Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
04/12/2019Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Dirprwy Lywydd (Ann Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Deputy Presiding Officer (Ann Jones) in the Chair.
Good afternoon, everybody, and welcome to the Plenary session.
Prynhawn da, bawb, a chroeso i'r Cyfarfod Llawn.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Economy and Transport. Question 1, Hefin David.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda y prynhawn yma yw cwestiynau i Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth. Cwestiwn 1, Hefin David.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y ddarpariaeth cerbydau ar y rheilffordd rhwng Rhymni a Chaerdydd? OAQ54785
1. Will the Minister make a statement on the provision of rolling stock on the Rhymney to Cardiff rail line? OAQ54785
Yes, of course. In the short term, Transport for Wales is proposing to utilise class 769 rolling stock on the Rhymney line until new rolling stock starts to be introduced in 2023, and this will then enable it to increase the service frequency further, as part of the metro transformation.
Gwnaf, wrth gwrs. Yn y tymor byr, mae Trafnidiaeth Cymru yn cynnig defnyddio cerbydau dosbarth 769 ar reilffordd Rhymni hyd nes bod cerbydau newydd yn dechrau cael eu cyflwyno yn 2023, a bydd hyn wedyn yn eu galluogi i gynyddu amlder y gwasanaeth, fel rhan o drawsnewidiad y metro.
Following discussions with constituents about the use of the line and following the debate we had two weeks ago, I met with Transport for Wales officials last week to talk about some of the overcrowding issues and some of the problems with services. And we also talked about derogation from the Disability Discrimination Act 1995, and as a result of that, because Parliament isn't currently sitting, I've written to Grant Shapps—this letter here—to ask for fast derogation from the Act. Could the Minister provide us with an update on how that is going, but also can we get a definitive explanation now of how many more trains will be on the line next year and how capacity will be enhanced in the next two years? I think it's important we put that absolutely on the record and for clarity.
Yn dilyn trafodaethau gydag etholwyr ynghylch y defnydd o'r rheilffordd ac yn dilyn y ddadl a gawsom bythefnos yn ôl, cyfarfûm â swyddogion Trafnidiaeth Cymru yr wythnos diwethaf i drafod rhai o'r problemau gorlenwi a rhai o'r problemau gyda gwasanaethau. A buom hefyd yn siarad am randdirymu Deddf Gwahaniaethu ar sail Anabledd 1995, ac o ganlyniad i hynny, gan nad yw'r Senedd yn eistedd ar hyn o bryd, rwyf wedi ysgrifennu at Grant Shapps—y llythyr hwn—i ofyn am randdirymu’r Ddeddf yn gyflym. A allai'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ynglŷn â hynny, ond hefyd, a gawn ni ateb pendant yn awr ynglŷn â faint yn rhagor o drenau a fydd ar y rheilffordd y flwyddyn nesaf a sut y bydd capasiti yn gwella yn ystod y ddwy flynedd nesaf? Credaf ei bod yn bwysig ein bod yn cofnodi hynny’n bendant ac er eglurder.
Absolutely, and the Member is very right. I think his constituents deserve to know how many additional trains will be on that important railway line in the coming months and years. But, if I can just pick up on the very important point of the request for derogation on the persons of reduced mobility legislation requirements, it should be noted, Dirprwy Lywydd, that we are not alone. We understand that many other train operating companies, including Scot Rail, Great Western Railway, Northern, and East Midlands Trains are in a similar position, and they are understood to be seeking a dispensation to operate significant numbers of non-PRM-compliant trains into 2020. I am pleased to be able to inform Members that, as far as I'm concerned, all work has been completed satisfactorily by officials here and in London, and we now await the Secretary of State's approval as soon as the general election has been concluded, whoever that Secretary of State might be. I have to say though, Diprwy Lywydd, that it is our view that the decision needn't have been pushed back beyond 12 December and could have been made during the election period.
Turning to services on the Rhymney line, I am aware, so too are TfW, about concerns regarding capacity. I can inform the Member that Pacer trains will be focused as four-carriage trains on the majority of Rhymney line services from the 15 December timetable change, with the class 37 loco-hauled trains continuing to operate as the larger and, it has to be said, far more modern class 769s are introduced in 2020. Transport for Wales will be introducing nine class 769 units, which will be dedicated to the Rhymney line. These will each have four carriages and will therefore have a capacity of 558 per train. That compares to the total capacity of four Pacer carriages of 422 and to the total capacity of the loco-hauled trains of around 320.
Of course, in 2023, those new Stadler tri-mode fast, light inter-city and regional trains will be introduced on the network and on the Rhymney line. I can assure the Member that TfW are always reviewing projections for the number of customers utilising services, and they can act flexibly to ensure that capacity can be increased if demand requires it.
Yn sicr, ac mae'r Aelod yn llygad ei le. Credaf fod ei etholwyr yn haeddu gwybod faint o drenau ychwanegol a fydd ar y rheilffordd bwysig honno yn ystod y misoedd a'r blynyddoedd nesaf. Ond os caf nodi'r pwynt pwysig iawn ynglŷn â’r cais am randdirymiad mewn perthynas â gofynion y ddeddfwriaeth pobl â chyfyngiadau symudedd, dylid nodi, Ddirprwy Lywydd, nad ydym ar ein pennau ein hunain. Rydym yn deall fod llawer o gwmnïau gweithredu trenau eraill, gan gynnwys Scot Rail, Great Western Railway, Northern ac East Midlands Trains mewn sefyllfa debyg, a deellir eu bod yn ceisio rhyddhad i weithredu nifer sylweddol o drenau nad ydynt yn cydymffurfio â rheoliadau pobl â chyfyngiadau symudedd yn 2020. Rwy’n falch o allu rhoi gwybod i’r Aelodau o'm rhan i fod yr holl waith wedi’i gwblhau’n foddhaol gan swyddogion yma ac yn Llundain, ac rydym bellach yn aros am gymeradwyaeth yr Ysgrifennydd Gwladol cyn gynted ag y bydd yr etholiad cyffredinol wedi dod i ben, pwy bynnag fydd yr Ysgrifennydd Gwladol hwnnw. Mae’n rhaid i mi ddweud, serch hynny, Ddirprwy Lywydd, mai ein barn ni yw nad oedd angen i'r penderfyniad gael ei ohirio y tu hwnt i 12 Rhagfyr ac y gallai fod wedi'i wneud yn ystod cyfnod yr etholiad.
Gan droi at wasanaethau ar reilffordd Rhymni, rwy'n ymwybodol, ac mae Trafnidiaeth Cymru yn ymwybodol, o'r pryderon ynghylch capasiti. Gallaf roi gwybod i’r Aelod y bydd trenau Pacer ar waith fel trenau pedwar cerbyd ar y rhan fwyaf o wasanaethau rheilffordd Rhymni wedi’r newid i’r amserlen ar 15 Rhagfyr, gyda'r trenau dosbarth 37 sy'n cael eu tynnu gan injan yn parhau i weithredu wrth i’r trenau dosbarth 769, sy’n fwy o faint ac yn fwy modern o lawer, mae'n rhaid dweud, gael eu cyflwyno yn 2020. Bydd Trafnidiaeth Cymru yn cyflwyno naw uned dosbarth 769, a fydd yn gwasanaethu rheilffordd Rhymni. Bydd gan bob un o’r rhain bedwar cerbyd ac felly bydd ganddynt gapasiti o 558 y trên. Mae hynny'n cymharu â chyfanswm capasiti o 422 ar gyfer pedwar cerbyd Pacer, a chyfanswm capasiti o tua 320 ar gyfer y trenau sy'n cael eu tynnu gan injan.
Wrth gwrs, yn 2023, bydd trenau rhyng-ddinesig a rhanbarthol ysgafn cyflym tri-moddol Stadler newydd yn cael eu cyflwyno ar y rhwydwaith, ac ar reilffordd Rhymni. Gallaf roi sicrwydd i’r Aelod fod Trafnidiaeth Cymru bob amser yn adolygu’r amcanestyniadau o nifer y cwsmeriaid sy'n defnyddio gwasanaethau, a gallant weithredu mewn modd hyblyg i sicrhau y gellir cynyddu'r capasiti os bydd y galw’n gwneud hynny’n ofynnol.
Further to Hefin's question, news that the provision of rolling stock to boost the capacity of Valleys lines has been delayed has left passengers frustrated and dismayed in the south Wales Valleys. Overcrowding is a serious problem, and passenger numbers on the Valleys lines are increasing 7 per cent year on year. Minister, can you update the Assembly when you expect Transport for Wales to put the new rolling stock? You've just mentioned additional ones by next year and 2023. I think it's getting too late for this sort of thing to improve, but what is the hindrance there of getting the rolling stock into service, and can you advise what discussion you have had with TfW with regard to easing the overcrowding that already exists in the south-east Wales Valleys lines and other parts? Thank you.
Gan ychwanegu at gwestiwn Hefin, mae'r newyddion fod y ddarpariaeth o gerbydau i gynyddu capasiti rheilffyrdd y Cymoedd wedi’i gohirio wedi golygu bod teithwyr yng Nghymoedd de Cymru'n teimlo’n rhwystredig ac yn siomedig. Mae gorlenwi'n broblem ddifrifol, ac mae nifer y teithwyr ar reilffyrdd y Cymoedd yn cynyddu 7 y cant bob blwyddyn. Weinidog, a allwch roi diweddariad i'r Cynulliad ynghylch pryd rydych yn disgwyl i Trafnidiaeth Cymru roi'r cerbydau newydd ar waith? Rydych newydd sôn am rai ychwanegol erbyn y flwyddyn nesaf a 2023. Credaf ei bod yn mynd yn rhy hwyr i'r math hwn o beth wella, ond beth yw'r rhwystr rhag gallu rhoi'r cerbydau ar waith, ac a allwch ddweud wrthym pa drafodaeth rydych wedi'i chael gyda Trafnidiaeth Cymru ynglŷn â lliniaru’r problemau gorlenwi sydd eisoes yn bodoli ar reilffyrdd Cymoedd de-ddwyrain Cymru ac mewn mannau eraill? Diolch.
Mohammad Asghar raises a point that has been regularly discussed in this Chamber, and it concerns the lack of action that was taken under the previous franchise agreement, which was agreed on the basis of zero passenger growth, and therefore there was a lack of trains available when we inherited the franchise—over which period, in the past 15 years, we've seen a considerable increase in passenger numbers. We were aware of the need to ensure that, when we took over the franchise, additional rolling stock was available, and that's why we placed an order for the class 769 units, which were due for introduction in May 2018. And as a result of the company's failure to deliver the 769s, we've had to seek that derogation from UK Government concerning PRM. I'm pleased to say that TfW has been working tirelessly to identify where it can get new rolling stock from—and replacement rolling stock—in order to ease capacity. And as I said to Hefin David, there will be a significant increase in capacity on the Rhymney line from next year. And as we move through to the introduction of those brand-new trains in 2023, we will see further increases in capacity across the network. From December of this year, we'll also see a significant increase, of more than 60 per cent, in the number of seats and services available on Sundays. This is a huge, huge step forward and ensures that the franchise is a true seven-day week service.
Mae Mohammad Asghar yn codi pwynt sydd wedi’i drafod yn rheolaidd yn y Siambr hon, ac mae'n ymwneud â'r diffyg camau gweithredu a gymerwyd o dan gytundeb y fasnachfraint flaenorol, a gytunwyd ar sail dim cynnydd yn nifer y teithwyr, ac felly roedd diffyg trenau ar gael pan etifeddwyd y fasnachfraint—a dros y cyfnod hwnnw, yn ystod y 15 mlynedd diwethaf, rydym wedi gweld cynnydd sylweddol yn nifer y teithwyr. Roeddem yn ymwybodol o'r angen i sicrhau, pan ddaethom yn gyfrifol am y fasnachfraint, fod cerbydau ychwanegol ar gael, a dyna pam yr archebwyd unedau dosbarth 769, a oedd i fod i gael eu cyflwyno ym mis Mai 2018. Ac o ganlyniad i fethiant y cwmni i ddarparu’r unedau 769, bu'n rhaid i ni geisio'r rhanddirymiad hwnnw gan Lywodraeth y DU mewn perthynas â rheoliadau pobl â chyfyngiadau symudedd. Rwy'n falch o ddweud bod Trafnidiaeth Cymru wedi bod yn gweithio'n ddiflino i nodi o ble y gallant gael cerbydau newydd—a cherbydau yn lle cerbydau eraill—er mwyn gwella capasiti. Ac fel y dywedais wrth Hefin David, bydd cynnydd sylweddol yn y capasiti ar reilffordd Rhymni o'r flwyddyn nesaf ymlaen. Ac wrth i ni agosáu at gyflwyno'r trenau newydd sbon hynny yn 2023, byddwn yn gweld cynnydd pellach yn y capasiti ar draws y rhwydwaith. O fis Rhagfyr eleni, byddwn hefyd yn gweld cynnydd sylweddol, o fwy na 60 y cant, yn nifer y seddi a'r gwasanaethau sydd ar gael ar ddydd Sul. Mae hwn yn gam enfawr ymlaen, ac mae’n sicrhau bod y fasnachfraint yn wasanaeth saith diwrnod yr wythnos go iawn.
Minister, passengers on the Rhymney line have been promised the 769s and increased capacity since May 2018, and they're still waiting. Now, I take your point about what you've said to Hefin David—that, when the 769s are introduced, there will be an increase in capacity. But you said that TfW are going to be acting flexibly about looking at the capacity of the new trains when they are replacing the 769s in 2023. Can you just confirm that the increased capacity that we'll see in 2023 is just an increased capacity from now, isn't it, and it's not an increased capacity—as things stand, from the 769s, there will be a decrease in capacity in 2023?
Weinidog, mae'r teithwyr ar reilffordd Rhymni wedi cael addewidion ynghylch y trenau 769, a mwy o gapasiti, ers mis Mai 2018, ac maent yn dal i aros. Nawr, rwy’n derbyn eich pwynt ynglŷn â’r hyn rydych wedi'i ddweud wrth Hefin David—sef, pan fydd y trenau 769 yn cael eu cyflwyno, y bydd hynny’n arwain at gynnydd yn y capasiti. Ond dywedasoch y bydd Trafnidiaeth Cymru yn gweithredu mewn modd hyblyg o ran edrych ar gapasiti'r trenau newydd pan fyddant yn rhoi trenau ar waith yn lle’r trenau 769 yn 2023. A allwch gadarnhau mai dim ond capasiti uwch o gymharu â nawr yw’r capasiti uwch y byddwn yn ei weld yn 2023, ac nad yw'n gapasiti uwch—fel y mae pethau, ar ôl y trenau 769, bydd gostyngiad yn y capasiti yn 2023?
I think there was some research carried out by a very able rail enthusiast. However, I'm not convinced that the data that was utilised was fully accurate. And I met just today, actually, with TfW to discuss this very issue again, and we agreed that there is an absolute need not just to increase capacity in the short term—in the next two years—but to then maintain that capacity, and, if necessary, to increase it still further, if passengers demand it. If there is a further increase in passenger demand, then TfW will be acting flexibly to meet the demand from constituents in that part of Wales.
Credaf fod rhywun sy’n frwdfrydig a galluog iawn ym myd trenau wedi gwneud rhywfaint o waith ymchwil. Fodd bynnag, nid wyf yn argyhoeddedig fod y data a ddefnyddiwyd yn gwbl gywir. A chyfarfûm heddiw, mewn gwirionedd, â Trafnidiaeth Cymru, i drafod yr union fater hwn eto, ac roeddem yn cytuno bod gwir angen nid yn unig cynyddu capasiti yn y tymor byr—yn y ddwy flynedd nesaf—ond cynnal y capasiti hwnnw wedyn, ac os oes angen, ei gynyddu ymhellach fyth, os yw’r teithwyr yn galw am hynny. Os bydd galw'r teithwyr yn cynyddu ymhellach, bydd Trafnidiaeth Cymru yn gweithredu mewn modd hyblyg i ateb y galw gan etholwyr yn y rhan honno o Gymru.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gyllid grant ar gyfer busnesau lleol yn Aberconwy? OAQ54790
2. Will the Minister make a statement on grant funding for local businesses in Aberconwy? OAQ54790
Yes, of course. We offer a wide range of funding options to all types of businesses across Wales. As an example of recent funding in Aberconwy, we've supported 16 businesses with their research and development projects through SMARTCymru, with a total value of £1.1 million, over half of which was grant funding.
Gwnaf, wrth gwrs. Rydym yn cynnig ystod eang o opsiynau cyllido i bob math o fusnesau ledled Cymru. Fel enghraifft o gyllid diweddar yn Aberconwy, rydym wedi cefnogi 16 o fusnesau gyda'u prosiectau ymchwil a datblygu drwy SMARTCymru â chyfanswm o £1.1 miliwn, gyda hanner y ffigur hwnnw yn gyllid grant.
Thank you. With Wales celebrating Small Business Saturday this weekend, it is essential that the Welsh Government, and you as Minister, are doing everything you can to support business development, and Aberconwy certainly does have a fantastic range of small businesses. Now, according to the Welsh local shop report 2020, 73 per cent of independently owned convenience stores fund investments in their own businesses from their reserves. So, so many—in fact, the majority—are going without any financial support. So I suppose it then makes us want to scrutinise the grants that you do provide, to make sure that these have been given wisely.
Now, in 2016, the Welsh Government provided £400,000 to G.M. Jones to build the most fantastic bespoke suite of offices. Now, you know I've raised several written Assembly questions on this, because the property has laid empty for more years than I can remember, and it was only occupied for a few months before the business, sadly, went into demise. I'm approached on a frequent basis about smaller businesses wanting to perhaps use these offices. I've phoned myself and spoken to Business Wales, and I've tried against all odds to see new life breathed into these properties, because, at the end of the day, it's had £400,000 of taxpayers' money and now there is no business there at all. It's in the rural part of my constituency. So, I'm very keen to see this business occupied and fully utilised so that we can't say that there's been a waste of taxpayers' money. What actions are you taking or could you be taking to work with our local authority and other stakeholders to see how we can bring a resolution to this issue going forward, because I can tell you that other business owners in Conwy and, indeed residents are furious to see this wonderful suite of offices just falling into decline through non-occupation?
Diolch. Gan fod Cymru'n dathlu Dydd Sadwrn y Busnesau Bach y penwythnos hwn, mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru, a chithau fel Gweinidog, yn gwneud popeth yn eich gallu i gefnogi datblygiad busnesau, ac yn sicr mae gan Aberconwy ystod wych o fusnesau bach. Nawr, yn ôl adroddiad siopau lleol Cymru 2020, mae 73 y cant o siopau cyfleus annibynnol yn ariannu buddsoddiadau yn eu busnesau eu hunain o’u cronfeydd wrth gefn. Mae llawer iawn, iawn ohonynt—y rhan fwyaf, mewn gwirionedd—yn mynd heb unrhyw gymorth ariannol. Felly mae'n debyg fod hynny yn ein gwneud yn awyddus i graffu ar y grantiau rydych yn eu darparu, er mwyn sicrhau eu bod wedi'u darparu’n ddoeth.
Nawr, yn 2016, darparodd Llywodraeth Cymru £400,000 i G.M. Jones, i adeiladu swyddfeydd pwrpasol hollol wych. Nawr, gwyddoch fy mod i wedi codi sawl cwestiwn ysgrifenedig yn y Cynulliad ynglŷn â hyn, gan fod yr eiddo wedi bod yn wag am fwy o flynyddoedd nag y cofiaf, a dim ond am ychydig fisoedd y bu rhywun yno cyn i'r busnes fynd i’r wal, yn anffodus. Mae pobl yn cysylltu â mi yn rheolaidd ynghylch busnesau llai o faint sy’n awyddus i ddefnyddio'r swyddfeydd hyn o bosibl. Rwyf wedi ffonio fy hun, wedi siarad â Busnes Cymru, ac rwyf wedi ceisio, yn groes i bob gobaith, sicrhau bywyd newydd i'r eiddo, oherwydd, yn y pen draw, mae wedi cael £400,000 o arian trethdalwyr, ac erbyn hyn nid oes busnes yno o gwbl. Mae yn y rhan wledig o fy etholaeth. Felly, rwy'n awyddus iawn i weld y busnes hwn yn cael ei feddiannu a'i ddefnyddio'n llawn fel na allwn ddweud bod arian trethdalwyr wedi’i wastraffu. Pa gamau rydych yn eu cymryd neu y gallech fod yn eu cymryd i weithio gyda'n hawdurdod lleol a rhanddeiliaid eraill i weld sut y gallwn ddatrys y mater hwn yn y dyfodol, gan y gallaf ddweud wrthych fod perchnogion busnesau eraill yng Nghonwy, ac yn wir, y trigolion, yn gandryll wrth weld y swyddfeydd gwych hyn yn dirywio am eu bod yn wag?
Well, there's certainly demand for business units, for office space, and for industrial units as well across north Wales, and in particular in the area that the Member represents. I will ask my chief regional officer in north Wales to liaise with Business Wales and with Conwy County Borough Council to assess the demand that is currently in existence for business units of this type and to ensure that they are matching that demand with the operators of the particular units so that we can get jobs created in that area.
It has to be said that Business Wales have done an excellent job across north Wales since 2015 in assisting the creation of more than 740 new enterprises, which, in turn, have created more than 2,780 jobs. I'll make sure that our regional team works closely with the local authority and with Business Wales to realise the potential of this particular facility.
Wel, yn sicr, mae yna alw am unedau busnes, am ofod swyddfa, ac am unedau diwydiannol hefyd ar draws gogledd Cymru, ac yn arbennig yn yr ardal y mae'r Aelod yn ei chynrychioli. Fe ofynnaf i fy mhrif swyddog rhanbarthol yng ngogledd Cymru gysylltu â Busnes Cymru a Chyngor Bwrdeistref Sirol Conwy i asesu'r galw sy'n bodoli ar hyn o bryd am unedau busnes o'r math hwn ac i sicrhau eu bod yn ateb y galw hwnnw gyda gweithredwyr yr unedau dan sylw fel y gallwn sicrhau bod swyddi'n cael eu creu yn yr ardal honno.
Mae'n rhaid dweud bod Busnes Cymru wedi gwneud gwaith rhagorol ar draws gogledd Cymru ers 2015 wrth helpu i greu mwy na 740 o fentrau newydd, sydd, yn eu tro, wedi creu mwy na 2,780 o swyddi. Byddaf yn sicrhau bod ein tîm rhanbarthol yn gweithio'n agos gyda'r awdurdod lleol a gyda Busnes Cymru i wireddu potensial y cyfleuster penodol hwn.
Thank you for that answer, Ken—for Conwy. That's absolutely brilliant. I really appreciate it.
Minister, micro- and small businesses are the backbone of our economy. I am pleased that my party recognises this and is committed to levelling the playing field. We pledge to review the business rates regime and give local businesses and our high street the shot in the arm they need. What are your plans to support local businesses in my and your region?
Diolch am eich ateb, Ken—ar ran Conwy. Mae hynny'n hollol wych. Rwy'n gwerthfawrogi hynny'n fawr.
Weinidog, microfusnesau a busnesau bach yw asgwrn cefn ein heconomi. Rwy’n falch fod fy mhlaid yn cydnabod hyn ac wedi ymrwymo i sicrhau mwy o chwarae teg. Rydym yn addo adolygu'r drefn ardrethi busnes a rhoi'r hwb sydd ei angen ar fusnesau lleol a'n stryd fawr. Beth yw eich cynlluniau i gefnogi busnesau lleol yn rhanbarth y ddau ohonom?
Well, there are a huge range of initiatives that are offered by Welsh Government and our partners, including local authorities. We've provided an additional £2.4 million to local authorities to provide additional discretionary rates relief for local businesses, allowing them to respond to specific local needs. In 2019-20, something in the region of £9.5 million in rate relief will be offered to Conwy County Borough Council, of which £6.4 million will be through our small business rates relief scheme.
However, we'll also offer support through Business Wales, through the Development Bank of Wales, and through direct support from Welsh Government, and I will ensure that, as part of the development of the regional economic framework in north Wales, small businesses across the region are taken into full account when they develop future initiatives.
Wel, mae ystod enfawr o fentrau ar gael gan Lywodraeth Cymru a'n partneriaid, gan gynnwys awdurdodau lleol. Rydym wedi darparu £2.4 miliwn ychwanegol i awdurdodau lleol er mwyn darparu mwy o ryddhad ardrethi yn ôl disgresiwn i fusnesau lleol, gan ganiatáu iddynt ymateb i anghenion lleol penodol. Yn 2019-20, bydd oddeutu £9.5 miliwn mewn rhyddhad ardrethi yn cael ei gynnig i Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, gyda £6.4 miliwn ohono'n cael ei gynnig drwy ein cynllun rhyddhad ardrethi busnesau bach.
Fodd bynnag, byddwn hefyd yn cynnig cefnogaeth drwy Busnes Cymru, drwy Fanc Datblygu Cymru, a thrwy gymorth uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru, a byddaf yn sicrhau, fel rhan o ddatblygiad y fframwaith economaidd rhanbarthol yng ngogledd Cymru, fod busnesau bach ar draws y rhanbarth yn cael eu hystyried yn llawn wrth iddynt ddatblygu mentrau yn y dyfodol.
Thank you. We now turn to spokespersons' questions and the first this afternoon is the Conservative spokesperson, Russell George.
Diolch. Symudwn ymlaen yn awr at gwestiynau'r llefarwyr a’r cyntaf y prynhawn yma yw llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Minister, according to the latest UK economic outlook from PricewaterhouseCoopers, the Welsh economy will grow by just 1 per cent this year and fall back slightly in 2020 with a small growth rate of just 0.8 per cent. Are you happy with the PwC analysis that the Welsh economy will grow at one of the slowest rates of any part of the UK next year? And in response to this research, what specific steps is your Government taking to address low productivity?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, yn ôl y rhagolwg economaidd diweddaraf ar gyfer y DU gan PricewaterhouseCoopers, ni fydd economi Cymru ond yn tyfu 1 y cant yn unig eleni ac yn cwympo ychydig yn 2020 gyda chyfradd twf bach o 0.8 y cant yn unig. A ydych yn fodlon â dadansoddiad PwC y bydd economi Cymru yn tyfu ar un o'r cyfraddau arafaf mewn unrhyw ran o'r DU y flwyddyn nesaf? Ac mewn ymateb i'r ymchwil, pa gamau penodol y mae eich Llywodraeth yn eu cymryd i fynd i'r afael â chynhyrchiant isel?
Well, no, I'm not happy, and it's quite clear that Brexit continues to suppress growth, particularly here in Wales, where 60 per cent of our exports are reliant on the 500 million customers within the European Union. In order to drive up productivity, we, through the economic action plan, are focusing our grants, our loans—our business support in all forms—on those businesses of the future: those businesses that are going to be futureproofed in terms of artificial intelligence and digitalisation.
A great example of how we are using our resources strategically in this regard came last Thursday when we opened the Advanced Manufacturing Research Centre in north Wales—a centre that will lead to the securing of the Wing of Tomorrow programme and which will inject £4 billion in gross value added to the regional economy. That's a perfect example of how we are using our resources to drive up productivity.
It's worth saying that, since devolution, Wales has had the fifth highest increase in GVA per head compared to the 12 UK countries and English regions. But there is no doubt whatsoever that the growth of the economy is being suppressed by the disaster that is Brexit.
Wel, na, nid wyf yn fodlon, ac mae'n gwbl amlwg fod Brexit yn parhau i lesteirio twf, yn enwedig yma yng Nghymru, lle mae 60 y cant o'n hallforion yn ddibynnol ar y 500 miliwn o gwsmeriaid yn yr Undeb Ewropeaidd. Er mwyn cynyddu cynhyrchiant, drwy'r cynllun gweithredu ar yr economi, rydym yn canolbwyntio ein grantiau, ein benthyciadau—ein cymorth i fusnesau ar bob ffurf—ar fusnesau'r dyfodol: busnesau a fydd wedi'u diogelu at y dyfodol o ran deallusrwydd artiffisial a digideiddio.
Cafwyd enghraifft wych o sut rydym yn defnyddio ein hadnoddau'n strategol yn hyn o beth ddydd Iau diwethaf pan agorwyd y Ganolfan Ymchwil i Weithgynhyrchu Uwch gennym yng ngogledd Cymru—canolfan a fydd yn arwain at ddiogelu rhaglen Adain Yfory ac a fydd yn ychwanegu £4 biliwn mewn gwerth ychwanegol gros at yr economi ranbarthol. Dyna enghraifft berffaith o sut y defnyddiwn ein hadnoddau i wella cynhyrchiant.
Mae'n werth dweud, ers datganoli, mai yng Nghymru y bu'r pumed cynnydd uchaf o ran gwerth ychwanegol gros y pen o gymharu â gwledydd y DU a rhanbarthau Lloegr. Ond nid oes unrhyw amheuaeth fod twf yr economi yn cael ei lesteirio gan drychineb Brexit.
Well, Minister, devolution was intended to significantly improve the economic performance of Wales, and yet when it comes to re-energising the Welsh economy, instead of taking that opportunity to proactively boost the economy, I would suggest that the Government has failed to create the right conditions to attract inward investment.
In your response, Minister, you talked about offering grants to various businesses, but I would say, instead, the Welsh Government's business policy has very much focused on throwing money at businesses like Kancoat, Mainport Engineering and Griffin Place Communications—all received Government funding and all are failed projects. I would absolutely accept that the Government does need to take risks. I accept that. But you have to also take into account that balance between risk and benefit, and I do believe that that balance is wrong. And the auditor general accepts this himself, saying that
'The Welsh Government has not yet implemented an approach to balancing potential risks and benefits'.
So, can I ask, Minister, with such a list of poor investments, how can the people of Wales be confident that the Welsh Government can make responsible decisions when it comes to Welsh businesses and managing the Welsh economy effectively?
Wel, Weinidog, bwriad datganoli oedd gwella perfformiad economaidd Cymru yn sylweddol, ond serch hynny, o ran ailfywiogi economi Cymru, yn lle achub ar y cyfle i roi hwb rhagweithiol i'r economi, buaswn yn awgrymu bod y Llywodraeth wedi methu creu'r amodau cywir i ddenu buddsoddiad o'r tu allan.
Yn eich ymateb, Weinidog, fe sonioch chi am gynnig grantiau i fusnesau amrywiol, ond buaswn yn dweud, yn lle hynny, fod polisi busnes Llywodraeth Cymru wedi canolbwyntio i raddau helaeth ar daflu arian at fusnesau fel Kancoat, Mainport Engineering a Griffin Place Communications—mae pob un wedi cael arian gan y Llywodraeth ac mae pob un ohonynt yn brosiectau sydd wedi methu. Buaswn yn derbyn yn llwyr fod angen i'r Llywodraeth fentro. Rwy'n derbyn hynny. Ond mae'n rhaid i chi hefyd ystyried y cydbwysedd rhwng risg a budd, a chredaf fod y cydbwysedd hwnnw'n anghywir. Ac mae'r archwilydd cyffredinol yn derbyn hyn ei hun, gan ddweud
'Hyd yma, nid yw Llywodraeth Cymru wedi gweithredu dull o gydbwyso'r risgiau a'r manteision posibl'.
Felly, a gaf fi ofyn, Weinidog, gyda'r fath restr o fuddsoddiadau gwael, sut y gall pobl Cymru fod yn hyderus y gall Llywodraeth Cymru wneud penderfyniadau cyfrifol mewn perthynas â busnesau Cymru a rheoli economi Cymru yn effeithiol?
For every list of so-called poor investments, we can produce a list of successful investments, investments in businesses like Aston Martin Lagonda, who are choosing to make Wales their home of electrification; of businesses like INEOS Automotive, who we've secured very recently in the face of fierce competition from around the world; businesses like Airbus, who we are helping to secure the future of the Wing of Tomorrow programme for. I think it's important to say that we're often accused of being risk averse in Welsh Government. We are equally accused of having too high a risk appetite. Having the balance right is incredibly difficult to achieve in the eyes and minds of every single person.
Many of the investments that the Member has outlined and could outline are investments in the past that predate the economic action plan, and specifically the economic contract, which must be signed by businesses seeking our financial resource. And within the economic contract, they have to clearly demonstrate how they have growth potential, not just themselves but also for the supply chain; how they're promoting fair work; how they're leading to decarbonise Wales and their own footprint; and also how they're contributing to the improvements in health and mental health within the workforce. This is an important development over the past 18 months, which is intended not just to drive productivity, but also to drive inclusive growth, and that is something that we're incredibly proud of.
In addition, all evidence now shows that support for businesses from Business Wales has led to higher survival rates than amongst businesses that do not have Business Wales support, and, as a consequence of years of strategic investment, we now have near-record-high employment rates, record-low inactivity rates, more businesses in existence than ever before in Wales, a higher birth rate here in Wales than the UK average, and crucially important, we now have opportunities emerging right across Wales for businesses to start up through that support that Business Wales offers.
Am bob rhestr o fuddsoddiadau gwael honedig, gallwn gynhyrchu rhestr o fuddsoddiadau llwyddiannus, buddsoddiadau mewn busnesau fel Aston Martin Lagonda, sydd wedi dewis Cymru fel cartref trydaneiddio; busnesau fel INEOS Automotive, a sicrhawyd gennym yn ddiweddar iawn yn wyneb cystadleuaeth frwd o bedwar ban byd; busnesau fel Airbus, yr ydym yn eu cynorthwyo i ddiogelu dyfodol rhaglen Adain Yfory. Credaf ei bod yn bwysig dweud ein bod yn aml yn cael ein cyhuddo o fod yn amharod i fentro yn Llywodraeth Cymru. Rydym yn cael ein cyhuddo yr un mor aml o fentro gormod. Mae'n anodd iawn cael y cydbwysedd yn iawn ym marn pob unigolyn.
Mae llawer o'r buddsoddiadau y mae'r Aelod wedi'u hamlinellu ac y gallai eu hamlinellu yn fuddsoddiadau yn y gorffennol a wnaed cyn y cynllun gweithredu ar yr economi, ac yn benodol y contract economaidd sy'n rhaid i fusnesau sy'n ceisio ein hadnoddau ariannol ei lofnodi. Ac yn y contract economaidd, mae'n rhaid iddynt ddangos yn glir sut y mae ganddynt botensial i dyfu, nid yn unig eu hunain ond hefyd ar gyfer y gadwyn gyflenwi; sut y maent yn hyrwyddo gwaith teg; sut y maent yn arwain tuag at ddatgarboneiddio Cymru a'u hôl troed eu hunain; a hefyd sut y maent yn cyfrannu at welliannau ym maes iechyd ac iechyd meddwl yn y gweithlu. Mae hwn yn ddatblygiad pwysig dros y 18 mis diwethaf gyda'r nod nid yn unig o sbarduno cynhyrchiant, ond o sbarduno twf cynhwysol hefyd, ac mae hynny'n rhywbeth rydym yn hynod falch ohono.
Yn ogystal, mae'r holl dystiolaeth bellach yn dangos bod cefnogaeth i fusnesau gan Busnes Cymru wedi arwain at gyfraddau goroesi uwch nag ymhlith busnesau nad ydynt wedi cael cefnogaeth gan Busnes Cymru, ac o ganlyniad i flynyddoedd o fuddsoddi strategol, mae gennym bellach gyfraddau cyflogaeth sydd bron gyfuwch ag erioed, cyfraddau anweithgarwch is nag erioed, mwy o fusnesau'n bodoli nag erioed o'r blaen yng Nghymru, a chyfradd genedigaethau uwch yma yng Nghymru na chyfartaledd y DU, ac yn hanfodol bwysig, mae gennym gyfleoedd yn dod i'r amlwg ledled Cymru bellach i fusnesau gychwyn drwy'r gefnogaeth honno y mae Busnes Cymru yn ei chynnig.
Thank you for the answer, Minister. I do appreciate it's a difficult job getting that risk right between risk and getting that balance right between the two, but, of course, the auditor general has said that
'The Welsh Government has not yet implemented an approach to balancing potential risks and benefits'.
Of course, one area that we do need to focus on is in relation to our small and medium-sized businesses because they do face a very uncertain time at the moment with competition from online companies and also we're seeing reduced footfall that is greater, unfortunately, in Wales, on our Welsh high streets, than in other parts of the UK. So, over the past week, I've been promoting—I know other Members around this Chamber have been promoting—Small Business Saturday, a campaign promoting people to shop locally, particularly this weekend.
I was also pleased to attend the launch of the Association of Convenience Stores' report yesterday, hosted by my colleague Janet Finch-Saunders. Some of the issues that they raise in their report are absolutely devolved to the Welsh Government, issues like business rates, extending the high street rate relief beyond March 2020, scrapping business rates altogether, planning, also protecting retail centres and ensuring that the planning system enables retailers to diversify more easily. Some of these areas are being done in other parts of the UK that are not being done in Wales.
So, I would say, Minister, with Small Business Saturday coming up this weekend, can you tell us what the Welsh Government is doing specifically to support Welsh businesses? And can you also tell us what new actions your Government will now take to create the right conditions for growth for small, medium-sized and independent businesses here in Wales?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Rwy'n derbyn ei bod hi'n anodd cael y risg honno'n iawn rhwng mentro a sicrhau'r cydbwysedd iawn rhwng y ddau, ond wrth gwrs, mae'r archwilydd cyffredinol wedi dweud
'Hyd yma, nid yw Llywodraeth Cymru wedi gweithredu dull o gydbwyso'r risgiau a'r manteision posibl'.
Wrth gwrs, un maes y mae angen i ni ganolbwyntio arno yw ein busnesau bach a chanolig gan eu bod yn wynebu cyfnod ansicr iawn ar hyn o bryd gyda chystadleuaeth gan gwmnïau ar-lein, ac rydym hefyd yn cael llai o bobl ar ein strydoedd mawr yng Nghymru yn anffodus, nag a welir mewn rhannau eraill o'r DU. Felly, dros yr wythnos ddiwethaf, bûm yn hyrwyddo—gwn fod Aelodau eraill o amgylch y Siambr hon wedi bod yn hyrwyddo—Dydd Sadwrn y Busnesau Bach, ymgyrch sy'n annog pobl i siopa'n lleol, yn enwedig y penwythnos hwn.
Roeddwn hefyd yn falch o fynychu lansiad adroddiad Cymdeithas y Siopau Cyfleus ddoe, a gynhaliwyd o dan ofal fy nghyd-Aelod Janet Finch-Saunders. Mae rhai o'r materion a godant yn eu hadroddiad wedi'u datganoli'n llwyr i Lywodraeth Cymru, materion fel ardrethi busnes, ymestyn rhyddhad ardrethi'r stryd fawr y tu hwnt i fis Mawrth 2020, cael gwared ag ardrethi busnes yn gyfan gwbl, cynllunio, yn ogystal ag amddiffyn canolfannau manwerthu a sicrhau bod y system gynllunio yn galluogi manwerthwyr i arallgyfeirio'n haws. Mae rhai o'r pethau hyn yn cael eu cyflawni mewn rhannau eraill o'r DU ac nid ydynt yn cael eu cyflawni yng Nghymru.
Felly, Weinidog, gyda Dydd Sadwrn y Busnesau Bach ar y ffordd y penwythnos hwn, a allwch ddweud wrthym beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn benodol i gefnogi busnesau Cymru? Ac a allwch ddweud wrthym hefyd pa gamau newydd y bydd eich Llywodraeth yn eu cymryd yn awr i greu'r amodau cywir ar gyfer twf busnesau bach, canolig ac annibynnol yma yng Nghymru?
Can I thank Russell George for that question and echo his support for Small Business Saturday? I do hope that all Members will support that initiative and will encourage their constituents to do so as well.
There are many, many areas of support that the Welsh Government offers that contribute to the vibrancy of town centres as they face an incredibly challenging period, not least because of consumer behaviours leading to more orders going online and less on our high streets. But one new particular initiative that I think the Member will be interested in is one that is being developed by my colleague Hannah Blythyn, and that concerns a 'town centre first' approach, not just in terms of retail, but also in terms of where the public sector choose to invest in offices and facilities. I think it's vitally important that we look at the example in Pontypridd over how Transport for Wales has chosen to invest within the town centre there, which, in turn, is leading to further investment by other businesses. This is the sort of model that we now wish to see rolled out right across the length and breadth of Wales. And, of course, the finance Minister is very aware of the need to ensure that the business rates regime benefits those businesses that are facing an uncertain future.
A gaf fi ddiolch i Russell George am ei gwestiwn ac adleisio'i gefnogaeth i Ddydd Sadwrn y Busnesau Bach? Gobeithio y bydd pob Aelod yn cefnogi'r fenter honno ac yn annog eu hetholwyr i wneud hynny hefyd.
Mae llawer iawn o feysydd cymorth y mae Llywodraeth Cymru yn eu cynnig sy'n cyfrannu at fywiogrwydd canol trefi wrth iddynt wynebu cyfnod anhygoel o heriol, yn anad dim oherwydd ymddygiad defnyddwyr sy'n arwain at fwy o archebu ar-lein a llai ar y stryd fawr. Ond un fenter newydd arbennig y credaf y bydd gan yr Aelod ddiddordeb ynddi yw'r un sy'n cael ei datblygu gan fy nghyd-Aelod Hannah Blythyn, ac sy'n ymwneud â dull 'canol y dref yn gyntaf', nid yn unig o ran manwerthu, ond hefyd o ran ble mae'r sector cyhoeddus yn dewis buddsoddi mewn swyddfeydd a chyfleusterau. Credaf ei bod yn hanfodol bwysig inni edrych ar yr enghraifft ym Mhontypridd a gweld sut y mae Trafnidiaeth Cymru wedi dewis buddsoddi yng nghanol y dref yno, ac mae hynny, yn ei dro, yn arwain at fuddsoddiad pellach gan fusnesau eraill. Dyma'r math o fodel rydym am ei weld yn cael ei gyflwyno ledled Cymru. Ac wrth gwrs, mae'r Gweinidog cyllid yn ymwybodol iawn o'r angen i sicrhau bod y drefn ardrethi busnes o fudd i'r busnesau hynny sy'n wynebu dyfodol ansicr.
Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Rŵan, Weinidog, rydyn ni’n gwybod bod oedi ar drenau a gorlenwi ar drenau yn gallu cael effaith uniongyrchol ar gynhyrchiant o fewn yr economi yng Nghymru. Mae llawer o weithwyr yng Nghymru yn gorfod penderfynu gadael eu cartrefi yn gynharach er mwyn gwneud yn siŵr eu bod yn gallu cael ar drên neu gyrraedd gwaith mewn pryd. Mae pobl eraill yn cyrraedd y gwaith yn hwyr. Ydy’r Llywodraeth wedi gwneud asesiad o faint mae oedi a gorlenwi trenau yn ei gostio i’r economi, yn cynnwys oriau sy’n cael eu colli yn y gweithle?
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Minister, we know that delays on trains and overcrowding on trains can have a direct impact on the economy and productivity in Wales. A number of workers in Wales have to decide to leave home earlier in order to get on a train or to get to work on time; others arrive at their workplace late. Has the Government made an assessment of how much delay and overcrowding of trains cost the economy, including hours lost in the workplace?
We are able to, on a periodic basis, calculate the amount of time lost and then, setting that against average earnings, we are able to assess the sort of loss to the economy as a whole. Clearly, we do not wish to see any time lost for passengers and we don't wish to see a penny lost for the economy, and that's why we're investing £5 billion in this franchise period in the new franchise agreement, including £800 million for new rolling stock and almost £200 million for improved stations.
We're also integrating public transport better through legislation, including the buses (Wales) Bill and further reforms on bus services; the introduction of better infrastructure for active travel and for bus rapid transport, so that people can choose to leave their car at home in full knowledge that they'll be able to get to work by public transport in just as little time as they would by their own car, if not in less time than that.
O bryd i'w gilydd, rydym yn gallu cyfrifo faint o amser sy'n cael ei golli ac yna, gan osod hynny yn erbyn enillion cyfartalog, gallwn asesu'r math o golled i'r economi yn ei chyfanrwydd. Yn amlwg, nid ydym am weld teithwyr yn colli unrhyw amser ac nid ydym am weld yr economi'n colli'r un geiniog, a dyna pam ein bod yn buddsoddi £5 biliwn yn nghyfnod y fasnachfraint hon yng nghytundeb y fasnachfraint newydd, gan gynnwys £800 miliwn ar gyfer cerbydau newydd a bron i £200 miliwn ar gyfer gwella gorsafoedd.
Rydym hefyd yn integreiddio trafnidiaeth gyhoeddus yn well drwy ddeddfwriaeth, gan gynnwys Bil bysiau (Cymru) a diwygiadau pellach i wasanaethau bysiau; cyflwyno gwell seilwaith ar gyfer teithio llesol ac ar gyfer bysiau cyflym, fel y gall pobl ddewis gadael eu car gartref gan wybod yn iawn y byddant yn gallu cyrraedd y gwaith ar drafnidiaeth gyhoeddus mewn cyn lleied o amser ag y byddent yn ei wneud yn eu car eu hunain, os nad mewn llai o amser na hynny.
Mae gorlenwi’n gallu ei gwneud hi’n brofiad amhleserus ar drên hefyd. Roeddwn i’n clywed gan aelod o dîm Plaid Cymru yma yn y Cynulliad, yn digwydd bod, yn gynharach, yn trio teithio ar drên Maesteg i lawr i gêm y Barbariaid dros y penwythnos, a theithwyr yn methu â chael ar drên oherwydd bod trenau’n llawn. Mi oedd fy merch fy hun yn adrodd am siwrnai ar draws llinell y gogledd yn yr wythnosau diwethaf lle'r oedd pobl yn sefyll yn y tŷ bach oherwydd bod y trên yn rhy llawn. Dydy o ddim yn dderbyniol.
Overcrowding can make it an unpleasant experience on a train. I heard from a member of Plaid Cymru's team here in the Assembly earlier, as it happens, about trying to travel down on the train from Maesteg to the Barbarians' game over the weekend, and passengers couldn't get on the train because trains were full. My own daughter was telling me of a journey across the north Wales line in the last few weeks where people were standing in the toilet because the train was overcrowded. It's not acceptable.
We know we have a lack of capacity now and, of course, you talk of your ambition to increase capacity, which is good, but it is concerning to note that the capacity for the new trains, the new FLIRT trains, coming in in 2023, and the capacity quoted by Transport for Wales for standing passengers is higher than the figure quoted on the manufacturer's data sheet. The manufacturer's figures are based on providing 0.3 sq m per person, while Transport for Wales use 0.25 sq m. It's the lowest in the UK, I think, as most operators use 0.45 sq m. Even London overground have moved to using 0.35 since 2017.
You keep on telling us about your plans to increase capacity, but it sounds to me as if what you're planning to do is just stack them high, and that won't make for a good passenger experience.
Gwyddom fod gennym ddiffyg capasiti ar hyn o bryd, ac wrth gwrs, rydych yn sôn am eich uchelgais i gynyddu capasiti, sy'n beth da, ond mae'n destun pryder fod y capasiti ar gyfer y trenau newydd, y trenau rhyng-ddinesig a rhanbarthol ysgafn cyflym tri-moddol newydd, a fydd yn cael eu cyflwyno yn 2023, a'r capasiti a ddyfynnwyd gan Trafnidiaeth Cymru ar gyfer teithwyr sy'n sefyll ar eu traed yn uwch na'r ffigur a ddyfynnir ar daflen ddata'r gwneuthurwr. Mae ffigurau'r gwneuthurwr yn seiliedig ar ddarparu 0.3 metr sgwâr y pen, tra bo Trafnidiaeth Cymru yn defnyddio 0.25 metr sgwâr. Dyma'r ffigur isaf yn y DU, rwy'n credu, gan fod y mwyafrif o weithredwyr yn defnyddio 0.45 metr sgwâr. Mae hyd yn oed rheilffordd uwchddaearol Llundain wedi newid i ddefnyddio 0.35 ers 2017.
Rydych yn dweud a dweud wrthym am eich cynlluniau i gynyddu capasiti, ond ymddengys i mi mai'r hyn rydych yn bwriadu ei wneud yw eu pentyrru'n uchel, ac ni fydd hynny'n creu profiad da i deithwyr.
No, not at all, not with the order book amounting to £800 million and state-of-the-art trains coming into being from 2023. TfW use industry guidance and industry standards when it comes to calculating capacity, and I'm pleased to say that on the Maesteg line we will see class 170 trains introduced. They'll be among the 12 class 170s that will be rolled out from December this year, in the short term ensuring that capacity issues are addressed while we await the new rolling stock from 2023.
Na, ddim o gwbl, nid gyda'r llyfr archebion yn dod i gyfanswm o £800 miliwn a threnau o'r radd flaenaf ar waith o 2023. Mae Trafnidiaeth Cymru yn defnyddio canllawiau'r diwydiant a safonau'r diwydiant wrth gyfrifo capasiti, ac rwy'n falch o ddweud y byddwn yn gweld trenau dosbarth 170 yn cael eu cyflwyno ar reilffordd Maesteg. Byddant ymysg y 12 trên dosbarth 170 a fydd yn cael eu cyflwyno o fis Rhagfyr eleni, a byddant yn sicrhau yn y tymor byr fod problemau capasiti'n cael sylw wrth inni aros am y cerbydau newydd o 2023.
We're talking about overcrowding now, and a lack of capacity now, at a time, of course, when we want more people to use trains in the future. One thing that's done to try to persuade more older people to use the train is to allow them to use concessionary bus passes for various discounts. Some lines allow free travel.
A rail user from the north contacted me, though, after hearing about what was on offer to passengers in other parts of Wales. There is a third off tickets to travel on the Cardiff and Valleys network off peak—which is good, of course—but there is no equivalent discount for travellers in the north. Now, I find that unacceptable. We need to treat rail users equally, wherever they are. I'm grateful for a letter that I've received from you, saying that you will introduce a 10 per cent discount across the north. Why a third off in one part of Wales and 10 per cent off in another?
I've been scribbling here too, comparing two similar journeys, one of them in the Cardiff and Valleys area. Treherbert to Cardiff is 25 miles and a train ticket costs £6.10. That sounds about right to me. With a third off, that's down to £4. Holyhead to Bangor is 25 miles again—the same distance. That's over £10 a journey. With 10 per cent off, that brings it down to £9. How come you can pay £4 for a journey in one part of Wales, and over £9—more than double that—in another part of Wales? It sounds to me, and it will sound to a lot of people, with figures like that and a lack of equality for passengers that Labour's railway is not a railway that treats passengers equally wherever they are in Wales.
Rydym yn sôn am orlenwi yn awr, a diffyg capasiti yn awr, mewn cyfnod, wrth gwrs, pan ydym am i fwy o bobl ddefnyddio trenau yn y dyfodol. Un peth a wneir i geisio perswadio mwy o bobl hŷn i ddefnyddio trenau yw caniatáu iddynt ddefnyddio tocynnau bws rhatach i gael gostyngiadau amrywiol. Mae rhai rheilffyrdd yn caniatáu teithio am ddim.
Cysylltodd defnyddiwr rheilffyrdd o'r gogledd â mi, serch hynny, ar ôl clywed am yr hyn a oedd ar gael i deithwyr mewn rhannau eraill o Gymru. Gellir cael gostyngiad o draean oddi ar gost tocynnau wrth deithio ar rwydwaith Caerdydd a'r Cymoedd yn ystod adegau tawel—sy'n beth da, wrth gwrs—ond ni cheir gostyngiad cyfatebol i deithwyr yn y gogledd. Nawr, credaf fod hynny'n annerbyniol. Mae angen i ni drin defnyddwyr y rheilffyrdd yn gyfartal, ble bynnag y maent. Rwy'n ddiolchgar am lythyr a gefais gennych yn dweud y byddwch yn cyflwyno gostyngiad o 10 y cant ar draws y gogledd. Pam y gostyngiad o draean mewn un rhan o Gymru a gostyngiad o 10 y cant mewn rhan arall?
Rwyf wedi bod yn sgriblan yma hefyd, ac yn cymharu dwy siwrnai debyg, un ohonynt yn ardal Caerdydd a'r Cymoedd. Mae Treherbert i Gaerdydd yn daith 25 milltir ac mae tocyn trên yn costio £6.10. Mae hynny'n swnio'n iawn i mi. Gyda gostyngiad o draean, mae hynny'n dod i lawr i £4. Mae Caergybi i Fangor yn siwrnai 25 milltir eto—yr un pellter. Mae hynny'n costio dros £10 y siwrnai. Gyda gostyngiad o 10 y cant, daw hynny â'r gost i lawr i £9. Sut y gallwch dalu £4 am siwrnai mewn un rhan o Gymru, a dros £9—mwy na dwywaith hynny—mewn rhan arall o Gymru? Mae'n ymddangos i mi, a bydd yn ymddangos i lawer o bobl, gyda ffigurau fel hynny a diffyg cydraddoldeb i deithwyr, nad yw rheilffordd y blaid Lafur yn rheilffordd sy'n trin teithwyr yn gyfartal ble bynnag y maent yng Nghymru.
I should just remind Members from the outset that some fares are regulated fares, regulated by the UK Government, and others are in our control. Where they are in our control, we've seen an average—as has been publicly recognised recently—decrease of 1 per cent in fares. In some parts of Wales, there will be very considerable decreases in fares, including in north Wales. Rhun ap Iorwerth is right to point to the 10 per cent reduction there. Across the network, there has been a 34 per cent discount in off-peak fares set by TfW for annual season ticket holders, for themselves and up to one accompanying person within defined geographic boundaries. Now, that's important.
So, too, is concessionary off-peak travel for under-11s. We're moving towards a far fairer fare regime for young people. We are offering concessionary off-peak travel for under-16s, and the student railcard will be more beneficial as well, and the saver railcard. Wherever we can, we are introducing a fairer fare regime for passengers. I'm pleased that whether it be in north Wales, where we're seeing a 10 per cent decrease in those fares, or whether it be on the Rhymney line, where—as was talked about earlier—anytime day return tickets will reduce by 9.52 per cent, we are introducing a strong degree of social justice to the public transport fare regime.
Dylwn atgoffa'r Aelodau o'r cychwyn cyntaf fod pris rhai siwrneiau yn brisiau a reoleiddir gan Lywodraeth y DU, a bod eraill o dan ein rheolaeth ni. Lle maent o dan ein rheolaeth, rydym wedi gweld gostyngiad yn y prisiau—fel y cydnabuwyd yn gyhoeddus yn ddiweddar—o 1 y cant ar gyfartaledd. Mewn rhai rhannau o Gymru, bydd gostyngiadau sylweddol iawn yn y prisiau, gan gynnwys yng ngogledd Cymru. Mae Rhun ap Iorwerth yn iawn i dynnu sylw at y gostyngiad o 10 y cant yno. Ar draws y rhwydwaith, cafwyd gostyngiad o 34 y cant ym mhrisiau tocynnau adegau tawel a osodwyd gan Trafnidiaeth Cymru ar gyfer deiliaid tocynnau tymor blynyddol, ar eu cyfer hwy eu hunain a hyd at un unigolyn arall o fewn ffiniau daearyddol diffiniedig. Nawr, mae hynny'n bwysig.
Mae teithio rhatach ar adegau tawel i blant dan 11 oed hefyd yn bwysig. Rydym yn symud tuag at brisiau tocynnau tecach o lawer i bobl ifanc. Rydym yn cynnig teithio rhatach ar adegau tawel i rai dan 16 oed, a bydd y cerdyn rheilffordd i fyfyrwyr yn fwy buddiol hefyd, a cherdyn 'saver'. Lle bynnag y gallwn, rydym yn cyflwyno prisiau tocynnau tecach i deithwyr. Rwy'n falch o hynny, boed yng ngogledd Cymru, lle rydym yn gweld gostyngiad o 10 y cant yn y prisiau, neu ar reilffordd Rhymni—fel y crybwyllwyd yn gynharach—lle bydd prisiau tocynnau diwrnod dwyffordd unrhyw bryd yn gostwng 9.52 y cant, rydym yn cyflwyno cryn dipyn o gyfiawnder cymdeithasol i drefn brisiau tocynnau trafnidiaeth gyhoeddus.
Thank you. The Brexit Party spokesperson, David Rowlands.
Diolch. Llefarydd Plaid Brexit, David Rowlands.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Following the announcement in June this year that the automotive company TVR had selected a west Wales company to furnish their factory unit on the Ebbw Vale automotive technology site, which was a very welcome announcement in itself—that they had chosen a Welsh company to do that—can the Minister give us an update on the progress made so far with regard to the refurbishment of that unit? And, can he give us any indication as to the actual commencement of car production by TVR?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn dilyn y cyhoeddiad ym mis Mehefin eleni fod cwmni modurol TVR wedi dewis cwmni yng ngorllewin Cymru i ddodrefnu eu huned ffatri ar safle technoleg fodurol Glyn Ebwy, a oedd yn gyhoeddiad calonogol iawn ynddo'i hun—eu bod wedi dewis cwmni o Gymru i wneud hynny—a all y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y cynnydd a wnaed hyd yn hyn ar adnewyddu'r uned honno? Ac a all roi unrhyw syniad i ni pryd y bydd TVR yn dechrau cynhyrchu ceir?
Of course. Discussions are ongoing with the company, and we are awaiting their confirmation that they have raised the requisite investment.
Wrth gwrs. Mae'r trafodaethau yn mynd rhagddynt gyda’r cwmni, ac rydym yn aros am eu cadarnhad eu bod wedi codi’r buddsoddiad angenrheidiol.
Well, I thank the Minister for his answer. My question really was made more in hope than in expectation, given that, obviously, the actual dates for commencement would be with the TVR company itself.
Turning to the development of the park itself, can you give us any details as to other companies that have expressed an interest in coming to Ebbw Vale, and could you confirm reports that the Williams Advanced Engineering Ltd company, part of the Williams Formula 1 team, are still interested in developing a presence on the site? This, after all, is a vital project if we are ever to revitalise an area that has been in the economic doldrums since the closure of the steelworks some 17 years ago.
Wel, diolch i'r Gweinidog am ei ateb. Mewn gwirionedd, gofynnais fy nghwestiwn mewn gobaith yn fwy na disgwyliad, o gofio, yn amlwg, mai gan gwmni TVR eu hunain y byddai'r dyddiadau ar gyfer dechrau.
Gan droi at ddatblygiad y parc ei hun, a allwch roi unrhyw fanylion inni ynglŷn â chwmnïau eraill sydd wedi mynegi diddordeb mewn dod i Lyn Ebwy, ac a allech gadarnhau adroddiadau fod cwmni Williams Advanced Engineering Ltd, sy'n rhan o dîm Fformiwla 1 Williams, yn dal i fod â diddordeb mewn datblygu presenoldeb ar y safle? Mae hwn, wedi'r cyfan, yn brosiect hanfodol os ydym am adfywio ardal sydd wedi bod yn economaidd farwaidd ers cau'r gwaith dur oddeutu 17 mlynedd yn ôl.
I'm delighted to be able to say that I'll be with Williams tomorrow, at the automotive summit that we've convened, and at the dinner tomorrow evening for the Wales automotive forum. I'm sure they wouldn't be present in Wales tomorrow if they weren't interested in a presence in Wales for the longer term. I'll be discussing it with them, and, of course, if we can attract such a prestigious company, then Welsh Government will be fully supportive.
Rwy'n falch iawn o allu dweud y byddaf gyda Williams yfory, yn yr uwchgynhadledd fodurol rydym wedi'i chynnull, ac yn y cinio nos yfory ar gyfer fforwm modurol Cymru. Rwy'n siŵr na fyddent yn bresennol yng Nghymru yfory pe na bai ganddynt ddiddordeb mewn presenoldeb yng Nghymru yn y tymor hwy. Byddaf yn trafod hynny gyda hwy, ac wrth gwrs, os gallwn ddenu cwmni mor enwog, bydd Llywodraeth Cymru yn gwbl gefnogol.
3. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi'r economi yng Nghanol De Cymru dros y 12 mis nesaf? OAQ54789
3. What steps will the Welsh Government take to support the economy in South Wales Central over the next 12 months? OAQ54789
We'll continue to support the economy through the economic action plan, and in the case of South Wales Central businesses, via the south-east Wales chief regional officer.
Byddwn yn parhau i gefnogi'r economi drwy'r cynllun gweithredu ar yr economi, ac yn achos busnesau yng Nghanol De Cymru, drwy brif swyddog rhanbarthol de-ddwyrain Cymru.
Thanks. Now, a crucial part of the economy is transport, and we've been hearing a lot already this afternoon about the problem of overcrowding on the rail services. We've heard about it in the Rhymney valley and we've heard about it on the Maesteg line, but, of course, it is a feature of nearly all our railway lines that there is massive overcrowding. Now, you have spoken about increasing the capacity, but, of course, we are all waiting, as we've been waiting for a long time, to see an improvement. I note that in Labour's general election manifesto, you're promising to cut the price of a season ticket by a third. Well, we all realise that Corbyn's promising the earth in an attempt to bribe the electorate, but back in the real world, how on earth is Transport for Wales going to be able to cope with the likely spike in demand when you're already struggling to provide a decent service?
Diolch. Nawr, mae trafnidiaeth yn rhan allweddol o'r economi, ac rydym wedi clywed cryn dipyn o sôn yn barod y prynhawn yma am y broblem gyda gorlenwi ar y gwasanaethau rheilffyrdd. Rydym wedi clywed am hynny yng nghwm Rhymni ac rydym wedi clywed am hynny ar reilffordd Maesteg, ond wrth gwrs, mae gorlenwi difrifol yn nodwedd o bob un o'n rheilffyrdd, bron â bod. Nawr, rydych wedi sôn am gynyddu'r capasiti, ond wrth gwrs, rydym oll yn aros, ac wedi bod yn aros ers amser maith, am welliant. Ym maniffesto Llafur ar gyfer yr etholiad cyffredinol, nodaf eich bod yn addo gostyngiad o draean i bris tocyn tymor. Wel, mae pob un ohonom yn sylweddoli bod Corbyn yn addo'r ddaear mewn ymgais i lwgrwobrwyo'r etholwyr, ond yn ôl yn y byd go iawn, sut ar y ddaear y bydd Trafnidiaeth Cymru yn gallu ymdopi â'r cynnydd tebygol yn y galw pan ydych eisoes yn ei chael hi'n anodd darparu gwasanaeth addas?
Well, unlike during the period when the previous franchise agreement was being devised, when we were working on the current franchise arrangements we ensured that various passenger modelling was taken into account so that the operator and development partner was in no doubt whatsoever of what tasks would have to be undertaken to meet passenger demand. So, as a consequence, there are serious and significant opportunities to be able to increase capacity at certain points within the contract, as and when it is needed. Unlike under the previous agreement, TfW are able to operate in a flexible manner under this agreement and, as I said earlier, we'll be investing £5 billion into the rail network over the coming 15 years.
Wel, yn wahanol i'r adeg pan oedd cytundeb y fasnachfraint flaenorol yn cael ei lunio, pan oeddem yn gweithio ar drefniadau'r fasnachfraint gyfredol, gwnaethom sicrhau bod gwahanol weithgarwch modelu teithwyr yn cael ei ystyried fel nad oedd gan y gweithredwr a'r partner datblygu unrhyw amheuaeth ynghylch pa dasgau y byddai'n rhaid eu cwblhau i ateb y galw gan deithwyr. Felly, o ganlyniad, mae cyfleoedd gwirioneddol a sylweddol i allu cynyddu capasiti ar bwyntiau penodol yn y contract, yn ôl yr angen. Yn wahanol i'r cytundeb blaenorol, mae Trafnidiaeth Cymru yn gallu gweithredu mewn modd hyblyg o dan y cytundeb hwn, ac fel y dywedais yn gynharach, byddwn yn buddsoddi £5 biliwn yn y rhwydwaith rheilffyrdd dros y 15 mlynedd nesaf.
Minister, since 2012 the economic activity rate in Rhondda Cynon Taf has increased from 69 per cent to 75 per cent—much of this, I think, through behind-the-scenes, anyway, active co-operation between the UK Government and the Welsh Government, and I commend you for that work. It seems to me that skills and training are particularly important in achieving these improved figures, and as you are emphasising the foundational economy, it seems to me that this approach is now bearing fruit in some of our most deprived areas.
Weinidog, ers 2012, mae cyfraddau gweithgarwch economaidd yn Rhondda Cynon Taf wedi cynyddu o 69 y cant i 75 y cant—mae llawer o hyn, rwy'n credu, wedi digwydd drwy gydweithredu gweithredol y tu ôl i'r llen, beth bynnag, rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, ac rwy’n eich canmol am y gwaith hwnnw. Ymddengys i mi fod sgiliau a hyfforddiant yn arbennig o bwysig i gyflawni'r ffigurau gwell hyn, a chan eich bod yn pwysleisio'r economi sylfaenol, ymddengys i mi fod y dull hwn bellach yn dwyn ffrwyth yn rhai o'n hardaloedd mwyaf difreintiedig.
Absolutely. I couldn't agree more with David Melding, and in terms of the foundational economy challenge fund, I'm pleased that Rhondda Housing Association have been successful in securing £100,000 to regenerate Tonypandy town centre with creative new approaches to using local skills and ensuring that there is a sustainable and long-term future for the town centre.
Yn sicr. Ni allwn gytuno mwy â David Melding, ac o ran cronfa her yr economi sylfaenol, rwy'n falch fod Cymdeithas Tai Rhondda wedi llwyddo i sicrhau £100,000 i adfywio canol tref Tonypandy gyda dulliau newydd creadigol o ddefnyddio sgiliau lleol a sicrhau bod dyfodol cynaliadwy a hirdymor i ganol y dref.
4. Pa fentrau sydd ar waith gan Lywodraeth Cymru i wella economi Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro? OAQ54788
4. What initiatives does the Welsh Government have in place to improve the economy of Carmarthen West and South Pembrokeshire? OAQ54788
I'm pleased to say that we have a number of initiatives for improving the economy of the whole of Wales, including, of course, Carmarthen West and South Pembrokeshire. These are set out in the economic action plan and include investing in people, in places and businesses, through skills, infrastructure and direct business support.
Rwy'n falch o ddweud bod gennym nifer o fentrau ar gyfer gwella economi Cymru gyfan, gan gynnwys, wrth gwrs, Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro. Nodir y rhain yn y cynllun gweithredu ar yr economi ac maent yn cynnwys buddsoddi mewn pobl, mewn lleoedd a busnesau, drwy sgiliau, seilwaith a chymorth uniongyrchol i fusnesau.
Thank you for that, but I would like to know how that really translates into action. Last weekend was the Pembroke castle Christmas fair, and it was a great event. Loads of people came into Pembroke to go to the Christmas fair, but as I walked back to my car, which was the other end of Pembroke high street, it really brought home to me yet again the death of that high street. When I first moved to Pembrokeshire some 15 years ago it was a vibrant, busy high street, it had a supermarket there right in the centre of the town, it had lots and lots of individual shops—it had the butcher and practically the baker and the candlestick maker. But now it's just—what do you call those people who do racing bets? Betting shops, that's it—[Interruption.] Bookies. Thank you. I didn't want to mention their name—I can only think of their name. [Laughter.] I wasn't trying to advertise them. [Laughter.] [Interruption.] Thank you. No, don't.
So, it's bookies, it's charity shops, and everything is pretty much boarded up, and I do wonder what we can actually do to bring the kind of life back into that type of high street, because if it's not Pembroke, it's Pembroke Dock, and it's becoming Narberth, which has been a jewel in the Pembrokeshire crown for a long time. Whitland—dead on its feet. St Clears—going the same way. The traditional shops are closing down, but I don't see how these policies of yours can be translated. And I know that the Conservative manifesto is planning to establish a market town fund to help improve the local economy, and I notice that you did mention an initiative to my colleague Russell George, but I just wonder if you could expend on that, because it's desperately sad to see these great towns wither away on the vine.
Diolch, ond hoffwn wybod sut y mae hynny'n trosi'n gamau gweithredu. Y penwythnos diwethaf, cynhaliwyd ffair Nadolig yng nghastell Penfro, ac roedd yn ddigwyddiad gwych. Daeth llwyth o bobl i Benfro i fynd i’r ffair Nadolig, ond wrth i mi gerdded yn ôl at fy nghar, a oedd ar ben arall stryd fawr Penfro, cefais fy atgoffa unwaith eto o farwolaeth y stryd fawr honno. Pan symudais i Sir Benfro gyntaf oddeutu 15 mlynedd yn ôl, roedd yn stryd fawr fywiog, brysur, roedd ganddi archfarchnad yno yng nghanol y dref, roedd ganddi lawer iawn o siopau unigol—roedd ganddi'r cigydd, ac i bob pwrpas, y pobydd a'r gwneuthurwr canwyllbrenni. Ond bellach, dim ond—beth ydych chi'n galw'r bobl sy'n gwneud betiau rasio? Siopau betio, dyna ni—[Torri ar draws.] Bwcis. Diolch. Nid oeddwn am grybwyll eu henw—nid wyf ond yn gallu cofio eu henw. [Chwerthin.] Nid oeddwn yn ceisio eu hysbysebu. [Chwerthin.] [Torri ar draws.] Diolch. Na, peidiwch.
Felly, bwcis, siopau elusen, ac mae popeth, fwy neu lai, ar gau, a tybed beth y gallwn ei wneud mewn gwirionedd i ddod â'r math o fywyd yn ôl i'r math hwnnw o stryd fawr, oherwydd os nad ydym yn sôn am Benfro, rydym yn sôn am Ddoc Penfro, ac am Arberth, sydd wedi bod yn un o drysorau Sir Benfro ers amser maith. Hendy-gwyn ar Daf—cwbl farwaidd. Sanclêr—mae'n mynd yr un ffordd. Mae'r siopau traddodiadol yn cau, ond nid wyf yn gweld sut y gellir trosi'r polisïau hyn sydd gennych. A gwn fod maniffesto’r Ceidwadwyr yn bwriadu sefydlu cronfa trefi marchnad i helpu i wella’r economi leol, a sylwaf i chi grybwyll menter wrth fy nghyd-Aelod Russell George, ond tybed a allech ymhelaethu ar hynny, gan ei bod yn drist iawn gweld y trefi gwych hyn yn dirywio.
Absolutely, and this is not a problem that is confined to the Member's constituency. We can point to town centres right across the UK and beyond, where there are struggles because of changing consumer behaviours. And it's absolutely right now that we focus not just on retail as a process of an exchange of goods and money, but retail as an experience, and some of the most successful town centres and high streets are ones where there is a vibrant atmosphere, where there are activities taking place on a very regular basis, where we don't just have retail, but a very strong mix in terms of the businesses that operate there.
The 'town centre first' initiative that I mentioned in answer to Russell George is being led by Hannah Blythyn, who is here right now. I will ask Hannah to provide more detail to Members regarding this particular initiative.FootnoteLink It does include the development of more business improvement districts, because I think it's absolutely vital that businesses own responsibility as well for improving the vibrancy of the high street. What I've been able to appreciate is that those towns that are most resilient in the face of on-line purchasing are those that offer a good number of activities like Christmas fairs and so forth, and in my own constituency, those town centres and village centres as well that are thriving in the face of challenge are those that bring people in for various activities on a week-by-week basis.
I think it's also important to say that whilst we all wish to support Small Business Saturday this Saturday, the principles that underpin Small Business Saturday should apply to every day of the week and every week of the year, and it is important that we as Members encourage our constituents to support town centres. It's all too easy sometimes for us ourselves to end up, just for the sake of convenience, popping to a supermarket rather than to go into a town centre. We do need to lead by example. That's something that I will commit to doing myself, not just on this Saturday, but thereafter. But I do think that the 'town centre first' initiative and the encouragement of more business improvement districts, which are a proven intervention, will lead to a greater degree of vibrancy in our town centres.
Yn sicr, ac nid yw hon yn broblem sydd wedi'i chyfyngu i etholaeth yr Aelod. Gallwn bwyntio at ganol trefi ledled y DU a thu hwnt, lle mae trafferthion yn sgil newid yn ymddygiad cwsmeriaid. Ac mae'n gwbl iawn ein bod yn canolbwyntio yn awr nid yn unig ar fanwerthu fel proses o gyfnewid nwyddau ac arian, ond manwerthu fel profiad, ac mae rhai o'r ardaloedd lle mae canol y dref a'r stryd fawr yn ffynnu yn fannau lle mae'r awyrgylch yn fywiog, lle mae gweithgareddau'n cael eu cynnal yn rheolaidd iawn, lle nad manwerthu'n unig sydd gennym, ond cymysgedd cryf iawn o fusnesau'n gweithredu yno.
Mae'r fenter 'canol y dref yn gyntaf' y soniais amdani wrth ateb Russell George yn cael ei harwain gan Hannah Blythyn, sydd yma yn awr. Fe ofynnaf i Hannah roi mwy o fanylion i'r Aelodau ynghylch y fenter benodol hon.FootnoteLink Mae'n cynnwys datblygu mwy o ardaloedd gwella busnes, gan y credaf ei bod yn gwbl hanfodol fod busnesau hefyd yn cael cyfrifoldeb dros wella bywiogrwydd y stryd fawr. Yr hyn rwyf wedi gallu ei werthfawrogi yw mai'r trefi mwyaf gwydn yn wyneb prynu ar-lein yw'r rhai sy'n cynnig nifer dda o weithgareddau fel ffeiriau Nadolig ac ati, ac yn fy etholaeth fy hun, y trefi a'r pentrefi sy'n ffynnu yn wyneb her yw'r rheini sy'n dod â phobl i mewn i ganol y dref ar gyfer gweithgareddau amrywiol o wythnos i wythnos.
Credaf ei bod hefyd yn bwysig dweud, er bod pob un ohonom yn dymuno cefnogi Dydd Sadwrn y Busnesau Bach ddydd Sadwrn, y dylai'r egwyddorion sy'n sail i Ddydd Sadwrn y Busnesau Bach fod yn berthnasol i bob diwrnod o'r wythnos a phob wythnos o'r flwyddyn, ac mae'n bwysig ein bod ni fel Aelodau yn annog ein hetholwyr i gefnogi canol trefi. Mae'n rhy hawdd weithiau i ninnau, er hwylustod, alw mewn archfarchnad yn hytrach na mynd i ganol y dref. Mae angen inni arwain drwy esiampl. Mae hynny'n rhywbeth y byddaf yn ymrwymo i'w wneud fy hun, nid yn unig y dydd Sadwrn hwn, ond wedi hynny. Ond credaf y bydd y fenter 'canol y dref yn gyntaf', a'r gwaith o annog mwy o ardaloedd gwella busnes, sy'n ymyrraeth y profwyd ei bod yn gweithio, yn arwain at fwy o fywiogrwydd yng nghanol ein trefi.
5. A wnaiff y Gweinidog amlinellu blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer gwella trafnidiaeth gyhoeddus o fewn cymoedd y gogledd? OAQ54802
5. Will the Minister outline the Welsh Government's priorities for improving public transport within the northern valleys? OAQ54802
Yes, of course. We are moving forward with our ambitious vision to reshape public transport infrastructure and services across Wales, including local bus services, rail services, active travel, the metro projects and, of course, the buses (Wales) Bill.
Gwnaf, wrth gwrs. Rydym yn bwrw ymlaen gyda'n gweledigaeth uchelgeisiol i ail-lunio seilwaith a gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus ledled Cymru, gan gynnwys gwasanaethau bysiau lleol, gwasanaethau rheilffyrdd, teithio llesol, prosiectau'r metro, ac wrth gwrs, Bil bysiau (Cymru).
Thank you, Minister, for that overarching answer. Now, this wasn't the supplementary I planned to ask, but recent disruption to rail services within my community has changed my focus today. I must say, I've had a good relationship with Transport for Wales since they've taken over the services, but the events last week were nothing short of chaotic—trains cancelled, passengers turfed off at random stations, some people's round journey to work taking over four and a half hours there and back, and being dropped off at stations nowhere near their home, with resultant impacts on childcare and all sorts of other pressures. This is simply not acceptable. I appreciate that some issues, like line-side disruption, are beyond Transport for Wales's control, but there needs to be a plan B. Problems accessing replacement buses during rush hour when they're out doing the school run should be anticipated, and there should a fallback plan for that. Much is made of the 15 December timetable changes, but to many of my constituents, disappointment has bred distrust. How is the Welsh Government working with Transport for Wales to get this right? What measures will be put in place to minimise the risk of the problems seen in recent weeks, so that my constituents don't experience such poor services again?
Diolch am eich ateb cyffredinol, Weinidog. Nawr, nid hwn oedd y cwestiwn atodol roeddwn wedi bwriadu ei ofyn, ond mae tarfu diweddar ar wasanaethau rheilffyrdd yn fy nghymuned wedi newid fy ffocws heddiw. Mae'n rhaid i mi ddweud, rwyf wedi cael perthynas dda gyda Trafnidiaeth Cymru ers iddynt ddod yn gyfrifol am y gwasanaethau, ond roedd y digwyddiadau yr wythnos diwethaf yn anhrefn llwyr—trenau wedi'u canslo, teithwyr yn cael eu taflu allan mewn gorsafoedd ar hap, taith rhai pobl i'r gwaith ac adref yn cymryd mwy na phedair awr a hanner yno ac yn ôl, a chael eu gollwng mewn gorsafoedd nad oeddent yn agos at eu cartref, ac effaith hynny ar ofal plant a phob math o bwysau eraill. Nid yw hyn yn dderbyniol o gwbl. Rwy'n derbyn bod rhai problemau, fel nam i gyfarpar gerllaw'r rheilffyrdd, y tu hwnt i reolaeth Trafnidiaeth Cymru, ond mae angen cynllun B. Dylid rhagweld problemau gyda chael mynediad at fysiau yn ystod yr oriau brig pan fydd y bysiau arferol yn cludo plant i ac o'r ysgol, a dylid cael cynllun wrth gefn ar gyfer hynny. Bu llawer o sôn am y newidiadau i'r amserlen ar 15 Rhagfyr, ond i lawer o fy etholwyr, mae siom wedi arwain at ddiffyg ymddiriedaeth. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Trafnidiaeth Cymru i unioni hyn? Pa fesurau a roddir ar waith i leihau risg y problemau a welwyd yn ystod yr wythnosau diwethaf, fel nad yw fy etholwyr yn dioddef gwasanaethau mor wael eto?
I'd like to thank Vikki Howells for the question, and for raising this matter previously with me directly. I was able to speak again to Transport for Wales this morning, where I impressed upon them the absolute and urgent need to ensure that there are contingency plans in place.
As the Member rightly identifies, on the afternoon of Wednesday, 27 November, there was disruption to TfW services on the Aberdare line due to a signalling problem, which, of course, is managed by Network Rail. The problem was compounded by the difficulty in sourcing replacement buses, because local buses were at that time booked for school transport. There was also a further disruption later that evening when a bus hit a railway bridge, and then Network Rail, rightly so, had to carry out safety inspections to make sure that trains were safe to cross it. TfW did manage to source replacement buses and the line was reopened at 8 o'clock in the evening, but I recognise that many, many of my colleague's constituents were infuriated by the lack of timely service on that particular occasion.
Although these incidents are outside of TfW's control, TfW have assured me that they are urgently reviewing how replacement buses are procured, because they too feel that it's right for passengers to be able to expect services to commence as soon as possible after an incident occurs. I will be writing to Members soon with details of that urgent work and the outcomes from it.
Hoffwn ddiolch i Vikki Howells am ei chwestiwn, ac am godi'r mater hwn gyda mi yn uniongyrchol cyn hyn. Llwyddais i siarad eto â Trafnidiaeth Cymru y bore yma, gan bwysleisio'r angen diamod i sicrhau fod cynlluniau wrth gefn ar waith ar frys.
Fel y nododd yr Aelod, yn gwbl gywir, ar brynhawn dydd Mercher, 27 Tachwedd, bu tarfu ar wasanaethau Trafnidiaeth Cymru ar reilffordd Aberdâr oherwydd problem gyda'r signalau, sydd, wrth gwrs, yn cael eu rheoli gan Network Rail. Gwaethygwyd y broblem gan yr anhawster i ddod o hyd i fysiau i weithredu yn lle'r trenau, gan fod bysiau lleol, ar y pryd, wrthi'n darparu cludiant o'r ysgol. Cafwyd tarfu pellach yn ddiweddarach y noson honno ar ôl i fws daro pont reilffordd, ac yna bu’n rhaid i Network Rail, yn gwbl briodol, gynnal archwiliadau diogelwch i sicrhau ei bod yn ddiogel i drenau ei chroesi. Llwyddodd Trafnidiaeth Cymru i ddod o hyd i fysiau yn lle'r trenau ac ail-agorwyd y rheilffordd am 8 o’r gloch yr hwyr, ond rwy’n cydnabod bod llawer iawn o etholwyr fy nghyd-Aelod wedi eu cythruddo gan y diffyg gwasanaeth amserol ar yr achlysur penodol hwnnw.
Er bod y digwyddiadau hyn y tu hwnt i reolaeth Trafnidiaeth Cymru, mae Trafnidiaeth Cymru wedi rhoi sicrwydd i mi eu bod yn mynd ati ar frys i adolygu'r ffordd y caiff bysiau yn lle trenau eu caffael, gan eu bod hwythau hefyd yn teimlo ei bod yn iawn i deithwyr allu disgwyl i wasanaethau gychwyn cyn gynted â phosibl ar ôl digwyddiad. Byddaf yn ysgrifennu at yr Aelodau cyn bo hir gyda manylion y gwaith brys hwnnw a'i ganlyniadau.
Many people have been interested in the potential for train services to be extended north in the Rhondda valley, and Plaid Cymru have campaigned on this for many years, and I really do hope that it can be brought to fruition by this Government and Transport for Wales. The difference that a new station in Tynewydd could make at the top of the Rhondda would be huge. It would make public transport much more accessible for some of the most isolated communities in my constituency. There's no train line in the Rhondda Fach. There used to be a rail bus link over from Maerdy over the hill to Penrhys to Ystrad station.
What is the latest position on extending the train line into the Rhondda Fawr to Tynewydd? And can you tell us what is the possibility of improving links to the Rhondda Fach in terms of rail? And people in the Rhondda have also been affected by the recent overcrowding problems, and they've had enough of listening to excuses. So, what assurances can you provide that there will be enough capacity for the people in the Rhondda, whether these improvements that I've asked you about this afternoon come to fruition or not?
Mae gan lawer o bobl ddiddordeb yn y potensial i ymestyn gwasanaethau trên i'r gogledd yng nghwm Rhondda, ac mae Plaid Cymru wedi ymgyrchu ar hyn ers blynyddoedd lawer, ac rwy'n mawr obeithio y gall y Llywodraeth hon a Trafnidiaeth Cymru sicrhau bod hynny'n dwyn ffrwyth. Byddai'r gwahaniaeth y gallai gorsaf newydd yn Nhynewydd ei wneud ar ben uchaf y Rhondda yn enfawr. Byddai'n gwneud trafnidiaeth gyhoeddus yn llawer mwy hygyrch i rai o'r cymunedau mwyaf ynysig yn fy etholaeth. Nid oes rheilffordd yn y Rhondda Fach. Roedd cyswllt bws a thrên yn arfer gweithredu o'r Maerdy dros y bryn i Benrhys i orsaf Ystrad Rhondda.
