enshrines the principles of equality that we would wish to see upheld and advanced. And we would fundamentally oppose any attempt to weaken the Equality Act.
We have sought to ensure that when we look at questions in relation to conventions, we do so in a holistic way. CEDAW itself, and the reflections that came out of the examination on its compliance in February of last year—in which Welsh Government officials were directly involved in order to make sure that Welsh interests and Welsh issues were directly represented and raised during that examination process—those reflections have fed directly into the gender equality review, the interim output of which has been considered by the Cabinet. But the research to which she refers, my understanding is that that is intended to have concluded by the end of this year, so that the output of that would be available during this Assembly term, as I understand it.
Yn sicr. Wel, mae'n cyfeirio at Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Ddileu Pob Math o Wahaniaethu yn Erbyn Menywod, sydd i bob pwrpas, wrth gwrs, yn Fil hawliau rhyngwladol i fenywod ac yn ymgorffori'r egwyddorion cydraddoldeb y byddem yn dymuno eu gweld yn cael eu cynnal a'u hyrwyddo. A byddem yn gwrthwynebu'n sylfaenol unrhyw ymgais i wanhau'r Ddeddf Cydraddoldeb.
Rydym wedi ceisio sicrhau, wrth edrych ar gwestiynau'n ymwneud â chonfensiynau, ein bod yn gwneud hynny mewn ffordd gyfannol. Mae Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Ddileu Pob Math o Wahaniaethu yn Erbyn Menywod ei hun, a'r ystyriaethau a ddeilliodd o'r archwiliad ar ei gydymffurfiad ym mis Chwefror y llynedd—lle roedd swyddogion Llywodraeth Cymru yn uniongyrchol gysylltiedig er mwyn gwneud yn siŵr fod buddiannau Cymru a materion Cymreig yn cael eu cynrychioli a'u codi'n uniongyrchol yn ystod y broses archwilio honno—mae'r ystyriaethau hynny wedi cyfrannu'n uniongyrchol at yr adolygiad o gydraddoldeb rhwng y rhywiau, ac mae'r casgliadau interim wedi'u hystyried gan y Cabinet. Ond mewn perthynas â'r gwaith ymchwil y mae'n cyfeirio ato, deallaf y bwriedir i hynny fod wedi dod i ben erbyn diwedd y flwyddyn hon, fel bod ei gasgliadau ar gael yn ystod tymor y Cynulliad hwn, yn ôl yr hyn a ddeallaf.
2. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru mewn perthynas â'r posibilrwydd o sefydlu llysoedd cyffuriau ac alcohol i deuluoedd yng Nghymru? OAQ55203
2. What legal advice has the Counsel General given to the Welsh Government in relation to the possibility of establishing family drug and alcohol courts in Wales? OAQ55203
We agree with the justice commission's recommendation to establish family drug and alcohol courts, and work is already under way to explore the feasibility of, and the mechanisms for, doing so.
Cytunwn ag argymhelliad y comisiwn cyfiawnder i sefydlu llysoedd cyffuriau ac alcohol i deuluoedd, ac mae gwaith eisoes ar y gweill i archwilio dichonoldeb gwneud hynny yn ogystal â'r dulliau o'i wneud.
Thank you. Of course, with regard to family drug and alcohol courts, during the Public Accounts Committee earlier this year, Albert Heaney, director of social services and integration, Welsh Government, advised that the judiciary regard them as being very positive, and a good approach that can be very helpful to families. Similarly, last October, the Commission on Justice in Wales called for the immediate establishment of FDACs in Wales. As I have said previously, I believe that the evidence indicates that the creation of FDACs in Wales could be, and probably is, in the best interest of children and parents. Could you provide an update as to how the Commission on Justice's recommendation is being progressed?
Diolch. Wrth gwrs, o ran llysoedd cyffuriau ac alcohol i deuluoedd, yn ystod y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn gynharach eleni, dywedodd Albert Heaney, cyfarwyddwr gwasanaethau cymdeithasol ac integreiddio Llywodraeth Cymru, fod y farnwriaeth yn ystyried eu bod yn gadarnhaol iawn, ac yn ddull da o weithredu a all fod o gymorth mawr i deuluoedd. Yn yr un modd, fis Hydref diwethaf, galwodd y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru am sefydlu llysoedd cyffuriau ac alcohol i deuluoedd yng Nghymru ar unwaith. Fel y dywedais o'r blaen, credaf fod y dystiolaeth yn dangos y gallai creu llysoedd cyffuriau ac alcohol i deuluoedd yng Nghymru fod er budd gorau plant a rhieni, ac mae'n debygol iawn fod hynny'n wir. A allech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â sut y mae argymhelliad y Comisiwn ar Gyfiawnder yn cael ei ddatblygu?
Well, we agree with the recommendation to establish the courts, as I indicated in my earlier answer. Officials have started work in this area through discussions about that particular recommendation, most recently at the family justice network meetings in November of last year, and again on 4 March of this year just gone. The president of the family division, as I think she was referring in her question, has stated that he is strongly in favour of FDACs, as they align well with the well-being legislation that we have in Wales, and fundamentally represent that preventative approach rather than a punitive approach. At that family justice network meeting on 4 March, a presentation was made about the functions and effectiveness of the FDACs, and it was agreed that local authorities would consider a pilot in relation to that issue.
Wel, rydym yn cytuno â'r argymhelliad i sefydlu'r llysoedd, fel y dywedais yn fy ateb cynharach. Mae swyddogion wedi dechrau gweithio yn y maes hwn drwy drafodaethau am yr argymhelliad penodol hwnnw, yn fwyaf diweddar yng nghyfarfodydd y rhwydwaith cyfiawnder teuluol ym mis Tachwedd y llynedd, ac eto ar 4 Mawrth eleni. Mae llywydd yr adran deulu, fel y nododd yn ei chwestiwn rwy'n credu, wedi datgan ei fod yn gryf o blaid llysoedd cyffuriau ac alcohol i deuluoedd, gan eu bod yn cyd-fynd yn dda â'r ddeddfwriaeth llesiant sydd gennym yng Nghymru, ac yn cynrychioli'r ymagwedd ataliol honno yn sylfaenol yn hytrach na dull cosbol. Yn y cyfarfod o'r rhwydwaith cyfiawnder teuluol ar 4 Mawrth, cafwyd cyflwyniad am swyddogaethau ac effeithiolrwydd y llysoedd cyffuriau ac alcohol i deuluoedd, a chytunwyd y byddai awdurdodau lleol yn ystyried cynllun peilot mewn perthynas â'r mater hwnnw.
3. Pa sylwadau cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u gwneud ar ran Llywodraeth Cymru i gefnogi'r apêl Backto60 ynghylch y camdrafod honedig o ran codi oedran pensiwn y wladwriaeth ar gyfer menywod a anwyd yn y 1950au? OAQ55205
3. What legal representations has the Counsel General made on behalf of the Welsh Government in support of the Backto60 appeal about the alleged mishandling of raising the state pension age for women born in the 1950s? OAQ55205
I'm aware, of course, that permission to appeal has been granted by the Court of Appeal itself in relation to the pension challenge, and that the appeal hearing will take place in late July. Whilst the Welsh Government is not a party to that action, we have, of course, written to the UK Government on a number of occasions to express serious concerns that women who've had their state pension age raised without effective or sufficient notification are being prejudiced.
Rwy'n ymwybodol, wrth gwrs, fod y Llys Apêl ei hun wedi rhoi caniatâd i apelio mewn perthynas â'r her pensiwn, a bydd y gwrandawiad apêl yn cael ei gynnal ddiwedd mis Gorffennaf. Er nad yw Llywodraeth Cymru yn rhan o'r cam gweithredu hwnnw, rydym wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU ar sawl achlysur wrth gwrs i fynegi pryderon difrifol ynglŷn â rhagfarn yn erbyn menywod sydd wedi gweld eu hoedran pensiwn gwladol yn codi heb iddynt gael eu hysbysu'n effeithiol nac yn ddigonol.
I'm grateful to the Counsel General for his response. Given that we now have a new Government at the other end of the M4, and that that Government talks a lot about levelling up and about fairness, would the Counsel General consider, perhaps with the Deputy Minister with responsibility for equalities, making further representations to the appropriate Minister at Westminster and perhaps looking again at whether or not there may be some contribution that we could make, perhaps by way of evidence, to the appeal that he mentions? It may be that, with a new Minister in place, and with this new emphasis on fairness, and a slightly more relaxed approach to spending, we may get somewhat of a better hearing. I don't think any of us would be sanguine, but I'm sure that the women affected here in Wales would be very grateful if the Welsh Government were prepared to try again.
I know he agrees with me that this is a very profound injustice, that these women were picked on, and we know they were picked on, because the then Chancellor of the Exchequer thought that he could get away with it. He thought that they wouldn't fight back. This may be an opportunity for the Government of Wales, on behalf of this whole Assembly, to make further representations on behalf of our fellow citizens who have been most foully treated.
Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ymateb. O gofio bod gennym Lywodraeth newydd yn awr ar ben arall yr M4, a bod y Llywodraeth honno'n sôn llawer am godi lefelau a thegwch, a fyddai'r Cwnsler Cyffredinol, gyda'r Dirprwy Weinidog sydd â chyfrifoldeb dros gydraddoldebau efallai, yn ystyried cyflwyno rhagor o sylwadau i'r Gweinidog priodol yn San Steffan ac edrych eto o bosibl i weld a oes unrhyw gyfraniad y gallem ei wneud, drwy gyfrwng tystiolaeth efallai, i'r apêl y mae'n sôn amdani? Gyda Gweinidog newydd ar waith, a chyda'r pwyslais newydd hwn ar degwch, ac ymagwedd ychydig yn llai llym tuag at wario, efallai y gallem gael gwrandawiad gwell. Nid wyf yn credu y byddai'r un ohonom yn obeithiol, ond rwy'n siŵr y byddai'r menywod yr effeithir arnynt yma yng Nghymru yn ddiolchgar iawn pe bai Llywodraeth Cymru yn barod i roi cynnig arall arni.
Gwn ei fod yn cytuno â mi fod hwn yn anghyfiawnder difrifol iawn, fod y menywod hyn wedi cael eu trin yn wael, a gwyddom eu bod wedi'u trin yn wael, oherwydd bod Canghellor y Trysorlys ar y pryd yn credu y gallai wneud hynny heb gael ei ddwyn i gyfrif. Credai na fyddent yn ymladd yn ôl. Gallai hwn fod yn gyfle i Lywodraeth Cymru, ar ran y Cynulliad cyfan, wneud sylwadau pellach ar ran ein cyd-ddinasyddion sydd wedi cael eu trin yn y modd mwyaf ffiaidd.
The Member certainly is not sanguine, nor are we on these benches, as she generously accepts in her question. As she will know from our previous exchanges in the Chamber in relation to this, we have sought every opportunity to put our perspective on behalf of women in Wales to the UK Government and have frequently received responses that we have put in the public domain. She will herself, I'm sure, share our assessment of the gross inadequacy of those responses in tackling the injustice that we seek to represent women in Wales on on that matter.
I have already had reflections on how we can continue to make representations in relation to this new stage of legal proceedings and will be discussing that with the Deputy Minister. We should be absolutely clear that the women who face this injustice have faced a number of other injustices very frequently during their working lives, and the UK Government should do all it can to ensure that, in this respect, at least, it stands on the side of those women who have given so much to society and have found, later on in life, that the Government is not standing on their side.
Yn sicr, nid yw'r Aelod yn obeithiol, ac nid ydym ninnau ar y meinciau hyn chwaith, fel y mae'n cydnabod yn hael iawn yn ei chwestiwn. Fel y gŵyr o'n dadleuon blaenorol yn y Siambr mewn perthynas â hyn, rydym wedi ceisio achub ar bob cyfle i nodi ein safbwynt i Lywodraeth y DU ar ran menywod yng Nghymru, ac rydym wedi derbyn ymatebion yn aml, ac wedi eu cyhoeddi. Bydd hithau, rwy'n siŵr, yn cytuno â’n hasesiad o annigonolrwydd llwyr yr ymatebion hynny wrth fynd i'r afael â'r anghyfiawnder rydym yn ceisio cynrychioli menywod yng Nghymru arno mewn perthynas â’r mater hwnnw.
Rwyf eisoes wedi myfyrio ar sut y gallwn barhau i wneud sylwadau mewn perthynas â'r cam newydd hwn yn yr achosion cyfreithiol, a byddaf yn trafod hynny gyda'r Dirprwy Weinidog. Dylem fod yn gwbl glir fod y menywod sy'n wynebu'r anghyfiawnder hwn wedi wynebu nifer o anghyfiawnderau eraill yn aml iawn yn ystod eu bywyd gwaith, a dylai Llywodraeth y DU wneud popeth yn ei gallu i sicrhau, yn hyn o beth o leiaf, ei bod ar ochr y menywod sydd wedi rhoi cymaint i gymdeithas ac wedi darganfod, yn ddiweddarach yn eu bywydau, nad yw'r Llywodraeth ar eu hochr hwy.
Thank you very much, Counsel General.
Diolch yn fawr iawn, Gwnsler Cyffredinol.
Item 4 on the agenda this afternoon is questions to the Assembly Commission. This afternoon, all questions will be answered by the Llywydd. Question 1—Neil Hamilton.
Eitem 4 ar yr agenda’r prynhawn yma yw cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad. Y prynhawn yma, bydd y Llywydd yn ateb yr holl gwestiynau. Cwestiwn 1—Neil Hamilton.
1. A wnaiff y Comisiwn roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y baneri a gaiff eu hedfan ar ystâd y Cynulliad? OAQ55226
1. Will the Commission provide an update on the flags flown on the Assembly estate? OAQ55226
Mae gan y Cynulliad bedwar polyn baner mewn tri lleoliad ar yr ystâd—dwy faner Cymru, baner jac yr undeb, a baner y Cynulliad Cenedlaethol sy’n cael eu cyhwfan ar y polion bob dydd. Mae trefniadau sefydledig ar gyfer amrywio'r baneri sy'n cael eu codi ac mae baneri gwadd yn cymryd lle baner y Cynulliad yn arferol.
The Assembly has four flag poles at three locations on the estate—two Welsh flags, one union jack flag, and one National Assembly for Wales flag, which are flown on the poles every day. There are established arrangements for varying the flags that are displayed, and the guest flags take the place of the Assembly flag, usually.
Diolch yn fawr iawn am yr ateb.
Thank you for that response.
I was very pleased to see the Catalan flag flying today, but, on a more regular basis, I wonder whether we could continue to fly the Commonwealth flag, which I saw earlier in the week. We have been members of the Commonwealth, obviously, since the inception of it. It has 54 member states, it encompasses 11 million square miles, spans all six inhabited continents, has 20 per cent of the world's landmass and a population of 2.4 billion people. The London declaration that established the Commonwealth member states as equal and free in 1949 states that its values are democracy, human rights and the rule of law, values that every progressive society should preserve and defend in the twenty-first century. And, of course, it has been presided over, as head of the Commonwealth, by Her Majesty the Queen for 68 years. So, I wonder if the Llywydd could tell us whether the Commission would look favourably upon this request either to fly the Commonwealth flag on a permanent basis, subject to special occasions such as today, or the flags of individual Commonwealth countries.
Roeddwn yn falch iawn o weld baner Catalonia yn chwifio heddiw, ond ar sail fwy rheolaidd, tybed a allem barhau i chwifio baner y Gymanwlad, a welais yn gynharach yn yr wythnos. Rydym wedi bod yn aelodau o'r Gymanwlad, yn amlwg, ers ei sefydlu. Mae ganddi 54 aelod-wladwriaeth, mae iddi 11 miliwn milltir sgwâr o dir, mae’n ymestyn dros bob un o'r chwe chyfandir cyfannedd, mae’n cynnwys 20 y cant o dir y byd ac mae ganddi boblogaeth o 2.4 biliwn o bobl. Mae’r datganiad a wnaed yn Llundain a sefydlodd aelod-wladwriaethau’r Gymanwlad fel rhai cyfartal a rhydd yn 1949 yn datgan mai democratiaeth, hawliau dynol a rheolaeth y gyfraith yw ei gwerthoedd, gwerthoedd y dylai pob cymdeithas flaengar eu cynnal a’u hamddiffyn yn yr unfed ganrif ar hugain. Ac wrth gwrs, mae'r Frenhines wedi llywyddu drosti fel pennaeth y Gymanwlad am 68 mlynedd. Felly, tybed a allai'r Llywydd ddweud wrthym a wnaiff y Comisiwn edrych yn ffafriol ar y cais hwn naill ai i chwifio baner y Gymanwlad yn barhaol, yn amodol ar achlysuron arbennig fel heddiw, neu faneri unigol gwledydd y Gymanwlad?
Yn arferol, wrth gwrs, ar y pedwerydd polyn, baner y Cynulliad Cenedlaethol ei hun sydd yn cael ei chodi. Fel mae'r Aelod wedi ei ddweud, mae baner Catalunya yn cael ei chyhwfan heddiw mewn cydnabyddiaeth o'r ffaith bod Llywydd Senedd Catalunya yn ymweld, a baner y Gymanwlad wedi ei hedfan ddoe ac echddoe i gydnabod Dydd y Gymanwlad. Dyna mae'r polisi wedi bod dros y blynyddoedd diwethaf yma: hedfan baner y Gymanwlad am ddau ddiwrnod y flwyddyn yn ystod cyfnod Dydd y Gymanwlad.
Dwi'n cael yn aml ceisiadau gan Aelodau i hedfan baneri amrywiol sydd yn ymwneud ag undebau a gwladwriaethau ac ymgyrchoedd gwahanol. Dwi'n credu ei fod e'n bwysig ein bod ni'n cadw un o'n polion baneri ar gyfer y baneri hynny sydd yn adlewyrchu diwrnodau neu wythnosau neu fisoedd penodol i hybu ymgyrchoedd a diwrnodau cydnabyddedig rhyngwladol. Dyna fy marn i ar y mater. Dwi ddim yn disgwyl i bob Aelod gytuno.
Usually, of course, on the fourth pole, it's the National Assembly flag that is flown. As the Member has said, the Catalan flag is flown today in recognition of the fact that the Presiding Officer of the Catalonian Parliament is visiting, and the Commonwealth flag was flown yesterday and the day before that to recognise the Commonwealth Day. That's what the policy has been in recent years: to fly the Commonwealth flag for two days per year during the period of Commonwealth Day.
I often have applications from Members to fly various flags to do with unions, states and different campaigns. I think it's very important that we do keep one of our flag poles available for the flags that reflect the special days or weeks or months to promote campaigns and recognised international days. That's my opinion on the issue. I don't expect every Member to agree with that.
Huw Irranca-Davies. No?
Huw Irranca-Davies. Na?
My apologies; I didn't realise my name was down. But, yes, I would like to ask a question relating to—
Rwy’n ymddiheuro; nid oeddwn yn sylweddoli bod fy enw i lawr. Ond hoffwn ofyn cwestiwn ynglŷn â–
Well, don't feel obliged. Don't feel obliged to. But you are down.
Peidiwch â theimlo rheidrwydd i wneud hynny. Ond mae eich enw i lawr.
Thank you, Deputy Presiding Officer. My request would be, knowing that we have an international strategy now that is looking at our links with other regions that have Celtic connections—the Basque Country, Catalonia, et cetera—whether or not we can indeed look at periodically, actually, flying, as we have today, those flags on a much more regular basis, and echoing what Neil Hamilton has just said, because I think that would be a good indication of the fact that Wales is a very outward-looking nation.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Fy nghais fyddai, o gofio bod gennym strategaeth ryngwladol yn awr sy'n edrych ar ein cysylltiadau â rhanbarthau eraill sydd â chysylltiadau Celtaidd—Gwlad y Basg, Catalwnia, ac ati—a allwn edrych o bryd i'w gilydd ar chwifio'r baneri hynny, fel y gwnaethom heddiw, ar sail fwy rheolaidd o lawer, ac rwy'n adleisio'r hyn y mae Neil Hamilton newydd ei ddweud, gan y credaf y byddai hynny'n arwydd da o'r ffaith bod Cymru yn genedl sy'n edrych tuag allan.
I'm very keen to receive requests and suggestions from Members as to how we support our work here in the flying of flags and demonstrate our solidarity beyond Wales and with international organisations and countries elsewhere. If people have views—Members have views—on how our internationalist approach to our National Assembly can be reflected in our policy on flags, then I'm very keen to hear that, both from Members here and from the Government in its own international strategy.
Rwy'n awyddus iawn i dderbyn ceisiadau ac awgrymiadau ynglŷn â sut rydym yn cefnogi ein gwaith yma yn chwifio baneri ac yn dangos ein cefnogaeth y tu hwnt i Gymru ac i sefydliadau rhyngwladol a gwledydd mewn mannau eraill. Os oes gan bobl farn—os oes gan yr Aelodau farn—ynglŷn â sut y gellir adlewyrchu ein hymagwedd ryngwladol tuag at ein Cynulliad Cenedlaethol yn ein polisi ar faneri, rwy'n awyddus iawn i glywed hynny, gan yr Aelodau yma a chan y Llywodraeth yn ei strategaeth ryngwladol ei hun.
2. Pa gamau y mae'r Comisiwn yn eu cymryd i godi ymwybyddiaeth ymhlith y rhai sydd newydd gymhwyso i bleidleisio dros eu hawl i wneud hynny yn etholiad y Senedd ym mis Mai 2021? OAQ55211
2. What action is the Commission taking to raise awareness amongst those newly eligible to vote of their right to do so in the May 2021 Senedd elections? OAQ55211
Mae codi ymwybyddiaeth yn flaenoriaeth allweddol i Gomisiwn y Senedd cyn etholiad nesaf y Senedd, yn enwedig ymhlith pobl ifanc 16 a 17 oed, a fydd yn cael yr hawl i bleidleisio am y tro cyntaf. Mae hyn yn cynnwys cyfrannu at ddatblygu adnoddau priodol fydd ar gael o fis Mai ymlaen. A hefyd rydym ni'n gweithio gyda phartneriaid fel y Comisiwn Etholiadol a Llywodraeth Cymru er mwyn codi ymwybyddiaeth mewn pryd ar gyfer yr etholiadau flwyddyn nesaf.
Awareness raising is a key priority for the Senedd Commission ahead of the next Senedd election, particularly among 16 and 17-year-olds, who will be able to vote for the first time. This includes contributing to the development of appropriate resources, which will be available from May onwards. And we're also working with partners such as the Electoral Commission and the Welsh Government to raise awareness in time for the elections next year.
I'm very grateful to the Llywydd for her answer, and it's extremely encouraging. I wonder if she can say a little bit more about how young people themselves are being involved in the discussion about how best we can communicate these messages to them? And, on a slightly different but related matter, can she tell us what partnerships are being developed to enable those foreign national citizens who will be able to vote in our Senedd elections to become aware? I just happened to have a conversation with a friend of mind who's originally from Romania, and she was very surprised, as well as very delighted, to know that she'd be able to vote in the next election, as would her husband, who's originally from Poland. So, those two points, really—how are we involving young people in the discussions about how best to get the messages across, and how are we enabling those citizens whose roots are elsewhere to understand that they can vote in this election?
Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Llywydd am ei hateb, ac mae'n galonogol dros ben. Tybed a all ddweud ychydig mwy ynglŷn â sut y mae pobl ifanc eu hunain yn cael eu cynnwys yn y drafodaeth ynglŷn â’r ffordd orau y gallwn gyfleu'r negeseuon hyn iddynt? Ac ar fater ychydig yn wahanol ond cysylltiedig, a all ddweud wrthym pa bartneriaethau sy'n cael eu datblygu i alluogi'r dinasyddion o dramor a fydd yn gallu pleidleisio yn etholiadau ein Senedd i ddod yn ymwybodol? Roeddwn yn digwydd sgwrsio gyda ffrind i mi sy'n hanu o Rwmania yn wreiddiol, ac roedd hi'n synnu’n fawr, yn ogystal ag wrth ei bodd, wrth glywed y byddai'n gallu pleidleisio yn yr etholiad nesaf, ynghyd â’i gŵr, sy'n wreiddiol o Wlad Pwyl. Felly, y ddau bwynt hynny, mewn gwirionedd—sut rydym yn cynnwys pobl ifanc yn y trafodaethau ynglŷn â'r ffordd orau o gyfleu'r negeseuon, a sut rydym yn galluogi'r dinasyddion sy'n hanu o fannau eraill i ddeall y gallant bleidleisio yn yr etholiad hwn?
Diolch am y ddwy agwedd yna o'r cwestiwn, sy'n ymwneud â'r ddwy agwedd newydd i'r etholfraint fydd yn berthnasol i'r etholiadau flwyddyn nesaf. Wrth gwrs, rydym ni wedi bod yn paratoi ychydig yn hirach am yr etholfraint yn ehangu i gynnwys pobl ifanc 16 ac 17, gan ragdybio y byddai hwnna yn rhan o'r ddeddfwriaeth, ac felly mae ein gwaith ni yn ymwneud yn sicr â phobl ifanc drwy'r Senedd Ieuenctid i gychwyn, drwy'r partneriaid hynny sydd wedi cydweithio â ni wrth sefydlu'r Senedd Ieuenctid, ac sy'n gweithio yn uniongyrchol gyda phobl ifanc a gyda ein gwaith ni fel Comisiwn yn darparu ein cefnogaeth ni i ysgolion wrth ymgymryd â gwaith allgyrsiol, outreach, i hyrwyddo ymwybyddiaeth pobl ifanc Cymru o'r ddemocratiaeth a'r hawl newydd fydd gyda nhw, ac fe fydd y gwaith yna yn parhau ac yn dwysau yn ystod y misoedd i ddod.
O ran ail agwedd y cwestiwn, ynglŷn â'r etholfraint yn ehangu i gynnwys gwladolion tramor, wrth gwrs mae hwnna'n agwedd sy'n fwy newydd i ni fel Comisiwn, oherwydd fe ddaeth e'n rhan o'r ddeddfwriaeth yn ystod y broses sgrwtini, ac felly ein gobaith ni yw gweithio gyda'r Llywodraeth, wrth gwrs, a'r Comisiwn Etholiadol ar sicrhau bod dinasyddion Cymru sydd â'r hawl newydd yma i bleidleisio yn yr etholiadau flwyddyn nesaf yn ymwybodol o hynny. Felly, fe fyddwn ni dros y misoedd nesaf yma yn cychwyn ar y gwaith pwysig yma i sicrhau bod y Llywodraeth, llywodraeth leol, wrth gwrs, hefyd, yn mynd ati i roi'r wybodaeth gywir i bawb ynglŷn â'u hawl i bleidleisio, gan gofio, wrth gwrs, fod yn rhaid i hyn ddigwydd mewn pryd nid yn unig ar gyfer y bleidlais y flwyddyn nesaf ond, yn bwysig iawn, ar gyfer y ganfas eleni i roi pobl ar y gofrestr ar gyfer pleidleisio y flwyddyn nesaf.
Thank you for those two aspects of the question, relating to the two new aspects of the franchise that will be relevant to the elections next year. Of course, we have been preparing somewhat longer for the franchise to include 16 and 17-year-olds, assuming that that would be part of the legislation, and so our work certainly involves young people through the Youth Parliament, and through those partners who have collaborated with us in establishing the Youth Parliament, and who work directly with young people and with our work as a Commission in providing our support to schools in undertaking extra-curricular or outreach work to promote awareness among young people in Wales of democracy and the new right that they will have, and that work will intensify and continue in the months to come.
In terms of the second aspect of the question about the franchise expanding to include foreign nationals, of course, that's an aspect that's newer for us as a Commission, because it became part of the legislation during the scrutiny process, and so our hope is to work with the Government and the Electoral Commission to ensure that the citizens in Wales who have this new right to vote in the election next year will be aware of that. So, we will be, over the coming months, starting this important work to ensure that the Government and local authorities, of course, provide the correct information to people about their right to vote, bearing in mind, of course, that this has happened in time not just for the vote next year but importantly for the canvass this year to put people on the register for voting next year.
Llywydd, I was in Garth Olwg school in my constituency recently, and I can tell you how enthusiastic so many of the young students are that they will actually be participating in the Assembly election votes next year. One of the things that was considered when the legislation was going through the Assembly was not only the issue of political education but also the idea of how we actually make voting easier—the digitisation, perhaps, of the electoral register, perhaps the automatic registration of 16-year-olds, because they are all either in school or in colleges, and that would be something that would be quite feasible. And also why shouldn't it be the case that we have ballot boxes in schools? So, all of these were new ideas that were suggested in terms of how to make voting easier and also to increase participation in voting. Are any of those things on the cards? Are they under consideration? Might you be able to enlighten us as to whether there has been any progress with some of these ideas?
Lywydd, roeddwn yn ysgol Garth Olwg yn fy etholaeth yn ddiweddar, a gallaf ddweud wrthych pa mor frwdfrydig yw cymaint o'r myfyrwyr ifanc y byddant yn cymryd rhan yn etholiad y Cynulliad y flwyddyn nesaf. Un o'r pethau a ystyriwyd pan oedd y ddeddfwriaeth yn mynd drwy'r Cynulliad oedd nid yn unig mater addysg wleidyddol ond hefyd y syniad o sut i wneud pleidleisio'n haws—digideiddio'r gofrestr etholwyr, efallai, neu gofrestru pobl ifanc 16 oed yn awtomatig, gan fod pob un ohonynt naill ai yn yr ysgol neu mewn colegau, a byddai hynny'n rhywbeth a fyddai'n eithaf ymarferol. A hefyd, pam na ddylem gael blychau pleidleisio mewn ysgolion? Felly, roedd pob un o'r rhain yn syniadau newydd a awgrymwyd o ran sut i wneud pleidleisio'n haws yn ogystal â chynyddu'r nifer sy'n pleidleisio. A oes unrhyw un o'r pethau hynny ar y gweill? A ydynt yn cael eu hystyried? A allech roi gwybod inni a wnaed unrhyw gynnydd gyda rhai o'r syniadau hyn?
Well, these, of course, are ideas and issues that were raised during the scrutiny process of the Senedd and Elections (Wales) Bill, as they are with the Local Government and Elections (Wales) Bill in its scrutiny process at the moment as well. I think it's a matter for Welsh Government to propose legislation on changing the way that we vote, rather than who votes for this Assembly, and I know that there is some discussion around that as part of the local government and elections Bill, and I know that these are issues that interest a lot of people, because making sure that we make voting accessible as well as interesting for people is something that should unite us all.
How we do that and when we do that are matters, I think, that we need to possibly discuss a little bit more here in this Senedd itself, and I'm up for having that discussion. We're not there yet, but I'm sure that these are ways that—the young people will lead us older, more traditionally thinking people along those routes. Myself, I wouldn't be against voting on my own phone. I could do it from here now, if I could. But I think we will move with the times. At this point, we're probably moving a little bit too slowly in order to keep up with how young people want to engage with us, but we need to be open to those new ideas that are coming from schools like Garth Olwg and other schools right throughout Wales.
Wel mae'r rhain, wrth gwrs, yn syniadau ac yn faterion a godwyd yn ystod y broses o graffu ar Fil y Senedd ac Etholiadau (Cymru) 2020, fel sy’n digwydd ar hyn o bryd yn y broses o graffu ar Fil Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru). Credaf mai mater i Lywodraeth Cymru yw cynnig deddfwriaeth ar newid y ffordd rydym yn pleidleisio, yn hytrach na phwy sy'n pleidleisio ar gyfer y Cynulliad hwn, a gwn fod rhywfaint o drafod yn digwydd ynghylch hynny fel rhan o'r Bil llywodraeth leol ac etholiadau, a gwn fod y rhain yn faterion sydd o ddiddordeb i lawer o bobl, gan fod sicrhau ein bod yn gwneud pleidleisio'n hygyrch a diddorol i bobl yn rhywbeth a ddylai uno pob un ohonom.
Mae sut rydym yn gwneud hynny a phryd rydym yn gwneud hynny yn faterion y mae angen i ni drafod mwy arnynt yma yn y Senedd hon yn fy marn i, ac rwy’n awyddus i gael y drafodaeth honno. Nid ydym yno eto, ond rwy'n siŵr fod y rhain yn ffyrdd y bydd—bydd y bobl ifanc yn ein harwain ni bobl hŷn, sy'n meddwl yn fwy traddodiadol, ar hyd y llwybrau hynny. Yn bersonol, ni fuaswn yn gwrthwynebu’r syniad o bleidleisio ar fy ffôn. Gallwn wneud hynny o'r fan hon yn awr, pe gallwn. Ond credaf y byddwn yn symud gyda'r oes. Ar hyn o bryd, mae'n debyg ein bod yn symud ychydig yn rhy araf i ddal i fyny â sut yr hoffai pobl ifanc ymgysylltu â ni, ond mae angen inni fod yn agored i'r syniadau newydd hynny a ddaw o ysgolion fel ysgol Garth Olwg ac ysgolion eraill ledled Cymru.
Commissioner, the expert panel advising on electoral reform, specifically extending the franchise to 16 and 17-year-olds, recommended a programme of proper political education as part of the curriculum. Has this education really been going on for long enough, as the new law has only just recently passed, and what representation has the Assembly Commission made to the Welsh Government to make this happen?
Gomisiynydd, roedd y panel arbenigol sy'n cynghori ar ddiwygio etholiadol, yn benodol ar ymestyn yr etholfraint i bobl ifanc 16 a 17 oed, yn argymell rhaglen o addysg wleidyddol briodol fel rhan o'r cwricwlwm. A yw'r addysg hon wedi bod yn digwydd am gyfnod digon hir, gan mai dim ond yn ddiweddar y cyflwynwyd y ddeddf newydd, a pha sylwadau a wnaed gan Gomisiwn y Cynulliad i Lywodraeth Cymru er mwyn i hyn digwydd?
Thank you for the question. Yes, you're perfectly correct that the expert panel was very strong in its view that political education alongside the right to vote were two equally important measures to take in enabling young people to take part in the democratic process. The Commission is working with the Welsh Government, the Electoral Commission and others, but in particular, in this aspect of resources available to schools, to develop with Welsh Government resources that will be available as of September, the September term, to enable those 16 and 17-year-olds that are in school to access the most up-to-date information on their new right to vote at 16 and 17, remembering, of course, that not all young people with that new right will be in a school setting—also in a college setting and also in work settings—and we need to make sure that everybody is as equally empowered to know of their new right and how to exercise that right.
Diolch am eich cwestiwn. Ydych, rydych yn llygad eich lle fod y panel arbenigol yn gryf iawn ei farn fod addysg wleidyddol ochr yn ochr â'r hawl i bleidleisio yr un mor bwysig â'i gilydd er mwyn galluogi pobl ifanc i gymryd rhan yn y broses ddemocrataidd. Mae'r Comisiwn yn gweithio gyda Llywodraeth Cymru, y Comisiwn Etholiadol ac eraill, ond yn benodol, yn yr agwedd hon ar yr adnoddau sydd ar gael i ysgolion, ar ddatblygu adnoddau gyda Llywodraeth Cymru a fydd ar gael o fis Medi ymlaen i alluogi pobl 16 a 17 oed yn yr ysgol i gael y wybodaeth ddiweddaraf am eu hawl newydd i bleidleisio yn 16 a 17 oed, gan gofio, wrth gwrs, nad mewn lleoliad ysgol yn unig y bydd yr holl bobl ifanc sy'n cael yr hawl newydd honno i bleidleisio—byddant hefyd mewn colegau ac mewn gwaith—ac mae’n rhaid inni sicrhau bod pawb yn cael eu grymuso i’r un graddau i wybod am eu hawl newydd a sut i arfer yr hawl honno.
3. A wnaiff y Comisiynd ddatganiad am ba gyngor a roddir i staff Comisiwn y Cynulliad mewn perthynas ag atal coronafeirws? OAQ55196
3. Will the Commission make a statement on what advice is given to Assembly Commission staff in relation to the containment of coronavirus? OAQ55196
Mae'r sefyllfa yn newid yn barhaus ac, o ganlyniad, felly hefyd ein hystyriaethau ni. Ddoe, cynhaliwyd cyfarfod arbennig o'r Comisiynwyr er mwyn eu diweddaru ar y sefyllfa ac i gael trafodaeth gychwynnol ar egwyddorion ein hymateb ni. Rŷm ni'n parhau i ymateb i gyngor sydd yn newid o ddydd i ddydd, ac mae'n rhaid cynllunio'n ofalus ar sail senarios gwahanol. Mae'r Comisiwn yn darparu gwybodaeth a chyngor mor gyflawn a chyfredol â phosib i'r holl staff ynglŷn â'r coronafeirws. Mae'r wybodaeth hon ar gael ar ein mewnrwyd.
Os yw Aelod yn amau eu bod wedi'u heintio, dylent roi gwybod i wasanaeth busnes yr Aelodau ar unwaith. Yn achos aelodau staff, dylent roi gwybod i'w cyflogwr ac i'r Comisiwn ar unwaith. Mae disgwyl i unigolion sy'n amau eu bod wedi'u heintio gysylltu â llinell gymorth yr NHS drwy ffonio 111 ac ynysu eu hunain mewn man priodol.
Wrth i'r sefyllfa esblygu, mae posibilrwydd y bydd goblygiadau ar gyfer busnes y Cynulliad, a byddwn yn sicrhau penderfyniadau amserol a phriodol yn sgil hynny. Yn y cyfamser, mae'r Comisiwn wedi cymryd camau rhagweithiol, megis gosod canllawiau ar olchi dwylo'n drylwyr yn nhoiledau'r ystâd, a rhoi hylif glanhau dwylo wrth bob mynedfa i'r adeilad a mynedfeydd ardaloedd cyhoeddus.
Mae disgwyl i'r sefyllfa ddwysau yn gyflym, felly mae cyfrifoldeb arnom oll i chwarae ein rhan mewn atal yr haint rhag gwasgaru. Hoffwn eich sicrhau bod y Comisiwn yn gwneud popeth o fewn ein gallu i ddiogelu staff, Aelodau ac ymwelwyr i'r ystâd.
The situation is constantly changing and, as a result, our considerations are also changing. Yesterday, an extraordinary meeting of the Commissioners was held to provide an update on the situation and to discuss the initial principles of our response. We continue to respond to advice that's changing on a daily basis, and careful planning needs to be done on the basis of different scenarios. The Commission provides all staff with information and advice about coronavirus that is as complete and up to date as possible. This information is available on our intranet.
If a Member suspects that they're infected, they should inform Members' business services immediately. In the case of staff members, they should inform their employer and the Commission immediately. Individuals who suspect that they are infected should contact the NHS helpline by calling 111 and isolate themselves at an appropriate place.
As the situation evolves, there may be implications for Assembly business, and we will ensure timely and appropriate decisions are made as a result of that. In the meantime, the Commission has taken proactive measures, such as placing guidance on thorough hand washing in the estate's toilets, and providing hand gel at all entrances to the building and public areas.
The situation is expected to intensify quickly, so we all have a responsibility in playing a part in preventing the spread of the virus. I'd like to assure you that the Commission is doing everything within its ability to safeguard staff, Members and visitors to the estate.
Thank you, Llywydd. With an increase in the number of confirmed cases, from 273 on Sunday to 373 yesterday, which is now an increase of 15 cases in Wales, I think it's reasonable for us all to be concerned about the potential further spread of this virus. The National Assembly for Wales and, indeed, our constituency offices are very much public facing, so I certainly welcome the fact that Members' business support issued e-mails on 28 February and again yesterday. One question I have: will there be notices provided to our constituency offices, because that's quite a good base for us to not only advise our own staff again, but to advise—maybe something for the windows of our constituency offices, just with some basic public hygiene advice?
I have reported in myself here some concerns, because I do know of one bathroom here on this estate where there is no hot water easily available and there is no soap, so it's as well that my concerns, when I do raise them, are taken quite seriously.
Now, as you are also aware, Llywydd, there are plans afoot to conduct a week of business in north-east Wales. I take you back to your comment you made earlier, that this thing could rise quite significantly on an imminent basis. So, what plans and considerations are in place now to think about the feasibility of continuing with that visit to north Wales? And, should there have to be a cancellation of this visit on an imminent basis, are we protected against any financial implications that may result as a result of that cancellation?
Diolch, Lywydd. Gyda chynnydd yn nifer yr achosion a gadarnhawyd o 273 ddydd Sul i 373 ddoe, sydd bellach yn gynnydd o 15 achos yng Nghymru, credaf ei bod yn rhesymol i bob un ohonom fod yn bryderus ynglŷn â lledaeniad pellach posibl y feirws hwn. Mae Cynulliad Cenedlaethol Cymru, ac yn wir, ein swyddfeydd etholaethol yn agored iawn i'r cyhoedd, felly rwy'n sicr yn croesawu'r ffaith bod cymorth busnes yr Aelodau wedi anfon e-byst ar 28 Chwefror ac eto ddoe. Un cwestiwn sydd gennyf: a fydd hysbysiadau'n cael eu darparu i'n swyddfeydd etholaethol, gan fod hynny'n sylfaen eithaf da nid yn unig i ni gynghori ein staff ein hunain eto, ond i gynghori—efallai rhywbeth ar gyfer ffenestri ein swyddfeydd etholaethol, gyda rhywfaint o gyngor hylendid cyhoeddus sylfaenol?
Rwyf wedi mynegi rhai pryderon fy hun yma, gan y gwn am un ystafell ymolchi yma ar yr ystâd hon lle nad oes dŵr poeth ar gael yn hawdd ac nid oes sebon ar gael, felly byddai’n dda pe bai fy mhryderon, pan fyddaf yn eu codi, yn cael eu cymryd o ddifrif.
Nawr, fel y gwyddoch hefyd, Lywydd, mae cynlluniau ar y gweill i gynnal wythnos o waith yng ngogledd-ddwyrain Cymru. Fe’ch cyfeiriaf at y sylw a wnaethoch yn gynharach, y gallai hyn gynyddu'n sylweddol yn fuan iawn. Felly, pa gynlluniau ac ystyriaethau sydd ar waith bellach i feddwl am ymarferoldeb bwrw ymlaen â'r ymweliad hwnnw â gogledd Cymru? A phe bai’n rhaid canslo’r ymweliad ar fyr rybudd, a ydym wedi ein hamddiffyn rhag unrhyw oblygiadau ariannol posibl o ganlyniad i ganslo?
I'm very aware, as somebody who has a constituency office in Aberystwyth, that members of the public are going to constituency offices right throughout Wales to seek some advice from their elected representatives. I think it would be best if elected representatives look to Public Health Wales for much of the information that's on their website, which is easily downloadable, in terms of public health information, and to make that as available as possible in their local communities and, possibly, on window displays elsewhere, so that there's a consistency of messages that are reaching people in different ways. We're always very aware, of course, that people who are able to access, digitally, information from the Public Health Wales website are able to do that, but many of our constituents are not online and may well be visiting town centres and looking for other places for advice. I'm sure that we would want to make that as available as possible to them via Public Health Wales's most recent information.
The ongoing business of this place as our national Parliament is one that we will continue to review over the next few weeks. You make the point about Senedd Clwyd as well, which is meant to take place in June. You can be assured, as Members, that I and fellow Commissioners are very keen to look carefully and proportionately from day to day as we plan for the future business of this place, whether it's held here in Cardiff Bay or in Mold.
Rwy'n ymwybodol iawn, fel rhywun a chanddynt swyddfa etholaethol yn Aberystwyth, fod aelodau'r cyhoedd yn mynd i swyddfeydd etholaethol ledled Cymru i ofyn am gyngor gan eu cynrychiolwyr etholedig. Credaf y byddai'n well pe bai cynrychiolwyr etholedig yn cyfeirio at Iechyd Cyhoeddus Cymru am lawer o'r wybodaeth sydd ar eu gwefannau ac sy'n hawdd ei lawrlwytho o ran gwybodaeth am iechyd y cyhoedd, ac i sicrhau bod hynny ar gael mor hawdd â phosibl yn eu cymunedau lleol, ac o bosibl, ar ffenestri mewn mannau eraill er mwyn sicrhau bod negeseuon cyson yn cyrraedd pobl mewn gwahanol ffyrdd. Rydym bob amser yn ymwybodol iawn, wrth gwrs, fod pobl sy'n cael gafael ar wybodaeth yn ddigidol oddi ar wefan Iechyd Cyhoeddus Cymru yn gallu gwneud hynny, ond nid yw llawer o'n hetholwyr ar-lein ac mae'n ddigon posibl eu bod yn ymweld â chanol trefi ac yn chwilio am gyngor mewn mannau eraill. Rwy’n siŵr y byddem am sicrhau bod hynny ar gael mor eang â phosibl drwy wybodaeth ddiweddaraf Iechyd Cyhoeddus Cymru.
Mae busnes parhaus y lle hwn fel ein Senedd genedlaethol yn fater y byddwn yn parhau i'w adolygu dros yr wythnosau nesaf. Rydych yn codi’r pwynt ynglŷn â Senedd Clwyd hefyd, sydd i fod i ddigwydd ym mis Mehefin. Gallwch fod yn sicr, fel Aelodau, fod fy nghyd-Gomisiynwyr a minnau’n awyddus iawn i edrych yn ofalus ac yn gymesur o ddydd i ddydd wrth inni gynllunio gwaith y lle hwn yn y dyfodol, boed yma ym Mae Caerdydd neu yn yr Wyddgrug.
Diolch, Llywydd.
Thank you, Llywydd.
Item 5 on the agenda this afternoon is topical questions. The topical question this afternoon is to be answered by the Minister for Economy, Transport and North Wales. David Rees.
Eitem 5 ar yr agenda y prynhawn yma yw’r cwestiynau amserol. Mae’r cwestiwn amserol y prynhawn yma i’w ateb gan Weinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru. David Rees.
1. Yn dilyn y cyhoeddiad ddoe gan Tata Steel ynglŷn â nifer y swyddi a fydd yn cael eu colli yn y DU, a wnaiff y Gweinidog ddatganiad am yr effaith a gaiff y colledion hyn yng Nghymru, ac yn arbennig ar y ffatri ym Mhort Talbot? 404
1. Following yesterday’s announcement by Tata Steel regarding the number of job losses in the UK, will the Minister make a statement on the impact these losses will have in Wales, and in particular the plant in Port Talbot? 404
Yes, of course. First of all, Tata Steel did not make an announcement yesterday. However, the news articles did report on questions that were asked of staff and an internal memo from Tata Steel. I can assure the Member that we continue to engage with Tata Steel about how their transformation programme will impact on operations in Wales and, indeed, we continue to impress upon them the importance of standing by their commitment to seek to avoid compulsory redundancies and reduce job losses to an absolute minimum.
Gwnaf, wrth gwrs. Yn gyntaf oll, ni wnaeth Tata Steel gyhoeddiad ddoe. Fodd bynnag, cafwyd adroddiadau mewn erthyglau newyddion ar gwestiynau a ofynnwyd i staff a memo mewnol gan Tata Steel. Gallaf roi sicrwydd i’r Aelod ein bod yn parhau i ymgysylltu â Tata Steel ynglŷn â sut y bydd eu rhaglen drawsnewid yn effeithio ar eu gweithrediadau yng Nghymru, ac yn wir, rydym yn parhau i bwysleisio pa mor bwysig yw cadw at eu hymrwymiad i geisio osgoi diswyddiadau gorfodol a cholli cyn lleied o swyddi â phosibl.
I thank the Minister for that answer, and I thank him for his correction of my question as well. But clearly, we have mixed views on the news that came out yesterday, whichever way it came out. The 1,000 job losses that had been projected for the UK have gone down to 500, so that's a good bit of news. But of course there are still 500 job losses, whether they are compulsory redundancies or not, which we have been informed they will not be; they are still job losses and an opportunity for young people to move into careers in the steel industry.
We still have no detail as to where those job losses will be or what functions they would be within. It is important, I think, that we now get that detail, and I'm sure you agree with me that it is important that they respect that and that they respect the steelworkers and give them those details. In the original announcement, they indicated that by February we'd know where the functions would be. It's now March, and we just simply have information that the job numbers have gone down, but there's still no detail on where those functions will be or where those functions are located, and that's important.
Steelworkers have given continued dedication to Tata, maintaining and strengthening the steel industry over difficult times. They've faced challenges since the 2017 announcement, and there are global challenges as well. So, it is important that they are given that same respect back by Tata by giving them those details.
I also agree that it doesn't remove the challenges facing the steel industry in Wales and the UK, and the chief executive officer of Tata Europe, Henrik Adam, has himself indicated that there are serious financial challenges still facing the industry. Therefore, will you ensure that the Welsh Government looks at how we can support investment in the steel sector? And will you again—I know you've called upon them before—call upon the UK Government and the new Secretary of State to have a steel council meeting to look at how we can actually expand the steel industry?