Beth yw'r sefyllfa ddiweddaraf o ran ymestyn y rheilffordd i'r Rhondda Fawr i Dynewydd? Ac a allwch ddweud wrthym beth yw'r posibilrwydd o wella cysylltiadau â'r Rhondda Fach o ran y rheilffyrdd? Ac effeithiwyd ar bobl yn y Rhondda hefyd gan y problemau gorlenwi diweddar, ac maent wedi cael llond bol ar wrando ar esgusodion. Felly, pa sicrwydd y gallwch ei ddarparu y bydd digon o gapasiti i'r bobl yn y Rhondda, p'un a yw'r gwelliannau rwyf wedi eich holi amdanynt y prynhawn yma yn dwyn ffrwyth ai peidio?
I can assure people of the Rhondda that we are doing all we can to address capacity issues on the rail network. Importantly, though, we can't view rail service in isolation from other public transport services. I think it's absolutely right that people should expect an integrated bus and rail service, and that's why next year we'll be introducing legislation to this Chamber concerning the planning and delivery of local bus services, so that we can reintroduce franchising, so that we can allow municipal bus companies to be formed, so that we can integrate ticketing and timetabling and so that we do have that sort of integrated service that existed. I think it was the Rhondda Fach rail and bus link service that I think people in the Rhondda valued. We wish to see more of those type of integrated public transport services rolled out across Wales.
In terms of the extendability of the metro, this is one of the most exciting pieces of work that has been undertaken at the moment—the future phases of the metro—the framework is being completed by Welsh Government. We're already delivering five new stations under the franchise agreement with the operator and development partner. And in the future, as part of the south Wales metro vision, we will see more stations opened, more old railway lines reopened, and new railway lines introduced.
Gallaf roi sicrwydd i bobl y Rhondda ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i fynd i'r afael â materion capasiti ar rwydwaith y rheilffyrdd. Mae'n bwysig, serch hynny, nad ydym yn ystyried y gwasanaeth rheilffordd ar wahân i wasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus eraill. Credaf ei bod yn hollol iawn i bobl ddisgwyl gwasanaeth bysiau a rheilffyrdd integredig, a dyna pam y byddwn yn cyflwyno deddfwriaeth i'r Siambr hon y flwyddyn nesaf ar gynllunio a darparu gwasanaethau bysiau lleol, fel y gallwn ailgyflwyno masnachfreinio, fel ein bod yn caniatáu i gwmnïau bysiau trefol gael eu ffurfio, fel y gallwn integreiddio tocynnau ac amserlennu ac fel bod gennym y math o wasanaeth integredig a oedd yn arfer bodoli. Credaf mai gwasanaeth cyswllt bws a thrên y Rhondda Fach roedd pobl yn y Rhondda yn ei werthfawrogi. Hoffem weld mwy o wasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus integredig o'r fath yn cael eu cyflwyno ledled Cymru.
O ran estynadwyedd y metro, dyma un o'r enghreifftiau mwyaf cyffrous o waith sy'n mynd rhagddo ar hyn o bryd—camau'r metro yn y dyfodol—mae'r fframwaith yn cael ei gwblhau gan Lywodraeth Cymru. Rydym eisoes yn darparu pum gorsaf newydd o dan gytundeb y fasnachfraint gyda'r gweithredwr a'r partner datblygu. Ac yn y dyfodol, fel rhan o weledigaeth metro de Cymru, byddwn yn gweld mwy o orsafoedd yn cael eu hagor, mwy o hen reilffyrdd yn cael eu hailagor, a rheilffyrdd newydd yn cael eu cyflwyno.
Can I tell the Minister that people on every single station stop from Maesteg to Cardiff are really looking forward to the introduction of the refurbished 170 carriages, and the Sunday service from the middle of this month? It's going to be a real shot in the arm for that line and for frequency of services, particularly on a Sunday. And I thank him for his written reply that I've had today on my next campaign, which is later trains out of Cardiff to every stop along the lines to Maesteg.
But can I just say, three of my valleys—and I repeatedly say this—the Garw, the Ogmore and the Gilfach valleys, are entirely served by bus transport. Now, for example, in the Upper Garw valley, without—. There are nearly 30 per cent of people in the Upper Garw without access to private transport, and 15 per cent more than the national average classified as semi-skilled, unskilled manual or lower grade occupations, or unemployed, trying to access work. The community is classified by the Office for National Statistics as 100 per cent rural and we rely entirely on buses. Fifty per cent of the population there travel to work between 10km and 30km, and they rely on buses. So, could I ask him: what hope can I give to those constituents that, as we take these reforms forward, particularly in terms of undoing the disastrous bus deregulation of those decades ago, we can have a bus service that is designed locally and regionally, that goes to the places where people want to go, at the time they want to go, with affordable ticket prices that they can afford to pay for, that is for the people and not for the benefit of shareholders?
A gaf fi ddweud wrth y Gweinidog fod pobl ym mhob gorsaf o Faesteg i Gaerdydd yn edrych ymlaen yn fawr at weld y cerbydau 170 wedi'u hadnewyddu yn cael eu cyflwyno, a'r gwasanaeth ar ddydd Sul o ganol y mis hwn ymlaen? Bydd yn hwb gwirioneddol i'r rheilffordd honno ac i amlder gwasanaethau, yn enwedig ar ddydd Sul. A diolch iddo am yr ateb ysgrifenedig a gefais ganddo heddiw ar fy ymgyrch nesaf, sef trenau hwyrach o Gaerdydd i bob gorsaf ar hyd y rheilffyrdd i Faesteg.
Ond a gaf fi ddweud, mae tri o fy nghymoedd—ac rwy'n dweud hyn dro ar ôl tro—cymoedd Garw, Ogwr a'r Gilfach, yn cael eu gwasanaethu'n llwyr gan drafnidiaeth bws. Nawr, er enghraifft, yng nghwm Garw Uchaf, heb—. Mae bron i 30 y cant o bobl yng nghwm Garw Uchaf heb fynediad at drafnidiaeth breifat, a 15 y cant yn fwy na'r cyfartaledd cenedlaethol wedi'u categoreiddio'n weithwyr lled-fedrus, gweithwyr llaw heb sgiliau neu mewn swyddi ar raddfeydd is, neu'n ddi-waith, ac yn ceisio dod o hyd i waith. Mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol wedi dosbarthu'r gymuned yn gymuned wledig 100 y cant ac rydym yn dibynnu'n llwyr ar fysiau. Mae 50 y cant o'r boblogaeth yno'n teithio rhwng 10km a 30km i'r gwaith, ac maent yn dibynnu ar fysiau. Felly, a gaf fi ofyn iddo: wrth inni fwrw ymlaen â'r diwygiadau hyn, yn enwedig o ran dadwneud y weithred drychinebus o ddadreoleiddio'r bysiau ddegawdau yn ôl, pa obaith y gallaf ei roi i'r etholwyr hynny y gallwn gael gwasanaeth bysiau sydd wedi'i gynllunio'n lleol ac yn rhanbarthol, sy'n mynd i'r lleoedd y mae pobl am fynd iddynt, ar yr adeg y maent am fynd yno, gyda phrisiau tocynnau fforddiadwy y gallant fforddio talu amdanynt, gwasanaeth sydd ar gyfer y bobl ac nid er budd cyfranddalwyr?
Well, the Member is absolutely right: we will be designing, through legislation and further reforms, a transport system for buses and for other transport forms that meet passenger interests over profit motive. And, whether it be through the creation of municipal bus companies, through the reintroduction of franchising, through other reforms, we will deliver improved bus transport that is integrated with rail.
Now, the Member raises the important point of the timetabling of services to ensure that people who work out of hours are able to get to and from employment. A good example of how Welsh Government is intervening in this area right now comes with the Valleys to work transport pilot, which has been developed with the Department for Work and Pensions, and we've been able to announce an out-of-hours minibus pilot to take people into employment. I think that is a great example of how, working in a sub-regional way, with all partners, we are able to provide opportunities for people to get to and from work on public transport at inconvenient hours.
Wel, mae'r Aelod yn llygad ei le: byddwn yn dylunio, drwy ddeddfwriaeth a diwygiadau pellach, system drafnidiaeth ar gyfer bysiau ac ar gyfer mathau eraill o drafnidiaeth sy'n blaenoriaethu buddiannau teithwyr dros gymhelliant elw. A boed hynny trwy greu cwmnïau bysiau trefol, trwy ailgyflwyno masnachfreinio, trwy ddiwygiadau eraill, byddwn yn darparu gwell trafnidiaeth bysiau sydd wedi'i hintegreiddio â rheilffyrdd.
Nawr, mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig ynghylch amserlennu gwasanaethau i sicrhau bod pobl sy'n gweithio y tu allan i oriau yn gallu mynd a dod o'u gwaith. Enghraifft dda o sut y mae Llywodraeth Cymru yn ymyrryd yn y maes hwn yn awr yw cynllun peilot trafnidiaeth O’r Cymoedd i’r Gwaith, a ddatblygwyd gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau, ac rydym wedi gallu cyhoeddi cynllun peilot bws mini y tu allan i oriau i fynd â phobl i'w gwaith. Credaf fod honno'n enghraifft wych o sut y gallwn ddarparu cyfleoedd i bobl fynd a dod o'r gwaith ar drafnidiaeth gyhoeddus yn ystod oriau anghyfleus drwy weithio mewn ffordd is-ranbarthol gyda'r holl bartneriaid.
Question 6 [OAQ54787] has been withdrawn. Question 7, Nick Ramsay.
Tynnwyd cwestiwn 6 [OAQ54787] yn ôl. Cwestiwn 7, Nick Ramsay.
7. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau i wella'r rhwydwaith cefnffyrdd yn Sir Fynwy? OAQ54782
7. Will the Minister provide an update on plans to improve the trunk road network in Monmouthshire? OAQ54782
Yes, of course. Transport links are vital to our economy and we are committed to ensuring a robust and well-maintained road network. Our priorities for improving the network are outlined in our national transport finance plan, which was updated in May of this year.
Gwnaf, wrth gwrs. Mae cysylltiadau trafnidiaeth yn hanfodol i'n heconomi ac rydym wedi ymrwymo i sicrhau rhwydwaith ffyrdd cadarn sy'n cael ei gynnal yn dda. Amlinellir ein blaenoriaethau ar gyfer gwella'r rhwydwaith yn ein cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol a ddiweddarwyd ym mis Mai eleni.
Thank you, Minister. When I last raised the issue of the A4042 flooding problem at Llanellen with your colleague, the Deputy Minister, a few weeks ago he pointed out, rightly, that the problems are well-known and difficult to deal with and if I had any solutions to let you know. Well, it seemed to me, thinking about this afterwards, that there is one obvious, although costly, solution, which would be a bypass for the village, avoiding this particularly problematic section altogether and also avoiding the bridge, which has problems as well. Plans for a Llanellen bypass and a bypass further south at Penperlleni go back decades but have remained pipe dreams because of the cost issue. Now that the new Grange University Hospital is well under way and will be opening, I believe, next year, I wonder if we could revisit again the possibility of a bypass at this problematic section of the A4042 because, at some point in the future, patients' lives could depend on it and commuters would certainly like to see improvements.
Diolch, Weinidog. Y tro diwethaf i mi godi'r broblem ynghylch llifogydd ar yr A4042 yn Llanelen gyda'ch cyd-Aelod, y Dirprwy Weinidog, ychydig wythnosau yn ôl, nododd, yn gywir, fod y problemau'n dra chyfarwydd a'i bod yn anodd mynd i'r afael â hwy, ac y dylwn roi gwybod i chi os oedd gennyf unrhyw atebion i'r problemau. Wel, ymddengys i mi, wrth feddwl am hyn wedyn, fod un ateb amlwg i'w gael, er ei fod yn gostus, sef ffordd osgoi i’r pentref, er mwyn osgoi’r rhan arbennig o broblemus hon yn gyfan gwbl, yn ogystal ag osgoi’r bont, sy'n peri problemau hefyd. Mae cynlluniau ar gyfer ffordd osgoi Llanelen a ffordd osgoi ymhellach i'r de ym Mhenperlleni wedi eu crybwyll ers degawdau ond maent wedi parhau i fod yn freuddwydion gwrach oherwydd y gost. Gan fod ysbyty newydd, Ysbyty Athrofaol y Grange, bellach ar y gweill ac yn agor, rwy’n credu, y flwyddyn nesaf, tybed a allem ailedrych ar y posibilrwydd o ffordd osgoi ar gyfer y rhan broblemus hon o’r A4042, oherwydd ar ryw adeg yn y dyfodol, gallai bywydau cleifion ddibynnu arni a byddai cymudwyr yn sicr yn awyddus i weld gwelliannau.
Well, through the new Wales transport strategy, which will be published next year, we'll be able to take a view of all opportunities to improve the resilience of the road network, and not just the resilience of the road network, but other means of being able to get people from A to B. You've seen, for example, bus services, active travel and rail services. Now, I think it's fair to say that, following discussions with the landowner and the tenant farmer, the farmer did extraordinary work in clearing ditches within his land back in 2018, 2019. I am very grateful for that work to help with the flooding on the A4042. We keep it well monitored and we will consider all means to address any further flooding that takes place.
Wel, drwy strategaeth drafnidiaeth newydd Cymru, a gyhoeddir y flwyddyn nesaf, byddwn yn gallu ystyried yr holl gyfleoedd i wella cydnerthedd y rhwydwaith ffyrdd, ac nid yn unig cydnerthedd y rhwydwaith ffyrdd, ond dulliau eraill o fynd â phobl o A i B. Rydych wedi gweld, er enghraifft, gwasanaethau bysiau, teithio llesol a gwasanaethau rheilffyrdd. Nawr, credaf ei bod yn deg dweud, yn dilyn trafodaethau gyda'r tirfeddiannwr a'r ffermwr tenant, fod y ffermwr wedi gwneud gwaith rhyfeddol yn clirio ffosydd ar ei dir yn ôl yn 2018, 2019. Rwy'n ddiolchgar iawn am y gwaith hwnnw i helpu gyda'r llifogydd ar yr A4042. Rydym yn monitro'r sefyllfa yn agos a byddwn yn ystyried pob ffordd o fynd i'r afael ag unrhyw lifogydd pellach.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr, Weinidog.
Item 2 on the agenda is questions to the Council General and Brexit Minister in respect of his Brexit Minister responsibilities. Question 1 is from Suzy Davies.
Eitem 2 ar yr agenda yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit yn rhinwedd ei gyfrifoldebau fel Gweinidog Brexit. Daw cwestiwn 1 gan Suzy Davies.
1. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda'r Gweinidog Addysg ynghylch darparu addysg ar ôl Brexit? OAQ54800
1. What discussions has the Counsel General had with the Minister for Education regarding the provision of education post-Brexit? OAQ54800
Good afternoon. I regularly discuss post-Brexit issues with the Minister for Education, including through the Cabinet sub-committee on EU transition and main Cabinet meetings, and I have also met with her separately to discuss this on numerous occasions.
Prynhawn da. Rwy’n trafod materion ôl-Brexit yn rheolaidd gyda’r Gweinidog Addysg, gan gynnwys drwy is-bwyllgor y Cabinet ar drefniadau pontio'r UE a phrif gyfarfodydd y Cabinet, ac rwyf hefyd wedi cyfarfod â hi ar wahân i drafod hyn ar sawl achlysur.
I'm pleased to hear that, Minister. In March, you told me that, and I quote, a significant piece of work was necessary around the qualifications that Welsh Government will accept from teachers coming here to work from EU countries, the countries in which they qualified. When I called for an update about this work from the Trefnydd in June, unfortunately she wasn't able to help me, but, since then, from September this year, all new teachers will need qualifications approved by the Education Workforce Council. It's now been nine months since you said that this significant piece of work would be necessary. How have you and the education Minister worked together to ensure that EU nationals can continue or even begin to teach here as of exit day? Thank you.
Rwy'n falch o glywed hynny, Weinidog. Ym mis Mawrth, fe ddywedoch chi wrthyf, ac rwy’n dyfynnu, fod angen gwneud gwaith pwysig mewn perthynas â'r cymwysterau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu derbyn gan athrawon a ddaw yma i weithio o wledydd yr UE, y gwledydd y gwnaethant gymhwyso ynddynt. Pan alwais am ddiweddariad am y gwaith hwn gan y Trefnydd ym mis Mehefin, yn anffodus, ni lwyddodd fy helpu, ond ers hynny, o fis Medi eleni, bydd angen i Gyngor y Gweithlu Addysg gymeradwyo cymwysterau pob athro newydd. Mae naw mis wedi bod bellach ers i chi ddweud y byddai'r gwaith pwysig hwn yn angenrheidiol. Sut rydych chi a'r Gweinidog addysg wedi gweithio gyda'ch gilydd i sicrhau y gall gwladolion yr UE barhau neu hyd yn oed ddechrau dysgu yma o'r diwrnod rydym yn gadael? Diolch.
Well, the Member will be aware that the Assembly has had regulations that, effectively, in a 'no deal' scenario, for example, provide on a unilateral basis the recognition of existing qualifications for EU nationals working in all kinds of regulated professions in Wales, and that includes the teaching profession. There are arrangements that that set of regulations provides for existing employees, and also to seek to validate or recognise qualifications for those whose applications are currently in the system and, indeed, for those entering the system after exit. But there is an ongoing risk to UK citizens working in the European Union because, in those circumstances, if we were to leave without a deal—we don't, obviously, know on what basis, if at all, we will be leaving at this point—those relationships will not have the benefit of the reciprocal arrangements that currently exist across the European Union. And so those employees working in different parts of the European Union will depend upon the regulatory regime in each individual member state for recognition of their particular qualifications going into the future.
Wel, bydd yr Aelod yn ymwybodol fod y Cynulliad wedi cael rheoliadau sydd, i bob pwrpas, mewn senario 'dim cytundeb', er enghraifft, yn darparu, ar sail unochrog, cydnabyddiaeth o gymwysterau presennol ar gyfer gwladolion yr UE sy'n gweithio ym mhob math o broffesiwn a reoleiddir yng Nghymru, ac mae hynny'n cynnwys y proffesiwn addysgu. Mae'r set honno o reoliadau'n darparu trefniadau ar gyfer gweithwyr presennol, ac maent hefyd yn ceisio dilysu neu gydnabod cymwysterau'r rheini y mae eu ceisiadau yn y system ar hyn o bryd, ac yn wir, y rheini a ddaw i mewn i'r system ar ôl i ni adael. Ond ceir risg barhaus i ddinasyddion y DU sy'n gweithio yn yr Undeb Ewropeaidd, oherwydd o dan yr amgylchiadau hynny, pe baem yn gadael heb gytundeb—nid ydym yn gwybod, wrth gwrs, ar ba sail, os o gwbl, y byddwn yn gadael ar hyn o bryd—ni fydd y cysylltiadau hynny yn elwa o'r trefniadau dwyochrog sy'n bodoli ar draws yr Undeb Ewropeaidd ar hyn o bryd. Ac felly bydd y gweithwyr sy'n gweithio mewn gwahanol rannau o'r Undeb Ewropeaidd yn dibynnu ar y drefn reoleiddiol ym mhob aelod-wladwriaeth unigol i sicrhau bod eu cymwysterau penodol yn cael eu cydnabod yn y dyfodol.
2. Pa ddarpariaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei gwneud ar gyfer cydweithredu trawsffiniol ym Mhrydain ar ôl Brexit? OAQ54780
2. What provision is the Welsh Government making for cross-border co-operation within Britain post-Brexit? OAQ54780
The Welsh Government already encourages cross-border working, for example through the Mersey-Dee Alliance, and we will continue to support cross-border co-operation post Brexit. We strongly believe in nurturing existing economic links within and beyond Britain, and regret the way in which the outgoing UK Government has put ideology before Wales's economic interests.
Mae Llywodraeth Cymru eisoes yn annog gweithio trawsffiniol, er enghraifft drwy Gynghrair Mersi a'r Ddyfrdwy, a byddwn yn parhau i gefnogi cydweithredu trawsffiniol ar ôl Brexit. Rydym yn credu'n gryf mewn meithrin cysylltiadau economaidd presennol o fewn a'r tu allan i Brydain, ac yn gresynu at y ffordd y mae Llywodraeth ymadawol y DU wedi rhoi blaenoriaeth i ideoleg ar draul buddiannau economaidd Cymru.
You can't resist it, can you? As you know, the UK European Union (Withdrawal) Act 2018, which secured legislative consent from this Chamber, is developing frameworks to ensure that, whatever happens post Brexit, there is a UK single market so we don't have internal barriers between the nations of the UK. Clearly, framework negotiations are paused at the moment until the outcome of the general election is known and we have a new UK Government in place, but what proposals, if we reach that position, does the Welsh Government have for a body to have oversight and, if necessary, enforcement, where the framework for environment, animal safety, food standards and so on is breached?
Ni allwch ymwrthod â'r demtasiwn, oni allwch? Fel y gwyddoch, mae Deddf yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) 2018 y DU, a gafodd gydsyniad deddfwriaethol gan y Siambr hon, yn datblygu fframweithiau i sicrhau, ni waeth beth sy’n digwydd ar ôl Brexit, fod marchnad sengl i'w chael yn y DU fel nad oes gennym rwystrau mewnol rhwng gwledydd y DU. Yn amlwg, mae trafodaethau fframwaith wedi eu gohirio ar hyn o bryd hyd nes y cawn ganlyniad yr etholiad cyffredinol a bydd gennym Lywodraeth newydd mewn grym yn y DU, ond os ydym yn cyrraedd y sefyllfa honno, pa argymhellion sydd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer corff i oruchwylio, ac os oes angen, i orfodi, pan fo'r fframwaith ar gyfer yr amgylchedd, diogelwch anifeiliaid, safonau bwyd ac ati yn cael ei dorri?
Thank you very much for that question, and he highlights, and I'm grateful to him for doing so, the important work that has been going on between Governments in the UK in relation to common frameworks on policy areas that touch upon the internal market if we leave the European Union. There is a subset of that that is specifically about the internal market, which deals with the sorts of issues that are currently dealt with on a regulatory basis as part of the EU single market. The priorities of the Welsh Government in relation to those arrangements are to ensure that Welsh businesses can continue to trade with businesses across the UK, which is a very, very significant market, as he obviously understands, for Welsh businesses, and to ensure that in doing so we are able to maintain the high standards that we would wish to see here for labour rights, social and environmental rights, for example, and also to ensure that the devolution settlement is absolutely protected in those arrangements.
As part of the common frameworks work overall, I have asked officials to look at whether statements by the UK Government that suggest a much, much more deregulatory approach than I'm sure any of us here would be comfortable with are capable of being managed within those existing and planned common frameworks.
On the question of a regulatory body, which his question asks me directly about, it isn't clear at this point whether that is going to be necessary. He will know that our preference has been to ensure that there are inter-governmental relationships, leading ultimately to a council of Ministers across the UK, which are able to manage relationships between the UK Governments, enabling policy divergence to be done on a managed basis. So, that is where the discussion is at this point in time. Obviously, I plan to update the Senedd on developments in this area over the coming weeks and months.
Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn, ac mae'n tynnu sylw, ac rwy'n ddiolchgar iddo am wneud hynny, y gwaith pwysig sydd wedi bod yn mynd rhagddo rhwng y Llywodraethau yn y DU mewn perthynas â fframweithiau cyffredin ar feysydd polisi sy'n ymwneud â'r farchnad fewnol os ydym yn gadael yr Undeb Ewropeaidd. Mae is-set i hynny sy'n ymwneud yn benodol â'r farchnad fewnol, sy'n ymdrin â'r mathau o faterion yr ymdrinnir â hwy ar sail reoleiddiol ar hyn o bryd fel rhan o farchnad sengl yr UE. Blaenoriaethau Llywodraeth Cymru mewn perthynas â'r trefniadau hynny yw sicrhau y gall busnesau Cymru barhau i fasnachu â busnesau ledled y DU, sy'n farchnad bwysig iawn, fel y mae'n amlwg yn deall, i fusnesau Cymru, a sicrhau, wrth wneud hynny, ein bod yn gallu cynnal y safonau uchel yr hoffem eu gweld yma ar gyfer hawliau llafur, hawliau cymdeithasol ac amgylcheddol, er enghraifft, a sicrhau hefyd fod y setliad datganoli yn cael ei amddiffyn yn llwyr yn y trefniadau hynny.
Fel rhan o'r gwaith cyffredinol ar y fframweithiau cyffredin, rwyf wedi gofyn i swyddogion edrych i weld a ellir rheoli'r datganiadau gan Lywodraeth y DU sy'n awgrymu dull llawer mwy dadreoleiddiol nag y byddai unrhyw un ohonom yma'n gyfforddus ag ef, rwy'n siŵr, o fewn y fframweithiau cyffredin presennol hynny a'r rhai arfaethedig.
Ar gwestiwn corff rheoleiddio, y mae ei gwestiwn yn fy holi'n uniongyrchol yn ei gylch, nid yw'n glir ar hyn o bryd a fydd ei angen. Fe fydd yn gwybod mai'r dewis a ffafrir gennym yw sicrhau bod cysylltiadau rhynglywodraethol ar waith, gan arwain yn y pen draw at gyngor Gweinidogion ledled y DU, sy'n gallu rheoli cysylltiadau rhwng Llywodraethau'r DU, gan alluogi i bolisïau gael eu dargyfeirio ar sail a reolir. Felly, dyna lle mae'r drafodaeth ar hyn o bryd. Yn amlwg, rwy'n bwriadu rhoi diweddariad i'r Senedd ar ddatblygiadau yn y maes hwn dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf.
One of the key areas of cross-border co-operation post Brexit, but actually post general election, is going to be the extent of engagement between Welsh Government, Wales Office Ministers and also Whitehall departments on the issue of funding streams that have a Wales and UK bite. Now, of course, we have scant details at the moment on the UK shared prosperity fund and, during the course of the election and before, it seems to have gone into hiding in some ways, but the results of the issue of investment in research and innovation that comes from a UK level and also previously from an EU level as well—there is the future of Erasmus and Horizon 2020, there is Whitehall department from business, from energy, from infrastructure that flows and could be flowing into Wales.
So, I'd like to ask the Minister: after the general election is out of the way, will he be immediately knocking on the doors not only of the Wales Office just down the road here, but also in Whitehall departments, to get certainty, and not least, I have to say, over the £370 million per annum that is at risk from the loss of the EU fund at the moment, which we're told will be in the UK shared prosperity funding, but, as the Government has said quite clearly, it's not only the question of making sure that money is available to Wales, but that it's given to Wales and that decisions will be made in Wales in line with the policy framework that we have? But that and other aspects need to be bolted down, because this continuing uncertainty—. Whilst the group that I'm chairing is trying to develop this framework on a national and regional level of future funding within Wales, we really need clarity from the UK Government about what they bring to the table.
Un o feysydd allweddol cydweithredu trawsffiniol ar ôl Brexit, ond ar ôl yr etholiad cyffredinol mewn gwirionedd, fydd faint o ymgysylltu a geir rhwng Llywodraeth Cymru, Gweinidogion Swyddfa Cymru ac adrannau Whitehall ar fater ffrydiau cyllido sy'n berthnasol i Gymru a'r DU. Nawr, wrth gwrs, prin yw'r manylion sydd gennym ar hyn o bryd ynglŷn â chronfa ffyniant gyffredin y DU, ac yn ystod yr etholiad a chyn hynny, ymddengys ei bod wedi mynd i guddio mewn rhai ffyrdd, ond o ran canlyniadau mater buddsoddi mewn ymchwil ac arloesi a ddaw o lefel y DU, ac o lefel yr UE cyn hynny hefyd—mae dyfodol Erasmus a Horizon 2020, mae adran Whitehall o fusnes, o ynni, o seilwaith sy'n llifo ac a allai fod yn llifo i Gymru.
Felly, hoffwn ofyn i'r Gweinidog: ar ôl yr etholiad cyffredinol, a fydd yn curo ar ddrysau nid yn unig Swyddfa Cymru i lawr y ffordd, ond hefyd adrannau Whitehall, er mwyn cael sicrwydd, yn enwedig, mae'n rhaid i mi ddweud, ynghylch y £370 miliwn y flwyddyn sydd mewn perygl ar hyn o bryd yn sgil colli cronfa'r UE, y dywedir wrthym y bydd yn rhan o gronfa ffyniant gyffredin y DU, ond fel y mae'r Llywodraeth wedi dweud yn gwbl glir, yn fwy na'r cwestiwn o sicrhau bod arian ar gael i Gymru, mae angen sicrhau ei fod yn cael ei roi i Gymru a bod penderfyniadau'n cael eu gwneud yng Nghymru yn unol â'r fframwaith polisi sydd gennym? Ond mae angen sicrhau hynny ac agweddau eraill, gan fod yr ansicrwydd parhaus hwn—. Er bod y grŵp a gadeiriaf yn ceisio datblygu'r fframwaith hwn ar lefel genedlaethol a rhanbarthol o ran cyllid yng Nghymru yn y dyfodol, mae angen eglurder arnom gan Lywodraeth y DU ynghylch yr hyn y maent yn ei gynnig.
Well, I'll thank the Member, if I may, for that question and also for his work chairing the group to which he referred in his question, which is doing very innovative and creative work, I think, in identifying, not least on the basis of international best practice, how we can best deploy regional investment funds into the future. He talks about relationships between the Welsh Government and various departments of the UK Government. It is my experience that, in relation to the areas that he has specified in his question, those discussions have been—to the extent they've been productive at all—more productive in direct discussions with the relevant departments concerned.
He talks about research and innovation, and he will know, I know, how dependent, for example, our higher education sector is on funds from Horizon 2020. It is absolutely the case that we have insisted at every opportunity with the UK Government that we must have full replacement for the funds that we will lose if we leave the European Union. He will, perhaps, have seen observations in the Conservative manifesto that, whilst repeating the broad assertion that we've heard routinely from the UK Government without any substance to date, also implies within it that control of those funds could operate on a UK-wide level. And I know that he shares with me and with most Members in this Chamber an absolute aversion to that way of dealing into the future. It is essential, both from democratic and a devolution point of view, but also from the point of view of effective investment in priorities across Wales, that those decisions in relation to how that funding is spent are done by the Welsh Government, based upon the sort of advice that I know will emerge from the work that his committee is doing.
Wel, os caf ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn a hefyd am ei waith yn cadeirio'r grŵp y cyfeiriodd ato yn ei gwestiwn, sy'n gwneud gwaith arloesol a chreadigol iawn, yn fy marn i, ar nodi, yn enwedig ar sail arferion gorau rhyngwladol, sut y gallwn ddefnyddio cronfeydd buddsoddi rhanbarthol yn y ffordd orau yn y dyfodol. Mae'n siarad am gysylltiadau rhwng Llywodraeth Cymru a gwahanol adrannau Llywodraeth y DU. Yn fy mhrofiad i, mewn perthynas â'r meysydd a nododd yn ei gwestiwn, mae'r trafodaethau hynny wedi bod—i'r graddau y buont yn gynhyrchiol o gwbl—yn fwy cynhyrchiol mewn trafodaethau uniongyrchol â'r adrannau perthnasol.
Mae'n sôn am ymchwil ac arloesi, a gwn y bydd yn ymwybodol o ba mor ddibynnol, er enghraifft, yw ein sector addysg uwch ar gyllid gan Horizon 2020. Mae'n bendant yn wir ein bod wedi mynnu ar bob cyfle gyda Llywodraeth y DU fod yn rhaid i ni gael cyllid llawn yn lle'r cronfeydd y byddem yn eu colli pe baem yn gadael yr Undeb Ewropeaidd. Er bod y Ceidwadwyr yn ailadrodd yr honiad cyffredinol a glywsom yn rheolaidd gan Lywodraeth y DU heb unrhyw sylwedd hyd yn hyn, efallai y bydd wedi gweld sylwadau yn eu maniffesto sy'n awgrymu hefyd y gallai'r gwaith o reoli'r cronfeydd hynny fod yn digwydd ar lefel y DU gyfan. A gwn ei fod yn rhannu fy ngwrthwynebiad llwyr i a'r rhan fwyaf o'r Aelodau yn y Siambr hon i'r ffordd honno o weithredu yn y dyfodol. Mae'n hanfodol, o safbwynt democrataidd a safbwynt datganoli, ond hefyd o safbwynt buddsoddiad effeithiol mewn blaenoriaethau ledled Cymru, fod y penderfyniadau ynglŷn â sut y caiff y cyllid hwnnw ei wario yn cael eu gwneud gan Lywodraeth Cymru, yn seiliedig ar y math o gyngor y gwn y bydd yn deillio o'r gwaith y mae ei bwyllgor yn ei wneud.
We'll now turn to spokespeople's questions, and the party spokesperson this afternoon for Plaid Cymru, Delyth Jewell.
Symudwn ymlaen yn awr at gwestiynau’r llefarwyr, a llefarydd Plaid Cymru y prynhawn yma, Delyth Jewell.
Diolch, Dirprwy Lywydd. The Tory mantra for this election is 'Get Brexit done'. We know that's a lie, and what's more, it's now clear that the threat of 'no deal' at the end of 2020 is even greater. Minister, did Boris Johnson or Michael Gove consult with the Welsh Government before telling the press that they have no intention of extending the transition period?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mantra'r Torïaid ar gyfer yr etholiad hwn yw eu bod yn mynd i gael Brexit wedi'i wneud. Gwyddom fod hynny'n gelwydd, ac yn fwy na hynny, mae'n amlwg bellach fod y bygythiad o 'ddim cytundeb' ar ddiwedd 2020 hyd yn oed yn fwy. Weinidog, a ymgynghorodd Boris Johnson neu Michael Gove â Llywodraeth Cymru cyn dweud wrth y wasg nad oes ganddynt unrhyw fwriad i ymestyn y cyfnod pontio?
I'm not conscious that that happened and I think she will know that one of our strong concerns about the terms of the deal that the Prime Minister put to Parliament—which I know that she shares—is the fact that there is, as she says in her question, absolutely no prospect in reality of arrangements being put in place by the end of the transition period that we would regard as even remotely acceptable in the context of leaving the European Union.
Nid wyf yn ymwybodol fod hynny wedi digwydd, a chredaf y bydd hi'n gwybod mai un o'n pryderon mwyaf ynghylch telerau'r cytundeb a gyflwynodd Prif Weinidog y DU i'r Senedd—a gwn ei bod yn rhannu'r pryder hwnnw—yw'r ffaith, fel y dywedodd yn ei chwestiwn, nad oes unrhyw obaith o gwbl mewn gwirionedd y bydd trefniadau y byddem yn eu hystyried yn dderbyniol mewn unrhyw fodd yng nghyd-destun gadael yr Undeb Ewropeaidd yn cael eu rhoi ar waith erbyn diwedd y cyfnod pontio.
Yes, a very dismaying situation indeed. Minister, you'll know that this afternoon, our Senedd will debate a Plaid Cymru motion on NHS privatisation. In your Government amendments to the motion, you have not deleted clauses that point out that a future post-Brexit trade deal between the UK and the US could well be a disaster for the Welsh NHS. So, I take it that the Government agrees on that point, but it doesn't look like you'll be supporting our solution, which will be, in part, to repeal section 82 of the Government of Wales Act 2006. Now, that section allows the UK Government to essentially ignore devolution when it comes to trade deals. I realise that trade isn't in your portfolio, but you have spoken, in the past, about how section 82 needs to be looked at again, as it was drafted before Brexit. Why wouldn't you support repealing it?
Ie, sefyllfa druenus iawn yn wir. Weinidog, fe fyddwch yn gwybod y bydd ein Senedd, y prynhawn yma, yn trafod cynnig Plaid Cymru ar breifateiddio'r GIG. Yng ngwelliannau eich Llywodraeth i'r cynnig, nid ydych wedi dileu cymalau sy'n nodi y gallai cytundeb masnach ôl-Brexit yn y dyfodol rhwng y DU a'r UDA yn hawdd fod yn drychinebus i GIG Cymru. Felly, rwy'n cymryd bod y Llywodraeth yn cytuno â'r pwynt hwnnw, ond nid ymddengys y byddwch yn cefnogi ein hateb, sef, yn rhannol, diddymu adran 82 o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006. Nawr, mae'r adran honno'n caniatáu i Lywodraeth y DU anwybyddu datganoli i bob pwrpas mewn perthynas â chytundebau masnach. Rwy'n sylweddoli nad yw masnach yn rhan o'ch portffolio, ond rydych wedi siarad yn y gorffennol ynglŷn â sut y mae angen edrych ar adran 82 eto gan iddo gael ei ddrafftio cyn Brexit. Pam na fyddech yn cefnogi ei diddymu?
I know that the Member will be familiar with the work of the Institute for Government and its thorough review of the arrangements made by a number of constitutions, a number of states, even those with federal written constitutions, into how they deal with questions of the impact of international agreements on what we would describe here as devolved competence. I will be absolutely clear that she's right to say that I have significant concerns in relation to what we know has emerged from the dossier that has been put into the public domain recently and the mandate that the US Government published in relation to its aspirations from a trade agreement with the UK. It is absolutely clear from that that the UK Government's intention is to seek access to the NHS, and to commercialise it, marketise it and use it to drive up the costs of medicines for the benefit of its own pharmaceutical companies. So, I absolutely share with her the strong anxiety and concern about what appears to be under contemplation.
But, the sort of arrangement that she and the Plaid Cymru motion advocate is, essentially, a veto on international agreements, and our view—and it's articulated, I think, comprehensively, most recently in the document that the First Minister published about the reform of the constitution at large—is that, in common with, I think, all other federal constitutions, not that I claim that ours is federal, apart from the constitution of Belgium, the appropriate mechanism for dealing with that is to provide an embedded mechanism for states that are not the equivalent of the federal state in those constitutions to genuinely influence the mandate and the negotiation of those agreements. And I think that is the better way for us to proceed in relation to this question.
Gwn y bydd yr Aelod yn gyfarwydd â gwaith yr Institute for Government a'u hadolygiad trylwyr o'r trefniadau a wnaed gan nifer o gyfansoddiadau, nifer o wladwriaethau, hyd yn oed y rheini sy'n meddu ar gyfansoddiadau ysgrifenedig ffederal, o ran y modd y maent yn ymdrin â chwestiynau ynghylch effaith cytundebau rhyngwladol ar yr hyn y byddem yn ei ddisgrifio yma fel cymhwysedd datganoledig. Rwy'n gwbl glir ei bod hi'n llygad ei lle'n dweud bod gennyf bryderon sylweddol ynglŷn â'r hyn y gwyddom ei fod wedi codi o'r ddogfen a wnaed yn gyhoeddus yn ddiweddar a'r mandad a gyhoeddwyd gan Lywodraeth yr UDA mewn perthynas â'u dyheadau ynghylch cytundeb masnach gyda'r DU. Mae'n gwbl amlwg o hynny mai eu bwriad yw ceisio cael mynediad at y GIG, a'i fasnacheiddio, ei farchnadeiddio a'i ddefnyddio i godi costau meddyginiaethau er budd eu cwmnïau fferyllol eu hunain. Felly, rhannaf ei phryderon difrifol ynghylch yr hyn yr ymddengys ei fod dan ystyriaeth.
Ond y math o drefniant y mae hi a chynnig Plaid Cymru o'i blaid yw feto, yn y bôn, ar gytundebau rhyngwladol, a'n barn ni—a chredaf ei bod wedi'i mynegi yn glir iawn, yn fwyaf diweddar yn y ddogfen a gyhoeddodd y Prif Weinidog am ddiwygio'r cyfansoddiad yn gyffredinol—yn gyson â phob cyfansoddiad ffederal arall, rwy'n credu, nid fy mod yn honni bod ein cyfansoddiad ni'n ffederal, ar wahân i gyfansoddiad Gwlad Belg, yw mai'r mecanwaith priodol ar gyfer ymdrin â hynny yw sefydlu mecanwaith i wladwriaethau nad ydynt yn cyfateb i'r wladwriaeth ffederal yn y cyfansoddiadau hyn i ddylanwadu'n wirioneddol ar fandad a negodiadau'r cytundebau hynny. A chredaf fod honno'n ffordd well inni fwrw ymlaen mewn perthynas â'r cwestiwn hwn.
Thank you for that explanation, Minister. I'm not surprised that you share our concern about the situation, and I would urge you, please, to reconsider supporting our solution as well to this in the debate this afternoon. But, you've mentioned already that another part of the proposals that we put forward in our motion relates to us having a veto on trade deals, and you've also referred to the fact that there is a precedent for this in Wallonia in Belgium. That is a region of Belgium. Minister, if I could put it to you: if the region of Wallonia in Belgium has a right to protect its citizens by having a veto on trade deals, and they've only used it once; it's not some kind of glib measure that they use all the time, but if the region of Belgium has that right, why, Minister, do you not think that the nation of Wales should have the same?
Diolch am eich eglurhad, Weinidog. Nid wyf yn synnu eich bod yn rhannu ein pryder ynglŷn â'r sefyllfa, a buaswn yn eich annog, os gwelwch yn dda, i ailystyried cefnogi ein hateb i hyn hefyd yn y ddadl y prynhawn yma. Ond rydych wedi sôn eisoes fod rhan arall o’r cynigion a gyflwynwyd gennym yn ein cynnig yn ymwneud â chael feto ar gytundebau masnach, ac rydych hefyd wedi cyfeirio at y ffaith bod cynsail i hyn yn Walonia yng Ngwlad Belg. Rhanbarth o Wlad Belg yw hwnnw. Weinidog, os caf ofyn i chi: os oes gan ranbarth Walonia yng Ngwlad Belg hawl i amddiffyn ei ddinasyddion drwy gael feto ar gytundebau masnach, ac unwaith yn unig y maent wedi'i defnyddio; nid yw'n rhyw fath o fesur rhwydd y maent yn ei ddefnyddio drwy'r amser, ond os oes gan un o ranbarthau Gwlad Belg yr hawl honno, pam, Weinidog, nad ydych yn credu y dylai cenedl Cymru gael yr un peth?