They've just sold British Steel in Scunthorpe off to a Chinese company, with a commitment of £1.2 billion investment over the years. Tata have indicated some investment, but we need investment of that level to ensure that we have a playing field in which Tata in Port Talbot and Tata in Wales can actually face the global challenges that are coming down the line. Therefore, will you take that message back to London, to ensure that this is a twenty-first century business? It is modern, it's not old; it is a modern business. It has a strong future, and the UK economy needs a strong steel industry. We need to make sure that message is made loud and clear in London.
Diolch i'r Gweinidog am ei ateb, a diolch iddo am gywiro fy nghwestiwn hefyd. Ond yn amlwg, mae gennym farn gymysg ynglŷn â’r newyddion a ddaeth i’r amlwg ddoe, ni waeth pa ffordd y daeth i’r amlwg. Mae'r 1,000 o swyddi y rhagwelwyd y byddent yn cael eu colli yn y DU wedi gostwng i 500, felly mae hynny’n newyddion da. Ond wrth gwrs, bydd 500 o swyddi yn cael eu colli o hyd, p'un a ydynt yn ddiswyddiadau gorfodol ai peidio, ac rydym wedi cael gwybod na fyddant yn orfodol; maent yn dal i fod yn swyddi a gollir a chyfle i bobl ifanc ddilyn gyrfaoedd yn y diwydiant dur.
Nid oes gennym unrhyw fanylion o hyd ynglŷn â ble fydd y swyddi hynny’n cael eu colli, na pha weithgarwch. Credaf ei bod yn bwysig inni gael y manylion hynny yn awr, ac rwy'n siŵr eich bod yn cytuno â mi ei bod yn bwysig eu bod yn parchu hynny ac yn parchu'r gweithwyr dur, a'u bod yn rhoi'r manylion hynny iddynt. Yn y cyhoeddiad gwreiddiol, dywedasant y byddem yn gwybod pa weithgarwch erbyn mis Chwefror. Mae hi bellach yn fis Mawrth, a'r unig beth a wyddom yw bod nifer y swyddi wedi gostwng, ond nid oes unrhyw fanylion o hyd ynglŷn â pha weithgarwch na ble mae'r gweithgarwch wedi'i leoli, ac mae hynny'n bwysig.
Mae gweithwyr dur wedi dangos ymroddiad parhaus i Tata, gan gynnal a chryfhau'r diwydiant dur drwy gyfnodau anodd. Maent wedi wynebu heriau ers y cyhoeddiad yn 2017, ac mae heriau byd-eang i’w cael hefyd. Felly, mae'n bwysig fod Tata yn dangos yr un parch iddynt hwythau drwy roi'r manylion hynny iddynt.
Cytunaf hefyd nad yw hyn yn cael gwared ar yr heriau sy’n wynebu’r diwydiant dur yng Nghymru a’r DU, a nododd prif swyddog gweithredol Tata Ewrop, Henrik Adam, fod heriau ariannol difrifol yn dal i wynebu’r diwydiant. Felly, a wnewch chi sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn edrych ar sut y gallwn gefnogi buddsoddiad yn y sector dur? Ac a wnewch chi alw eto—gwn eich bod wedi galw arnynt eisoes—ar Lywodraeth y DU a'r Ysgrifennydd Gwladol newydd i gynnal cyfarfod o'r cyngor dur i edrych ar sut y gallwn ehangu'r diwydiant dur?
Maent newydd werthu British Steel yn Scunthorpe i gwmni o Tsieina, gydag ymrwymiad i fuddsoddi £1.2 biliwn dros y blynyddoedd. Mae Tata wedi nodi rhywfaint o fuddsoddiad, ond mae angen y lefel honno o fuddsoddiad i sicrhau bod gennym sefyllfa lle gall Tata ym Mhort Talbot a Tata yng Nghymru wynebu'r heriau byd-eang sydd ar y ffordd. Felly, a wnewch chi fynd â'r neges honno yn ôl i Lundain, er mwyn sicrhau bod hwn yn fusnes ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain? Mae'n fusnes modern, nid yw'n hen fusnes; mae'n fusnes modern. Mae ganddo ddyfodol cryf, ac mae angen diwydiant dur cryf ar economi'r DU. Mae angen inni sicrhau bod y neges honno'n cael ei chyfleu’n gadarn ac yn glir yn Llundain.
Can I thank Dai Rees for his questions and the points that he's made, which are absolutely right? After I repeatedly called for a UK steel round-table to be convened, one was convened on 5 February. There were two major issues raised at that round-table: one concerned procurement and the need to ensure that we use steel produced in the UK on UK infrastructure projects, and then the second concerned the incredibly high cost of energy and the need for the UK Government to address this.
Now, Dirprwy Lywydd, I haven't been able to check on the very latest announcements as part of the budget, but the message was absolutely clear at that round-table that the Government had to take an opportunity in this budget to announce measures to alleviate the high and volatile costs of electric. That is absolutely vital if the sector is to transition to a low-carbon position in the years to come, which will be assisted by, of course, development money from Welsh Government and UK Government.
A lot has been said about funds such as the industrial energy transformation fund and the clean steel fund, but I think we need to bear in mind the scale of these funds compared to funds that are being rolled out elsewhere. It amounts to about £500 million in total over several years for the whole of the sector in the UK and, indeed, other sectors where energy-intensive operations are found—£500 million over several years. Compare that with the £5 billion that the Dutch Government is investing every year in decarbonisation of industry, and that demonstrates why the UK Government really does need to take more ambitious action in this regard, listen to the steel sector and implement change as necessary.
Now, Dai Rees is absolutely right that, whilst it would be inappropriate to discuss at length a leaked memo, it does give us heart that we're seeing a movement in the right direction insofar as Tata is concerned and the Welsh plants are concerned. I can inform Members that I, along with the First Minister, had a very, very productive meeting with Henrik Adam, CEO of Tata Steel Europe, just a few weeks ago where we discussed a number of issues, including their transformation plan. The company made it clear that they would be providing me with a formal update on the impact on the Welsh sites according to their transformation plans as soon as that information is available. They're still looking into issues concerning the identity of the proposed jobs that will be lost, but I pledge to update Members as soon as I have had that formal notification.
A gaf fi ddiolch i Dai Rees am ei gwestiynau a'r pwyntiau a wnaeth, sy'n gwbl gywir? Ar ôl i mi alw dro ar ôl tro am gynnull cyfarfod bord gron ar ddur y DU, cafodd un ei gynnull ar 5 Chwefror. Codwyd dau fater pwysig yn y cyfarfod bord gron hwnnw: roedd un yn ymwneud â chaffael a'r angen i sicrhau ein bod yn defnyddio dur a gynhyrchir yn y DU ar brosiectau seilwaith y DU, ac roedd yr ail yn ymwneud â chost anhygoel o uchel ynni a'r angen i Lywodraeth y DU fynd i'r afael â hyn.
Nawr, Ddirprwy Lywydd, nid wyf wedi gallu gwirio’r cyhoeddiadau diweddaraf fel rhan o'r gyllideb, ond roedd y neges yn hollol glir yn y cyfarfod bord gron hwnnw fod yn rhaid i'r Llywodraeth achub ar y cyfle yn y gyllideb hon i gyhoeddi mesurau i liniaru costau uchel ac anwadal trydan. Mae hynny'n gwbl hanfodol os yw'r sector am drosglwyddo i sefyllfa garbon isel yn y blynyddoedd i ddod, a bydd y broses honno’n cael ei chynorthwyo, wrth gwrs, gan gyllid datblygu gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU.
Mae llawer wedi'i ddweud am gronfeydd fel y gronfa trawsnewid ynni diwydiannol a'r gronfa dur glân, ond credaf fod angen inni gofio maint y cronfeydd hyn o gymharu â chronfeydd sy'n cael eu cyflwyno mewn mannau eraill. Mae'n gyfanswm o oddeutu £500 miliwn dros sawl blwyddyn ar gyfer y sector cyfan yn y DU, ac yn wir, sectorau eraill lle ceir gweithrediadau ynni-ddwys—£500 miliwn dros sawl blwyddyn. Cymharwch hynny â'r £5 biliwn y mae Llywodraeth yr Iseldiroedd yn ei fuddsoddi bob blwyddyn ar ddatgarboneiddio diwydiant, ac mae hynny'n dangos pam fod gwir angen i Lywodraeth y DU gymryd camau mwy uchelgeisiol yn hyn o beth, gwrando ar y sector dur a rhoi newid ar waith yn ôl yr angen.
Nawr, mae Dai Rees yn llygad ei le, er y byddai'n amhriodol trafod memo sydd wedi’i ddatgelu'n answyddogol, ei bod yn galonogol ein bod yn gweld symudiad i'r cyfeiriad cywir o ran Tata a’r gweithfeydd yng Nghymru. Gallaf roi gwybod i’r Aelodau fy mod i, ynghyd â’r Prif Weinidog, wedi cael cyfarfod cynhyrchiol tu hwnt gyda Henrik Adam, prif swyddog gweithredol Tata Steel Europe ychydig wythnosau yn ôl, lle buom yn trafod nifer o faterion, gan gynnwys eu cynllun trawsnewid. Dywedodd y cwmni'n glir y byddent yn rhoi diweddariad ffurfiol i mi ar yr effaith ar y safleoedd yng Nghymru yn unol â’u cynlluniau trawsnewid cyn gynted ag y bydd y wybodaeth honno ar gael. Maent yn dal i ymchwilio i weld pa swyddi sy'n debygol o gael eu colli, ond rwy'n addo rhoi diweddariad i’r Aelodau cyn gynted ag y byddaf wedi cael yr hysbysiad ffurfiol hwnnw.
I'm very grateful to David Rees for placing this question, and to the Minister for his response. I fully appreciate that the Minister doesn't want to get drawn into detailed discussions about what turns out to be a leaked memo, but I would associate myself with what he and David Rees have said about how this looks as if it is travel in the right direction and that this is encouraging.
I'd also very much agree with the Minister that the UK Government's investment in supporting the long term future of the steel industry, and particularly in decarbonisation, is pretty woefully inadequate. I think that one of the opportunities that we were offered by Brexit, were we not, was that some key industries that perhaps could not be supported because of state aid rules could now be perhaps more strongly supported? I wonder if the Minister will undertake to raise that point with UK Ministers: that they've, in a sense, been hiding behind the whole state aid process and saying, 'We can't invest. We have to be really careful'—I'm not sure that either the Minister or I would have fully accepted those excuses. But now, of course, we're in a position where we're moving away from that and, in terms of medium term investment, we may be in a position where further investment could be made in ways that perhaps were not available to us before.
The emphasis is obviously here on the huge scale of the jobs in Port Talbot and the huge importance to that community, but I'd also draw the Minister's attention the 649 jobs in Trostre in Llanelli, in my region. Now, that isn't as many jobs, but in terms of the importance of those jobs to that community and the quality of the work, the stability of the work, we would obviously be very concerned in mid and west Wales if some of the jobs that are targeted to be lost were there, or if very many of them were targeted in Trostre. My understanding is that because it's a pretty specialised type of process that they are relatively not at risk, but will the Minister undertake today—and I'm grateful for him telling us that he'll come back to this Chamber as soon as he knows more from Tata—to specifically raise the case of the plant at Trostre and the workers there?
Because, just as David Rees has said, these are people who have worked incredibly hard; they've been prepared to make changes; they've shown a lot of loyalty and dedication to the company; and I'm sure that the Minister would agree with me that that loyalty and that flexibility deserves to be rewarded.
Rwy'n ddiolchgar iawn i David Rees am ofyn y cwestiwn hwn, ac i'r Gweinidog am ei ymateb. Rwy'n deall yn iawn nad yw'r Gweinidog yn awyddus i gael ei dynnu i mewn i drafodaethau manwl ynglŷn â memo yr ymddengys ei fod wedi’i ddatgelu'n answyddogol, ond buaswn yn cytuno â'r hyn y mae ef a David Rees wedi'i ddweud ynglŷn â bod hyn yn edrych fel symudiad i’r cyfeiriad cywir a bod hynny'n galonogol.
Buaswn hefyd yn cytuno’n gryf gyda’r Gweinidog fod buddsoddiad Llywodraeth y DU yn y gwaith o gefnogi dyfodol hirdymor y diwydiant dur, a datgarboneiddio yn enwedig, yn druenus o annigonol. Onid yw'n wir mai un o’r cyfleoedd a gynigiwyd i ni gan Brexit, o ran rhai o’r diwydiannau allweddol na ellid eu cefnogi oherwydd rheolau cymorth gwladwriaethol, oedd y gellid eu cefnogi’n fwy cadarn bellach o bosibl? Tybed a wnaiff y Gweinidog ymrwymo i godi'r pwynt hwnnw gyda Gweinidogion y DU: eu bod, mewn ffordd, wedi bod yn cuddio y tu ôl i broses y cymorth gwladwriaethol gan ddweud, 'Ni allwn fuddsoddi. Mae'n rhaid i ni fod yn ofalus iawn'—nid wyf yn siŵr a fyddai'r Gweinidog na minnau wedi derbyn yr esgusodion hynny’n gyfan gwbl. Ond bellach, wrth gwrs, rydym mewn sefyllfa lle rydym yn ymbellhau oddi wrth hynny, ac o ran buddsoddiad tymor canolig, efallai ein bod mewn sefyllfa lle gellid buddsoddi mwy mewn ffyrdd nad oedd ar gael inni o'r blaen o bosibl.
Mae'r pwyslais yma'n amlwg ar nifer enfawr y swyddi ym Mhort Talbot a’u pwysigrwydd aruthrol i'r gymuned honno, ond hoffwn dynnu sylw'r Gweinidog hefyd at y 649 o swyddi yn Nhrostre yn Llanelli, yn fy rhanbarth i. Nawr, nid yw hynny'n gymaint o swyddi, ond o ran pwysigrwydd y swyddi hynny i'r gymuned honno ac ansawdd y gwaith, sefydlogrwydd y gwaith, byddem yn amlwg yn bryderus iawn yng nghanolbarth a gorllewin Cymru pe bai rhai o'r swyddi a dargedir i'w colli ar y safle hwnnw, neu pe bai llawer iawn ohonynt yn cael eu targedu yn Nhrostre. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, am ei bod yn broses eithaf arbenigol, maent yn gymharol saff, ond a wnaiff y Gweinidog ymrwymo heddiw—ac rwy'n ddiolchgar iddo am ddweud wrthym y bydd yn rhoi gwybod i'r Siambr hon cyn gynted ag y bydd yn clywed mwy gan Tata—i godi achos penodol y gwaith yn Nhrostre a'r gweithwyr yno?
Oherwydd yn union fel y dywedodd David Rees, mae'r rhain yn bobl sydd wedi gweithio'n aruthrol o galed; maent wedi bod yn barod i wneud newidiadau; maent wedi dangos llawer o deyrngarwch ac ymroddiad i'r cwmni, ac rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog yn cytuno â mi fod y teyrngarwch hwnnw a'r hyblygrwydd hwnnw'n haeddu cael eu gwobrwyo.
Can I thank Helen Mary Jones for her question and her contribution this afternoon? I promise I will raise concerns about the numbers that could be lost from Trostre and every other steel site in the Tata family in Wales. The Member is absolutely right that the transformation planning is seeking to identify primarily white collar jobs that could be cut rather than blue collar. The numbers, as I understand them, of white collar at Trostre are not hugely significant, although there are obviously many backroom office jobs that could be affected. So, I will absolutely fight the case for Trostre and the retention of as many jobs there as possible.
I would agree with the Member as well that the state aid defence is a weak defence now, and it's also a weak defence, as we discussed yesterday, in terms of the support that could be offered to Cardiff Airport and many other sectors in the economy. Steel is strategically important in numerous ways for the UK. No other nation, as far as I can see, would be willing to allow steelmaking to be lost from their shores. Here in the UK, the UK Government must work with us in partnership. We wish to work with the UK Government. I'm determined to work with BEIS. I wish to see experience and expertise exchanged between Welsh Government and BEIS in order to ensure that we give the best possible fighting chance to the steel sector and many other areas of our economy for future generations. And that work should begin today with a concerted effort by the UK Government, through the budget, to address high energy prices.
A gaf fi ddiolch i Helen Mary Jones am ei chwestiwn a'i chyfraniad y prynhawn yma? Rwy'n addo codi pryderon ynglŷn â’r swyddi y gellid eu colli yn Nhrostre a phob safle dur arall yn nheulu Tata yng Nghymru. Mae'r Aelod yn llygad ei lle fod y cynlluniau trawsnewid yn ceisio clustnodi swyddi coler wen, yn bennaf, i’w torri, yn hytrach na swyddi coler las. Nid yw'r nifer, yn ôl yr hyn a ddeallaf, o weithwyr coler wen yn Nhrostre yn sylweddol iawn, er bod llawer o swyddi ystafell gefn a allai gael eu heffeithio. Felly, byddaf yn brwydro dros Drostre a dros gadw cynifer o swyddi â phosibl yno.
Buaswn yn cytuno â'r Aelod hefyd fod yr amddiffyniad cymorth gwladwriaethol yn amddiffyniad gwan bellach, ac mae hefyd yn amddiffyniad gwan, fel y buom yn trafod ddoe, o ran y gefnogaeth y gellid ei chynnig i Faes Awyr Caerdydd a llawer o sectorau eraill yn yr economi. Mae dur yn strategol bwysig mewn sawl ffordd i'r DU. Ni fyddai unrhyw genedl arall, hyd y gwn i, yn barod i ganiatáu i gynhyrchu dur gael ei golli. Yma yn y DU, mae’n rhaid i Lywodraeth y DU weithio mewn partneriaeth gyda ni. Rydym yn dymuno gweithio gyda Llywodraeth y DU. Rwy'n benderfynol o weithio gyda’r Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol. Hoffwn weld profiad ac arbenigedd yn cael eu rhannu rhwng Llywodraeth Cymru a’r Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol er mwyn sicrhau ein bod yn rhoi'r cyfle gorau posibl i'r sector dur a llawer o feysydd eraill yn ein heconomi ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. A dylai'r gwaith hwnnw ddechrau heddiw gydag ymdrech gydunol gan Lywodraeth y DU, drwy'r gyllideb, i fynd i'r afael â phrisiau uchel ynni.
Thank you, Minister. I think the fact that—this may be a leaked memo, but, obviously, you and the First Minister have been having conversations with Tata. There's an indication here, isn't there, that some granularity has been discussed here and that there must be some certainty on the part of Tata now about which parts of their operation they consider to be the most vulnerable and who's likely to be affected by them. So, the sooner we have that news, good or bad, the better, I think, not least because I think it needs to be shared with regional skills partnerships and colleges so that they can start the work on mitigation work, where, if we are going to have yet another flood of skilled people hitting our joblessness figures, then the opportunity for colleges and the regional skills partnership to plan for that would be, actually, very, very helpful indeed. And, of course, we're not just talking about employees potentially at Port Talbot, but their supply chains as well. So, my question is: what are you likely to be telling them, and when?
I agree with you that the underlying issues haven't particularly gone away. You mentioned the high energy costs; I'm not going to disagree with you on that point, but every time you mention energy costs, I'm going to mention business rates, which is something that is within the gift of Welsh Government to deal with. So, I wonder, on the back of that, if you can tell me whether—perhaps it's a bit early to answer this question, to be fair—the Bank of England announcement today about a reduction in interest rates will help Tata at all in any way, managing, at least, their cashflow, if nothing else.
And then, finally, somebody's got to mention coronavirus in this context. And we did raise it, or you raised it, actually, in your response to a question I raised at the last cross-party group on steel, about whether there were unforeseen circumstances that could be new hits on the global steel picture—obviously, coronavirus is one of those—and what steps can we take in terms of early conversations with Tata not to use this virus as an additional excuse to try and close parts of the industry that are located in the UK, actually, overall, but particularly in Wales. Thank you.
Diolch, Weinidog. Credaf fod y ffaith—efallai mai memo wedi'i ddatgelu'n answyddogol yw hwn, ond yn amlwg, mae’r Prif Weinidog a chithau wedi bod yn cael sgyrsiau gyda Tata. Mae arwydd yma, onid oes, fod rhywfaint o fanylder wedi'i drafod yma, a bod yn rhaid cael rhywfaint o sicrwydd gan Tata bellach ynglŷn â pha rannau o'u gweithrediadau y maent yn eu hystyried fel y rhai mwyaf bregus a phwy sy'n debygol o gael eu heffeithio ganddynt. Felly, yn fy marn i, gorau po gyntaf y cawn y newyddion hwnnw, boed yn newyddion da neu ddrwg, gan y credaf fod angen ei rannu â phartneriaethau sgiliau rhanbarthol a cholegau fel y gallant ddechrau'r gwaith lliniaru, lle byddai'r cyfle i golegau a'r bartneriaeth sgiliau ranbarthol allu cynllunio, os ydym yn mynd i gael llif arall o bobl fedrus yn taro ein ffigurau diweithdra, yn ddefnyddiol dros ben. Ac wrth gwrs, nid ydym yn sôn am weithwyr ym Mhort Talbot yn unig, ond eu cadwyni cyflenwi hefyd. Felly, fy nghwestiwn yw: beth ydych chi'n debygol o’i ddweud wrthynt, a phryd?
Rwy’n cytuno â chi nad yw'r materion sylfaenol wedi diflannu mewn gwirionedd. Rydych yn sôn am gostau uchel ynni; nid wyf am anghytuno â chi ar y pwynt hwnnw, ond bob tro y byddwch yn sôn am gostau ynni, rwy'n mynd i sôn am ardrethi busnes, sy'n rhywbeth y gall Llywodraeth Cymru fynd i’r afael ag ef. Felly, mewn perthynas â hynny, tybed a allwch ddweud wrthyf—efallai ei bod braidd yn gynnar i ateb y cwestiwn hwn, a bod yn deg—ond a fydd cyhoeddiad Banc Lloegr heddiw ynglŷn â gostwng cyfraddau llog yn helpu Tata mewn unrhyw ffordd i reoli eu llif arian, o leiaf, os nad unrhyw beth arall.
Ac yn olaf, mae'n rhaid i rywun sôn am y coronafeirws yn y cyd-destun hwn. Ac fe wnaethom ei grybwyll, neu fe sonioch chi amdano, yn eich ymateb i gwestiwn a godais yng nghyfarfod diwethaf y grŵp trawsbleidiol ar ddur, ynglŷn ag a oedd yna amgylchiadau annisgwyl a allai effeithio o'r newydd ar y darlun dur yn fyd-eang—yn amlwg, mae coronafeirws yn un o'r rheini—a pha gamau y gallwn eu cymryd o ran y sgyrsiau cynnar gyda Tata i beidio â defnyddio'r feirws fel esgus ychwanegol i geisio cau rhannau o'r diwydiant sydd wedi'u lleoli yn y DU yn gyffredinol, ond yn arbennig yng Nghymru? Diolch.
Can I thank Suzy Davies for her questions and the points that she made? Again, really important points, and I'd agree with pretty much everything that she's said. In particular, if I could just touch on the issue of coronavirus. Discussions are already under way with BEIS in relation to the impact that coronavirus could have on the economy, and particularly in those areas of the economy where we rely on quite considerable movement of people, or high dependence on goods from those territories where economic activity is either slowing down or seizing up as a result of the virus.
It's quite clear to everyone concerned that the damage to the economy could, in a worst-case scenario, be quite considerable, and therefore, it will require a concerted effort by the UK Government to ensure that as many businesses as possible can overcome what will be a temporary period of difficulty. I'm yet to receive full detail of what the Chancellor has announced today in terms of support for business through the coronavirus, but I very much hope that it will be a sufficient package to enable not just companies in the steel sector but across the economy to address the challenge of coronavirus in the months to come.
I think it's probably too early to determine the potential benefit of interest rate reductions by the Bank of England in terms of how that might assist with cashflow issues. However, the Development Bank of Wales, the high street banks I will be speaking with are already saying that they will be ready to assist many businesses, and that is very welcome indeed.
And I just repeat the point that, as soon as anything formal is available to me from Tata, I will share that detail with Members. And Suzy Davies is absolutely right, the RSPs need to know, at the earliest opportunity, so that plans can be made to accommodate those who could be left without work to ensure that they get the right support to get back into employment.
A gaf fi ddiolch i Suzy Davies am ei chwestiynau a'r pwyntiau a wnaeth? Unwaith eto, maent yn bwyntiau pwysig iawn, ac rwy’n cytuno â phopeth a ddywedodd, bron â bod. Yn fwyaf arbennig, hoffwn sôn am y coronafeirws. Mae trafodaethau eisoes ar y gweill gyda’r Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol mewn perthynas â'r effaith y gallai coronafeirws ei chael ar yr economi, ac yn enwedig yn y rhannau o'r economi lle rydym yn dibynnu ar allu symud pobl i raddau go helaeth neu ddibyniaeth uchel ar nwyddau o diriogaethau lle mae gweithgarwch economaidd naill ai’n arafu neu’n dod i stop o ganlyniad i'r feirws.
Mae'n gwbl amlwg i bawb y gallai'r difrod i'r economi, yn y senario waethaf, fod yn eithaf sylweddol, ac felly, bydd angen ymdrech gydunol gan Lywodraeth y DU i sicrhau bod cymaint o fusnesau â phosibl yn gallu goresgyn cyfnod dros dro o anhawster. Nid wyf wedi derbyn y manylion llawn eto ynglŷn â’r hyn y mae'r Canghellor wedi'i gyhoeddi heddiw o ran cefnogaeth i fusnesau ymdopi â'r coronafeirws, ond rwy'n gobeithio'n fawr y bydd yn becyn digonol i alluogi nid yn unig cwmnïau yn y sector dur ond ym mhob rhan o’r economi i fynd i'r afael â her coronafeirws dros y misoedd i ddod.
Credaf ei bod yn rhy gynnar, yn ôl pob tebyg, i nodi buddion posibl gostwng y gyfradd llog gan Fanc Lloegr o ran sut y gallai hynny gynorthwyo gyda materion llif arian. Fodd bynnag, mae Banc Datblygu Cymru, banciau’r stryd fawr y byddaf yn siarad â hwy eisoes yn dweud y byddant yn barod i gynorthwyo llawer o fusnesau, ac mae hynny i’w groesawu’n fawr.
Ac rwy'n ailadrodd y pwynt y byddaf yn rhannu'r manylion hynny gyda'r Aelodau cyn gynted ag y bydd unrhyw beth ffurfiol ar gael imi gan Tata. Ac mae Suzy Davies yn llygad ei lle, mae angen i'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol wybod cyn gynted â phosibl, fel y gellir gwneud cynlluniau i ddarparu ar gyfer y rheini a allai fod heb waith i sicrhau eu bod yn cael y cymorth iawn i ddychwelyd i gyflogaeth.
Thank you. Finally, John Griffiths.
Diolch. Yn olaf, John Griffiths.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Minister, thank you for your response to questions, and, particularly, stating that you will have in mind all the Tata sites in Wales in your discussions with UK Government and with Tata in general, because, obviously, for me, the Llanwern site in Newport East is still very, very important, having several hundred jobs and being very important to suppliers and contractors. Of course, we have a particular situation with the Orb site, which is idle at the moment, but, obviously, we still very much hope that that will come back into production and play a part in the steel industry in Newport and Wales.
So, within the general picture, Minister, I would welcome your reassurance, adding to what you've already said this afternoon, that Newport's steel industry will be very much in your mind, as you have talks and discussions, and make sure that steel has a very strong future in Wales.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, diolch am eich ymateb i’r cwestiynau, ac yn arbennig, am nodi y byddwch yn cadw holl safleoedd Tata yng Nghymru mewn cof yn eich trafodaethau â Llywodraeth y DU a chyda Tata yn gyffredinol, oherwydd yn amlwg, i mi, mae safle Llan-wern yn Nwyrain Casnewydd yn dal i fod yn bwysig tu hwnt gan fod cannoedd o swyddi yno ac mae’n bwysig iawn i gyflenwyr a chontractwyr. Wrth gwrs, mae gennym sefyllfa benodol gyda safle Orb, sy'n segur ar hyn o bryd, ond yn amlwg, rydym yn dal i obeithio'n fawr y bydd y safle hwnnw'n ailddechrau gweithredu ac yn chwarae rhan yn y diwydiant dur yng Nghasnewydd a Chymru.
Felly, o ran y darlun cyffredinol, Weinidog, buaswn yn croesawu eich sicrwydd, gan ychwanegu at yr hyn rydych wedi'i ddweud eisoes y prynhawn yma, y byddwch yn cadw diwydiant dur Casnewydd mewn cof wrth i chi gael sgyrsiau a thrafodaethau a sicrhau bod gan ddur ddyfodol cadarn iawn yng Nghymru.
I can assure the Member that Newport steel has been right there, right at the forefront of my mind, whenever I've spoken with Tata, whenever I've discussed these issues with counterparts in the UK Government. That will go on. I'm determined to ensure that as many jobs as possible within the steel sector in the Newport area are retained, and that we can actually build on the strength of the sector in Newport.
There was positive news recently in terms of the Welsh steel sector, and that came with the announcement of around 100 new jobs in the sector. I thought that that was particularly important at this moment in time, given the uncertainty that's being caused by a number of factors, including energy prices, ongoing uncertainty concerning Brexit, and, of course, coronavirus. That gave a very welcome shot in the arm of the sector in south Wales in particular, where the announcement was made, but for the whole of steel making across the UK.
Gallaf roi sicrwydd i’r Aelod fy mod wedi cadw dur Casnewydd mewn cof wrth siarad â Tata, wrth drafod y materion hyn gyda fy swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU. Bydd hynny'n parhau. Rwy'n benderfynol o sicrhau bod cymaint o swyddi â phosibl yn y sector dur yn ardal Casnewydd yn cael eu cadw, ac y gallwn adeiladu ar gryfder y sector yng Nghasnewydd.
Cafwyd newyddion cadarnhaol yn ddiweddar o ran sector dur Cymru, a daeth hynny gyda chyhoeddi oddeutu 100 o swyddi newydd yn y sector. Roeddwn yn credu bod hynny'n arbennig o bwysig ar hyn o bryd, o ystyried yr ansicrwydd a achosir gan nifer o ffactorau, gan gynnwys prisiau ynni, ansicrwydd parhaus ynghylch Brexit, ac wrth gwrs, y coronafeirws. Rhoddodd hynny hwb calonogol iawn i'r sector yn ne Cymru yn enwedig, lle gwnaed y cyhoeddiad, ond hefyd i’r diwydiant dur ledled y DU.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog.
Item 6 on the agenda this afternoon is 90-second statements. The first this week is from Jenny Rathbone.
Eitem 6 ar yr agenda'r prynhawn yma yw’r datganiadau 90 eiliad. Daw'r cyntaf yr wythnos hon gan Jenny Rathbone.
Thank you very much. One in 10 women is affected by endometriosis. The causes of endometriosis are unclear, but retrograde menstruation, hormonal imbalance, surgical scars, problems with the immune system and genetics all play a part.
Many women suffer for years before understanding why they suffer with painful monthly periods, chronic lower back pain, pain during sex, diarrhoea, constipation, bloating and nausea, especially during their periods. Parents, teachers, employers and even the medical profession fail to spot the symptoms. It can take an average of eight years and 26 GP appointments to get to see an endometriosis specialist.
Endometriosis awareness training for GPs is now being rolled out across the Welsh NHS. And more endo nurses are being employed in line with NICE guidance. But there's only one specialist endometriosis centre in Cardiff for the whole of Wales, with a range of treatments to alleviate, but unfortunately unable to cure, this disease. Endometriosis costs the UK economy over £8 billion in healthcare treatments and lost employment, and the psychosocial impact is hard to put a figure on.
I want to pay tribute to the Endo March Wales co-ordinators: Nikki Dally, Samantha Hickson and Karla Edwards and all the other grass-roots campaigners who’ve raised the profile of endometriosis in Wales. It takes place every year on the last Saturday of this month. Last year, they were in Cardiff and Llandudno, and on Saturday, 28 March, they'll be in Cardiff and Mold. If you can, please join them.
Diolch yn fawr iawn. Mae endometriosis yn effeithio ar un o bob 10 menyw. Mae achosion endometriosis yn aneglur, ond mae mislif ôl-redol, anghydbwysedd hormonaidd, creithiau llawfeddygol, problemau gyda'r system imiwnedd a geneteg oll yn chwarae rhan.
Mae llawer o fenywod yn dioddef am flynyddoedd cyn deall pam eu bod yn dioddef gyda mislif poenus, poen cronig yng ngwaelod y cefn, poen yn ystod rhyw, dolur rhydd, rhwymedd, stumog chwyddedig a chyfog, yn enwedig yn ystod eu mislif. Mae rhieni, athrawon, cyflogwyr a hyd yn oed y proffesiwn meddygol yn methu’r symptomau. Gall gymryd wyth mlynedd a 26 apwyntiad gyda meddyg teulu ar gyfartaledd i weld arbenigwr endometriosis.
Mae hyfforddiant ar ymwybyddiaeth o endometriosis i feddygon teulu bellach yn cael ei gyflwyno yn GIG Cymru. Ac mae mwy o nyrsys endometriosis yn cael eu cyflogi yn unol â chanllawiau’r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal. Ond un ganolfan endometriosis arbenigol yn unig a geir yng Nghaerdydd ar gyfer Cymru gyfan, gydag ystod o driniaethau i liniaru'r afiechyd hwn, ond yn anffodus, ni allant ei wella. Mae endometriosis yn costio dros £8 biliwn i economi'r DU mewn triniaethau gofal iechyd a cholli gwaith, ac mae'n anodd rhoi ffigur ar yr effaith seicogymdeithasol.
Hoffwn dalu teyrnged i gydgysylltwyr Endo March Wales: Nikki Dally, Samantha Hickson a Karla Edwards a’r holl ymgyrchwyr eraill ar lawr gwlad sydd wedi codi ymwybyddiaeth o endometriosis yng Nghymru. Fe'i cynhelir bob blwyddyn ar ddydd Sadwrn olaf y mis hwn. Y llynedd, roeddent yng Nghaerdydd a Llandudno, ac ar ddydd Sadwrn 28 Mawrth, byddant yng Nghaerdydd a'r Wyddgrug. Ymunwch â hwy os gallwch.
On 8 March 1955, Dai Dower faced off in a boxing ring in the Earls Court arena against Nazzareno Gianelli. Dower beat his opponent, taking the European flyweight title. He was described as 'Boxing at his brilliant best'. He dazzled the watching crowd. This was the high point of the professional career of
'the fighting phenomenon of the south Wales Valleys’.
He claimed his third title, added to his British and Empire championships.
Life had started very differently for David William Dower. Born 20 June 1933, he started his career working as a miner in Abercynon colliery. A flair for boxing led to a successful amateur career, which he pursued alongside his grinding work in the pit. He was amateur flyweight champion, and competed in the 1952 Olympics in Helsinki. His professional career began the following year. When he took the European title, Dower was undefeated in the ring. In 1956, he was ranked second in the world. March 1957 saw him fail to claim the world flyweight title, and although he also lost the European title, he was undefeated British and Empire champion.
In 1958, Dower retired from professional sport at the ripe old age of 25. He became a sports teacher in a Bournemouth school, ending up head of sport at the town’s university. He died in August 2016, but his memory, as one of Wales's most successful sportsmen, and one of Abercynon’s most beloved sons, lives on.
Ar yr 8fed o Fawrth 1955, daeth Dai Dower wyneb yn wyneb â Nazzareno Gianelli mewn cylch bocsio yn arena Earls Court, Llundain. Trechodd Dower ei wrthwynebydd, gan gipio’r teitl pencampwr pwysau pryf Ewropeaidd. Disgrifiwyd yr achlysur fel 'bocsio ar ei orau gwych'. Roedd y dorf a oedd yn gwylio wedi’u syfrdanu. Hwn oedd uchafbwynt gyrfa broffesiynol
y ffenomen bocsio o Gymoedd De Cymru.
Hawliodd Dower ei drydydd teitl, ac ychwanegodd at ei bencampwriaethau ym Mhrydain a thu hwnt.
Dechreuodd bywyd David William Dower, a aned ar 20 Mehefin 1933, yn wahanol iawn. Dechreuodd ei yrfa yn gweithio fel glöwr ym mhwll glo Abercynon. Arweiniodd dawn ar gyfer bocsio at yrfa amatur lwyddiannus, a dilynodd yr yrfa honno ochr yn ochr â'i waith caled yn y pwll glo. Daeth yn bencampwr pwysau pryf amatur, a chystadlodd Dower yng Ngemau Olympaidd 1952 yn Helsinki. Dechreuodd ei yrfa broffesiynol y flwyddyn ganlynol, pan gipiodd y teitl Ewropeaidd. Doedd dim curo ar Dower yn y cylch bocsio. Ef oedd y bocsiwr gorau ond un yn y byd ym 1956. Ym mis Mawrth 1957, methodd â hawlio teitl pwysau pry'r byd, ac er iddo golli'r teitl Ewropeaidd hefyd, roedd yn parhau’n bencampwr Prydain a'r Ymerodraeth.
Ym 1958, ymddeolodd Dower o chwaraeon proffesiynol ac yntau’n ddim ond 25 mlwydd oed. Daeth yn athro chwaraeon mewn ysgol yn Bournemouth, gan ddod yn Bennaeth Chwaraeon Prifysgol y dref yn ddiweddarach. Bu farw Dai Dower ym mis Awst 2016 ond mae’r atgof ohono fel un o’r pencampwyr chwaraeon mwyaf llwyddiannus yng Nghymru ac fel un y mae Abercynon yn falch iawn ohono.
This week is the hundredth anniversary of the death of Daniel James. Daniel James was a poet and hymn writer, but he is far better known by his bardic name, Gwyrosydd. Whilst being a prolific hymn writer, he is best known for composing the words of Calon Lân, which is normally sung to a tune written by John Hughes who was from Ynystawe in Swansea.
He was both born and buried in Swansea. He was a member of Mynyddbach chapel, the mother church for the Independent movement in Swansea, which now has the Calon Lân Centre attached to it. He started work in the Morriston ironworks as a puddler and he later worked in Landore tinplate works. In his middle age, the Landore works closed, and he found work successively at Tredegar, Dowlais, Blaengarw, and eventually in Mountain Ash, spending 15 years in one of Nixon's collieries, and finally, whilst in failing health, working for the local authority.
Much of his verse was unassuming and very popular, appearing first in periodicals and newspapers. He would also write a poem for a pint at the King's Head in Treboeth—perhaps the original 'poems and pints'. There has been a memorial tablet in Treboeth Public Hall since 1936, and a more recent one has been installed in Caersalem Newydd in Treboeth. The Calon Lân Society in Swansea have held several events and will be installing stained glass windows in the local school to commemorate the life of Daniel James, an ordinary working man with exceptional talent whose hymn, Calon Lân is the best-loved Welsh hymn.
Mae’r wythnos hon yn nodi can mlynedd ers marwolaeth Daniel James. Bardd a chyfansoddwr emynau oedd Daniel James, ond mae'n llawer mwy adnabyddus wrth ei enw barddol, Gwyrosydd. Er ei fod yn gyfansoddwr emynau toreithiog, mae'n fwyaf adnabyddus am gyfansoddi geiriau Calon Lân, a genir fel arfer ar dôn a gyfansoddwyd gan John Hughes o Ynysdawe yn Abertawe.
Cafodd ei eni a'i gladdu yn Abertawe. Roedd yn aelod o gapel Mynydd-bach, mam-eglwys mudiad yr Annibynwyr yn Abertawe, ac mae Canolfan Calon Lân bellach yn gysylltiedig â hi. Dechreuodd weithio fel pwdler yng ngwaith haearn Treforys, ac yn ddiweddarach, bu’n gweithio yng ngweithfeydd tunplat Glandŵr. Pan oedd yn ganol oed, caeodd gweithfeydd Glandŵr, a bu’n gweithio wedi hynny yn Nhredegar, Dowlais, Blaengarw, ac yn y pen draw, yn Aberpennar, gan dreulio 15 mlynedd yn un o byllau glo Nixon, ac yn olaf, wrth i’w iechyd wanychu, bu’n gweithio i'r awdurdod lleol.
Roedd llawer o'i farddoniaeth yn ddiymhongar ac yn boblogaidd iawn, ac ymddangosodd gyntaf mewn cyfnodolion a phapurau newydd. Byddai hefyd yn ysgrifennu cerdd am beint yn y King's Head yn Nhreboeth—efallai mai dyna'r 'cerddi a pheintiau' gwreiddiol. Mae coflech iddo wedi bod yn Neuadd Gyhoeddus Treboeth ers 1936, ac mae un fwy diweddar wedi'i gosod yng nghapel Caersalem Newydd yn Nhreboeth. Mae Cymdeithas Calon Lân yn Abertawe wedi cynnal sawl digwyddiad, a byddant yn gosod ffenestri gwydr lliw yn yr ysgol leol i goffáu bywyd Daniel James, y gweithiwr cyffredin a chanddo ddawn eithriadol a gyfansoddodd yr emyn mwyaf poblogaidd yng Nghymru, Calon Lân.
Thank you.
Diolch.
Item 7 is a motion to amend Standing Orders, and I call on a Member of the Business Committee to move that motion, Caroline Jones.
Cynnig i ddiwygio Rheolau Sefydlog yw eitem 7, a galwaf ar Aelod o'r Pwyllgor Busnes i gyflwyno'r cynnig hwnnw, Caroline Jones.
Cynnig NDM7295 Elin Jones
Cynnig bod y Cynulliad Cenedlaethol, yn unol â Rheol Sefydlog 33.2:
1. Yn ystyried adroddiad y Pwyllgor Busnes 'Diwygio Rheolau Sefydlog: Rheol Sefydlog 12—Pleidleisio drwy Ddirprwy' a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 3 Mawrth 2020.
2. Yn cymeradwyo'r cynnig i adolygu Rheol Sefydlog 12 a gwneud newidiadau canlyniadol i Reol Sefydlog 17, fel y nodir yn Atodiad B i adroddiad y Pwyllgor Busnes.
3. Yn nodi bod y newidiadau hyn yn rhai dros dro, ac y byddant yn peidio â bod yn weithredol ar 6 Ebrill 2021.
Motion NDM7295 Elin Jones
To propose that the National Assembly, in accordance with Standing Order 33.2:
1. Considers the report of the Business Committee 'Amending Standing Orders: Standing Order 12—Proxy Voting' laid in the Table Office on 3 March 2020.
2. Approves the proposal to revise Standing Order 12 and make consequential changes to Standing Order 17, as set out in Annex B of the report of the Business Committee.
3. Notes that these changes are temporary, and will cease to have effect on 6 April 2021.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Thank you. The proposal is to amend the Standing Orders. Does any Member object? [Objection.] Okay, so we vote under that item at voting time.
Diolch. Y cynnig yw diwygio'r Rheolau Sefydlog. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Iawn, felly byddwn yn pleidleisio o dan yr eitem honno yn y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Item 8 this afternoon is a debate on a Member's legislative proposal: equal opportunities audit. I call on Helen Mary Jones to move the motion—Helen.
Eitem 8 y prynhawn yma yw’r ddadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod: archwiliad cyfle cyfartal. Galwaf ar Helen Mary Jones i gyflwyno'r cynnig—Helen.
Cynnig NDM7247 Helen Mary Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi cynnig ar gyfer Bil i ddarparu archwiliad cyfle cyfartal ar gyfer cwmnïau sy'n cael grantiau Llywodraeth Cymru.
2. Yn nodi mai diben y Bil hwn fyddai:
a) gwella ac annog cyfle cyfartal yn y sector preifat yng Nghymru; a
b) adeiladu ar ganfyddiadau Gwaith Teg Cymru: Adroddiad y Comisiwn Gwaith Teg.
Motion NDM7247 Helen Mary Jones
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes a proposal for a Bill to provide an equal opportunities audit for firms in receipt of Welsh Government grants.
2. Notes that the purpose of this Bill would be to:
a) improve and encourage equal opportunities in the private sector in Wales; and
b) build on the findings of Fair Work Wales: Report of the Fair Work Commission.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. This proposal is intended as a constructive contribution to the debate as to what will happen to equality policy here in Wales after Brexit. On these benches, we believe that equality law should be devolved in all its aspects, but we're realistic enough to understand that, given the current complexion of the Government at the other end of the M4, we're unlikely to get that devolution, as I'm sure many of us would wish, in the short term. We fully support full and unequivocal devolution, but if that isn't going to happen, we need to think about what we can do here in Wales within the powers that are currently devolved.
I think many of us do believe that we are likely to see big changes in the equality environment at a UK or GB level. There are elements of the current Government in Westminster who are very anti-regulation and by inference, that makes some of them, I believe, anti-equality. I must be clear, Dirprwy Lywydd, that I'm not implying that of the Conservative benches here; we have great champions of equality on the Conservative benches, and I see Suzy Davies and Mark Isherwood here, and there are many others. But there is that tendency at a UK level. That was used, was it not, used as one of the justifications for Brexit—that so-called burdens could be lifted from business in the UK? I'm sure that the Deputy Minister will agree with me that that is not something that we would wish to see, but if it is going to happen, much of the structure of the activity that we take here in Wales around promoting equality is based in the GB equality legislation as it stands now, and if that is lost, we will need to take steps here. We've talked about a number of alternatives—the enshrining in Welsh law of the UN conventions, for example.
I'm sure I don't need to set out, Dirprwy Lywydd, that we have a problem in equalities and employment in Wales. We know that women are traditionally found to be working in low-paid work, insecure work, part-time work, and I want to pay tribute to the organisation, Chwarae Teg, which I know, is an organisation that is very close to the Deputy Minister's heart, for the work that they've done in showing us what that costs the economy—not only what it costs the individual women, but what it costs the economy. We know, for example, that the access of black and minority ethnic people to high-quality and managerial jobs here in Wales is very poor and that that section of the population is more likely than anyone else to be overqualified for the jobs that they are doing. We know that 46 per cent of disabled people in Wales are in employment as against 78 per cent of the population as a whole, and I'm sure none of us believes that this is a satisfactory state of affairs.
When Welsh Government is granting contracts or granting grants, we have strong current guidance. The guidance in itself I would acknowledge is good. I do have some questions about how effectively it's used and whether, when commitments are made by a business, that is actually then checked and the commitments on paper are actually checked out to see whether they're actually being delivered. But all of that guidance, or the vast majority of that guidance, though there are elements, for example, that come from the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, falls out of the Equality Act 2010. If the Equality Act is amended and watered down, that guidance will need to be looked at again.
I believe it would be right to put those requirements onto a legislative footing so that there can be no doubt about what is required. So, this proposed legislation could provide for: equality audits pre-contract; specific binding equality commitments tailored to whichever business it was as part of the contracting process; crucially, equality monitoring during the period of that grant or of that business arrangement; and penalties if those equality commitments are not met without good reason. Sometimes, of course, there will be good reasons why they're not met, but if they're not met without reason, then there should be a penalty. Of course, these requirements would need to be reasonable and proportionate, depending on the scale of investment and the size of the organisation, but they should apply to all, in my view.
Now, this proposal builds, of course, on the work of the Fair Work Commission, which does, of course, call for the Welsh Government to legislate in some of these areas. I should say, Dirprwy Lywydd, that I don't think I've worded the motion perfectly because, in my view, this legislative approach should extend to all Welsh Government grants, loans and procurement contracts, and the legislation could be extended to include the whole public sector, including the health sector, local government, and so on. The same approach could also be extended to the third sector organisations contracting with or receiving grants from the public sector in Wales.
I wouldn't want to give the impression, Dirprwy Lywydd, that we want to put disproportionate burdens, but I'm sure that while we can all be pleased that fewer of our fellow citizens now are out of work, we should all be concerned that so much of the quality of that work is poor. It's low-paid, it's zero-hour contracts, it's insecure. I know that the Welsh Government will agree with us on these benches that that isn't good enough, neither are the limitations on the access of those who get opportunities to better opportunities. We were discussing on the Economy, Infrastructure and Skills Committee just last week the great imbalance between males and females in taking up degree apprenticeships, for example, and how that might be tackled. I hope, Dirprwy Lywydd, that we can all agree that the Welsh public pound should not be spent in ways that perpetuate injustice or inequality, and I would ask Members to support this proposal today to allow for further exploration. I look forward to Members' contributions to the debate and to responding.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Bwriad y cynnig hwn yw bod yn gyfraniad adeiladol at y ddadl ynglŷn â beth fydd yn digwydd i bolisi cydraddoldeb yma yng Nghymru ar ôl Brexit. Ar y meinciau hyn, credwn y dylid datganoli pob agwedd ar gyfraith cydraddoldeb, ond rydym yn ddigon realistig i ddeall, o ystyried natur y Llywodraeth ar ben arall yr M4 ar hyn o bryd, ein bod yn annhebygol o gael y datganoli hwnnw, fel y byddai llawer ohonom yn dymuno’i weld rwy'n siŵr, yn y tymor byr. Rydym yn llwyr gefnogi datganoli llawn a diamwys, ond os nad yw hynny'n mynd i ddigwydd, mae angen inni feddwl beth y gallwn ei wneud yma yng Nghymru o fewn y pwerau sydd wedi'u datganoli ar hyn o bryd.
Credaf fod llawer ohonom o’r farn ein bod yn debygol o weld newidiadau mawr yn yr amgylchedd cydraddoldeb ar lefel y DU neu Brydain. Ceir elfennau o'r Llywodraeth bresennol yn San Steffan sy'n wrthwynebus iawn i reoleiddio, a golyga hynny fod rhai ohonynt, yn fy marn i, yn wrthwynebus i gydraddoldeb. Mae’n rhaid i mi ddweud yn glir, Ddirprwy Lywydd, nad wyf yn awgrymu bod hynny'n wir am feinciau'r Ceidwadwyr yma; mae gennym hyrwyddwyr cydraddoldeb gwych ar feinciau'r Ceidwadwyr, a gwelaf Suzy Davies a Mark Isherwood yma, a cheir llawer o rai eraill. Ond mae'r duedd honno’n bodoli ar lefel y DU. Oni ddefnyddiwyd hynny fel cyfiawnhad dros Brexit—y byddai modd codi beichiau honedig oddi ar fusnes yn y DU? Rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Weinidog yn cytuno â mi nad yw hynny'n rhywbeth y byddem yn dymuno’i weld, ond os yw'n mynd i ddigwydd, mae llawer o strwythur ein gweithgarwch yma yng Nghymru o ran hyrwyddo cydraddoldeb wedi'i seilio ar ddeddfwriaeth cydraddoldeb Prydain fel y mae ar hyn o bryd, ac os bydd hynny’n cael ei golli, bydd angen i ni roi camau ar waith yma. Rydym wedi sôn am nifer o ddewisiadau amgen—er enghraifft, ymgorffori confensiynau'r Cenhedloedd Unedig yng nghyfraith Cymru.
Rwy'n siŵr nad oes angen i mi nodi bod gennym broblem o ran cydraddoldeb a chyflogaeth yng Nghymru. Gwyddom fod menywod, yn draddodiadol, yn gwneud gwaith am gyflogau isel, gwaith ansicr, gwaith rhan-amser, a hoffwn dalu teyrnged i sefydliad Chwarae Teg, sy’n agos iawn at galon y Dirprwy Weinidog, rwy’n gwybod, am y gwaith y maent wedi'i wneud yn dangos inni beth y mae hynny'n ei gostio i'r economi—nid yn unig yr hyn y mae'n ei gostio i'r menywod unigol, ond beth y mae'n ei gostio i'r economi. Gwyddom, er enghraifft, fod mynediad pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig at swyddi rheoli o ansawdd uchel yma yng Nghymru yn wael iawn, a bod y rhan honno o'r boblogaeth yn fwy tebygol nag unrhyw un arall o fod wedi gor-gymhwyso ar gyfer y swyddi a wnânt. Gwyddom fod 46 y cant o bobl anabl yng Nghymru mewn cyflogaeth o gymharu â 78 y cant o'r boblogaeth gyfan, ac rwy'n siŵr nad oes yr un ohonom o’r farn fod hon yn sefyllfa foddhaol.
Pan fydd Llywodraeth Cymru yn rhoi contractau neu'n rhoi grantiau, mae gennym ganllawiau cryf ar hyn o bryd. Rwy’n cydnabod bod y canllawiau eu hunain yn dda. Mae gennyf rai cwestiynau ynglŷn â pha mor effeithiol y cânt eu defnyddio, a phan fydd busnes yn gwneud ymrwymiadau, fod hynny’n cael ei wirio a bod yr ymrwymiadau ar bapur yn cael eu gwirio i weld a ydynt yn cael eu cyflawni. Ond mae'r holl ganllawiau hynny, neu'r rhan helaeth o'r canllawiau hynny, er bod elfennau, er enghraifft, sy'n dod o Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, yn dod o Ddeddf Cydraddoldeb 2010. Os yw'r Ddeddf Cydraddoldeb yn cael ei diwygio a'i glastwreiddio, bydd angen edrych eto ar y canllawiau hynny.
Credaf y byddai'n iawn rhoi sylfaen ddeddfwriaethol i’r gofynion hynny fel na all fod unrhyw amheuaeth ynglŷn â'r hyn sy'n ofynnol. Felly, gallai'r ddeddfwriaeth arfaethedig hon ddarparu ar gyfer: archwiliadau cydraddoldeb cyn contract; ymrwymiadau cydraddoldeb rhwymol penodol wedi'u teilwra i ba bynnag fusnes ydoedd yn rhan o’r broses gontractio; yn hollbwysig, monitro cydraddoldeb yn ystod cyfnod y grant hwnnw neu'r trefniant busnes hwnnw; a chosbau os na chyflawnir yr ymrwymiadau cydraddoldeb hynny heb reswm da. Weithiau, wrth gwrs, bydd rhesymau da pam nad ydynt yn cael eu cyflawni, ond os nad ydynt yn cael eu cyflawni heb reswm, yna dylai fod cosb. Wrth gwrs, byddai angen i'r gofynion hyn fod yn rhesymol ac yn gymesur, gan ddibynnu ar raddfa'r buddsoddiad a maint y sefydliad, ond dylent fod yn berthnasol i bawb, yn fy marn i.
Nawr, mae'r cynnig hwn yn adeiladu, wrth gwrs, ar waith y Comisiwn Gwaith Teg, sy’n galw, wrth gwrs, ar Lywodraeth Cymru i ddeddfu yn rhai o'r meysydd hyn. Dylwn ddweud, Ddirprwy Lywydd, na chredaf fy mod wedi geirio'r cynnig yn berffaith, oherwydd yn fy marn i, dylai'r dull deddfwriaethol hwn fod yn berthnasol i holl grantiau, benthyciadau a chontractau caffael Llywodraeth Cymru, a gellid ymestyn y ddeddfwriaeth i gynnwys y sector cyhoeddus yn ei gyfanrwydd, gan gynnwys y sector iechyd, llywodraeth leol, ac ati. Gellid ymestyn yr un dull hefyd i gynnwys sefydliadau trydydd sector sy'n contractio gyda’r sector cyhoeddus yng Nghymru, neu'n derbyn grantiau ganddo.
Ni fuaswn am roi'r argraff, Ddirprwy Lywydd, ein bod am osod beichiau anghymesur, ond er y gall pob un ohonom fod yn falch fod llai o'n dinasyddion allan o waith bellach, rwy'n siŵr y dylai pob un ohonom bryderu bod cymaint o ansawdd y gwaith hwnnw'n wael. Mae'n waith cyflog isel, mae'n waith ar gontractau dim oriau, mae'n waith ansicr. Gwn y bydd Llywodraeth Cymru yn cytuno â ni ar y meinciau hyn nad yw hynny'n ddigon da, ac nid yw'r cyfyngiadau ar fynediad y rheini sy'n cael cyfleoedd rhag cael cyfleoedd gwell yn ddigon da chwaith. Ar Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau yr wythnos diwethaf, buom yn trafod yr anghydbwysedd sylweddol rhwng nifer y dynion a'r menywod sy'n ymgymryd â gradd-brentisiaethau, er enghraifft, a sut y gellir mynd i’r afael â hynny. Rwy'n gobeithio, Ddirprwy Lywydd, y gall pob un ohonom gytuno na ddylid gwario arian cyhoeddus Cymru mewn ffyrdd sy’n caniatáu i anghyfiawnder neu anghydraddoldeb barhau, a buaswn yn gofyn i’r Aelodau gefnogi’r cynnig hwn heddiw i'w gwneud hi'm bosibl archwilio ymhellach. Rwy'n edrych ymlaen at gyfraniadau’r Aelodau i'r ddadl, ac at ymateb.
Thank you. I don't have any speakers for the debate, so I'm going to go straight to the Deputy Minister and Chief Whip, Jane Hutt.
Diolch. Nid oes gennyf unrhyw siaradwyr ar gyfer y ddadl, felly rwyf am fynd yn syth at y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, and I do thank Helen Mary Jones for tabling this motion and also say that I welcome this debate on how we can improve and encourage equal opportunities, particularly addressing the private sector as well as the public sectors, which we so often focus on, because this is clearly linked to our wider approach to tackling inequality. We know that better, fairer opportunities for everyone, right across the Welsh economy—. You referred, of course, to the Fair Work Commission, and we are acting on the recommendations. Delivering fair work is a cornerstone of our policy programme. We know, of course, that a fairer society where diversity is valued and respected and where people can participate, flourish and fulfil their potential, is the society and economy that we want.
So, equality and inclusion are integrated and mainstreamed through all six characteristics of fair work, but different approaches—and you've acknowledged this, Helen Mary—would have to be taken into account considering sector context and, for example, size of employers and how they could engage. But I do absolutely understand Helen Mary Jones's call to look at and to consider legislation regarding how we ensure that firms in receipt of Welsh Government grants could then move forward by, helpfully for them and constructively for them, providing an equal opportunities audit.
We will, and we will always, consider legislation where we have the powers to do so, but I think it's right that you focused as well on the fact that we do have other levers. We have procurement levers and non-legislative grants, which can, actually, drive change. We try to drive that change through working in partnership with business, but also with trade unions and with public bodies, to ensure that Government policy is working so that everyone benefits.
We know that simpler, stronger social partnership arrangements do actually deliver that ambition for better, consistent outcomes, and they do ensure that Welsh workers across all sectors in the economy share in economic growth, but most importantly in fairness in the workplace.
Actually, trade unions, of course, through collective bargaining, have been critical to advancing many workplace equalities. There are employers who also recognise these benefits of a diverse and engaged workforce that is fairly rewarded. So, part of our implementation work of 'Fair Work Wales' involves scoping how, for example, we might be able to include conditions on fair work and equality in funding agreements.
We already have the scope to attach a range of additional conditions to grants and other forms of financial assistance. We have to strike balances, of course, in terms of what this would mean. It's about developing an approach where employers embrace that change to deliver fair work and greater equality outcomes. That's where we have to, as the Government, manage this process.
So, we've accepted the six priority recommendations in 'Fair Work Wales', we've accepted others in principle and we've begun our journey to becoming a fair work nation. But, I also want to just mention today that this is alongside the commencement of the socioeconomic duty that underscores our commitment to a fairer society, with diversity valued and respected.
This morning, I issued a written statement to Members. I'm glad to have the opportunity to say to Members to look at the statement, because it regards the socioeconomic duty commencement date. We have to ensure that all our public bodies are fully prepared for this, and they are going to be engaged with partners in developing the guidance. We've had good consultation. The duty will now be enacted on 29 September of this year.
Just finally, Dirprwy Lywydd, I think it's important that we're looking across the equality strands. So, last September, I published 'Action on Disability: The Right to Independent Living—Framework and Action Plan', and that requires action across every Government department, including economic development. Yesterday, I published the 'Advancing Gender Equality in Wales Plan', which came out of the Chwarae Teg gender review. It's setting out priority areas for the coming years, focusing on equality of outcome.
I think key to all of this, particularly in terms of the levers we have, is the economic contract, because that's a real tool for change. In fact, the economic contract has to ensure that businesses are making change and demonstrating responsible business behaviours. We have a great deal of soft power, but it is about how we move forward, when we need to legislate and how we can take account of evidence.
So, finally, I'd just say that, particularly in the context of leaving the European Union, the important work that we're carrying out in terms of research on wider options to strengthen and advance equality and human rights in Wales, I think, will help us get the evidence to see whether we need to move forward in terms of legislation in Wales. I'm very grateful for this legislative proposal, and I look forward to working with you and other Members in full on taking this forward.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd, a diolch i Helen Mary Jones am gyflwyno'r cynnig hwn, a dweud hefyd fy mod yn croesawu'r ddadl hon ar sut y gallwn wella ac annog cyfle cyfartal, yn enwedig wrth fynd i'r afael â'r sector preifat yn ogystal â'r sectorau cyhoeddus rydym yn canolbwyntio arnynt mor aml, gan fod cysylltiad clir rhwng hyn a'n dull ehangach o fynd i'r afael ag anghydraddoldeb. Gwyddom fod cyfleoedd gwell a thecach i bawb, ym mhob rhan o economi Cymru—. Fe gyfeirioch chi, wrth gwrs, at y Comisiwn Gwaith Teg, ac rydym yn gweithredu yn unol â’r argymhellion. Mae sicrhau gwaith teg yn rhan ganolog o'n rhaglen bolisi. Gwyddom, wrth gwrs, mai cymdeithas decach lle mae amrywiaeth yn cael ei gwerthfawrogi a'i pharchu a lle gall pobl gymryd rhan, ffynnu a chyflawni eu potensial, yw'r gymdeithas a'r economi rydym am eu gweld.
Felly, mae cydraddoldeb a chynhwysiant yn cael eu hintegreiddio a'u prif ffrydio ym mhob un o chwe nodwedd gwaith teg, ond byddai'n rhaid rhoi sylw i wahanol ddulliau—ac rydych wedi cydnabod hyn, Helen Mary—wrth ystyried cyd-destun y sector, ac er enghraifft, maint y cyflogwyr a sut y gallent ymgysylltu. Ond rwy'n deall galwad Helen Mary Jones i edrych ar, ac i ystyried deddfwriaeth ynglŷn â sut i sicrhau y gallai cwmnïau sy'n derbyn grantiau Llywodraeth Cymru symud ymlaen wedyn drwy ddarparu archwiliad cyfle cyfartal a fydd yn ddefnyddiol ac yn adeiladol iddynt.
Byddwn bob amser yn ystyried deddfwriaeth lle mae gennym bwerau i wneud hynny, ond credaf ei bod yn iawn eich bod wedi canolbwyntio hefyd ar y ffaith bod gennym ddulliau eraill. Mae gennym ysgogiadau caffael a grantiau anneddfwriaethol, a all hybu newid. Rydym yn ceisio hybu’r newid hwnnw drwy weithio mewn partneriaeth â busnesau, ond hefyd gydag undebau llafur a chyrff cyhoeddus, i sicrhau bod polisi'r Llywodraeth yn gweithio fel bod pawb yn cael budd ohono.
Gwyddom fod trefniadau partneriaethau cymdeithasol symlach a chryfach yn cyflawni'r uchelgais honno am ganlyniadau gwell a chyson, ac maent yn sicrhau bod gweithwyr Cymru ym mhob sector yn yr economi yn rhannu twf economaidd, ond yn bwysicaf oll, yn rhannu tegwch yn y gweithle.
Mewn gwirionedd, mae undebau llafur, wrth gwrs, drwy gydfargeinio, wedi bod yn hanfodol wrth hybu llawer o gydraddoldebau yn y gweithle. Mae rhai cyflogwyr hefyd yn cydnabod manteision gweithlu amrywiol ymroddgar sy'n cael eu gwobrwyo'n deg. Felly, mae rhan o'n gwaith yn gweithredu 'Gwaith Teg Cymru' yn cynnwys cwmpasu sut, er enghraifft, y gallem gynnwys amodau ar waith teg a chydraddoldeb mewn cytundebau cyllido.
Mae gennym eisoes allu i atodi ystod o amodau ychwanegol i grantiau a mathau eraill o gymorth ariannol. Mae’n rhaid i ni daro cydbwysedd, wrth gwrs, o ran yr hyn y byddai hynny'n ei olygu. Mae'n ymwneud â datblygu dull lle mae cyflogwyr yn cofleidio'r newid hwnnw i gyflawni gwaith teg a gwell canlyniadau cydraddoldeb. Dyna lle mae'n rhaid i ni, fel Llywodraeth, reoli'r broses hon.
Felly, rydym wedi derbyn y chwe argymhelliad blaenoriaethol yn 'Gwaith Teg Cymru', rydym wedi derbyn rhai eraill mewn egwyddor, ac rydym wedi cychwyn ar ein taith i ddod yn genedl gwaith teg. Ond hoffwn ddweud heddiw hefyd fod hyn ochr yn ochr â chychwyn y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol sy'n tanlinellu ein hymrwymiad i gymdeithas decach, lle mae amrywiaeth yn cael ei gwerthfawrogi a'i pharchu.
Y bore yma, cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig i'r Aelodau. Rwy'n falch o gael cyfle i ddweud wrth yr Aelodau am edrych ar y datganiad, gan ei fod yn ymwneud â dyddiad cychwyn y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol. Mae'n rhaid inni sicrhau bod ein holl gyrff cyhoeddus yn gwbl barod ar gyfer hyn, ac y byddant yn ymgysylltu â phartneriaid wrth ddatblygu'r canllawiau. Rydym wedi cael ymgynghoriad da. Bydd y ddyletswydd yn cael ei rhoi mewn grym ar 29 Medi eleni.
Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, credaf ei bod yn bwysig inni edrych ar draws yr elfennau cydraddoldeb. Felly, fis Medi diwethaf, cyhoeddais 'Gweithredu ar Anabledd: Hawl i Fyw’n Annibynnol—Fframwaith a Chynllun Gweithredu', ac mae hwnnw'n galw am weithredu ym mhob un o adrannau'r Llywodraeth, gan gynnwys datblygu economaidd. Ddoe, cyhoeddais y 'Cynllun Hyrwyddo Cydraddoldeb Rhwng y Rhywiau yng Nghymru', a ddeilliodd o adolygiad rhywedd Chwarae Teg. Mae'n nodi meysydd blaenoriaethol ar gyfer y blynyddoedd i ddod, gan ganolbwyntio ar gydraddoldeb o ran canlyniadau.
Credaf fod y contract economaidd yn allweddol i hyn oll, yn enwedig mewn perthynas â'r ysgogiadau sydd gennym, gan ei fod yn offeryn go iawn ar gyfer newid. Mewn gwirionedd, mae'n rhaid i'r contract economaidd sicrhau bod busnesau'n gwneud newidiadau ac yn dangos ymddygiad busnes cyfrifol. Mae gennym lawer iawn o gymell tawel, ond mae a wnelo hyn â sut rydym yn symud ymlaen, pryd y bydd angen inni ddeddfu a sut y gallwn ystyried tystiolaeth.
Felly, yn olaf, hoffwn ddweud fy mod o'r farn, yn enwedig yng nghyd-destun gadael yr Undeb Ewropeaidd, y bydd y gwaith pwysig a wnawn o ran ymchwil ar opsiynau ehangach i gryfhau a hyrwyddo cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru, yn ein helpu i gael y dystiolaeth i weld a oes angen inni symud ymlaen gyda deddfwriaeth yng Nghymru. Rwy'n ddiolchgar iawn am y cynnig deddfwriaethol hwn, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda chi ac Aelodau eraill i fwrw ymlaen â hyn.
Thank you. I call on Helen Mary to reply.
Diolch. Galwaf ar Helen Mary i ymateb.
I'm very grateful to you, Dirprwy Lywydd. I feel that the Senedd may be rather tired of me by the end of today, because this isn't my last planned contribution—I thank Dr Dai Lloyd for his kind words. I'm very grateful to the Minister for the tone of her response. I fully endorse a great deal of what she said. She is right, of course, to say that there are some employers who are embracing this agenda very effectively, but I'm sure that she'd agree with me that there are others who are not and that, sometimes, we will inevitably, in Government, need carrots as well as sticks.
I very much welcome her statement today around enacting the socioeconomic duty. I think some of us may be a little bit disappointed about the decision to push it back, but I do understand the context of that, and that it is better to do it a little later and do it well than to rush and do it badly.
I think there are many levers, as the Minister has said—the procurement levers and so on—to promote this agenda in the private sector. But the truth is that many of those levers rest on legislation that I do not believe, and I don't think she believes either, are secure. The very existence of the definition of the six protected characteristics sits in the current Equality Act. If that is watered down, if that is amended in ways that we find unhelpful, I submit that we will need legislative responses, as well as all the other things around partnership and the very important role of the trade union movement and so on that the Minister has mentioned today.
Finally, I'm very grateful again, as I've said, for the very positive response, and I commend this proposal to the Senedd.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n teimlo y gallai'r Senedd fod wedi blino braidd arnaf erbyn diwedd y dydd, gan nad hwn fydd fy nghyfraniad olaf—diolch i Dr Dai Lloyd am ei eiriau caredig. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Gweinidog am gywair ei hymateb. Rwy'n cymeradwyo lawer iawn o'r hyn a ddywedodd. Mae’n llygad ei lle, wrth gwrs, wrth ddweud bod rhai cyflogwyr yn cofleidio’r agenda hon yn effeithiol iawn, ond rwy'n siŵr y byddai'n cytuno â mi y ceir rhai eraill nad ydynt yn gwneud hynny, a’i bod yn anochel y bydd angen moronen yn ogystal â gwialen weithiau yn y Llywodraeth.
Rwy'n croesawu ei datganiad heddiw ynglŷn â deddfu’r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol. Credaf efallai y bydd rhai ohonom braidd yn siomedig ynghylch y penderfyniad i’w wthio ymlaen, ond rwy'n deall cyd-destun hynny, a'i bod yn well gwneud hynny ychydig yn hwyrach a'i wneud yn dda na rhuthro a'i wneud yn wael.
Credaf fod llawer o ddulliau i’w cael, fel y dywedodd y Gweinidog—yr ysgogiadau caffael ac ati—i hyrwyddo'r agenda hon yn y sector preifat. Ond y gwir amdani yw bod llawer o'r dulliau hynny'n dibynnu ar ddeddfwriaeth nad yw’n gadarn yn fy marn i, a chredaf ei bod yn cytuno. Mae’r diffiniad o'r chwe nodwedd warchodedig yn bodoli yn y Ddeddf Cydraddoldeb gyfredol. Os caiff y diffiniad ei lastwreiddio, os caiff ei ddiwygio mewn ffyrdd na fydd yn ddefnyddiol, rwy'n awgrymu y bydd angen ymatebion deddfwriaethol arnom, yn ogystal â'r holl bethau eraill y mae'r Gweinidog wedi sôn amdanynt heddiw mewn perthynas â phartneriaeth a rôl bwysig iawn mudiad yr undebau llafur ac ati.
Yn olaf, rwy'n ddiolchgar iawn eto, fel y dywedais, am yr ymateb cadarnhaol iawn, ac rwy'n cymeradwyo'r cynnig hwn i'r Senedd.
Thank you. The proposal is to note the proposal. Does any Member object? No. Therefore, it's agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Y cynnig yw nodi'r cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, fe’i derbyniwyd yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 9 on our agenda this afternoon is the Member debate under Standing Order 11.21 on early cancer diagnosis. I call on David Rees to move the motion. David.
Eitem 9 ar ein hagenda y prynhawn yma yw’r ddadl aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21 ar ddiagnosis cynnar o ganser. Galwaf ar David Rees i gyflwyno'r cynnig. David.
Cynnig NDM7238 David Rees, Angela Burns, Dai Lloyd, Mike Hedges, Jayne Bryant, Caroline Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi bod diagnosis cynnar o ganser yn gwella cyfleoedd goroesi.
2. Yn nodi bod Sefydliad Iechyd y Byd yn argymell y dylai pob cenedl gael strategaeth ar ganser.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod ei chynllun cyflawni newydd ar gyfer canser yn cynnwys mwy o bwyslais ar ddiagnosis cynharach i gleifion ac iddo fod ar waith pan ddaw'r cynllun presennol i ben yn 2020.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gymryd camau i gynyddu'r nifer sy'n manteisio ar raglenni sgrinio am ganser.
Motion NDM7238 David Rees, Angela Burns, Dai Lloyd, Mike Hedges, Jayne Bryant, Caroline Jones
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes that early diagnosis of cancer improves survival chances.
2. Notes that the World Health Organisation recommends that all nations should have a strategy on cancer.
3. Calls on the Welsh Government to ensure that its new cancer delivery plan includes greater emphasis on earlier diagnosis for patients and for it to be in place when the existing plan ends in 2020.
4. Calls on the Welsh Government to take action to improve uptake of cancer screening programmes.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I move the motion, tabled in my name, this afternoon. I'd like to put on record my thanks to all Members who supported this debate, and particularly to Angela Burns, who will be closing the debate this afternoon.
Cancer Research UK have identified that one in two people in the UK born after 1960 will be diagnosed with some form of cancer in their lifetime. Presently, around 19,000 people are diagnosed with cancer every year in Wales. We all know someone who has received a cancer diagnosis. Some will be cancer survivors, but others are sadly no longer with us, having battled cancer with strength and dignity.
Over recent years we have seen meaningful progress in diagnosis, treatment and survival rates, with just over half of people with a cancer diagnosis living for 10 years or more, compared to one in four in 1970. However, Wales persistently lags behind comparable countries for cancer survival.
There is a direct correlation between the chances of survival and the stages of diagnosis across both year 1 and five-year survival rates. Cancer survival decreases when early diagnosis is not available. And that's something we need to remember: cancer survival decreases when we do not have early diagnosis.
In Wales we have seen one-year survival rates increase, along with five-year survival rates. It is clear that early diagnosis is fundamental. This becomes evermore present when we look at harder-to-diagnose cancers, such as lung cancer or pancreatic cancer. Cancers like these have little to no stage 1 symptoms, or symptoms that are non-specific. It is therefore important that any strategy for cancer treatment must include a strong emphasis on early diagnosis.
At the end of this year, the Welsh Government's cancer delivery plan, which was published in the fourth Assembly, comes to an end. The World Health Organization recommends that every country should have a cancer strategy, no matter what resource constraints it faces. As the current plan comes to an end, we need to ensure that Wales has a new, fit for purpose in a changing world, comprehensive cancer strategy, which will be in place when this current delivery plan ceases at the end of this year. A new comprehensive cancer strategy that meets patient need and, most importantly, improves patient outcomes.
Many of the cancer charities that I speak to on a regular basis feel that this is an opportunity for the Welsh Government, and for this Senedd, to set a new vision to improve patient outcomes, covering prevention, early diagnosis, access to treatment and cancer research that benefits patients. And they and I believe that the new cancer strategy must be underpinned by increasing diagnostic capacity, for faster diagnosis and treatment to improve patient outcomes.
At this point I want to praise the rapid diagnostic centre in Neath Port Talbot Hospital. It's a great example of how to use diagnostics at an early stage, and it's working well, with patients being referred by GPs upon suspicion of a possible cancerous condition, when a red flag is raised through non-specific symptoms. I visited the centre last week to see the fantastic work the team is actually doing in diagnosing cancers at an early stage. But it does two jobs. Whilst it can diagnose a cancer at an early stage, it can also reassure those who do not have cancer at an early stage as well. And we have seen a reduction for that team from an average wait of 84 days to an average wait of six days. What a dramatic change. And it's a primary-led function.
Now, as the motion states, early diagnosis is key to improving cancer survival rates, and we know that there are certain cancers that are more difficult to diagnose. We've mentioned them already: ovarian and pancreatic are just two examples of those diagnosed at a later stage. For the eight most common cancer types combined, survival is more than three times higher for those that are diagnosed at an early stage, compared to a late stage diagnosis. Diagnosing people at the earliest stage is critical to giving patients the best chance of survival. One of the major factors behind how likely someone is to survive lung cancer, for example, is how early they are diagnosed—
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n gwneud y cynnig, a gyflwynwyd yn fy enw i y prynhawn yma. Hoffwn gofnodi fy niolch i'r holl Aelodau sydd wedi cefnogi’r ddadl hon, ac yn arbennig i Angela Burns, a fydd yn cloi’r ddadl y prynhawn yma.
Mae Cancer Research UK wedi nodi y bydd un o bob dau o bobl yn y DU a anwyd ar ôl 1960 yn cael diagnosis o ryw fath o ganser yn ystod eu hoes. Ar hyn o bryd, mae oddeutu 19,000 o bobl yn cael diagnosis o ganser bob blwyddyn yng Nghymru. Mae pob un ohonom yn adnabod rhywun sydd wedi cael diagnosis o ganser. Bydd rhai yn goroesi canser, ond yn anffodus, ceir eraill nad ydynt gyda ni mwyach, ar ôl brwydro’n gadarn a chydag urddas yn erbyn canser.
Dros y blynyddoedd diwethaf, rydym wedi gweld cynnydd ystyrlon mewn cyfraddau goroesi, triniaeth a diagnosis, gydag ychydig dros hanner y bobl sydd wedi cael diagnosis o ganser yn byw am 10 mlynedd neu fwy, o gymharu ag un o bob pedwar ym 1970. Fodd bynnag, mae Cymru ar ei hôl hi’n gyson o gymharu â gwledydd tebyg mewn perthynas â chyfraddau goroesi canser.
Mae cydberthynas uniongyrchol rhwng y gobaith o oroesi a chamau diagnosis mewn perthynas â chyfraddau goroesi 1 flwyddyn a phum mlynedd. Mae cyfraddau goroesi canser yn gostwng pan nad oes diagnosis cynnar ar gael. Ac mae hynny'n rhywbeth y mae'n rhaid i ni ei gofio: mae cyfraddau goroesi canser yn gostwng pan nad ydym yn cael diagnosis cynnar.
Yng Nghymru, rydym wedi gweld cyfraddau goroesi un flwyddyn yn cynyddu, ynghyd â chyfraddau goroesi pum mlynedd. Mae'n amlwg fod diagnosis cynnar yn hollbwysig. Daw hyn yn fwy amlwg byth wrth edrych ar ganserau sy'n anos gwneud diagnosis ohonynt, fel canser yr ysgyfaint neu ganser y pancreas. Ychydig iawn o symptomau cam 1 os o gwbl sydd i ganserau fel hyn, neu symptomau sy'n amhenodol. Mae'n bwysig felly fod unrhyw strategaeth ar gyfer trin canser yn cynnwys pwyslais cryf ar ddiagnosis cynnar.
Ar ddiwedd y flwyddyn, bydd cynllun cyflawni Llywodraeth Cymru ar gyfer canser, a gyhoeddwyd yn y pedwerydd Cynulliad, yn dod i ben. Mae Sefydliad Iechyd y Byd yn argymell y dylai fod gan bob gwlad strategaeth ganser, ni waeth pa gyfyngiadau ariannol y maent yn eu hwynebu. Wrth i'r cynllun cyfredol ddod i ben, mae angen inni sicrhau bod gan Gymru strategaeth ganser gynhwysfawr newydd sy'n addas i'r diben mewn byd sy'n newid, a fydd ar waith pan ddaw'r cynllun cyflawni cyfredol hwn i ben ar ddiwedd y flwyddyn. Strategaeth ganser gynhwysfawr newydd sy'n diwallu angen cleifion, ac yn bwysicaf oll, yn gwella canlyniadau i gleifion.
Mae llawer o'r elusennau canser y siaradaf â hwy’n rheolaidd yn teimlo bod hwn yn gyfle i Lywodraeth Cymru, ac i'r Senedd hon, sefydlu gweledigaeth newydd i wella canlyniadau i gleifion, gan gynnwys atal, diagnosis cynnar, mynediad at driniaeth ac ymchwil canser sydd o fudd i gleifion. Ac maent yn credu fel finnau fod yn rhaid i'r strategaeth ganser newydd gael ei hategu gan gynnydd yn y capasiti diagnostig, fel y gellir cael diagnosis a thriniaeth gyflymach i wella canlyniadau i gleifion.
Ar y pwynt hwn, hoffwn ganmol y ganolfan ddiagnosteg gyflym yn Ysbyty Castell-nedd Port Talbot. Mae'n enghraifft wych o sut i ddefnyddio diagnosteg yn gynnar, ac mae'n gweithio'n dda, gyda chleifion yn cael eu hatgyfeirio gan feddygon teulu os amheuir y gallai fod ganddynt ganser, pan fo symptomau amhenodol yn nodi arwyddion o ganser. Ymwelais â'r ganolfan yr wythnos diwethaf i weld y gwaith gwych y mae'r tîm yn ei wneud ar ddiagnosis cynnar o ganser. Ond mae'n cyflawni dwy swyddogaeth. Er y gall wneud diagnosis cynnar o ganser, gall hefyd dawelu meddwl y rheini nad oes canser arnynt yn gynnar hefyd. Ac rydym wedi gweld gostyngiad gan y tîm hwnnw o gyfnod aros o 84 diwrnod ar gyfartaledd i chwe diwrnod ar gyfartaledd. Am newid dramatig. Ac mae'n swyddogaeth a arweinir gan ofal sylfaenol.
Nawr, fel y mae’r cynnig yn ei nodi, mae diagnosis cynnar yn allweddol i wella cyfraddau goroesi canser, a gwyddom ei bod yn anos gwneud diagnosis o rai mathau o ganser. Rydym wedi sôn amdanynt yn barod: mae canser yr ofari a chanser y pancreas yn ddwy enghraifft o’r rheini sy’n cael diagnosis hwyrach. Ar gyfer yr wyth math mwyaf cyffredin o ganser gyda'i gilydd, mae cyfraddau goroesi fwy na theirgwaith yn uwch i'r rhai a gafodd ddiagnosis cynnar o gymharu â diagnosis ar gam diweddarach. Mae gwneud diagnosis i bobl ar y cam cynharaf yn hanfodol er mwyn rhoi'r cyfle gorau i gleifion oroesi. Un o'r prif ffactorau sy’n effeithio ar ba mor debygol yw rhywun o oroesi canser yr ysgyfaint, er enghraifft, yw pa mor gynnar y gwneir diagnosis—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I will.
Gwnaf.
Thanks for giving way. You mentioned that some cancers are harder to diagnose than others and it's reminded me of a constituent's case that Angela Burns, our health spokesperson, has been involved in with me as well. The constituent that we saw, his wife sadly died of ovarian cancer; I don't think it was diagnosed until stage 4. Certain cancers like ovarian cancer are incredibly difficult to diagnose because they masquerade as other conditions quite early on, whatever those might be. So, would you say that—I'm delighted that you're bringing this debate forward—part of this means that the Welsh Government does need to look at some of those cancers that are harder to diagnose and maybe look at some of the evidence out there, particularly algorithms, for instance, which my constituent was looking at with an expert in Cardiff University, which can make that diagnosis process a lot easier so that you can get to these cancers a lot earlier?
Diolch am ildio. Fe sonioch chi fod rhai mathau o ganser sy’n anos gwneud diagnosis ohonynt nag eraill, ac mae hynny wedi fy atgoffa o achos etholwr y mae Angela Burns, ein llefarydd iechyd, wedi bod yn ymwneud ag ef gyda mi hefyd. Bu farw gwraig yr etholwr a welsom, yn anffodus, o ganser yr ofari; ni chredaf i ddiagnosis gael ei wneud tan gam 4. Mae'n anodd iawn gwneud diagnosis o rai mathau o ganser fel canser yr ofari gan eu bod yn edrych fel cyflyrau eraill yn ystod y camau cynnar, beth bynnag fo'r cyflyrau hynny. Felly, a fyddech yn dweud—rwy’n falch iawn eich bod yn cyflwyno'r ddadl hon—fod rhan o hyn yn golygu bod angen i Lywodraeth Cymru edrych ar rai o'r canserau sy'n anos gwneud diagnosis ohonynt ac efallai edrych ar beth o'r dystiolaeth sydd i’w chael, yn enwedig algorithmau, er enghraifft, y bu fy etholwr yn edrych arnynt gydag arbenigwr ym Mhrifysgol Caerdydd, a all wneud y broses ddiagnosis honno'n llawer haws fel y gallwch ganfod y canserau hyn yn llawer cynt?
I fully agree with Nick. Ovarian cancer is an example of where it is difficult, and very often, we find that patients with ovarian cancer are diagnosed at stage 4. Friends of ours were similarly in that position and unfortunately, she passed away. It is a situation where we have to address how we tackle the hard-to-find cancers. And I was just about to highlight one example of such a hard-to-find cancer, but it is important that we put the emphasis on that as well to ensure that we look at new and innovative measures and techniques that'll do that. I'll give one example, because one of the major factors about lung cancer is that 27 per cent of lung cancer diagnoses are made at the earliest opportunity—27 per cent—so that's three quarters that aren't, which means that three quarters are diagnosed at stages 3 or 4.
Now, the publication, actually, only this year, January 2020, of what is known as the NELSON study—a study undertaken between researchers in the Netherlands and Belgium—confirmed that evidence supported that targeted lung cancer screening can actually help identify it sooner. Now, it's new and it's a pilot scheme that is being operated, but perhaps we in Wales could take on such new, innovative schemes such as this where there has been research that has shown that, actually, this is an approach that can work. And this approach is actually early screening by CT scanning. That is one of the ways that are suggested are better; we used to do it by x-rays, but now CT scanning can actually do it better. Could we look at a pilot approach and at that example and take it on in Wales, and be leading on tackling the situation, be leading in the UK and be leading in Europe, looking at how we can use innovative techniques and modern technology to actually help us do that early diagnosis? I'm sure that we're going to find similar areas, whether it be ovarian, pancreatic and others, that have very late diagnoses as well.
So, since the introduction of the cancer delivery plan, the Welsh Government announced in 2018 its decision to implement a single cancer pathway, which came into operation in June last year. As a result, every Welsh health board is now developing a plan to ensure that the majority of their patients, from the very first point that cancer might be suspected, receive cancer diagnostic tests and start their treatment within 62 days. Equally, for those patients who do not have cancer, they will be reassured promptly, reducing unnecessary stress and worry for those individuals and their families. The single cancer pathway is the culmination of more than three years of work to change our health boards' identifying and reporting of cancers, and to improve patients' cancer experiences. For the first time, health boards record how long patients wait from the point when cancer is first suspected regardless of the way they enter the healthcare system. The next cancer strategy must build on this to identify areas of improvement under the single cancer pathway to diagnose and treat as many patients as early as possible. So, we have started, but we need to do more.
Additionally, we need to ensure that the screening uptake is improving. Now, cervical cancer is clearly one that we often talk about, or maybe not in this case, and we should do more. But when the Jade Goody effect took place, we saw a surge in screening requirements following her death. Unfortunately, that has now waned, despite the tremendous work of cancer charities, such as Jo's Cervical Cancer Trust. We must ensure that these vital tests are taken by all those who are eligible. Cervical cancer screening every five years has led to a 70 per cent reduction in deaths from cancer. So, we need to do more to undertake and get screening accepted by wider people. We often talk in this Chamber about bowel cancer screening and the low take-up on that and the high take-up on breast cancer screening. We need to press this and a strategy to address this far more.
But we can do more by moving with the times and using technological advancements for the benefit of patients, and ensure that all have access to the most up-to-date and most accurate test to ensure that those who are affected by cancer are treated swiftly and in the best manner for their diagnosis.
Dirprwy Lywydd, I'm watching my time and I'll make sure that Angela has sufficient time to respond. So, I'll close a little earlier than I would have, but I want to close by reminding Members of the fantastic workforce we have in the NHS here in Wales. It's a workforce that works tirelessly to ensure that all patients have the best experience, no matter what their diagnosis. But we must recognise the pressures they're under. One of the things that we often heard in previous questions on the current cancer delivery plan was identifying the key worker in this whole thing, because that key worker is crucial to the patient and to the outcomes for that patient. Again, we must support both the patient and the workforce because they support the patient, and we must support the patient during diagnosis, during treatment and after treatment. Let's not forget when they survive as well. I look forward to the contributions this afternoon, Dirprwy Lywydd. Diolch yn fawr iawn. I hope that Members will support this motion.
Cytunaf yn llwyr â Nick. Mae canser yr ofari yn enghraifft o ble mae hynny’n anodd, ac yn aml iawn, rydym yn gweld bod cleifion â chanser yr ofari yn cael diagnosis yng ngham 4. Roedd ffrindiau i ni yn yr un sefyllfa, ac yn anffodus, fe fu farw'r wraig. Mae'n sefyllfa lle mae'n rhaid i ni ystyried y ffordd rydym yn mynd i'r afael â'r canserau anodd eu canfod. Ac roeddwn ar fin tynnu sylw at un enghraifft o ganser anodd ei ganfod, ond mae'n bwysig ein bod yn rhoi'r pwyslais ar hynny hefyd i sicrhau ein bod yn edrych ar fesurau a thechnegau newydd ac arloesol a fydd yn gwneud hynny. Rhoddaf un enghraifft, gan mai un o'r prif ffactorau am ganser yr ysgyfaint yw bod 27 y cant o'r achosion o ganser yr ysgyfaint yn cael eu gwneud ar y cyfle cynharaf—27 y cant—felly nid yw hynny’n digwydd yn nhri chwarter yr achosion, sy'n golygu bod tri chwarter yr achosion yn cael eu diagnosis yng nghamau 3 neu 4.
Nawr, cadarnhaodd astudiaeth NELSON eleni, ym mis Ionawr 2020—astudiaeth a gyflawnwyd gan ymchwilwyr yn yr Iseldiroedd a Gwlad Belg—fod tystiolaeth yn cefnogi’r syniad y gall sgrinio wedi'i dargedu ar gyfer canser yr ysgyfaint helpu i'w ganfod yn gynharach. Nawr, mae'n newydd ac mae'n gynllun peilot, ond efallai y gallem ni yng Nghymru gyflawni cynlluniau newydd, arloesol fel hwn lle bu ymchwil sydd wedi dangos bod hwn yn ddull a all weithio. A'r dull yw sgrinio'n gynnar drwy sganiau tomograffeg gyfrifiadurol. Dyna un o'r ffyrdd yr awgrymir eu bod yn well; roeddem yn arfer ei wneud drwy belydr-x, ond gall sganiau tomograffeg gyfrifiadurol wneud hyn yn well bellach. A allem edrych ar gynllun peilot ac ar yr enghraifft honno a gwneud hynny yng Nghymru, ac arwain ar fynd i’r afael â’r sefyllfa, arwain yn y DU ac arwain yn Ewrop, o ran edrych ar sut y gallwn ddefnyddio technegau arloesol a thechnoleg fodern i’n helpu i wneud diagnosis cynnar? Rwy'n siŵr y down o hyd i feysydd tebyg hefyd, boed yn ganser yr ofari, y pancreas neu ganserau eraill y gwneir diagnosis hwyr iawn ohonynt.
Felly, ers cyflwyno'r cynllun cyflawni ar gyfer canser, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei phenderfyniad yn 2018 i weithredu’r llwybr canser sengl a ddaeth yn weithredol ym mis Mehefin y llynedd. O ganlyniad, mae pob bwrdd iechyd yng Nghymru bellach yn datblygu cynllun i sicrhau bod y rhan fwyaf o’u cleifion, o'r pwynt cyntaf yr amheuir bod canser arnynt, yn cael profion diagnostig ar gyfer canser ac yn dechrau eu triniaeth o fewn 62 diwrnod. Yn yr un modd, ar gyfer cleifion nad oes canser arnynt, bydd eu meddyliau’n cael eu tawelu'n gyflym, gan leihau straen a phryder diangen i'r unigolion hynny a'u teuluoedd. Y llwybr canser sengl yw canlyniad mwy na thair blynedd o waith i newid y ffordd y mae ein byrddau iechyd yn canfod ac yn adrodd am ganserau, ac i wella profiadau cleifion â chanser. Am y tro cyntaf, mae byrddau iechyd yn cofnodi pa mor hir y mae cleifion yn aros o'r pwynt cyntaf yr amheuir bod canser arnynt, ni waeth sut y daethant i mewn i'r system gofal iechyd. Mae’n rhaid i'r strategaeth ganser nesaf adeiladu ar hyn i nodi meysydd i'w gwella o dan y llwybr canser sengl er mwyn gwneud diagnosis a thrin cymaint o gleifion mor gynnar â phosibl. Felly, rydym wedi dechrau, ond mae angen i ni wneud mwy.
Hefyd, mae angen inni sicrhau bod y nifer sy'n cael eu sgrinio yn gwella. Nawr, yn amlwg, mae canser ceg y groth yn un rydym yn sôn amdano yn aml, neu efallai nad ydym yn yr achos hwn, a dylem wneud mwy. Ond pan ddigwyddodd effaith Jade Goody, gwelsom ymchwydd yn y gofynion sgrinio yn dilyn ei marwolaeth. Yn anffodus, mae’r effaith honno bellach wedi pylu, er gwaethaf gwaith aruthrol elusennau canser, fel Ymddiriedolaeth Canser Ceg y Groth Jo. Mae’n rhaid inni sicrhau bod pawb sy'n gymwys yn cael y profion hanfodol hyn. Mae sgrinio am ganser ceg y groth bob pum mlynedd wedi arwain at ostyngiad o 70 y cant yn y marwolaethau o ganser. Felly, mae angen inni wneud mwy i sicrhau bod mwy o bobl yn cael eu sgrinio a'i wneud yn dderbyniol i bobl. Rydym yn sôn yn aml yn y Siambr hon am sgrinio am ganser y coluddyn a'r nifer isel sy'n manteisio ar hynny a'r nifer uchel sy'n manteisio ar sgrinio am ganser y fron. Mae angen inni roi llawer mwy o bwyslais ar hyn ac ar strategaeth i fynd i'r afael â hyn.
Ond gallwn wneud mwy drwy symud gyda'r oes a defnyddio datblygiadau technolegol er budd cleifion, a sicrhau bod gan bawb fynediad at y prawf mwyaf diweddar a mwyaf cywir i sicrhau bod pobl â chanser yn cael eu trin yn gyflym ac yn y modd gorau ar gyfer eu diagnosis.
Ddirprwy Lywydd, rwy'n gwylio fy amser a byddaf yn sicrhau bod gan Angela ddigon o amser i ymateb. Felly, rwyf am gloi ychydig yn gynt nag y byddwn wedi ei wneud, ond rwyf am gloi drwy atgoffa’r Aelodau am y gweithlu gwych sydd gennym yn y GIG yma yng Nghymru. Mae'n weithlu sy'n gweithio'n ddiflino i sicrhau bod pob claf yn cael y profiad gorau, ni waeth beth yw eu diagnosis. Ond mae'n rhaid inni gydnabod y pwysau sydd arnynt. Un o'r pethau a glywsom yn aml mewn cwestiynau blaenorol ar y cynllun cyflawni cyfredol ar gyfer canser oedd nodi'r gweithiwr allweddol yn hyn o beth, gan fod y gweithiwr allweddol yn hollbwysig i'r claf ac i ganlyniadau'r claf hwnnw. Unwaith eto, mae'n rhaid inni gefnogi'r claf yn ogystal â’r gweithlu gan eu bod yn cefnogi'r claf, ac mae’n rhaid inni gefnogi'r claf yn ystod y diagnosis, yn ystod y driniaeth ac ar ôl y driniaeth. Ni ddylem anghofio pan fyddant yn goroesi hefyd. Edrychaf ymlaen at y cyfraniadau y prynhawn yma, Ddirprwy Lywydd. Diolch yn fawr iawn. Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n cefnogi'r cynnig hwn.
I just wanted to pick up on that idea of innovation in all this and mention the rapid diagnosis centre at Neath Port Talbot Hospital, which I visited a couple of weeks ago—I know that David has as well—and to thank Helen Gray and Dr Heather Wilkes for the time they've given us there. They're pretty inspirational women, I've got to say. This facility just shows what you can do if you have the resolve to do something rather than just being presented with an expectation. I think it's worth mentioning as well that, certainly when I was there, we met a Macmillan doctor as well, and it was this getting all the medics in one room together, right at the beginning of a patient's journey, that seems to be the key factor in what turned out to be a completely surprising service.
I call it a surprise because it is a primary care service through which it takes just five to six days to diagnose and instigate the first steps to appropriate treatment. And that's to compare with what was there before, which was a process that took over 80 days to diagnose and instigate. Just think of the uncertainty and the worry for those individuals waiting for those 80 days, let alone considering the disease progression, which is to do with early diagnosis, of course. All that is swept away if you can get all this sorted within one week. Even if the diagnosis is one that you fear, you get that assurance very early on in the process that it might even be possible to survive this and to believe that early on.
The centre was opened just two and a half years ago to take action to reduce Wales's rather unhappy record on Wales's outcomes. Even within the developed world, the UK as a whole really, but Wales particularly, was quite some distance behind some much poorer eastern European countries. The Wales cancer network bid for a pilot after spotting a really good idea in Denmark, which was to do with vague symptoms, which we were mentioning earlier, and how those were treated there, which had resulted in early diagnosis and an impressive result on lowering mortality as well.