Because I don't regard the constitutional arrangements of Belgium has remotely comparable to the constitution of the United Kingdom. And the position that she's advocating is consistent with the question of independence, and that's where the question starts and ends, and she knows that these benches to not support that constitutional objective.
I will just point out to her that the example that is most often held up as an exemplar of the involvement of, as they are often described, sub-state Governments in the negotiation of arrangements with the European Union, is the Canadian example, where some of the provinces of Canada were effectively directly involved in those negotiations. Canada's constitution, as I understand it, does not reflect the principles that she is advocating, and Plaid Cymru are advocating in their motion today, and yet, the provinces in that example were involved in those discussions. And those are the sorts of arrangements that we think are substantively effective, and that is what we should focus on. We have repeatedly called on the UK Government to put in place a pragmatic and sensible set of arrangements that would allow us significant involvement in agreeing the mandate.
And I will also say that, from the point of view of our European Union partners, they recognise very well that there are implications as to how the contents of relationships in the future are implemented and given reality within the devolved constitution of the United Kingdom. So, our argument is, it's in the interest of the UK Government, and its credibility in those discussions, for our Government to have a voice in settling those mandates and negotiations.
Oherwydd nad wyf o'r farn fod unrhyw fodd cymharu trefniadau cyfansoddiadol Gwlad Belg â chyfansoddiad y Deyrnas Unedig. Ac mae'r safbwynt y mae'n dadlau o'i blaid yn gyson â'r cwestiwn ynghylch annibyniaeth, a dyna lle mae'r cwestiwn yn dechrau ac yn gorffen, ac mae hi'n gwybod nad yw'r meinciau hyn yn cefnogi'r amcan cyfansoddiadol hwnnw.
Hoffwn dynnu ei sylw at y ffaith mai'r enghraifft a nodir amlaf fel esiampl o gyfranogiad Llywodraethau is-wladwriaethol, fel y'u gelwir yn aml, wrth negodi trefniadau gyda'r Undeb Ewropeaidd, yw enghraifft Canada, lle bu rhai o daleithiau Canada yn rhan uniongyrchol o'r trafodaethau hynny i bob pwrpas. Nid yw cyfansoddiad Canada, yn ôl yr hyn a ddeallaf, yn adlewyrchu'r egwyddorion y mae hi'n dadlau o'u plaid, ac mae Plaid Cymru yn dadlau o'u plaid yn eu cynnig heddiw, ond serch hynny, roedd y taleithiau yn yr enghraifft honno'n rhan o'r trafodaethau hynny. A dyna'r mathau o drefniadau y credwn eu bod yn effeithiol o ran eu sylwedd, a dyna ddylem ganolbwyntio arno. Rydym wedi galw dro ar ôl tro ar Lywodraeth y DU i roi set bragmatig a synhwyrol o drefniadau ar waith a fyddai’n caniatáu inni gymryd rhan arwyddocaol yn y gwaith o gytuno ar y mandad.
A dywedaf hefyd, o safbwynt ein partneriaid yn yr Undeb Ewropeaidd, eu bod yn cydnabod bod goblygiadau i'w cael o ran sut y caiff cynnwys unrhyw berthynas yn y dyfodol ei weithredu a'i wireddu yng nghyfansoddiad datganoledig y Deyrnas Unedig. Felly, ein dadl ni yw ei bod o fudd i Lywodraeth y DU, a'i hygrededd yn y trafodaethau hynny, i'n Llywodraeth ninnau gael llais wrth drafod y mandadau a'r trafodaethau hynny.
The Conservative spokesperson, Mark Isherwood.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.
Diolch, Llywydd. The Minister might recall, I think correctly, that both he and I actually discussed that last matter with the Flemish Government in Brussels.
A week ahead of the UK general election, it's understandable that you would refer disparagingly, as you did a few moments ago, to the UK Conservative manifesto. But nonetheless, will you at least cautiously welcome the statement within it, that the UK shared prosperity fund will be used to bind together the whole of the United Kingdom, and that, in Wales, there will be no loss of equivalent funding?
Diolch, Lywydd. Efallai y bydd y Gweinidog yn cofio, yn gywir, rwy'n credu, iddo ef a minnau drafod y mater diwethaf hwnnw gyda Llywodraeth Fflandrys ym Mrwsel.
Wythnos cyn etholiad cyffredinol y DU, mae'n ddealladwy y byddech yn cyfeirio'n ddilornus, fel y gwnaethoch ychydig eiliadau yn ôl, at faniffesto Ceidwadwyr y DU. Ond serch hynny, a wnewch chi o leiaf groesawu’n ofalus y datganiad a geir ynddo y bydd cronfa ffyniant gyffredin y DU yn cael ei defnyddio i ddod â'r Deyrnas Unedig gyfan ynghyd, ac na fydd unrhyw gyllid cyfatebol yn cael ei golli yng Nghymru?
The UK Government has been long on statements and short on action. And we have been repeatedly clear that what we want is not broad blandishments, but delivery. And the UK Government operates under the misapprehension, in relation to the shared prosperity fund, that what it has been doing to date (a) properly engages the Welsh Government and Welsh interests in the design of that, and (b) is remotely respecting the devolution settlement. So, whilst I read the line in the manifesto, I gave it no more credibility than the numerous other occasions on which it's been used, with no consequence.
Mae Llywodraeth y DU wedi gwneud gormod o ddatganiadau a heb wneud digon o weithredu. Ac rydym wedi dweud yn glir dro ar ôl tro ein bod am weld cyflawniad, nid geiriau teg. Ac mae Llywodraeth y DU yn gweithredu o dan y camsyniad, mewn perthynas â'r gronfa ffyniant gyffredin, fod yr hyn y maent wedi bod yn ei wneud hyd yn hyn (a) yn ymgysylltu'n briodol â Llywodraeth Cymru a buddiannau Cymru yn y broses o gynllunio hynny, a (b) yn parchu'r setliad datganoli mewn unrhyw fodd. Felly, er i mi ddarllen y llinell honno yn y maniffesto, nid oedd hi ronyn yn fwy credadwy na'r nifer o achlysuron eraill y cafodd ei defnyddio, heb unrhyw ganlyniad.
Well, I'll tell you what the Conservative Party has given details on: we will guarantee that Wales does not miss out on a penny of funding; we will match funding for agriculture throughout the next UK Parliament; and most importantly, we will actually deliver on the Brexit that the people of Wales voted for and continue to support.
Your UK manifesto tells us how you don't want funding to be allocated, but doesn't give us any idea on how you would allocate funding—Labour muddying the waters in the hope that the people of Wales don't notice that you're betraying Brexit because you don't want to deliver it. So, if you wouldn't mind providing detail, from your perspective, what proposals do you and your party have to replace the way that funding is allocated after the UK leaves the EU?
Wel, fe ddywedaf wrthych beth y mae'r Blaid Geidwadol wedi rhoi manylion yn ei gylch: byddwn yn gwarantu na fydd Cymru yn colli ceiniog o gyllid; byddwn yn darparu cyllid cyfatebol ar gyfer amaethyddiaeth drwy gydol Senedd nesaf y DU; ac yn bwysicaf oll, byddwn yn cyflawni'r Brexit y pleidleisiodd pobl Cymru drosto ac y maent yn parhau i'w gefnogi.
Mae eich maniffesto ar gyfer y DU yn dweud wrthym sut nad ydych am i gyllid gael ei ddyrannu, ond nid yw'n rhoi unrhyw syniad inni sut y byddech yn dyrannu cyllid—Llafur yn cymylu'r dyfroedd yn y gobaith na fydd pobl Cymru yn sylwi eich bod yn bradychu Brexit am nad ydych eisiau ei gyflawni. Felly, os na fyddai ots gennych ddarparu manylion, o'ch safbwynt chi, pa gynigion sydd gennych chi a'ch plaid yn lle'r ffordd y caiff cyllid ei ddyrannu ar ôl i'r DU adael yr UE?
Well, I'll refer him to the contents of the document we published at the end of 2017, which describes our vision for the future of regional funding in Wales and the work of the steering group that Huw Irranca-Davies chairs, which was the subject of our previous exchange and which has led to very interesting, I think, interim proposals. We've been really clear about what the priorities are that we wish to see, as a Government, out of future regional investment in Wales—it's to support sustainable communities, productive businesses, a zero-carbon economy, and to promote equalities throughout Wales, and to do that on a basis where the national, the regional, and the local work together to deliver this most effectively on the ground.
I will say, I hear repeatedly examples from the UK Government of how regional policy has worked effectively in England. I fear if that is the model that the UK Government has in mind across the UK, because it has repeatedly been found—not least by the Public Accounts Committee in Parliament—that the way the local enterprise companies, for example, across England have approached the question of regional investment has been woefully inadequate. And I fear that is what the Conservatives have in mind for Wales.
Wel, fe'i cyfeiriaf at gynnwys y ddogfen a gyhoeddwyd gennym ar ddiwedd 2017, sy'n disgrifio ein gweledigaeth ar gyfer dyfodol cyllid rhanbarthol yng Nghymru a gwaith y grŵp llywio a gadeirir gan Huw Irranca-Davies, sef pwnc ein trafodaeth flaenorol ac sydd wedi arwain at gynigion interim diddorol iawn yn fy marn i. Rydym wedi dweud yn glir iawn beth yw'r blaenoriaethau yr hoffem eu gweld fel Llywodraeth yn sgil buddsoddiad rhanbarthol yng Nghymru yn y dyfodol—sef cefnogi cymunedau cynaliadwy, busnesau cynhyrchiol, economi ddi-garbon, a hyrwyddo cydraddoldeb ledled Cymru, a gwneud hynny ar sail lle mae'r cenedlaethol, y rhanbarthol a'r lleol yn gweithio gyda'i gilydd yn y ffordd fwyaf effeithiol i gyflawni hyn ar lawr gwlad.
Hoffwn ddweud fy mod yn clywed enghreifftiau dro ar ôl tro gan Lywodraeth y DU o sut y mae polisi rhanbarthol wedi gweithio’n effeithiol yn Lloegr. Mae arnaf ofn os mai dyna’r model sydd gan Lywodraeth y DU mewn golwg ledled y DU, gan y daethpwyd i'r casgliad dro ar ôl tro—yn enwedig gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn y Senedd—fod y ffordd y mae’r cwmnïau menter lleol, er enghraifft, ledled Lloegr wedi ymdrin â'r cwestiwn ynghylch buddsoddiad rhanbarthol yn druenus o annigonol. Ac rwy'n ofni mai dyna sydd gan y Ceidwadwyr mewn golwg ar gyfer Cymru.
Well, I was referring to your UK party manifesto, which does not give any idea on how they would allocate the funding. So, it would appear that they either haven't read your document or don't agree with it.
But you stated, quite rightly, that Wales must not lose any equivalent funding as a result of leaving the EU and that all decisions regarding this funding must continue to be taken in Wales, as at present. However, at present, it's a requirement of all European funding awards that projects are able to provide full evidence to support all of their expenditure and project activity. Therefore, the Welsh European Funding Office needs to collate and analyse the information and statistics gathered from individual projects, because that European funding is public money, and all projects are subject to a level of audit and verification to ensure both eligibility of expenditure and activities, with checks against programme guidance and individual grant and contract awards, and even the possibility that money could be reclaimed.
So, when we leave the EU, what proposals do you have in place, to ensure that a replacement system is ready to go, with a Welsh UK funding office able to provide full evidence to support all of this expenditure and project activity in accordance with UK single market rules that, by then, hopefully, the four Governments will have agreed to?
Wel, roeddwn yn cyfeirio at faniffesto eich plaid ar gyfer y DU, nad yw’n rhoi unrhyw syniad sut y byddent yn dyrannu’r cyllid. Felly, ymddengys naill ai nad ydynt wedi darllen eich dogfen neu nad ydynt yn cytuno â hi.
Ond fe ddywedoch chi'n gwbl gywir na ddylai Cymru golli unrhyw gyllid cyfatebol o ganlyniad i adael yr UE a bod yn rhaid parhau i wneud pob penderfyniad ynghylch y cyllid hwn yng Nghymru, fel sy'n digwydd ar hyn o bryd. Fodd bynnag, ar hyn o bryd, mae'n ofynnol mewn perthynas â phob dyfarniad cyllid Ewropeaidd fod prosiectau'n gallu darparu tystiolaeth lawn i gefnogi eu holl wariant a gweithgarwch y prosiect. Felly, mae angen i Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru gasglu a dadansoddi'r wybodaeth a'r ystadegau a gasglwyd o brosiectau unigol, gan fod y cyllid Ewropeaidd hwnnw'n arian cyhoeddus, ac mae'n rhaid i bob prosiect wynebu lefel o archwilio a dilysu i sicrhau cymhwysedd gwariant a gweithgarwch, gyda gwiriadau yn erbyn canllawiau rhaglenni a dyfarniadau grantiau a chontractau unigol, a hyd yn oed y posibilrwydd y gellid hawlio arian yn ôl.
Felly, pan fyddwn yn gadael yr UE, pa gynigion sydd gennych ar waith, i sicrhau bod system newydd yn barod i fynd, gyda swyddfa cyllid y DU yng Nghymru a fydd yn gallu darparu tystiolaeth lawn i gefnogi'r holl wariant a gweithgarwch prosiectau yn unol â rheolau marchnad sengl y DU y bydd y pedair Llywodraeth wedi cytuno arnynt erbyn hynny, gobeithio?
Well, I commend the Member for engaging with the detail of this in a way in which his parliamentary colleagues in Westminster have seemed to refuse to do with the Welsh Government.
I will just point him to the two strands of work that we've discussed in this Chamber on a number of occasions. One is the work, again, which is the work of the steering group that Huw Irranca-Davies is chairing, which has representations from across all sectors in Wales. And the second piece of work that is germane to this is the Organisation for Economic Co-operation and Development's review that the First Minister commissioned when he was Finance Minister, which is intended to inform, using best practice from other parts of the world, how we develop and deploy regional funds into the future.
We are absolutely committed to, as his question challenges us, deliver a system that is responsive, flexible, integrateable and also attaches the right weight to the question of audit and transparency, which his question identifies. And we hope that that work will lead us to be able to consult in the new year in greater detail in relation to those. But there is a very, very advanced set of work streams, dealing with exactly the sort of questions that he is raising in his own question, and all I would say is I would repeat the request that I've made to the UK Government to engage with us on this. We are really very advanced in our considerations here and we wish that they would engage with us properly on this question rather than continue to give us the promises that they have failed to deliver on so far.
Wel, rwy’n canmol yr Aelod am ymwneud â manylion hyn mewn ffordd yr ymddengys bod ei gyd-Aelodau seneddol yn San Steffan wedi gwrthod ei wneud â Llywodraeth Cymru.
Fe'i cyfeiriaf at y ddau edefyn o waith rydym wedi'u trafod yn y Siambr hon ar sawl achlysur. Un yw'r gwaith, unwaith eto, sef gwaith y grŵp llywio a gadeirir gan Huw Irranca-Davies, sy'n cael sylwadau gan bob sector yng Nghymru. A'r ail faes gwaith sy'n berthnasol i hyn yw adolygiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd a gomisiynodd y Prif Weinidog pan oedd yn Weinidog Cyllid, adolygiad y bwriedir iddo lywio'r ffordd y datblygwn ac y defnyddiwn y cronfeydd rhanbarthol yn y dyfodol, gan ddefnyddio arferion gorau o rannau eraill o'r byd.
Rydym wedi ymrwymo'n llwyr, fel y mae ei gwestiwn yn ein herio, i ddarparu system sy'n ymatebol, yn hyblyg, yn integreiddiadwy ac sydd hefyd yn rhoi'r pwysigrwydd cywir i'r cwestiwn ynghylch archwilio a thryloywder, sef yr hyn y mae ei gwestiwn yn ei nodi. Ac rydym yn gobeithio y bydd y gwaith hwnnw'n ein harwain i allu ymgynghori yn fwy manwl yn y flwyddyn newydd mewn perthynas â'r rheini. Ond mae set ddatblygedig iawn o ffrydiau gwaith, sy'n ymdrin â'r un math o gwestiynau y mae'n eu codi yn ei gwestiwn, a'r unig beth y buaswn yn ei ddweud yw y buaswn yn ailadrodd y cais a wneuthum i Lywodraeth y DU i ymgysylltu â ni ar hyn. Rydym wedi datblygu ein hystyriaethau yma i raddau pell iawn ac rydym yn awyddus iddynt ymgysylltu â ni'n briodol ar y cwestiwn hwn yn hytrach na pharhau i roi'r addewidion y maent wedi methu eu cadw hyd yn hyn.
3. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch cynllunio ar gyfer Brexit heb gytundeb? OAQ54791
3. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government regarding planning for a no-deal Brexit? OAQ54791
The Welsh Government has engaged regularly with the UK Government at ministerial and at official level to ensure that Wales is as prepared as possible for a potentially catastrophic 'no deal' Brexit. We have always been clear that we do not support a 'no deal' outcome, but have a responsibility to prepare.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymgysylltu'n rheolaidd â Llywodraeth y DU ar lefel weinidogol ac ar lefel swyddogol i sicrhau bod Cymru mor barod â phosibl ar gyfer Brexit 'dim cytundeb' a allai fod yn drychinebus. Rydym bob amser wedi bod yn glir nad ydym yn cefnogi canlyniad 'dim cytundeb', ond bod cyfrifoldeb arnom i baratoi.
Well, there is no such thing, of course, as a good 'no deal' Brexit. It would be disastrous for Wales. We know that it would do enormous harm to the industries that rely on trade deals with the EU, that our precious NHS is probably up for sale, and that our security and the environment and workers' rights will all be negatively impacted. Yet, the Tory Government will not rule it out; they leave a 'no deal' firmly on the table.
On the other hand, the UK Labour Government is the only party that does offer the people of Wales and the whole of the UK a democratic way out of this mess by removing the threat of a 'no deal' Brexit, negotiating a better deal and giving that back to the people in a choice to either accept that deal or to remain in the EU. And Welsh Labour would campaign to remain in the event of that referendum. So, do you agree with me that the people of Wales must have the final say on Brexit?
Wel, nid oes y fath beth â Brexit 'dim cytundeb' da wrth gwrs. Byddai'n drychinebus i Gymru. Gwyddom y byddai'n gwneud niwed enfawr i'r diwydiannau sy'n dibynnu ar gytundebau masnach gyda'r UE, ei bod hi'n debyg fod ein GIG gwerthfawr ar werth, ac y bydd effaith negyddol ar ein diogelwch a'r amgylchedd a hawliau gweithwyr. Ac eto, ni fydd Llywodraeth y Torïaid yn ei ddiystyru; maent yn gadael 'dim cytundeb' ar y bwrdd.
Ar y llaw arall, Llywodraeth Lafur y DU yw'r unig blaid sy'n cynnig ffordd ddemocrataidd i bobl Cymru a'r DU gyfan allan o'r llanastr hwn drwy gael gwared ar fygythiad Brexit 'dim cytundeb', negodi cytundeb gwell a'i roi gerbron y bobl mewn dewis naill ai i dderbyn y cytundeb hwnnw neu i aros yn yr UE. A byddai Llafur Cymru'n ymgyrchu i aros pe bai'r refferendwm hwnnw'n cael ei gynnal. Felly, a ydych yn cytuno â mi fod yn rhaid i bobl Cymru gael y gair olaf ar Brexit?
I do agree with that, and I agree with the Member that a Labour Government in Westminster would be taking a 'no deal' Brexit off the table, because I agree with her that there is no such thing as a good 'no deal' Brexit. But I think she and I also agree that there is no such thing as a good Brexit, and therefore, in that situation, if we had the opportunity of a referendum, I know that she and I will be campaigning together, as will all Members on these benches, to remain in the European Union.
Rwy'n cytuno â hynny, ac rwy'n cytuno â'r Aelod y byddai Llywodraeth Lafur yn San Steffan yn tynnu Brexit 'dim cytundeb' oddi ar y bwrdd, gan fy mod yn cytuno â hi nad oes y fath beth â Brexit 'dim cytundeb' da. Ond credaf ei bod hithau a minnau hefyd yn cytuno nad oes y fath beth â Brexit da, ac felly, yn y sefyllfa honno, pe baem yn cael cyfle i gael refferendwm, gwn y byddai hithau a minnau yn ymgyrchu gyda'n gilydd, fel y byddai'r holl Aelodau ar y meinciau hyn, i aros yn yr Undeb Ewropeaidd.
4. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r effaith y bydd cynnal refferendwm arall ar Brexit yn ei chael ar economi Cymru? OAQ54796
4. What assessment has the Welsh Government made of the impact that holding another referendum on Brexit will have on the Welsh economy? OAQ54796
The threat of Brexit has stunted the growth of the economy and removing that threat would undoubtedly provide an economic stimulus. In 'A brighter future for Wales’, we set out the evidence of why Wales’s best interests are protected by remaining in the European Union.
Mae bygythiad Brexit wedi crebachu twf yr economi a byddai cael gwared ar y bygythiad hwnnw, heb os, yn darparu ysgogiad economaidd. Yn 'Dyfodol mwy disglair i Gymru', gwnaethom nodi'r dystiolaeth i ddangos pam mai aros yn yr Undeb Ewropeaidd yw'r ffordd orau o ddiogelu buddiannau Cymru.
Thank you for that answer, Minister. It's a shame for Wales that you and your Government and your brethren across the border want to continue the uncertainty that's afflicting Welsh businesses because you and your remainer allies in the Liberal Democrats and Plaid didn't get your own way in 2016. Labour have said that you would campaign to stay in if there were another referendum. You want the choice to be between Brexit in name only and remain—that's just a referendum rigged for remain.
All the scaremongering didn't work on the electorate, so now you've been forced to be blatant about your disregard for the democratic will of the British people and the Welsh people. So, with your aim being not just to delay Brexit but to reverse Brexit, do you think that voters will understand that voting Labour is exactly the same as voting for the Lib Dems or Plaid?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae'n drueni i Gymru eich bod chi a'ch Llywodraeth a'ch brodyr dros y ffin am barhau â'r ansicrwydd sy'n amharu ar fusnesau Cymru gan na chawsoch chi a'ch cynghreiriaid yn y Democratiaid Rhyddfrydol a Phlaid Cymru sydd o blaid aros eich ffordd yn 2016. Mae Llafur wedi dweud y byddech yn ymgyrchu i aros pe cynhelid refferendwm arall. Rydych am i'r dewis fod rhwng Brexit mewn enw yn unig ac aros—refferendwm wedi'i rigio ar gyfer aros yw hynny a dim arall.
Ni weithiodd yr holl godi bwganod ar yr etholwyr, felly rydych wedi cael eich gorfodi yn awr i fod yn ddi-flewyn-ar-dafod ynglŷn â'ch diffyg parch tuag at ewyllys democrataidd pobl Prydain a phobl Cymru. Felly, gan mai eich nod yw nid yn unig gohirio Brexit ond gwrthdroi Brexit, a ydych yn credu y bydd pleidleiswyr yn deall bod pleidleisio dros Lafur yn union yr un fath â phleidleisio dros y Democratiaid Rhyddfrydol neu Blaid Cymru?
I find it astonishing that the Member, who represents a part of Wales that has benefited so much from membership of the European Union and which continues to rely on employment opportunities that are supported by membership of the European Union, takes such a cavalier approach in relation to this fundamental economic question. And she invites us to look at a world where the cause of uncertainty is our policy here, where we absolutely know that the kind of hard or 'no deal' Brexit that she advocates would just mean that we'd be having conversations about Brexit in this Chamber for the next decade and beyond.
The notion that the kind of Brexit she wants to see draws to an end uncertainty rather than ushering in decades of continuing uncertainty is completely fictitious. The only way of drawing a line under this is to put this matter back to the public and to campaign and succeed in the campaign to remain.
Mae'n syndod i mi fod gan yr Aelod, sy'n cynrychioli rhan o Gymru sydd wedi elwa cymaint o aelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd ac sy'n parhau i ddibynnu ar gyfleoedd cyflogaeth a gefnogir gan aelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd, agwedd mor ffwrdd-â-hi mewn perthynas â'r cwestiwn economaidd sylfaenol hwn. Ac mae'n ein gwahodd i edrych ar fyd lle mai achos yr ansicrwydd yw ein polisi yma, pan wyddom yn iawn y byddai'r math o Brexit caled neu Brexit 'dim cytundeb' y mae'n dadlau o'i blaid yn golygu y byddem yn cael sgyrsiau am Brexit yn y Siambr hon am y degawd nesaf a thu hwnt.
Mae'r syniad bod y math o Brexit y mae hi am ei weld yn dod â'r ansicrwydd i ben yn hytrach nag arwain at ddegawdau o ansicrwydd parhaus yn gwbl ffug. Yr unig ffordd o dynnu llinell o dan hyn yw rhoi'r mater hwn yn ôl gerbron y cyhoedd ac ymgyrchu a llwyddo gyda'r ymgyrch dros aros.
I think Michelle Brown saying there, 'How do you know what kind of Brexit I want?' shows quite clearly that there's uncertainty even amongst the benches of those who are here because of Brexit. They don't know what they're after.
But the truth of the matter is—I'm sure you'd agree with me, Minister—that at least a referendum allows the people of Wales to look at the evidence that we have now that we didn't have in 2016 in order to make a judgment on what's best for us. And, yes, of course, there are different assessments of what Brexit could do to the economy, and would you as a Minister agree with me that what we have in those different assessments is that it could be bad, very bad, or terribly bad?
Credaf fod y ffaith bod Michelle Brown yn gofyn, 'Sut y gwyddoch pa fath o Brexit rwyf ei eisiau?' yn dangos yn eithaf clir fod ansicrwydd hyd yn oed ymhlith meinciau'r rhai sydd yma oherwydd Brexit. Nid ydynt yn gwybod beth y maent ei eisiau.
Ond y gwir amdani—rwy'n siŵr y byddech yn cytuno, Weinidog—yw fod refferendwm o leiaf yn caniatáu i bobl Cymru edrych ar y dystiolaeth sydd gennym bellach, nad oedd gennym yn 2016, er mwyn llunio barn ynglŷn â'r hyn sydd orau i ni. Ac wrth gwrs, mae yna wahanol asesiadau o'r hyn y gallai Brexit ei wneud i'r economi, ac a fyddech chi fel Gweinidog yn cytuno mai'r hyn sydd gennym yn y gwahanol asesiadau hynny yw y gallai fod yn ddrwg, yn ddrwg iawn, neu'n ofnadwy o ddrwg?
Yes. I think the Member hits the nail on the head—the opportunity of putting the question back to the public allows people to evaluate the evidence as it now sits before us. And we are no longer talking about the speculative consequences of seeking to leave the European Union; we are already talking about the real-life consequences and we haven't actually left yet. So, we know that the economy is 2.5 per cent smaller than it otherwise would be. We had analysis recently that supports that. We know that business investment is about 26 per cent under trend, and that isn't numbers on a page; that is jobs, livelihoods and money in people's pockets.
And he is right to say that even on the UK Government's own analysis, even its best version of its deal, has a significant adverse impact on the economy. It is extraordinary to me that a UK Government could advocate a course of action that, on its own figures, causes damage to the economy of the UK.
Ydw. Credaf fod yr Aelod yn taro'r hoelen ar ei phen—mae'r cyfle i roi'r cwestiwn yn ôl gerbron y cyhoedd yn caniatáu i bobl werthuso'r dystiolaeth sydd gennym bellach. Ac nid ydym yn siarad mwyach am ganlyniadau damcaniaethol ceisio gadael yr Undeb Ewropeaidd; rydym eisoes yn sôn am y canlyniadau go iawn, ac nid ydym wedi gadael eto. Felly, gwyddom fod yr economi 2.5 y cant yn llai nag y byddai fel arall. Cawsom ddadansoddiad yn ddiweddar sy'n cefnogi hynny. Gwyddom fod buddsoddiad mewn busnesau oddeutu 26 y cant o dan duedd, ac nid ffigurau ar bapur yn unig yw hynny, ond swyddi, bywoliaeth pobl ac arian yn eu pocedi.
Ac mae'n llygad ei le i ddweud, hyd yn oed yn ôl dadansoddiad Llywodraeth y DU ei hun, fod hyd yn oed y fersiwn orau o'u cytundeb yn cael effaith andwyol iawn ar yr economi. Mae'n syndod i mi y gallai Llywodraeth y DU ddadlau o blaid llwybr gweithredu sydd, yn ôl eu ffigurau eu hunain, yn niweidio economi'r DU.
5. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch statws gwladolion tramor yr UE sy'n byw yng Nghanol Caerdydd, pe bai'r DU yn gadael yr UE yn ystod yr ychydig fisoedd nesaf? OAQ54795
5. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government regarding the status of EU foreign nationals residing in Cardiff Central, in the event of the UK leaving the EU in the next couple of months? OAQ54795
We have regular communication at ministerial and official level with the UK Government about the EU settled status scheme and the status of EU nationals resident here. While the scheme is not the kind of arrangement we would ideally wish to see in place, we are doing everything we can to ensure that EU citizens in Cardiff and elsewhere are applying for settled status.
Rydym yn cyfathrebu'n rheolaidd ar lefel weinidogol a swyddogol gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â chynllun statws preswylydd sefydlog i ddinasyddion yr UE a statws gwladolion yr UE sy'n preswylio yma. Er nad y cynllun yw'r math o drefniant y byddem yn dymuno'i weld ar waith yn ddelfrydol, rydym yn gwneud popeth yn ein gallu i sicrhau bod dinasyddion yr UE yng Nghaerdydd ac mewn mannau eraill yn ceisio am statws preswylwyr sefydlog.
Thank you. This week, I spoke to a family—one of them is Welsh, the other is Polish—both of them are working in the national health service as well as looking after two small children. They're worried that they could be split up if Brexit happens, obviously bearing in mind what had happened with the Windrush residents. I understand why they are so anxious about this, and they're not the only constituents who have such concerns.
I appreciate that the Welsh Government has got some good information online about how people should be applying for settled status, including a video taking people through the process, which is obviously very useful. But how do we ensure that all EU citizens are able and are aware of ensuring that they know how to apply for the settled status and are supported to ensure that they get it? Because I have other constituents whose literacy levels are not very good. They are not necessarily working, but they may have lived here for a very, very long time, and to send them back to some country that they might have been born in seems unbelievably inappropriate. So, I just wondered what conversations you've had, or what assurances you've had, from this outgoing Conservative Government that we won't see happening to European citizens what happened to Windrush victims, who were turfed out of this country and sent abroad, never to see their children or grandchildren again because they were too poor to come back?
Diolch. Yr wythnos hon, siaradais â theulu—mae un ohonynt o Gymru, a'r llall o Wlad Pwyl—ac mae'r ddau ohonynt yn gweithio yn y gwasanaeth iechyd gwladol ac yn gofalu am ddau blentyn bach. Maent yn poeni y gallent gael eu gwahanu pe bai Brexit yn digwydd, gan gofio, yn amlwg, yr hyn a ddigwyddodd gyda thrigolion Windrush. Rwy'n deall pam eu bod mor bryderus ynglŷn â hyn, ac nid hwy yw'r unig etholwyr sydd â phryderon o'r fath.
Rwy'n derbyn bod gan Lywodraeth Cymru rywfaint o wybodaeth dda ar-lein ynglŷn â sut y dylai pobl geisio am statws preswylwyr sefydlog, gan gynnwys fideo sy'n arwain pobl drwy'r broses, sy'n amlwg yn ddefnyddiol iawn. Ond sut rydym yn sicrhau bod holl ddinasyddion yr UE yn gallu, ac yn sicrhau eu bod yn ymwybodol sut i wneud cais am statws preswylwyr sefydlog ac yn cael eu cynorthwyo i sicrhau eu bod yn ei gael? Oherwydd mae gennyf etholwyr eraill nad yw eu lefelau llythrennedd yn dda iawn. Nid ydynt o reidrwydd yn gweithio, ond efallai eu bod wedi byw yma ers amser maith, ac mae eu hanfon yn ôl i ryw wlad y gallent fod wedi eu geni ynddi yn swnio'n anhygoel o anaddas. Felly, tybed pa sgyrsiau, neu pa sicrwydd a gawsoch gan y Llywodraeth Geidwadol ymadawol hon na fyddwn yn gweld yr un peth yn digwydd i ddinasyddion Ewropeaidd â'r hyn a ddigwyddodd i ddioddefwyr Windrush, a gafodd eu hel o'r wlad hon a'u hanfon dramor, byth i weld eu plant neu eu hwyrion eto am eu bod yn rhy dlawd i ddychwelyd?
Well, I thank the Member for highlighting that particular situation for us, and I think that she describes circumstances that—. I'm sure most of us will have had constituents coming to us with this level of anxiety and concern in their own different personal circumstances. She will know that we have, as a Government, although this is a reserved matter, and a matter for the Home Office to promote, been putting Welsh Government resources into seeking to make sure that people understand, and are supported in applying for, the EU settled status scheme.
She mentions the video that I've retweeted through my Government Twitter feed today, which explains on a very basic basis to people how they can apply online. I would also refer her and other Members to the eusswales.com website, which brings together all of the resources and sources of support and advice that EU citizens living in Wales can seek in order to support them in applying for settled status.
But I think that, implicit in her question, is a concern that says, 'Well, not everyone lives their life online, perhaps, or will have identified the need to take this action.' And I think that that's absolutely a very real concern. In order to try and address that cohort of people, which could be quite significant, we have sought to distribute posters and leaflets through a range of channels. Some of the work that EYST, and Settled, which were previously called the3million, have been doing as part of that EUSS Wales co-ordination group has been seeking to identify informal networks of different EU citizens' communities. So, looking at where information can be made available in food shops, in cafes, in churches and other social groups, to try and use those fora to raise awareness.
I think you said that one of your constituents worked in the NHS, and there has been an effort to raise awareness among the NHS workforce—obviously, a material number of those are EU citizens—so that they understand what support is available to them from the Welsh Government.
Wel, diolch i’r Aelod am dynnu ein sylw at y sefyllfa benodol honno, a chredaf ei bod yn disgrifio amgylchiadau sydd—. Rwy'n siŵr y bydd y rhan fwyaf ohonom wedi cael etholwyr yn dod atom gyda'r lefel hon o bryder ynglŷn â'u gwahanol amgylchiadau personol. Er bod hwn yn fater a gedwir yn ôl, ac yn fater i'r Swyddfa Gartref ei hyrwyddo, fe fydd hi'n gwybod ein bod ni, fel Llywodraeth, wedi bod yn darparu adnoddau Llywodraeth Cymru er mwyn ceisio sicrhau bod pobl yn deall, ac yn cael eu cynorthwyo i wneud cais am y cynllun statws preswylwyr sefydlog i ddinasyddion yr UE.
Mae hi'n sôn am y fideo rwyf wedi'i ail-drydar drwy ffrwd Twitter y Llywodraeth heddiw, sy'n esbonio'n syml iawn i bobl sut y gallant wneud cais ar-lein. Buaswn hefyd yn ei chyfeirio hi ac Aelodau eraill at wefan eusswales.com, sy'n dwyn ynghyd yr holl adnoddau a ffynonellau cymorth a chyngor y gall dinasyddion yr UE sy'n byw yng Nghymru eu ceisio er mwyn eu cynorthwyo i ymgeisio am statws preswylwyr sefydlog.
Ond credaf fod ei chwestiwn yn awgrymu pryder sy'n dweud, 'Wel, nid yw pawb yn byw eu bywyd ar-lein, efallai, ac ni fydd pawb wedi nodi'r angen i roi'r camau hyn ar waith.' A chredaf fod hwnnw'n bryder go iawn. Er mwyn ceisio mynd i’r afael â’r garfan honno o bobl, a allai fod yn eithaf sylweddol, rydym wedi ceisio dosbarthu posteri a thaflenni drwy ystod o sianeli. Mae peth o'r gwaith y mae'r Tîm Cymorth Ieuenctid Ethnig, a Settled, a elwid gynt yn the3million, wedi bod yn ei wneud fel rhan o grŵp cydgysylltu EUSS Cymru wedi ceisio nodi rhwydweithiau anffurfiol gwahanol gymunedau o ddinasyddion yr UE. Felly, golyga hynny edrych ar ble y gellir darparu gwybodaeth mewn siopau bwyd, mewn caffis, mewn eglwysi a grwpiau cymdeithasol eraill, er mwyn ceisio defnyddio'r fforymau hynny i godi ymwybyddiaeth.
Credaf i chi sôn bod un o'ch etholwyr yn gweithio yn y GIG, a chafwyd ymdrech i godi ymwybyddiaeth ymhlith gweithlu'r GIG—yn amlwg, mae nifer sylweddol o'r rheini'n ddinasyddion yr UE—fel eu bod yn deall pa gefnogaeth sydd ar gael iddynt gan Lywodraeth Cymru.
6. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o oblygiadau Brexit i GIG Cymru? OAQ54797
6. What assessment has the Counsel General made of the implications of Brexit for the Welsh NHS? OAQ54797
Brexit has a range of implications for health and social care services, both in the short and long term. At all times, the overriding priority of the Welsh Government will be to safeguard and protect the interests of the Welsh NHS, its patients and the wider public.
Mae gan Brexit ystod o oblygiadau i wasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol, yn y tymor byr ac yn hirdymor. Prif flaenoriaeth Llywodraeth Cymru bob amser fydd diogelu a gwarchod buddiannau GIG Cymru, ei gleifion a'r cyhoedd yn gyffredinol.
Thank you, Minister. You referred in your earlier answer to Delyth Jewell to the dossier that was uncovered last week by the Labour Party. That dossier laid bare the fact that our NHS is very much up for sale in any UK-US trade talks. Do you share my concern that if Brexit goes ahead under a Tory Government, we will very much risk the commercialisation and marketisation of our NHS, and would you agree with me that the only way to prevent that is by remaining in the European Union and kicking this Tory Government out?
Diolch, Weinidog. Fe gyfeirioch chi yn eich ateb cynharach i Delyth Jewell at y ddogfen a ddatgelwyd yr wythnos diwethaf gan y Blaid Lafur. Roedd y ddogfen honno'n datgelu'r ffaith bod ein GIG yn sicr yn agored i'w werthu mewn unrhyw sgyrsiau masnach rhwng y DU a'r UDA. A ydych yn rhannu fy mhryder, os aiff Brexit yn ei flaen o dan Lywodraeth Dorïaidd, y byddwn yn rhoi ein GIG mewn perygl o gael ei fasnacheiddio a'i farchnadeiddio, ac a fyddech yn cytuno â mi mai'r unig ffordd i atal hynny yw drwy aros yn yr Undeb Ewropeaidd a chael gwared ar y Llywodraeth Dorïaidd hon?
Absolutely. I would endorse 100 per cent what the Member has just said. An incoming Conservative Government would put the NHS on the table in trade talks with Donald Trump. I'm absolutely not assured, as I know that she won't be either, by the attempts by the US President to throw us off that particular scent, which I think is obvious to all of us.
The dossier, as I understand it, relates to conversations between UK and US officials that predated the publication of the US negotiating mandate. So, that mandate, if you have read it, absolutely says nowhere that health services are taken off the table, as the UK Government now seems to be seeking to persuade us. It goes out of its way to talk about access for pharmaceutical markets to the UK. That can only mean one thing in the context of the UK healthcare system. So, I absolutely agree with her. Either the UK Government has not taken this off the table, or it has not done half enough to make the US Government clearly understand that there is no way that the NHS is going to be up for negotiation, and absolutely I agree with her that we must make sure there is no incoming Conservative Government that would put the NHS up for sale.
Yn sicr. Buaswn yn cymeradwyo'r hyn y mae'r Aelod newydd ei ddweud 100 y cant. Byddai Llywodraeth Geidwadol newydd yn rhoi’r GIG ar y bwrdd mewn trafodaethau masnach gyda Donald Trump. Nid wyf wedi fy narbwyllo o gwbl, a gwn na fydd hithau chwaith, gan ymdrechion Arlywydd yr UDA i'n taflu oddi ar y trywydd hwnnw, sy'n amlwg i bob un ohonom yn fy marn i.
Mae'r ddogfen, yn ôl yr hyn a ddeallaf, yn ymwneud â sgyrsiau a gafwyd rhwng swyddogion y DU a'r UDA cyn i fandad negodi'r UDA gael ei gyhoeddi. Felly, nid yw'r mandad hwnnw, os ydych wedi'i ddarllen, yn dweud yn unman fod gwasanaethau iechyd wedi eu tynnu oddi ar y bwrdd, fel yr ymddengys bod Llywodraeth y DU bellach yn ceisio ein perswadio. Mae'n mynd allan o'i ffordd i sôn am fynediad marchnadoedd fferyllol i'r DU. Un peth yn unig y gall hynny ei olygu yng nghyd-destun system ofal iechyd y DU. Felly, cytunaf yn llwyr â hi. Naill ai fod Llywodraeth y DU heb dynnu hyn oddi ar y bwrdd, neu nid yw wedi gwneud hanner digon i egluro'n glir i Lywodraeth yr UDA nad oes unrhyw ffordd y bydd y GIG yn destun negodi, a chytunaf yn llwyr â hi fod yn rhaid i ni sicrhau nad ydym yn cael Llywodraeth Geidwadol newydd a fyddai'n gwneud y GIG yn agored i'w werthu.
Thank you. Question 7 [OAQ54794] has been withdrawn and question 8 [OAQ54801] has been withdrawn. Therefore, question 9, Vikki Howells.
Diolch. Tynnwyd cwestiwn 7 [OAQ54794] yn ôl a thynnwyd cwestiwn 8 [OAQ54801] yn ôl. Felly, cwestiwn 9, Vikki Howells.
9. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf am drafodaethau ynghylch sut y bydd cronfa ffyniant gyffredin yn gweithio yn y dyfodol? OAQ54783
9. Will the Counsel General provide an update on discussions regarding the future working of the shared prosperity fund? OAQ54783
We are deeply concerned that Conservative Party proposals for this fund threaten to undermine devolution and the work under way in Wales. When a new UK Government is formed, we will reinforce our positions for funding in full and for the Welsh Government to retain autonomy on how to spend it.
Rydym yn bryderus iawn fod argymhellion y Blaid Geidwadol ar gyfer y gronfa hon yn bygwth tanseilio datganoli a'r gwaith sy'n mynd rhagddo yng Nghymru. Pan ffurfir Llywodraeth newydd y DU, byddwn yn atgyfnerthu ein safbwyntiau mewn perthynas â chael y cyllid llawn a bod Llywodraeth Cymru yn cadw ei hymreolaeth ar sut i'w wario.
Thank you, Counsel General. A successor scheme to European structural funding is absolutely crucial to the Welsh economy, and this was underlined again just two weeks ago in a joint statement by Universities Wales, CollegesWales, the National Union of Students Wales, the Learning and Work Institute, the Federation of Small Businesses, the South Wales Chamber of Commerce, the University and College Union and the Wales Council for Voluntary Action. All of these signatories agree and build a strong case that Welsh prosperity is vitally underpinned by this funding. They also strongly argue that any spending decisions on the successor programme must be made in Wales. Do you agree with me that this is fundamental if the devolved settlement is to be respected?
Diolch, Gwnsler Cyffredinol. Mae cynllun olynol i gyllid strwythurol Ewropeaidd yn gwbl hanfodol i economi Cymru, ac ategwyd hyn unwaith eto bythefnos yn ôl mewn datganiad ar y cyd gan Prifysgolion Cymru, ColegauCymru, Undeb Cenedlaethol Myfyrwyr Cymru, y Sefydliad Dysgu a Gwaith, y Ffederasiwn Busnesau Bach, Siambr Fasnach De Cymru, yr Undeb Prifysgolion a Cholegau a Chyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru. Mae'r holl lofnodwyr hyn yn cytuno ac yn adeiladu achos cryf fod y cyllid hwn yn sylfaen hanfodol i ffyniant Cymru. Maent hefyd yn dadlau’n gryf fod yn rhaid i unrhyw benderfyniadau gwariant ar y rhaglen olynol gael eu gwneud yng Nghymru. A ydych yn cytuno â mi fod hyn yn hollbwysig os yw'r setliad datganoli i'w barchu?
I do agree with you on that, and I think the list that you have read out of organisations and bodies in Wales who are concerned about the prospect of the failure of the UK Government to live up to the broad promises that it has made in this area shows, I think, the breadth and depth and unity of perspective across Wales in relation to this question. This is not a minority view. It is a very widely held concern in all sectors across Wales, and it's important, I think, that we continue to speak with one voice in relation to this question. I wrote to the UK Government a few weeks ago, making it absolutely clear I did not regard the way that they were approaching discussions around the shared prosperity fund as in any way respecting the devolution settlement, and making it clear that if they wish to proceed with consultation on the prosperity fund it should be done on a wholly devolved basis, so they would consult in England and we would consult as a Welsh Government in relation to arrangements here in Wales. I've made that request a number of times and I have not had an answer that confirms that is what they will do, and I think if that is the means by which the UK Government seeks to take this forward, that will fundamentally not be in Welsh interests and it will be a breach of the promise they've made repeatedly.
Rwy'n cytuno â chi ar hynny, a chredaf fod y rhestr rydych wedi'i darllen o sefydliadau a chyrff yng Nghymru sy'n pryderu ynglŷn â'r perygl y bydd Llywodraeth y DU yn methu cyflawni'r addewidion mawr a wnaeth yn y maes hwn yn dangos, yn fy marn i, ehangder a dyfnder ac undod y farn ar y cwestiwn hwn ym mhob cwr o Gymru. Nid barn leiafrifol mo hon. Mae'n bryder mawr ym mhob sector ledled Cymru, a chredaf ei bod yn bwysig ein bod yn parhau i siarad ag un llais ar y cwestiwn hwn. Ysgrifennais at Lywodraeth y DU ychydig wythnosau yn ôl, yn dweud yn gwbl glir nad oeddwn o'r farn fod y ffordd roeddent yn ymdrin â thrafodaethau ynghylch y gronfa ffyniant gyffredin yn parchu'r setliad datganoli mewn unrhyw ffordd, ac yn dweud yn glir, os oeddent am fwrw ymlaen i ymgynghori ar y gronfa ffyniant, y dylid gwneud hynny ar sail gwbl ddatganoledig, felly byddent yn ymgynghori yn Lloegr a byddem yn ymgynghori fel Llywodraeth Cymru mewn perthynas â threfniadau yma yng Nghymru. Rwyf wedi gwneud y cais hwnnw sawl gwaith ac nid wyf wedi cael ateb sy'n cadarnhau mai dyma fyddant yn ei wneud, ac os yw hynny'n golygu mai fel hyn y mae Llywodraeth y DU yn dymuno bwrw ymlaen â hyn, credaf na fydd hynny er budd Cymru o gwbl a bydd yn torri'r addewid y maent wedi'i wneud dro ar ôl tro.
Thank you very much, Counsel General.
Diolch yn fawr, Gwnsler Cyffredinol.
Item 3 on the agenda is topical questions. There are two this afternoon. The first is to be answered by the Minister for Economy and Transport. David Rees.
Eitem 3 ar yr agenda yw'r cwestiynau amserol. Mae dau gwestiwn y prynhawn yma. Mae'r cyntaf i'w ateb gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth. David Rees.
1. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf yn dilyn cyhoeddiad Tata Steel ynghylch colli 1,000 o swyddi yn y DU? 372
1. Will the Minister provide an update following the announcement by Tata Steel of 1,000 job losses in the UK? 372
Yes, of course. This announcement is extremely disappointing news and this will be a very worrying time for Tata Steel employees and their families. I'm continuing to engage with the company and with trade unions to understand what this means for the business in Wales and the many thousands of loyal people employed across its sites.
Gwnaf, wrth gwrs. Mae'r cyhoeddiad hwn yn newyddion hynod o siomedig a bydd hwn yn gyfnod pryderus iawn i weithwyr Tata Steel a'u teuluoedd. Rwy'n parhau i ymgysylltu â'r cwmni ac undebau llafur i ddeall beth y mae hyn yn ei olygu i'r busnes yng Nghymru a'r miloedd lawer o bobl deyrngar a gyflogir ar ei safleoedd.
I thank the Minister for that answer. Only three weeks ago we heard the news from Tata that they were announcing 3,000 job losses across Europe, and I very much appreciated your written statement on 18 November and your oral statement on 19 November. We're three weeks on and we now get another statement that is as vague, in one sense, as the first statement. In the oral statement on 19 November you actually said the company would work over the next few months, where they would be identifying the job functions, and yet three weeks later we have this announcement that 1,000 will be in the UK. I just wondered whether you were aware of what made them change their minds as to make a further announcement in such a short space of time.
I make no apologies today, Minister, for repeating many of the things we said two, three weeks ago, because they are important issues that Members in this Chamber want answers to, and, more importantly, steelworkers and their families want answers to. As you say, there's uncertainty for steelworkers. In 2016, just after Christmas, we saw announcements from Tata that put steelworkers under threat. Just before Christmas now, in 2019, we see similar announcements, putting steelworkers and their families in uncertainty, with possibilities of job losses in months to come. Do you agree with me that this is a poor way of actually behaving to the workers—as you identified, loyal workers who have been dedicated and given commitment to that industry to ensure that it remains a sustainable, viable industry as best they can?
You've indicated again that you've talked to the trade unions. Have you had a commitment from Tata that the memorandum of understanding that they signed with the trade unions will be honoured so that no compulsory redundancies will be given to workers, because they gave up a commitment in their pension schemes to allow that agreement to be in place?
Have you any more detail as to where those job losses might be? A thousand in the UK. There are 8,000 approximately in Tata UK. The bulk of those, if not nearly all of them, are in Wales. So, this is clearly going to have an implication for Welsh steel jobs. And therefore, it is important that you look at the question as to where these jobs lie and the areas you need to work to to help those communities.
Again, we talked about supply chains, because if jobs go in Tata there's a likelihood that supply chains or contractors and those coming in to do the other jobs are going to be impacted upon. Have you done an analysis and had discussions with Tata about what impact there will be upon its supply chains?
Minister, you also highlighted the fact that there were four areas they picked on in that original letter earlier in November. Employment costs was just one of them. Have you had discussions on the other three, as to how they intend to look at producing a better product mix? How do they intend to reduce procurement costs? What optimisation or production processes will be involved? And will they be looking for help in those areas? Have those discussions yet started?
And do you remain assured that, actually, these job losses will not take place until March 2021, considering that two weeks after the original one we get an update of 1,000 job losses in the UK? When will we have an update as to where those job losses will be? Port Talbot has over half the employees of Tata UK. I cannot see how a large proportion of that 1,000 jobs will not be in Port Talbot. They are constituents of mine, they are friends of mine, they are family of mine.
We need to understand what this means for the community and those workers and their families. Time is going on, they're coming out with these glib comments and large notices of large job losses, but not detail. No-one's telling us where they will lie, no-one's telling us what job functions, what areas, other than 'two-third white collar, one-third blue collar'. That means nothing to many workers. It could be anybody in the works. It is important that we get this detail and it's important now that they communicate with their workforce so they can reassure them as to where it lands.
Diolch i'r Gweinidog am ei ateb. Dair wythnos yn ôl yn unig, clywsom y newyddion gan Tata y bydd 3,000 o’u swyddi'n cael eu colli ledled Ewrop, ac roeddwn yn gwerthfawrogi eich datganiad ysgrifenedig ar 18 Tachwedd a'ch datganiad llafar ar 19 Tachwedd yn fawr. Dair wythnos yn ddiweddarach, ac rydym bellach yn cael datganiad arall sydd yr un mor amwys, ar un ystyr, â'r datganiad cyntaf. Yn y datganiad llafar ar 19 Tachwedd, fe ddywedoch y byddai'r cwmni'n gweithio dros yr ychydig fisoedd nesaf, lle byddent yn nodi'r swyddogaethau gwaith, ac eto dair wythnos yn ddiweddarach, cawn y cyhoeddiad hwn y bydd 1,000 ohonynt yn y DU. Tybed a oeddech yn ymwybodol o'r hyn a wnaeth iddynt newid eu meddyliau a gwneud cyhoeddiad pellach mewn cyn lleied o amser.
Nid wyf yn ymddiheuro heddiw, Weinidog, am ailadrodd llawer o'r pethau a ddywedwyd gennym ddwy, dair wythnos yn ôl, gan eu bod yn faterion pwysig y mae Aelodau yn y Siambr hon am gael atebion iddynt, ac yn bwysicach fyth, mae gweithwyr dur a'u teuluoedd am gael atebion iddynt. Fel y dywedwch, mae gweithwyr dur yn wynebu ansicrwydd. Yn 2016, ychydig ar ôl y Nadolig, cawsom gyhoeddiadau gan Tata a oedd yn rhoi gweithwyr dur o dan fygythiad. Ychydig cyn y Nadolig hwn, yn 2019, rydym yn gweld cyhoeddiadau tebyg, sy'n peri ansicrwydd i weithwyr dur a'u teuluoedd, gyda phosibilrwydd o golli swyddi yn y misoedd i ddod. A ydych yn cytuno fod hon yn ffordd wael o drin y gweithwyr—fel y dywedoch chi, gweithwyr teyrngar ac ymroddedig sydd wedi rhoi ymrwymiad i'r diwydiant i sicrhau hyd eithaf eu gallu ei fod yn parhau'n ddiwydiant cynaliadwy, hyfyw?
Rydych wedi nodi eto eich bod wedi siarad â'r undebau llafur. A ydych wedi cael ymrwymiad gan Tata y bydd y memorandwm cyd-ddealltwriaeth a lofnodwyd gyda’r undebau llafur yn cael ei barchu fel na fydd yn rhaid dileu swyddi unrhyw weithwyr yn orfodol, gan iddynt ildio ymrwymiad yn eu cynlluniau pensiwn i ganiatáu’r cytundeb hwnnw?
A oes gennych fwy o fanylion ynglŷn â ble y gallai'r swyddi hynny gael eu colli? Mil yn y DU. Mae oddeutu 8,000 yn gweithio i Tata UK. Mae mwyafrif y rheini, os nad pob un ohonynt, bron â bod, yng Nghymru. Felly, mae'n amlwg y bydd hyn yn arwain at oblygiadau i swyddi dur Cymru. Ac felly, mae'n bwysig eich bod yn ystyried ble mae'r swyddi hyn a'r ardaloedd y mae angen i chi weithio gyda hwy i helpu'r cymunedau hynny.
Unwaith eto, buom yn siarad am gadwyni cyflenwi, oherwydd os bydd swyddi'n cael eu colli yn Tata, mae'n debygol yr effeithir ar gadwyni cyflenwi neu gontractwyr a'r rheini sy'n dod i mewn i wneud y swyddi eraill. A ydych wedi gwneud dadansoddiad ac wedi cael trafodaethau gyda Tata ynglŷn â'r effaith ar eu cadwyni cyflenwi?
Weinidog, fe dynnoch chi sylw hefyd at y ffaith iddynt grybwyll pedwar maes yn y llythyr gwreiddiol yn gynharach ym mis Tachwedd. Roedd costau cyflogaeth yn un ohonynt. A ydych wedi cael trafodaethau ar y tri arall, ynglŷn â sut y maent yn bwriadu edrych ar gynhyrchu gwell cymysgedd o gynnyrch? Sut y maent yn bwriadu lleihau costau caffael? Pa brosesau optimeiddio neu gynhyrchu a fydd yn cael eu defnyddio? Ac a fyddant yn edrych am gymorth yn y meysydd hynny? A yw'r trafodaethau hynny wedi cychwyn eto?
Ac a ydych yn dal i fod yn sicr na fydd y swyddi hyn yn cael eu colli tan fis Mawrth 2021, o ystyried ein bod wedi cael diweddariad, bythefnos ar ôl y cyhoeddiad gwreiddiol, yn dweud y bydd 1,000 o swyddi'n cael eu colli yn y DU? Pryd y cawn yr wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â ble fydd y swyddi hynny’n cael eu colli? Mae mwy na hanner gweithwyr Tata UK yn gweithio ym Mhort Talbot. Ni allaf weld sut na fydd cyfran fawr o'r 1,000 o swyddi hynny ym Mhort Talbot. Maent yn etholwyr i mi, maent yn ffrindiau i mi, maent yn deulu i mi.
Mae angen i ni ddeall beth y mae hyn yn ei olygu i'r gymuned a'r gweithwyr hynny a'u teuluoedd. Mae amser yn mynd yn ei flaen, maent yn gwneud y sylwadau parod hyn a’r rhybuddion mawr ynghylch colli llawer o swyddi, ond heb unrhyw fanylion. Nid oes unrhyw un yn dweud wrthym ble y byddant yn cael eu colli, nid oes unrhyw un yn dweud wrthym pa swyddogaethau, pa feysydd, heblaw 'dwy draean yn weithwyr coler wen, a thraean yn weithwyr coler las'. Nid yw hynny'n golygu dim i lawer o weithwyr. Gallai gyfeirio at unrhyw un yn y gweithfeydd. Mae'n bwysig ein bod yn cael y manylion ac mae'n bwysig yn awr eu bod yn cyfathrebu â'u gweithlu fel y gallant roi sicrwydd iddynt ynglŷn â phwy yr effeithir arnynt.
Can I thank Dai Rees for this topical question? Much of what he's impressed upon us today has been echoed by the European Works Council and the trade unions who are stating very clearly that they wish to have a meaningful consultation with Tata over the coming weeks and months, and that in order to have that meaningful consultation, they need access to as much detail as possible as soon as possible.
Dirprwy Lywydd, after the announcement, there were some comments that I kept hearing about, 'Well, there's a silver lining to this in that two thirds of the jobs are going to be white collar, they're going to be office based.' Look, these are jobs, these are people. Regardless of whether they're working on the shop floor or in an office, these people face losing their livelihoods. And regardless of whether they are white collar or blue collar, we are sympathetic to the position that they're in, and we will stand by them in helping them in whatever way, shape or form we can.
It will be an extremely difficult period for many, many people who will be questioning whether they'll have a job come March 2021 in Tata. The latest announcement adds little more to the announcement from 18 November. Essentially, it confirms the speculation that was taking place back in the middle of November, when the company announced that there would be up to 3,000 job losses across Europe. And at that point, there was a lot of speculation emerging that around 1,600 could be in the Netherlands and a further 350 elsewhere. So, people were then assuming that it would be around about 1,000 here in the UK. The announcement, essentially, confirms that, but it adds no more detail about the jobs or the location of the jobs that could be affected. We have been told again that the work that will take place between now and the new year will be on a role-by-role basis so that by February of next year, we will know not just what jobs face being lost, but also the location of those jobs.
We are keeping open the option of a taskforce to assist. If there is a concentration of jobs lost at any one site, then certainly a taskforce would be a sensible means of supporting those affected workers, and so we are going to keep that as a live option.
In terms of supply chain implications, we're working through this right now. I've previously informed Members that there will be a special manufacturing summit taking place in the new year. The supply chain for the steel industry will of course be a key concern at that summit. By the time of the summit taking place, we hope to have been able to conduct a thorough analysis of the implications of this particular announcement for those locations in and around the existing Tata sites in Wales. I have spoken briefly to Tata steel regarding the other areas where they are seeking to achieve cost savings, including the development of a better product mix and the reduction in procurement costs and the costs of goods and services through more effective and efficient procurement regimes.
I should just say that the date of March 2021 is the end date by which the implementation of this transformation programme concerning employees will have been completed. My concern in 2020 will be in ensuring that there is a seamless transition for anybody who could be out of work by 2021 into other high-quality well-paid employment in the region.
And I'd finally, Dirprwy Lywydd, congratulate Dai Rees on representing the steel sector, and in particular those workers at Port Talbot, with such energy over many years. We have had numerous conversations, we have stood side by side on many occasions in demanding a better deal for the steel sector in Wales, and it's only right that we now once again call on the UK Government to do so and to agree to a steel sector deal that could be transformational for the sector, and to ensure that it deals, once and for all, with making sure that those uncompetitive energy prices are resolved.
A gaf fi ddiolch i Dai Rees am y cwestiwn amserol hwn? Mae llawer o'r hyn y mae wedi'i ddweud heddiw wedi cael ei ategu gan y Cyngor Gwaith Ewropeaidd a'r undebau llafur sy'n datgan yn glir iawn eu bod yn dymuno cael ymgynghoriad ystyrlon â Tata dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf, ac er mwyn cael yr ymgynghoriad ystyrlon hwnnw, mae angen iddynt gael cymaint o fanylion â phosibl cyn gynted â phosibl.
Ddirprwy Lywydd, ar ôl y cyhoeddiad, roeddwn yn clywed rhai sylwadau fel, 'Wel, un peth da yn hyn i gyd yw'r ffaith y bydd dwy ran o dair o'r swyddi'n swyddi coler wen, byddant yn swyddi mewn swyddfeydd.' Edrychwch, swyddi yw'r rhain, pobl yw'r rhain. Ni waeth a ydynt yn gweithio ar lawr y ffatri neu mewn swyddfa, mae'r bobl hyn yn wynebu colli eu bywoliaeth. Ac ni waeth a ydynt yn swyddi coler wen neu'n swyddi coler las, rydym yn cydymdeimlo â'r sefyllfa y maent ynddi, a byddwn yn eu cefnogi ym mha ffordd bynnag y gallwn.
Bydd yn gyfnod eithriadol o anodd i lawer o bobl a fydd yn cwestiynu a fydd ganddynt swydd yn Tata ym mis Mawrth 2021. Nid yw'r cyhoeddiad diweddaraf yn ychwanegu llawer mwy at y cyhoeddiad a wnaed ar 18 Tachwedd. Yn y bôn, mae'n cadarnhau'r dyfalu a oedd yn digwydd yn ôl yng nghanol mis Tachwedd, pan gyhoeddodd y cwmni y byddai hyd at 3,000 o swyddi'n cael eu colli ar draws Ewrop. Ac ar y pwynt hwnnw, roedd llawer o ddyfalu y gallai tua 1,600 ohonynt fod yn yr Iseldiroedd a 350 arall mewn mannau eraill. Felly, roedd pobl yn tybio wedyn y byddai oddeutu 1,000 ohonynt yma yn y DU. Mae'r cyhoeddiad, yn ei hanfod, yn cadarnhau hynny, ond nid yw'n ychwanegu mwy o fanylion am y swyddi na lleoliad y swyddi a allai gael eu heffeithio. Dywedwyd wrthym eto y bydd y gwaith a fydd yn digwydd rhwng nawr a'r flwyddyn newydd yn cael ei wneud ar sail rolau unigol fel y byddwn yn gwybod, erbyn mis Chwefror y flwyddyn nesaf, pa swyddi y disgwylir iddynt gael eu colli yn ogystal â lleoliad y swyddi hynny.
Rydym yn cadw'r opsiwn o greu tasglu i gynorthwyo yn agored. Os oes crynhoad o swyddi'n cael eu colli ar unrhyw safle, byddai tasglu yn sicr yn ffordd synhwyrol o gefnogi'r gweithwyr hynny yr effeithir arnynt, ac felly rydym am gadw'r opsiwn hwnnw'n agored.
O ran goblygiadau i'r gadwyn gyflenwi, rydym yn gweithio drwy hyn yn awr. Rwyf eisoes wedi hysbysu Aelodau y bydd uwchgynhadledd weithgynhyrchu arbennig yn cael ei chynnal yn y flwyddyn newydd. Bydd y gadwyn gyflenwi ar gyfer y diwydiant dur, wrth gwrs, yn bryder allweddol yn yr uwchgynhadledd honno. Erbyn yr uwchgynhadledd, rydym yn gobeithio y byddwn wedi gallu cynnal dadansoddiad trwyadl o oblygiadau'r cyhoeddiad hwn i'r lleoliadau hynny yn ac o amgylch safleoedd presennol Tata yng Nghymru. Rwyf wedi cael gair byr â Tata ynglŷn â'r meysydd eraill lle maent yn ceisio arbed costau, gan gynnwys datblygu gwell cymysgedd o gynnyrch a'r gostyngiad mewn costau caffael a chostau nwyddau a gwasanaethau drwy drefniadau caffael mwy effeithiol ac effeithlon.
Hoffwn ddweud mai mis Mawrth 2021 yw'r dyddiad terfynol ar gyfer cwblhau gweithrediad y rhaglen drawsnewid ar gyfer gweithwyr. Fy awydd yn 2020 fydd sicrhau bod cyfnod pontio di-dor i unrhyw un a allai fod yn ddi-waith erbyn 2021 i waith arall o ansawdd uchel sy'n talu'n dda yn y rhanbarth.
Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, hoffwn longyfarch Dai Rees ar gynrychioli'r sector dur, ac yn enwedig y gweithwyr ym Mhort Talbot, gyda'r fath egni dros flynyddoedd lawer. Rydym wedi cael nifer o sgyrsiau, rydym wedi sefyll ysgwydd wrth ysgwydd ar sawl achlysur i fynnu gwell bargen i'r sector dur yng Nghymru, ac mae'n briodol ein bod unwaith eto yn awr yn galw ar Lywodraeth y DU i wneud hynny ac i gytuno ar fargen i'r sector dur a allai fod yn drawsnewidiol i'r sector, ac i sicrhau, unwaith ac am byth, ei bod yn datrys problem y prisiau ynni anghystadleuol.
Thank you for those answers, Minister. I wonder if I can just sort of push you a little bit further on some of the questions you had from David Rees. I just want to start with your last comments though, about March 2021 being the end date for this transformation programme. It's very convenient, isn't it, that that's basically at the end of the five-year guarantee on jobs that we've been given by Tata, and potentially the end of the taskforce and the £60 million offer that you've made to Tata as well? I'm wondering whether you've had any indication from Tata themselves that one of the reasons perhaps they're not doing this more quickly is because of the offer that Welsh Government has made to them over the years, or whether it's something slightly more cynical than that, that they're getting the best out of us that they can before they actually just cut and run.
I'd be grateful as well if you could give us some indication of exactly how much you've known and at what times during the last three weeks or so. As you know, I've written to you a few times and been told, 'Well, you know, the information is coming, but we don't know what.' I think, to be fair, I've had something from you today that says that further information will be available in February 2020 from Tata.
But, I'll go back to David Rees's questions about where the analysis of what types of jobs are going and where is in all this, because it's easy enough to make these announcements, but without telling us how they concluded which types of jobs are to go, then we should be asking why you're making these announcements at all. Because if you're talking about—. I think you said employment costs were the reason for the announcement being made. We should have some idea which jobs they're actually talking about. And I'm very conscious of course that, back in 2016, some of the jobs that went in the big set of losses there were themselves white-collar workers. There probably aren't that many left in Port Talbot Tata.
Then finally, I just wanted to ask you, it's not so long ago you told us that you were going to meet Tata about your climate emergency announcement. Have you had any indication from Tata at all whether that has influenced what is likely to be some bad news for Wales? And if they have given you an indication of whether that was a factor, what have you done in order to reassure Tata that that shouldn't be something that they take into account in their commitment to Wales in the future? Thank you.
Diolch ichi am yr atebion hynny, Weinidog. Tybed a allaf eich gwthio ychydig ymhellach ar rai o'r cwestiynau a gawsoch gan David Rees. Hoffwn ddechrau gyda'ch sylwadau olaf, fodd bynnag, ynglŷn â'r ffaith mai mis Mawrth 2021 yw'r dyddiad y bydd y rhaglen drawsnewid hon yn dod i ben. Mae'n gyfleus iawn, onid yw, fod hynny, yn y bôn, ar ddiwedd y warant pum mlynedd ar swyddi a roddwyd i ni gan Tata, a diwedd y tasglu o bosibl a'r cynnig o £60 miliwn a wnaethoch i Tata hefyd? Rwy'n meddwl tybed a gawsoch unrhyw arwydd gan Tata eu hunain mai un o'r rhesymau, efallai, nad ydynt yn gwneud hyn yn gyflymach yw oherwydd y cynnig a wnaeth Llywodraeth Cymru iddynt dros y blynyddoedd, neu a yw'n rhywbeth ychydig yn fwy sinigaidd na hynny, eu bod yn cael y gorau y gallant ei gael gennym cyn eu bod yn ei heglu hi.
Buaswn yn ddiolchgar hefyd pe gallech roi rhyw syniad i ni faint yn union rydych wedi ei wybod ac ar ba adegau yn ystod y tair wythnos diwethaf. Fel y gwyddoch, rwyf wedi ysgrifennu atoch ychydig o weithiau ac wedi cael gwybod, 'Wel, wyddoch chi, mae'r wybodaeth yn dod, ond nid ydym yn gwybod beth ydyw.' I fod yn deg, rwy'n credu fy mod wedi cael rhywbeth gennych heddiw sy'n dweud y bydd rhagor o wybodaeth ar gael gan Tata ym mis Chwefror 2020.
Ond dychwelaf at gwestiynau David Rees ynglŷn â'r dadansoddiad o ba fathau o swyddi a fydd yn cael eu colli a ble, oherwydd mae'n ddigon hawdd gwneud y cyhoeddiadau hyn, ond heb ddweud wrthym sut y maent wedi penderfynu pa fathau o swyddi fydd yn cael eu colli, dylem fod yn gofyn pam eich bod yn gwneud y cyhoeddiadau hyn o gwbl. Oherwydd os ydych yn siarad am—. Rwy'n credu eich bod wedi dweud mai costau cyflogaeth oedd y rheswm dros wneud y cyhoeddiad. Dylai fod gennym ryw fath o syniad pa swyddi y maent yn sôn amdanynt mewn gwirionedd. Ac rwy'n ymwybodol iawn, wrth gwrs, yn ôl yn 2016, fod nifer o'r swyddi a gollwyd yn y gyfres fawr o golledion yno yn swyddi gweithwyr coler wen. Mae'n debygol nad oes cymaint â hynny ar ôl yn Tata Port Talbot.
Yn olaf, roeddwn eisiau gofyn i chi, nid oes llawer o amser wedi bod ers i chi ddweud wrthym eich bod yn bwriadu cyfarfod â Tata i drafod eich cyhoeddiad argyfwng hinsawdd. A yw Tata wedi rhoi unrhyw arwydd i chi fod hwnnw wedi dylanwadu ar yr hyn sy'n debygol o fod yn newyddion drwg i Gymru? Ac os ydynt wedi awgrymu wrthych fod hynny'n ffactor, beth a wnaethoch i sicrhau Tata na ddylai fod yn rhywbeth iddynt ei ystyried yn eu hymrwymiad i Gymru yn y dyfodol? Diolch.
Can I thank Suzy Davies for her questions? The declaration of a climate emergency has not been a factor in their decision making. Tata themselves recognise that they need to respond to the climate emergency, that they need to make savings in terms of energy costs, and that they need to ensure that they're decarbonising their footprint. We've been working with them, as the Member is aware, on the offer of £8 million of investment in Port Talbot's power plant and also on £666,000 for research and development into new product development. Now, we were making very good progress in these talks in terms of making sure that the conditions were adequate, particularly those concerning the protection of jobs. We were, in turn, very close to reaching an agreement on conditions earlier this year. But, since then, we know what's happened.
There have been a number of announcements, including the collapse of the proposed joint venture with Thyssenkrupp; there's the proposed closure of Orb and now the latest announcement. That has held up the finalisation of an agreement on conditions, but we will not release that money until we are confident that it offers value for money, that investment, and that it will lead to jobs being protected for a good number of years. We are absolutely determined to use our financial resource to guarantee jobs are protected and that investment is protected in Welsh sites.
The Member asks about the time frame for analysing the functions that could be lost as a consequence of the announcement. The detail that we have from Tata is simply that they will be looking at two thirds of the jobs coming from management and office-based roles. We will be meeting with them again very soon, and officials are in very regular contact, in an effort to get a better assessment of precisely what roles could be lost, so that we can begin the process of building support systems for the people most likely to lose their employment.
In terms of the long-term future of Tata, it's been repeatedly said to me by Tata that these measures, the transformation programme, are designed to ensure the long-term survivability of the steel sector, or rather the Tata operations within the steel sector in the UK, and that it will release investment for those sites in Wales and across the border as well. I have no reason not to believe that this is absolutely true. I believe that Tata are acting in good faith when they assure me that this is about investing in the future of those facilities. Nonetheless, I would urge Tata to ensure that they consult meaningfully and engage properly with trade unions in ensuring that every bit of support that can be offered to employees is provided.
A gaf fi ddiolch i Suzy Davies am ei chwestiynau? Nid yw'r datganiad argyfwng hinsawdd wedi bod yn ffactor wrth iddynt wneud eu penderfyniadau. Mae Tata eu hunain yn cydnabod bod angen iddynt ymateb i'r argyfwng hinsawdd, fod angen iddynt wneud arbedion o ran costau ynni, a bod angen iddynt sicrhau eu bod yn datgarboneiddio eu hôl troed. Rydym wedi bod yn gweithio gyda hwy, fel y gŵyr yr Aelod, ar y cynnig o fuddsoddiad o £8 miliwn yng ngorsaf bŵer Port Talbot a hefyd £666,000 ar gyfer gwaith ymchwil a datblygu i ddatblygu cynnyrch newydd. Nawr, roeddem yn gwneud cynnydd da iawn yn y trafodaethau hyn o ran sicrhau bod yr amodau'n ddigonol, yn enwedig y rheini a oedd yn ymwneud â diogelu swyddi. Yn ein tro, roeddem yn agos iawn at ddod i gytundeb ar amodau yn gynharach eleni. Ond ers hynny, fe wyddom beth sydd wedi digwydd.
Mae nifer o gyhoeddiadau wedi bod, gan gynnwys methiant y fenter arfaethedig ar y cyd â ThyssenKrupp; y bwriad i gau Orb a'r cyhoeddiad diweddaraf yn awr. Mae hynny wedi peri oedi cyn cwblhau cytundeb ar amodau, ond ni fyddwn yn rhyddhau'r arian hwnnw nes ein bod yn hyderus y bydd y buddsoddiad yn cynnig gwerth am arian ac y bydd yn arwain at ddiogelu swyddi am nifer dda o flynyddoedd. Rydym yn gwbl benderfynol o ddefnyddio ein hadnoddau ariannol i warantu bod swyddi'n cael eu diogelu a bod buddsoddiad yn cael ei ddiogelu yng ngweithfeydd Cymru.
Mae'r Aelod yn gofyn am yr amserlen ar gyfer dadansoddi'r swyddogaethau a allai gael eu colli o ganlyniad i'r cyhoeddiad. Yr hyn y mae Tata wedi'i ddweud wrthym yw y byddant yn edrych ar ddwy ran o dair o'r swyddi'n dod o rolau rheoli a rolau swyddfa. Byddwn yn cyfarfod â hwy eto'n fuan iawn, ac mae swyddogion mewn cysylltiad rheolaidd iawn, mewn ymdrech i gael gwell asesiad o ba rolau yn union a allai gael eu colli, fel y gallwn ddechrau'r broses o adeiladu systemau cymorth ar gyfer y bobl sydd fwyaf tebygol o golli eu swyddi.
O ran dyfodol hirdymor Tata, mae Tata wedi dweud wrthyf dro ar ôl tro mai nod y mesurau hyn, y rhaglen drawsnewid, yw sicrhau bod y sector dur, neu, yn hytrach, gweithrediadau Tata o fewn y sector dur yn y DU, yn goroesi yn y tymor hir, ac y bydd yn rhyddhau buddsoddiad ar gyfer y safleoedd yng Nghymru ac ar draws y ffin hefyd. Nid oes gennyf reswm i beidio â chredu bod hyn yn hollol wir. Credaf fod Tata yn gweithredu'n ddidwyll pan fyddant yn fy sicrhau bod hyn yn ymwneud â buddsoddi yn nyfodol y gweithfeydd hynny. Serch hynny, buaswn yn annog Tata i sicrhau eu bod yn ymgynghori'n ystyrlon ac yn ymgysylltu'n briodol ag undebau llafur i sicrhau bod pob cymorth y gellir ei gynnig i weithwyr yn cael ei ddarparu.
I know that many of the questions have been asked but I know, from my perspective, I don't appreciate the drip, drip of information that is coming about in this way, especially in the lead-up to Christmas. It's not progressive of the company to do this and it's also eroding the confidence of the workforce. As I said last time, it's all been pretty secretive. Many of the people talking to me are not getting any clear information about what is happening. I e-mailed Tata when they sent the press release out to us, asking for the breakdown for Wales. Surely, if they've made a breakdown for the UK, which has emanated from the European job-loss breakdown, they can come up with some form of figure for Wales so that we can actually put heads together and try to understand how this will impact Wales. So, while they may have put a lot of resource into the local area—and without a doubt, they have—I think the trust in the company will erode if they're going to continue to act in this manner.
I just wanted to say, from the last time, I think you misconstrued my question a tiny bit with regard to the investment. I wasn't saying we shouldn't invest but I'm saying, as has been reflected by what Suzy Davies said, if we are putting investment in, we need to be 100 per cent clear that plans are going to go ahead, as you've said, Minister, for the future retention of those plants here in Wales. So, my question is: how confident are you that we can get to those agreements so that we can ensure that agreements we've made between Plaid Cymru and the Labour Party, in terms of the power plant and investment that we need, can go ahead in this very precarious environment? Not only are we in the dark, but the people who work there are in the dark as well, and we are not in a good situation to be able to scrutinise effectively in those particular predicaments.
I think most of the questions have been asked already, but I would urge you, with whoever is in existence in the UK Government, whether it's officials or the Prime Minister, to look at how we can reconvene the steel workforce planning on a UK level, so that we can work together on this and make sure that the future of the steel industry is alive and kicking in Wales, as opposed to being eroded time and time again.
Rwy'n gwybod bod llawer o'r cwestiynau wedi cael eu gofyn ond rwy'n gwybod, o'm safbwynt i, nad wyf yn gwerthfawrogi'r diferion o wybodaeth sy'n dod i'r amlwg fel hyn, yn enwedig yn y cyfnod hwn sy'n arwain at y Nadolig. Nid yw'n weithredu blaengar ar ran y cwmni ac mae hefyd yn erydu hyder y gweithlu. Fel y dywedais y tro diwethaf, mae'r cyfan wedi bod yn eithaf cyfrinachol. Nid yw llawer o'r bobl sy'n siarad â mi yn cael unrhyw wybodaeth glir am yr hyn sy'n digwydd. Anfonais e-bost at Tata pan anfonwyd y datganiad i'r wasg atom, yn gofyn am ddadansoddiad ar gyfer Cymru. Os ydynt wedi creu dadansoddiad ar gyfer y DU, sydd wedi deillio o'r dadansoddiad o'r swyddi a gollwyd yn Ewrop, does bosibl na allant gynnig rhyw fath o ffigur ar gyfer Cymru fel y gallwn roi pennau at ei gilydd a cheisio deall sut y bydd hyn yn effeithio ar Gymru. Felly, er eu bod wedi rhoi llawer o adnoddau i'r ardal leol—ac nid oes amheuaeth eu bod wedi gwneud hynny—rwy'n credu y bydd ymddiriedaeth yn y cwmni yn erydu os byddant yn parhau i weithredu fel hyn.
Roeddwn eisiau dweud, ers y tro diwethaf, rwy'n credu eich bod wedi camddehongli fy nghwestiwn ychydig bach ynglŷn â'r buddsoddiad. Nid oeddwn yn dweud na ddylem fuddsoddi ond rwy'n dweud, fel yr ategwyd gan yr hyn a ddywedodd Suzy Davies, os ydym yn buddsoddi, mae angen i ni fod 100 y cant yn sicr y bydd y cynlluniau'n mynd rhagddynt, fel rydych wedi'i ddweud, Weinidog, ar gyfer cadw'r gweithfeydd yma yng Nghymru yn y dyfodol. Felly, fy nghwestiwn yw: pa mor hyderus ydych chi y gallwn gael y cytundebau hynny er mwyn sicrhau bod y cytundebau a wnaethom rhwng Plaid Cymru a'r Blaid Lafur, o ran yr orsaf bŵer a'r buddsoddiad sydd ei angen arnom, yn gallu mynd rhagddynt yn yr amgylchedd hynod fregus hwn? Rydym yn y tywyllwch, ond mae'r bobl sy'n gweithio yno yn y tywyllwch hefyd, ac nid ydym mewn sefyllfa dda i allu craffu'n effeithiol mewn trybini o'r fath.
Credaf fod y rhan fwyaf o'r cwestiynau wedi cael eu gofyn yn barod, ond rwy'n eich annog, gyda phwy bynnag sy'n bodoli yn Llywodraeth y DU, boed yn swyddogion neu'r Prif Weinidog, i edrych ar sut y gallwn ailafael yn y gwaith o gynllunio'r gweithlu dur ar lefel y DU, fel y gallwn weithio gyda'n gilydd ar hyn a gwneud yn siŵr fod dyfodol y diwydiant dur yn fyw ac yn iach yng Nghymru, yn hytrach na'i fod yn cael ei erydu dro ar ôl tro.
The Member is absolutely right, this is a UK-wide problem. There are many factors that are global, which are, to an extent, out of the UK Government's control, but where the UK Government can have an influence, it must influence the conditions that would provide a more certain future for steel making in the UK. I am not waiting for the end of the general election period to liaise with UK Government. I wrote on 25 November to the Secretary of State for Business, Energy and Industrial Strategy asking her to urgently reconvene the cancelled UK Steel roundtable that the Member rightly mentioned. It's my view that talks are necessary right now. We can't wait until the new year for discussions to talk place, because the ground that we are standing on is shifting on a daily basis, with announcements such as this creating more and more uncertainty for people employed in the sector.
The announcement was very broad; it was very much a headline figure of up to 3,000, with no detail added to it. And as a consequence, the up to 3,000 jobs demonstrates that that figure of 3,000 is not fixed, and that's why I believe that consultation has to take place in a meaningful and urgent way with trade unions to ascertain whether there are ways of reducing that figure and, in particular, whether we can reduce the figure announced for the UK and specifically here in Wales.
Mae'r Aelod yn llygad ei lle, mae hon yn broblem i'r DU gyfan. Mae llawer o ffactorau byd-eang, sydd, i raddau, y tu hwnt i reolaeth Llywodraeth y DU, ond lle gall Llywodraeth y DU ddylanwadu, mae'n rhaid iddi ddylanwadu ar yr amodau a fyddai'n darparu dyfodol mwy sicr i gynhyrchu dur yn y DU. Nid wyf yn aros tan ddiwedd cyfnod yr etholiad cyffredinol i gysylltu â Llywodraeth y DU. Ar 25 Tachwedd, ysgrifennais at yr Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol yn gofyn iddi ailgynnull y cyfarfodydd bwrdd crwn ar ddur y DU a gafodd eu canslo ac y cyfeiriodd yr Aelod atynt yn briodol. Yn fy marn i, mae angen trafodaethau yn awr. Ni allwn aros tan y flwyddyn newydd cyn dechrau trafod, oherwydd mae'r sefyllfa'n newid bob dydd, gyda chyhoeddiadau fel hwn yn creu mwy a mwy o ansicrwydd i'r bobl a gyflogir yn y sector.