The key to Denmark's success lay in their different attitude to vague symptoms. So, to compare, in Wales where GPs refer a patient on with very common cancer signs, they will start on the familiar cancer pathway that we already know about. However, where those symptoms aren't so obvious—David Rees has mentioned a fair few of those—where they're not conclusive, those cases get downgraded in the system so that even when a GP has a gut instinct that an individual has cancer but no definite symptoms, they get lost in the system much more quickly. In Denmark, through setting up—I'll just call it a vague symptoms clinic, if you like. Thirty per cent of the people who came through those doors were there because of a GP's gut instinct, and I think that's something worth considering as we move more closely towards technology in healthcare. Because artificial intelligence may be able to do an awful lot of work with the discovery of those 50 per cent of cancers that present without prominent symptoms, but patients need to get into the system in the first place. They need to get that referral in the first place from a GP, even to get—
Hoffwn sôn am y syniad o arloesedd yn hyn oll a chrybwyll y ganolfan ddiagnosteg gyflym yn Ysbyty Castell-nedd Port Talbot, y bûm yn ymweld â hi ychydig wythnosau yn ôl—gwn fod David wedi bod yno hefyd—a diolch i Helen Gray a Dr Heather Wilkes am yr amser a roesant i ni yno. Maent yn fenywod ysbrydoledig iawn, mae'n rhaid imi ddweud. Mae'r cyfleuster hwn yn dangos beth y gallwch ei wneud os oes gennych benderfyniad i wneud rhywbeth yn hytrach na bod disgwyl i chi wneud rhywbeth yn unig. Credaf ei bod yn werth sôn hefyd ein bod wedi cyfarfod â meddyg Macmillan, pan oeddwn i yno'n sicr, ac ymddengys mai cael yr holl feddygon gyda’i gilydd mewn un ystafell ar ddechrau taith y claf oedd y ffactor allweddol mewn gwasanaeth a oedd yn syndod mawr i mi.
Rwy'n ei alw'n syndod oherwydd ei fod yn wasanaeth gofal sylfaenol lle mae'n cymryd pump i chwe diwrnod yn unig i wneud diagnosis a chychwyn y camau cyntaf tuag at driniaeth briodol. Ac mae hynny o gymharu â'r hyn a oedd i’w gael cyn hynny, sef proses a oedd yn cymryd dros 80 diwrnod i wneud diagnosis a'i chychwyn. Meddyliwch am yr ansicrwydd a'r pryder i'r unigolion hynny wrth iddynt aros am 80 diwrnod, heb sôn am ddatblygiad y clefyd, sy'n ymwneud â diagnosis cynnar, wrth gwrs. Mae hynny oll yn diflannu os gallwch ddatrys hyn o fewn wythnos. Hyd yn oed os yw'r diagnosis yn un rydych yn ei ofni, rydych yn cael sicrwydd yn gynnar iawn yn y broses y gallai fod yn bosibl goroesi hyn hyd yn oed, a chredu hynny'n gynnar.
Agorwyd y ganolfan ddwy flynedd a hanner yn ôl i gymryd camau i leihau'r hanes eithaf gwael sydd gan Gymru o ran canlyniadau. Hyd yn oed yn y byd datblygedig, mae'r DU gyfan mewn gwirionedd, ond Cymru yn enwedig, yn bell ar ei hôl hi o gymharu â rhai o wledydd llawer tlotach dwyrain Ewrop. Gwnaeth rhwydwaith canser Cymru gais am gynllun peilot ar ôl gweld syniad da iawn ar waith yn Nenmarc, a oedd yn ymwneud â symptomau amhendant, y buom yn sôn amdanynt yn gynharach, a sut y caent eu trin yno, ac roedd hynny wedi arwain at ddiagnosis cynnar a chanlyniadau da iawn o ran gostwng nifer y marwolaethau hefyd.
Yr hyn a fu’n allweddol i lwyddiant Denmarc oedd eu hymagwedd wahanol tuag at symptomau amhendant. Felly, i gymharu, yng Nghymru, pan fo meddygon teulu yn atgyfeirio claf ag arwyddion cyffredin iawn o ganser, byddant yn dechrau ar y llwybr canser cyfarwydd y gwyddom amdano. Fodd bynnag, pan nad yw'r symptomau hynny mor amlwg—mae David Rees wedi crybwyll cryn dipyn ohonynt—pan nad ydynt yn bendant, mae'r achosion hynny'n cael eu hisraddio yn y system sy’n golygu, hyd yn oed pan fydd meddyg teulu yn credu’n reddfol fod gan unigolyn ganser ond heb symptomau pendant, maent yn mynd ar goll yn y system yn gynt o lawer. Yn Nenmarc, drwy sefydlu—fe’i galwaf yn glinig symptomau amhendant, os mynnwch. Roedd 30 y cant o'r bobl a ddeuai drwy'r drysau hynny yno oherwydd greddf meddyg teulu, a chredaf fod hynny'n rhywbeth sy’n werth ei ystyried wrth inni symud yn agosach tuag at dechnoleg ym maes gofal iechyd. Oherwydd efallai y gall deallusrwydd artiffisial wneud llawer iawn o waith i ddarganfod y 50 y cant o ganserau nad oes ganddynt symptomau amlwg, ond mae angen i gleifion fynd i mewn i'r system yn y lle cyntaf. Mae angen iddynt gael eu hatgyfeirio yn y lle cyntaf gan feddyg teulu, hyd yn oed i gael—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, I think I've got time.
Gwnaf. Rwy’n credu bod amser gennyf.
Thank you. I think, what you're talking about, it really is important, because people who are generally well are amongst the worst. I think of our colleague Steffan Lewis, who was a very fit and well person. It's only when he got very seriously ill, at stage 4, that he was diagnosed. Getting it early is so important.
Diolch. Credaf fod yr hyn y soniwch amdano’n bwysig iawn, gan fod pobl sydd fel arfer yn iach ymhlith y gwaethaf. Rwy'n meddwl am ein cyd-Aelod Steffan Lewis, a oedd yn unigolyn heini ac iach iawn. Ni chafodd ddiagnosis tan ei fod yn ddifrifol wael, yng ngham 4. Mae cael diagnosis cynnar mor bwysig.
Well, I can—. You pick perhaps one of the saddest examples of precisely that point there, Mike, because people will feel just unwell at various points, and just think, 'Oh, this must be a passing virus' or whatever, rather than taking this opportunity to get into a system that might actually save their lives.
One good thing as well about this system that they've got in Neath Port Talbot, apart from the fact that you get called in, is you get tested and you get your results interpreted and a diagnosis made within a week—a week, imagine that—and that's done because we have radiologists and nurses and GPs, perhaps other relevant medics, in the room right early on in the process. That's what seems to be the key to unlocking the delay problems, as I say. The fact that they're being done in such short order in Baglan—why on earth can that not be done elsewhere? Because, again, you know, I just draw that distinction between seven—well, six days actually—and 80 days. If it can be done there, why on earth can't it be done anywhere else?
Of those who are discovered to have cancer at whatever stage, 85 per cent of them will get their primary cancer identified within that six days. That's amazing. Not all people presenting with vague systems, of course, end up having a diagnosis of cancer. At the moment, it's about 11 per cent in addition to the more obvious cases. But for every one of those people, it's an earlier diagnosis and a route to treatment—a faster route, I should say—than anywhere else in Wales.
I just want to finish—. Will you give me a little extra?
Wel, gallaf—. Rydych yn dewis un o'r enghreifftiau tristaf o bosibl o’r union bwynt hwnnw, Mike, gan y bydd pobl yn teimlo'n sâl ar brydiau amrywiol, a dim ond meddwl, 'O, mae’n rhaid mai feirws sy'n pasio yw hwn' neu beth bynnag, yn hytrach na manteisio ar y cyfle i fynd i mewn i system a allai achub eu bywydau.
Un peth da hefyd am y system sydd ganddynt yng Nghastell-nedd Port Talbot, ar wahân i'r ffaith eich bod yn cael eich galw i mewn, yw eich bod yn cael profion a'ch canlyniadau’n cael eu dehongli ac rydych yn cael diagnosis o fewn wythnos—wythnos, dychmygwch hynny—ac mae hynny'n digwydd am fod gennym radiolegwyr a nyrsys a meddygon teulu, meddygon perthnasol eraill efallai, yn yr ystafell yn gynnar yn y broses. Dyna sy'n allweddol, yn ôl pob golwg, i ddatrys y problemau oedi, fel rwy'n dweud. Y ffaith eu bod yn digwydd mor gyflym ym Maglan—pam ar y ddaear na ellir gwneud hynny mewn mannau eraill? Oherwydd, unwaith eto, nodaf y gwahaniaeth hwnnw rhwng saith—wel, chwe diwrnod mewn gwirionedd—ac 80 diwrnod. Os gellir gwneud hyn yno, pam ar y ddaear na ellir ei wneud yn unman arall?
O'r rheini y darganfyddir fod canser arnynt ar ba bynnag gam, bydd canser sylfaenol 85 y cant ohonynt yn cael ei ganfod o fewn y chwe diwrnod hwnnw. Mae hynny'n anhygoel. Nid yw pawb sydd â symptomau amhendant, wrth gwrs, yn cael diagnosis o ganser. Ar hyn o bryd, mae'r ffigur oddeutu 11 y cant yn ogystal â'r achosion mwy amlwg. Ond i bob un o'r bobl hynny, mae'n ddiagnosis cynharach ac yn llwybr at driniaeth—llwybr cyflymach, dylwn ddweud—nag unrhyw le arall yng Nghymru.
Hoffwn orffen—. A wnewch chi roi ychydig mwy o amser i mi?
You carry on, and I'll tell you when you—.
Parhewch, ac fe ddywedaf wrthych pan fyddwch—.
That's great. Thank you.
This does pick up other diseases as well, which then get differently treated, but also more urgently. But the one thing I wanted to bring to bear on the Deputy Minister is that this short road to diagnosis is considerably cheaper than the long one. It costs £500 to get this six-day diagnosis and referral to treatment, and five times that much on the 80-day road. So, if that alone is enough to persuade you to start rolling this out across Wales, then I hope it's done its job. Thank you very much, Dirprwy Lywydd.
Gwych. Diolch.
Mae hyn yn darganfod clefydau eraill hefyd, sydd wedyn yn cael eu trin yn wahanol, ond gyda mwy o frys. Ond yr un peth roeddwn am ei bwysleisio i'r Dirprwy Weinidog yw bod y llwybr byr hwn at ddiagnosis yn rhatach o lawer na'r un hir. Mae'n costio £500 i gael y diagnosis chwe diwrnod hwn a chael eich atgyfeirio at driniaeth, a phum gwaith cymaint â hynny ar y llwybr 80 diwrnod. Felly, os yw hynny ynddo'i hun yn ddigon i'ch perswadio i ddechrau cyflwyno hyn ledled Cymru, rwy'n gobeithio y bydd wedi gwneud ei waith. Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd.
I'm very pleased to take part in this debate. Can I commend David Rees, leading off in this debate—a very important issue, and I agree with all parts of the motion—and just make three basic points in terms of, obviously, as David outlined, we need a new cancer strategy this year now to take over from the current cancer plan that's coming to an end? That's a given, I would have thought, although we would like to see confirmation of that. World-wide experiences recognise countries have to have a cancer plan, so let's make sure we have one going forward, because the current one stops this year.
The second point I would make is that lots of this is to do with diagnostics—the most recent developments, they tend to be expensive but they're good—and also workforce elements. Obviously, with the health committee, we've done several reviews over the last few years that have highlighted workforce concerns. We don't seem to have enough staff in whatever specialty, from GPs upwards, but particularly diagnostic staff as well—not just the lack of kit, now, but the lack of diagnostic staff. We saw that with the endoscopy review that we did. There are not enough specialist endoscopists. They don't have to be all medics; specialised nurses can do that. But whoever has got the endoscopy in their hands, we need more of them to be able to diagnose cancers, be they early or late.
And, obviously, it is important—. Sorry, Huw.
Rwy'n falch iawn o gymryd rhan yn y ddadl hon. A gaf fi gymeradwyo David Rees, am gychwyn y ddadl hon—mater pwysig iawn, a chytunaf â phob rhan o'r cynnig—a hoffwn wneud tri phwynt sylfaenol oherwydd, yn amlwg, fel yr amlinellodd David, mae arnom angen strategaeth newydd ar gyfer canser eleni bellach yn lle'r cynllun presennol ar gyfer canser sy'n dod i ben? Mae hynny'n amlwg, buaswn wedi meddwl, er yr hoffem weld cadarnhad o hynny. Mae profiadau byd-eang yn cydnabod bod yn rhaid i wledydd gael cynllun ar gyfer canser, felly gadewch inni sicrhau bod gennym un wrth symud ymlaen, gan fod yr un presennol yn dod i ben eleni.
Yr ail bwynt y buaswn yn ei wneud yw bod llawer o hyn yn ymwneud â diagnosteg—y datblygiadau mwyaf diweddar, maent yn tueddu i fod yn ddrud ond maent yn dda—ac elfennau o'r gweithlu hefyd. Yn amlwg, gyda'r pwyllgor iechyd, rydym wedi cyflawni sawl adolygiad dros y blynyddoedd diwethaf sydd wedi amlygu pryderon ynglŷn â'r gweithlu. Nid yw'n ymddangos bod gennym ddigon o staff ym mha arbenigedd bynnag, o feddygon teulu i fyny, ond yn enwedig staff diagnostig hefyd—nid diffyg offer yn unig bellach, ond diffyg staff diagnostig. Gwelsom hynny gyda'r adolygiad o endosgopi a gynhaliwyd gennym. Nid oes digon o endosgopyddion arbenigol. Nid oes yn rhaid i bob un ohonynt fod yn feddygon; gall nyrsys arbenigol ei wneud. Ond pwy bynnag sydd â'r endosgop yn eu llaw, mae angen mwy ohonynt er mwyn gallu gwneud diagnosis o ganserau, yn gynnar neu'n hwyr.
Ac yn amlwg, mae'n bwysig—. Mae'n ddrwg gennyf, Huw.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Dai, thank you for raising that very important issue. Would you note, in amongst this, the fact that one in eight of the population now are likely to be diagnosed, particularly as they age in years, with prostate cancer, and the work of Prostate Cymru, which actually works on that issue of diagnosis with medical professionals of all types at all stages of their career, to actually make sure that they're not only aware, but they're aware of how to actually do the diagnosis correctly—so, working with students and consultants to upgrade their urological knowledge so that they can do that diagnosis? Practical things like that really matter.
Dai, diolch am godi'r mater pwysig hwnnw. A wnewch chi nodi, yn hyn o beth, y ffaith ei bod yn debygol y bydd un o bob wyth o'r boblogaeth bellach yn cael diagnosis, yn enwedig wrth iddynt heneiddio, o ganser y prostad, a gwaith Prostate Cymru, sy'n gweithio ar fater diagnosis gyda gweithwyr meddygol proffesiynol o bob math ar bob cam o'u gyrfa, i sicrhau nid yn unig eu bod yn ymwybodol ond eu bod yn ymwybodol o sut i wneud y diagnosis yn gywir—felly, gweithio gyda myfyrwyr a meddygon ymgynghorol i uwchraddio eu gwybodaeth wrolegol fel y gallant wneud y diagnosis? Mae pethau ymarferol o'r fath yn wirioneddol bwysig.
Absolutely. And there are some exciting things going on. You know, it's exciting times to be both a specialised medic, and a nurse as well, these days. It is an absolutely exciting field, in the diagnosis, the management and in the treatment of cancer. But, obviously, there are lots of challenges, and that's why we need a new cancer strategy going ahead, because one of the big issues as regards early diagnosis is uncertainty. This new rapid diagnostic centre in Neath Port Talbot is absolutely transformational, because, prior to that, as GPs, we needed to have at least one red-flag symptom. You'd come to see me, you'd have to have either rectal bleeding, pronounced weight loss, anaemia or specific pain to tick a box—that's a red flag—to justify a two-week referral. Even if I had a gut feeling that there was something dreadfully wrong with you, but you didn't have one of those tick-box things, I couldn't refer you within two weeks. Obviously, you end up having a cancer then, and people look back saying, 'Ah, those GPs—rubbish.' Daily Mail headlines: 'They just can't diagnose people in time'. But we couldn't, we were not allowed, to refer within the two weeks unless there was a red-flag symptom.
If I thought you were ill, yet you didn't have a red-flag symptom, I couldn't do anything about it. Now I can. That's the beauty of this rapid diagnostic centre. It realises and it makes much of that gut feeling that we've always had as GPs. You know, by and large, after we've been in general practice for quite a while, we can tell whether there's something wrong with you, basically because we've known you for years—No. 1—and even though your symptom might not come up on some chart as being a red flag or the blood tests haven't changed yet, 'You don't look right', and that justifies—. That gut feeling, for the first time, has enabled us to make an urgent diagnosis. That is the leap forward that we've been asking for for years in GP land, to get early diagnosis. It's absolutely transformational.
Because ovarian cancer—we talk a lot about ovarian cancer—one of the earliest symptoms for that is bloating—bloating. Well, most of the adult middle-aged and elderly population are bloated at any one time. Yes, I could refer you all, but that wouldn't help the diagnostic rates of early ovarian cancer. But there's something additional with ovarian cancer—you are non-specifically not looking well to me, and I would get you seen. And it's only recently have we as GPs in the Neath Port Talbot area had that ability. We need it all over Wales, because in other places we're still waiting for those red-flag boxes to be ticked. We need that service now rolled out and we need a new cancer strategy. Diolch yn fawr.
Yn sicr. Ac mae rhai pethau cyffrous yn digwydd. Mae'n amser cyffrous i fod yn feddyg arbenigol, ac yn nyrs hefyd, y dyddiau hyn. Mae'n faes cyffrous iawn, o ran diagnosis, rheoli a thrin canser. Ond yn amlwg, mae llawer o heriau, a dyna pam fod angen strategaeth newydd ar gyfer canser wrth symud ymlaen, gan mai un o'r materion pwysig o ran diagnosis cynnar yw ansicrwydd. Mae'r ganolfan ddiagnosteg gyflym newydd hon yng Nghastell-nedd Port Talbot yn gwbl drawsnewidiol, oherwydd cyn hynny, fel meddygon teulu, roedd angen o leiaf un symptom a oedd yn faner goch. Byddech yn dod i fy ngweld, byddai'n rhaid eich bod wedi colli cryn dipyn o bwysau neu fod gennych waedu rhefrol, anaemia neu boen penodol i dicio blwch—mae'r rheini'n faneri coch—i gyfiawnhau atgyfeiriad pythefnos. Hyd yn oed pe bawn yn teimlo'n reddfol fod rhywbeth mawr o'i le gyda chi, ond nad oeddech yn ticio un o'r blychau, ni fyddai modd i mi eich atgyfeirio o fewn pythefnos. Yn amlwg, byddech yn cael canser yn y pen draw, a byddai pobl yn edrych yn ôl a dweud, 'A, y meddygon teulu hynny—da i ddim.' Penawdau'r Daily Mail: 'Ni allant wneud diagnosis i bobl mewn pryd'. Ond nid oeddem yn cael atgyfeirio, nid oedd caniatâd i ni atgyfeirio o fewn pythefnos oni bai fod gennych symptom baner goch.
Pe bawn yn meddwl eich bod yn sâl, ond nad oedd gennych symptom baner goch, ni allwn wneud unrhyw beth yn ei gylch. Gallaf wneud hynny bellach. Dyna ogoniant y ganolfan ddiagnosteg gyflym hon. Mae'n sylweddoli ac yn gwneud llawer mwy o'r teimlad greddfol hwnnw rydym bob amser wedi'i gael fel meddygon teulu. Yn gyffredinol, ar ôl i ni fod ym maes ymarfer cyffredinol am beth amser, gallwn ddweud a oes rhywbeth o'i le arnoch, gan ein bod wedi eich adnabod ers blynyddoedd, yn y bôn—Rhif 1—ac er efallai na fydd eich symptom yn ymddangos ar ryw siart fel baner goch neu am nad yw'r profion gwaed wedi newid eto, 'Nid ydych yn edrych yn iawn', ac mae hynny'n cyfiawnhau—. Mae'r teimlad greddfol hwnnw, am y tro cyntaf, wedi ein galluogi i wneud diagnosis brys. Dyna'r naid ymlaen rydym wedi bod yn gofyn amdani ers blynyddoedd fel meddygon teulu, i gael diagnosis cynnar. Mae'n gwbl drawsnewidiol.
Oherwydd gyda chanser yr ofari—rydym yn sôn yn aml am ganser yr ofari—un o'r symptomau cynharaf ar gyfer hynny yw stumog chwyddedig—stumog chwyddedig. Wel, ar unrhyw adeg, bydd y rhan fwyaf o'r boblogaeth ganol oed ac oedrannus â stumogau chwyddedig. Gallwn atgyfeirio pob un ohonoch, ond ni fyddai hynny'n helpu'r cyfraddau diagnosis cynnar o ran canser yr ofari. Ond mae rhywbeth arall gyda chanser yr ofari—nid ydych yn edrych yn dda i mi, mewn ffordd amhenodol, a buaswn yn sicrhau eich bod yn cael eich gweld. A dim ond yn ddiweddar rydym ni fel meddygon teulu yn ardal Castell-nedd Port Talbot wedi cael y gallu hwnnw. Mae ei angen arnom ledled Cymru, oherwydd mewn mannau eraill, rydym yn dal i ddisgwyl i'r blychau baner goch gael eu ticio. Mae angen i'r gwasanaeth gael ei gyflwyno ar unwaith ac mae angen strategaeth newydd ar gyfer canser. Diolch yn fawr.
I'd like to thank David for bringing forward this extremely important debate. As a cancer survivor, I can attest to the fact that early diagnosis saves lives, because, without an amazing consultant, backed up by a team of nurses and diagnostic staff at Neath Port Talbot Hospital, I would not be here today. Because having had a mammogram, after which I was dancing out the door because they said there was nothing that had shown up on it, an eagle-eyed consultant called me back and said, 'Can you come back, because something just doesn't seem right, even though it is clear?' And this was because the tumour I had in the breast was a translucent tumour and couldn't be shown up then at that time.
So, I'd like to thank that eagle-eyed consultant for saving my life, as well as all the friends, family and my fiancé then, who has now become my husband—we had a wonderful wedding to celebrate that, and Suzy Davies can vouch for what a happy, wonderful occasion that was, and a celebration for surviving cancer, Suzy, as you can say. So, I thank everyone that was involved in helping me to recover, and it's been 13 years since, so I think this should give an awful lot of people confidence to go forward in the early stages.
Unfortunately, not everyone is as lucky as me, and I don't take any day for granted. In Wales we see just under 20,000 people diagnosed with cancer each year, and, sadly, only 50 per cent of those diagnosed with cancer survive more than 10 years. We perform poorly for cancer survival rates compared with other nations, which is why it is vital that we have a comprehensive and ambitious cancer strategy that addresses our shortfalls in the route to early diagnosis.
Early diagnosis is essential for long-term survival and detecting cancer early enough means that survival rates are around 90 per cent. Late diagnosis results in those rates dropping to under 10 per cent. We have an amazing opportunity to do something about that, but changes won't happen overnight. The current cancer delivery plan comes to an end this year, and we can therefore ensure that its replacement is more ambitious, meets the needs of more patients and improves survival rates. There have been amazing developments in cancer diagnostics, such as multiparametric MRI for prostate cancer and the faecal immuno-chemical test, or FIT, for bowel cancer. Both of these improve detection rates and therefore aid early diagnosis, but, due to staffing shortages and regional variation, they're not as effective as they could be. In the case of MPMRI, not every health board provide an MPMRI with dynamic contrast enhancement.
My husband went through two invasive and painful biopsies, twice contracted sepsis and twice went through weeks of painful recovery to try and stave off the increase in sepsis diagnosis, if you like. My husband was told that he had prostate cancer. The words used were, 'It is definitely malignant', after the MPMRI scan, 'and it is located in the right-hand side of the prostate'. Now, nearly two years later, we are still unsure whether he has cancer because, after yet another biopsy, we were told good news—it's not cancer after all. So, he is still going through the diagnostic stage, which—. This is almost—I think it's 18 months to two years now. Sadly, his case is far from unique.
So, we have some slow progress, but efforts are hampered due to a lack of trained radiologists. The Welsh Government have put more money into improving MRI provision, and have created a Welsh imaging academy that will lead to improvements, but does little to improve survival rates in the short to medium term. The lack of strategic workforce planning has also impacted bowel cancer survival rates. The new FIT test has the potential to revolutionise bowel cancer care, but, due to workforce shortages, we have set the testing threshold much lower than other parts of the developed world. It is therefore little wonder that, for bowel cancer, we are 25 out of 29 in Europe, behind many poorer former Soviet bloc countries.
We have to ensure that our new cancer strategy has more ambitious targets, better workforce planning, and strategies to improve screening, uptake and end the postcode lottery. After all, the statistics I have quoted are not entries on a spreadsheet—they are real people: our husbands, our wives, sons, daughters, mothers and fathers, friends and colleagues. So, we owe it to them, to every person with cancer, to do better, and I urge Members to support this motion. Thank you.
Hoffwn ddiolch i David am gyflwyno'r ddadl hynod bwysig hon. Fel rhywun sydd wedi goroesi canser, gallaf dystio i'r ffaith bod diagnosis cynnar yn achub bywydau, oherwydd heb feddyg ymgynghorol anhygoel, gyda chefnogaeth tîm o nyrsys a staff diagnostig yn Ysbyty Castell-nedd Port Talbot, ni fuaswn yma heddiw. Oherwydd ar ôl cael mamogram, pan oeddwn yn dawnsio allan drwy'r drws am eu bod wedi dweud nad oedd unrhyw beth i'w weld arno, cefais fy ngalw yn ôl gan feddyg ymgynghorol craff, a ddywedodd, 'A allwch ddod yn ôl, oherwydd ymddengys bod rhywbeth o'i le, er ei fod yn glir?' Ac roedd hyn oherwydd bod y tiwmor a oedd gennyf yn y fron yn diwmor tryleu ac nid oedd modd ei weld ar yr adeg honno.
Felly, hoffwn ddiolch i'r meddyg ymgynghorol hwnnw am achub fy mywyd, yn ogystal â fy holl ffrindiau, fy nheulu a fy nyweddi ar y pryd, sydd bellach yn ŵr i mi—cawsom briodas hyfryd i ddathlu hynny, a gall Suzy Davies gadarnhau pa mor hapus a rhyfeddol oedd yr achlysur hwnnw, ac roedd yn ddathliad o oroesi canser, Suzy, fel y gallwch chi ddweud. Felly, diolch i bawb a'm helpodd i wella, ac mae 13 mlynedd wedi bod ers hynny, felly credaf y dylai hyn roi hyder i lawer iawn o bobl symud ymlaen yn y camau cynnar.
Yn anffodus, nid yw pawb mor lwcus â mi, ac nid wyf yn cymryd unrhyw ddiwrnod yn ganiataol. Yng Nghymru, rydym yn gweld bron i 20,000 o bobl yn cael diagnosis o ganser bob blwyddyn, ac yn anffodus, dim ond 50 y cant o'r rheini sy'n cael diagnosis o ganser sy'n goroesi am fwy na 10 mlynedd. Rydym yn perfformio'n wael o ran cyfraddau goroesi canser o gymharu â gwledydd eraill, a dyna pam ei bod yn hanfodol fod gennym strategaeth ganser gynhwysfawr ac uchelgeisiol sy'n mynd i'r afael â'n diffygion yn y llwybr at ddiagnosis cynnar.
Mae diagnosis cynnar yn hanfodol ar gyfer goroesi yn y tymor hir, ac mae canfod canser yn ddigon cynnar yn golygu bod cyfraddau goroesi oddeutu 90 y cant. Mae diagnosis hwyr yn arwain at ostyngiad yn y cyfraddau hynny i lai na 10 y cant. Mae gennym gyfle anhygoel i wneud rhywbeth am hynny, ond ni fydd newidiadau'n digwydd dros nos. Daw'r cynllun cyflawni cyfredol ar gyfer canser i ben eleni, ac felly gallwn sicrhau bod yr un a ddaw yn ei le yn fwy uchelgeisiol, yn diwallu anghenion mwy o gleifion ac yn gwella cyfraddau goroesi. Cafwyd datblygiadau anhygoel yn niagnosteg canser, fel MRI amlbaramedr ar gyfer canser y prostad a'r prawf imiwnogemegol ysgarthion ar gyfer canser y coluddyn. Mae'r ddau beth yn gwella cyfraddau canfod, ac felly'n cynorthwyo i wneud diagnosis cynnar, ond oherwydd prinder staff ac amrywio rhanbarthol, nid ydynt mor effeithiol ag y gallent fod. Yn achos MRI amlbaramedr, nid yw pob bwrdd iechyd yn ei ddarparu gyda chyferbyneddau deinamig estynedig.
Aeth fy ngŵr drwy ddau biopsi ymyrrol a phoenus, cafodd sepsis ddwywaith, a ddwywaith aeth drwy wythnosau o adferiad poenus i geisio cyfyngu ar y diagnosis o gynnydd yn y sepsis, os mynnwch. Dywedwyd wrth fy ngŵr fod ganddo ganser y prostad. Y geiriau a ddefnyddiwyd oedd, 'Mae'n bendant yn falaen', ar ôl y sgan MRI amlbaramedr, 'ac mae wedi'i leoli yn ochr dde'r prostad'. Nawr, bron i ddwy flynedd yn ddiweddarach, rydym yn dal yn ansicr a oes canser arno oherwydd, ar ôl biopsi arall, cawsom newyddion da—nid canser mohono wedi'r cyfan. Felly, mae'n dal i fynd drwy'r cam diagnostig, sydd—. Mae hyn bron—credaf fod 18 mis i ddwy flynedd wedi bod bellach. Yn anffodus, mae ei achos ymhell o fod yn unigryw.
Felly, rydym wedi cael ychydig o gynnydd araf, ond mae ymdrechion yn cael eu rhwystro oherwydd diffyg radiolegwyr hyfforddedig. Mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi mwy o arian tuag at wella darpariaeth MRI, ac wedi creu academi ddelweddu ar gyfer Cymru a fydd yn arwain at welliannau, ond nid yw hynny'n gwneud llawer i wella cyfraddau goroesi yn y tymor byr i'r tymor canolig. Mae diffyg cynlluniau strategol ar gyfer y gweithlu hefyd wedi effeithio ar gyfraddau goroesi canser y coluddyn. Mae gan y prawf imiwnogemegol ysgarthion newydd botensial i chwyldroi gofal canser y coluddyn, ond oherwydd prinder staff yn y gweithlu, rydym wedi gosod y trothwy profi yn llawer is na rhannau eraill o'r byd datblygedig. Nid yw'n syndod felly ein bod, ar gyfer canser y coluddyn, yn safle rhif 25 allan o 29 yn Ewrop, y tu ôl i lawer o wledydd tlotach yr hen floc Sofietaidd.
Mae'n rhaid inni sicrhau bod gan ein strategaeth ganser newydd dargedau mwy uchelgeisiol, gwell cynlluniau ar gyfer y gweithlu, a bod ganddi strategaethau i wella sgrinio, cyfraddau sgrinio a'i bod yn dod â'r loteri cod post hwn i ben. Wedi'r cyfan, nid cofnodion ar daenlen yw'r ystadegau a ddyfynnais—maent yn bobl go iawn: ein gwŷr, ein gwragedd, meibion, merched, mamau a thadau, ffrindiau a chydweithwyr. Felly, ein dyletswydd iddynt, i bob unigolyn â chanser, yw gwneud yn well, ac rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi'r cynnig hwn. Diolch.
I also welcome greatly this debate brought forward by David Rees AM. It is factual that we are making real advances in this country, but it still remains the case, as has been said by many, that Wales is behind comparable countries for cancer survival, despite a decline in death rates. Late detection of many cancers is thought to be the main factor around this lag, and it has been stated by Cancer Research Wales that late diagnosis is both complex and multifactorial, and can result from the lack of awareness of symptoms, patients embarrassed to see their GP, or, commonly, having to make several visits over a large period of time before the GP refers the patient for specialised examination. The red flag system, as has been mentioned by Dai opposite, will aid that medical profession doing that particular task.
The Welsh Government and its health Minister, Vaughan Gething, have understood the importance of this area of delay and also will act to address this very real challenge. The important single cancer pathway introduced in June 2019 as a new metric to measure cancer waiting times will also be an additional factor. But it is imperative that we do build underlying systems and diagnostics within the single cancer pathway to diagnose and treat as many patients as early as possible, and a new cancer strategy, as has been outlined by many, will supersede the current delivery plan—it's a point in time where we could focus on and emphasise this critical early diagnosis as well, and, equally, specialised workforce planning and training around specialised cancer routes, for example, endoscopy and many others.
The new focus on prevention and early diagnosis will be key in catching symptoms of disease early, treating early and improving survival rates, and the new treatment fund and the implementation of the specialist key worker to support cancer patients will aid and improve, again, those current survival rates. But this debate today is not about statistics. As others have stated, this is about real people, like my Dad, who was recently with early-stage bowel cancer. Due to this early diagnosis and an excellent patient-centred care plan, he is now in remission. He is lucky, and his journey must now be further replicated through all new approaches across Wales.
Rwyf innau'n croesawu'r ddadl hon a gyflwynwyd gan David Rees AC. Mae'n wir ein bod yn gwneud cynnydd gwirioneddol yn y wlad hon, ond mae'n wir o hyd, fel y mae llawer wedi'i nodi, fod Cymru ar ei hôl hi o gymharu â gwledydd tebyg o ran cyfraddau goroesi canser, er gwaethaf y gostyngiad yn y cyfraddau marwolaeth. Credir mai'r prif ffactor sy'n gyfrifol am yr oedi hwn yw'r ffaith bod llawer o ganserau'n cael eu canfod yn hwyr, ac mae Ymchwil Canser Cymru wedi dweud bod diagnosis hwyr yn gymhleth ac yn aml-ffactor, ac y gall ddeillio o ddiffyg ymwybyddiaeth o symptomau, cleifion yn teimlo gormod o embaras i weld eu meddyg teulu, neu fel arfer, yn gorfod gwneud sawl ymweliad dros gyfnod hir o amser cyn bod y meddyg teulu'n atgyfeirio'r claf i gael archwiliad arbenigol. Bydd system y faner goch, fel y nodwyd gan Dai gyferbyn, yn cynorthwyo'r proffesiwn meddygol i wneud y dasg benodol honno.
Mae Llywodraeth Cymru a'i Gweinidog iechyd, Vaughan Gething, wedi deall pwysigrwydd yr oedi hwn, a bydd hefyd yn cymryd camau i fynd i'r afael â'r her real hon. Bydd y llwybr canser sengl pwysig a gyflwynwyd ym mis Mehefin 2019 fel dull newydd o fesur amseroedd aros canser yn ffactor ychwanegol hefyd. Ond mae'n hanfodol ein bod yn adeiladu diagnosteg a systemau sylfaenol o fewn y llwybr canser sengl i neud diagnosis a thrin cynifer o gleifion cyn gynted â phosibl, a bydd strategaeth ganser newydd, fel y nododd llawer ohonoch, yn disodli'r cynllun cyflawni presennol—mae'n adeg lle gallem ganolbwyntio ar y diagnosis cynnar critigol hwn a'i bwysleisio, ac yn yr un modd, gwneud gwaith ar gynllunio'r gweithlu arbenigol a hyfforddiant ar lwybrau canser arbenigol, er enghraifft, endosgopi a llawer o rai eraill.
Bydd y ffocws newydd ar atal a diagnosis cynnar yn allweddol er mwyn nodi symptomau clefyd yn gynnar, eu trin yn gynnar a gwella cyfraddau goroesi, a bydd y gronfa triniaethau newydd a gweithredu'r gweithiwr allweddol arbenigol i gynorthwyo cleifion canser yn helpu ac yn gwella, unwaith eto, y cyfraddau goroesi fel y maent ar hyn o bryd. Ond nid ar ystadegau y mae sylw'r ddadl hon heddiw. Fel y mae eraill wedi dweud, mae'n ymwneud â phobl go iawn, fel fy nhad, a gafodd ddiagnosis cam cynnar o ganser y coluddyn yn ddiweddar. Oherwydd y diagnosis cynnar a chynllun gofal rhagorol sy'n canolbwyntio ar y claf, mae bellach yn gwella. Mae'n lwcus, ac mae'n rhaid i'w daith gael ei hailadrodd yn awr drwy bob dull newydd ledled Cymru.
Y Dirprwy Weinidog, Julie Morgan.
The Deputy Minister, Julie Morgan.
Diolch, and thank you to Members for bringing forward this very important debate. I think one thing we can all agree on is that cancer needs to be a priority for any Government, given the number of people affected by cancer, as David Rees said in his introduction, and of course the often devastating impact of a diagnosis and the wider impact on our NHS.
Members will be aware that we've had a cancer delivery plan in place since 2014. This has a significant focus on earlier detection, and we have for some time met the World Health Organization's call for its members to have in place a cancer control programme. But you will be aware, and several of you have referred to this today, that a number of national disease-specific plans are due to come to an end in December this year, and we've been giving significant attention to what should replace them. So, I am pleased to confirm today, perhaps somewhat earlier than intended, that the Minister has asked officials to press ahead with developing a successor approach to the cancer delivery plan. The Minister has also asked for the successor approach to heart disease and stroke to be developed and, for those other plans coming to an end in December, that a one-year extension is granted in order that we can phase in successor arrangements. So, I'm pleased to be able to respond to you with that information today.
An important consideration has been the development of a number of commitments in 'A Healthier Wales' that have implications for how we approach improving outcomes for major conditions such as cancer. These include the development of the NHS executive, the national clinical framework, the quality plan and the introduction of quality statements. It's very important that these commitments link together robustly in the context of cancer so that we can deliver improvements in services and outcomes at a greater pace and with greater impact in the years ahead.
It will be the case that the successor approach to the cancer delivery plan will have an enhanced focus on the earlier detection of cancer. The current plan recognises that earlier detection is likely to improve survival—and lots of Members have made that point today. The two key components of this primary care referral practice and access is access to diagnostic care. We have significant amounts of activity in place targeted at these two components, but we want to go further and faster in the years ahead. It's been very pleasing to hear the praise of the Neath Port Talbot rapid diagnostic centre here today, and the dramatic drop in the waiting time.
We also want to ensure our screening—
Diolch, a diolch i'r Aelodau am gyflwyno'r ddadl bwysig hon. Credaf mai un peth y gall pob un ohonom gytuno arno yw bod angen i ganser fod yn flaenoriaeth i unrhyw Lywodraeth, o ystyried nifer y bobl yr effeithir arnynt gan ganser, fel y dywedodd David Rees yn ei gyflwyniad, ac wrth gwrs, effaith ddinistriol diagnosis yn aml, a'r effaith ehangach ar ein GIG.
Bydd yr Aelodau'n ymwybodol ein bod wedi cael cynllun cyflawni ar gyfer canser ar waith ers 2014. Mae hwn yn canolbwyntio'n sylweddol ar ganfod canser yn gynharach, ac rydym wedi bodloni galwad Sefydliad Iechyd y Byd i'w aelodau fod â rhaglen reoli canser ar waith ers cryn amser. Ond fe fyddwch yn gwybod, ac mae sawl un ohonoch wedi cyfeirio at hyn heddiw, y bydd nifer o gynlluniau cenedlaethol ar glefydau penodol yn dod i ben ym mis Rhagfyr eleni, ac rydym wedi bod yn rhoi cryn dipyn o sylw i'r hyn a ddylai ddod yn eu lle. Felly, rwy’n falch o gadarnhau heddiw, efallai ychydig yn gynharach na’r bwriad, fod y Gweinidog wedi gofyn i swyddogion fwrw ymlaen â'r gwaith o ddatblygu dull i olynu’r cynllun cyflawni ar gyfer canser. Mae'r Gweinidog hefyd wedi gofyn am ddatblygu dull olynol ar gyfer clefyd y galon a strôc, ac ar gyfer y cynlluniau eraill a ddaw i ben ym mis Rhagfyr, am roi estyniad o flwyddyn fel y gallwn gyflwyno trefniadau olynol yn raddol. Felly, rwy'n falch o allu ymateb i chi gyda'r wybodaeth honno heddiw.
Un ystyriaeth bwysig fu'r gwaith o ddatblygu nifer o ymrwymiadau yn 'Cymru Iachach' sydd â goblygiadau i'r ffordd rydym yn mynd ati i wella canlyniadau ar gyfer cyflyrau difrifol fel canser. Mae'r rhain yn cynnwys datblygu gweithrediaeth y GIG, y fframwaith clinigol cenedlaethol, y cynllun ansawdd a chyflwyno datganiadau ansawdd. Mae'n bwysig iawn fod yr ymrwymiadau hyn yn cysylltu â'i gilydd yn gadarn yng nghyd-destun canser fel y gallwn gyflawni gwelliannau mewn gwasanaethau a chanlyniadau yn gynt ac yn fwy effeithiol yn y blynyddoedd i ddod.
Mae'n wir y bydd y dull i olynu'r cynllun cyflawni ar gyfer canser yn canolbwyntio mwy ar ganfod canser yn gynharach. Mae'r cynllun cyfredol yn cydnabod bod canfod canser yn gynt yn debygol o wella cyfraddau goroesi—ac mae llawer o Aelodau wedi gwneud y pwynt hwnnw heddiw. Dwy gydran allweddol o ymarfer atgyfeirio a mynediad mewn gofal sylfaenol yw mynediad at ofal diagnostig. Mae gennym lawer iawn o weithgarwch wedi'i dargedu at y ddwy gydran hyn, ond rydym am wneud mwy a'i wneud yn gyflymach yn y blynyddoedd i ddod. Mae wedi bod yn braf iawn clywed y ganmoliaeth i ganolfan ddiagnosteg gyflym Castell-nedd Port Talbot yma heddiw, a'r gostyngiad dramatig yn hyd yr amser aros.
Rydym hefyd yn awyddus i sicrhau bod ein rhaglenni sgrinio—
Just on that particular point, we've heard how successful that particular diagnostic hub is. I'm sure you'd agree with me that it would be great to have more of them, especially in north Wales. Will the cancer care plan—will that be looking at that particular aspect as well?
O ran y pwynt penodol hwnnw, rydym wedi clywed pa mor llwyddiannus yw'r ganolfan ddiagnosteg benodol honno. Rwy'n siŵr y byddech yn cytuno â mi y byddai'n wych cael mwy ohonynt, yn enwedig yng ngogledd Cymru. A fydd y cynllun gofal canser—a fydd yn edrych ar yr agwedd benodol honno hefyd?
There will be an enhanced focus on the earlier detection of cancer. That is going to be part of the new plan.
We also want to ensure our screening programmes are optimised. Many people have mentioned the screening programmes here today. I accept that more needs to be done to encourage those who are eligible for screening to take part. Public Health Wales has a dedicated screening engagement team, whose role is to raise awareness of screening and promote informed choice.
It's important, I think, to remember that the target uptake for each screening programme is not a target for the number of people we'd like to see screened; these are standards that the programme must achieve in order to be viable and provide overall public health benefit at a population level. Obviously, taking part in screening is a matter of individual choice, because screening is for people who don't have symptoms of the disease, and nearly all participants won't have cancer who take part in screening. So, it is important for each person to consider the balance of potential benefits and harm from having a screening test and any subsequent investigations and treatments. We must always be mindful of the potential for harm and particularly the need for robust evidence of overall benefit when considering the introduction of any new screening programmes, but we have had significant successes in screening in Wales.
Breast Screening Wales was the UK's first fully digital mammography service. We're also the first UK country to introduce the more accurate human papillomavirus test into the cervical screening programme, and uptake has since increased to 73 per cent. We've also fully rolled out, as Caroline Jones said, a more accurate test for bowel screening, and will this year take the first in a series of steps to optimise the programme in line with national guidelines. Uptake has improved to 57 per cent, and I'm hopeful that we will meet the standard of 60 per cent for the existing age cohort.
Our ambition remains to deliver cancer outcomes that are comparable with the best in Europe. We have made significant progress in recent years in outcomes and in service delivery, and I would like to point to the—[Interruption.] Yes, certainly.
Bydd mwy o bwyslais ar ganfod canser yn gynharach. Mae hynny'n mynd i fod yn rhan o'r cynllun newydd.
Rydym hefyd yn awyddus i sicrhau bod ein rhaglenni sgrinio yn cael eu hoptimeiddio. Mae llawer o bobl wedi sôn am y rhaglenni sgrinio yma heddiw. Rwy'n derbyn bod angen gwneud mwy i annog y rheini sy'n gymwys i gael eu sgrinio i fanteisio ar y cyfle. Mae gan Iechyd Cyhoeddus Cymru dîm ymgysylltu penodol ar gyfer sgrinio sy'n gyfrifol am godi ymwybyddiaeth o sgrinio a hybu dewisiadau gwybodus.
Credaf ei bod yn bwysig cofio nad yw'r targed ar gyfer pob rhaglen sgrinio yn darged ar gyfer nifer y bobl yr hoffem eu gweld yn cael eu sgrinio; safonau yw'r rhain y mae'n rhaid i'r rhaglen eu cyflawni er mwyn bod yn hyfyw a darparu budd cyffredinol i iechyd y cyhoedd ar lefel y boblogaeth. Yn amlwg, mater o ddewis personol yw manteisio ar sgrinio, gan fod sgrinio'n rhywbeth i bobl nad oes ganddynt symptomau o'r afiechyd, ac ni fydd canser gan fawr neb sy'n cael eu sgrinio. Felly, mae'n bwysig i bob unigolyn ystyried y cydbwysedd rhwng y manteision a'r niwed posibl o gael prawf sgrinio ac unrhyw archwiliadau a thriniaethau dilynol. Mae'n rhaid inni fod yn ymwybodol bob amser o'r posibilrwydd o niwed, ac yn enwedig yr angen am dystiolaeth gadarn o'r budd cyffredinol wrth ystyried cyflwyno unrhyw raglenni sgrinio newydd, ond rydym wedi cael llwyddiannau sylweddol o ran sgrinio yng Nghymru.
Sgrinio'r Fron Cymru oedd gwasanaeth mamograffeg cwbl ddigidol cyntaf y DU. Ni hefyd yw'r wlad gyntaf yn y DU i gyflwyno prawf mwy cywir ar gyfer y feirws papiloma dynol yn y rhaglen sgrinio serfigol, ac mae'r nifer sy'n manteisio arno wedi codi ers hynny i 73 y cant. Rydym hefyd wedi cyflwyno prawf mwy cywir, fel y nododd Caroline Jones, ar gyfer sgrinio coluddion, ac eleni, byddwn yn cymryd y cam cyntaf mewn cyfres o gamau i optimeiddio'r rhaglen yn unol â chanllawiau cenedlaethol. Mae nifer y bobl sy'n manteisio ar y prawf wedi codi i 57 y cant, ac rwy'n gobeithio y byddwn yn cyrraedd y safon o 60 y cant ar gyfer y cohort oedran presennol.
Ein huchelgais o hyd yw cyflawni canlyniadau canser y gellir eu cymharu â'r gorau yn Ewrop. Rydym wedi gwneud cynnydd sylweddol yn y blynyddoedd diwethaf o ran canlyniadau ac o ran darparu gwasanaethau, a hoffwn dynnu sylw at y—[Torri ar draws.] Gwnaf, yn sicr.
That's very kind. Caroline Jones also made reference to prostate cancer, and during business statement yesterday, in calling for a statement, it was suggested I raise this with you during this debate today by the Trefnydd.
Prostate Cancer UK have used freedom of information to access data on the current situation. Three of the seven health boards in Wales have not yet introduced services equivalent to the National Institute for Health and Care Excellence recommended standard for multiparametric magnetic resonance imaging scans. There is a plan to have that in place across Wales by 1 April, but they say that radiology units will need resources to enable them to do that. I wonder if you could comment in light of Caroline's comments and that data from Prostate Cancer UK.
Rydych yn garedig iawn. Cyfeiriodd Caroline Jones hefyd at ganser y prostad, ac yn ystod y datganiad busnes ddoe, wrth alw am ddatganiad, awgrymwyd y dylwn godi hyn gyda chi yn ystod y ddadl hon heddiw gan y Trefnydd.
Mae Prostate Cancer UK wedi defnyddio rhyddid gwybodaeth i gael gafael ar ddata ar y sefyllfa bresennol. Nid yw tri o'r saith bwrdd iechyd yng Nghymru wedi cyflwyno gwasanaethau eto sy'n cyfateb i'r safon a argymhellir gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal ar gyfer sganiau delweddu atseiniol magnetig amlbaramedr. Mae yna gynllun i gael hynny ar waith ledled Cymru erbyn 1 Ebrill, ond dywedant y bydd angen adnoddau ar unedau radioleg i'w galluogi i wneud hynny. Tybed a allech chi roi sylwadau yng ngoleuni sylwadau Caroline a'r data hwnnw gan Prostate Cancer UK.
I thank Mark Isherwood for raising that important point and, certainly, I will go away and look at what is causing that delay in those health boards. So, thank you for raising that.
I would point, as I think David Rees highlighted as well, to the fact that the single cancer pathway is the standout achievement, a platform for improvement that is unique in the UK. But I would also point to the development of a new cancer informatics system, to our investment in new radiotherapy equipment, the impact of the new treatment fund, and many more things beside. Perhaps most of all, I should point out the dedication and professionalism of our managerial and clinical staff, who work day in and day out to provide excellent patient care.
I think the important point in terms of today's debate is that we ensure that we build on the success and momentum built up in recent years—a lot has been done, but there's a lot more to do—that we realise the potential of what has been developed through the cancer delivery plan, and we go even harder at the systemic issues that hold back our cancer outcomes. This means, as has been repeated in this debate: prevention, earlier detection, high-quality care, better service planning and workforce provision, as well as new service models and harnessing the potential of geonomics, digital and research.
So, the Minister and I do look forward to updating Members further on progress later in the year, but once again thank you very much for bringing forward this debate to give us the opportunity to discuss these very important issues.
Diolch i Mark Isherwood am godi'r pwynt pwysig hwnnw ac yn sicr, byddaf yn mynd oddi yma ac yn edrych ar yr hyn sy'n achosi'r oedi yn y byrddau iechyd hynny. Felly, diolch am godi hynny.
Hoffwn gyfeirio, fel y dywedodd David Rees rwy'n credu, at y ffaith mai'r llwybr canser sengl yw'r cyflawniad sy'n sefyll allan, llwyfan ar gyfer gwella sy'n unigryw yn y DU. Ond hoffwn gyfeirio hefyd at ddatblygiad system gwybodeg canser newydd, at ein buddsoddiad mewn offer radiotherapi newydd, effaith y gronfa triniaethau newydd, a llawer mwy o bethau eraill hefyd. Yn anad dim efallai, dylwn nodi ymroddiad a phroffesiynoldeb ein staff rheoli a'n staff clinigol, sy'n gweithio ddydd ar ôl dydd i ddarparu gofal rhagorol i gleifion.
Credaf mai'r pwynt pwysig o ran y ddadl heddiw yw ein bod yn sicrhau ein bod yn adeiladu ar y llwyddiant a'r momentwm a ddatblygwyd yn ystod y blynyddoedd diwethaf—mae llawer wedi'i wneud, ond mae llawer mwy i'w wneud—a'n bod yn gwireddu potensial yr hyn sydd wedi'i ddatblygu drwy'r cynllun cyflawni ar gyfer canser, ac rydym yn gweithio'n galetach byth ar y problemau systemig sy'n dal ein canlyniadau canser yn ôl. Mae hyn yn golygu, fel sydd wedi cael ei ailadrodd yn y ddadl hon: atal, canfod yn gynharach, gofal o ansawdd uchel, gwell cynllunio gwasanaethau a darparu gweithlu, yn ogystal â modelau gwasanaeth newydd a harneisio potensial geonomeg, technoleg ddigidol ac ymchwil.
Felly, mae'r Gweinidog a minnau'n edrych ymlaen at roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y cynnydd yn nes ymlaen yn y flwyddyn, ond unwaith eto diolch yn fawr iawn i chi am gyflwyno'r ddadl hon er mwyn rhoi cyfle inni drafod y materion pwysig hyn.
Angela Burns i ymateb i'r ddadl.
Angela Burns to reply to the debate.
Diolch, Llywydd. I'd like to thank everyone who took part in today's debate, and I'd particularly like to thank David for drawing us all together, cross party, to make representations. I think we have to be crystal clear about that word 'cancer', it is something that still today strikes fear and panic in most people's hearts. We still see it as 'the big C', the thing that can come out and get us. And yet, as both Caroline and Rhianon very clearly have shown, there are opportunities out there, there are success stories, there are pathways that lead to better outcomes than we used to have. So, it's not just a gloomy story; there is real progress being made.
I would just like to give a quick shout out to some of the researchers that we have at Cardiff University. I would particularly like to name Professor Andrew Sewell and the Cardiff University team, because they've discovered this T-cell inside blood that has the ability to cruise around your body and go, 'Aha, that is not a good cell heading our way.' And if they can just harness it—and they think they can—then they can use it to really target in a highly specific way a wide number of cancers, in a way that the current immunotherapy can't do. And so, we've got great scientists here in Wales who are really working on positive outcomes for Welsh citizens, and I think that we need to, Minister, really try to support these people and make sure that they have funding.
I'd also like to briefly talk about immunotherapy, because it is one of the modern medicines. Dai, in your contribution, you referenced modern techniques, modern medicines, but unfortunately you can still have situations where the National Institute for Health and Care Excellence will say you can only access immunotherapy once you've gone through chemotherapy. Then, your consultant will say things to you like, 'But I can tell you now, because you've got a very nasty bladder cancer and we've only just discovered it and you're T4, you've got to go through the chemotherapy to get to the immunotherapy, which can probably prolong your life, but the chemotherapy's not going to do anything for you.' That's nonsense. We need to really work on that, so that if there's something that can help somebody they get access to it without having to jump through a useless, painful hoop of chemotherapy. So, Minister, I'd be very grateful if you might take that one away as well and talk about it.
I was delighted with your response about the cancer delivery plan. This is wonderful because, actually, the questions I was going to ask you were about the NHS exec not being formed; were we going to have to wait; what was the gap; and of course coronavirus pulling officials away to concentrate on this and not being able to concentrate on that. So, it's very good news, not only that the Welsh Government's going to start it, but, actually, that it's also applying to the other delivery plans. And those that you haven't been able to work on yet will be extended for one more year. I think that gives real comfort to people.
There were some great contributions. Dai, again, you made that point about the rapid diagnostic centre, and about the fact that GPs who have trained for years and years and years, and then have loads and loads of experience in their clinics, don't get that kudos; they don't get that, 'Right, Dai Lloyd, if you say that this person needs to be looked at, I'll go and have a look at them.' It's this form filling, red box ticking. But a rapid diagnostic centre: six days, as Suzy said, as opposed to 84 days—what a difference.
And, of course, Suzy went on to look at best practice in other European countries. And not only did she make the point that that best practice saves lives because you can get in more quickly; you can get your result quicker; you can start your treatment more quickly; but, of course, when you've got that kind of NHS service offering, you've got more staff who want to come and work for you. I think you were saying that, in Denmark, which was one of the areas that they were looking at, they were actually having staff queuing up wanting to work, wanting to work at best practice. So, we can do that. We're small enough and agile enough.
And thanks to the Welsh Conservative secretary for finance, in his budget statement today, there will be more money coming to Wales. So, Minister, I would really ask that you consider deploying that extra money in things like rapid treatment. Because, again, Suzy made that point—if we can help somebody, make them well, give them a good outcome—actually, long term, it's going to save the state so much more money, and they will have a so much better quality of life.
The other great cry of the heart was not enough diagnostic staff, and that is something we absolutely need to address: our workforce shortages. David, you made that point with passion and conviction, and it's very, very key. So, again, Minister, I would urge that, when you go back from this debate, you work with Health, Education and Improvement Wales and that they really plan the shortfalls that we have.
I'm very keen to end, because I'm sure the Llywydd is very keen that I should end, but I just wanted to say one comment, just to put that into context. The cellular pathway workforce: 36 per cent of the consultants in Wales will be retiring in the next five years. We've got to replace them. We've got to make the plans, implement the plans, and get the new blood coming through.
So, Minister, thank you for your very positive response. David, thank you very much for, as I say, collecting us all together to debate this. But I do look forward, Minister, to you perhaps confirming back to us—and what I think we'd really like to have is a Government debate on this issue, about how we can really get to grips with something like the diagnostic workforce. Thank you.
Diolch, Lywydd. Hoffwn ddiolch i bawb a gymerodd ran yn y ddadl heddiw, a hoffwn ddiolch yn arbennig i David am ddod â phawb ohonom ynghyd, ar draws y pleidiau, i gyflwyno sylwadau. Rwy'n credu bod yn rhaid inni fod yn hollol glir ynglŷn â'r gair 'canser', mae'n rhywbeth sy'n dal i greu ofn a phanig yng nghalonnau'r rhan fwyaf o bobl. Rydym yn dal i'w weld fel 'yr C fawr', y peth a all ddod allan i'n dal. Ac eto, fel y dangosodd Caroline a Rhianon yn glir iawn, mae cyfleoedd ar gael, mae yna straeon llwyddiant, mae yna lwybrau sy'n arwain at well canlyniadau nag y byddem yn arfer eu gweld. Felly, nid stori dywyll yn unig yw hi; mae cynnydd gwirioneddol yn cael ei wneud.
Hoffwn roi sylw sydyn i rai o'r ymchwilwyr sydd gennym ym Mhrifysgol Caerdydd. Yn arbennig, hoffwn enwi'r Athro Andrew Sewell a thîm Prifysgol Caerdydd, oherwydd eu bod wedi darganfod cell mewn gwaed sydd â'r gallu i symud o amgylch eich corff a dweud, 'Aha, nid yw'r gell honno sy'n anelu'r ffordd hon yn un dda.' Ac os gallant ei harneisio—ac maent yn meddwl y gallant—bydd modd iddynt ei defnyddio i dargedu nifer fawr o ganserau mewn ffordd benodol iawn, mewn ffordd nad yw imiwnotherapi presennol yn gallu ei wneud. Ac felly, mae gennym wyddonwyr gwych yma yng Nghymru sy'n gweithio ar ganlyniadau cadarnhaol i ddinasyddion Cymru, ac rwy'n credu bod angen i ni geisio cefnogi'r bobl hyn, Weinidog, a gwneud yn siŵr eu bod yn cael cyllid.
Hoffwn sôn yn fyr hefyd am imiwnotherapi, oherwydd mae'n un o'r meddyginiaethau modern. Dai, yn eich cyfraniad, fe gyfeirioch chi at dechnegau modern, meddyginiaethau modern, ond yn anffodus, gallwch gael sefyllfaoedd o hyd lle bydd y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal yn dweud mai dim ond ar ôl ichi fynd drwy cemotherapi y gallwch fanteisio ar imiwnotherapi. Yna, bydd eich meddyg ymgynghorol yn dweud pethau tebyg i, 'Ond gallaf ddweud wrthych chi nawr, oherwydd bod gennych chi ganser y bledren cas iawn ac nid ydym ond newydd ei ganfod ac rydych chi'n T4, mae'n rhaid i chi fynd drwy'r cemotherapi i gyrraedd yr imiwnotherapi, sy'n gallu ymestyn eich bywyd mwy na thebyg, ond nid yw'r cemotherapi yn mynd i wneud dim i chi.' Mae hynny'n nonsens. Mae gwir angen inni weithio ar hynny, felly, os oes rhywbeth a all helpu rhywun, eu bod yn ei gael heb orfod neidio drwy gylchoedd diangen a phoenus o gemotherapi. Felly, Weinidog, buaswn yn ddiolchgar iawn pe gallech chi edrych ar hynny hefyd a siarad am y peth.
Roeddwn wrth fy modd gyda'ch ymateb am y cynllun cyflawni ar gyfer canser. Mae hyn yn wych oherwydd, mewn gwirionedd, roedd y cwestiynau roeddwn yn bwriadu eu gofyn i chi yn ymwneud â'r ffaith nad oedd gweithrediaeth y GIG wedi'i ffurfio; a fyddai'n rhaid i ni aros; beth oedd y bwlch; ac wrth gwrs y coronafeirws yn tynnu sylw swyddogion rhag gallu canolbwyntio ar hyn. Felly, mae'n newyddion da iawn, nid yn unig fod Llywodraeth Cymru yn mynd i'w gychwyn, ond ei fod hefyd yn berthnasol i'r cynlluniau cyflawni eraill. A bydd y rhai nad ydych wedi llwyddo i weithio arnynt eto yn cael eu hestyn am flwyddyn arall. Rwy'n credu bod hynny'n rhoi cysur go iawn i bobl.
Cafwyd cyfraniadau gwych. Dai, unwaith eto, fe wnaethoch y pwynt am y ganolfan ddiagnosteg gyflym, ac am y ffaith nad yw meddygon teulu sydd wedi hyfforddi am flynyddoedd a blynyddoedd, ac sydd wedi cael llwythi o brofiad wedyn yn eu clinigau, yn cael y bri hwnnw; nid ydynt yn cael, 'Iawn, Dai Lloyd, os ydych chi'n dweud bod angen edrych ar y person hwn, fe wnaf fi gael golwg arnynt.' Llenwi ffurflenni, ticio blychau. Ond canolfan ddiagnosteg gyflym: chwe diwrnod, fel y dywedodd Suzy, o'i gymharu ag 84 diwrnod—am wahaniaeth.
Ac wrth gwrs, aeth Suzy ymlaen i edrych ar yr arferion gorau mewn gwledydd Ewropeaidd eraill. Ac fe wnaeth y pwynt fod yr arferion gorau hynny'n achub bywydau oherwydd gallwch fynd i mewn yn gyflymach; gallwch gael eich canlyniad yn gynt; gallwch ddechrau eich triniaeth yn gyflymach; ond, wrth gwrs, pan fydd gennych chi'r math hwnnw o gynnig gan y gwasanaeth GIG, mae gennych chi fwy o staff sydd am ddod i weithio i chi. Credaf eich bod yn dweud, yn Nenmarc, a oedd yn un o'r ardaloedd roeddent yn edrych arni, fod ganddynt staff yn aros eu tro am eu bod eisiau gweithio, ac eisiau cyflawni'r ymarfer gorau. Felly, gallwn wneud hynny. Rydym yn ddigon bach ac yn ddigon hyblyg.
A diolch i ysgrifennydd cyllid y Ceidwadwyr Cymreig, yn ei ddatganiad ar y gyllideb heddiw, bydd mwy o arian yn dod i Gymru. Felly, Weinidog, hoffwn ofyn i chi ystyried o ddifrif defnyddio'r arian ychwanegol hwnnw mewn pethau fel triniaeth gyflym. Oherwydd, eto, fe wnaeth Suzy y pwynt—os gallwn ni helpu rhywun, eu gwneud yn iach, rhoi canlyniad da iddynt—yn y tymor hwy, mae'n mynd i arbed cymaint mwy o arian i'r wladwriaeth, a bydd ansawdd eu bywyd yn llawer gwell.
Y pryder mawr arall oedd nad oes digon o staff diagnostig i'w cael, ac mae hynny'n rhywbeth y mae angen inni fynd i'r afael ag ef yn bendant: prinder yn ein gweithlu. David, fe wnaethoch y pwynt gydag angerdd ac argyhoeddiad, ac mae'n allweddol iawn. Felly, unwaith eto, Weinidog, pan ewch yn ôl o'r ddadl hon, rwy'n eich annog i weithio gydag Addysg a Gwella Iechyd Cymru a'u bod yn cynllunio ar gyfer y prinder sydd gennym.
Rwy'n awyddus iawn i orffen, oherwydd rwy'n siŵr fod y Llywydd yn awyddus iawn imi orffen, ond roeddwn am ddweud un peth, i'w roi yn ei gyd-destun. Gweithlu'r llwybr cellog: bydd 36 y cant o'r meddygon ymgynghorol yng Nghymru yn ymddeol yn ystod y pum mlynedd nesaf. Mae'n rhaid i ni gael meddygon ymgynghorol yn eu lle. Mae'n rhaid i ni wneud y cynlluniau, rhoi'r cynlluniau ar waith, a sicrhau bod gwaed newydd yn dod trwodd.
Felly, Weinidog, diolch am eich ymateb cadarnhaol iawn. David, diolch yn fawr iawn, fel y dywedaf, am ddod â ni at ein gilydd i drafod hyn. Ond rwy'n edrych ymlaen, Weinidog, i'ch clywed yn cadarnhau o bosibl—a'r hyn rwy'n credu yr hoffem ei gael yw dadl Llywodraeth ar y mater hwn, ynglŷn â sut y gallwn fynd i'r afael â rhywbeth fel y gweithlu diagnostig. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig.? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, dwi'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans, a gwelliannau 2, 3, 4 a 5 yn enw Darren Millar. If amendment 1 is agreed amendment 2 will be deselected.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Rebecca Evans, and amendments 2, 3, 4 and 5 in the name of Darren Millar. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
Yr eitem nesaf yw dadl Plaid Cymru ar wasanaethau damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Dwi'n galw ar Leanne Wood i wneud y cynnig.
The next item is the Plaid Cymru debate on A&E services at the Royal Glamorgan Hospital. I call on Leanne Wood to move the motion.
Cynnig NDM7296 Siân Gwenllian
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi mai Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am y GIG.
2. Yn galw ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gefnogi cadw gwasanaeth damweiniau ac achosion brys 24 awr a arweinir gan feddygon ymgynghorol yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg.
3. Yn cydnabod bod recriwtio yn allweddol i gadw gwasanaeth damweiniau ac achosion brys a arweinir gan feddygon ymgynghorol yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg.
4. Er mwyn helpu recriwtio, yn galw ar y Gweinidog Iechyd i ddiddymu'r penderfyniad a wnaed yn 2014 i ddileu'r gwasanaeth damweiniau ac achosion brys a arweinir gan feddygon ymgynghorol yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg fel rhan o Raglen De Cymru.
Motion NDM7296 Siân Gwenllian
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes that responsibility for the NHS lies with the Welsh Government.
2. Calls on the Minister for Health and Social Services to support the retention of a 24 hour consultant-led accident and emergency service at the Royal Glamorgan Hospital.
3. Recognises that recruitment is key to the retention of a consultant-led accident and emergency service at the Royal Glamorgan Hospital.
4. In order to help recruitment, calls on the Health Minister to rescind the decision made in 2014 to remove the consultant-led accident and emergency service at the Royal Glamorgan Hospital as part of the South Wales Programme.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I move the self-explanatory motion. We've rehearsed the argument that people require an accident and emergency service within reasonable distance of their homes here on many occasions. The clinical evidence is clear that there's a relationship between distance and mortality in emergency situations, which is even clearer for respiratory conditions; in other words, the sorts of conditions prominent in the poorest areas of Wales like my constituency of the Rhondda.
But the Welsh Government is deciding now not to engage. Rather than taking responsibility and making the case as to why Wales should have fewer accident and emergency units, which would at least be the honest policy position, this Government is hiding behind the notion that they can't do anything: 'It's not possible', we are told. But we were told it was impossible before. My colleague Helen Mary Jones—who literally wrote the legislation that says they can intervene and stop this under the One Wales Government, which was the coalition that ran between 2007 and 2011—will explain later how Plaid Cymru changed the impossible once before.
But I want to add a further argument to the overwhelming case for retaining accident and emergency services at the Royal Glamorgan and every other existing hospital that has that facility. That argument is that we are highly likely to need all the capacity possible in the coming weeks to deal with COVID-19. Wales lacks critical care beds. It lacks the workforce necessary for staffing those critical care beds. It makes absolutely no sense to argue that now is a suitable time to allow more capacity to be lost. We should be planning on the basis of maximising what capacity we do have, and being prepared to adapt wards if necessary.
But such is this Government's ideological obsession with moving services into the community—a euphemism for closing wards—that they've become incapable of seeing the importance of having secondary care when it's needed. Yesterday's statement on the COVID-19 illness was such a classic example of how embedded this obsession is that they probably don't even realise it. The statement yesterday made no reference to critical care beds. Surely, critical care beds can't be seen as less of a priority than having an online symptom checker, community testing facilities, or protective gear for GPs? Five per cent of people who will contract this virus will become critically ill, and that is not something that is likely to change with these measures. We need capacity to deal with ill people.
Now, there's no doubt we want to see investment in the health services that keep people healthy and enable people to avoid needing to stay in hospitals; this is in just the same way that we want to see fires prevented before the fire service has to be called. But we still need the fire service for when a fire does occur; and we still need an accident and emergency unit for when accidents and emergencies happen. With the best will in the world, many of my constituents already have chronic conditions that can't be prevented, and some of them will inevitably, from time to time, need emergency treatment. They will be put at risk from having to travel further.
Staff shortages have of course been cited as the chief problem—and this is real—but the board hasn't even tried. And why would they? The south Wales programme was approved by Labour and given the go ahead, and nobody was ever going to work in a unit that they knew was being run down. This is exactly why the Government needs to take responsibility, change course, and announce the south Wales programme no longer applies and the health needs of today support the Royal Glamorgan retaining its accident and emergency unit. You can do this. You've done it before. Do it again.
Diolch, Lywydd. Rwy'n gwneud y cynnig sy'n siarad drosto'i hun. Rydym wedi ailadrodd y ddadl fod pobl angen gwasanaeth damweiniau ac achosion brys o fewn pellter rhesymol i'w cartrefi yma ar sawl achlysur. Mae'r dystiolaeth glinigol yn glir fod perthynas rhwng pellter a chyfraddau marwolaeth mewn sefyllfaoedd o argyfwng, ac mae hynny hyd yn oed yn gliriach yn achos cyflyrau anadlol; mewn geiriau eraill, y mathau o gyflyrau sy'n amlwg yn ardaloedd tlotaf Cymru fel fy etholaeth i yn y Rhondda.
Ond mae Llywodraeth Cymru yn penderfynu peidio â bwrw iddi yn awr. Yn hytrach na chymryd cyfrifoldeb a chyflwyno dadl ynglŷn â pham y dylai Cymru gael llai o unedau damweiniau ac achosion brys, a fyddai o leiaf yn safbwynt polisi gonest, mae'r Llywodraeth hon yn cuddio y tu ôl i'r syniad na allant wneud unrhyw beth: 'Nid yw'n bosibl', dywedir wrthym. Ond dywedwyd wrthym ei fod yn amhosibl o'r blaen. Bydd fy nghyd-Aelod, Helen Mary Jones—a fu'n gyfrifol yn llythrennol am ysgrifennu'r ddeddfwriaeth sy'n dweud y gallant ymyrryd a rhwystro hyn dan Lywodraeth Cymru'n Un, sef y glymblaid a gafwyd rhwng 2007 a 2011—yn esbonio yn nes ymlaen sut y newidiodd Plaid Cymru yr hyn a oedd yn amhosibl unwaith o'r blaen.
Ond rwyf am ychwanegu dadl arall at yr achos diwrthdro o blaid cadw gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg a'r holl ysbytai eraill sydd â'r cyfleuster hwnnw. Y ddadl yw ein bod yn debygol iawn o fod angen yr holl gapasiti posibl yn ystod yr wythnosau nesaf i ymdopi â COVID-19. Ceir prinder gwelyau gofal critigol yng Nghymru. Nid oes ganddi'r gweithlu angenrheidiol ar gyfer staffio'r gwelyau gofal critigol hynny. Nid yw'n gwneud unrhyw synnwyr o gwbl i ddadlau bod hon yn adeg addas i ganiatáu i fwy o gapasiti gael ei golli. Dylem fod yn cynllunio ar sail gwneud y defnydd gorau o'r capasiti sydd gennym, a bod yn barod i addasu wardiau os bydd angen.
Ond mae'r fath obsesiwn ideolegol gan y Llywodraeth hon ynghylch symud gwasanaethau i mewn i'r gymuned—ffordd arall o ddweud cau wardiau—fel eu bod bellach yn methu gweld pwysigrwydd cael gofal eilaidd pan fo'i angen. Roedd y datganiad ddoe am salwch COVID-19 yn enghraifft glasurol o ba mor wreiddiedig yw'r obsesiwn hwn fel nad ydynt hyd yn oed yn sylweddoli hynny mae'n debyg. Nid oedd y datganiad ddoe yn cyfeirio o gwbl at welyau gofal critigol. Does bosibl fod gwelyau gofal critigol yn cael eu hystyried yn llai o flaenoriaeth na chael gwiriwr symptomau ar-lein, cyfleusterau ar gyfer cynnal profion yn y gymuned, neu gyfarpar diogelu i feddygon teulu? Bydd 5 y cant o'r bobl a fydd yn cael y feirws yn mynd yn ddifrifol wael, ac nid yw hynny'n rhywbeth sy'n debygol o newid gyda'r mesurau hyn. Mae angen capasiti arnom i drin pobl sâl.
Nawr, nid oes amheuaeth ein bod eisiau gweld buddsoddiad yn y gwasanaethau iechyd sy'n cadw pobl yn iach ac yn galluogi pobl i osgoi gorfod aros mewn ysbytai; mae hyn yn wir yn yr un ffordd â'n bod am weld atal tanau cyn bod yn rhaid galw'r gwasanaeth tân. Ond mae'n dal i fod angen y gwasanaeth tân arnom pan fydd tân yn digwydd; ac mae'n dal i fod angen uned damweiniau ac achosion brys arnom pan fydd damweiniau ac achosion brys yn digwydd. Gyda phob ewyllys yn y byd, mae gan lawer o fy etholwyr gyflyrau cronig eisoes na ellir eu hatal, a bydd rhai ohonynt yn anochel yn gorfod cael triniaeth frys o bryd i'w gilydd. Byddant yn cael eu rhoi mewn perygl wrth orfod teithio ymhellach.
Mae prinder staff, wrth gwrs, wedi cael ei chrybwyll fel y brif broblem—ac mae hyn yn real—ond nid yw'r bwrdd wedi gwneud unrhyw ymdrech. A pham y byddent yn gwneud hynny? Cafodd rhaglen de Cymru ei chymeradwyo gan Lafur a rhoddwyd caniatâd iddi barhau, ac nid oedd neb yn mynd i weithio mewn uned y gwyddent y byddai'n cau. Dyna'n union pam y mae angen i'r Llywodraeth gymryd cyfrifoldeb, newid llwybr, a chyhoeddi nad yw rhaglen de Cymru yn berthnasol mwyach a bod anghenion iechyd heddiw yn galw am gadw uned damweiniau ac achosion brys Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Gallwch wneud hyn. Rydych chi wedi'i wneud o'r blaen. Gwnewch hynny eto.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Thank you. I have selected the five amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. Can I call on the Deputy Minister for Health and Social Services to move formally amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans?
Diolch. Rwyf wedi dethol y pum gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. A gaf fi alw ar y Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans, yn ffurfiol?
Gwelliant 1—Rebecca Evans
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn nodi:
a) yn unol â Deddf y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Cymru) 2006, mai’r byrddau iechyd lleol perthnasol yng Nghymru sydd â’r cyfrifoldeb statudol am ddarparu gwasanaethau’r GIG mewn ardaloedd daearyddol yng Nghymru;
b) bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg wrthi’n adolygu ei ddarpariaeth ar gyfer y gwasanaethau damweiniau ac achosion brys hynny yn ardal y bwrdd iechyd sy'n benodol i Ysbyty Brenhinol Morgannwg;
c) bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg wrthi’n ystyried nifer o opsiynau yn ymwneud â'r gwasanaeth hwn ar hyn o bryd;
d) bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg yn cynnal dadansoddiadau data, modelu a recriwtio, ac yn ymgysylltu â'r staff a’r cyhoedd er mwyn cynorthwyo penderfyniad gan ei fwrdd;
e) nad oes penderfyniad wedi'i wneud eto ynglŷn â dyfodol y ddarpariaeth damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg.
Amendment 1—Rebecca Evans
Delete all and replace with:
To propose that the National Assembly for Wales notes that:
a) in accordance with the National Health Service (Wales) Act 2006, the responsibility for the delivery of NHS services in Wales in geographical areas is the statutory responsibility of the respective local health boards;
b) Cwm Taf Morgannwg University Health Board is currently reviewing its provision for the delivery of accident and emergency services in the health board area which are specific to the Royal Glamorgan Hospital;
c) Cwm Taf Morgannwg University Health Board is currently considering a number of options relating to this service;
d) Cwm Taf Morgannwg University Health Board is carrying out data, modelling and recruitment analysis, staff and public engagement to inform a decision by their board;
e) no decision has yet been taken in regard to the future of accident and emergency provision at Royal Glamorgan Hospital.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Thank you. I call on Andrew R.T. Davies to move amendments 2, 3, 4 and 5, tabled in the name of Darren Millar.
Diolch. Galwaf ar Andrew R.T. Davies i gynnig gwelliannau 2, 3, 4 a 5, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.
Gwelliant 2—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 1, ac ailrifo yn unol â hynny:
Yn nodi penderfyniad Cynulliad Cenedlaethol Cymru ar 12 Chwefror 2020 mewn cysylltiad â chadw gwasanaethau brys 24 awr o dan arweiniad ymgyngorydd meddygol yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg.
Amendment 2—Darren Millar
Insert as new point after point 1 and renumber accordingly:
Notes the resolution of the National Assembly for Wales on the 12 February 2020 in relation to the retention of 24 hour consultant-led emergency services at the Royal Glamorgan Hospital.
Gwelliant 3—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn gresynu bod Llywodraeth Cymru wedi methu â dysgu gwersi o ymarferion ailstrwythuro blaenorol byrddau iechyd ac nad yw wedi sicrhau bod byrddau iechyd hefyd wedi cadw at yr egwyddorion ar ymgysylltu cyhoeddus sydd wedi’u diogelu yn 'Cymru Iachach'.
Amendment 3—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Regrets that the Welsh Government has failed to learn lessons from previous health board restructuring exercises and have not ensured that the principles on public engagement enshrined in 'A Healthier Wales' are adhered to by health boards.
Gwelliant 4—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg yn ymgynghori â'i gymunedau mewn modd amserol a chynhwysol.
Amendment 4—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Calls on the Welsh Government to ensure that Cwm Taf Morgannwg University Health Board consults with their communities in a timely and inclusive manner.
Gwelliant 5—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn nodi â phryder, dystiolaeth lafar ddiweddar Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg i Bwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon y Cynulliad ar 27 Chwefror 2020 nad oedd y Bwrdd wedi bod wrthi'n recriwtio ymgyngynghorwyr meddygol adran achosion brys Ysbyty Brenhinol Morgannwg.
Amendment 5—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Notes with concern Cwm Taf Morgannwg University Health Board's recent oral evidence to the Assembly's Health, Social Care and Sports Committee on 27 February 2020 that the board had not been actively recruiting emergency department consultants to the Royal Glamorgan Hospital.
Cynigiwyd gwelliannau 2, 3, 4 a 5.
Amendments 2, 3, 4 and 5 moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I welcome the opportunity to speak in this debate again. It was only some three or four weeks ago that we were debating this very subject with a Conservative motion before us and that motion, after amendments, did find favour. And it's regrettable that the Government haven't moved on this particular position, when the Assembly speaks in such a positive way. I would like to see a more positive reaction from the Government.
I formally move the amendments that are laid in the name of Darren Millar. Obviously, amendment 2 reflects on that debate that was held, as I said, some three or four weeks ago that had a positive outcome for retention of A&E services at the Royal Glamorgan. Amendment 3 and amendment 4 touch on the engagement process that the health board should always undertake when discussing any major proposals, and to be fair to the health board, to a point, they have done that. And obviously, the south Wales programme did that in its time as well. But what is a fundamental flaw here is the flaw of the south Wales programme when it talks about delivering services for this particular part of the community that I represent as a regional member for South Wales Central.
The Royal Glamorgan is not an old hospital; it’s a relatively new hospital. The surrounding area is expanding rapidly. I’ve heard the Member for Pontypridd talk of about 20,000 new houses being erected in that particular area. The whole surrounding area is a growth area—it’s not a diminishing area, it is a growth area. And then you couple that with amendment 5, which was the evidence put forward by Cwm Taf themselves at the Health, Social Care and Sport Committee, where the health board had not been actively looking to promote jobs at the Royal Glamorgan Hospital. And today, there’s a story in the local papers highlighting that freedom of information requests have identified that there’s been no positive action to attract full-time—and I use the word 'full-time'—consultants. There has been action to try and attract locums to fill the gaps. Well, you cannot build a sustainable service, as everyone knows, on locums. And so, everything points to this need to retain the accident and emergency provision at the Royal Glamorgan Hospital—a modern hospital, with a growing population surrounding it and growing demand.
And yet, the health board, over the last several years, has been hellbent on delivering the south Wales programme, which, to a point, they are mandated to deliver, because it’s a programme that obviously the Government has endorsed, and ultimately has said to the health boards that are signatories to it, 'This is the blueprint for health services within the area.' I don’t think there’s a person who believes that that blueprint is a sensible way to deliver accident and emergency provision within the Llantrisant and the Valleys areas. And indeed, the medical professionals at the Royal Glamorgan Hospital have said so much themselves. They identify that, obviously, there are gaps in the rotas—no-one’s disputing that fact—but when you take the point that the health board has not been proactively promoting availability of employment on that cycle of consultants, and to take themselves forward in their careers, is it any wonder that there are vacancies that have struggled to be filled?
And so, on all fronts, there is a positive case to be made for the retention of A&E services at the Royal Glamorgan Hospital. And the Government’s amendment saying that this is all the fault of the health board is ridiculous, I have to say, because the Government is in a position to give direction to the health board over the overall strategic direction of health provision here in Wales. Yes, I accept that, day-to-day running is delegated to the health boards, but the overall strategic direction of health provision here in Wales is at the door of the Minister of health. That’s his role, or her role, depending on who occupies that office. And so, it is incumbent on the health Minister to listen to the representations that are being made in this Chamber, made wider by the communities that are served by the Royal Glamorgan Hospital, and ultimately by the evidence that supports the retention of the A&E service at the Royal Glamorgan Hospital. And I do hope that we will get a positive response from the Deputy Minister this afternoon that it builds on the vote that was held some two or three weeks ago in this Chamber, rather than, ‘This has nothing to do with us. Pass it back to the health board’. That just will not do and I hope that the motion, with amendments, will be supported this afternoon.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i siarad yn y ddadl hon eto. Gwta dair neu bedair wythnos yn ôl roeddem yn trafod yr union bwnc hwn gyda chynnig gan y Ceidwadwyr ger ein bron, a chafwyd cefnogaeth i'r cynnig hwnnw, gyda gwelliannau. Ac mae'n drueni nad yw'r Llywodraeth wedi symud ar y safbwynt penodol hwn, pan fo'r Cynulliad yn siarad mewn ffordd mor gadarnhaol. Hoffwn weld ymateb mwy cadarnhaol gan y Llywodraeth.
Rwy'n cynnig y gwelliannau a gyflynwyd yn enw Darren Millar yn ffurfiol. Yn amlwg, mae gwelliant 2 yn edrych ar y ddadl honno a gynhaliwyd, fel y dywedais, ryw dair neu bedair wythnos yn ôl ac a gafodd ganlyniad cadarnhaol mewn perthynas â chadw gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Mae gwelliant 3 a gwelliant 4 yn cyffwrdd ar y broses ymgysylltu y dylai'r bwrdd iechyd ei dilyn bob amser wrth drafod unrhyw gynigion mawr, ac i fod yn deg â'r bwrdd iechyd, maent wedi gwneud hynny i ryw raddau. Ac yn amlwg, gwnaeth rhaglen de Cymru hynny yn ei thro hefyd. Ond yr hyn sy'n ddiffyg sylfaenol yma yw gwendid rhaglen de Cymru pan fo'n sôn am ddarparu gwasanaethau ar gyfer y rhan arbennig hon o'r gymuned rwy'n ei chynrychioli fel Aelod rhanbarthol dros Ganol De Cymru.
Nid hen ysbyty yw Ysbyty Brenhinol Morgannwg; mae'n ysbyty cymharol newydd. Mae'r ardal gyfagos yn ehangu'n gyflym. Rwyf wedi clywed yr Aelod dros Bontypridd yn sôn am oddeutu 20,000 o dai newydd yn cael eu codi yn yr ardal benodol honno. Mae'r ardal gyfan yn ardal sy'n tyfu—nid yw'n ardal sy'n crebachu, mae'n ardal twf. Ac wedyn rydych yn cysylltu hynny â gwelliant 5, sef y dystiolaeth a gyflwynwyd gan Gwm Taf eu hunain yn y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon, lle nad oedd y bwrdd iechyd wedi bod wrthi'n weithredol yn ceisio hyrwyddo swyddi yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. A heddiw, ceir stori yn y papurau lleol sy'n nodi bod ceisiadau rhyddid gwybodaeth wedi dangos na fu unrhyw weithredu cadarnhaol i ddenu meddygon ymgynghorol llawnamser—ac rwy'n defnyddio'r gair 'llawnamser'. Cymerwyd camau i geisio denu staff locwm i lenwi'r bylchau. Wel, fel y gŵyr pawb, ni allwch adeiladu gwasanaeth cynaliadwy ar staff locwm. Ac felly, mae popeth yn pwyntio at yr angen i gadw'r ddarpariaeth damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg—ysbyty modern, gyda phoblogaeth gynyddol o'i gwmpas a galw cynyddol.
Ac eto, mae'r bwrdd iechyd, yn ystod y blynyddoedd diwethaf, wedi bod yn benderfynol o gyflwyno rhaglen de Cymru, rhaglen y mae wedi'i fandadu i'w chyflawni, i ryw raddau am ei bod yn rhaglen y mae'r Llywodraeth yn amlwg wedi'i chymeradwyo, ac yn y pen draw mae wedi dweud wrth y byrddau iechyd sydd wedi ei chefnogi, 'Dyma'r glasbrint ar gyfer gwasanaethau iechyd yn yr ardal.' Ni chredaf fod neb o'r farn fod y glasbrint hwnnw'n ffordd synhwyrol o gyflwyno darpariaeth damweiniau ac achosion brys yn ardaloedd Llantrisant a'r Cymoedd. Ac yn wir, mae'r gweithwyr proffesiynol meddygol yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg wedi dweud hynny eu hunain. Maent yn nodi, yn amlwg, fod bylchau yn y rota—nid oes neb yn amau'r ffaith honno—ond pan ystyriwch nad yw'r bwrdd iechyd wedi bod yn mynd ati'n rhagweithiol i hyrwyddo argaeledd gwaith yn y cylch hwnnw o feddygon ymgynghorol, ac i fwrw ymlaen â'u gyrfaoedd, a oes ryfedd iddi fod yn anodd llenwi swyddi gwag?
Ac felly, ym mhob ffordd, ceir achos cadarnhaol dros gadw gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Ac mae gwelliant y Llywodraeth sy'n dweud mai bai'r bwrdd iechyd yw hyn i gyd yn hurt, mae'n rhaid i mi ddweud, am fod y Llywodraeth mewn sefyllfa i roi arweiniad i'r bwrdd iechyd ynglŷn â chyfeiriad strategol cyffredinol y ddarpariaeth iechyd yma yng Nghymru. Rwy'n derbyn bod y gwaith o redeg y gwasanaeth o ddydd i ddydd wedi ei ddirprwyo i'r byrddau iechyd, ond mae cyfeiriad strategol cyffredinol y ddarpariaeth iechyd yma yng Nghymru yn gyfrifoldeb i'r Gweinidog iechyd. Dyna yw rôl pwy bynnag sydd yn y swydd. Ac felly, mae'n ddyletswydd ar y Gweinidog iechyd i wrando ar y sylwadau a wneir yn y Siambr hon, ar sylwadau a wneir yn ehangach gan y cymunedau a wasanaethir gan Ysbyty Brenhinol Morgannwg, ac yn y pen draw ar y dystiolaeth sy'n cefnogi cadw'r gwasanaeth damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Ac rwy'n gobeithio y cawn ymateb cadarnhaol gan y Dirprwy Weinidog y prynhawn yma a bod hyn yn adeiladu ar y bleidlais a gynhaliwyd oddeutu pythefnos neu dair wythnos yn ôl yn y Siambr hon, yn hytrach na 'Nid oes a wnelo hyn ddim â ni. Trosglwyddwch ef yn ôl i'r bwrdd iechyd'. Ni wnaiff hynny'r tro a gobeithio y bydd y cynnig, gyda gwelliannau, yn cael ei gefnogi y prynhawn yma.
Thank you. Can I just gently remind Members that in a half-hour debate, it's three minutes—each contribution is three minutes, apart from the Minister's? I've got a number of speakers who I'd like to try and get in. Delyth Jewell.
Diolch. A gaf fi atgoffa'r Aelodau'n garedig, mewn dadl hanner awr, tri munud ydyw—mae pob cyfraniad yn dri munud, ar wahân i gyfraniad y Gweinidog? Mae gennyf nifer o siaradwyr yr hoffwn geisio eu cynnwys. Delyth Jewell.
Thank you, Diprwy Lywydd. I'm speaking in this debate, because I'm concerned that if the A&E and the Royal Glamorgan Hospital is not kept open as it is, that will have a negative impact on many other hospitals, including the Prince Charles Hospital in Merthyr, which is in my region.
In response to an FOI, Cwm Taf Morgannwg University Health Board acknowledged that, in 2017, there were 60,072 instances of patients attending the A&E in Prince Charles, whilst there were 63,691 who attended the Royal Glamorgan. By 2019, 63,341 patients went to Prince Charles, and 64,649 attended the Royal Glam. So, what do those figures mean? It stands to reason that if one of those A&E centres closes, those tens of thousands of patients requiring emergency care don’t dissipate or disappear—they'll need to go elsewhere. They'll need to travel a greater distance, at greater expense to themselves and at a greater risk to their health.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n siarad yn y ddadl hon oherwydd fy mod yn poeni, os na chedwir yr uned damweiniau ac achosion brys ac Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn agored fel y mae, y bydd hynny'n effeithio'n negyddol ar nifer o ysbytai eraill, gan gynnwys Ysbyty'r Tywysog Siarl ym Merthyr, sydd yn fy rhanbarth i.
Mewn ymateb i gais rhyddid gwybodaeth, cydnabu Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg yn 2017 fod 60,072 o achosion o gleifion yn mynychu'r uned damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty'r Tywysog Siarl, ac roedd 63,691 wedi mynychu Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Erbyn 2019, aeth 63,341 o gleifion i Ysbyty'r Tywysog Siarl, ac aeth 64,649 i Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Felly, beth y mae'r ffigurau hynny'n ei olygu? Os bydd un o'r unedau damweiniau ac achosion brys hynny'n cau, mae'n amlwg na fydd y degau o filoedd o gleifion sydd angen gofal brys yn gwasgaru neu'n diflannu—rhaid iddynt fynd i rywle arall. Bydd angen iddynt deithio ymhellach, ar fwy o draul iddynt hwy a mwy o berygl i'w hiechyd.
Thank you, Delyth. I didn't want to cut you in your flow there, but those figures also show that we need all those A&Es as well. If there's going to be any removal of the south Wales programme, that cannot be an excuse to start looking at closing other A&Es.
Diolch, Delyth. Nid oeddwn eisiau torri ar eich traws yno, ond mae'r ffigurau hynny hefyd yn dangos bod angen pob un o'r unedau damweiniau ac achosion brys hynny arnom. Os bydd rhaglen de Cymru yn cael ei dileu, ni all hynny fod yn esgus i ddechrau edrych ar gau unedau damweiniau ac achosion brys eraill.
I would agree entirely. With the point, absolutely.
Now, I know from personal experience how long waiting times in A&E already are in Prince Charles. The staff do an excellent job under tremendous strain, but patients are routinely left waiting for hours and there aren't enough beds. My grandmother passed away last year after a number of years of ill health. During her final year, she attended Prince Charles A&E on a number of occasions with my parents, and later with carers after she'd fallen. On one occasion, my grandmother was waiting for nine hours on a trolley in a corridor because there weren't any beds. She was 99 at the time and suffering from dementia. Now, again, the staff did everything they could, but it was not appropriate for a woman of that age to be without a bed for that long. Imagine what impact an influx of new patients will have on this already struggling A&E.
Now, time is short, so I'll say one other thing. I am going to echo what's already been said in this debate. I am dismayed with the Government's amendment that implies, in some way, that responsibility for the NHS lies ultimately not with the Welsh Government, but with health boards. That isn't true, and the Government's amendments is almost a slight of hand in that way, and it will confuse voters.
The main argument of those who seek to undermine the Senedd is that it has failed to deliver, but this plays on people's confusion between the legislature and the executive—that is the Senedd that is an institution and the Government that sets the policies. I'm afraid it is in the interests of the Welsh Government to feed this confusion in this instance in order to avoid accountability, and this is what they've done with the Royal Glam. A Labour backbencher recently went as far as to claim publicly that the Welsh Government is not responsible for managing NHS, only for its funding. Now, that's simply isn't true, and Labour, I'm afraid, should be ashamed that they are attempting to paint the whole of this Senedd with the brush of a failure that is purely their own.
Now, the Welsh Government has here decided to delete the first clause of the Plaid motion, and in doing that, the Government has failed to acknowledge its own role in overseeing and ultimately managing the NHS. Now, worst still, it's actions like that that feed an atmosphere of distrust in politics and a general confusion over what areas are devolved and who controls what. Now, I am finishing now. It might not seem like a lot—this 'delete all' from the Government—but it's actions like this that are more damaging than we can realise. Trust matters, and we should all care about that.
Buaswn yn cytuno'n llwyr â'r pwynt, yn bendant.
Nawr, rwy'n gwybod eisoes o brofiad personol pa mor hir yw'r amseroedd aros yn uned damweiniau ac achosion brys Ysbyty'r Tywysog Siarl. Mae'r staff yn gwneud gwaith rhagorol o dan bwysau aruthrol, ond mae cleifion yn cael eu gadael i aros am oriau fel mater o drefn ac nid oes digon o welyau. Bu farw fy nain y llynedd ar ôl nifer o flynyddoedd o afiechyd. Yn ystod ei blwyddyn olaf, mynychodd uned damweiniau ac achosion brys Ysbyty'r Tywysog Siarl ar sawl achlysur gyda fy rhieni, ac yn ddiweddarach gyda gofalwyr ar ôl iddi gwympo. Ar un achlysur, bu fy nain yn aros am naw awr ar droli mewn coridor am nad oedd unrhyw welyau ar gael. Roedd hi'n 99 ar y pryd ac yn dioddef o ddementia. Nawr, unwaith eto, gwnaeth y staff bopeth a allent, ond nid oedd yn briodol i fenyw o'r oedran hwnnw fod heb wely am gymaint â hynny o amser. Dychmygwch pa effaith a gaiff llif o gleifion newydd ar uned damweiniau ac achosion brys sydd eisoes yn ei chael hi'n anodd ymdopi.
Nawr, mae amser yn brin, felly rwyf am ddweud un peth arall. Rwy'n mynd i adleisio'r hyn sydd wedi cael ei ddweud yn barod yn y ddadl hon. Rwy'n siomedig ynglŷn â gwelliant y Llywodraeth sy'n awgrymu, mewn rhyw ffordd, nad Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am y GIG yn y pen draw, ond y byrddau iechyd. Nid yw hynny'n wir, a bron nad yw gwelliannau'r Llywodraeth yn taflu llwch i'r llygaid yn hynny o beth, ac fe fydd yn drysu pleidleiswyr.
Prif ddadl y rhai sy'n ceisio tanseilio'r Senedd yw ei bod wedi methu cyflawni, ond mae hyn yn chwarae ar y ffordd y mae pobl yn cymysgu rhwng y ddeddfwrfa a'r weithrediaeth—hynny yw, y Senedd sy'n sefydliad a'r Llywodraeth sy'n gosod y polisïau. Mae arnaf ofn ei bod o fudd i Lywodraeth Cymru fwydo'r dryswch hwn yn yr achos dan sylw er mwyn osgoi atebolrwydd, a dyma a wnaethant gydag Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Yn ddiweddar, aeth aelod o feinciau cefn Llafur cyn belled â honni'n gyhoeddus nad yw Llywodraeth Cymru yn gyfrifol am reoli'r GIG, dim ond am ei gyllid. Nawr, nid yw hynny'n wir, a dylai Llafur, rwy'n ofni, fod â chywilydd eu bod yn ceisio peintio'r Senedd gyfan hon â brwsh eu methiant eu hunain.
Nawr, mae Llywodraeth Cymru wedi penderfynu dileu cymal cyntaf cynnig Plaid Cymru, ac wrth wneud hynny, mae'r Llywodraeth wedi methu cydnabod ei rôl ei hun yn goruchwylio'r GIG a'i reoli yn y pen draw. Nawr, yn waeth byth, gweithredoedd fel hynny sy'n bwydo awyrgylch o ddiffyg ymddiriedaeth mewn gwleidyddiaeth a dryswch cyffredinol ynglŷn â pha feysydd sydd wedi'u datganoli a phwy sy'n rheoli beth. Nawr, rwy'n gorffen yn awr. Efallai nad yw'n ymddangos yn llawer—y cymal 'dileu popeth' gan y Llywodraeth—ond mae gweithredoedd fel hyn yn fwy niweidiol nag y gallwn ei sylweddoli. Mae ymddiriedaeth yn bwysig, a dylem i gyd falio am hynny.
My support for the retention of a 24-hour consultant-led A&E at the Royal Glamorgan is total and is unwavering, and I believe that it is the only viable option. The community I live in is galvanised as perhaps never before in fighting for this outcome, and I'm pleased that this campaign also has the support of the main hospital trade unions—Unite, Unison and the GMB. I've attended both recent local health board meetings; I've spoken at the rallies and public meetings in support of the retention of 24-hour A&E at the Royal Glamorgan. And I'm also pleased that the motion that I moved in the Assembly several weeks ago, with the support of my colleagues and with cross-party support, in support of keeping the A&E at the Royal Glamorgan was successful, and supported by all parties. I want to reiterate that motion for the record, because it calls on the health board to rule out the closure of the accident and emergency service at the Royal Glamorgan Hospital, or the replacing of the existing accident and emergency service with a 24-hour minor injuries unit, and to reinstate the option of maintaining a full consultant-led accident and emergency service at the Royal Glamorgan.