Roedd y cyhoeddiad yn eang iawn; roedd yn bendant yn ffigur pennawd o hyd at 3,000, heb unrhyw fanylion wedi'u hychwanegu ato. Ac o ganlyniad, mae hyd at 3,000 o swyddi yn dangos nad yw'r ffigur hwnnw o 3,000 yn sefydlog, a dyna pam rwy'n credu bod yn rhaid ymgynghori mewn ffordd ystyrlon a chyflym gydag undebau llafur i ganfod a oes ffyrdd o leihau'r ffigur hwnnw a chanfod, yn arbennig, a allwn leihau'r ffigur a gyhoeddwyd ar gyfer y DU ac yn benodol yma yng Nghymru.
Thank you very much. Thank you, Minister. The second topical question this afternoon will be answered by the Deputy Minister and the Chief Whip. Leanne Wood.
Diolch yn fawr iawn. Diolch yn fawr, Weinidog. Bydd yr ail gwestiwn amserol y prynhawn yma'n cael ei ateb gan y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip. Leanne Wood.
2. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r bygythiad i ddinasyddion Cymru yn dilyn yr ymosodiad terfysgol yn Llundain ddydd Gwener diwethaf? 373
2. What assessment has the Welsh Government made of the threat to Welsh citizens following the terror attack in London last Friday? 373
Welsh Government has received no intelligence to suggest a direct threat to Welsh citizens, but the UK threat level remains substantial. We're continuing to work closely with the police, UK Government departments and other services that are responding to the tragic events of last Friday.
Nid yw Llywodraeth Cymru wedi cael unrhyw wybodaeth sy'n awgrymu bygythiad uniongyrchol i ddinasyddion Cymru, ond mae lefel bygythiad y DU yn parhau'n sylweddol. Rydym yn parhau i weithio'n agos gyda'r heddlu, adrannau Llywodraeth y DU a gwasanaethau eraill sy'n ymateb i'r digwyddiadau trasig ddydd Gwener diwethaf.
I want to start by paying tribute to the two young people murdered on London Bridge last week, Saskia Jones and Jack Merritt, and to the values that they stood for. The courageous words of Jack Merritt's father were, in the circumstances, inspirational. And I'm sure that I speak for all Members here and others throughout Wales when I say that we feel for the family and close friends, and that all of us will want to do what we can to reduce the likelihood of a tragedy like this repeating itself.
I've a number of questions for our Government. The first is a matter that falls within the devolution settlement, and that's education. Can you tell us what initiatives are in place to combat far-right extremism in all its forms, especially where violence is a risk? How is supremacist ideology, which puts people above those that they 'other', whether that's in terms of skin colour, nationality, religion or anything else, being challenged within our education system? How are teachers and youth workers trained to ensure that this sensitive and difficult work is done? How are these supremacist ideologies being challenged within the prison education system, for both those people serving terror-related offences within Welsh prisons and for those Welsh prisoners serving their sentences in England?
I'd also like to know what representations are being made to your counterparts in Westminster about the cuts to the National Probation Service and the failures in assessment and monitoring of former inmates released on licence that this latest terror incident has exposed. Are these failures related to austerity and privatisation?
I very much hope that you are already asking these questions and that you are doing all that you can to realise the ongoing demand for the criminal justice system to be devolved to Wales as quickly as possible, so that we can create a system focused on preventing these horrific, violent and ideology-driven incidents, and in keeping people in all of our communities safe.
Hoffwn ddechrau drwy dalu teyrnged i'r ddau berson ifanc a lofruddiwyd ar Bont Llundain yr wythnos diwethaf, Saskia Jones a Jack Merritt, ac i'r gwerthoedd a goleddent. Roedd geiriau dewr tad Jack Merritt, o dan yr amgylchiadau, yn ysbrydoledig. Ac rwy'n siŵr fy mod yn siarad ar ran pob Aelod yma ac eraill ledled Cymru pan ddywedaf ein bod yn cydymdeimlo â'r teulu a'u ffrindiau agos, ac y bydd pob un ohonom eisiau gwneud yr hyn a allwn i leihau'r tebygolrwydd y bydd trychineb fel hon yn digwydd eto.
Mae gennyf nifer o gwestiynau i'n Llywodraeth. Mae'r cyntaf yn fater sy'n dod o dan y setliad datganoli, ac addysg yw hwnnw. A allwch ddweud wrthym pa fentrau sydd ar waith i ymladd eithafiaeth asgell dde yn ei holl ffurfiau, yn enwedig lle mae trais yn risg? Sut y caiff ideoleg oruchafiaethol, sy'n rhoi pobl uwchlaw'r rheini y maent yn eu 'harallu', boed hynny o ran lliw croen, cenedligrwydd, crefydd neu unrhyw beth arall, ei herio yn ein system addysg? Sut y caiff athrawon a gweithwyr ieuenctid eu hyfforddi i sicrhau bod y gwaith sensitif ac anodd hwn yn cael ei wneud? Sut y mae'r ideolegau goruchafiaethol hyn yn cael eu herio o fewn system addysg y carchardai, i'r bobl sy'n bwrw dedfrydau am droseddau sy'n gysylltiedig â therfysgaeth mewn carchardai yng Nghymru ac i'r carcharorion Cymreig sy'n bwrw eu dedfrydau yn Lloegr?
Hoffwn wybod hefyd pa sylwadau sy'n cael eu cyflwyno i'ch swyddogion cyfatebol yn San Steffan ynghylch y toriadau i'r Gwasanaeth Prawf Cenedlaethol a'r methiannau y mae'r digwyddiad terfysgol diweddaraf wedi'u hamlygu o ran asesu a monitro cyn-garcharorion a ryddhawyd ar drwydded. A yw'r methiannau hyn yn gysylltiedig â chyni a phreifateiddio?
Rwy'n gobeithio'n fawr eich bod eisoes yn gofyn y cwestiynau hyn a'ch bod yn gwneud popeth a allwch i wireddu'r galwadau parhaus i ddatganoli'r system cyfiawnder troseddol i Gymru cyn gynted ag y bo modd, fel y gallwn greu system sy'n canolbwyntio ar atal y digwyddiadau erchyll, treisgar hyn sydd wedi'u llywio gan ideoleg, ac sy'n cadw pobl ym mhob un o'n cymunedau'n ddiogel.
I thank Leanne Wood very much for that question, and can I also join her and extend our deepest sympathies to the families of Saskia Jones and Jack Merritt? You're absolutely right, and I'm sure that it's shared across this Chamber. It is about the fact that we feel, as you say so powerfully, for the family and close friends. And also, they were killed on Friday in the attack in the Fishmongers' Hall in London, but also we recognise the huge courage, extraordinary courage, and bravery of members of the public. It was Jack Merritt, we understood, who went out—a young man who was working with offenders. He was at an event—the Learning Together programme. The fact that he went out, and that ex-offenders were also involved in trying to protect the public people working in Fishmongers' Hall—astonishing courage that we saw at this appalling incident. But it is very important that we do learn from this incident, and I'm very grateful for the question today because I think your first point, about education, is absolutely crucial and I'm glad the education Minister is in the Chamber.
Interestingly, last week I met the commissioner for countering extremism to discuss the findings from her report—Sara Khan—'Challenging Hateful Extremism'. It's a report I'll share with the Chamber that they very recently published. We have been working alongside the Welsh Local Government Association to develop a £350,000 hate crime in schools project. This is about building children's critical thinking skills, recognising and challenging hate speech online or offline. Good practice has been recognised in 2018 by the hate crime inspection report. Regional community cohesion is also extremely important. As you'll be aware—Members are aware that we've invested additional funding through the EU transition fund to support our community cohesion regions.
I will follow up your question about the prison education system. I'm shortly going to be visiting both Swansea and Cardiff. I've also visited the prisons HMP Eastwood Park and Styal—women's prisons—but I'm visiting the prisons in Wales and I will be asking questions and have asked questions about the prison education system there. We have to be responsible in terms of our devolved responsibilities in terms of those services, and, again, that's something in terms of working with the education Minister, but also recognising the important report that was recently published about prison education and recognising the recommendations that we've got to now follow through.
Making representations to Westminster in terms of the cuts to our services, the impact of austerity, and, of course, that's very clear in terms of the damage to Wales, including the justice system—. I have to say, again, as you will be clearly aware, that the cuts to legal aid as well as the crisis in our criminal justice system have left our communities less safe, victims less supported and people less able to defend their rights, and that's why our justice commission is so important, the Thomas commission. And I think, importantly, the issues about the probation service and the fact that we have fought hard to reunify the probation service—that is now happening. We do have an opportunity to help shape the future direction of the probation services and that reunification is taking place sooner in Wales than it is in England, and I will certainly want to report back on that because that is taking place. And I, of course, am meeting regularly with UK justice Ministers and clarifying the transition and the impact of that transition following the UK general election.
Diolch yn fawr i Leanne Wood am y cwestiwn hwnnw, ac a gaf fi ymuno â hi a mynegi ein cydymdeimlad dwysaf â theuluoedd Saskia Jones a Jack Merritt? Rydych yn llygad eich lle, ac rwy'n siŵr fod nifer ar draws y Siambr hon yn teimlo'r un fath. Mae'n ymwneud â'r ffaith ein bod yn teimlo, fel y dywedwch mor rymus, dros y teulu a'u ffrindiau agos. A hefyd, cawsant eu lladd ddydd Gwener yn yr ymosodiad yn Fishmongers' Hall yn Llundain, ond hefyd rydym yn cydnabod gwroldeb enfawr ac eithriadol a dewrder aelodau o'r cyhoedd. Rydym yn deall mai Jack Merritt a aeth allan—dyn ifanc a oedd yn gweithio gyda throseddwyr. Roedd mewn digwyddiad—rhaglen Learning Together. Roedd y ffaith iddo fynd allan, a bod cyn-droseddwyr hefyd yn ceisio amddiffyn yr aelodau o'r cyhoedd a oedd yn gweithio yn Fishmongers' Hall—gwelsom ddewrder rhyfeddol yn y digwyddiad ofnadwy hwn. Ond mae'n bwysig iawn ein bod yn dysgu o'r digwyddiad hwn, ac rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiwn heddiw oherwydd rwy'n credu bod eich pwynt cyntaf, ynglŷn ag addysg, yn gwbl hanfodol ac rwy'n falch fod y Gweinidog addysg yn y Siambr.
Yn ddiddorol, yr wythnos diwethaf, cyfarfûm â'r comisiynydd gwrthsefyll eithafiaeth i drafod canfyddiadau ei hadroddiad—Sara Khan—'Challenging Hateful Extremism'. Mae'n adroddiad a gyhoeddasant yn ddiweddar iawn a byddaf yn ei rannu gyda'r Siambr. Rydym wedi bod yn cydweithio â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i ddatblygu prosiect gwerth £350,000 ar droseddau casineb mewn ysgolion. Mae'n ymwneud ag adeiladu sgiliau meddwl beirniadol plant, adnabod a herio iaith casineb ar-lein neu all-lein. Cafodd arferion da eu cydnabod yn 2018 yn adroddiad yr archwiliad i droseddau casineb. Mae cydlyniant cymunedol rhanbarthol yn hynod bwysig hefyd. Fel y byddwch yn gwybod—mae'r Aelodau'n gwybod ein bod wedi buddsoddi arian ychwanegol drwy gronfa bontio'r UE i gefnogi ein rhanbarthau cydlyniant cymunedol.
Rwyf am ateb eich cwestiwn am system addysg y carchardai. Byddaf yn ymweld ag Abertawe a Chaerdydd cyn bo hir. Rwyf hefyd wedi ymweld â charchardai Eastwood Park a Styal—carchardai i fenywod—ond rwy'n ymweld â'r carchardai yng Nghymru a byddaf yn gofyn cwestiynau ac rwyf wedi gofyn cwestiynau am y systemau addysg ynddynt. Mae'n rhaid inni fod yn gyfrifol mewn perthynas â'n cyfrifoldebau datganoledig yn y gwasanaethau hynny, ac unwaith eto, mae hynny'n golygu gweithio gyda'r Gweinidog addysg, yn ogystal â chydnabod yr adroddiad pwysig a gyhoeddwyd yn ddiweddar am addysg yn y carchardai a chydnabod yr argymhellion sy'n rhaid i ni fynd ar eu trywydd yn awr.
O ran cyflwyno sylwadau i San Steffan ar y toriadau i'n gwasanaethau, effaith cyni, ac wrth gwrs, mae hynny'n glir iawn o ran y niwed i Gymru, gan gynnwys y system gyfiawnder—. Mae'n rhaid i mi ddweud, unwaith eto, fel y gwyddoch yn glir, fod y toriadau i gymorth cyfreithiol yn ogystal â'r argyfwng yn ein system cyfiawnder troseddol wedi gwneud ein cymunedau'n llai diogel, wedi rhoi llai o gymorth i ddioddefwyr ac wedi gwneud pobl yn llai abl i amddiffyn eu hawliau, a dyna pam fod ein comisiwn cyfiawnder mor bwysig, comisiwn Thomas. Ac rwy'n credu, yn bwysig, fod y materion ynglŷn â'r gwasanaeth prawf a'r ffaith ein bod wedi brwydro'n galed i ailuno'r gwasanaeth prawf—mae hynny'n digwydd yn awr. Mae gennym gyfle i helpu i lywio cyfeiriad y gwasanaethau prawf yn y dyfodol a bydd yr ailuno'n digwydd yn gynt yng Nghymru nag yn Lloegr, ac yn sicr byddaf eisiau adrodd yn ôl ar hynny oherwydd mae hynny'n digwydd. Ac wrth gwrs, rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â Gweinidogion cyfiawnder y DU ac yn egluro'r trawsnewid ac effaith y newid hwnnw yn dilyn etholiad cyffredinol y DU.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr, Weinidog.
Item 4 on the agenda are the 90-second statements. We have two this week. The first one—Helen Mary Jones.
Eitem 4 ar yr agenda yw'r datganiadau 90 eiliad. Mae gennym ddau yr wythnos hon. Y cyntaf—Helen Mary Jones.
Thank you, Dirprwy Lywydd. This year sees the tenth anniversary of the Sub-Sahara Advisory Panel, a coalition of 35 organisations across Wales who work with the sub-Saharan and African diaspora communities. The organisations do a wide range of work. Some of them support new citizens who've arrived here in Wales. Some of them work raising funds and resources and providing support to communities in the countries from which their family has come.
We welcome today their Welsh-African Diaspora Development Day to our National Assembly, to our Senedd, and I've been delighted to be asked to host this event. Ten of the organisations will have stalls here and will have an opportunity to show their work to their representatives. There'll performances, guest speakers, and I'm particularly grateful that the Minister for overseas matters has agreed to speak at what will be a very important event.
The Sub-Sahara Advisory Panel will be launching their report today of their work over the last 10 years and looking forward and looking ahead to the next 10 years of their important work here in Wales. I'm delighted that they're able to do so here in the home of our democracy, and it's a great opportunity for us, here in our Senedd, to reconfirm to the over 17,000 citizens of Wales with African roots who live in our nation how much we value their contribution to the vibrant, inclusive, outward-looking nation that we are working together to build.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Eleni, mae'n ddeng mlynedd ers sefydlu'r Panel Cynghori Affrica Is-Sahara, cynghrair o 35 o sefydliadau ledled Cymru sy'n gweithio gyda chymunedau alltud Is-Sahara ac Affrica. Mae'r sefydliadau'n gwneud amrywiaeth eang o waith. Mae rhai ohonynt yn cefnogi dinasyddion newydd sydd wedi cyrraedd Cymru. Mae rhai ohonynt yn gweithio i godi arian ac adnoddau a darparu cymorth i gymunedau yn y gwledydd y mae eu teulu'n hanu ohonynt.
Heddiw, rydym yn croesawu eu Diwrnod Datblygu Cymreig-Affricanaidd i'n Cynulliad Cenedlaethol, i'n Senedd, ac roeddwn wrth fy modd pan ofynnwyd i mi gyflwyno'r digwyddiad hwn. Bydd gan ddeg o'r sefydliadau stondinau yma a byddant yn cael cyfle i ddangos eu gwaith i'w cynrychiolwyr. Bydd perfformiadau, siaradwyr gwadd, ac rwy'n arbennig o ddiolchgar fod y Gweinidog materion tramor wedi cytuno i siarad yn y digwyddiad pwysig iawn hwn.
Heddiw, bydd y Panel Cynghori Affrica Is-Sahara yn lansio adroddiad o'u gwaith dros y 10 mlynedd diwethaf ac yn edrych ymlaen i'r dyfodol i 10 mlynedd nesaf eu gwaith pwysig yma yng Nghymru. Rwyf wrth fy modd eu bod yn gallu gwneud hynny yma yng nghartref ein democratiaeth, ac mae'n gyfle gwych i ni, yma yn ein Senedd, i ail-gadarnhau, i dros 17,000 o ddinasyddion Cymru sydd â gwreiddiau Affricanaidd ac sy'n byw yn ein gwlad, gymaint rydym yn gwerthfawrogi eu cyfraniad i'r genedl fywiog, gynhwysol hon sy'n edrych tuag allan, y gweithiwn gyda'n gilydd i'w hadeiladu.
As we approach Christmas, the busiest time of year for shopping, I want to salute the Welsh high street. There are fantastic examples out there of how a town centre can draw people in and lock money into a local economy. Treorchy high street is a great example. Its vibrancy and attractiveness has been recognised in a competition to find the best high street in the UK. The shortlisters for this competition were impressed by the fact that 80 per cent of its businesses in Treorchy are independent boutique stores and that 10 new businesses have opened on the high street over the past two years, and people want to support them. Voting has now closed and the winner will be announced in the new year. I wish the Treorchy bid all the very best, and if we win, it'll be richly deserved. In the future, I would like to have help given to all of our high streets in the Rhondda so that they can follow the successful model that has been laid out by Treorchy.
Will people give pause for thought about where they buy their Christmas food and presents this year? Now, I know that there are some things that can't be bought in a small town, but there is plenty that can. Many small businesses live and die by their performance over Christmas, so please, everyone, consider this year how much you can think global and shop local.
Wrth inni nesáu at y Nadolig, yr adeg brysuraf o'r flwyddyn ar gyfer siopa, rwyf eisiau talu teyrnged i'r stryd fawr yng Nghymru. Mae enghreifftiau gwych i'w cael o sut y gall canol tref ddenu pobl i mewn a dod ag arian i economi leol. Mae stryd fawr Treorci yn enghraifft wych. Cydnabuwyd ei bywiogrwydd a'i hatyniad mewn cystadleuaeth i ddod o hyd i'r stryd fawr orau yn y DU. Roedd y ffaith bod 80 y cant o'r busnesau yn Nhreorci yn siopau boutique annibynnol, fod 10 busnes newydd wedi agor ar y stryd fawr yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, a bod pobl eisiau eu cefnogi, wedi plesio'r rhai a oedd yn llunio'r rhestr fer ar gyfer y gystadleuaeth. Mae'r pleidleisio bellach ar ben a chyhoeddir yr enillydd yn y flwyddyn newydd. Rwy'n dymuno'r gorau i gais Treorci, ac os enillwn, bydd yn gwbl haeddiannol. Yn y dyfodol, hoffwn sicrhau bod cymorth yn cael ei roi i bob un o'n strydoedd mawr yn y Rhondda fel y gallant ddilyn llwyddiant Treorci.
A wnaiff pobl roi eiliad i feddwl ble y byddant yn prynu eu hanrhegion a'u bwyd Nadolig eleni? Nawr, rwy'n gwybod bod rhai pethau na ellir eu prynu mewn tref fach, ond mae yna ddigonedd y gellir eu prynu. Mae llawer o fusnesau bach yn byw ac yn marw yn sgil eu perfformiad dros y Nadolig, felly os gwelwch yn dda, bawb, ystyriwch sut y gallwch feddwl yn fyd-eang a siopa'n lleol eleni.
Thank you.
Diolch.
Item 5 on our agenda this afternoon is the debate on the Health, Social Care and Sport Committee's report: community and district nursing services. And I call on the Chair of the committee to move that motion—Dai Lloyd.
Eitem 5 ar ein hagenda y prynhawn yma yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon: gwasanaethau nyrsio cymunedol ac ardal. A galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i gyflwyno'r cynnig—Dai Lloyd.
Cynnig NDM7210 Dai Lloyd
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon: Gwasanaethau nyrsio cymunedol a nyrsio ardal, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 21 Awst 2019.
Motion NDM7210 Dai Lloyd
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes the report of the Health, Social Care and Sport Committee: Community and district nursing services, which was laid in the Table Office on 21 August 2019.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Dwi'n falch o agor y ddadl yma heddiw ar adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon ar wasanaethau nyrsio cymunedol a nyrsio ardal. Dyma'r pedwerydd yn y gyfres o ymchwiliadau byr a gynhaliwyd yn ddiweddar gan y pwyllgor.
Cynhaliodd y pwyllgor ymchwiliad undydd i waith timau nyrsio cymunedol a arweinir gan nyrsys ardal ac i ansawdd y gofal nyrsio a ddarperir i bobl yn eu cartrefi. Ar y pwynt hwn, hoffwn gydnabod y grŵp trawsbleidiol ar nyrsio a bydwreigiaeth, gan mai drwy eu gwaith nhw y daeth yr ymchwiliad hwn i fod, a chydnabod arweiniad David Rees.
Mae natur newidiol y ddarpariaeth gofal iechyd a'r symudiad i ddarparu mwy o ofal y tu allan i ysbyty yn golygu bod rôl nyrsys cymunedol wedi dod yn fwyfwy heriol. Mae yna gydnabyddiaeth y gallai'r timau nyrsio cymunedol hyn gyfrannu at wasanaethau gofal iechyd yn y dyfodol, ond prin yw'r wybodaeth am y gwasanaeth hwnnw. Does dim darlun cywir o nifer y timau nyrsio na beth yw eu sgiliau. Dydyn ni ddim yn gwybod faint o bobl sy'n derbyn gofal yn eu cartrefi eu hunain, na lefel y gofal sydd ei angen arnyn nhw. Nid yw'n glir chwaith sut mae gwaith timau nyrsio cymunedol yn cael ei fesur a'i gofnodi, na sut mae ansawdd a diogelwch y gwasanaethau hyn yn cael eu monitro. Yn wir, cawsom ein dychryn o glywed nyrsys cymunedol yn disgrifio'u hunain fel y 'gwasanaeth anweledig'.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I'm pleased to open the debate today on the Health, Social Care and Sport Committee's report on community and district nursing services This is the fourth in the series of spotlight inquiries recently undertaken by the committee.
The committee undertook a one-day inquiry into the activity of district nurse-led community nursing teams and the quality of nursing care provided to people in their own homes. At this point, I'd like to acknowledge the cross-party group on nursing and midwifery, as it was through their work that this inquiry came to fruition, and to acknowledge the leadership of David Rees.
The changing nature of healthcare provision and the move to provide more care outside the hospital setting means that the role of community nurses has become increasingly demanding. There is an acknowledgement that these community nursing teams can contribute to healthcare in the future, but the information about that is very scarce. There is no accurate picture of the number and skill mix of nursing teams. We don't know how many people are receiving care in their own homes or the level of care they need. It's also not clear how community nursing teams' activity is measured and reported, or how the quality and safety of services is monitored. Indeed, we were alarmed to hear community nurses describe themselves as the 'invisible service'.
The Royal College of Nursing told us that two thirds of its members work in the community, meeting the needs of elderly, disabled, and vulnerable patients who may otherwise struggle to visit a hospital. The move towards ever-greater delivery of health services in the community has increased people’s expectations of being able to access treatment in this way, and advances in medicine have made this a reality. Witnesses told us that people already expect to be able to receive extremely complex treatment in their own homes. Demand is likely to increase as a result of earlier discharge from hospital, keeping people at home to avoid unnecessary hospital admissions, and more people having complex and multiple conditions.
Community nursing teams act as a valuable link between acute services and primary care and promote independent living. It is therefore worrying to hear that nurses are finding it increasingly difficult to meet these increasing demands on them. The Welsh Government must therefore ensure that the crucial role of community nursing in the future delivery of healthcare is properly recognised in its workforce planning, nurse recruitment and training, and that's recommendation 1.
Turning to children's community nurses: the message from witnesses is that there must be an increase in the number of children's community nurses. According to the Royal College of Nursing, an average-sized district with a child population of 50,000 needs at least 20 full-time equivalent community children's nurses to provide a holistic children's community nursing service. This is partly due to the growing number of children with complex needs being cared for at home. It is worrying, therefore, to hear that we have no clear picture of the number of children's nurses currently working in the community. Further, it is extremely concerning to hear that children are less likely to be cared for at home at the end of life than adults because of shortages in appropriately skilled community nurses.
And, moving to palliative and end-of-life care, despite the crucial role community nurses play in enabling patients with palliative care needs to remain at home, we heard that the palliative and end-of-life care delivery plan makes little reference to them. Without a better understanding of who is being cared for where, and by whom, it is impossible to accurately determine the level of unmet need for palliative care. We believe that the Welsh Government must now publish an update on progress made in developing this action plan—that's recommendation 3—and I invite the Minister to update us on this point today.
Turning to district nursing staffing, the Welsh Government has said that it remains committed to extending the Nurse Staffing Levels (Wales) Act 2016 to additional settings. However, for district nursing, an appropriate workforce planning tool, required by the Act to calculate the nurse staffing level needed, is not likely to be ready for some years. We therefore recommended that the Welsh Government must produce and publish a strategy for extending the Nurse Staffing Levels (Wales) Act 2016 to all settings, including community and district nursing services, and that's recommendation 4.
And, turning to staff morale, some of the most stark evidence we received in committee came from nurses working in the community, who told us, and I quote:
'I left district nursing after 18 years as I could not cope any longer with the stress. The job workload increased more demand on paper work, and under staffed, and patients could not have the care they deserved.'
And another quote:
'The past five years has seen diminishing resources in front-line services. Nurses leaving and recruitment issues. We do not always look after our staff very well, we expect more and more from them.'
The RCN told us that morale is quite low, particularly at senior levels, because of the tremendous pressure community nurses have been under for a long time. Interestingly, this was not a picture that the health board representatives we spoke to recognised in their areas, and it was concerning to hear such conflicting views.
Finally, I'd like to turn to ICT infrastructure and technology, as one of the main issues raised by nurses working in the community was their inability to access the most appropriate technology to enable them to undertake their roles effectively. Half of the district and community nurses who were asked about their experiences of IT support reported using a variety of equipment, including laptops and Blackberries. The other half reported that they didn't have access to a mobile device at all. One witness told us:
'We have no computerised system for documentation. It's all paper.'
Another issue raised by the nurses was their inability to access office calendar and e-mails. The lack of appropriate technology is not only affecting nurses, but also patients who are trying to contact their community and district nursing services. If we are not providing nurses with the most up-to-date technology, how can we possibly expect them to communicate with and provide the best possible support to their patients?
Dywedodd y Coleg Nyrsio Brenhinol wrthym fod dwy ran o dair o'i aelodau'n gweithio yn y gymuned, yn diwallu anghenion cleifion oedrannus, anabl ac agored i niwed a allai, fel arall, ei chael hi'n anodd ymweld ag ysbyty. Mae'r symudiad tuag at ddarparu mwyfwy o wasanaethau iechyd yn y gymuned wedi cynyddu disgwyliadau pobl o allu cael mynediad at driniaeth yn y modd hwn, ac mae datblygiadau mewn meddygaeth wedi gwireddu hyn. Dywedodd tystion wrthym fod pobl eisoes yn disgwyl gallu cael triniaeth gymhleth iawn yn eu cartrefi eu hunain. Mae'r galw'n debygol o gynyddu o ganlyniad i ryddhau pobl o'r ysbyty yn gynharach, cadw pobl gartref i osgoi derbyniadau diangen i'r ysbyty, a bod mwy o bobl yn dioddef o gyflyrau cymhleth a lluosog.
Mae timau nyrsio cymunedol yn gweithredu fel cyswllt gwerthfawr rhwng gwasanaethau acíwt a gofal sylfaenol ac maent yn hyrwyddo byw'n annibynnol. Felly, mae clywed bod nyrsys yn ei chael yn fwyfwy anodd ateb y galwadau cynyddol hyn arnynt yn destun pryder. O'r herwydd, mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau bod rôl hanfodol nyrsio cymunedol wrth ddarparu gofal iechyd yn y dyfodol yn cael ei chydnabod yn briodol wrth gynllunio gweithlu, recriwtio nyrsys ac mewn hyfforddiant, a dyna argymhelliad 1.
Gan droi at nyrsys cymunedol i blant: y neges gan dystion yw fod yn rhaid cael cynnydd yn nifer y nyrsys cymunedol i blant. Yn ôl y Coleg Nyrsio Brenhinol, mae ardal o faint cyfartalog sydd â phoblogaeth o 50,000 o blant angen o leiaf 20 o nyrsys cymunedol i blant, cyfwerth ag amser llawn, i ddarparu gwasanaeth nyrsio cymunedol cyfannol ar gyfer plant. Mae hyn yn rhannol oherwydd y nifer cynyddol o blant ag anghenion cymhleth sy'n derbyn gofal gartref. Mae clywed felly nad oes gennym ddarlun clir o nifer y nyrsys plant sy'n gweithio yn y gymuned ar hyn o bryd yn destun pryder. At hynny, mae clywed bod plant yn llai tebygol o dderbyn gofal gartref ar ddiwedd eu hoes nag oedolion oherwydd prinder nyrsys cymunedol sydd â'r sgiliau addas yn destun pryder mawr iawn.
Gan droi at ofal lliniarol a diwedd oes, er gwaethaf y rôl hollbwysig y mae nyrsys cymunedol yn ei chwarae yn galluogi cleifion sydd ag anghenion gofal lliniarol i aros gartref, clywsom nad yw'r cynllun cyflawni ar gyfer darparu gofal lliniarol a diwedd oes yn cyfeirio llawer atynt. Heb ddealltwriaeth well o bwy sy'n derbyn gofal a lle, a chan bwy, mae'n amhosibl pennu lefel yr angen am ofal lliniarol sydd heb ei ddiwallu. Rydym yn credu bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru gyhoeddi diweddariad ar gynnydd a wnaed ar ddatblygu'r cynllun gweithredu hwn yn awr—argymhelliad 3 yw hwnnw—a gwahoddaf y Gweinidog i roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ar y pwynt hwn heddiw.
Gan droi at staffio nyrsys ardal, mae Llywodraeth Cymru wedi dweud ei bod yn parhau'n ymrwymedig i ymestyn Deddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016 i gynnwys lleoliadau ychwanegol. Fodd bynnag, ar gyfer nyrsys ardal, nid yw'n debygol y bydd offeryn priodol ar gyfer cynllunio'r gweithlu, sy'n ofynnol o dan y Ddeddf i gyfrifo'r lefel staff nyrsio sydd ei hangen, yn barod am rai blynyddoedd. Felly, rydym yn argymell bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru gynhyrchu a chyhoeddi strategaeth ar gyfer ymestyn Deddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016 i gynnwys pob lleoliad, gan gynnwys gwasanaethau nyrsio cymunedol a nyrsio ardal, ac argymhelliad 4 yw hwnnw.
Gan droi at forâl staff, daeth rhywfaint o'r dystiolaeth fwyaf trawiadol a gafodd y pwyllgor gan nyrsys a oedd yn gweithio yn y gymuned, a ddywedodd wrthym, ac rwy'n dyfynnu:
'Gadewais nyrsio ardal ar ôl 18 mlynedd gan na allwn i ymdopi mwyach â’r straen. Cynyddodd y llwyth gwaith, roedd mwy o alw am waith papur, dim digon o staff ac ni allai cleifion gael y gofal yr oeddent yn ei haeddu.'
A dyfyniad arall:
'Mae’r pum mlynedd diwethaf wedi gweld llai o adnoddau mewn gwasanaethau rheng flaen. Nyrsys yn gadael a phroblemau recriwtio. Nid ydym bob amser yn gofalu am ein staff yn dda iawn, rydym yn disgwyl mwy a mwy ganddyn nhw.'
Dywedodd y Coleg Nyrsio Brenhinol wrthym fod morâl yn eithaf isel, yn enwedig ar lefelau uwch, oherwydd y pwysau aruthrol sydd wedi bod ar nyrsys cymunedol ers amser maith. Yn ddiddorol, nid oedd hwn yn ddarlun roedd cynrychiolwyr y byrddau iechyd y buom yn siarad â hwy wedi ei nodi yn eu hardaloedd, ac roedd clywed safbwyntiau mor wahanol yn peri pryder.
Yn olaf, hoffwn droi at seilwaith TGCh a thechnoleg, gan mai un o'r prif faterion a godwyd gan nyrsys sy'n gweithio yn y gymuned oedd eu hanallu i ddefnyddio'r dechnoleg fwyaf priodol i'w galluogi i gyflawni eu rolau'n effeithiol. Dywedodd hanner y nyrsys ardal a'r nyrsys cymunedol y gofynnwyd iddynt am eu profiadau o gymorth TG eu bod yn defnyddio amrywiaeth o offer, gan gynnwys gliniaduron a dyfeisiau 'Blackberry'. Nododd yr hanner arall nad oedd ganddynt ddyfais symudol o gwbl at eu defnydd. Dywedodd un tyst wrthym:
'Does gennym ni ddim system gyfrifiadurol ar gyfer dogfennaeth - mae’n bapur i gyd.'
Mater arall a godwyd gan y nyrsys oedd eu hanallu i gael mynediad at galendr a negeseuon e-bost y swyddfa. Nid yn unig y mae diffyg technoleg briodol yn effeithio ar nyrsys, mae hefyd yn effeithio ar gleifion sy'n ceisio cysylltu â'u gwasanaethau nyrsio cymunedol a nyrsio ardal. Os nad ydym yn darparu'r dechnoleg ddiweddaraf i nyrsys, sut yn y byd y gallwn ddisgwyl iddynt gyfathrebu â'u cleifion a rhoi'r cymorth gorau posibl iddynt?
Daeth Suzy Davies i’r Gadair.
Suzy Davies took the Chair.
Mae'n annerbyniol nad yw nyrsys sy'n gweithio yn y gymuned yn gallu cael mynediad at wybodaeth am gleifion, apwyntiadau neu negeseuon e-bost ar ddyfeisiau llaw, a'u bod nhw'n dal i ddibynnu ar systemau papur a thechnoleg sydd wedi dyddio. Arhosaf i glywed sylwadau eraill yn y ddadl hon. Diolch yn fawr.
It is unacceptable that nurses working in the community have limited access to patient information, appointments or e-mails via handheld devices and are instead reliant on paper-based systems and outdated technology. I will wait to hear other comments in this debate. Thank you.
I'm very grateful to take part in this debate on the committee report. And the first thing, actually, I'd like to do is pay an enormous tribute to all of the district nurses and community nurses out there in Wales. I speak from personal experience when I say that, after the arrival of No. 1 daughter, it was the district nurse that helped me keep my sanity, because I certainly had no idea what I was supposed to do once I arrived home. They are the unsung heroes, and, in fact, our report describes them as 'the invisible service'. And I think it's worth us all remembering that there's no accurate picture, at national level, of the number and skill mix of nursing teams, nor the numbers in our teams, the acuity levels of the patients that they're having to deal with. And this, of course, impacts on workforce planning, on recruitment and retention. And I think that the Chair of the committee has very, very clearly laid out, actually, the stress levels that district and community nurses face, and how this is driving people out of a profession that we so desperately need, particularly, Minister, if you are going to carry on a direction of travel that we all support, which is about treating people at home, in the community, in their homes, rather than sending them off to hospitals or to other facilities.
And I do find—. And I want to particularly speak to recommendations 6, 7 and 8. Six is about data, 7 and 8 are about training and recruitment. Because I find that the availability of data on nursing services is beyond poor. I recognise that health boards understand that, but not knowing for sure how many nurses in the community are district nurses, or not knowing how many district nurses are nurse practitioners, must seriously hamper the planning and delivery of services. And acknowledging that there are significant challenges in terms of data and the future development of the ICT infrastructure is a step forward. But I have to point out that this is a step that the Welsh Government and the health boards have been standing on for years. So, I'd like to know when will we see the roll-out of the Welsh community care information system. It's only in one health board, and that's Powys, at the moment.
And I just want to read out a couple of little highlighted segments from this report. This is what the people who work in our community services have to cope with—and you think about all the technology that we're surrounded with here to help us do our job—
'We have mobile phones without access to diary or email though colleagues in local authority have both and a functioning electronic system for health records.'
But district nurses, community nurses, don't.
'We have very little IT to support integration and CRT working. District Nurses are on paper; some therapy staff are on therapy manager; social care colleagues on WCCIS.'
'Most of the team have blackberry's, years old, that don't work sufficiently.... We have no computerised system for documentation—it’s all paper.'
And one of the concerns I have—and it runs, actually, across a wide variety of the health service—is I very often write to you, Minister, to ask for data on a range of topics, and you come back, in your written answer, and you say, 'No data held centrally'. Okay, I get that. I will then do an FOI on every single health board, following your answer, and guess what they come back and say? 'No data held centrally. No data recorded. This data isn't known; it's not cut, sliced and diced in this way.' If we don't have this essential data, how can we do workforce planning and management, how can we really target recruitment and retention? Are we not setting up Health Education and Improvement Wales to fail, because, if we can't access the data, and the Minister's obviously not got the data, I don't suppose for one moment HEIW have got the data either.
I would also like to know who will be evaluating the success of the Malinko software pilot at Cwm Taf. I'd be interested to know who's going to be evaluating it, when you expect the evaluation to happen. Because, as I understand it, if it does all that it says it does, then it would be a very good thing to roll out across all of our health boards. But I would like it independently evaluated, given Cwm Taf's current situation.
And my last and final point that I want to make, which is slightly in this report but it is an adjunct to it—we all know that primary care is based on the multidisciplinary team model. However, it is hampered at times by lines of reporting, and that does apply to district and community nurses, because, of course, most of them report back to health boards, rather than clusters or GP practices. Now, I've had a couple of cases where we've had seriously ill constituents—terminal cancer, GP has gone out, they need the support of a district nurse. But because there hasn't been a 13-page form filled in, their doctor, who says, 'This person must be nursed and looked at by a district nurse in their home', hasn't been able to do it, because they've got to go back to the health board and then follow a very convoluted way of being able to provide that service. So, can we just look at that and tightening it up? Because they're an integral part of the primary care team, and they need to be under the auspices of those who lead the primary care function.
Rwy'n ddiolchgar iawn i gael cymryd rhan yn y ddadl hon ar adroddiad y pwyllgor. A'r peth cyntaf, mewn gwirionedd, yr hoffwn ei wneud yw talu teyrnged enfawr i'r holl nyrsys ardal a nyrsys cymunedol sydd yng Nghymru. Rwy'n siarad o brofiad personol pan ddywedaf, ar ôl genedigaeth fy merch gyntaf, mai'r nyrs ardal a helpodd fi i gadw fy mhwyll, oherwydd, yn sicr, nid oedd gennyf syniad beth oeddwn i fod i'w wneud ar ôl i mi gyrraedd adref. Maent yn arwyr nad ydynt yn cael digon o glod, ac mewn gwirionedd, mae ein hadroddiad yn eu disgrifio fel 'y gwasanaeth anweledig'. Ac rwy'n credu ei bod yn werth i bawb ohonom gofio nad oes darlun cywir, ar lefel genedlaethol, o nifer a chymysgedd sgiliau timau nyrsio, y niferoedd yn ein timau na lefelau aciwtedd y cleifion y maent yn gorfod ymdrin â hwy. Ac mae hyn, wrth gwrs, yn effeithio ar gynllunio'r gweithlu, ar recriwtio a chadw staff. A chredaf fod Cadeirydd y pwyllgor wedi nodi'n glir iawn y lefelau straen y mae nyrsys ardal a nyrsys cymunedol yn eu hwynebu, a sut y mae hyn yn gwneud i bobl adael proffesiwn rydym ei angen yn daer, yn enwedig, Weinidog, os ydych yn bwriadu parhau â chyfeiriad teithio rydym i gyd yn ei gefnogi, sef trin pobl gartref, yn y gymuned, yn eu cartrefi, yn hytrach na'u hanfon i ysbytai neu gyfleusterau eraill.
Ac rwy'n canfod—. Ac rwyf eisiau siarad yn benodol am argymhellion 6, 7 ac 8. Mae 6 yn ymwneud â data, a 7 ac 8 yn ymwneud â hyfforddiant a recriwtio. Oherwydd gwelaf fod argaeledd data am wasanaethau nyrsio yn wael tu hwnt. Rwy'n cydnabod bod byrddau iechyd yn deall hynny, ond mae'n rhaid bod peidio â gwybod yn sicr faint o nyrsys yn y gymuned sy'n nyrsys ardal, neu beidio â gwybod faint o nyrsys ardal sy'n ymarferwyr nyrsio, yn rhwystro'r gwaith o gynllunio a darparu gwasanaethau yn ddifrifol. Ac mae cydnabod bod heriau sylweddol o ran data a datblygu'r seilwaith TGCh yn y dyfodol yn gam ymlaen. Ond mae'n rhaid i mi nodi bod hwn yn gam y mae Llywodraeth Cymru a'r byrddau iechyd wedi bod yn sefyll arno ers blynyddoedd. Felly, hoffwn wybod pryd y bydd system wybodaeth gofal cymunedol Cymru yn cael ei chyflwyno. Nid yw'r system ond ar waith mewn un bwrdd iechyd ar hyn o bryd, a Phowys yw hwnnw.