I am sad that, on an issue as important as this, Plaid have chosen only to allow 30 minutes for debate, which really seriously limits the ability of Members to participate, and I'm limited to three minutes. The Plaid motion tabled today is inaccurate and misleading, and that is why I will not be supporting it. It refers to rescinding a decision by Welsh Government, which has never existed—there is nothing to rescind. It also calls for the health Minister to take action, which he cannot take until the health board has actually taken a decision. Now, that situation may change, but only once a decision has been taken and that is why all my efforts until that time is reached will be focused on persuading the local health board and its members that 24-hour A&E must be retained and I believe that we are winning the argument and that we will succeed.
The motion, I believe, takes our eye off the ball, and it diverts our focus from where the key decision is going to be taken, and that is where I and my colleagues will concentrate our support. I will, however, be supporting the two Conservative amendments 2 and 5, because they do make an important contribution to this debate. Firstly, unlike the Plaid motion, they reiterate the important motion already passed by this Assembly—this is important.
Secondly, they highlight the key issue of this campaign, which is the failure of the local health board for the past seven years to recruit consultants, and, in fact, the failure to advertise for full-time consultants until recently. It is no wonder the A&E has been blighted. Commitment to a 24-hour permanent A&E is fundamental to being able to recruit.
Llywydd, my colleagues and I are concerned and committed to ensuring that 24-hour A&E will be retained at the Royal Glamorgan Hospital. Our strategy is based on actually winning this campaign and I believe that we will.
Mae fy nghefnogaeth i gadw adran damweiniau ac achosion brys o dan arweiniad meddyg ymgynghorol 24 awr yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn gyfan gwbl ac yn ddiysgog, a chredaf mai dyna'r unig ddewis ymarferol. Mae'r gymuned rwy'n byw ynddi wedi ei symbylu mewn ffordd nas gwelwyd erioed o'r blaen i frwydro dros y canlyniad hwn, ac rwy'n falch fod yr ymgyrch hefyd yn cael cefnogaeth prif undebau llafur yr ysbytai—Unite, Unsain a'r GMB. Rwyf wedi mynychu cyfarfodydd diweddar y bwrdd iechyd lleol; rwyf wedi siarad yn y ralïau a'r cyfarfodydd cyhoeddus i gefnogi cadw uned damweiniau ac achosion brys 24 awr yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Ac rwyf hefyd yn falch fod y cynnig a gyflwynais yn y Cynulliad sawl wythnos yn ôl, gyda chefnogaeth fy nghyd-Aelodau a chyda chefnogaeth drawsbleidiol, o blaid cadw'r uned damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg, yn llwyddiannus, ac wedi'i gefnogi gan bob plaid. Rwyf am ailadrodd y cynnig hwnnw ar gyfer y cofnod, gan ei fod yn galw ar y bwrdd iechyd i ddiystyru cau'r gwasanaeth damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg, neu gael uned mân anafiadau 24 awr yn lle'r gwasanaeth damweiniau ac achosion brys presennol, ac adfer yr opsiwn o gynnal gwasanaeth damweiniau ac achosion brys llawn dan arweiniad meddyg ymgynghorol yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg.
Ar fater mor bwysig â hwn, rwy'n drist fod Plaid Cymru wedi dewis caniatáu 30 munud yn unig ar gyfer dadl, sy'n cyfyngu'n ddifrifol ar allu Aelodau i gymryd rhan, ac rwy'n gyfyngedig i dri munud. Mae cynnig Plaid Cymru a gyflwynwyd heddiw yn anghywir ac yn gamarweiniol, a dyna pam na fyddaf yn ei gefnogi. Mae'n cyfeirio at ddiddymu penderfyniad gan Lywodraeth Cymru, nad yw erioed wedi bodoli—nid oes dim i'w ddiddymu. Mae hefyd yn galw ar y Gweinidog iechyd i weithredu, rhywbeth na all ei wneud hyd nes bydd y bwrdd iechyd wedi gwneud penderfyniad. Nawr, efallai y bydd y sefyllfa honno'n newid, ond dim ond ar ôl i benderfyniad gael ei wneud a dyna pam y caiff fy ymdrechion i gyd hyd nes y daw'r amser hwnnw eu canolbwyntio ar berswadio'r bwrdd iechyd lleol a'i aelodau y dylid cadw uned damweiniau ac achosion brys 24 awr a chredaf ein bod yn ennill y ddadl ac y byddwn yn llwyddo.
Credaf fod y cynnig yn tynnu ein llygad oddi ar y bêl, ac yn dargyfeirio ein ffocws o ble y gwneir y penderfyniad allweddol, a dyna lle byddaf fi a fy nghyd-Aelodau'n canolbwyntio ein cefnogaeth. Fodd bynnag, byddaf yn cefnogi gwelliant 2 a gwelliant 5 y Ceidwadwyr, gan eu bod yn gwneud cyfraniad pwysig i'r ddadl hon. Yn gyntaf, yn wahanol i gynnig Plaid Cymru, maent yn ailadrodd y cynnig pwysig a basiwyd eisoes gan y Cynulliad hwn—mae hyn yn bwysig.
Yn ail, maent yn tynnu sylw at fater allweddol yr ymgyrch hon, sef methiant y bwrdd iechyd lleol am y saith mlynedd diwethaf i recriwtio meddygon ymgynghorol, ac mewn gwirionedd, y methiant i hysbysebu am feddygon ymgynghorol llawnamser tan yn ddiweddar. Nid oes ryfedd fod yr uned damweiniau ac achosion brys dan fygythiad. Mae ymrwymiad i uned damweiniau ac achosion brys 24 awr parhaol yn hanfodol i allu recriwtio.
Lywydd, mae fy nghyd-Aelodau a minnau'n awyddus iawn ac yn ymrwymedig i sicrhau y bydd uned damweiniau ac achosion brys 24 awr yn cael ei chadw yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Mae ein strategaeth yn seiliedig ar ennill yr ymgyrch hon, a chredaf y gwnawn hynny.
I'd like to place on record again my support for full 24-hour A&E at the Royal Glamorgan Hospital. This is such an important topic, so I'm a bit mystified, really, as to why Plaid Cymru have only used 30 minutes for this debate. I hope it's not an attempt to stifle the voices of Labour backbenchers, who represent areas affected by this. I'd have thought that they would have wanted to give more time for a full and sufficient discussion.
I'm also disappointed because to my mind, this motion isn't really truthful. Plaid Cymru know all too well that decisions about local delivery are made and have to be made by health boards on a day-to-day basis. Now, other parties may disagree with the way that that system operates, and that's a perfectly valid position, but then they need to bring forward a plan to change the system, rather than simply to point score.
The motion also fails to consider the bigger picture—
Hoffwn gofnodi unwaith eto fy nghefnogaeth i gael uned damweiniau ac achosion brys lawn yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Mae hwn yn bwnc mor bwysig, felly mae'n ddirgelwch i mi, mewn gwirionedd, pam nad yw Plaid Cymru ond wedi defnyddio 30 munud ar gyfer y ddadl hon. Gobeithio nad yw'n ymgais i fygu lleisiau aelodau o feinciau cefn Llafur, sy'n cynrychioli ardaloedd y mae hyn yn effeithio arnynt. Buaswn wedi meddwl y byddent wedi dymuno rhoi mwy o amser ar gyfer trafodaeth lawn a digonol.
Rwyf hefyd yn siomedig oherwydd yn fy meddwl i, nid yw'r cynnig hwn yn un gonest. Mae Plaid Cymru yn gwybod yn iawn fod penderfyniadau ynglŷn â darparu'n lleol yn cael eu gwneud, a bod yn rhaid iddynt gael eu gwneud, gan fyrddau iechyd ar sail ddyddiol. Nawr, efallai y bydd pleidiau eraill yn anghytuno â'r ffordd y mae'r system honno'n gweithio, ac mae hwnnw'n safbwynt cwbl ddilys, ond wedyn mae angen iddynt gyflwyno cynllun i newid y system, yn hytrach na dim ond sgorio pwyntiau.
Nid yw'r cynnig ychwaith yn ystyried y darlun ehangach—
Are you taking the intervention? No.
A ydych yn derbyn ymyriad? Na.
—that was addressed in the amendment a few weeks ago that I co-submitted with Mick Antoniw, Dawn Bowden and Huw Irranca-Davies. That was much more thorough wording that holistically considered service provision throughout Cwm Taf and didn't just try to set communities against each other. For example, our amendment called for the retention of a full A&E service, not just at the Royal Glamorgan, but also at Prince Charles and the Princess of Wales Hospital and it is vitally important that we have that wording set down there, so that we don't just protect A&E at one hospital to the detriment, possibly, of another—[Interruption.]
—a gafodd sylw yn y gwelliant ychydig wythnosau'n ôl a gyflwynais ar y cyd â Mick Antoniw, Dawn Bowden a Huw Irranca-Davies. Dyna eiriad llawer mwy trwyadl a oedd yn ystyried darpariaeth y gwasanaethau ledled Cwm Taf yn gyfannol ac nid ceisio gosod cymunedau yn erbyn ei gilydd. Er enghraifft, roedd ein gwelliant yn galw am gadw gwasanaeth uned damweiniau ac achosion brys llawn, nid dim ond yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg, ond hefyd yn Ysbyty'r Tywysog Siarl ac Ysbyty Tywysoges Cymru ac mae'n hanfodol bwysig fod gennym y geiriad hwnnw wedi'i roi yn y fan honno, fel nad ydym yn gwarchod uned damweiniau ac achosion brys un ysbyty ar draul y llall o bosibl—[Torri ar draws.]
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
No, she's not.
Na wnaiff.
Our amendment also called for improvements to GP out-of-hours services and to extend minor injury unit opening times, for example, at Ysbyty Cwm Cynon—a practical solution to improve performance by A&Es by removing some of the pressure.
So, to close, I would just like to reiterate my support for a full 24-hour service of A&E at the Royal Glamorgan Hospital, and to place on record my disappointment that, in tabling this motion, Plaid Cymru have shown that they don't want to offer solutions or innovations; all they want is political point scoring.
Roedd ein gwelliant hefyd yn galw am welliannau i wasanaethau meddygon teulu y tu allan i oriau ac am ymestyn amseroedd agor unedau mân anafiadau, er enghraifft, yn Ysbyty Cwm Cynon—ateb ymarferol i wella perfformiad unedau damweiniau ac achosion brys drwy gael gwared ar rywfaint o'r pwysau.
Felly, i gloi, hoffwn ailadrodd fy nghefnogaeth i wasanaeth damweiniau ac achosion brys 24 awr llawn yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg, a chofnodi fy siom fod Plaid Cymru, wrth gyflwyno'r cynnig hwn, wedi dangos nad ydynt am gynnig atebion na syniadau newydd; y cyfan y maent ei eisiau yw sgorio pwyntiau gwleidyddol.
Thank you. Can I now call on the Deputy Minister for Health and Social Services, Julie Morgan?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Julie Morgan?
Thank you, Deputy Presiding Officer. Unfortunately, the Minister for Health and Social Services is unable to be here in person this afternoon, as he is required at the UK-wide COBRA meeting in relation to our response to coronavirus, but I'm pleased to be here to debate this here today.
Members will be aware that the Minister spoke in the Conservative debate on this matter on 12 February, and similarly, I'd like to start by thanking all the staff on the front line that many Members have referred to today, because they worked tirelessly to provide the care and treatment that patients need, day in and day out.
We all recognise the importance of the NHS, and the public attachment to it continues to be reflected here in the Chamber, and rightly so. We can assure you and the public that the safety of our NHS now and in the future is of paramount importance. Members will also be aware that the safety and transparency of the service is crucial. I'd like to take this opportunity to clarify, as has been already said here today, that health boards have a statutory requirement to deliver safe and sustainable healthcare services for their local population. In that context, Cwm Taf Morgannwg University Health Board is currently considering the most appropriate model for the future delivery of emergency care at their hospitals.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Yn anffodus, ni all y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol fod yma'n bersonol y prynhawn yma, gan fod ei angen yng nghyfarfod COBRA y DU gyfan mewn perthynas â'n hymateb i coronafeirws, ond rwy'n falch o fod yma i drafod hyn yma heddiw.
Bydd yr Aelodau'n ymwybodol fod y Gweinidog wedi siarad yn nadl y Ceidwadwyr ar y mater hwn ar 12 Chwefror, ac yn yr un modd, hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r holl staff ar y rheng flaen y mae llawer o'r Aelodau wedi cyfeirio atynt heddiw, gan eu bod yn gweithio'n ddiflino i ddarparu'r gofal a'r driniaeth sydd ei hangen ar gleifion o ddydd i ddydd.
Rydym i gyd yn cydnabod pwysigrwydd y GIG, ac mae'r ymlyniad cyhoeddus iddo yn parhau i gael ei adlewyrchu yma yn y Siambr, a hynny'n gwbl briodol. Gallwn eich sicrhau chi a'r cyhoedd fod diogelwch ein GIG yn awr ac yn y dyfodol o'r pwys mwyaf. Bydd yr Aelodau hefyd yn ymwybodol fod diogelwch a thryloywder y gwasanaeth yn hollbwysig. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i egluro, fel y dywedwyd eisoes yma heddiw, ei bod hi'n ofynnol yn statudol i fyrddau iechyd ddarparu gwasanaethau gofal iechyd diogel a chynaliadwy i'w poblogaeth leol. Yn y cyd-destun hwnnw, mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf ar hyn o bryd yn ystyried y model mwyaf priodol ar gyfer darparu gofal brys yn eu hysbytai yn y dyfodol.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, certainly.
Gwnaf, yn bendant.
Do you accept that the south Wales programme is actually preventing the recruitment of consultants? If you do accept that point, do you think that the Government can intervene to get that changed?
A ydych chi'n derbyn bod rhaglen de Cymru yn rhwystro'r gwaith o recriwtio meddygon ymgynghorol? Os ydych yn derbyn y pwynt hwnnw, a gredwch y gall y Llywodraeth ymyrryd er mwyn newid hynny?
At the point we're at, the health board has not yet made a decision about what its plans are. [Interruption.] I'll go on to the south Wales programme now, when I speak. But no decision has yet been made. I think that is the very important point. It has to be made locally, but no decision has yet been made.
So, to turn to the points about engagement that are made in the motion, we don't recognise the issues raised in relation to previous health board restructuring exercises, and the principles on public engagement. There are clear protocols in place that set out our expectations on engagement with the public. If this is specific to the Bridgend boundary change, I can assure Members that there was significant engagement, and the Government will therefore oppose amendment 3. The health board is currently undertaking an ongoing engagement process with staff, local representatives and the public on their A&E proposals, and it would not be appropriate for Ministers to intervene by directing or attempting to direct any health board or trust to run an unsafe service as long as it's local.
We've been clear that the health board, in any change of this nature, has to be open and transparent. I know that a number of events have already taken place. The health Minister has also made it clear that evidence underpinning proposals for change and their impact should be made publicly available or an explanation of why not. The Government will therefore support amendment 4. There is a clear mechanism in place for escalating concerns about public consultation on significant changes to the Minister for Health and Social Services.
I'd also like to reiterate that the south Wales programme was not determined centrally by the Welsh Government. It came from engaging over 500 front-line clinicians who live, work in and serve communities across south Wales. This was NHS-led, and rightly so. In considering a way forward, I understand that the health board are reflecting upon the outcome of the programme, the changes made in the delivery of healthcare, and the healthcare needs of the current and future population in the area—so they are looking at the future population in the area, as Andrew R.T. Davies referred to.
Ar y pwynt hwn, nid yw'r bwrdd iechyd wedi gwneud penderfyniad eto ynglŷn â beth fydd ei gynlluniau. [Torri ar draws.] Fe drof at raglen de Cymru yn awr, pan fyddaf yn siarad. Ond nid oes penderfyniad wedi'i wneud eto. Credaf mai dyna'r pwynt pwysig. Mae'n rhaid ei wneud yn lleol, ond nid oes penderfyniad wedi'i wneud eto.
Felly, i droi at y pwyntiau am ymgysylltu sy'n cael eu gwneud yn y cynnig, nid ydym yn cydnabod y materion a godwyd mewn perthynas ag ymarferion ailstrwythuro blaenorol byrddau iechyd, ac egwyddorion ymgysylltu â'r cyhoedd. Mae protocolau clir ar waith sy'n nodi ein disgwyliadau o ran ymgysylltu â'r cyhoedd. Os yw hyn yn benodol i newid ffin Pen-y-bont ar Ogwr, gallaf sicrhau'r Aelodau y bu cryn ymgysylltu, ac felly bydd y Llywodraeth yn gwrthwynebu gwelliant 3. Mae'r bwrdd iechyd ar hyn o bryd yn cynnal proses ymgysylltu barhaus gyda staff, cynrychiolwyr lleol a'r cyhoedd ar eu cynigion mewn perthynas â'r uned damweiniau ac achosion brys, ac ni fyddai'n briodol i Weinidogion ymyrryd drwy gyfarwyddo neu geisio cyfarwyddo unrhyw fwrdd iechyd neu ymddiriedolaeth i weithredu gwasanaeth anniogel cyn belled â'i fod yn lleol.
Rydym wedi bod yn glir fod rhaid i'r bwrdd iechyd, mewn unrhyw newid o'r fath, fod yn agored ac yn dryloyw. Gwn fod nifer o ddigwyddiadau wedi'u cynnal eisoes. Mae'r Gweinidog iechyd hefyd wedi dweud yn glir y dylai'r dystiolaeth sy'n sail i'r cynigion ar gyfer newid a'u heffaith fod ar gael i'r cyhoedd neu dylid esbonio pam na wnaed hynny. Felly, bydd y Llywodraeth yn cefnogi gwelliant 4. Ceir mecanwaith clir ar gyfer uwchgyfeirio pryderon ynglŷn ag ymgynghoriadau cyhoeddus ar newidiadau sylweddol at y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol.
Hoffwn ailadrodd hefyd na chafodd rhaglen de Cymru ei llunio'n ganolog gan Lywodraeth Cymru. Daeth yn sgil ymgysylltu â dros 500 o glinigwyr rheng flaen sy'n byw, yn gweithio ac yn gwasanaethu cymunedau ar draws de Cymru. Cafodd hyn ei arwain gan y GIG, a hynny'n briodol. Wrth ystyried ffordd ymlaen, rwy'n deall bod y bwrdd iechyd yn ystyried canlyniad y rhaglen, y newidiadau a wnaed wrth ddarparu gofal iechyd, ac anghenion gofal iechyd y boblogaeth yn yr ardal ar hyn o bryd ac yn y dyfodol—felly maent yn edrych ar y boblogaeth yn yr ardal yn y dyfodol, fel y nododd Andrew R.T. Davies.
Thank you, Deputy Minister, for taking an intervention. I appreciate you've gone through the amendments. The one significant amendment that the Member for Pontypridd drew attention to as well is amendment 5, because that is a statement of fact, that the health board have not over the last 12 months actively recruited consultants to the A&E department of the Royal Glamorgan Hospital. I take it the Government will be supporting that, because that is factually correct, as confirmed by the health board to the Health, Social Care and Sport Committee here in the Assembly. Could you just confirm that? Because I notice you didn't speak on amendment 5.
Diolch am dderbyn yr ymyriad, Ddirprwy Weinidog. Rwy'n derbyn eich bod wedi mynd drwy'r gwelliannau. Yr un gwelliant sylweddol y tynnodd yr Aelod dros Bontypridd sylw ato hefyd yw gwelliant 5, gan mai datganiad ffeithiol yw hwnnw, nad yw'r bwrdd iechyd, dros y 12 mis diwethaf, wedi mynd ati i recriwtio meddygon ymgynghorol i adran damweiniau ac achosion brys Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Rwy'n cymryd y bydd y Llywodraeth yn cefnogi hynny, oherwydd mae hynny'n ffeithiol gywir, fel y cadarnhawyd gan y bwrdd iechyd i'r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon yma yn y Cynulliad. A allech chi gadarnhau hynny? Oherwydd rwy'n sylwi na wnaethoch chi siarad am welliant 5.
On amendment 5? I'm going on to amendment 5 now, yes.
So, I understand, as I said, that the health board are reflecting upon the outcome of the programme, and they are looking at the current and future population in the area, and of course the reality of staff recruitment. Members across the Chamber will know simply calling for the south Wales programme to end doesn't really answer the problem—it avoids the problem. The health board is responsible for ensuring that they have sufficient staffing to deliver safe services for patients, and it's not for Ministers to intervene in local operational matters. The Government will therefore abstain on amendment 5.
While I understand some concerns have been raised about the health board's attempts to recruit, it's important that we recognise that the health board has been actively recruiting to ensure that there is sufficient consultant support, but that has been through a reliance on locums, and more recently utilising some consultants from the Princess of Wales, but this is not a sustainable position going forward. The health Minister has also discussed at length on a number of occasions the challenges of attracting and retaining emergency medicine consultants in what is a shortage profession across the UK. The immediacy of the current position in Cwm Taf Morgannwg has arisen because of staffing shortages, and it would be wrong to ignore the challenges the health board is facing.
Health Education and Improvement Wales is already developing a joint health and social care workforce strategy. Four doctors in training are expected to achieve their certificate of completion of training in emergency medicine this summer and take up posts as consultants across Wales. Between 2021 and 2025, a further 62 doctors are expected to achieve their certificate of completion of training. The national unscheduled care board has been established and has reviewed the workforce requirements for emergency medicine and the further expansion of the consultant workforce, supported by Health Education and Improvement Wales. However, that in itself isn't an answer to all the concerns of Members and the public. There are no quick, easy fixes.
We know that people care deeply about the future of our NHS, and everyone here does as well. We expect all of our decision makers in the NHS to listen to what their public and their elected representatives have to say, to be open, honest and transparent with the public and their staff. We expect our NHS to make choices and deliver a robust, safe service.
The health board will be receiving a further update on the exploratory work being undertaken on the future proposals, including the feedback received during the engagement process, at their next public board meeting at the end of March, where they will decide the next steps. I repeat: no decision has yet been made.
Am welliant 5? Rwy'n mynd ymlaen at welliant 5 yn awr.
Felly, rwy'n deall, fel y dywedais, fod y bwrdd iechyd yn ystyried canlyniad y rhaglen, ac maent yn edrych ar y boblogaeth yn yr ardal ar hyn o bryd ac yn y dyfodol, ac wrth gwrs, realiti recriwtio staff. Bydd Aelodau ar draws y Siambr yn gwybod nad yw galw'n syml am roi diwedd ar raglen de Cymru yn ateb y broblem mewn gwirionedd—mae'n osgoi'r broblem. Mae'r bwrdd iechyd yn gyfrifol am sicrhau bod ganddo ddigon o staff i ddarparu gwasanaethau diogel i gleifion, ac nid lle Gweinidogion yw ymyrryd mewn materion gweithredol lleol. Bydd y Llywodraeth felly yn ymatal ar welliant 5.
Er fy mod yn deall bod rhai pryderon wedi'u codi ynghylch ymdrechion y bwrdd iechyd i recriwtio, mae'n bwysig inni gydnabod bod y bwrdd iechyd wedi bod wrthi'n recriwtio i sicrhau bod digon o gymorth gan feddygon ymgynghorol, ond mae hynny wedi digwydd drwy ddibyniaeth ar staff locwm, ac yn fwy diweddar, defnyddio rhai meddygon ymgynghorol o Ysbyty Tywysoges Cymru, ond nid yw'n sefyllfa gynaliadwy wrth symud ymlaen. Mae'r Gweinidog iechyd hefyd wedi trafod yn fanwl ac ar nifer o achlysuron yr heriau o ddenu a chadw meddygon ymgynghorol ym maes meddygaeth frys mewn proffesiwn lle ceir prinder ledled y DU. Mae uniongyrchedd y sefyllfa bresennol yng Nghwm Taf Morgannwg wedi codi oherwydd prinder staff, a byddai'n anghywir anwybyddu'r heriau y mae'r bwrdd iechyd yn eu hwynebu.
Mae Addysg a Gwella Iechyd Cymru eisoes yn datblygu strategaeth gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol ar y cyd. Disgwylir i bedwar meddyg dan hyfforddiant gyflawni eu tystysgrif cwblhau hyfforddiant mewn meddygaeth frys yr haf hwn a chael swyddi fel meddygon ymgynghorol ledled Cymru. Rhwng 2021 a 2025, disgwylir i 62 o feddygon eraill gyflawni eu tystysgrif cwblhau hyfforddiant. Mae'r bwrdd cenedlaethol gofal heb ei drefnu wedi'i sefydlu ac mae wedi adolygu gofynion y gweithlu ar gyfer meddygaeth frys ac ehangu'r gweithlu meddygon ymgynghorol ymhellach, gyda chefnogaeth Addysg a Gwella Iechyd Cymru. Fodd bynnag, nid yw hynny ynddo'i hun yn ateb i holl bryderon yr Aelodau a'r cyhoedd. Nid oes unrhyw atebion hawdd a chyflym.
Gwyddom fod pobl yn poeni'n fawr am ddyfodol ein GIG, a bod pawb yma'n poeni hefyd. Rydym yn disgwyl i'r holl rai sy'n gwneud penderfyniadau yn y GIG wrando ar yr hyn sydd gan y cyhoedd a'u cynrychiolwyr etholedig i'w ddweud, i fod yn agored, yn onest ac yn dryloyw gyda'r cyhoedd a'u staff. Disgwyliwn i'n GIG wneud dewisiadau a darparu gwasanaeth cadarn a diogel.
Bydd y bwrdd iechyd yn cael y wybodaeth ddiweddaraf ar y gwaith archwiliadol sy'n cael ei wneud ar gynigion yn y dyfodol, gan gynnwys yr adborth a gafwyd yn ystod y broses ymgysylltu, yn eu cyfarfod bwrdd cyhoeddus nesaf ar ddiwedd mis Mawrth, lle byddant yn penderfynu ar y camau nesaf. Rwy'n ailadrodd: nid oes penderfyniad wedi'i wneud eto.
Thank you. Can I now call on Helen Mary to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Helen Mary i ymateb i'r ddadl?
I'm very grateful to you and to all the Members who have taken part in this debate. I won't have time to fully respond to everybody's points, but I do want to respond to some of them.
I would say to Mick Antoniw and to Vikki Howells that I completely accept that their commitment to this cause is genuine, but if they want more time to debate it, perhaps they should ask their Government for that. It is not the business of the opposition to make time for you to make your points. That's up to the party that you represent.
I'm grateful for the tone of the response—[Interruption.] If anybody wishes to intervene, I'm more than prepared to take an intervention.
Rwy'n ddiolchgar iawn i chi ac i'r holl Aelodau sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl hon. Ni fydd gennyf amser i ymateb yn llawn i bwyntiau pawb, ond rwyf am ymateb i rai ohonynt.
Hoffwn ddweud wrth Mick Antoniw ac wrth Vikki Howells fy mod yn derbyn yn llwyr fod eu hymrwymiad i'r achos hwn yn ddiffuant, ond os ydynt am gael rhagor o amser i'w drafod, efallai y dylent ofyn i'w Llywodraeth. Nid busnes yr wrthblaid yw neilltuo amser i chi wneud eich pwyntiau. Mater i'r blaid rydych yn ei chynrychioli yw hynny.
Rwy'n ddiolchgar am gywair yr ymateb—[Torri ar draws.] Os oes rhywun yn dymuno ymyrryd, rwy'n fwy na parod i dderbyn ymyriad.
Just briefly, in fairness to my colleagues, this is a debate set by Plaid Cymru, and you have 60 minutes to debate; you decided to give it 30 minutes, not the Government. This is your decision.
Yn fyr iawn, a bod yn deg â fy nghyd-Aelodau, dadl a gyflwynwyd gan Blaid Cymru yw hon, ac mae gennych 60 munud i ddadlau; chi wnaeth benderfynu rhoi 30 munud i'r mater, nid y Llywodraeth. Eich penderfyniad chi yw hwn.
No, we absolutely did and my point, David, was that it's up to us to decide that and if your colleagues want to seek further time, they've got other opportunities to do that, but it's up to us how we use that time. So I'm not taking any lessons on it. But that's not the main substantive point.
I need to make a correction to my colleague Leanne Wood, because she said that I wrote the legislation to which she referred. That's not true. I supported the then Minister, Edwina Hart, in writing that legislation, but I do know what it contains. The Government either knows or it should know that the legislation that they referred to, the National Health Service (Wales) Act 2006, has been, and was during the time of the One Wales Government, amended. I want to remind Members of the tone of that debate at the time when we made those decisions. There was a legitimate debate about whether the health service should be managed by arm's-length bodies, like the old trusts, or whether it should be directly accountable to the democratic process. It was a legitimate debate, and I will quote what the Minister said at the time. During the course of that debate, Edwina Hart said that she fully understood the case for arm's length, which is what the Government amendment is suggesting, but this is what she said: the decisions about health need to be made by the people that people can sack, and those are the politicians.
I am not disputing the point that, now this process has begun, the point at which the Minister might be able to intervene is after a decision is made one way or the other, but the context of this is that the Welsh Government appoints all the non-executive directors of the health boards. The Welsh Government sets its budget, the Welsh Government sets the policy context within which it operates, and it is simply disingenuous to say that this is a matter for the health board in isolation. It is not. The Government needs to take responsibility. Leanne Wood said that there is a tendency to centralise these emergency services. If that needs to be done, then let it be done, but let it be done openly and honestly and let the people who are responsible take the responsibility for those decisions.
People have made comments here and outside about playing politics with the NHS. Well, Dirprwy Lywydd, the NHS exists because of politics. The NHS is a political decision and, at the time of the One Wales Government, we made a very clear commitment to the people of Wales that the Government, whatever Government it was, would stop hiding behind the semi-independent trusts, that we took out the market mechanism and we created the larger health boards, and those health boards are directly answerable to the Government. Now, you can dress it up whichever way you like, you can quote outdated legislation if that's what you want to do—
Na, fe wnaethom hynny a fy mhwynt i, David, oedd mai mater i ni yw penderfynu hynny ac os yw eich cyd-Aelodau am gael mwy o amser, mae ganddynt gyfleoedd eraill i wneud hynny, ond mater i ni yw sut rydym yn defnyddio'r amser hwnnw. Felly nid wyf am dderbyn unrhyw wersi ar hynny. Ond nid dyna'r prif bwynt.
Mae angen imi gywiro fy nghyd-Aelod, Leanne Wood, oherwydd dywedodd mai fi a ysgrifennodd y ddeddfwriaeth y cyfeiriodd ati. Nid yw hynny'n wir. Cynorthwyais y Gweinidog ar y pryd, Edwina Hart, i ysgrifennu'r ddeddfwriaeth honno, ond gwn beth y mae'n ei gynnwys. Mae'r Llywodraeth naill ai'n gwybod neu dylai wybod bod y ddeddfwriaeth y cyfeirioch chi ati, sef Deddf y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Cymru) 2006, wedi'i diwygio, a digwyddodd hynny yn ystod cyfnod Llywodraeth Cymru'n Un. Rwyf am atgoffa'r Aelodau am gywair y ddadl ar yr adeg y gwnaethom y penderfyniadau hynny. Cafwyd dadl ddilys ynglŷn ag a ddylai'r gwasanaeth iechyd gael ei reoli gan gyrff hyd braich, fel yr hen ymddiriedolaethau, neu a ddylai fod yn uniongyrchol atebol i'r broses ddemocrataidd. Roedd yn ddadl ddilys, a dyfynnaf yr hyn a ddywedodd y Gweinidog ar y pryd. Yn ystod y ddadl honno, dywedodd Edwina Hart ei bod yn deall yn iawn yr achos o blaid cyrff hyd braich, sef yr hyn y mae gwelliant y Llywodraeth yn ei awgrymu, ond dyma a ddywedodd: mae angen i'r penderfyniadau am iechyd gael eu gwneud gan y bobl y gall pobl eu diswyddo, sef y gwleidyddion.
Gan fod y broses hon wedi dechrau bellach, nid wyf yn gwadu'r pwynt mai'r adeg y gallai'r Gweinidog ymyrryd o bosibl yw ar ôl gwneud penderfyniad y naill ffordd neu'r llall, ond cyd-destun hyn yw bod Llywodraeth Cymru yn penodi holl gyfarwyddwyr anweithredol y byrddau iechyd. Llywodraeth Cymru sy'n pennu'r gyllideb, Llywodraeth Cymru sy'n gosod y cyd-destun polisi y mae'n gweithredu o'i fewn, ac mae'n gwbl ffuantus i ddweud bod hwn yn fater i'r bwrdd iechyd ar ei ben ei hun. Nid yw hynny'n wir. Mae angen i'r Llywodraeth gymryd cyfrifoldeb. Dywedodd Leanne Wood fod tuedd i ganoli'r gwasanaethau brys hyn. Os oes angen gwneud hynny, gadewch iddo gael ei wneud, ond gadewch iddo gael ei wneud mewn modd agored a gonest a gadael i'r bobl sy'n gyfrifol ysgwyddo'r cyfrifoldeb am y penderfyniadau hynny.
Mae pobl wedi gwneud sylwadau yma a thu allan am chwarae gwleidyddiaeth gyda'r GIG. Wel, Ddirprwy Lywydd, mae'r GIG yn bodoli oherwydd gwleidyddiaeth. Mae'r GIG yn benderfyniad gwleidyddol ac ar adeg Llywodraeth Cymru'n Un, gwnaethom ymrwymiad clir iawn i bobl Cymru y byddai'r Llywodraeth, o ba liw bynnag, yn rhoi'r gorau i guddio y tu ôl i'r ymddiriedolaethau lled-annibynnol, ein bod wedi tynnu mecanwaith y farchnad allan ac wedi creu'r byrddau iechyd mwy o faint, ac mae'r byrddau iechyd hynny'n uniongyrchol atebol i'r Llywodraeth. Nawr, gallwch ei wisgo i fyny pa ffordd bynnag y dymunwch, gallwch ddyfynnu deddfwriaeth sydd wedi dyddio os mai dyna rydych chi am ei wneud—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I will happily—
Rwy'n falch o—
No, sorry, you're out of time.
Na, mae'n ddrwg gennyf, mae eich amser ar ben.
I do apologise, Mick Antoniw; I would have taken the intervention if I could.
You are accountable, you are responsible. If you want to change that, change the legislation, but don't keep hiding behind an independence of the health boards that simply doesn't exist.
Rwy'n ymddiheuro, Mick Antoniw; buaswn wedi derbyn yr ymyriad pe bawn i'n gallu.
Chi sy'n atebol, chi sy'n gyfrifol. Os ydych am newid hynny, newidiwch y ddeddfwriaeth, ond peidiwch â chuddio y tu ôl i annibyniaeth y byrddau iechyd nad yw'n bodoli.
Thank you. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore, I defer voting on this item until voting time.
Diolch. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriaf y pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Item 11 on our agenda this afternoon is the Plaid Cymru debate on coverage of the six nations. I call on Rhun ap Iorwerth to move the motion. Rhun.
Eitem 11 ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl Plaid Cymru ar ddarllediadau o'r chwe gwlad. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gyflwyno'r cynnig. Rhun.
Cynnig NDM7297 Siân Gwenllian
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi pwysigrwydd chwaraeon o bob math i hunaniaeth ddiwylliannol a sifig Cymru.
2. Yn credu y dylai’r gallu i fwynhau chwaraeon fod mor hygyrch â phosib i’r ystod ehangaf o boblogaeth ein cenedl.
3. Yn pryderu am yr adroddiadau y bydd y darllediadau o gemau rygbi’r chwe gwlad ond ar gael i’w gwylio ar sail talu-wrth-wylio yn y dyfodol.
4. Yn credu bod mynediad at ddarllediadau rygbi cenedlaethol yn allweddol i sicrhau bod pobl ifanc yn cyfranogi mewn rygbi llawr gwlad.
5. Yn credu y dylai darllediadau gemau rygbi chwe gwlad Cymru barhau i fod ar gael i’w gwylio am ddim i bawb ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i wneud popeth o fewn ei gallu i sicrhau hyn.
Motion NDM7297 Siân Gwenllian
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the importance of sport of all kinds to cultural and civic identity in Wales.
2. Believes that the ability to enjoy sports should be as accessible as possible to the widest range of our nation's population.
3. Is concerned about reports that coverage of the six nations rugby matches will only be available to view on a pay-per-view basis in the future.
4. Believes that access to national rugby coverage is key to ensuring that young people participate in grass roots rugby.
5. Believes that the coverage of Wales six nations rugby games should continue to be available for all to view for free and calls on the Welsh Government to do everything in its ability to achieve this.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a dwi'n falch o allu gwneud y cynnig yma heddiw. Mae o wedi ei gyflwyno a'i ysgrifennu mewn ffordd yr oeddem ni'n gobeithio fuasai'n gallu denu cefnogaeth drawsbleidiol, yn ddigon tebyg i'r ddadl ddiwethaf, mewn difrif. Dwi'n deall bod y Llywodraeth yn bwriadu cefnogi ein cynnig ni hefyd, felly dyma ni heddiw â chyfle i wneud datganiad unedig fel Senedd yn nodi mor bwysig ydy gemau'r chwe gwlad i ni yng Nghymru.
Mae'r cynnig yn dweud y cyfan, mewn difrif: mae chwaraeon yn bwysig i'n hunaniaeth ni fel gwlad; mae angen gwneud chwaraeon mor hygyrch â phosibl; rydan ni wir yn bryderus am yr adroddiadau y gallai pobl Cymru orfod talu i wylio gemau'r chwe gwlad yn y dyfodol; ac yn ofni'r effaith y gallai hynny gael ar ddiddordeb ein pobl ifanc ni yn arbennig yn y gêm.
Mae rygbi yn bwysig iawn i fi yn bersonol, fel i lawer ohonom ni yma. Ar wahân i fod yn falch iawn o chwarae i dîm rygbi y Senedd—a ninnau yng nghanol ein twrnament chwe gwlad ein hunain ar hyn o bryd, ac yn ddi-guro—dwi'n dal i fod yn rhan o'r tîm hyfforddi yn adran iau Clwb Rygbi Llangefni, ac yn cael pleser mawr nid yn unig o dreulio amser yn dysgu'r gêm i fechgyn a merched ifanc, ond hefyd wir yn gwerthfawrogi y rôl mae'r clwb yn ei chwarae o fewn y gymuned. Rydym ni'n mynd drwy gyfnod arbennig o ffyniannus yn y clwb yn Llangefni ar hyn o bryd. Mae yna yn llythrennol gannoedd o chwaraewyr yn yr adran iau ar hyn o bryd, ac mae o'n hyfryd ei weld; does yna ddim digon o le i ni yn y clwb ar hyn o bryd. Mae'n dda gweld rygbi merched a dynion yn tyfu yng Nghaergybi hefyd. Mae'r clwb ym Mhorthaethwy yn dal yn un pwysig iawn.
Ond beth sydd yn creu y diddordeb yna, yn enwedig ymhlith pobl ifanc? Heb os, y gallu i wylio ac edrych i fyny a bod eisiau efelychu eu harwyr, boed hynny'n arwyr yn ddynion neu yn ferched. Yn digwydd bod, mi ofynnais i ar fore dydd Sul i'r hogiau faint o'r tîm dwi'n helpu i'w hyfforddi ar hyn o bryd—tîm o dan 16—faint ohonyn nhw sy'n gwylio rygbi rhyngwladol Cymru. Mi oedd bob un ohonyn nhw yn gwylio—y rhan fwyaf ohonyn nhw yn gwisgo crysau Cymru, ac ati. Mi ofynnais i faint sy'n gwylio gemau clwb yn rheolaidd, un ai ar deledu neu'n gwylio ein tîm cyntaf ein hunain yn Llangefni. Ychydig iawn oedd yn gwneud. Doeddwn i ddim yn hapus iawn am hynny, ac mae hynny yn broblem arall, ond beth roedd eu hymateb nhw yn ddweud wrthym ni oedd mai drwy wylio'r tîm dynion cenedlaethol i'r hogiau yma—Alun Wyn Jones, Dan Biggar, Leigh Halfpenny, yr arwyr yma, a George North, wrth gwrs, i ni yn Ynys Môn yn arbennig—dyna lle mae'r diddordeb yn cael ei greu, ac mae'r un peth yn wir, fel dwi'n dweud, am y ffordd mae sylw i'r tîm merched cenedlaethol yn creu diddordeb yn benodol ymhlith merched ifanc.
Dwi wir yn ofni felly beth fyddai'n digwydd os na fyddai'r gemau yn gallu bod yn rhan annatod a naturiol o'n bywyd diwylliannol ni drwy eu bod nhw'n cael eu darlledu ar deledu am ddim. Does yna erioed deledu Sky wedi bod yn fy nhŷ i—dewis personol ydy hynny—a llawer o bobl heb fodd o fforddio teledu Sky neu fforddio talu am wylio chwaraeon. Dydy mynd i dafarn neu rywle arall tebyg ddim yn gweithio i bawb. [Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gen i. Ie.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and I’m pleased to be able to move this motion today. It is presented and written in a way that we hoped would have been able to attract cross-party support, quite similar to the last debate. I do understand that the Government is intending to support our motion as well, so we have an opportunity today to make a united statement as a Senedd as to how important the six nations are to us as a country.
The motion says it all: sport is important to our cultural and civic identity in Wales; we need to make sport as accessible as possible; we are concerned about the reports that Wales might have to pay for six nations games in the future; and we are concerned about the impact that that could have on the interest of young people in the game.
Rugby is very important to me personally, as it is to many of us. I’m very proud to play for the Senedd rugby team, and we’re in the middle of our own six nations championship at present and we’re unbeaten in that. I’m still a part of the coaching team in Llangefni Rugby Club youth section, and I get great pleasure in teaching the game to young boys and girls, but I also appreciate the role that the club plays within the community. We are going through a very prosperous period in the club in Llangefni at the moment. There are literally hundreds of players in the youth section at the moment and it is great to see; there is no room for us in the club at present. It’s great to see women’s and men’s rugby growing in Holyhead too, and the club in Porthaethwy is still very important.
But what creates or what generates that interest, particularly among young people? Well, without a doubt, the ability to watch and look up to and wanting to emulate their heroes, whether they are men or women. As it happens, I asked the boys on Sunday morning in the team that I help to coach—the under-16s—I asked them how many of them watch international rugby in Wales. All of them said that they watched—the majority of them wearing Wales shirts and so forth. I asked how many watch club games regularly, either on tv or watching our own first team in Llangefni. Well, very few of them were doing that. I wasn’t very happy about that, but that’s another problem. But that response told me that it was through watching the men’s national team, for these boys—watching Alun Wyn Jones, Dan Biggar, Leigh Halfpenny and George North, of course, for us in Anglesey particularly—that’s where the interest is generated. The same thing is true, as I said, in terms of the way in which coverage of the women’s team generates interest among young girls as well.
I’m very concerned therefore what would happen if those games couldn’t be an intrinsic part and a natural part of our cultural life by being broadcast on free-to-air tv. I’ve never had Sky tv in my house—that’s my own personal choice—and many people can’t afford Sky tv or can’t afford to pay to watch sport. Going to a pub or another location doesn’t work for everyone either. [Interruption.] Yes.
I'll be voting for the motion this afternoon, and I have huge sympathy for the merits of this motion. I, like you, don't have Sky tv whatsoever and never have had that, but the financial model of the Welsh Rugby Union is predicated on international rugby. If they can't bring the revenues in, what's the alternative to make sure that the grass-roots game and the professional game in Wales can have those revenues to be competitive?
Byddaf yn pleidleisio o blaid y cynnig y prynhawn yma, ac mae gennyf gydymdeimlad mawr â rhinweddau'r cynnig hwn. Fel chithau, nid wyf yn meddu ar deledu Sky o gwbl ac nid wyf erioed wedi ei gael, ond mae model ariannol Undeb Rygbi Cymru yn seiliedig ar rygbi rhyngwladol. Os nad ydynt yn gallu dod â'r refeniw i mewn, beth yw'r dewis arall i sicrhau y gall y gêm ar lawr gwlad a'r gêm broffesiynol yng Nghymru fod yn gystadleuol?
These are core questions. Cricket has been through a period of looking at itself and how it pays for itself, and look what's happened to audiences for cricket. I'll quote from the author Gideon Haigh, who asked,
'Does cricket make money in order to exist, or does it exist to make money?'
It's always about finding the balance.
Mae'r rhain yn gwestiynau craidd. Mae criced wedi bod trwy gyfnod o edrych ar ei hun a sut y mae'n talu amdano'i hun, ac edrychwch beth sydd wedi digwydd i gynulleidfaoedd criced. Fe ddyfynnaf eiriau'r awdur Gideon Haigh, a ofynnodd,
A yw criced yn gwneud arian er mwyn bodoli, neu a yw'n bodoli er mwyn gwneud arian?
Mae bob amser yn ymwneud â dod o hyd i'r cydbwysedd.
Mi wnaf i barhau. Dydy mynd i dafarn ddim yn gweithio i bawb, yn sicr ddim i bobl ifanc, er enghraifft, ddim i bobl efo problemau symudedd, o bosibl, na phobl sydd ddim eisiau bod yng nghanol torfeydd mawr o bobl. Ydym, rydym ni fel clybiau rygbi ar hyd a lled Cymru yn dangos y gemau. Mi allwn ni gario ymlaen i wneud hynny, ond i bobl sydd â diddordeb yn y gêm yn barod mae hynny i raddau helaeth.
Rydym ni fel plaid wedi ysgrifennu at Ysgrifennydd Llywodraeth Prydain dros ddiwylliant, cyfryngau a chwaraeon yn dadlau'r achos ychwanegu'r chwe gwlad at y digwyddiadau grŵp A y mae'n rhaid eu dangos ar deledu am ddim. Mi oedd yna adolygiad yn ôl yn 2009. Dyna'r adolygiad diwethaf o hynny, ac mi ddaeth o i'r casgliad yma:
I’ll continue. Going to a pub isn’t always an option for everyone, and certainly not for young people, for example. It’s not for people with mobility problems and people who don’t want to be in big crowds of people. Yes, in rugby clubs around Wales we do show the game and we can carry on doing that, but that’s for people who already have an interest in the game.
We, as a party, have written to the Secretary of State for DCMS in the UK Government, arguing the case for adding the six nations to the category A events that have to be shown on free-to-air tv. There was a review in 2009. That was the last review of that, and it came to this conclusion:
'Wales matches in the Six Nations Rugby Championship should be listed in Wales only…The Panel was persuaded of the "special national resonance" of rugby union in Wales.'
Dylai gemau Cymru ym Mhencampwriaeth Rygbi'r Chwe Gwlad gael eu rhestru yng Nghymru yn unig... Darbwyllwyd y Panel ynghylch "arwyddocâd cenedlaethol arbennig" rygbi'r undeb yng Nghymru.
A does dim ond angen edrych ar y ffigurau gwylio, nid ar gyfer gemau penodol, ond faint o bobl yn gyffredinol sy'n gwylio rhywfaint o'r gemau chwe gwlad—82 y cant o boblogaeth Cymru. Mae'r ffigur yn syfrdanol, ac mae'n dangos faint mae'r gêm yma yn treiddio i mewn i'n diwylliant penodol ni yng Nghymru.
Mi allwn i sôn am fater arall sy'n benodol Gymreig hefyd, sef y bygythiad i sylwebaeth darllediadau Cymraeg. Be fyddai'n digwydd i'r rheini yn y dyfodol? Mae darlledu wedi bod yn rhan o greu'r lexicon rygbi yng Nghymru dros y blynyddoedd. Allwn ni ddim fforddio colli hynny.
Fel y dywedais i'n gynharach, mae criced wedi bod drwy'r profiad yma, a gallwn ni ddim fforddio gweld ein hunain mewn sefyllfa lle y byddem ni'n colli'r access yna i bobl i'r gêm sydd mor bwysig i ni.
And we only need to look at the viewing figures, not just for specific games, but how many people generally who watch six nations games—82 per cent of the population of Wales. That figure is astonishing, and it does show how much this game is integrated in our specific culture in Wales.
I could talk about another specifically Welsh issue—the threat to Welsh language broadcasting of the games. What would happen to those in the future. Broadcasting has been a part of the lexicon of rugby in Wales over the years and we can't afford to lose that.
As I said earlier, cricket has been through this experience, and we can't afford to see ourselves in a situation where we would lose that access for people to a game that's so important to us.
I love sport. I love taking part in sport and watching it. I love following and watching our national football and rugby teams. We in Wales love our sport. It permeates deep into our national psyche, our culture. Football—Euro 2016 was a wonderful experience, and I look forward to many similar experiences through football again. But as an annual competition, there's something about the six nations that really binds us like nothing else—that amazing figure of 82 per cent of people watching it. And take access to it on free-to-air tv away from the population, you rip away not just a television programme, but a core part of our nation's culture, and you threaten directly the health of rugby as a participation sport. So, let's vote together on this today, and make a clear and unambiguous statement as our national Parliament.
Rwy'n dwli ar chwaraeon. Rwyf wrth fy modd yn cymryd rhan mewn chwaraeon a'u gwylio. Rwyf wrth fy modd yn dilyn ac yn gwylio ein timau pêl-droed a rygbi cenedlaethol. Rydym ni yng Nghymru yn dwli ar ein chwaraeon. Mae'n treiddio'n ddwfn i'n seicoleg genedlaethol, ein diwylliant. Pêl-droed—roedd Euro 2016 yn brofiad gwych, ac rwy'n edrych ymlaen at lawer o brofiadau tebyg drwy bêl-droed eto. Ond fel cystadleuaeth flynyddol, mae rhywbeth am y chwe gwlad sy'n ein clymu mewn ffordd nad oes unrhyw beth arall yn ei wneud—y ffigwr anhygoel hwnnw o 82 y cant o bobl yn ei wylio. Ac os ydych yn amddifadu'r boblogaeth o fynediad ato drwy deledu am ddim, nid dim ond rhaglen deledu rydych chi'n ei dwyn oddi wrthynt, ond rhan greiddiol o ddiwylliant ein cenedl, ac rydych yn bygwth iechyd rygbi yn uniongyrchol fel camp i gymryd rhan ynddi. Felly, gadewch inni bleidleisio gyda'n gilydd ar hyn heddiw, a gwneud datganiad clir a diamwys fel ein Senedd genedlaethol.
Diolch, Dirprwy Lywydd. There are few issues that actually do conjoin us with our different politics in this place. So, this is an important debate for the people that we all represent to have here in this Welsh Parliament. And as has been said, here in Wales, rugby is so much more than just a game. Six nations matches are etched in our national psyche. They are part of who we are, and part of our shared Welshness. And in clubhouses, pubs and living rooms across the nation, people gather to watch the six nations in a way unlike almost any other sporting event in Wales. And it is greater than its subject matter, so it is absolutely vital that we do keep this highlight of the Welsh sporting calendar accessible to the majority.
We need only to look at the example of cricket, as has already been mentioned, which has seen a substantial drop in participation and viewing figures since moving to pay-per-view services in 2005. And this is not to discredit for-profit channels such as Sky or BT, which have, over a number of years, provided some very high-quality rugby coverage. But the fact is that these are simply not accessible for the same number of people in Wales.
When Wales claimed a grand slam victory over England last year, 8.9 million people viewed this on BBC One. That is more than the most-watched football match on the BBC in 2018-19. This should signal how important it is to keep these games on free-to-air tv. It is also a signal as to why others want it.
I wish to take this opportunity to promote the women's six nations, which will now be unified with the men's tournament in terms of television rights. As the women's game continues to grow in participation, ensuring greater, not lesser television coverage is a vital next step. Unfortunately, this weekend's Wales women's fixture against Scotland has been called off due to the coronavirus affecting one of the Scottish players, and I'm sure members across this Chamber would like to join me in wishing her a full and speedy recovery.
Dirprwy Lywydd, if we are to ensure that the next generation are inspired to play and support rugby, we must keep it accessible to them. The six nations is enjoyed by avid rugby fans and social observers alike. This will not be the case if it disappears behind a pay wall. In Wales rugby has always been a sport for everyone, not just a privileged few, and we must all work together to keep it that way.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Nid oes llawer o faterion sy'n ein huno ni gyda'n gwleidyddiaeth wahanol yn y lle hwn. Felly, mae hon yn ddadl bwysig i'r bobl y mae pawb ohonom yn eu cynrychioli yma yn Senedd Cymru. Ac fel y dywedwyd, yma yng Nghymru, mae rygbi yn gymaint mwy na dim ond gêm. Mae gemau'r chwe gwlad yn rhan annatod o'n seicoleg genedlaethol. Maent yn rhan o bwy ydym ni, ac yn rhan o'n Cymreictod cyffredin. Ac mewn clybiau, tafarndai ac ystafelloedd byw ar draws y wlad, mae pobl yn ymgynnull i wylio'r chwe gwlad mewn ffordd wahanol i bron unrhyw ddigwyddiad chwaraeon arall yng Nghymru. Ac mae'n fwy na'i gynnwys, felly mae'n gwbl hanfodol ein bod yn cadw'r uchafbwynt hwn yng nghalendr chwaraeon Cymru yn hygyrch i'r mwyafrif.
Nid oes ond angen inni edrych ar griced fel enghraifft, fel y crybwyllwyd eisoes, camp lle gwelwyd gostyngiad sylweddol yn nifer y bobl sy'n cymryd rhan ac yn y nifer sy'n gwylio ers symud i wasanaethau talu-wrth-wylio yn 2005. Ac nid y bwriad yw difrïo sianeli sy'n gwneud elw fel Sky neu BT, sydd, dros nifer o flynyddoedd, wedi darparu darllediadau rygbi o safon uchel iawn. Ond y ffaith yw nad yw'r rhain yn hygyrch i'r un nifer o bobl yng Nghymru.
Pan enillodd Cymru fuddugoliaeth y gamp lawn dros Loegr y llynedd, roedd 8.9 miliwn o bobl yn gwylio ar BBC One. Mae hynny'n fwy na'r gêm bêl-droed fwyaf poblogaidd ar y BBC yn 2018-19. Dylai hyn ddangos pa mor bwysig yw cadw'r gemau hyn ar deledu am ddim. Mae hefyd yn arwydd pam y mae eraill am ei gael.
Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i hyrwyddo chwe gwlad y menywod, a fydd yn awr yn uno â phencampwriaeth y dynion o ran hawliau teledu. Wrth i'r gêm i fenywod barhau i dyfu, mae sicrhau mwy, nid llai, o sylw teledu yn gam nesaf hanfodol. Yn anffodus, mae gêm menywod Cymru y penwythnos hwn yn erbyn yr Alban wedi cael ei chanslo oherwydd bod coronafeirws wedi effeithio ar un o chwaraewyr yr Alban, ac rwy'n siŵr yr hoffai Aelodau ar draws y Siambr hon ymuno â mi i ddymuno gwellhad llwyr a buan iddi.
Ddirprwy Lywydd, os ydym am sicrhau bod y genhedlaeth nesaf yn cael ei hysbrydoli i chwarae a chefnogi rygbi, rhaid inni ei gadw'n hygyrch iddynt. Caiff y chwe gwlad eu mwynhau gan gefnogwyr rygbi brwd a sylwedyddion cymdeithasol fel ei gilydd. Ni fydd hyn yn digwydd os yw'n diflannu y tu ôl i wal dalu. Yng Nghymru mae rygbi wedi bod yn gamp i bawb erioed, nid dim ond yr ychydig breintiedig, a rhaid i bawb ohonom weithio gyda'n gilydd i'w chadw felly.
'I was there',
'I was there',
ddywedodd Max Boyce. Wel, allwn ni i gyd ddim bod yna, allwn ni? Ac felly mae'n bwysig ein bod ni i gyd yn cael y cyfle, drwy gyfrwng teledu, i rannu yn y profiad yna. Dwi'n cofio lle'r oeddwn i pan sgoriodd Ieuan Evans y cais gwych yna yn 1988 yn erbyn yr Alban. Dwi'n siŵr ein bod ni i gyd yn cofio lle'r oedden ni pan sgoriodd Scott Gibbs yn Wembley yn 1999, neu pan giciodd Gavin Henson y gic odidog yna i guro Lloegr yn 2005. Mae e'n rhan o'n cof cenedlaethol ni, onid yw e, mae e'n rhan o'n treftadaeth ni, ac mae e'n rhan o'n diwylliant ni?
'O, ewch i'r dafarn i watsio'r gem. Os ŷn ni'n gorfod talu, allwch chi ei gweld hi yn y dafarn.' Ond fel rŷn ni wedi clywed, dyw hynny ddim yn gweithio i bawb. Fuasai fy mhlant i ddim wedi gallu gwylio Cymru yn chwarae Lloegr ddydd Sadwrn petasem ni wedi gorfod mynd i'r dafarn i'w gwylio hi. A buasen nhw ddim wedyn chwaith wedi treulio oriau yn yr ardd yn chwarae rygbi, yn dynwared Dan Biggar a Hadleigh Parkes, a finnau â thipyn bach o dâp gwyn ar fy nghlustiau yn trio edrych fel Alun Wyn Jones—a dwi'n syndod o debyg, a dweud y gwir, ond dyna fe. [Chwerthin.]
Ond mae gemau'r chwe gwlad yn drysorau cenedlaethol, ac mi ddylen nhw gael eu gwarchod. Os yw e'n ddigon da i'r Grand National, wel mae e'n ddigon da i gemau rygbi Cymru yn y chwe gwlad. Ac rŷn ni wedi clywed cyfeiriad at griced, a'r profiad y mae criced wedi ei weld dros y blynyddoedd. Fe wnaeth 9 miliwn o bobl wylio Freddie Flintoff a'r tîm yng ngemau'r Lludw nôl yn 2005—9 miliwn. Ond yn fuan ar ôl hynny, wrth gwrs, mi aeth criced y tu ôl i deledu lloeren, a rhaid oedd talu i gael gwylio'r gemau yna. Erbyn cwpan y byd, wrth gwrs, prin filiwn—yn wir, 0.5 miliwn o bobl a oedd yn gwylio rhai o gemau Lloegr yng nghwpan y byd. Ac yn y pen draw, pan ddaeth hi i'r rownd derfynol, mi oedd yn rhaid i Sky benderfynu bod angen ei dangos hi am ddim ar Sianel 4 yn ogystal, a hyd yn oed wedyn dim ond 4.5 miliwn a oedd yn gwylio; felly, hanner, mewn 15 mlynedd, y gynulleidfa yn gwylio tîm criced Lloegr. Dyna ichi gyfaddefiad o fethiant—eu bod nhw wedi gorfod ei darlledu hi ar Sianel 4 yn y pen draw. Yr un haf, wrth gwrs, roedd yn dal i fod bron i 10 miliwn o bobl yn gwylio Wimbledon, am ddim, ar y teledu. Roedd dros 8 miliwn o bobl yn gwylio tîm pêl-droed merched Lloegr yng nghwpan y byd yr un adeg.
Nawr, rŷn ni wedi clywed yn barod, 'O, mae'r incwm o werthu hawliau darlledu i fuddsoddi yn y gêm ar lawr gwlad yn gwneud i fyny, efallai, am golli cynulleidfa.' Wel, mae ffigurau cyfranogiad mewn criced yn dangos erbyn hyn fod y rhai sy'n chwarae criced yn gyson wedi bron i haneru yn y ddau ddegawd diwethaf, sy'n cyd-fynd â'r cyfnod, wrth gwrs, i bob pwrpas, nad yw e wedi bod ar deledu am ddim. Nawr, nid dyna'r dyfodol rŷn ni ei eisiau i rygbi yng Nghymru, ac nid dyna'r dyfodol, yn sicr, y mae Plaid Cymru ei eisiau i rygbi yng Nghymru. A dyna pam rŷn ni'n awyddus i weld pawb yn cefnogi ein cynnig ni heddiw, i sicrhau bod pawb, pwy bynnag ydyn nhw, yng Nghymru yn cael mynediad i rannu yn y dathlu, gobeithio, bob tro y bydd Cymru'n chwarae gêm yng nghystadleuaeth y chwe gwlad.
said Max Boyce. Well, we can't all be there, can we? And so it's important that we all have an opportunity, through television, to share in that experience. I remember where I was when Ieuan Evans scored that excellent try in 1988 against Scotland. I'm sure we all remember where we were when Scott Gibbs scored in Wembley in 1999, or when Gavin Henson kicked that wonderful kick to beat England in 2005. It's part of our national memory, isn't it, it's part of our heritage, and it's part of our culture.
People say, 'Well, go to the pub to watch the game. If we have to pay, you can watch it in the pub.' But that doesn’t work for everyone, as we've already heard. My children couldn’t have watched Wales play England on Saturday if we'd had to go to the pub to watch the game. And neither would they have spent hours in the garden playing rugby, emulating Dan Biggar and Hadleigh Parkes, with me with a little white tape on my ears trying to look like Alun Wyn Jones. And I'm surprisingly similar, if truth be told. [Laughter.]
But six nations matches are national treasures, and they should be safeguarded. If it's good enough for the Grand National, then surely it's good enough for Wales rugby matches in the six nations. We've heard reference to cricket, and the experience that cricket has been through over the past few years. Well, 9 million watched Freddie Flintoff and the team in the Ashes matches back in 2005—9 million people. But soon after that, cricket went behind a paywall, and people had to pay to watch those games. By the world cup, there was barely a million. Indeed, it was 0.5 million people watching some of the England games in the world cup. And when it came to the finals, Sky decided that they had to show it free of charge on Channel 4, and even then, only 4.5 million people watched. So, that was a decline of half the audience in 15 years watching the England cricket team. Now, that's an admission of failure that they had to broadcast on Channel 4. And in the same summer, of course, there were still almost 10 million people watching Wimbledon, free to air. Over 8 million people watched the England women's football team in the world cup at the same time.
We've heard already that the income of selling broadcasting rights to invest in the game at the grass-roots level would make up, perhaps, for the audience loss. Well, participation figures in cricket show now that those playing cricket regularly has almost halved in the last two decades, which corresponds to that period that I mentioned earlier, of course, when it hasn't been available free to air. Now, that isn't the future we want for rugby in Wales, and that isn't the future that Plaid Cymru wants for rugby in Wales. And that is why we are eager to see everyone supporting our motion today, to ensure that everyone, whoever they are, in Wales can access and share in the celebrations, hopefully, every time that Wales plays a game in the six nations championship.
I think this is an important debate, and we in the Welsh Conservative group will be enthusiastically supporting the motion.
Can I start by paying tribute to Peter Jackson, the highly respected journalist who first wrote about this story, in The Rugby Paper—it's not a very original title, but it was a very important story. [Interruption.] And it's a good paper, indeed. I think the key point here is the exclusion of joint bids. The BBC and ITV seem to be getting ready to make another joint bid, and a very valuable bid; of course, they outbid in the last round. But no reason has been given by Six Nations Rugby Ltd for the approach of now excluding joint bids. And it does seem to me that this is anti-competitive. There's also a remarkably quick timescale to these negotiations—they end this week. And it does smack of the whole process being forced and controlled.
We've already heard from a couple of speakers now that there is a real risk of losing millions of viewers behind a paywall, to generate millions of extra revenue. But what do you gain with that extra revenue if you've lost your grassroots, and the love of the game that is shared by so many in the population? And this seems to me something that really has to be reflected on.
Can I welcome the action of the Westminster committee on digital, culture media and sport, and their demand from Six Nations Rugby for an explanation of this situation? And the chair of that committee, Julian Knight, said, and I quote:
'We cannot allow this to be a deal done behind closed doors. Fans have a stake in this and a right to know what's going on.'
And I completely agree. There is something not right about this in the way its governance is being conducted. And this game is of huge importance culturally to us in Wales—it's a mass sport in Wales; it's not so much in England or in France, indeed. And I do believe that it's England and France that are driving this process and they, I think, will bitterly rue the day that they did that.
But I think that if the rugby authorities do act unreasonably, then the Government should consider making six nations rugby matches in the UK listed events. And I would say to the UK Government that there are some actions you must take to strengthen the union, and this will be one of them, recognising the strength of rugby in Wales, and therefore we must have a national, i.e. a UK approach to this regulation. Thank you.
Credaf fod hon yn ddadl bwysig, a byddwn ni yng ngrŵp y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi'r cynnig yn frwd.
A gaf fi ddechrau drwy dalu teyrnged i Peter Jackson, y newyddiadurwr uchel ei barch a ysgrifennodd am y stori hon gyntaf, yn The Rugby Paper—nid yw'n deitl gwreiddiol iawn, ond roedd yn stori bwysig iawn. [Torri ar draws.] Ac mae'n bapur da, yn wir. Rwy'n credu mai'r pwynt allweddol yma yw eithrio ceisiadau ar y cyd. Ymddengys bod y BBC ac ITV yn paratoi i wneud cais arall ar y cyd, a chynnig gwerthfawr iawn; wrth gwrs, fe wnaethant gynnig uwch na neb arall yn y rownd ddiwethaf. Ond ni roddwyd unrhyw reswm gan Six Nations Rugby Ltd am y dull o weithredu sydd bellach yn eithrio ceisiadau ar y cyd. Ac mae'n ymddangos i mi fod hyn yn wrth-gystadleuol. Mae yna amserlen hynod o gyflym i'r trafodaethau hyn hefyd—maent yn dod i ben yr wythnos hon. Ac mae'n rhoi'r argraff fod yr holl broses yn cael ei gwthio a'i rheoli.
Rydym eisoes wedi clywed gan gwpl o siaradwyr fod perygl gwirioneddol o golli miliynau o wylwyr y tu ôl i wal dalu, er mwyn cynhyrchu miliynau o refeniw ychwanegol. Ond beth rydych chi'n ei ennill gyda'r refeniw ychwanegol hwnnw os ydych chi wedi colli'r bobl ar lawr gwlad, a'r cariad at y gêm sy'n cael ei rannu gan gynifer yn y boblogaeth? Ac mae hyn yn ymddangos i mi yn rhywbeth y mae gwir angen ei ystyried.
A gaf fi groesawu camau'r pwyllgor technoleg ddigidol, diwylliant, y cyfryngau a chwaraeon yn San Steffan, a'u galwad ar Six Nations Rugby i esbonio'r sefyllfa hon? A dywedodd cadeirydd y pwyllgor hwnnw, Julian Knight, ac rwy'n dyfynnu:
Ni allwn ganiatáu i hyn fod yn gytundeb y deuir iddo y tu ôl i ddrysau caeedig. Mae hyn yn bwysig i gefnogwyr ac mae ganddynt hawl i wybod beth sy'n digwydd.
Ac rwy'n cytuno'n llwyr. Mae rhywbeth o'i le yn hyn o ran y ffordd y caiff ei lywodraethu. Ac mae'r gêm yn hynod bwysig yn ddiwylliannol i ni yng Nghymru—mae'n gamp dorfol yng Nghymru; nid yw hynny mor wir yn Lloegr nac yn Ffrainc. Ac rwy'n credu mai Lloegr a Ffrainc sy'n gyrru'r broses hon a byddant yn difaru eu bod wedi gwneud hynny yn fy marn i.
Ond os bydd yr awdurdodau rygbi'n ymddwyn yn afresymol, rwy'n credu y dylai'r Llywodraeth ystyried gwneud gemau rygbi'r chwe gwlad yn y DU yn ddigwyddiadau rhestredig. A hoffwn ddweud wrth Lywodraeth y DU fod yna rai camau sy'n rhaid i chi eu cymryd i gryfhau'r undeb, a bydd hwn yn un ohonynt, cydnabod cryfder rygbi yng Nghymru, ac felly mae'n rhaid inni gael ymagwedd genedlaethol, h.y. ymagwedd ar sail y DU tuag at y rheoliad hwn. Diolch.
I'm pleased to be taking part in this debate, albeit not for very long—obviously the time does not allow me to wax lyrical about my own somewhat less-than-dazzling rugby-playing career back in the day on the wing—left wing, obviously. [Laughter.] But, obviously, prior to devolution, the Wales rugby team, the Wales football team, and the National Museum Wales—it was sport and culture that gave us a political identity in the absence of politics in this place. So, prior to devolution, the Wales rugby team was supremely important, particularly in that glorious decade in the seventies when we were very successful as well—amazingly successful on the sporting field, not quite so successful in the political field in that century. But it has allowed us to define ourselves as a nation, even before we could politically in this place. And it is a grass-roots sport.
I'm a member of Dunvant Rugby Football Club—I might as well give them a mention—and they run loads of age-representative teams from under-eights upwards: boys and girls. It operates like a youth club, basically. It is volunteer-based. It doesn't get much funding from the Welsh Rugby Union or anybody else. Volunteers locally and families together club together—it keeps children occupied. It occasionally wins rugby matches as well at the higher level. But, yes, it's under threat, if anything like this happens.
Television has given rugby that coverage; it's also given the women's game that coverage. Women's rugby in Wales is now on television and we've seen women's rugby take off at a grass-roots level. Siwan Lillicrap, the Welsh rugby captain, is from Swansea—I'm guaranteed to give her a mention.
But I wear a Glamorgan cricket tie because I'm a bit of a cricket freak as well, but what we've seen in the last 15 years is, as we've heard, a 30 per cent decrease in grass-roots playing numbers in cricket. We've seen village cricket teams here in south Wales, which traditionally supply Glamorgan County Cricket Club team with players—we've seen that supply dry up and those cricket teams disappear. And, yes, there's supposed to be lots of money at the top end—it doesn't help our village cricket teams here in south Wales. So, yes, there is a special national resonance for rugby in Wales—that's why we need to keep it on terrestrial television. Diolch yn fawr.
Rwy'n falch o gymryd rhan yn y ddadl hon, er nad am yn hir iawn—mae'n amlwg nad yw'r amser yn caniatáu i mi siarad yn frwd am fy ngyrfa rygbi lai na disglair ers talwm ar yr asgell—yr asgell chwith, yn amlwg. [Chwerthin.] Ond cyn datganoli wrth gwrs, tîm rygbi Cymru, tîm pêl-droed Cymru, ac Amgueddfa Genedlaethol Cymru—chwaraeon a diwylliant oedd yn rhoi hunaniaeth wleidyddol i ni yn absenoldeb gwleidyddiaeth yn y lle hwn. Felly, cyn datganoli, roedd tîm rygbi Cymru yn hynod o bwysig, yn enwedig yn y degawd gogoneddus yn y saithdegau pan oeddem yn llwyddiannus iawn hefyd—yn rhyfeddol o lwyddiannus ar y maes chwarae, heb fod mor llwyddiannus yn y maes gwleidyddol yn y ganrif honno. Ond mae wedi caniatáu i ni ddiffinio ein hunain fel cenedl, hyd yn oed cyn inni allu gwneud hynny'n wleidyddol yn y lle hwn. A champ lawr gwlad yw hi.
Rwy'n aelod o Glwb Rygbi'r Dynfant—waeth i mi eu henwi—ac mae ganddynt lwythi o dimau o wahanol oedrannau o'r rhai dan wyth oed i fyny: bechgyn a merched. Mae'n gweithredu fel clwb ieuenctid, yn y bôn. Mae'n seiliedig ar wirfoddolwyr. Nid yw'n cael llawer o arian gan Undeb Rygbi Cymru na neb arall. Mae gwirfoddolwyr yn lleol a theuluoedd gyda'i gilydd yn dod at ei gilydd—mae'n cadw plant yn brysur. Yn achlysurol mae'n ennill gemau rygbi hefyd ar y lefel uwch. Ond ydy, mae o dan fygythiad, os oes unrhyw beth fel hyn yn digwydd.
Mae teledu wedi rhoi sylw i rygbi; mae hefyd wedi rhoi sylw i'r gêm i fenywod. Mae rygbi menywod yng Nghymru bellach ar y teledu ac rydym wedi gweld rygbi menywod yn ffynnu ar lawr gwlad. Daw Siwan Lillicrap, capten rygbi Cymru, o Abertawe—rwy'n sicr o'i henwi hi.
Ond rwy'n gwisgo tei criced Morgannwg gan fy mod i'n dwli ar griced hefyd, ond yr hyn a welsom yn y 15 mlynedd diwethaf, fel y clywsom, yw gostyngiad o 30 y cant yn nifer y rhai sy'n chwarae criced ar lawr gwlad. Rydym wedi gweld timau criced pentrefi yma yn ne Cymru, sy'n draddodiadol yn darparu chwaraewyr ar gyfer tîm Clwb Criced Sir Forgannwg—rydym wedi gweld y cyflenwad hwnnw'n sych a'r timau criced hynny'n diflannu. Ac oes, mae'n debyg fod llawer o arian yn y pen uchaf—nid yw'n helpu ein timau criced pentref yma yn ne Cymru. Felly, oes, mae yna arwyddocâd cenedlaethol arbennig i rygbi yng Nghymru—dyna pam fod angen i ni ei gadw ar deledu daearol. Diolch yn fawr.
Can I thank Plaid Cymru for bringing this important debate this afternoon? We will be supporting all of Plaid's motion.
Rugby is the national game of Wales and unlike England, where much is based on its public school system, it is a sport of the working classes and it is a grass-roots sport in Wales.
If the BBC is to be a true public service operator, it is incumbent upon the institution to retain certain sporting events for the general population. We should note here that it's taken steps to retain Wimbledon, the boat race, a share with BT of the FA Cup and other institutional gaming events. The BBC licence fee raises £3.7 billion annually, but is supplemented by another £1.2 billion raised from its commercial operations. So, that's a total of £5 billion annually. It is reported that the rights bid for the six nations tournament is around £50 million, or—if I'm not to be wrong, as Diane Abbott might have been, that's just 1 per cent of the BBC's annual revenue. But as of now—. This cost, of course, was shared with ITV. But, as has been pointed out by David Melding, that may not be allowed in the next bid phase.
So, whilst we have to accept that there are many other programmes—and I use that in the broadest sense of the word—the popularity of the six nations is witnessed by the fact that 41 per cent of the UK watches the tournament, and, as Rhun pointed out before, that figure rises to something like 82 per cent in Wales. So, the six nations tournament is one of the most anticipated and watched events in the sporting calendar. Indeed, for Wales, it is probably the most popular event. The loss of the Pro14 championship to pay television undoubtedly impacted on the watched coverage of that competition.
Being exposed to sport through all media, as has been pointed out, is the best way to inspire young people to engage in playing that sport, and, as Dai Lloyd mentioned, we can see that in the fact of the numbers of women now playing rugby because of the exposure on television. So, Dirprwy Lywydd, we call upon this whole institution, led by the Welsh Government, to use every lever available to influence the BBC to retain the six nations tournament for terrestrial television.
A gaf fi ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl bwysig hon y prynhawn yma? Byddwn yn cefnogi cynnig Plaid Cymru yn ei gyfanrwydd.
Rygbi yw gêm genedlaethol Cymru ac yn wahanol i Loegr, lle mae llawer yn seiliedig ar ei system ysgolion preifat, camp y dosbarthiadau gweithiol ydyw ac mae'n gamp lawr gwlad yng Nghymru.
Os yw'r BBC i fod yn weithredwr gwasanaeth cyhoeddus gwirioneddol, mae'n ddyletswydd ar y sefydliad i gadw rhai digwyddiadau chwaraeon penodol ar gyfer y boblogaeth yn gyffredinol. Dylem nodi yma ei fod wedi cymryd camau i gadw Wimbledon, y ras gychod, cyfran gyda BT o Gwpan yr FA a digwyddiadau chwaraeon sefydliadol eraill. Mae ffi trwydded y BBC yn codi £3.7 biliwn bob blwyddyn, ond fe'i hategir gan £1.2 biliwn arall a godir o'i gweithrediadau masnachol. Felly, dyna gyfanswm o £5 biliwn yn flynyddol. Nodir mai tua £50 miliwn yw'r cynnig am hawliau pencampwriaeth y chwe gwlad, neu—os nad wyf yn anghywir, fel Diane Abbott o bosibl, dim ond 1 y cant o refeniw blynyddol y BBC yw hynny. Ond o hyn allan—. Roedd yn rhannu'r gost hon, wrth gwrs, gydag ITV. Ond fel y dywedodd David Melding, mae'n bosibl na fydd hynny'n cael ei ganiatáu yng ngham nesaf y broses gynnig.
Felly, er bod yn rhaid inni dderbyn bod llawer o raglenni eraill—a defnyddiaf hynny yn ystyr ehangaf y gair—mae'r ffaith bod 41 y cant o'r DU yn gwylio'r bencampwriaeth yn dyst i boblogrwydd y chwe gwlad, ac fel y nododd Rhun yn flaenorol, mae'r ffigur yn codi i rywbeth tebyg i 82 y cant yng Nghymru. Felly, pencampwriaeth y chwe gwlad yw un o'r digwyddiadau mwyaf poblogaidd yr edrychir ymlaen ato fwyaf yn y calendr chwaraeon. Yn wir, i Gymru, mae'n debyg mai dyma yw'r digwyddiad mwyaf poblogaidd. Yn ddiau, effeithiodd colli pencampwriaeth Pro14 i deledu talu-wrth-wylio ar faint o'r darllediadau o'r gystadleuaeth honno a wyliwyd.
Dod i gysylltiad â chwaraeon drwy bob cyfrwng, fel y nodwyd, yw'r ffordd orau o ysbrydoli pobl ifanc i gymryd rhan mewn chwarae'r gêm honno, ac fel y crybwyllodd Dai Lloyd, gallwn weld hynny yn niferoedd y menywod sydd bellach yn chwarae rygbi oherwydd y sylw ar y teledu. Felly, Ddirprwy Lywydd, rydym yn galw ar y sefydliad hwn, dan arweiniad Llywodraeth Cymru, i ddefnyddio pob dull sydd ar gael i ddylanwadu ar y BBC i gadw pencampwriaeth y chwe gwlad ar gyfer teledu daearol.
Thank you. Can I now call on the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism, Dafydd Elis-Thomas?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth, Dafydd Elis-Thomas?
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Mae'n dda gen i hefyd gadarnhau y byddwn ni, o ran y Llywodraeth, yn cefnogi'r cynnig hwn, ac felly rydw i'n disgwyl y bydd y gefnogaeth iddo fo yn unfrydol, fel y mae'r siarad wedi bod.
Byddwch chi'n cofio ein bod wedi cael cwestiwn amserol ac wedi ei ateb o mor gadarn ag y medrwn i'r wythnos diwethaf. Dwi ddim am ailadrodd unrhyw beth ddywedais i'r wythnos diwethaf, ond dwi am roi gwybod i chi beth dwi wedi'i wneud yn y cyfamser, sef ein bod ni wedi ysgrifennu at Lywodraeth y Deyrnas Unedig, nid yn unig i gyfleu teimladau a barn y Siambr hon, ond hefyd wedi gyrru'n ddigidol fersiwn o'n Cofnod ni, fel bod yr Ysgrifennydd Gwladol yn gallu darllen rhywbeth o Senedd gwerth ei darllen—y Senedd hon o'i chymharu â'r Senedd y mae yntau'n aelod ohoni, efallai. Dwi hefyd wedi anfon copi i fy nghyfaill, Gareth Davies, cadeirydd Undeb Rygbi Cymru. Dwi ddim wedi cael ymatebion eto.
Ond mae'r ffaith ein bod ni, unwaith eto heddiw, am yr ail wythnos yn olynol, yn trafod y mater yna—a dwi'n ddiolchgar iawn i fy nghyfeillion ym Mhlaid Cymru am drefnu'r ddadl yma, ac mi fyddaf i'n gwneud yr un modd ar ôl y ddadl yma i sicrhau, eto, bod Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn gweld beth yw barn y Senedd hon, ac yn enwedig yn ystyried unwaith eto beth ddylai ddigwydd ynglŷn â'r rhestr. Mae'r ffaith ein bod ni wedi gweld cefnogaeth drawsbleidiol oddi wrth Blaid Cymru, oddi wrth y Ceidwadwyr ac, wrth gwrs, oddi wrth David Rowlands—diolch yn fawr, David, yn ogystal, o UKIP—a chyfraniad eithaf treiddgar fel arfer gan Andrew R.T. Davies hefyd, yn ogystal â David Melding o ochr y Ceidwadwyr—.
Yr unig rybudd dwi eisiau ei roi wrth gytuno â'r cyfan sydd wedi'i ddweud yn y ddadl yma ydy nad ydy'r cwestiwn yma ddim yn mynd i ffwrdd. Mae cyllido rygbi rhyngwladol, a gwneud hynny'n fasnachol, neu'n rannol fasnachol beth bynnag, yn mynd i fod yn gwestiwn y mae'n rhaid inni ganfod ateb iddo fo, yn rygbi Cymru ac yn rygbi rhyngwladol, ac mae'n ddyletswydd i ni sy'n anhapus ynglŷn â'r ateb sydd wedi dod hyd yn hyn i weld pa fath o ateb fyddai'n dderbyniol i ni. Felly, mae gen i un gwahoddiad arall i'w gynnig i'r Senedd hon, fel y gwnes i'r wythnos diwethaf: mi fyddai hi'n ddefnyddiol iawn pe byddai un o bwyllgorau'r Senedd hon yn fodlon ystyried y mater yma ymhellach, galw tystiolaeth a chynhyrchu—
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I’m pleased to confirm that we as a Government will be supporting this motion, and I therefore expect the support to be unanimous, as all contributions have been.
You will recall that we had a topical question and I responded to that as robustly as I could last week. I won’t rehearse anything that I said last week, but I do want to inform you of what I’ve been doing in the meantime, namely that I have written to the UK Government, not only to convey the feelings and views of this Chamber, but I’ve also sent a digital version of our Record of Proceedings so that the Secretary of State can read something from a Parliament that is worth reading—this Parliament as opposed to the Parliament that he’s a Member of, perhaps. And I’ve also sent a copy to my colleague, Gareth Davies, the chair of the Welsh Rugby Union. I haven’t yet received responses.
But the fact that we, once again today, for the second week on the trot, are discussing this issue—and I am grateful to my colleagues in Plaid Cymru for tabling this motion and I will be doing something similar after this debate to ensure that, once again, the UK Government is aware of the views of this Parliament and that they do consider what should happen in terms of the listing. The fact that we have seen cross-party support from Plaid Cymru, the Conservatives and, of course, from David Rowlands—thank you to you, David, from the Brexit Party—and quite a serious contribution from Andrew R.T. Davies, as well as David Melding from the Conservative side—.
The only word of warning that I would give in agreeing with everything that’s been said in this debate is that this question is not going away. The funding for international rugby, working on a commercial or partly commercial basis, is going to be an issue that we will have to find a solution to, both in Welsh rugby and international rugby, and we who are unhappy about the solution that’s been put forward to date are duty bound to see what kind of solution could be acceptable to us. So, I have one other invitation to make to this Senedd, as I invited the Senedd last week: it would be most useful if one of the committees of this Senedd were willing to consider this issue further, to call for evidence and produce a—
Diolch yn fawr am gymryd yr ymyrraeth. Dŷn ni, yn y pwyllgor dwi'n cadeirio yn lle Bethan, yn bwriadu gwneud sylw ar y pwnc sydd o'n blaen ni heddiw, ond gwnawn ni ystyried yn bendant y pwyntiau dŷch chi'n eu gwneud ynglŷn ag edrych at y pwnc yn ei gyfanrwydd, os ydy hynny'n addas, gan—fel rŷch chi'n ei ddweud—nad yw'r broblem yma ddim yn mynd i ddiflannu hyd yn oed os dŷn ni'n llwyddiannus yn yr ymgyrch yma i gadw y chwe gwlad yn rhydd.
Thank you very much for taking the intervention. We, in the committee that I’m chairing instead of Bethan, are intending to make comments on the subject before us today, but we will certainly consider the points that you’re making about looking at the subject in its entirety, if that’s appropriate, because, as you said, this problem is not going to go away, even if we are successful in this campaign to keep the six nations on free-to-air.
Diolch yn fawr am hwnna, a dwi'n credu—ar ôl yr addewid yna, dwi'n credu rydych chi'n gwybod gymaint dwi'n mwynhau dod o flaen eich pwyllgor chi, yn enwedig o dan dy gadeiryddiaeth di, efallai, felly, diolch yn fawr am y cynnig, ac mae'n dda gen i felly gadarnhau, a galw ar i bawb bleidleisio o blaid y cynnig hwn. Diolch yn fawr.
Thank you very much for that. On the basis of that pledge, you will know how much I enjoy appearing before your committee, particularly under you as Chair, perhaps. So, thank you for that invitation. I’m pleased to confirm and ask everyone to support this motion today. Thank you.
Thank you very much. Can I now call on Rhun ap Iorwerth to reply to the debate?
Diolch yn fawr iawn. A gaf fi alw yn awr ar Rhun ap Iorwerth i ymateb i'r ddadl?
Diolch yn fawr iawn i chi. Does dim llawer ar ôl i'w ddweud, mewn difrif: dim ond diolch i bawb am eu sylwadau, diolch am y gefnogaeth rydych chi wedi arwyddo rydych chi yn mynd i fod yn ei roi heddiw yma. Dwi'n ddiolchgar i'r ymrwymiad gan y Gweinidog bydd yn anfon Cofnod y cyfarfod hwn, a'r bleidlais unfrydol, gobeithio, at Lywodraeth Prydain, yn ogystal ag at Undeb Rygbi Cymru.
O ran y pwynt yma nad ydy'r broblem yn mynd i ffwrdd, mae yna, wrth gwrs, ateb yn fan hyn, sef i ganiatau, er enghraifft, i fwy nag un cwmni teledu-am-ddim wneud cais ar y cyd, fyddai'n dod ag arian cyfatebol, o bosib, er mwyn sicrhau bod y ffynhonell o arian yn parhau i lifo. Ond dwi innau hefyd yn croesawu'n fawr iawn yr ymrwymiad i edrych yn ddyfnach ar y mater hwn o fewn y Senedd.
Rydym ni wedi cael arbrawf yn fyr iawn o beth fyddai'n digwydd pan wnaeth gemau cartref Lloegr ar Sky nôl yn 2001-02. Hanner miliwn oedd yn gwylio Lloegr yn erbyn Cymru yn Twickenham. Y flwyddyn wedyn—teledu am ddim, Cymru yn erbyn Lloegr yn Stadiwm y Mileniwm: 6 miliwn o bobl yn gwylio. Mi fyddai'n niweidiol i'r gêm pe baem ni'n colli'r ffigurau yna.
Dwi'n cloi efo dyfyniad gan Alun Ffred Jones, fel Gweinidog Treftadaeth Cymru yn 2009, wrth roi tystiolaeth i'r adolygiad ar pa gampau ddylai orfod bod ar deledu am ddim. Hyn ddywedodd o:
Thank you very much. There’s not much else to say, in all truth, but thank you very much, everyone, for your comments, and thank you for the support that you will be giving today. I’m very grateful for the commitment by the Minister that he will send a copy of the Record of Proceedings of this meeting, and the unanimous vote, hopefully, to the UK Government, as well as to the WRU.
In terms of the point about the problem not going away, there is a solution here, namely to allow, for example, for more than one free-to-air tv company to do a joint bid, which would bring matched funding, possibly, in order to ensure that the source of funding would continue to flow. But I also welcome greatly the commitment to look more deeply at this issue within the Senedd.
We’ve had a test of what would happen, in truth, when the England home games went to Sky back in 2001-02. There were half a million people watching Wales against England at Twickenham and then, the next year, on free-to-air, Wales against England at the Millennium Stadium, 6 million people were watching. It would be detrimental to the game if we lost those figures.
I close with a quote from Alun Ffred Jones, as the culture Minister in 2009, who gave evidence to the review on which sports should be on free-to-air tv. This is what he said:
'The public is the most important part of the jigsaw when it comes to viewing rights. We must act in the best interests of the people of Wales.'
Y cyhoedd yw'r rhan bwysicaf o'r jig-so o safbwynt hawliau gwylio. Rhaid inni weithredu er budd gorau pobl Cymru.
Amen i hynny: gadewch i ni bleidleisio'n unfrydol heddiw.
Amen to that. Let’s vote unanimously on this.
Thank you very much. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] You object. Right. Thank you.
Diolch yn fawr iawn. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Rydych yn gwrthwynebu. Iawn. Diolch.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
So, we go to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will now move to the first vote. Yes. Okay, fine. So, we now move to a vote. The first vote this afternoon is on the motion to amend Standing Orders, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Elin Jones. Open the vote. Close the vote. For the motion 39, one abstention, nine against. Therefore, that motion is agreed.
Felly, symudwn ymlaen at y cyfnod pleidleisio. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, symudaf yn awr at y bleidlais gyntaf. Iawn. O'r gorau, iawn. Felly, symudwn yn awr at bleidlais. Mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar y cynnig i ddiwygio Rheolau Sefydlog, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Elin Jones. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 39, un yn ymatal, naw yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig hwnnw.
NDM7295 - Cynnig i ddiwygio Rheolau Sefydlog: O blaid: 39, Yn erbyn: 9, Ymatal: 1
Derbyniwyd y cynnig
NDM7295 - Motion to amend Standing Orders: For: 39, Against: 9, Abstain: 1
Motion has been agreed
We now move to vote on the Member debate under Standing Order 11.21 on the early cancer diagnosis. I call for a vote on the motion tabled in the name of David Rees. Open the vote. Close the vote. For the motion 36, 12 abstentions, one against. Therefore, the motion is agreed.
Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar y ddadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21 ar ddiagnosis cynnar o ganser. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw David Rees. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 36, 12 yn ymatal, un yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig.
NDM7238 - Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv) - Diagnosis cynnar o ganser : O blaid: 36, Yn erbyn: 1, Ymatal: 12
Derbyniwyd y cynnig
NDM7238 - Member Debate under Standing Order 11.21(iv) - Early Cancer Diagnosis : For: 36, Against: 1, Abstain: 12
Motion has been agreed
We now move to vote on Plaid Cymru's debate on the A&E services at the Royal Glamorgan Hospital. I call for a vote on the motion tabled in the name of Siân Gwenllian. If the proposal is not agreed to, we vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 23, one abstention, 25 against. Therefore, the motion is not agreed, and we vote on the amendments.
Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar ddadl Plaid Cymru ar y gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Os gwrthodir y cynnig, fe bleidleisiwn ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 23, un yn ymatal, 25 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig, a phleidleisiwn ar y gwelliannau.
NDM7296 - Dadl Plaid Cymru - Gwasanaeth damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 23, Yn erbyn: 25, Ymatal: 1
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7296 - Plaid Cymru Debate - A&E services at the Royal Glamorgan Hospital - Motion without amendment: For: 23, Against: 25, Abstain: 1
Motion has been rejected
If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For the amendment 26, no abstentions, 23 against. Therefore, amendment 1 is agreed and amendment 2 is deselected.
Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 26, neb yn ymatal, 23 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 1 a chaiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
NDM7296 - Gwelliant 1: O blaid: 26, Yn erbyn: 23, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7296 - Amendment 1: For: 26, Against: 23, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Cafodd gwelliant 2 ei ddad-dethol.
Amendment 2 deselected.
We now vote on amendment 3. So, I call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For the amendment 23, no abstentions, 26 against. Therefore, amendment 3 is not agreed.
Pleidleisiwn yn awr ar welliant 3. Felly, galwaf am bleidlais ar welliant 3, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 23, neb yn ymatal, 26 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 3.
NDM7296 - Gwelliant 3: O blaid: 23, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM7296 - Amendment 3: For: 23, Against: 26, Abstain: 0
Amendment has been rejected
I call for a vote on amendment 4, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For the amendment 49, no abstentions, nobody against. Therefore, amendment 4 is agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 4, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 49, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 4.
NDM7296 - Gwelliant 4: O blaid: 49, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7296 - Amendment 4: For: 49, Against: 0, Abstain: 0
Amendment has been agreed
I call for a vote on amendment 5, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For the amendment 31, 18 abstentions, nobody against. Therefore, amendment 5 is agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 5, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 31, roedd 18 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 5.
NDM7296 - Gwelliant 5: O blaid: 31, Yn erbyn: 0, Ymatal: 18
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7296 - Amendment 5: For: 31, Against: 0, Abstain: 18
Amendment has been agreed
I now call for a vote on the motion as amended.
Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM7296 fel y'i diwygiwyd:
1. Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn nodi:
a) yn unol â Deddf y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Cymru) 2006, mai’r byrddau iechyd lleol perthnasol yng Nghymru sydd â’r cyfrifoldeb statudol am ddarparu gwasanaethau’r GIG mewn ardaloedd daearyddol yng Nghymru;
b) bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg wrthi’n adolygu ei ddarpariaeth ar gyfer y gwasanaethau damweiniau ac achosion brys hynny yn ardal y bwrdd iechyd sy'n benodol i Ysbyty Brenhinol Morgannwg;
c) bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg wrthi’n ystyried nifer o opsiynau yn ymwneud â'r gwasanaeth hwn ar hyn o bryd;
d) bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg yn cynnal dadansoddiadau data, modelu a recriwtio, ac yn ymgysylltu â'r staff a’r cyhoedd er mwyn cynorthwyo penderfyniad gan ei fwrdd;
e) nad oes penderfyniad wedi'i wneud eto ynglŷn â dyfodol y ddarpariaeth damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg.
2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg yn ymgynghori â'i gymunedau mewn modd amserol a chynhwysol.
3. Yn nodi â phryder, dystiolaeth lafar ddiweddar Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg i Bwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon y Cynulliad ar 27 Chwefror 2020 nad oedd y Bwrdd wedi bod wrthi'n recriwtio ymgynghorwyr meddygol adran achosion brys Ysbyty Brenhinol Morgannwg.
Motion NDM7296 as amended:
1. To propose that the National Assembly for Wales notes that:
a) in accordance with the National Health Service (Wales) Act 2006, the responsibility for the delivery of NHS services in Wales in geographical areas is the statutory responsibility of the respective local health boards;
b) Cwm Taf Morgannwg University Health Board is currently reviewing its provision for the delivery of accident and emergency services in the health board area which are specific to the Royal Glamorgan Hospital;
c) Cwm Taf Morgannwg University Health Board is currently considering a number of options relating to this service;
d) Cwm Taf Morgannwg University Health Board is carrying out data, modelling and recruitment analysis, staff and public engagement to inform a decision by their board;
e) no decision has yet been taken in regard to the future of accident and emergency provision at Royal Glamorgan Hospital.
2. Calls on the Welsh Government to ensure that Cwm Taf Morgannwg University Health Board consults with their communities in a timely and inclusive manner.
3. Notes with concern Cwm Taf Morgannwg University Health Board's recent oral evidence to the Assembly's Health, Social Care and Sports Committee on 27 February 2020 that the board had not been actively recruiting emergency department consultants to the Royal Glamorgan Hospital
Open the vote. Close the vote. For the amended motion 11, 20 abstentions, 18 against. Therefore the motion is not agreed.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd 11, roedd 20 yn ymatal, 18 yn erbyn. Felly gwrthodwyd y cynnig.
NDM7296 - Dadl Plaid Cymru - Gwasanaeth damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg - Cynnig wedi'i ddiwygio : O blaid: 11, Yn erbyn: 18, Ymatal: 20
Gwrthodwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM7296 - Plaid Cymru Debate - A&E services at the Royal Glamorgan Hospital - Motion as amended: For: 11, Against: 18, Abstain: 20
Motion as amended has been rejected
We now move to vote on Plaid Cymru's debate on the coverage of the six nations and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. For the motion 49, no abstentions, nobody against. Therefore, the motion is agreed.
Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar ddadl Plaid Cymru ar ddarllediadau'r chwe gwlad a galwaf am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 49, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig.
NDM7297 - Dadl Plaid Cymru - Darllediadau gemau rygbi chwe gwlad Cymru : O blaid: 49, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
NDM7297 - Plaid Cymru Debate - Coverage of the Six Nations : For: 49, Against: 0, Abstain: 0
Motion has been agreed
We now return to the agenda for this afternoon. We now turn to the short debate, and I call on Vikki Howells to speak to the topic she has chosen. Vikki.
Dychwelwn yn awr at yr agenda ar gyfer y prynhawn yma. Trown yn awr at y ddadl fer, a galwaf ar Vikki Howells i siarad am y pwnc a ddewiswyd ganddi. Vikki.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I've agreed to give a minute of my time to my colleague Mick Antoniw today.
The inspiration for this short debate came from the publication of 'The State of the Coalfields 2019'. The report was an investigation into the economic and social conditions in the former British coalfield areas, and it was commissioned by the Coalfields Regeneration Trust, produced by a team at the Centre for Regional Economic and Social Research at Sheffield Hallam University, and this was comprised of Christina Beatty, Steve Fothergill and Tony Gore.
The report has been critical in shaping the structure of my debate today. Of course, inspiration for the debate also comes from two important coalfield anniversaries occurring this year. March 2020 marks 35 years since the end of the 1984-85 miners' strike, and 2020 also marks 25 years since the reopening of Tower Colliery in my constituency as a workers' co-operative: two events in my lifetime that were so crucial in shaping politics and identity, and that's both personally for me and more widely for many other members of my community too. One was a moment of defeat, yet nevertheless marked by a spirit of defiance; the other a crowning moment of victory. Both are important motivating factors behind today's debate.