Hoffwn ddarllen ychydig o ddarnau sydd wedi'u hamlygu yn yr adroddiad hwn. Dyma'r hyn y mae'n rhaid i'r bobl sy'n gweithio yn ein gwasanaethau cymunedol ymdopi ag ef—ac rydych yn meddwl am yr holl dechnoleg sy'n ein hamgylchynu yma i'n helpu i wneud ein gwaith—
'Mae gennym ni ffonau symudol heb fynediad at ddyddiadur nac e-bost, er bod cydweithwyr yn yr awdurdod lleol yn meddu ar system electronig weithredol ar gyfer cofnodion iechyd.'
Ond nid oes gan nyrsys ardal, nyrsys cymunedol, fynediad at y pethau hyn.
'Ychydig iawn o TG sydd gennym i gefnogi integreiddio a gwaith Timau Adnoddau Cymunedol. Mae Nyrsys Ardal ar bapur; mae rhai staff therapi ar Therapy Manager; cydweithwyr gofal cymdeithasol ar WCCIS.'
'Mae gan y rhan fwyaf o’r tîm ddyfeisiau ‘blackberry’, ond tydyn nhw ddim yn gweithio’n ddigon da.... Does gennym ni ddim system gyfrifiadurol ar gyfer dogfennaeth—mae’n bapur i gyd.'
Ac un o'r pryderon sydd gennyf—ac mae'n rhedeg ar draws amrywiaeth eang o'r gwasanaeth iechyd mewn gwirionedd—yw fy mod yn ysgrifennu atoch yn aml iawn, Weinidog, i ofyn am ddata ar amrywiaeth o bynciau, ac fe ddowch yn ôl ataf yn eich ateb ysgrifenedig, a dweud , 'Ni chedwir unrhyw ddata yn ganolog'. Iawn, rwy'n derbyn hynny. Byddaf yn cyflwyno cais rhyddid gwybodaeth wedyn ar bob bwrdd iechyd, yn dilyn eich ateb, a dyfalwch beth y maent yn ei ddweud? 'Ni chedwir unrhyw ddata yn ganolog. Nid oes unrhyw ddata wedi'i gofnodi. Nid yw'r data hwn yn hysbys; nid yw'n cael ei dorri a'i rannu yn y ffordd hon.' Os nad oes gennym y data hanfodol hwn, sut y gallwn ni reoli a chynllunio'r gweithlu, sut y gallwn fynd ati o ddifrif i dargedu recriwtio a chadw staff? Onid ydym yn sefydlu Addysg a Gwella Iechyd Cymru i fethu, oherwydd, os na allwn gael gafael ar y data, ac yn amlwg nid yw'r data gan y Gweinidog, nid wyf yn tybio am un eiliad fod y data gan Addysg a Gwella Iechyd Cymru chwaith.
Hoffwn wybod hefyd pwy fydd yn gwerthuso llwyddiant cynllun peilot meddalwedd Malinko yng Nghwm Taf. Byddai diddordeb gennyf mewn gwybod pwy fydd yn ei werthuso, pryd rydych yn disgwyl i'r gwerthusiad ddigwydd. Oherwydd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, os yw'n gwneud popeth y dywed y mae'n ei wneud, byddai'n beth da iawn i'w gyflwyno ar draws ein holl fyrddau iechyd. Ond hoffwn iddo gael ei werthuso'n annibynnol, o ystyried sefyllfa bresennol Cwm Taf.
A'r pwynt olaf a therfynol yr hoffwn ei wneud, sydd yn yr adroddiad hwn i raddau ond sy'n ategiad iddo—mae pawb yn gwybod bod gofal sylfaenol yn seiliedig ar y model tîm amlddisgyblaethol. Fodd bynnag, mae'n cael ei lesteirio ar adegau gan linellau adrodd, ac mae hynny'n berthnasol i nyrsys ardal a nyrsys cymunedol, oherwydd, wrth gwrs, mae'r rhan fwyaf ohonynt yn adrodd yn ôl i fyrddau iechyd, yn hytrach na chlystyrau neu bractisau meddygon teulu. Nawr, rwyf wedi cael un neu ddau o achosion lle roedd gennym etholwyr difrifol wael—canser angheuol, mae'r meddyg teulu wedi mynd allan, mae angen cefnogaeth nyrs ardal arnynt. Ond gan nad oes ffurflen 13 tudalen wedi'i llenwi, nid yw eu meddyg, sy'n dweud, 'Rhaid i nyrs ardal nyrsio'r person hwn a gofalu amdano yn ei gartref', wedi gallu ei wneud, oherwydd bod yn rhaid iddynt ddychwelyd i'r bwrdd iechyd a dilyn llwybr troellog iawn er mwyn gallu darparu'r gwasanaeth hwnnw. Felly, a gawn ni edrych ar hynny a'i dynhau? Oherwydd maent yn rhan annatod o'r tîm gofal sylfaenol, ac mae angen iddynt fod o dan adain y rhai sy'n arwain y swyddogaeth gofal sylfaenol.
I'd like to add my voice to what other speakers have already said—our gratitude to all those who contributed to the inquiry. I'd like to pay tribute to our Chair. I think these one-day, short, sharp inquiries are a really useful model and enable us to get to the heart of issues really quickly. I'm particularly grateful to the nursing staff who provided evidence.
Hoffwn ychwanegu fy llais at yr hyn y mae siaradwyr eraill eisoes wedi'i ddweud—diolch i bawb a gyfrannodd at yr ymchwiliad. Hoffwn dalu teyrnged i'n Cadeirydd. Rwy'n credu bod yr ymchwiliadau undydd, byr a sydyn hyn yn fodel defnyddiol iawn sy'n ein galluogi i fynd at wraidd pethau'n gyflym iawn. Rwy'n arbennig o ddiolchgar i'r staff nyrsio a ddarparodd dystiolaeth.
The thing that was left in my head after this inquiry was the term 'the invisible service', and that's already been mentioned by others—the extent to which the work that these nurses do largely goes unseen unless it is not done or unless it goes wrong—and also the evidence that they gave about the level of responsibility of a nurse on her or his own in a family home, in a nursing home, perhaps, where they don't have the whole support network of nursing staff that's available to nursing staff who are working in hospital settings.
Now, like many others, I'm sure, I was very glad to see the Minister accept nine out of the 10 recommendations, until I read in detail what he was saying in response to those recommendations. And I'm afraid that what he was telling us was that much of what we were asking for, what the nursing staff were asking for, was already happening. Well, as Dai Lloyd has said, it's difficult sometimes when you have conflicting evidence, but, when I have nurses before me and I have senior managers before me, I am inclined to believe the front-line staff, who may know better what's going on on the ground.
I was particularly concerned that the Minister's response only highlights additional resourcing, or possible additional resourcing, for one of the recommendations that he accepts. Because if we are to meet his aspiration—an aspiration, I think, shared across this Chamber and across Wales—of moving more services into the community, we will have to have a larger, better supported, better resourced workforce, and that doesn't come for nothing.
I want to turn briefly to the recommendation that the Minister decided to reject, and that is recommendation 4, which is that the Welsh Government should produce and publish a strategy for extending the Nurse Staffing Levels (Wales) Act 2016 to all settings, including community and district nursing. Now, while I appreciate it's more difficult to do that—. It's relatively straightforward to know how many nurses at what level of skill are needed to support a particular set of patients in a particular ward because it's relatively easy to work out what their level of need is—the patients' level of need. And it's been difficult to do that, and this, of course, feeds into the points that Angela Burns has already made about the issues with information.
But if we are serious about treating community services with the same level of respect as we treat services that are provided in hospitals, if we are serious about providing community nursing staff with the same level of respect and the same level of support, then surely we must move to make those assessments, to work out the acuity, the sickness, of the patients that they're dealing with and the skills that they need and the time that they need, and, therefore, the level of community and district nursing that is safe for that particular population. And it is beyond me to understand why the Minister does not agree. I would have been perfectly happy to see him say that this will take a longer time, perhaps, than we as a committee were asking for, but simply to suggest that it's not necessary is a real matter of concern.
I want to highlight one particular aspect that I think the Minister may be taking moves towards addressing, and that is issues around terms and conditions for nurses employed by GP practices rather than directly by the health boards. It's very clear to me that the terms and conditions for some of those nurses have not kept pace with the terms of those nurses who are directly employed. A particular concern that's been raised with me by individual nurses in my own region is that they often don't have time for learning. Now we know that's a problem across the whole sector, but, if you're perhaps one nurse on your own, employed by a rural GP practice, it can be incredibly difficult for you to be released to increase your skills. I think the work the Minister highlighted the other day in terms of making sure that GP practices are reporting what levels of staffing they've got now may help with that, but I think it's really, really important that we protect the terms and conditions of that very important group of nursing staff.
I think there's an element of agreement about the issues that face us. The question now has to be how quickly and how effectively we can move to address those issues. It's a word I find myself using again and again, and not one that I particularly want to use, but I'm afraid that there are elements of the Government's response to this report that do appear complacent to me and, more seriously, appear complacent to the nursing workforce. Our nursing workforce staff deserve better than that. Our community nursing workforce deserve better than that from us all, and, very importantly, so do their patients.
I am sure that we all agree with the Minister that we need to grow our community services, but unless we properly resource and respect our community nursing workforce we won't be able to do that.
Y peth a arhosodd yn fy mhen ar ôl yr ymchwiliad hwn oedd y term 'gwasanaeth anweledig', ac mae hynny eisoes wedi cael ei grybwyll gan eraill—y ffaith nad yw'r gwaith y mae'r nyrsys hyn yn ei wneud yn cael ei weld, i raddau helaeth, oni bai eu bod yn peidio â'i wneud neu oni bai fod rhywbeth yn mynd o'i le—a hefyd y dystiolaeth a roesant am lefel cyfrifoldeb nyrs ar ei phen ei hun mewn cartref teuluol, mewn cartref nyrsio, efallai, lle nad oes ganddynt rwydwaith o gymorth gan staff nyrsio sydd ar gael i staff nyrsio sy'n gweithio mewn ysbytai.
Nawr, fel llawer o bobl eraill, rwy'n siŵr, roeddwn yn falch iawn o weld y Gweinidog yn derbyn naw o'r 10 argymhelliad, nes i mi ddarllen yn fanwl yr hyn a ddywedodd mewn ymateb i'r argymhellion hynny. Ac rwy'n ofni mai'r hyn a ddywedodd wrthym oedd fod llawer o'r hyn y gofynnem amdano, yr hyn y gofynnai'r staff nyrsio amdano, eisoes yn digwydd. Wel, fel y dywedodd Dai Lloyd, mae'n anodd weithiau pan fydd gennych dystiolaeth sy'n gwrthdaro, ond pan fo gennyf nyrsys o fy mlaen a phan fo gennyf uwch reolwyr o fy mlaen, rwy'n dueddol o gredu'r staff rheng flaen, sy'n gwybod yn well beth sy'n digwydd ar lawr gwlad.
Roeddwn yn pryderu'n benodol nad yw ymateb y Gweinidog ond yn tynnu sylw at adnoddau ychwanegol, neu adnoddau ychwanegol posibl, ar gyfer un o'r argymhellion y mae'n eu derbyn. Oherwydd os ydym am wireddu ei ddyhead—dyhead, rwy'n credu, a rennir ar draws y Siambr hon a ledled Cymru—i weld mwy o wasanaethau'n cael eu symud i'r gymuned, bydd yn rhaid inni gael gweithlu mwy, gyda mwy o gefnogaeth, gyda gwell adnoddau, ac ni chawn hynny yn rhad ac am ddim.
Hoffwn droi'n fyr at yr argymhelliad y penderfynodd y Gweinidog ei wrthod, sef argymhelliad 4, sy'n dweud y dylai Llywodraeth Cymru gynhyrchu a chyhoeddi strategaeth ar gyfer ymestyn Deddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016 i gynnwys pob lleoliad, gan gynnwys gwasanaethau nyrsio cymunedol a nyrsio ardal. Nawr, er fy mod yn derbyn ei bod yn anos gwneud hynny—. Mae'n gymharol hawdd canfod faint o nyrsys, gyda pha lefel o sgiliau, sydd eu hangen i gefnogi set benodol o gleifion mewn ward benodol oherwydd ei bod yn gymharol hawdd canfod beth yw lefel eu hangen—lefel angen y cleifion. Ac mae wedi bod yn anodd gwneud hynny, ac mae hyn, wrth gwrs, yn bwydo i mewn i'r pwyntiau y mae Angela Burns eisoes wedi'u gwneud am y problemau gyda gwybodaeth.
Ond os ydym o ddifrif ynglŷn â thrin gwasanaethau cymunedol gyda'r un parch ag y byddwn yn trin gwasanaethau a ddarperir mewn ysbytai, os ydym o ddifrif ynglŷn â darparu'r un lefel o barch a'r un lefel o gymorth i staff nyrsio cymunedol, does bosibl nad oes rhaid inni wneud yr asesiadau hynny, canfod aciwtedd a salwch y cleifion y maent yn ymdrin â hwy a'r sgiliau y maent eu hangen a'r amser y maent ei angen, ac felly, nifer y nyrsys cymunedol a'r nyrsys ardal sy'n ddiogel ar gyfer y boblogaeth benodol honno. Ac ni allaf ddeall pam nad yw'r Gweinidog yn cytuno. Buaswn wedi bod yn berffaith hapus i'w weld yn dweud y byddai hyn yn cymryd mwy o amser, efallai, nag y gofynnem amdano fel pwyllgor, ond mae awgrymu nad yw'n angenrheidiol yn peri pryder gwirioneddol.
Hoffwn dynnu sylw at un agwedd benodol y credaf efallai fod y Gweinidog yn rhoi camau ar waith i fynd i'r afael â hi, sef materion yn ymwneud â thelerau ac amodau ar gyfer nyrsys a gyflogir gan bractisau meddygon teulu yn hytrach nag yn uniongyrchol gan y byrddau iechyd. Mae'n amlwg iawn i mi fod y telerau a'r amodau i rai o'r nyrsys hynny yn llusgo ar ôl telerau nyrsys a gyflogir yn uniongyrchol. Un pryder penodol a godwyd gyda mi gan nyrsys unigol yn fy rhanbarth yw nad oes ganddynt amser ar gyfer dysgu yn aml. Nawr, rydym yn gwybod bod honno'n broblem ar draws y sector cyfan, ond os ydych yn nyrs ar eich pen eich hun, efallai, wedi'ch cyflogi gan bractis meddyg teulu gwledig, gall fod yn anhygoel o anodd i chi gael eich rhyddhau i wella eich sgiliau. Rwy'n credu y gallai'r gwaith a amlygwyd gan y Gweinidog y diwrnod o'r blaen o ran gwneud yn siŵr fod practisau meddygon teulu yn adrodd ar y lefelau staffio sydd ganddynt helpu gyda hynny, ond rwy'n credu ei bod yn wirioneddol bwysig ein bod yn diogelu telerau ac amodau'r grŵp pwysig hwnnw o staff nyrsio.
Rwy'n credu bod yna elfen o gytundeb ynglŷn â'r materion sy'n ein hwynebu. Y cwestiwn yn awr yw pa mor gyflym a pha mor effeithiol y gallwn fynd i'r afael â'r materion hynny. Mae'n air rwy'n ei ddefnyddio dro ar ôl tro, ac nid yw'n un rwyf eisiau ei ddefnyddio fel y cyfryw, ond ofnaf fod elfennau o ymateb y Llywodraeth i'r adroddiad hwn sy'n ymddangos yn hunanfodlon ac yn fwy difrifol, maent yn ymddangos yn hunanfodlon i'r gweithlu nyrsio. Mae staff ein gweithlu nyrsio yn haeddu gwell na hynny. Mae ein gweithlu nyrsio cymunedol yn haeddu gwell na hynny gan bawb ohonom, ac yn bwysig iawn, mae eu cleifion yn haeddu gwell na hynny hefyd.
Rwy'n siŵr ein bod i gyd yn cytuno â'r Gweinidog fod angen inni ddatblygu ein gwasanaethau cymunedol, ond oni bai ein bod yn rhoi adnoddau a pharch priodol i'n gweithlu nyrsio cymunedol, ni fyddwn yn gallu gwneud hynny.
I thank the Health, Social Care and Sport Committee for their report into community and district nursing services. Community nursing is an essential service that helps keep patients out of hospital and remain in their own homes. As our demography changes, as we all live longer with increasingly complex chronic illness, the services provided by district and community nurses become more essential.
Over the past two decades, we have lost over 5,000 NHS hospital beds, despite our population increasing by over 200,000. Without district and community nurses, our NHS would be overwhelmed. Despite this, the service continues to be undervalued. Giving evidence to the committee, community nurses described themselves as 'the invisible service', and this is very sad to hear. I therefore welcome the committee's recommendations, which are aimed at improving provision but, more importantly, recognise the absolutely vital role that our district and community nurses play in delivering health and social care in Wales.
I am pleased that the Welsh Government have accepted nine out of 10 of the recommendations. What I don't understand is the Minister's rationale for rejecting recommendation 4. Extending the nurse staffing levels Act to all settings is the right thing to do. I accept that it won't be easy or doable overnight, but that is not a reason to reject the recommendation out of hand. Welsh Government should accept, at least in principle, that work needs to commence on achieving safe staffing levels now, not at some unspecified future date.
The Welsh Government have to accept all 10 recommendations and act upon them swiftly if we are to ensure the future of the service. Morale is at an all-time low, yet we, as a nation, are becoming more reliant upon the services provided by our hardworking, dedicated district and community nurses. We have to demonstrate that we value our community nurses; accepting and implementing all 10 of those recommendations would be a good start. Thank you.
Diolch i'r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon am ei adroddiad ar wasanaethau nyrsio cymunedol a nyrsio ardal. Mae nyrsio cymunedol yn wasanaeth hanfodol sy'n helpu i gadw cleifion allan o'r ysbyty ac yn caniatáu iddynt aros yn eu cartrefi eu hunain. Wrth i'n demograffeg newid, wrth i ni gyd fyw'n hwy gyda salwch cronig mwyfwy cymhleth, mae'r gwasanaethau a ddarperir gan nyrsys ardal a nyrsys cymunedol yn dod yn fwy hanfodol.
Dros y ddau ddegawd diwethaf, rydym wedi colli dros 5,000 o welyau ysbyty'r GIG, er bod ein poblogaeth wedi cynyddu dros 200,000. Heb nyrsys ardal a nyrsys cymunedol, byddai ein GIG yn boddi. Er gwaethaf hyn, nid yw'r gwasanaeth yn cael ei werthfawrogi'n ddigonol o hyd. Wrth roi tystiolaeth i'r pwyllgor, disgrifiodd nyrsys cymunedol eu hunain fel y 'gwasanaeth anweledig', ac mae hyn yn drist iawn i'w glywed. Felly, rwy'n croesawu argymhellion y pwyllgor, sydd wedi'u hanelu at wella'r ddarpariaeth, ond yn bwysicach, rwy'n cydnabod y rôl gwbl hanfodol y mae ein nyrsys ardal a'n nyrsys cymunedol yn ei chwarae wrth ddarparu iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru.
Rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn naw o'r 10 argymhelliad. Yr hyn nad wyf yn ei ddeall yw rhesymeg y Gweinidog dros wrthod argymhelliad 4. Ymestyn y Ddeddf lefelau staff nyrsio i gynnwys pob lleoliad yw'r peth iawn i'w wneud. Rwy'n derbyn na fydd yn hawdd ac na fydd yn bosibl ei wneud dros nos, ond nid yw hynny'n rheswm dros wrthod yr argymhelliad ar unwaith. Dylai Llywodraeth Cymru dderbyn, mewn egwyddor o leiaf, fod angen dechrau ar y gwaith o sicrhau lefelau staffio diogel yn awr, nid ar ryw ddyddiad amhenodol yn y dyfodol.
Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru dderbyn pob un o'r 10 argymhelliad a gweithredu arnynt yn gyflym os ydym am sicrhau dyfodol y gwasanaeth. Mae morâl yn is nag erioed, ac eto fel gwlad rydym yn mynd yn fwy dibynnol ar y gwasanaethau a ddarperir gan ein nyrsys ardal a nyrsys cymunedol ymroddedig a gweithgar. Mae'n rhaid inni ddangos ein bod yn gwerthfawrogi ein nyrsys cymunedol; byddai derbyn a gweithredu pob un o'r 10 argymhelliad yn ddechrau da. Diolch.
Diolch yn fawr. Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasnaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething.
Thank you very much. I call on the Minister for Health and Social Services, Vaughan Gething.
Thank you, acting Deputy Presiding Officer. I want to thank the committee for their inquiry and report into community and district nursing services in Wales. I'm pleased to say that the recommendations do broadly reflect Welsh Government policy, as articulated in our 'A Healthier Wales' vision of more care being delivered closer to home. We know that, as part of a multidisciplinary approach to delivering this aim, registered nurses will continue to play a pivotal role.
The majority of the recommendations relate directly to the community workforce in terms of planning, recruitment and training. Significant work has already been undertaken to increase the nursing workforce here in Wales with positive results. However, we are never complacent and recognise that there are challenges around the recruitment and retention of nurses in a number of settings. That is why I have again increased health education funding by 13 per cent for the next year, compared to the one that we are in. We went through the figures yesterday on the significant increases in nurse education and training here in Wales over the last six years.
With the establishment of Health Education and Improvement Wales, we are now in a better position—a better position than ever—to ensure a national strategic approach to understanding our workforce and producing a sustainable supply of nursing staff for the future. The Welsh Government director of workforce and organisational development is liaising closely with Health Inspectorate Wales, as they develop their future workforce strategy, and that will ensure that recommendations 1 to 3 and 6 to 8 factor into that work.
I recognise, of course, the crucial role that technology plays in community nursing, which was referred to by a number of Members in the debate. That is why the Welsh Government is working with all health boards in supporting investment in modern devices. I meet district nurses in my own constituency and around the country and they do describe some of the frustrations that some Members have referred to. It's again part of the challenge I regularly describe about catching up with what normal life is now like and our ability to do things on mobile devices. This does include the work that I've described within the Government—the prioritisation of mobile devices for community nurses and others who are not based in a hospital setting. We committed in 'A Healthier Wales' to significantly increase investment in digital as a key enabler of change, and that is supported by an increasing emphasis on common national standards across digital devices and applications.
Members will recall that I endorsed the chief nursing officer principles for district nursing in 2017. These are an essential step in the preparation for the further roll-out of the Nurse Staffing Levels (Wales) Act 2016. The intelligence provided from that, and the monitoring that my officials from the chief nurse's office regularly undertake, are an important step, and I understand that progress is being made on the ground.
In terms of further work on what the model should look like, we are undertaking an evaluation of the neighbourhood district nursing model. Subject to that being a successful evaluation, I will then consider options for commencing the roll-out of that right across Wales over the next financial year as part of our response to the forthcoming budget round.
I am sorry that I couldn't accept all of the committee's recommendations, and I understand that Members have referred in particular to the one that I didn't. That was specifically recommendation 4, which relates to the extension of the Nurse Staffing Levels (Wales) Act. Section 25A of the Nurse Staffing Levels (Wales) Act already applies to all settings where nursing care is either provided or commissioned. This duty sets out the overarching responsibility of health boards to ensure that there are sufficient nurses to care for patients sensitively, and health boards are committed to meeting that responsibility.
Regarding the extension of section 25B, C and E of the Act to all settings, the honest truth is that it wouldn't be possible at this time to articulate a strategic vision with any detail that could be considered valuable and worthwhile. There are significant and fundamental differences to the various settings in which nurses provide care, and it is too early to begin to understand the complexity around the variability across all settings.
A substantial piece of mapping will need to be undertaken by the all-Wales nurse staffing programme before a national strategy can be contemplated, but the programme manager has begun the early stages of that work. That's underscored by the reality of the work that is already ongoing that has underpinned the initial stage of roll-out, the pieces of work that are already in train at present, and, of course, the work that took place before my written statement today, where I confirmed that I had commenced the legislative process to extend the Act to paediatric inpatient wards, with the intention that the practical extension will be in place by April 2021. I will, of course, write to the committee setting out current progress across all nurse staffing programme workstreams.
There's a final point that I think is worth mentioning in terms of the debate, and that is that the publication of the committee's report was in August. The Nursing and Midwifery Council, the professional regulator, then announced that it intended to conduct a full review of post-registration recordable qualifications, and has explicitly identified specialist practice qualifications. That could potentially have significant ramifications for community-based roles and the way in which they are defined. Such roles include, specifically, general practice nurses, community children's nurses and, especially, district nurses. I will, though, keep the Assembly—through the committee—appraised of the outcome of that review and the ways that that might affect the practical implementation of Welsh Government policy.
Diolch, Ddirprwy Lywydd dros dro. Hoffwn ddiolch i'r pwyllgor am ei ymchwiliad a'i adroddiad ar wasanaethau nyrsio cymunedol a nyrsio ardal yng Nghymru. Rwy'n falch o ddweud bod yr argymhellion yn adlewyrchu polisi Llywodraeth Cymru yn fras o ddarparu mwy o ofal yn nes at adref, fel y'i nodwyd yn ein gweledigaeth 'Cymru Iachach'. Fel rhan o ddull amlddisgyblaethol o gyflawni'r nod hwn, gwyddom y bydd nyrsys cofrestredig yn parhau i chwarae rhan ganolog.
Mae'r rhan fwyaf o'r argymhellion yn ymwneud yn uniongyrchol â'r gweithlu cymunedol o ran cynllunio, recriwtio a hyfforddi. Mae gwaith sylweddol wedi'i wneud eisoes ar gynyddu'r gweithlu nyrsio yma yng Nghymru gyda chanlyniadau cadarnhaol. Fodd bynnag, nid ydym byth yn hunanfodlon ac rydym yn cydnabod bod heriau'n gysylltiedig â recriwtio a chadw nyrsys mewn nifer o leoliadau. Dyna pam fy mod, unwaith eto, wedi cynyddu'r cyllid ar gyfer addysg iechyd 13 y cant ar gyfer y flwyddyn nesaf, o'i gymharu â'r flwyddyn hon. Aethom drwy'r ffigurau ddoe mewn perthynas â'r cynnydd sylweddol mewn addysg a hyfforddiant i nyrsys yma yng Nghymru dros y chwe blynedd diwethaf.
Gyda sefydliad Addysg a Gwella Iechyd Cymru, rydym bellach mewn gwell sefyllfa—sefyllfa well nag erioed—i sicrhau dull strategol cenedlaethol o ddeall ein gweithlu a chynhyrchu cyflenwad cynaliadwy o staff nyrsio ar gyfer y dyfodol. Mae cyfarwyddwr gweithlu a datblygu sefydliadol Llywodraeth Cymru yn cydweithio'n agos ag Arolygiaeth Iechyd Cymru, wrth iddynt ddatblygu eu strategaeth ar gyfer y gweithlu yn y dyfodol, a bydd hynny'n sicrhau bod argymhellion 1 i 3 a 6 i 8 yn ffactor yn y gwaith hwnnw.
Rwy'n cydnabod, wrth gwrs, y rôl hollbwysig y mae technoleg yn ei chwarae mewn nyrsio cymunedol, rhywbeth y cyfeiriwyd ato gan nifer o Aelodau yn y ddadl. Dyna pam fod Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda phob bwrdd iechyd i gefnogi buddsoddiad mewn dyfeisiau modern. Rwy'n cyfarfod â nyrsys ardal yn fy etholaeth a ledled y wlad ac maent yn disgrifio rhai o'r rhwystredigaethau y mae rhai Aelodau wedi cyfeirio atynt. Unwaith eto, mae'n rhan o'r her rwy'n ei disgrifio'n rheolaidd am ddal i fyny â'r hyn sy'n fywyd normal bellach a'n gallu i wneud pethau ar ddyfeisiau symudol. Mae hyn yn cynnwys y gwaith a ddisgrifiais o fewn y Llywodraeth—blaenoriaethu dyfeisiau symudol ar gyfer nyrsys cymunedol ac eraill nad ydynt wedi'u lleoli mewn ysbyty. Gwnaethom ymrwymo yn 'Cymru Iachach' i gynyddu'r buddsoddiad mewn technoleg ddigidol yn sylweddol fel ffactor allweddol sy'n galluogi newid, ac ategir hynny gan bwyslais cynyddol ar safonau cenedlaethol cyffredin ar draws dyfeisiau a chymwysiadau digidol.
Bydd yr Aelodau'n cofio fy mod wedi cymeradwyo egwyddorion y prif swyddog nyrsio ar gyfer nyrsio ardal yn 2017. Mae'r rhain yn gam hanfodol yn y paratoadau i gyflwyno Deddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016 ymhellach. Mae'r wybodaeth a ddarperir o hynny, a'r monitro y mae fy swyddogion o swyddfa'r prif nyrs yn ei wneud yn rheolaidd, yn gam pwysig, a deallaf fod cynnydd yn digwydd ar lawr gwlad.
O ran gwaith pellach ar sut y dylai'r model edrych, rydym yn cynnal gwerthusiad o'r model nyrsio ardal seiliedig ar gymdogaeth. Yn amodol ar werthusiad llwyddiannus, byddaf wedyn yn ystyried opsiynau ar gyfer dechrau ei gyflwyno ledled Cymru yn ystod y flwyddyn ariannol nesaf fel rhan o'n hymateb i'r cylch cyllideb nesaf.
Mae'n ddrwg gennyf na allwn dderbyn holl argymhellion y pwyllgor, a deallaf fod Aelodau wedi cyfeirio'n arbennig at yr un na wneuthum ei dderbyn. Argymhelliad 4 oedd hwnnw, sy'n ymwneud ag ymestyn Deddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru). Mae adran 25A o'r Ddeddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) eisoes yn berthnasol i bob lleoliad lle mae gofal nyrsio naill ai'n cael ei ddarparu neu ei gomisiynu. Mae'r ddyletswydd hon yn nodi cyfrifoldeb trosfwaol byrddau iechyd i sicrhau bod digon o nyrsys i ofalu am gleifion mewn modd sensitif, ac mae byrddau iechyd yn ymrwymedig i gyflawni'r cyfrifoldeb hwnnw.
O ran ymestyn adran 25B, C ac E o'r Ddeddf i gynnwys pob lleoliad, y gwir plaen yw na fyddai'n bosibl mynegi gweledigaeth strategol gydag unrhyw fanylder y gellid ei ystyried yn werthfawr ac yn fuddiol ar hyn o bryd. Mae gwahaniaethau sylweddol a sylfaenol i'r gwahanol leoliadau lle mae nyrsys yn darparu gofal, ac mae'n rhy gynnar i ddechrau deall y cymhlethdod sydd ynghlwm wrth yr amrywioldeb ar draws pob lleoliad.
Bydd angen i raglen staff nyrsio Cymru wneud gwaith mapio sylweddol cyn y gellir ystyried strategaeth genedlaethol, ond mae rheolwr y rhaglen wedi dechrau ar gamau cynnar y gwaith hwnnw. Tanlinellir hynny gan realiti'r gwaith sydd eisoes yn mynd rhagddo ac sydd wedi bod yn sail i gam cyntaf y broses gyflwyno, y gwaith sydd eisoes ar y gweill ar hyn o bryd, ac wrth gwrs, y gwaith a wnaed cyn fy natganiad ysgrifenedig heddiw, lle roeddwn yn cadarnhau fy mod wedi dechrau'r broses ddeddfwriaethol i ymestyn y Ddeddf i gynnwys wardiau cleifion mewnol pediatrig, gyda'r nod o sicrhau y bydd yr estyniad ymarferol yn ei le erbyn Ebrill 2021. Wrth gwrs, byddaf yn ysgrifennu at y pwyllgor yn nodi'r cynnydd cyfredol ar draws holl ffrydiau gwaith y rhaglen staff nyrsio.
Credaf fod yna bwynt terfynol sy'n werth ei grybwyll o ran y ddadl, sef y ffaith bod adroddiad y pwyllgor wedi cael ei gyhoeddi ym mis Awst. Yna, cyhoeddodd y Cyngor Nyrsio a Bydwreigiaeth, y rheoleiddiwr proffesiynol, ei fod yn bwriadu cynnal adolygiad llawn o gymwysterau cofnodadwy ar ôl cofrestru, ac mae wedi nodi cymwysterau ymarfer arbenigol yn benodol. Gallai hynny arwain at oblygiadau sylweddol o bosibl i rolau yn y gymuned a'r ffordd y cânt eu diffinio. Mae rolau o'r fath yn cynnwys, yn benodol, nyrsys practis, nyrsys cymunedol i blant, a nyrsys ardal yn enwedig. Fodd bynnag, byddaf yn sicrhau bod y Cynulliad—drwy'r pwyllgor—yn ymwybodol o ganlyniad yr adolygiad hwnnw a'r ffyrdd y gallai hynny effeithio ar weithrediad ymarferol polisi Llywodraeth Cymru.
Diolch yn fawr. Galwaf ar Dai Lloyd i ymateb i'r ddadl.
Thank you very much, and I call on Dai Lloyd to reply to the debate.
Diolch yn fawr, Dirprwy Ddirprwy Lywydd. Yn yr ychydig funudau prin, gallaf grynhoi'r ddadl yma gan ddiolch i bawb am eu sylwadau. Angela Burns yn olrhain heriau technoleg, IT a phrinder data; a Helen Mary Jones a Caroline Jones yn olrhain yr angen i ymestyn y ddeddfwriaeth ar lefelau staffio i nyrsys yn y gymuned. Dwi'n clywed ymateb y Gweinidog i hynny o beth. Ond, i grynhoi, felly, mae'n hanfodol bod rôl a gwerth nyrsio cymunedol yn cael ei gydnabod yn iawn, a bod ein nyrsys cymunedol a'n nyrsys ardal yn cael y gefnogaeth sydd ei hangen arnyn nhw i ddarparu gofal o'r ansawdd uchaf i'n cleifion ni yng Nghymru heddiw. Diolch yn fawr iawn.
Thank you very much. In the few minutes that remain to me, I will summarise this debate by thanking everyone for their comments. Angela Burns told us about the challenges with regard to IT, technology and the lack of data. And Caroline Jones and Helen Mary Jones told us about the need to extend the staffing levels legislation to community nurses, and I heard the response from the Minister to that. But to summarise, it’s vital that the role and value of community nursing is acknowledged fully and that our community nurses and our district nurses do receive the support that they need to provide a service of the highest quality to our patients here in Wales today. Thank you.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Diolch. The question is to note the committee's report. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Y cwestiwn yw a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 6 on the agenda is a debate on the Equality, Local Government and Communities Committee's report on empty properties. I call on the Chair of the committee to move the motion—John Griffiths.
Eitem 6 ar yr agenda yw dadl ar adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ar eiddo gwag. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—John Griffiths.
Cynnig NDM7212 John Griffiths
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau, 'Eiddo gwag', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 10 Hydref 2019.
Motion NDM7212 John Griffiths
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes the report of the Equality, Local Government and Communities Committee, 'Empty Properties', which was laid in the Table Office on 10 October 2019.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I'm very pleased to open today's debate on Equality, Local Government and Communities Committee report on empty properties, and I would like to start by thanking all those who contributed to our inquiry. Empty properties is a real issue that impacts upon all of our communities. There are around 27,000 long-term empty properties across Wales, so swift action is needed to address the problem. We made 13 recommendations in our report, 12 of which have been accepted fully or in principle by the Welsh Government.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o agor y ddadl heddiw ar adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ar eiddo gwag, a hoffwn ddechrau drwy ddiolch i bawb a gyfrannodd at ein hymchwiliad. Mae eiddo gwag yn broblem wirioneddol sy'n effeithio ar ein holl gymunedau. Mae tua 27,000 o dai gwag hirdymor ledled Cymru, felly mae angen gweithredu ar fyrder i fynd i'r afael â'r broblem. Rydym wedi gwneud 13 o argymhellion yn ein hadroddiad, ac mae 12 ohonynt wedi'u derbyn yn llawn neu mewn egwyddor gan Lywodraeth Cymru.
During our inquiry, we heard about initiatives that have had some success in bringing properties back into use, but progress has stagnated. We believe that a strategic approach is needed for significant change to happen. We would like to see the Welsh Government take the lead on this, engaging with local authorities to prioritise the issue and understand the support it can provide.
I'm pleased that recommendation 1 has been accepted. This is a key recommendation relating to the Welsh Government working with local authorities to develop a national action plan for tackling these empty properties, which should include setting priorities and targets. We recommended that the action plan be published by October next year. This will be an important step forward in setting national priorities and giving local authorities the strategic direction they need to prioritise tackling this issue.
Of course, having the right level of resource in place is absolutely key if local authorities are to be fully equipped to tackle these matters. Having a dedicated empty property officer in post can make a significant difference; it can bring more focus to the authority's work and co-ordinate the various activities being undertaken across departments. Of course, we all know resources are tight, but the long-term impact that empty properties can have, both economically and socially, justifies identifying this as a priority area. We heard expert advice that a dedicated officer should pay for themselves multiple times over, so it does represent good value for money.
I'm pleased that the Welsh Government has committed to ensuring that local authorities have a support package that's necessary for their needs and to provide an update on the resources needed by September of next year.
We were concerned by evidence we heard around the usefulness of data used in measuring progress in dealing with empty properties. In particular, that the data only includes properties on the council tax list, meaning it excludes derelict buildings and non-residential properties—the source, of course, of many empty property-related complaints.
We also heard that properties empty for over 12 months were more problematic and more likely to have a negative impact on neighbours and communities. Those empty for shorter periods often came back into use without any intervention from the local authority. We therefore recommended that, going forward, a 12-month time frame is used to define empty properties rather than the current six months, and that relevant performance indicators are updated to reflect this.
I'm pleased that our recommendations 5 and 6 around data have been accepted. These changes should ensure that the data collected is more useful and accurately reflects local authorities' work to tackle this problem. Local authorities already have a range of enforcement options available to them, but we heard that using those powers isn't straightforward. Some of the powers are rarely used, often due to their complexity, which has led to a situation where officers haven't developed sufficient expertise to be confident in exercising them. We recommended that a regional or national source of expertise be developed, which would be available for empty property teams to access when it is required. This has been accepted, as has our recommendation that training for local authority officers and members on the enforcement options be rolled out. I look forward to the update we've requested from the Deputy Minister on progress in delivering these sessions by Easter of next year.
We heard some examples of good work being done by social landlords, particularly the United Welsh housing association, which has taken a proactive approach to bringing empty homes back into use. We would like to see Welsh Government working with the housing association sector to understand the schemes it has in place, how good practice can be shared and effective schemes rolled out across Wales. I welcome the Deputy Minister’s commitment to collaborate with the sector to achieve this.
Another option available to local authorities is to implement a council tax premium of up to 100 per cent on long-term empty properties. This is discretionary and some authorities have opted to introduce a premium.
When the policy was introduced in 2014, the explanatory memorandum accompanying the Housing (Wales) Bill noted the Welsh Government’s hope that local authorities would use the additional powers available to them and the revenue collected to help meet local housing needs. We heard that Gwynedd Council has decided to allocate its additional revenue for housing purposes, but we're concerned that there is little evidence elsewhere of funds being directed in such a way.
We are therefore disappointed that our recommendation that the Welsh Government explores whether it would be possible to ring-fence the revenue has been rejected, particularly as the Deputy Minister expressed a desire to research such options in her evidence paper to us. Whist we realise that revenue collected through council tax is unhypothecated, it seems that not using the money for housing purposes goes against the aims of the original legislation. So, I would ask the Deputy Minister to give further consideration to how the Welsh Government can work with local authorities to ensure that this resource is used to alleviate housing problems.
We also heard anecdotal evidence of people trying to avoid the premium by applying to change the category of their empty property, either by claiming that it is being used as self-catering accommodation or that a family member has moved in. We would like more information gathered on this in order to get a better sense of the extent of such practices. I note that local authorities have been invited to bring forward examples they have, and I look forward to an update on this work in due course.
There has been a lack of progress in bringing the number of empty properties back into use over recent years, but I believe our work will contribute to making this important issue a priority area. We welcome the establishment of a dedicated team within Welsh Government and the Deputy Minister’s acceptance of almost all of our recommendations. I hope these actions will bring renewed focus and result in real change. We will continue to monitor this issue as a committee, including the effectiveness of the approach, and we very much look forward to the updates the Deputy Minister has committed to providing so that we may further assess the effectiveness of new policies, new teams and new thinking.
Yn ystod ein hymchwiliad, clywsom am fentrau sydd wedi cael rhywfaint o lwyddiant yn sicrhau bod eiddo'n cael ei ddefnyddio unwaith eto, ond mae'r cynnydd wedi aros yn ei unfan. Credwn fod angen dull strategol er mwyn i newid sylweddol ddigwydd. Hoffem weld Llywodraeth Cymru yn arwain ar hyn, gan ymgysylltu ag awdurdodau lleol i flaenoriaethu'r mater a deall y cymorth y gall ei ddarparu.
Rwy'n falch bod argymhelliad 1 wedi'i dderbyn. Mae hwn yn argymhelliad allweddol sy'n ymwneud â Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol i ddatblygu cynllun gweithredu cenedlaethol ar gyfer mynd i’r afael ag eiddo gwag, a ddylai gynnwys pennu blaenoriaethau a thargedau. Gwnaethom argymell y dylid cyhoeddi’r cynllun gweithredu erbyn mis Hydref y flwyddyn nesaf. Bydd hwn yn gam pwysig ymlaen o ran pennu blaenoriaethau cenedlaethol a darparu'r cyfeiriad strategol y mae awdurdodau lleol ei angen i flaenoriaethu ymdrechion i fynd i'r afael â'r broblem.