The report itself was an update on a piece of work produced in 2014. I've mentioned the miners' strike. It's important to remember that the original report was published to mark 30 years since the start of that dispute. The aim was to capture the experience of coalfield communities, explore how effective regeneration schemes have been and to ask, 30 years on, had coalfield communities caught up with regional and national averages, were they in robust economic and social health. Well, the 2019 report brought that research up to date, and my contribution owes much to the evidence it presents. Crucial additional information is taken from the last meeting of the cross-party group on industrial communities, which I chair. I do hope that the Deputy Minister for the economy will be able to meet with the secretariat of that group to discuss its contents in detail.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwyf wedi cytuno i roi munud o fy amser i fy nghyd-Aelod, Mick Antoniw, heddiw.
Daeth yr ysbrydoliaeth ar gyfer y ddadl fer hon yn sgil cyhoeddi 'The State of the Coalfields 2019'. Roedd yr adroddiad yn ymchwiliad i'r amodau economaidd a chymdeithasol yn hen ardaloedd glofaol Prydain, ac fe'i comisiynwyd gan Ymddiriedolaeth Adfywio'r Meysydd Glo, a'i gynhyrchu gan dîm yn y Ganolfan Ymchwil Economaidd a Chymdeithasol Ranbarthol ym Mhrifysgol Sheffield Hallam, sef Christina Beatty, Steve Fothergill a Tony Gore.
Mae'r adroddiad wedi bod yn allweddol wrth lunio strwythur fy nadl heddiw. Wrth gwrs, daw'r ysbrydoliaeth ar gyfer y ddadl hefyd o ddau ben-blwydd glofaol pwysig eleni. Ym mis Mawrth 2020 mae'n 35 mlynedd ers diwedd streic y glowyr 1984-85, ac mae 2020 hefyd yn nodi 25 mlynedd ers ailagor Glofa'r Twr yn fy etholaeth fel cwmni cydweithredol y gweithwyr: dau ddigwyddiad yn ystod fy oes i a oedd mor allweddol i ffurfio gwleidyddiaeth a hunaniaeth, a hynny i mi'n bersonol ac yn ehangach i lawer o aelodau eraill o fy nghymuned hefyd. Roedd un yn foment o orchfygiad, ond eto'n llawn o ysbryd herfeiddiol; a'r llall yn foment o fuddugoliaeth. Mae'r ddau'n ffactorau ysgogol pwysig sy'n sail i'r ddadl heddiw.
Roedd yr adroddiad ei hun yn ddiweddariad o ddarn o waith a gynhyrchwyd yn 2014. Rwyf wedi sôn am streic y glowyr. Mae'n bwysig cofio bod yr adroddiad gwreiddiol wedi cael ei gyhoeddi i nodi 30 mlynedd ers dechrau'r anghydfod. Y nod oedd cyfleu profiad cymunedau glofaol, archwilio pa mor effeithiol y mae cynlluniau adfywio wedi bod a gofyn, 30 mlynedd yn ddiweddarach, a oedd cymunedau glofaol wedi dal i fyny â chyfartaleddau rhanbarthol a chenedlaethol, a oeddent mewn iechyd economaidd a chymdeithasol da. Wel, gwnaeth adroddiad 2019 yr ymchwil honno'n gyfredol, ac mae fy nghyfraniad i'n ddyledus iawn i'r dystiolaeth y mae'n ei chyflwyno. Cymerwyd gwybodaeth ychwanegol hanfodol o gyfarfod diwethaf y grŵp trawsbleidiol ar gymunedau diwydiannol a gadeirir gennyf. Rwy'n gobeithio y bydd Dirprwy Weinidog yr economi yn gallu cyfarfod ag ysgrifenyddiaeth y grŵp hwnnw i drafod ei gynnwys yn fanwl.
At that February meeting, Professor Fothergill shared unique data to the former south Wales coalfields area. Some of this isn't published in the report, but I will be making use of it today. He also explored the arguments made in 10 priorities for the former coalfields. That is the policy statement produced by the Coalfields Regeneration Trust and the Industrial Communities Alliance. It offers a valid programme for coalfield communities, to which I'll also make reference, and sets out a platform to ensure that the future of the Valleys is vibrant and prosperous to transform their fate and to help determine a positive identity for coalfield areas and their residents.
I'll spend a little time later on outlining these recommendations, but first I want to briefly explore some of the key definitions within the report. Most importantly: what are coalfields? Well, the authors explain that coalfield communities are defined as those where, in 1981, at least 10 per cent of male residents in employment worked in the coal industry. Coalfield areas have been matched to their constituent lower super-output areas and principal constituent local authorities. In the latter case, for Wales, that is Flintshire and Wrexham in north Wales, and Blaenau Gwent, Caerphilly, Merthyr Tydfil, Neath Port Talbot, Torfaen, and my own local authority of Rhondda Cynon Taff. But it also includes large parts of England and Scotland. Altogether, across Great Britain, 5.7 million people—that's 9 per cent of the population—live in those coalfield areas. Professor Fothergill rightly made the point that they should be a pressing concern for UK policymakers.
If the coalfields were a single region, their population would be equivalent to the west midlands. It would be higher than Scotland and nearly double the size of Wales. In Welsh terms, coalfield communities make up one in four of the Welsh population. Indeed, the south Wales coalfield is the home of 768,000 residents—the second largest coalfield community after Yorkshire. We're talking about a large area here, containing substantial numbers of Welsh citizens.
There's lots of data within the report, and I just want to draw out a few particularly pertinent points. Firstly, in terms of that population in the coalfield areas, it is older than the British average. In coalfield areas, one in five of the population is over 65 years of age—that's above the British average. Moreover, the coalfield population is getting older and the gap is widening. Furthermore, the share of young adults in coalfield communities is lower than the British average. It's also much lower than comparative figures for major regional cities like Cardiff. While overall population figures in coalfield areas are increasing, this is happening at a slower rate than the British average—2.5 per cent rather than 4.5 per cent. This gap is even further pronounced in the south Wales coalfield where population growth is just 1.5 per cent—a third of the British average. So, our population is older and it's not growing as quickly as in other parts of Wales.
Secondly, there are significant health challenges in our coalfield communities. Life expectancy is lower, there are challenges around lifestyle choices, and more people report long-term health conditions. This is underlined by the numbers claiming disability living allowance or personal independence payments. Across the coalfields, nearly 0.5 million people—that's 9 per cent of the entire population—are in receipt of either of these benefits, and the British average is just under 6 per cent. The disparity is starker when we look at the south Wales coalfield where 11.2 per cent of the total population are receiving either DLA or PIP— that's nearly double and equivalent to one out of every nine people. So, our population faces significant health challenges.
Thirdly, job growth in coalfield communities is nowhere near the level we would like. There have been increases in the number of jobs, which compares well to average levels, but the data is not so impressive when expressed as a percentage of the working age population. Indeed, for the south Wales coalfield, the figure was just 0.2 per cent. Coalfield areas export workers, so job growth that is impressive in terms of the initial stock of jobs is less significant in terms of the workforce size. Compared to the south-east England's full-employment rate, an extra 38,000 jobs would be needed in the south Wales coalfield.
The job density of the coalfield also compares badly. Job density is the number of employee jobs per 100 people of working age in a given area. The British job density is given as 75, so that's 75 jobs per 100 people of working age. But for the coalfields, it's just 55. For north and south Wales, it's just 42. This is no surprise to the large numbers of my constituents who commute to Cardiff or further afield to work. I hope that initiatives such as Better Jobs Closer to Home bear fruit in changing this.
Yn y cyfarfod ym mis Chwefror, rhannodd yr Athro Fothergill ddata sy'n unigryw i ardal hen feysydd glo de Cymru. Nid yw peth o hyn wedi'i gyhoeddi yn yr adroddiad, ond byddaf yn ei ddefnyddio heddiw. Archwiliodd hefyd y dadleuon a wnaed mewn 10 blaenoriaeth ar gyfer yr hen feysydd glo. Dyna yw'r datganiad polisi a gynhyrchwyd gan Ymddiriedolaeth Adfywio'r Meysydd Glo a Chynghrair y Cymunedau Diwydiannol. Mae'n cynnig rhaglen ddilys ar gyfer cymunedau glofaol, a byddaf yn cyfeirio at honno hefyd, ac mae'n gosod llwyfan i sicrhau bod dyfodol y Cymoedd yn ffyniannus er mwyn trawsnewid eu tynged a helpu i bennu hunaniaeth gadarnhaol ar gyfer ardaloedd glofaol a'u trigolion.
Byddaf yn treulio ychydig o amser yn nes ymlaen yn amlinellu'r argymhellion hyn, ond yn gyntaf rwyf am edrych yn fyr ar rai o'r diffiniadau allweddol yn yr adroddiad. Yn bwysicaf oll: beth yw meysydd glo? Wel, mae'r awduron yn egluro bod cymunedau glofaol yn cael eu diffinio fel rhai lle roedd o leiaf 10 y cant o'r trigolion gwrywaidd mewn gwaith, yn 1981, yn gweithio yn y diwydiant glo. Mae ardaloedd glofaol wedi'u cyplysu â'u hardaloedd cynnyrch ehangach haen is a phrif awdurdodau lleol cyfansoddol. Yn yr achos olaf, ar gyfer Cymru, mae hynny'n golygu Sir y Fflint a Wrecsam yng ngogledd Cymru, a Blaenau Gwent, Caerffili, Merthyr Tudful, Castell-nedd Port Talbot, Torfaen, a'm hawdurdod lleol fy hun, Rhondda Cynon Taf. Ond mae hefyd yn cynnwys rhannau helaeth o Loegr a'r Alban. Gyda'i gilydd, ar draws Prydain, mae 5.7 miliwn o bobl — sef 9 y cant o'r boblogaeth — yn byw yn yr ardaloedd glofaol hynny. Gwnaeth yr Athro Fothergill y pwynt, yn briodol, y dylent fod yn bryder dybryd i lunwyr polisïau yn y DU.
Pe bai'r meysydd glo yn un rhanbarth, byddai eu poblogaeth yn cyfateb i orllewin canolbarth Lloegr. Byddai'n fwy na phoblogaeth yr Alban a bron yn ddwbl maint Cymru. O safbwynt Cymru, mae un o bob pedwar o boblogaeth Cymru yn byw mewn cymuned lofaol. Yn wir, mae maes glo de Cymru yn gartref i 768,000 o drigolion—yr ail gymuned lofaol fwyaf ar ôl Swydd Efrog. Rydym yn sôn am ardal fawr yma, sy'n cynnwys niferoedd sylweddol o ddinasyddion Cymru.
Mae llawer o ddata yn yr adroddiad, a hoffwn dynnu sylw at rai pwyntiau arbennig o berthnasol. Yn gyntaf, o ran y boblogaeth honno yn ardaloedd y meysydd glo, mae'n hŷn na'r cyfartaledd ym Mhrydain. Yn ardaloedd y meysydd glo, mae un o bob pump o'r boblogaeth dros 65 oed—mae hynny'n uwch na'r cyfartaledd ym Mhrydain. At hynny, mae poblogaeth y meysydd glo yn heneiddio ac mae'r bwlch yn lledu. Hefyd, mae cyfran yr oedolion ifanc yn y cymunedau glofaol yn is na'r cyfartaledd ym Mhrydain. Mae hefyd yn llawer is na ffigurau cymharol ar gyfer dinasoedd rhanbarthol mawr fel Caerdydd. Er bod ffigurau cyffredinol y boblogaeth yn ardaloedd y meysydd glo yn cynyddu, mae hyn yn digwydd ar raddfa arafach na'r cyfartaledd ym Mhrydain—2.5 y cant yn hytrach na 4.5 y cant. Mae'r bwlch hwn yn fwy amlwg byth ym maes glo de Cymru lle nad yw twf y boblogaeth ond yn 1.5 y cant yn unig—traean o'r cyfartaledd ym Mhrydain. Felly, mae ein poblogaeth yn hŷn ac nid yw'n tyfu mor gyflym ag mewn rhannau eraill o Gymru.
Yn ail, ceir heriau iechyd sylweddol yn ein cymunedau glofaol. Mae disgwyliad oes yn is, ceir heriau ynghylch dewisiadau ffordd o fyw, ac mae mwy o bobl yn nodi bod ganddynt gyflyrau iechyd hirdymor. Tanlinellir hyn gan y niferoedd sy'n hawlio lwfans byw i'r anabl neu daliadau annibyniaeth personol. Ar draws y meysydd glo, mae bron 0.5 miliwn o bobl—sef 9 y cant o'r boblogaeth gyfan—yn cael y naill neu'r llall o'r budd-daliadau hyn, ac mae cyfartaledd Prydain ychydig o dan 6 y cant. Mae'r gwahaniaeth yn fwy syfrdanol pan edrychwn ar faes glo de Cymru lle mae 11.2 y cant o'r boblogaeth gyfan yn cael naill ai lwfans byw i'r anabl neu daliadau annibyniaeth personol—mae hynny bron yn ddwbl ac yn cyfateb i un o bob naw o bobl. Felly, mae ein poblogaeth yn wynebu heriau iechyd sylweddol.
Yn drydydd, nid yw twf swyddi yn y cymunedau glofaol yn agos at y lefel y byddem yn ei hoffi. Bu cynnydd yn nifer y swyddi, sy'n cymharu'n dda â'r lefelau cyfartalog, ond nid yw'r data mor drawiadol o'i fynegi fel canran o'r boblogaeth oedran gweithio. Yn wir, ar gyfer maes glo de Cymru, 0.2 y cant yn unig oedd y ffigur. Mae ardaloedd glofaol yn allforio gweithwyr, felly mae twf swyddi sy'n drawiadol o ran y stoc gychwynnol o swyddi yn llai arwyddocaol o ran maint y gweithlu. O'i gymharu â chyfradd cyflogaeth lawn de-ddwyrain Lloegr, byddai angen 38,000 o swyddi ychwanegol ym maes glo de Cymru.
Mae dwysedd swyddi'r maes glo hefyd yn cymharu'n wael. Dwysedd swyddi yw nifer y swyddi gweithwyr fesul 100 o bobl oedran gweithio mewn ardal benodol. Nodir bod dwysedd swyddi Prydain yn 75, felly dyna 75 o swyddi fesul 100 o bobl oedran gweithio. Ond ar gyfer y meysydd glo, nid yw ond yn 55. Ar gyfer gogledd a de Cymru, nid yw ond yn 42. Nid yw hyn yn syndod o gwbl i'r niferoedd mawr o fy etholwyr sy'n cymudo i Gaerdydd neu ymhellach i weithio. Gobeithio y bydd mentrau megis Swyddi Gwell yn Nes at Adref yn dwyn ffrwyth er mwyn newid hyn.
A further interesting angle is the nature of employment. Former coalfield areas have higher percentages of their workforce engaged in manufacturing. The figures are 13 per cent as opposed to a British average of 8 per cent, or 5 per cent for a city like Cardiff. The importance of the foundational economy to coalfield communities is clear. In other coalfield communities, warehousing and call centres are employers that have seen major growth, but that's not the case for south Wales, where such ventures are often the jobs to which coalfield residents commute elsewhere. So, jobs growth is a challenge in the coalfield areas, manufacturing plays a more important role, people are less likely to be self-employed, and residents are more likely to commute for work.
Fourthly, unemployment rates in coalfield areas compare well with averages. Indeed, unemployment has fallen faster in these communities than overall. However, this is masked by the increase in people receiving incapacity benefit. Beatty et al note that this is a common trend in older industrial areas, but coalfield communities are prime examples. The British average in November 2018 was 5.7 per cent, 2 per cent less than the figures for coalfields. Whereas the north Wales coalfield is in line with other coalfield areas, in south Wales, the figure is a shocking 10.4 per cent. More families are also in receipt of in-work benefits as average earnings are lower.
This is rendered all the more important when we factor in the impact of welfare reform. Coalfield areas are expected to lose out with an estimated loss in the south Wales coalfield of £770 per working age adult per year. It's a loss, moreover, that falls disproportionately on the poorest households, and renders a lie of 'all being in it together'. This has terrible consequences for family budgets. It also signifies an extraction of resources that would otherwise be spent within the local economy.
Perhaps the net impact of all this taken together is that 42 per cent of all coalfield neighbourhoods are within the 30 per cent most deprived in Britain. In reality, this figure is lower than that for main regional centres, excluding London. This suggests coalfield areas aren't actually doing that badly. This is an important point as it emphasises that the fate of the coalfields isn't necessarily so bleak. Whereas 52 per cent—greater than one in two—of south Wales coalfield's lower super-output areas are among the 30 per cent most deprived, some of the coalfields are doing quite well. Why is that the case?
Well, Professor Fothergill has posed one interesting explanation in his presentation. Some coalfields like south Staffordshire, Kent or Lothian have done well, but they are much smaller than the coalfield in south Wales. An interesting comparison is provided by the only coalfield that's larger, which is Yorkshire. Many similarities exist between the two, but Professor Fothergill noted one important difference: this is that the south Wales coalfield is in many ways peripheral to Britain with less developed transport infrastructure. The coalfield is split into narrow valleys rather than being a single labour market. Cities like Leeds and Sheffield are integrated into Yorkshire, but Cardiff, from the Valleys, can seem a long way off. Perhaps the city region will have a critical role to play here.
Professor Fothergill also explored a clear set of objectives that could be used to tackle the challenges facing the south Wales coalfield. These included: a replacement for the EU funding that communities in south Wales receives; better support for industry; better quality jobs; investment in education, skills and health; growth rooted in coalfield areas; investment in local connectivity; better support for local authorities; support for community infrastructure; more spending in coalfield communities on arts and sports so that funding inequalities are rebalanced; and a better deal on miners' pension surpluses. I know many of these are already key goals for the Welsh Government and that policies have been developed and put in place to ensure their delivery. Indeed, many of these interventions have been reinforced through this Assembly term and through last week's budget here.
We rightly have a Cabinet Minister specifically holding a portfolio for north Wales. This is to ensure the needs of that region are at the top of the Welsh Government's agenda. I sincerely believe we also now need a Cabinet-level Minister for the Valleys. Their purpose would be to lead on fulfilling these objectives and ensuring a bright future for these areas and their communities, placing coalfield communities at the heart of our policy making and at the heart of our country's future prosperity.
Ongl ddiddorol arall yw natur cyflogaeth. Mae gan hen ardaloedd glofaol ganrannau uwch o'u gweithlu yn ymwneud â gweithgynhyrchu. Mae'r ffigurau yn 13 y cant o'u cymharu â chyfartaledd Prydain o 8 y cant, neu 5 y cant ar gyfer dinas fel Caerdydd. Mae pwysigrwydd yr economi sylfaenol i gymunedau glofaol yn glir. Mewn cymunedau glofaol eraill, mae warysau a chanolfannau galwadau yn gyflogwyr sydd wedi gweld twf sylweddol, ond nid yw hynny'n wir am dde Cymru, lle bydd trigolion cymunedau glofaol yn cymudo i fannau eraill i swyddi mewn mentrau o'r fath. Felly, mae twf swyddi yn her yn yr ardaloedd glofaol, mae gweithgynhyrchu'n chwarae rhan bwysicach, mae pobl yn llai tebygol o fod yn hunangyflogedig, ac mae trigolion yn fwy tebygol o deithio i'r gwaith.
Yn bedwerydd, mae cyfraddau diweithdra mewn ardaloedd glofaol yn cymharu'n dda â'r lefelau cyfartalog. Yn wir, mae diweithdra wedi gostwng yn gyflymach yn y cymunedau hyn nag yn gyffredinol. Fodd bynnag, caiff hyn ei guddio gan y cynnydd yn nifer y bobl sy'n cael budd-dal analluogrwydd. Mae Beatty et al yn nodi bod hon yn duedd gyffredin mewn ardaloedd diwydiannol hŷn, ond mae cymunedau glofaol yn enghreifftiau gwych. Roedd y cyfartaledd ym Mhrydain ym mis Tachwedd 2018 yn 5.7 y cant, 2 y cant yn llai na'r ffigurau ar gyfer y meysydd glo. Er bod maes glo gogledd Cymru yn dilyn yr un patrwm ag ardaloedd glofaol eraill, yn ne Cymru, mae'n 10.4 y cant, sy'n frawychus. Mae mwy o deuluoedd hefyd yn cael budd-daliadau mewn gwaith gan fod enillion cyfartalog yn is.
Mae hyn yn bwysicach fyth pan fyddwn yn cynnwys effaith diwygio lles fel ffactor. Disgwylir i ardaloedd glofaol fod ar eu colled o £770 amcangyfrifedig y flwyddyn y pen o oedolion oedran gweithio ym maes glo de Cymru. Ymhellach, mae'n golled sy'n taro'r aelwydydd tlotaf yn anghymesur, ac yn gwrthddweud yr honiad ein bod "i gyd ynddi gyda'n gilydd". Mae i hyn oblygiadau ofnadwy i gyllidebau teuluoedd. Mae hefyd yn arwydd o golli adnoddau a fyddai fel arall yn cael eu gwario o fewn yr economi leol.
Efallai mai effaith net hyn i gyd gyda'i gilydd yw bod 42 y cant o'r holl gymdogaethau glofaol o fewn y 30 y cant mwyaf difreintiedig ym Mhrydain. Mewn gwirionedd, mae'r ffigur hwn yn is nag ar gyfer y prif ganolfannau rhanbarthol, ac eithrio Llundain. Mae hyn yn awgrymu nad yw ardaloedd glofaol yn gwneud cynddrwg â hynny. Mae hwn yn bwynt pwysig gan ei fod yn pwysleisio nad yw tynged y meysydd glo nor llwm â hynny o reidrwydd. Tra bod 52 y cant—mwy nag un o bob dau—o ardaloedd cynnyrch ehangach haen is maes glo de Cymru ymysg y 30 y cant mwyaf difreintiedig, mae rhai o'r meysydd glo'n gwneud yn eithaf da. Pam felly?
Wel, mae'r athro Fothergill wedi rhoi un esboniad diddorol yn ei gyflwyniad. Mae rhai meysydd glo fel de Swydd Stafford, Caint neu Lothian wedi gwneud yn dda, ond maent yn llawer llai na'r maes glo yn ne Cymru. Rhoddir cymhariaeth ddiddorol gan yr unig faes glo sy'n fwy, sef Swydd Efrog. Ceir llawer o debygrwydd rhwng y ddau le, ond nododd yr Athro Fothergill un gwahaniaeth pwysig, sef bod maes glo de Cymru mewn sawl ffordd yn ymylol i Brydain gyda seilwaith trafnidiaeth llai datblygedig. Mae'r maes glo wedi'i rannu'n gymoedd cul yn hytrach na bod yn un farchnad lafur. Mae dinasoedd fel Leeds a Sheffield wedi'u hintegreiddio yn Swydd Efrog, ond gall Caerdydd ymddangos yn bell i ffwrdd o'r Cymoedd. Efallai y bydd gan y dinas-ranbarth rôl hollbwysig i'w chwarae yma.
Bu'r Athro Fothergill hefyd yn archwilio cyfres glir o amcanion y gellid eu defnyddio i fynd i'r afael â'r heriau sy'n wynebu maes glo de Cymru. Roedd y rhain yn cynnwys: arian yn lle cyllid yr UE i gymunedau yn ne Cymru; gwell cefnogaeth i ddiwydiant; swyddi o ansawdd gwell; buddsoddiad mewn addysg, sgiliau ac iechyd; twf wedi'i wreiddio yn yr ardaloedd glofaol; buddsoddiad mewn cysylltedd lleol; cymorth gwell i awdurdodau lleol; cymorth ar gyfer seilwaith cymunedol; mwy o wariant yn y cymunedau glofaol ar y celfyddydau a chwaraeon fel bod anghydraddoldebau cyllido'n cael eu hailfantoli; a gwell bargen ar wargedau pensiwn glowyr. Gwn fod llawer o'r rhain eisoes yn nodau allweddol i Lywodraeth Cymru a bod polisïau wedi'u datblygu a'u rhoi ar waith i sicrhau eu bod yn cael eu cyflawni. Yn wir, mae llawer o'r ymyriadau hyn wedi'u hatgyfnerthu drwy dymor y Cynulliad hwn a thrwy gyllideb yr wythnos diwethaf.
Mae'n iawn fod gennym Weinidog Cabinet sydd â phortffolio penodol ar gyfer gogledd Cymru. Mae hyn yn sicrhau bod anghenion y rhanbarth hwnnw ar frig agenda Llywodraeth Cymru. Credaf yn ddiffuant fod angen Gweinidog y Cymoedd ar lefel y Cabinet arnom hefyd bellach. Eu diben fyddai arwain y broses o gyflawni'r amcanion hyn a sicrhau dyfodol disglair i'r ardaloedd a'u cymunedau, gan roi'r cymunedau glofaol yn y canol wrth inni lunio polisi ac wrth wraidd ffyniant ein gwlad yn y dyfodol.
Can I thank the Member for a really impressive and comprehensive analysis of the serious challenges affecting many of our coalfield communities? Can I first of all, though, say that I think we need to put on record our thanks for: the work that the Coalfields Regeneration Trust actually does in supporting enterprises, business regeneration, community facilities; and CISWO, the Coal Industry Social Welfare Organisation, which provides social help to families formerly connected with the mining industry: and also the National Union of Mineworkers, who give so much assistance in terms of pensions, in terms of industrial disease, and other parts of the legacy of the mining industry?
What the report highlighted to me is that, although employment is improving in numbers, a third of the people in work are part-time, there is a high level of low pay and a growth in self-employed and zero-hours contracts. Would you agree with me that this really highlights the importance of the social partnership Bill that the Welsh Government is planning to bring, in terms of bringing ethical standards of employment? Because it's not levels of employment that is the issue, it's the quality and the security of employment.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ddadansoddiad trawiadol a chynhwysfawr iawn o'r heriau difrifol sy'n effeithio ar lawer o'n cymunedau glofaol? Yn gyntaf oll, gallaf ddweud fy mod yn credu bod angen inni gofnodi ein diolch am y canlynol: y gwaith y mae Ymddiriedolaeth Adfywio'r Meysydd Glo yn ei wneud yn cefnogi mentrau, adfywio busnesau, cyfleusterau cymunedol; a Sefydliad Lles Cymdeithasol y Diwydiant Glo, sy'n darparu cymorth cymdeithasol i deuluoedd a oedd gynt yn gysylltiedig â'r diwydiant glofaol: a hefyd Undeb Cenedlaethol y Glowyr, sy'n rhoi cymaint o gymorth o safbwynt pensiynau, o ran afiechyd diwydiannol, a rhannau eraill o waddol y diwydiant glo?
Er bod cyflogaeth yn gwella o ran y niferoedd, yr hyn roedd yr adroddiad yn ei amlygu i mi oedd bod traean y bobl mewn gwaith yn gweithio'n rhan-amser, ceir lefel uchel o gyflog isel a chynnydd mewn contractau hunangyflogedig a dim oriau. A fyddech yn cytuno â mi fod hyn yn tynnu sylw amlwg at bwysigrwydd y Bil partneriaethau cymdeithasol y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei gyflwyno, o ran cyflwyno safonau cyflogaeth moesegol? Oherwydd nid lefelau cyflogaeth yw'r broblem, ond ansawdd a sicrwydd cyflogaeth.
Thank you. I now call on the Minister for Education to reply to the debate. Kirsty Williams.
Diolch. Galwaf yn awr ar y Gweinidog Addysg i ymateb i'r ddadl. Kirsty Williams.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Could I begin by thanking both Vikki and Mick for their contributions this afternoon? Many of the issues facing our Valleys communities are deep-seated and longstanding, as outlined by Vikki in her speech. They are the result of generational changes and will take time to reverse, and part of the challenge is to think about how we can futureproof our economy for the challenges of tomorrow.
This Government signified the importance of the old coalfield communities when, in 2016, it established the ministerial taskforce for the south Wales Valleys under the leadership of my good friend Alun Davies, the Member for Blaenau Gwent. I remember many conversations at that time with Alun about the role of education, lifelong learning and skills, and I will touch upon aspects of my portfolio later on in my remarks.
The broad aim of the taskforce was to lead a long-term piece of work to deliver real change by creating good quality jobs closer to people's homes, improving people's skills and bringing prosperity to all, with local communities and local people at the heart of that work, finding solutions for themselves rather than having solutions imposed upon them. It wanted to build on the strengths of the Valleys, including its unique and breathtaking natural surroundings—and of course, Deputy Presiding Officer, I see that every day as I travel down from Brecon to the Senedd.
What many people perhaps will fail to realise is that, even in my own constituency, which many people would regard as a rural constituency, actually, I have ex-coal-mining communities in Brecon and Radnorshire in the upper reaches of the Swansea valley, in places like Ystradgynlais and Coelbren and Abercrave. But we are aware that, within that beauty, there is still the challenge of renewal, of economy, of culture, of democracy and debate. I know that the current Deputy Minister is adamant that we also include the environment, the culture and green spaces in this work, as they have the potential to boost community well-being in the widest possible sense.
If I can now turn to specifics of investment, the Deputy Minister has announced funding worth £650,000 in Caerphilly. Williams Medical Supplies, for instance, will see 91 new jobs created in Rhymney. This funding has secured and created really good employment opportunities, and the company has shown its commitment to our economic contract and invested in improving its green credentials. William Hare Ltd, an international company that engineers steel solutions for innovative construction projects worldwide, are putting in over £10 million for the acquisition and the development of their Risca site, with the Welsh Government providing £350,000 to support the company's plans. This will result in the creation of 100 new jobs over the next two years, alongside the expansion of facilities, improved manufacturing capabilities, more apprenticeships and using local suppliers, which will be a real boost to the foundational economy, which, as Vikki rightly said, is hugely important.
And a key part of our approach to enabling long-term change is the Tech Valleys programme. Our aim was to encourage the adoption of digital technologies and developing high-value advanced technologies that support cutting-edge industries. Now, it's true to say that the global slow down in the automotive industry in particular has meant that progress has not been as extensive as we would have hoped. Two key strands for the future delivery of the Tech Valleys programme have been identified: (1) to continue to attract and develop cutting-edge global technology organisations and (2) to assist existing local businesses to improve their processes, apply technology, and to develop higher-value products and diversify their customer base so that they are futureproofed.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i Vikki a Mick am eu cyfraniadau y prynhawn yma? Mae llawer o'r materion sy'n wynebu ein cymunedau yn y Cymoedd wedi'u gwreiddio'n ddwfn ac yn hirsefydledig, fel yr amlinellodd Vikki yn ei haraith. Maent yn deillio o newidiadau o un genhedlaeth i'r llall a byddant yn cymryd amser i'w gwrthdroi, a rhan o'r her yw meddwl sut y gallwn ddiogelu ein heconomi at y dyfodol ar gyfer heriau yfory.
Dynododd y Llywodraeth hon bwysigrwydd yr hen gymunedau glofaol pan sefydlodd y tasglu gweinidogol ar gyfer Cymoedd y de yn 2016, o dan arweiniad fy nghyfaill, Alun Davies, yr Aelod dros Flaenau Gwent. Cofiaf lawer o sgyrsiau bryd hynny gydag Alun am rôl addysg, dysgu gydol oes a sgiliau, ac fe soniaf am agweddau ar fy mhortffolio yn nes ymlaen yn fy sylwadau.
Nod cyffredinol y tasglu oedd arwain gwaith hirdymor i sicrhau newid gwirioneddol drwy greu swyddi o ansawdd da yn agosach at gartrefi pobl, gwella sgiliau pobl a dod â ffyniant i bawb, gyda chymunedau lleol a phobl leol yn ganolog i'r gwaith hwnnw, dod o hyd i atebion iddynt hwy eu hunain yn hytrach na gorfodi atebion arnynt. Roedd am adeiladu ar gryfderau'r Cymoedd, gan gynnwys ei hamgylchedd naturiol unigryw ac ysblennydd—ac wrth gwrs, Ddirprwy Lywydd, gwelaf hynny bob dydd wrth imi deithio o Aberhonddu i'r Senedd.
Yr hyn y bydd llawer o bobl heb sylweddoli o bosibl yw bod gennyf, hyd yn oed yn fy etholaeth i, y byddai llawer o bobl yn ei hystyried yn etholaeth wledig, hen gymunedau glofaol ym Mrycheiniog a Maesyfed yn rhannau uchaf Cwm Tawe, mewn lleoedd fel Ystradgynlais a'r Coelbren ac Aber-craf. Ond rydym yn ymwybodol, o fewn y prydferthwch hwnnw, fod yna her o hyd o ran adfer, economi, diwylliant, democratiaeth a thrafodaeth. Gwn fod y Dirprwy Weinidog presennol yn benderfynol ein bod hefyd yn cynnwys yr amgylchedd, y diwylliant a mannau gwyrdd yn y gwaith hwn, gan fod ganddynt botensial i hybu lles cymunedol yn yr ystyr ehangaf posibl.
Os caf droi yn awr at fanylion buddsoddi, mae'r Dirprwy Weinidog wedi cyhoeddi cyllid gwerth £650,000 yng Nghaerffili. Bydd 91 o swyddi newydd yn cael eu creu yn Rhymni gan Williams Medical Supplies. Mae'r cyllid hwn wedi sicrhau a chreu cyfleoedd cyflogaeth gwirioneddol dda, ac mae'r cwmni wedi dangos ei ymrwymiad i'n contract economaidd ac wedi buddsoddi i wella ei gymwysterau gwyrdd. Mae William Hare Ltd, cwmni rhyngwladol sy'n cynllunio datrysiadau dur ar gyfer prosiectau adeiladu arloesol ledled y byd, yn rhoi dros £10 miliwn ar gyfer caffael a datblygu eu safle yn Rhisga, gyda Llywodraeth Cymru yn darparu £350,000 i gefnogi cynlluniau'r cwmni. Bydd hyn yn arwain at greu 100 o swyddi newydd dros y ddwy flynedd nesaf, ynghyd ag ehangu cyfleusterau, gwella galluoedd gweithgynhyrchu, mwy o brentisiaethau a defnyddio cyflenwyr lleol, a fydd yn hwb gwirioneddol i'r economi sylfaenol, rhywbeth sydd, fel y mae Vikki yn gywir i ddweud, yn hynod bwysig.
Ac un rhan allweddol o'n dull o alluogi newid hirdymor yw'r rhaglen Cymoedd Technoleg. Ein nod oedd annog mabwysiadu technolegau digidol a datblygu technolegau uwch o werth uchel sy'n cefnogi diwydiannau sydd ar flaen y gad. Nawr, mae'n wir i ddweud bod yr arafu byd-eang yn y diwydiant modurol yn arbennig wedi golygu na fu'r cynnydd mor helaeth ag y byddem wedi gobeithio. Nodwyd dwy elfen allweddol ar gyfer darparu'r rhaglen Cymoedd Technoleg yn y dyfodol: (1) parhau i ddenu a datblygu sefydliadau technoleg byd-eang arloesol a (2) cynorthwyo busnesau lleol sy'n bodoli eisoes i wella eu prosesau, cymhwyso technoleg, a datblygu cynhyrchion gwerth uwch ac arallgyfeirio eu sylfaen gwsmeriaid fel eu bod wedi'u diogelu ar gyfer y dyfodol.
On the first strand, in 2018, we invested £100,000 in Dennison Advanced Materials Centre, a state-of-the-art engineering training facility at the Blaenau Gwent learning zone. The centre is one of only a handful of FE colleges in the United Kingdom that can provide advanced composite training as part of its aeronautical and motorsport engineering courses. Since then, the first advanced composite apprenticeship course in Wales has started and it has attracted 60 students to date, including, I'm very pleased to say, Deputy Presiding Officer, a number of female applicants. Last year, 30 per cent of the engineering applications were from women.
As you know, we're also working with the global technology company, Thales on a £20 million National Digital Exploitation Centre—the NDEC—in Ebbw Vale. We are match funding Thales's £10 million investment, and the NDEC has already injected £1 million into the local economy with 20 of its 53 local suppliers based in Ebbw Vale, and has employed over 90 per cent of its start-up staff from the local area. The initial capability is now open for business with a state-of-the-art cyber range and business facility, and a growing education programme with links to local businesses.
On the second strand, we've developed a focused programme of support to assist grounded firms in the Tech Valleys area to increase productivity. The productivity enhancement programme will utilise the combined resources of our regional relationship management team, the smart innovation programme, the Blaenau Gwent economic development unit, and the Upskilling@Work project led by Coleg Gwent. And it will also lever additional specialist resources, such as the ASTUTE programme, where appropriate. Furthermore, Coleg Gwent are leading on our personal learning accounts pilot. This is already making a difference in supporting employed individuals aged 19 and over and earning under £26,000 to gain higher level qualifications or skills in these sectors where a shortage of skills has been identified by the regional skills partnership, such as engineering, construction, ICT and health. That will enable them to progress into employment at higher levels of wages.
But we're also raising attainment and aspiration earlier in the education journey. Earlier this year, the brightest and best students from the Massachusetts Institute of Technology, the world's No. 1 university, spent time in our schools supporting maths and science teaching. We are only the seventeenth country in the world to take part in the scheme, and schools across Rhondda Cynon Taf benefited from this as well as schools further afield in the coalfield area, such as Neath and Bridgend.
Our reforms to student support mean that more students from low participation areas are studying full time, part time, and for Master's degrees. Just yesterday, I was speaking at a lifelong learning conference and was able to confirm an 80 per cent increase in new Open University students in Wales. And nearly half of OU in Wales students now come from our most disadvantaged communities, including a significant uplift from students from the coalfields. This year, we've also seen an 8 per cent increase in university applications from our most deprived areas and that is the best record anywhere in the United Kingdom.
The Valleys taskforce also has as one of its priorities the further development of the foundational economy, which Vikki again highlighted as being a crucial part of work. It has provided £2.4 million to fund 27 Valleys projects as part of the foundational economy challenge fund, enabling them to experiment with novel projects in their local areas. So, for example, the Rhondda housing association has been given funding to acquire a vacant department store and manage it as an enterprise hub to help revitalise the high street. Blaenau Gwent council has received support to examine how it can increase spend with local businesses, up from a baseline of 17 per cent of its procurement expenditure.
The successful spreading and scaling of the outcomes from the foundational economy challenge fund projects will support policy objectives that complement the priorities of a range of Welsh Government departments. And this Government, together with our partners in the WLGA have adopted a town-centre-first principle. This will see Government, local authorities and wider public sector business and communities consider a town centre location in their decisions to put the health and the vibrancy of our town centres at the starting point for their location strategies and location investment-making decisions, and that includes the twenty-first century schools and colleges programme.
Our transforming towns regeneration programmes are also providing or enabling £800 million-worth of investment to support over 50 towns across Wales to rebuild and refurbish buildings and public spaces, as well as tackle empty properties. In January, we announced a further package of support for town centres with nearly £90 million, and the package includes extending our capital grant programme for a further year to March 2022. And this will deliver additional regionally prioritised town-centre regeneration projects worth £58 million.
Our transforming towns agenda supports investment to create well-connected, vibrant, viable and sustainable towns, with a strong local economy where people are proud to live, work, play and invest. And for our children, we chose Rhondda Cynon Taf as the area to pilot our new approach to independent careers advice as part of the Gatsby programme. Recently, I was in a school in the constituency of Mick to see the aspirations of those children there and the advice and the work experience opportunities and mentoring that that pilot is bringing to children in those communities. Deputy Presiding Officer, I asked one student where he was applying to go to university, and he said to me, 'I want to go to the best—why not? I'm applying to the Massachusetts Institute of Technology.' And I have every confidence that that student will get there.
I hope that this gives the Senedd, those of us that are left, a flavour of the many different areas of work across the Welsh Government that is focused on, or is contributing to implementing the long-term sustainable changes needed in the south Wales Valleys. And as always, the Government is grateful for the dedication that Vikki has in ensuring that these matters are discussed on a regular basis here, on behalf of her constituents and those across the south Wales Valleys communities, for which we are grateful. Diolch yn fawr.
Ar yr elfen gyntaf, yn 2018, buddsoddwyd £100,000 yng Nghanolfan Deunyddiau Uwch Dennison, cyfleuster hyfforddi peirianneg o'r radd flaenaf ym mharth dysgu Blaenau Gwent. Mae'r ganolfan yn un o ddim ond llond dwrn yn unig o golegau addysg bellach yn y Deyrnas Unedig sy'n gallu darparu hyfforddiant cyfansawdd uwch fel rhan o'i chyrsiau peirianneg awyrenegol a chwaraeon modur. Ers hynny, mae'r cwrs prentisiaeth gyfansawdd uwch cyntaf yng Nghymru wedi dechrau ac mae wedi denu 60 o fyfyrwyr hyd yn hyn, gan gynnwys, rwy'n falch iawn o ddweud, Ddirprwy Lywydd, nifer o ymgeiswyr benywaidd. Y llynedd, daeth 30 y cant o'r ceisiadau peirianneg gan fenywod.
Fel y gwyddoch, rydym hefyd yn gweithio gyda'r cwmni technoleg byd-eang, Thales, ar Ganolfan Ecsbloetio Ddigidol Genedlaethol gwerth £20 miliwn yng Nglynebwy. Rydym yn rhoi arian cyfatebol tuag at fuddsoddiad £10 miliwn Thales, ac mae'r Ganolfan eisoes wedi chwistrellu £1 filiwn i'r economi leol gydag 20 o'i 53 o gyflenwyr lleol yng Nglynebwy, ac mae wedi cyflogi dros 90 y cant o'i staff cychwynnol o'r ardal leol. Mae'r galluogrwydd cychwynnol bellach ar agor ar gyfer busnes gyda chyfleuster busnes ac ystod seiber o'r radd flaenaf, a rhaglen addysg sy'n tyfu gyda chysylltiadau â busnesau lleol.
O ran yr ail elfen, rydym wedi datblygu rhaglen gymorth ag iddi ffocws i gynorthwyo cwmnïau gwreiddiedig yn ardal y Cymoedd Technoleg i gynyddu cynhyrchiant. Bydd y rhaglen gwella cynhyrchiant yn defnyddio adnoddau cyfunol ein tîm rheoli cysylltiadau rhanbarthol, y rhaglen arloesi clyfar, uned datblygu economaidd Blaenau Gwent, a'r prosiect Upskilling@Work a arweinir gan Goleg Gwent. A bydd hefyd yn denu adnoddau arbenigol ychwanegol, megis rhaglen ASTUTE, lle bo'n briodol. At hynny, mae Coleg Gwent yn arwain ein cynllun peilot ar gyfrifon dysgu personol. Mae hyn eisoes yn gwneud gwahaniaeth o ran cynorthwyo unigolion cyflogedig 19 oed a hŷn ac sy'n ennill o dan £26,000 i gael cymwysterau neu sgiliau lefel uwch yn y sectorau hyn lle mae prinder sgiliau wedi'u nodi gan y bartneriaeth sgiliau ranbarthol, pethau fel peirianneg, adeiladu, TGCh ac iechyd. Bydd hynny'n eu galluogi i symud ymlaen i gyflogaeth ar lefelau cyflog uwch.
Ond rydym hefyd yn codi cyrhaeddiad a dyhead yn gynharach yn y daith addysg. Yn gynharach eleni, daeth y myfyrwyr disgleiriaf a gorau o Sefydliad Technoleg Massachusetts, prifysgol Rhif 1 y byd, i dreulio amser yn ein hysgolion a chefnogi'r gwaith o addysgu mathemateg a gwyddoniaeth. Ni yw'r ail wlad ar bymtheg yn y byd i gymryd rhan yn y cynllun, ac mae ysgolion ar draws Rhondda Cynon Taf wedi elwa ar hyn yn ogystal ag ysgolion ymhellach i ffwrdd yn ardal y maes glo, megis Castell-nedd a Phen-y-bont ar Ogwr.
Mae ein diwygiadau i gymorth i fyfyrwyr yn golygu bod mwy o fyfyrwyr o ardaloedd cyfranogiad isel yn astudio'n rhan-amser neu amser llawn, ac ar gyfer graddau Meistr. Ddoe ddiwethaf, roeddwn yn siarad mewn cynhadledd dysgu gydol oes a llwyddais i gadarnhau cynnydd o 80 y cant yn nifer y myfyrwyr Prifysgol Agored newydd yng Nghymru. Ac mae bron i hanner myfyrwyr y Brifysgol Agored yng Nghymru bellach yn dod o'n cymunedau mwyaf difreintiedig, gan gynnwys cynnydd sylweddol yn y myfyrwyr o'r ardaloedd glofaol. Eleni, rydym hefyd wedi gweld cynnydd o 8 y cant mewn ceisiadau prifysgol o'n hardaloedd mwyaf difreintiedig a dyna'r cyflawniad gorau yn unman yn y Deyrnas Unedig.
Hefyd, mae tasglu'r Cymoedd wedi blaenoriaethu datblygu'r economi sylfaenol ymhellach, a thynnodd Vikki sylw at hyn eto fel rhan hanfodol o'r gwaith. Mae wedi darparu £2.4 miliwn i ariannu 27 o brosiectau yn y Cymoedd fel rhan o gronfa her yr economi sylfaenol, gan eu galluogi i arbrofi gyda phrosiectau newydd yn eu hardaloedd lleol. Felly, er enghraifft, mae cymdeithas dai'r Rhondda wedi cael cyllid i gaffael siop adrannol wag a'i rheoli fel canolfan fenter i helpu i adfywio'r stryd fawr. Mae cyngor Blaenau Gwent wedi cael cymorth i archwilio sut y gall gynyddu gwariant gyda busnesau lleol, i fyny o linell sylfaen o 17 y cant o'i wariant caffael.
Bydd lledaenu a graddio canlyniadau prosiectau cronfa her yr economi sylfaenol yn llwyddiannus yn cefnogi amcanion polisi sy'n ategu blaenoriaethau ystod o adrannau Llywodraeth Cymru. Ac mae'r Llywodraeth hon, ynghyd â'n partneriaid yng Nghymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, wedi mabwysiadu egwyddor o roi canol y dref yn gyntaf. Bydd hyn yn arwain at weld y Llywodraeth, awdurdodau lleol a busnesau a chymunedau ehangach yn y sector cyhoeddus yn ystyried lleoliad canol y dref yn eu penderfyniadau i roi iechyd a bywiogrwydd canol ein trefi yn y man cychwyn ar gyfer eu strategaethau lleoli a'u penderfyniadau i fuddsoddi mewn lleoliadau, ac mae hynny'n cynnwys rhaglen ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain.
Mae ein rhaglenni adfywio i drawsnewid trefi hefyd yn darparu neu'n galluogi gwerth £800 miliwn o fuddsoddiad i gefnogi dros 50 o drefi ledled Cymru i ailadeiladu ac adnewyddu adeiladau a mannau cyhoeddus, yn ogystal â mynd i'r afael ag eiddo gwag. Ym mis Ionawr, cyhoeddasom becyn pellach o gymorth i ganol trefi gyda bron i £90 miliwn, ac mae'r pecyn yn cynnwys ymestyn ein rhaglen grant cyfalaf am flwyddyn arall hyd at fis Mawrth 2022. A bydd hon yn darparu prosiectau ychwanegol gwerth £58 miliwn i adfywio canol trefi wedi'u blaenoriaethu'n rhanbarthol.
Mae ein hagenda trawsnewid trefi yn cefnogi buddsoddi i greu trefi llewyrchus, cynaliadwy, hyfyw, gyda chysylltiadau da, ac economi leol gref lle mae pobl yn falch o fyw, gweithio, chwarae a buddsoddi. Ac i'n plant, dewiswyd Rhondda Cynon Taf fel ardal i dreialu ein dull newydd o roi cyngor annibynnol ar yrfaoedd fel rhan o'r rhaglen Gatsby. Yn ddiweddar, roeddwn mewn ysgol yn etholaeth Mick i weld dyheadau'r plant yn y fan honno a'r cyngor a'r cyfleoedd profiad gwaith a'r mentora y mae'r cynllun peilot hwnnw'n eu rhoi i blant yn y cymunedau hynny. Ddirprwy Lywydd, gofynnais i un myfyriwr lle roedd am ymgeisio i fynd i brifysgol, a dywedodd wrthyf, 'Rwyf am fynd i'r orau—pam ddim? Rwy'n gwneud cais i Sefydliad Technoleg Massachusetts.' Ac mae gennyf bob ffydd y bydd y myfyriwr yn cyrraedd yno.
Rwy'n gobeithio y bydd hyn yn rhoi blas i'r Senedd, y rheini ohonom sydd ar ôl, o'r gwahanol feysydd gwaith ar draws Llywodraeth Cymru sy'n canolbwyntio ar weithredu'r newidiadau cynaliadwy hirdymor sydd eu hangen yng Nghymoedd de Cymru, neu'n cyfrannu at roi'r rhain ar waith. Ac fel bob amser, mae'r Llywodraeth yn ddiolchgar am ymroddiad Vikki i sicrhau bod y materion hyn yn cael eu trafod yn rheolaidd yma, ar ran ei hetholwyr a'r bobl ar draws cymunedau Cymoedd de Cymru, ac rydym yn ddiolchgar am hynny. Diolch yn fawr.
Thank you. And that brings today's proceedings to a close. Thank you.
Diolch. A daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:37.
The meeting ended at 18:37.