Wrth gwrs, mae sicrhau bod y lefel gywir o adnoddau ar gael yn gwbl allweddol os yw awdurdodau lleol am gael eu harfogi'n llawn i fynd i'r afael â'r materion hyn. Gall cael swyddog eiddo gwag penodol wneud gwahaniaeth sylweddol; gall roi mwy o ffocws i waith yr awdurdod a chydlynu'r gweithgareddau amrywiol sy'n cael eu cyflawni ar draws adrannau. Wrth gwrs, mae pawb ohonom yn gwybod bod adnoddau'n dynn, ond mae'r effaith hirdymor y gall eiddo gwag ei chael, yn economaidd ac yn gymdeithasol, yn cyfiawnhau'r penderfyniad i nodi hwn fel maes blaenoriaeth. Clywsom gyngor arbenigol y dylai swyddog penodedig dalu am eu hunain sawl gwaith drosodd, felly mae'n cynrychioli gwerth da am arian.
Rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod gan awdurdodau lleol becyn cymorth sy'n angenrheidiol ar gyfer eu hanghenion ac i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am yr adnoddau sydd eu hangen erbyn mis Medi y flwyddyn nesaf.
Roeddem yn pryderu am y dystiolaeth a glywsom ynghylch defnyddioldeb data a ddefnyddir i fesur cynnydd wrth ymdrin ag eiddo gwag. Yn benodol, y ffaith nad yw'r data ond yn cynnwys eiddo ar restr y dreth gyngor, sy'n golygu nad yw'n cynnwys adeiladau segur ac eiddo amhreswyl—sydd, wrth gwrs, yn ffynhonnell i lawer o gwynion yn gysylltiedig ag eiddo.
Clywsom hefyd fod eiddo sy'n wag am dros 12 mis yn fwy problemus ac yn fwy tebygol o gael effaith negyddol ar gymdogion a chymunedau. Yn aml, byddai'r rhai a oedd yn wag am gyfnodau byrrach yn cael eu defnyddio unwaith eto heb unrhyw ymyrraeth gan yr awdurdod lleol. O ganlyniad, roeddem yn argymell defnyddio ffrâm amser o 12 mis i ddiffinio eiddo gwag yn y dyfodol, yn hytrach na'r chwe mis presennol, a bod dangosyddion perfformiad perthnasol yn cael eu diweddaru i adlewyrchu hyn.
Rwy'n falch fod ein hargymhellion 5 a 6 ynglŷn â data wedi cael eu derbyn. Dylai'r newidiadau hyn sicrhau bod y data a gesglir yn fwy defnyddiol ac yn adlewyrchiad cywir o waith awdurdodau lleol ar fynd i'r afael â'r broblem hon. Mae gan awdurdodau lleol ystod o opsiynau gorfodi ar gael iddynt eisoes, ond clywsom nad yw defnyddio'r pwerau hynny'n syml. Anaml y defnyddir rhai o'r pwerau, a hynny'n aml oherwydd eu cymhlethdod, sydd wedi arwain at sefyllfa lle nad yw swyddogion wedi datblygu digon o arbenigedd i fod yn hyderus wrth eu defnyddio. Rydym wedi argymell y dylid datblygu ffynhonnell arbenigedd ranbarthol neu genedlaethol, a fyddai ar gael i dimau eiddo gwag ei defnyddio pan fydd ei hangen. Derbyniwyd yr argymhelliad hwn, yn ogystal â'n hargymhelliad y dylid cyflwyno hyfforddiant ar yr opsiynau gorfodi i aelodau a swyddogion awdurdodau lleol. Edrychaf ymlaen at y diweddariad rydym wedi gofyn amdano gan y Dirprwy Weinidog ynglŷn â'r cynnydd a wnaed ar ddarparu'r sesiynau hyn erbyn y Pasg y flwyddyn nesaf.
Clywsom rai enghreifftiau o waith da sy'n cael ei wneud gan landlordiaid cymdeithasol, yn enwedig Cymdeithas Tai Unedig Cymru, sydd wedi mynd ati'n rhagweithiol i sicrhau bod cartrefi gwag yn cael eu hailddefnyddio. Hoffem weld Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r sector cymdeithasau tai i ddeall y cynlluniau sydd ganddo ar waith, sut y gellir rhannu arferion da a chyflwyno cynlluniau effeithiol ledled Cymru. Rwy'n croesawu ymrwymiad y Dirprwy Weinidog i gydweithio â'r sector i gyflawni hyn.
Opsiwn arall sydd ar gael i awdurdodau lleol yw gweithredu premiwm treth gyngor o hyd at 100 y cant ar eiddo gwag hirdymor. Mae hyn yn ddisgresiynol ac mae rhai awdurdodau wedi dewis cyflwyno premiwm.
Pan gyflwynwyd y polisi yn 2014, roedd y memorandwm esboniadol a oedd yn cyd-fynd â Bil Tai (Cymru) yn nodi gobaith Llywodraeth Cymru y byddai awdurdodau lleol yn defnyddio'r pwerau ychwanegol a fyddai ar gael iddynt a'r refeniw a gesglid i helpu i ddiwallu anghenion tai lleol. Clywsom fod Cyngor Gwynedd wedi penderfynu dyrannu ei refeniw ychwanegol at ddibenion tai, ond rydym yn pryderu mai ychydig o dystiolaeth a geir mewn mannau eraill fod arian yn cael ei gyfeirio yn y fath fodd.
Felly, rydym yn siomedig fod ein hargymhelliad y dylai Llywodraeth Cymru archwilio'r posibilrwydd o glustnodi'r refeniw wedi'i wrthod, yn enwedig gan fod y Dirprwy Weinidog wedi mynegi awydd i ymchwilio i opsiynau o'r fath yn ei phapur tystiolaeth i ni. Er ein bod yn sylweddoli nad yw'r refeniw a gesglir drwy'r dreth gyngor wedi'i neilltuo, mae'n ymddangos bod peidio â defnyddio'r arian at ddibenion tai yn mynd yn groes i nodau'r ddeddfwriaeth wreiddiol. Felly, hoffwn ofyn i'r Dirprwy Weinidog roi ystyriaeth bellach i sut y gall Llywodraeth Cymru weithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau bod yr adnodd hwn yn cael ei ddefnyddio i liniaru problemau tai.
Clywsom dystiolaeth anecdotaidd hefyd am bobl yn ceisio osgoi'r premiwm drwy wneud cais i newid categori eu heiddo gwag, naill ai drwy honni ei fod yn cael ei ddefnyddio fel llety hunanddarpar neu fod aelod o'r teulu wedi symud i mewn. Hoffem weld rhagor o wybodaeth yn cael ei chasglu ar hyn er mwyn cael gwell syniad o hyd a lled arferion o'r fath. Sylwaf fod awdurdodau lleol wedi cael eu gwahodd i gyflwyno enghreifftiau sydd ganddynt, ac edrychaf ymlaen at gael yr wybodaeth ddiweddaraf am y gwaith hwn maes o law.
Dros y blynyddoedd diwethaf, mae diffyg cynnydd wedi bod o ran sicrhau bod eiddo gwag yn cael ei ddefnyddio unwaith eto, ond credaf y bydd ein gwaith yn cyfrannu at wneud y mater pwysig hwn yn faes blaenoriaeth. Rydym yn croesawu'r ffaith bod tîm penodol wedi'i sefydlu o fewn Llywodraeth Cymru a bod y Dirprwy Weinidog wedi derbyn bron bob un o'n hargymhellion. Rwy'n gobeithio y bydd y camau hyn yn darparu ffocws newydd ac yn arwain at newid gwirioneddol. Byddwn yn parhau i fonitro'r mater fel pwyllgor, gan gynnwys effeithiolrwydd y dull o weithredu, ac rydym yn edrych ymlaen yn fawr at gael y diweddariadau y mae'r Dirprwy Weinidog wedi ymrwymo i'w darparu fel y gallwn wneud asesiadau pellach o effeithiolrwydd polisïau, timau a syniadau newydd.
As our report states, around 27,000 private sector homes in Wales have been empty for more than six months. Many owners, we said,
'do not wish to see their properties lying idle and should be supported to bring them back into use. When attempts to tackle the problem informally fail, local authorities have powers to deal with empty properties; but this isn't straightforward.'
The Welsh Government accepts, as we heard, 10 of our lucky 13 recommendations. Having a national action plan in place, adopting genuinely community-based approaches, accountability measures and establishing a source of legal expertise for empty property teams to access will be critical. As we stated, this should include work to understand the impacts that having a specific officer with responsibility for empty properties can make, and training for local authority officers and members on the enforcement options available will be essential, as will the provision of flexible funding solutions that are sensitive to local needs and assist property owners.
As a former housing association voluntary board member, I welcome the Welsh Government’s recognition that housing associations play a key part in bringing empty properties back into use, but we'll need to see evidence that they have been genuinely involved by both Welsh Government and local authorities.
Although the Welsh Government rejects ring-fencing for housing purposes of revenue collected by local authorities through the council tax premium on empty homes, we must see evidence that local authorities have been encouraged to use the funding to address local housing supply needs.
It is deeply regrettable that the Welsh Government have only agreed in principle to our recommendation that they undertake a review with the Welsh Local Government Association of the current statutory enforcement powers available to local authorities to tackle empty properties in order to simplify them and make them more effective.
It's also concerning that they've only agreed in principle to our recommendation that they and the Welsh Local Government Association undertake an exercise to assess whether second home owners are avoiding payment of the council tax premium by falsely registering their property as a self-catering business or claiming that a family member has moved in. Serious allegations about this were made to us and we need the facts, especially where this could involve fraudulent activity.
However, as I stated when we were debating Stage 3 of the Housing (Wales) Act 2014, there is the danger that second home owners who have put their life savings into realising their dreams will be hit hardest by the council tax premium, and therefore rent out their second homes rather than lose them, when the people that can afford it will shrug this off. Responding to me in committee, Gwynedd Council's representative stated:
'this idea that a lot of our empty properties are owned by people from outwith Gwynedd isn't...complete, because many people within Gwynedd own these vacant homes'.
He added that over 1,000 properties had transferred. And as I said here in October:
'working with the valuation office, the Welsh Government must therefore give attention to this perhaps inevitable consequence of its legislation...they must penalise neither the contribution made by...self-catering businesses to our tourism economy, nor...second home owners...forced to generate extra income on affordability grounds...who are playing by the rules.'
We heard from witnesses in committee that, in England, multiple authorities will adopt a regional partnership model, appointing an officer between them to share the cost and resources; that having an empty homes officer is critical and that a corporate strategic approach helps tackle huge delays and barriers; that six community-based projects in England pulled in £3 million for empty homes refurbishment and created 65 homes for local people over three years; that longer term funding is needed if the Houses into Homes scheme is to stack up; that, in England, the new homes bonus was bringing long-term empty homes back into use; that, in Scotland, probate and bereavement are a specific exemption from the council tax premium; that Wales was behind the curve in the context of the simplified fitness housing standard adopted in Scotland; and that effective community-led approaches play a key part because people feel involved and have a real say in how homes are renovated.
As I said here in 2011, quoting Denbighshire's empty homes officer at that time, who was funded by north Wales housing associations, every empty home has a different story, the key is to understand why it is empty and to work closely with the owner to bring it back into use. Diolch yn fawr.
Fel y dywed ein hadroddiad, mae tua 27,000 o gartrefi sector preifat yng Nghymru wedi bod yn wag am fwy na chwe mis. Nodwyd gennym fod llawer o berchnogion,
'nad ydynt yn dymuno gweld eu heiddo yn gorwedd yn segur a dylid eu cynorthwyo i’w hailddefnyddio. Pan fydd ymdrechion i fynd i’r afael â’r broblem yn methu’n anffurfiol, mae gan awdurdodau lleol bwerau i ymdrin ag eiddo gwag; ond nid yw hyn yn fater syml.’
Fel y clywsom, mae Llywodraeth Cymru yn derbyn 10 o'n 13 argymhelliad. Bydd cael cynllun gweithredu cenedlaethol ar waith, mabwysiadu dulliau cymunedol go iawn, mesurau atebolrwydd a sefydlu ffynhonnell o arbenigedd cyfreithiol i dimau eiddo gwag gael mynediad ati yn allweddol. Fel y dywedasom, dylai hyn gynnwys gwaith i ddeall yr effeithiau y gall cael swyddog penodol â chyfrifoldeb am eiddo gwag eu cael, a bydd hyfforddiant i swyddogion ac aelodau o awdurdodau lleol ar yr opsiynau gorfodi sydd ar gael yn hanfodol, ynghyd â darparu atebion cyllido hyblyg sy'n sensitif i anghenion lleol a chynorthwyo perchnogion eiddo.
Fel cyn aelod o fwrdd gwirfoddol cymdeithas dai, rwy’n croesawu cydnabyddiaeth Llywodraeth Cymru i’r ffaith bod cymdeithasau tai yn chwarae rhan allweddol yn y gwaith o sicrhau bod eiddo gwag yn cael ei ddefnyddio unwaith eto, ond bydd angen inni weld tystiolaeth eu bod wedi'u cynnwys yn iawn gan Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol.
Er bod Llywodraeth Cymru yn gwrthod clustnodi refeniw a gesglir gan awdurdodau lleol trwy bremiwm y dreth gyngor ar gartrefi gwag at ddibenion tai, rhaid inni weld tystiolaeth fod awdurdodau lleol wedi cael eu hannog i ddefnyddio'r cyllid i fynd i'r afael ag anghenion y cyflenwad tai lleol.
Mae'n destun gofid mawr nad yw Llywodraeth Cymru ond wedi cytuno mewn egwyddor i'n hargymhelliad eu bod yn cynnal adolygiad gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru o'r pwerau gorfodi statudol cyfredol sydd ar gael i awdurdodau lleol fynd i'r afael ag eiddo gwag er mwyn eu symleiddio a'u gwneud yn fwy effeithiol.
Mae'n destun pryder hefyd nad ydynt ond wedi cytuno mewn egwyddor i'n hargymhelliad eu bod hwy a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn cynnal ymarfer i asesu a yw perchnogion ail gartrefi yn osgoi talu premiwm y dreth gyngor trwy gofrestru eu heiddo'n ffug fel busnes hunanarlwyo neu honni bod aelod o'r teulu wedi symud i mewn. Gwnaethpwyd honiadau difrifol wrthym ynglŷn â hyn ac mae angen y ffeithiau arnom, yn enwedig lle gallai hyn gynnwys gweithgaredd twyllodrus.
Fodd bynnag, fel y dywedais pan oeddem yn trafod Cyfnod 3 o Ddeddf Tai (Cymru) 2014, mae perygl mai perchnogion ail gartrefi sydd wedi rhoi eu cynilion bywyd tuag at wireddu eu breuddwydion fydd yn cael eu taro galetaf gan bremiwm y dreth gyngor, ac sydd felly'n gosod eu hail gartrefi ar rent yn hytrach na'u colli, pan na fydd yn effeithio ar y bobl sy'n gallu ei fforddio. Wrth ymateb i mi yn y pwyllgor, nododd cynrychiolydd Cyngor Gwynedd:
'[nid yw’r] syniad yma bod lot o'n heiddo gwag ni o dan berchnogaeth pobl o'r tu allan i Wynedd ddim… yn llwyr, oherwydd mae yna nifer o dai gwag yng Ngwynedd dan berchnogaeth pobl leol’
Ychwanegodd fod dros 1,000 eiddo wedi trosglwyddo. Ac fel y dywedais yma ym mis Hydref:
'gan weithio gyda'r swyddfa brisio, rhaid i Lywodraeth Cymru, felly, roi sylw i ganlyniad ei deddfwriaeth a allai fod yn anochel... ni ddylent gosbi'r cyfraniad a wneir gan fusnesau hunanddarpar... i'n heconomi dwristiaeth, na pherchnogion ail gartrefi sy'n dilyn y rheolau, ond [a orfodir] i gynhyrchu incwm ychwanegol ar sail fforddiadwyedd.’
Clywsom gan dystion yn y pwyllgor y bydd sawl awdurdod yn Lloegr yn mabwysiadu model partneriaeth ranbarthol, gan benodi swyddog rhyngddynt i rannu'r gost ac adnoddau; fod cael swyddog cartrefi gwag yn hollbwysig a bod dull strategol corfforaethol yn helpu i fynd i'r afael ag oedi a rhwystrau enfawr; fod chwe phrosiect cymunedol yn Lloegr wedi cael £3 miliwn ar gyfer adnewyddu cartrefi gwag ac wedi creu 65 o gartrefi ar gyfer pobl leol dros dair blynedd; fod angen cyllid mwy hirdymor os yw'r cynllun Troi Tai’n Gartrefi yn mynd i gyrraedd y nod; fod y bonws cartrefi newydd yn Lloegr yn sicrhau bod cartrefi a fu’n wag yn hirdymor yn cael eu defnyddio unwaith eto; fod profiant a phrofedigaeth yn yr Alban yn eithriad penodol o bremiwm y dreth gyngor; fod Cymru ar ei hôl hi yng nghyd-destun y safon tai addas symlach a fabwysiadwyd yn yr Alban; a bod dulliau cymunedol effeithiol yn chwarae rhan allweddol oherwydd bod pobl yn teimlo eu bod yn rhan o’r broses a bod ganddynt lais go iawn yn y modd yr adnewyddir cartrefi.
Fel y dywedais yma yn 2011, gan ddyfynnu swyddog cartrefi gwag Sir Ddinbych ar y pryd, a gyllidwyd gan gymdeithasau tai yng ngogledd Cymru, mae gan bob cartref gwag stori wahanol, a'r allwedd yw deall pam y mae'n wag a gweithio'n agos gyda'r perchennog i sicrhau ei fod yn cael ei ddefnyddio unwaith eto. Diolch yn fawr.
There's no need to rerehearse the central argument in detail here, with around 27,000 empty homes in Wales, bringing these back into use could make a substantial difference to our housing supply, particularly if we could enable social housing providers to buy them, refurbish them, and use them to house low-income families. While houses remain empty in communities, they potentially represent a blight on those communities. And these arguments have been pretty much accepted throughout the Chamber, and they've been accepted for quite a few years now.
So, why then has the problem of empty homes not been sorted? Well, partly this is because the homes that are empty today are not the same homes that were empty a year ago. Just as one gets brought back into use, another one becomes vacant. But it's also because the various layers of Government are not using the powers that they have to make a serious dent in the problem. Some local authorities are not using their powers to impose punitive council tax rates on the owners of empty properties. For this financial year, a staggering 14 local authorities are still giving a discount to owners of empty homes, and there are loopholes in the law that mean that those local authorities who want to charge extra for empty homes have been frustrated.
There is also some confusion. One Plaid Cymru councillor reported to me that, in a council debate on removing this discount, officers in that particular local authority, which I'm not going to name, seemed unaware that local authorities had the power not only to remove the discount but also to impose a punitive rate. And this shows that there is a clear communication problem between Welsh Government and local authorities.
Furthermore, we know that not all local authorities have dedicated empty homes officers, which our committee evidence demonstrated is pretty essential on this. When empty homes officers are in place, not all of them are then able to access legal support and, sometimes, using enforcement powers can carry uncertain risk.
Other barriers highlighted by our report relate to the difficulties within local authorities of sharing data, as well as the resources that are taken up by investigating attempts to avoid the council tax premiums. There are a number of recommendations made here to address these barriers, although we could argue that a crucial one is missing, and that is that continued austerity for local government is incompatible with many of the objectives on this agenda that most of us want to see.
I hope that this is a useful debate for the Minister, if only to establish that some more basic infrastructure is needed to deliver on the policies that we've all supported and that we all want to see actioned.
Nid oes angen ailadrodd y ddadl ganolog yn fanwl yma. Gyda thua 27,000 o gartrefi gwag yng Nghymru, gallai sicrhau bod y rhain yn cael eu defnyddio unwaith eto wneud gwahaniaeth sylweddol i'n cyflenwad tai, yn enwedig pe gallem alluogi darparwyr tai cymdeithasol i'w prynu, eu hadnewyddu, a'u defnyddio i gartrefu teuluoedd incwm isel. Tra bod tai'n parhau’n wag mewn cymunedau, gallant fod yn falltod i’r cymunedau hynny. Ac mae'r dadleuon hyn wedi cael eu derbyn i raddau helaeth ar draws y Siambr, ac maent wedi cael eu derbyn ers cryn dipyn o flynyddoedd bellach.
Pam felly nad yw problem cartrefi gwag wedi'i datrys? Wel, yn rhannol am nad y cartrefi sy'n wag heddiw yw’r un cartrefi ag a oedd yn wag flwyddyn yn ôl. Wrth i un gael ei ddefnyddio unwaith eto, daw un arall yn wag. Ond rheswm arall yw am nad yw'r gwahanol haenau o Lywodraeth yn defnyddio'r pwerau sydd ganddynt i wneud tolc go iawn yn y broblem. Nid yw rhai awdurdodau lleol yn defnyddio'u pwerau i osod cyfraddau cosbol o’r dreth gyngor ar berchnogion eiddo gwag. Ar gyfer y flwyddyn ariannol hon, mae cymaint â 14 o awdurdodau lleol yn dal i roi gostyngiad i berchnogion cartrefi gwag, ac mae bylchau yn y gyfraith sy'n golygu bod yr awdurdodau lleol sydd am godi tâl ychwanegol am gartrefi gwag wedi cael eu rhwystro rhag gwneud hynny.
Ceir rhywfaint o ddryswch hefyd. Dywedodd un cynghorydd Plaid Cymru wrthyf, mewn dadl yn y cyngor ar gael gwared ar y gostyngiad hwn, nad oedd swyddogion yn yr awdurdod lleol penodol hwnnw, nad wyf yn mynd i’w enwi, i’w gweld yn ymwybodol fod gan awdurdodau lleol bŵer nid yn unig i gael gwared ar y gostyngiad ond hefyd i osod cyfradd gosbol. A dengys hyn fod problem gyfathrebu glir rhwng Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol.
At hynny, gwyddom nad oes gan bob awdurdod lleol swyddogion cartrefi gwag penodol, y dangosodd tystiolaeth ein pwyllgor eu bod yn eithaf hanfodol ar y mater hwn. Pan fydd swyddogion cartrefi gwag ar waith, nid yw pob un ohonynt yn gallu cael cymorth cyfreithiol ac ar brydiau, gall defnyddio pwerau gorfodi arwain at risg ansicr.
Mae rhwystrau eraill a amlygwyd gan ein hadroddiad yn ymwneud â'r anawsterau sy’n codi mewn awdurdodau lleol mewn perthynas â rhannu data, yn ogystal â'r adnoddau a ddefnyddir ar gyfer ymchwilio i ymdrechion i osgoi premiymau’r dreth gyngor. Gwneir nifer o argymhellion yma i fynd i’r afael â’r rhwystrau hyn, er y gallem ddadlau bod un allweddol ar goll, sef bod cyni parhaus ar lywodraeth leol yn anghydnaws â llawer o’r amcanion ar yr agenda hon y mae’r mwyafrif ohonom am eu gweld.
Gobeithio bod hon yn ddadl ddefnyddiol i'r Gweinidog, pe na bai ond er mwyn sefydlu bod angen seilwaith mwy sylfaenol i gyflawni'r polisïau y mae pawb ohonom wedi'u cefnogi ac y mae pawb ohonom am eu gweld yn cael eu gweithredu.
Although I'm not a member of this committee, I would like to commend them for what I think is a really important piece of work. We'll have all seen the shocking findings from Shelter that, across Britain, the highest number of children for 12 years will be in temporary housing this Christmas. Now, Welsh rates are lower than elsewhere in the UK but are still up over a quarter over the last four years. Austerity and savage welfare changes have much to answer for. But one solution to this is to turn empty properties into homes and it's really good to see that this report gives us a chance to focus on this concept today. For my contribution, I wanted to focus on what my local authority, Rhondda Cynon Taf, is doing to deal with empty homes, and their empty homes strategy has been mentioned in the report, so I thought it would be useful if I explored it in the Chamber in greater detail.
The council developed the policy because they recognised that the empty homes in the borough presented an opportunity to provide much-needed affordable housing for residents, and also recognised the problems caused by deserted homes. They can cause harm to community well-being, distress to residents affected by their unsightly appearance, and act as magnets for crime and for antisocial behaviour. So, over the last few years, RCT council has developed a range of different tools and approaches to encourage empty homes to be brought back into use. And I'll just run through some key elements of their strategy.
The first is housing enforcement activity; secondly, the provision of Houses into Homes loans, utilising Welsh Government repayable funding; the third is the provision of grants, utilising the council's own funding, and that came to over £4 million in the years 2016-17 alone; fourthly, affordable housing schemes that bring empty homes back into use; five, advice and assistance to potential home owners; the sixth strand of it is the provision of homes above retail premises in town centres, and that's been a particular success in Aberdare, bringing historic empty buildings back into use; seventh is removing the 50 per cent council tax reduction for empty homes, and key to this has been the council's discretionary empty homes grant, and that supports the delivery of the council and Welsh Government's investment priority of returning empty properties to use.
It offers suitable accommodation for local people, but also helps to regenerate wider communities too. Robust eligibility criteria are also put in place to ensure the sustainability of the scheme. So, crucially, for example, applicants must be potential owner-occupiers, not landlords, who plan to live in the property as their main residence for a period of at least five years. The property must have remained unoccupied for a period of six months prior to purchase and at the time of the grant application, it must meet the housing needs of the applicants' family who intend to occupy the property, and applicants are required to make a 15 per cent maximum contribution to the total cost of grant-eligible work. That grant can be anywhere from £1,000 to £20,000, and is then used to make the property safe and secure.
The initiative has been an overwhelming success. Since 2016 it has been used directly to bring 165 empty homes back into use, and, overall, the council's approach to tackling empty homes is having a significant impact on the number of empty homes across the borough. So, if you look at council tax records, for example, they show that between 2017-18 and 2018-19, the period that the empty homes strategy was actually implemented, the number of empty homes across the borough has reduced by 671 properties. I think that's a really outstanding figure. Furthermore, in the last financial year, RCT brought a total of 213 empty homes back into use directly from council intervention. At 7.4 per cent, this is an increase on the previous year and nearly 3 per cent above the Welsh average.
RCT's approach to tackling empty homes is bold and forward-looking. I'm really glad that the Welsh Government have recognised their practice as sector-leading. In particular, it's excellent news that the Deputy Minister for Economy and Transport, as chair of the Valleys taskforce, has agreed to provide funding of £10 million to roll out RCT's empty homes grant across all Valleys taskforce authorities. RCT will act as the lead body and co-ordinate the delivery of the grant. This successful investment will further support and accelerate the number of empty homes being brought back into use across the whole of the Valleys. I was very pleased to join the Deputy Minister, the Minister for housing, councillors and officers from RCT for the announcement of this roll-out in Ynysybwl, and I look forward to following the future progress of the policy.
Er nad wyf yn aelod o'r pwyllgor hwn, hoffwn eu canmol am yr hyn y credaf ei fod yn waith pwysig iawn. Bydd pawb ohonom wedi gweld canfyddiadau syfrdanol Shelter y bydd y nifer uchaf o blant ers 12 mlynedd mewn tai dros dro y Nadolig hwn ledled Prydain. Nawr, mae cyfraddau Cymru yn is nag mewn mannau eraill o'r DU ond maent yn dal i fod wedi codi dros chwarter dros y pedair blynedd diwethaf. Mae llawer o’r bai ar gyni a newidiadau lles creulon. Ond un ateb i hyn yw troi eiddo gwag yn gartrefi ac mae'n dda iawn gweld bod yr adroddiad hwn yn rhoi cyfle inni ganolbwyntio ar y cysyniad hwn heddiw. Yn fy nghyfraniad, roeddwn eisiau canolbwyntio ar yr hyn y mae fy awdurdod lleol, Rhondda Cynon Taf, yn ei wneud i fynd i'r afael â chartrefi gwag, a chrybwyllir eu strategaeth cartrefi gwag yn yr adroddiad, felly roeddwn yn meddwl y byddai'n ddefnyddiol pe bawn yn ei archwilio’n fanylach yn y Siambr.
Datblygodd y cyngor y polisi am eu bod yn cydnabod bod y cartrefi gwag yn y fwrdeistref yn gyfle i ddarparu tai fforddiadwy mawr eu hangen i breswylwyr, a hefyd am eu bod yn cydnabod y problemau a achosir gan gartrefi gwag. Gallant niweidio lles cymunedol, a pheri trallod i breswylwyr yr effeithir arnynt gan eu hymddangosiad hyll, a gweithredu fel magnedau ar gyfer trosedd ac ymddygiad gwrthgymdeithasol. Felly, dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, mae cyngor Rhondda Cynon Taf wedi datblygu ystod o wahanol offer a dulliau i annog defnyddio cartrefi gwag unwaith eto. Ac fe af drwy rai o brif elfennau eu strategaeth yn sydyn.
Y cyntaf yw gweithgaredd gorfodi yn maes tai; yn ail, darparu benthyciadau Troi Tai’n Gartrefi, gan ddefnyddio cyllid ad-daladwy Llywodraeth Cymru; y trydydd yw darparu grantiau, gan ddefnyddio cyllid y cyngor ei hun, a olygodd dros £4 miliwn yn y blynyddoedd 2016-17 yn unig; yn bedwerydd, cynlluniau tai fforddiadwy sy'n sicrhau bod cartrefi gwag yn cael eu defnyddio unwaith eto; pump, cyngor a chymorth i ddarpar berchnogion tai; y chweched elfen ohono yw darparu cartrefi uwchben adeiladau manwerthu yng nghanol trefi, rhywbeth a fu'n llwyddiant arbennig yn Aberdâr, gan ailddefnyddio adeiladau a fu’n wag yn y gorffennol; y seithfed yw dileu gostyngiad y dreth gyngor o 50 y cant ar gyfer cartrefi gwag, ac roedd grant cartrefi gwag disgresiynol y cyngor yn allweddol i hyn, grant sy'n cefnogi cyflawniad blaenoriaeth fuddsoddi'r cyngor a Llywodraeth Cymru o sicrhau bod eiddo gwag yn cael ei ddefnyddio unwaith eto.
Mae'n cynnig llety addas i bobl leol ond mae hefyd yn helpu i adfywio cymunedau ehangach hefyd. Rhoddir meini prawf cymhwysedd cadarn ar waith hefyd i sicrhau cynaliadwyedd y cynllun. Felly, yn allweddol, er enghraifft, rhaid i ymgeiswyr fod yn ddarpar berchen-feddianwyr, nid yn landlordiaid, sy'n bwriadu byw yn yr eiddo fel eu prif breswylfa am gyfnod o bum mlynedd o leiaf. Rhaid bod yr eiddo wedi bod yn wag am gyfnod o chwe mis cyn ei brynu ac ar adeg y cais am grant, rhaid iddo fodloni anghenion tai teulu'r ymgeisydd sy'n bwriadu meddiannu'r eiddo, ac mae'n ofynnol i ymgeiswyr wneud uchafswm cyfraniad o 15 y cant o gyfanswm cost gwaith sy'n gymwys i gael grant. Gall y grant hwnnw fod yn unrhyw beth rhwng £1,000 ac £20,000, ac fe'i defnyddir wedyn i wneud yr eiddo'n saff ac yn ddiogel.
Mae'r fenter wedi bod yn llwyddiant ysgubol. Ers 2016, fe'i defnyddiwyd yn uniongyrchol i sicrhau bod 165 o gartrefi gwag yn cael eu defnyddio unwaith eto, ac yn gyffredinol mae dull y cyngor o fynd i'r afael â chartrefi gwag yn effeithio’n sylweddol ar nifer y cartrefi gwag ar draws y fwrdeistref. Felly, os edrychwch ar gofnodion y dreth gyngor, er enghraifft, rhwng 2017-18 a 2018-19, y cyfnod y gweithredwyd y strategaeth cartrefi gwag mewn gwirionedd, dangosant fod 671 yn llai o gartrefi gwag ar draws y fwrdeistref. Rwy'n credu bod hwnnw'n ffigur rhagorol. At hynny, yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf, sicrhaodd Rhondda Cynon Taf fod cyfanswm o 213 o gartrefi gwag yn cael eu defnyddio unwaith eto yn uniongyrchol yn sgil ymyrraeth y cyngor. Ar 7.4 y cant, mae'n gynnydd o'i gymharu â'r flwyddyn flaenorol a bron i 3 y cant yn uwch na chyfartaledd Cymru.
Mae dull Rhondda Cynon Taf o fynd i'r afael â chartrefi gwag yn feiddgar ac yn edrych tua'r dyfodol. Rwy'n falch iawn fod Llywodraeth Cymru wedi cydnabod eu hymarfer fel un sy'n arwain y sector. Yn fwyaf arbennig, mae'n newyddion gwych fod Dirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, fel cadeirydd tasglu'r Cymoedd, wedi cytuno i ddarparu cyllid o £10 miliwn i gyflwyno grant cartrefi gwag Rhondda Cynon Taf ar draws holl awdurdodau tasglu'r Cymoedd. Bydd Rhondda Cynon Taf yn gweithredu fel y corff arweiniol ac yn cydlynu’r gwaith o ddarparu'r grant. Bydd y buddsoddiad llwyddiannus hwn yn darparu cefnogaeth bellach ac yn cyflymu nifer y cartrefi gwag sy'n cael eu defnyddio eto ar draws y Cymoedd i gyd. Roeddwn yn falch iawn o ymuno â'r Dirprwy Weinidog, y Gweinidog tai, cynghorwyr a swyddogion o Rondda Cynon Taf ar gyfer y cyhoeddiad y bydd yn cael ei gyflwyno yn Ynys-y-bŵl, ac edrychaf ymlaen at ddilyn cynnydd y polisi yn y dyfodol.
I would like to put on record my thanks to the committee clerks and all those who took part in our inquiry into empty properties. I was not on the committee at the beginning of the inquiry and did not get the opportunity to question the majority of the witnesses, but I am grateful to all those who took time to inform us.
We have a housing crisis in Wales, with over 60,000 households on a waiting list, yet only a handful of new social housing is being built each year. Shelter Cymru yesterday unveiled shocking figures that show that around 1,600 children will spend Christmas in temporary accommodation due to homelessness, which has risen by almost half in four years. Data uncovered by ITV Cymru last month showed that there were just over 43,000 empty properties in Wales, and as our committee discovered, there are around 27,000 private properties that have been empty for more than six months.
With so many families in desperate need of housing, it is awful to see empty homes in such huge numbers, and it can often be a blight on the landscape, encouraging vandalism. However, we also have to be mindful that there can be a multitude of reasons for a property to be empty. The property could be in probate, which can take many years to resolve. Once out of probate, the new owners may struggle to sell and be unable to foot the inheritance tax bill. Landlords can often struggle to find tenants, meaning that their properties can lay empty for months. Properties can be left derelict because the owner simply can't afford the repair bill to make the property habitable. And I accept that there can be an issue with holiday homes, but these are a smaller part of the whole picture, and with advances such as Airbnb, these properties have become less empty.
The largest numbers of empty properties are in Rhondda Cynon Taf and not on the beach, so there are so many causes to empty properties that we can't take a one-size-fits-all approach. We also have to use the carrot more than the stick, and Governments often talk about enforcement action and penalising the owner of empty properties via stringent property taxes, and this approach doesn't help those struggling with property they cannot use or cannot sell and the lack of legal support regarding enforcement does make the enforcement officer's life more difficult. This is why I support the committee's third recommendation: a specific officer with responsibility for empty properties can get in touch with the owner of a property and establish the reasons as to why it is empty. Together, they can work out solutions, whether that is assistance to make the property habitable or allowing a council or registered social landlord to purchase the property to use as social rent. Council discretion on empty homes varies from council to council, which causes uncertainty to both owner and council employee, but the knee-jerk reaction is often to say that these properties will solve our housing crisis, and it would be wonderful if it would, but being realistic, it will help address the housing need if we can bring these properties into use, but that does not absolve successive governments from their abject failure to provide sufficient affordable housing.
The committee's recommendations will go some way to address the problem of empty homes. No-one wants to see empty properties, least of all the owners of those properties. I urge Members to support the committee's recommendations. Thank you.
Hoffwn gofnodi fy niolch i glercod y pwyllgor a phawb a gymerodd ran yn ein hymchwiliad i eiddo gwag. Nid oeddwn ar y pwyllgor ar ddechrau'r ymchwiliad ac ni chefais gyfle i holi'r rhan fwyaf o'r tystion, ond rwy'n ddiolchgar i bawb a roddodd o'u hamser i'n goleuo.
Mae gennym argyfwng tai yng Nghymru, ac mae dros 60,000 o aelwydydd ar restr aros, ond llond dwrn yn unig o dai cymdeithasol newydd sy'n cael eu hadeiladu bob blwyddyn. Cyhoeddodd Shelter Cymru ffigurau brawychus ddoe sy'n dangos y bydd tua 1,600 o blant yn treulio'r Nadolig mewn llety dros dro oherwydd digartrefedd, nifer sydd wedi codi bron i hanner mewn pedair blynedd. Dangosodd data a ddatgelwyd gan ITV Cymru fis diwethaf fod ychydig dros 43,000 eiddo gwag yng Nghymru, ac fel y canfu ein pwyllgor, mae tua 27,000 eiddo preifat wedi bod yn wag ers dros chwe mis.
Gyda chymaint o deuluoedd angen cartref yn ddybryd, mae'n ofnadwy gweld cynifer o gartrefi gwag, ac yn aml gall fod yn falltod ar y dirwedd, gan annog fandaliaeth. Fodd bynnag, rhaid inni gofio hefyd y gall fod llu o resymau pam y mae eiddo'n wag. Gallai'r eiddo fod mewn profiant, sy'n gallu cymryd blynyddoedd lawer i'w ddatrys. Pan ddaw allan o brofiant, efallai y bydd y perchnogion newydd yn cael trafferth gwerthu ac yn methu talu'r bil treth etifeddiant. Yn aml, gall landlordiaid ei chael hi'n anodd dod o hyd i denantiaid, sy'n golygu y gall eu heiddo fod yn wag am fisoedd. Gall eiddo gael ei adael yn wag am na all y perchennog fforddio'r bil atgyweirio i bobl allu byw yn yr eiddo. Ac rwy'n derbyn y gall fod problem gyda chartrefi gwyliau, ond mae'r rhain yn rhan lai o'r darlun cyfan, a gyda datblygiadau megis Airbnb, mae eiddo o'r fath wedi dod yn llai gwag.
Yn Rhondda Cynon Taf y mae'r nifer fwyaf o gartrefi gwag, nid ar y traeth, felly mae cynifer o achosion pam fod eiddo'n wag fel na allwn fynd ati i chwilio am un ateb i bawb. Rhaid inni hefyd ddefnyddio'r abwyd yn fwy na'r ffon, ac mae Llywodraethau'n sôn yn aml am gamau gorfodi a chosbi perchennog eiddo gwag drwy drethi eiddo caeth, ac nid yw dull o'r fath yn helpu'r rhai sy'n cael trafferth gydag eiddo na allant ei ddefnyddio neu na allant ei werthu ac mae diffyg cymorth cyfreithiol o ran gorfodaeth yn gwneud bywyd y swyddog gorfodi'n anos. Dyna pam rwy'n cefnogi trydydd argymhelliad y pwyllgor: gall swyddog penodol sydd â chyfrifoldeb dros eiddo gwag gysylltu â pherchennog eiddo a chanfod y rhesymau pam ei fod yn wag. Gyda'i gilydd, gallant ddod o hyd i atebion, boed yn gymorth i wneud yr eiddo'n addas i bobl fyw ynddo neu ganiatáu i gyngor neu landlord cymdeithasol cofrestredig brynu'r eiddo i'w ddefnyddio fel eiddo rhent cymdeithasol. Mae disgresiwn cyngor ar gartrefi gwag yn amrywio o gyngor i gyngor, sy'n peri ansicrwydd i'r perchennog ac i weithiwr cyngor, ond yr ymateb difeddwl yn aml yw dweud y bydd yr eiddo hwn yn datrys ein hargyfwng tai, a byddai'n wych pe bai'n gwneud hynny, ond a bod yn realistig, bydd yn helpu i fynd i'r afael â'r angen am dai os gallwn ddefnyddio'r eiddo, ond nid yw hynny'n rhyddhau llywodraethau olynol o'u methiant truenus i ddarparu digon o dai fforddiadwy.
Bydd argymhellion y pwyllgor yn mynd beth o'r ffordd tuag at fynd i'r afael â phroblem cartrefi gwag. Nid oes neb am weld eiddo gwag, yn enwedig perchnogion y cyfryw eiddo. Rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi argymhellion y pwyllgor. Diolch.
I speak as someone who's not a member of the committee, but I do have the privilege of speaking on housing for the Welsh Conservative group, so I've taken a great interest in this report. Now, it's true that despite a number of good initiatives implemented over the years by the Welsh Government, such as the empty homes good practice guidance, which, I think, was 2010, and the introduction of the Houses into Homes scheme, we still don't seem to have solved the problem, and, indeed, progress may have stalled a bit. So, I think it's very appropriate that we're looking at this issue again.
We've heard the figures: around about 27,000 private sector homes that are empty. Now, it's inevitable that a certain number of homes would be empty at any one time, but this level, surely, is well above that sort of frictional element that you would expect in a housing market. So, it is something that really needs to be sorted. When we compare it to the Welsh Government's target for the whole five years of this Assembly to build 20,000 affordable homes, it puts it in perspective, just the scale of the challenge and the number of empty properties that are out there. I certainly think that some of the schemes that have been suggested, making it easier when people do inherit property that may not be in a very good condition or they don't have the wherewithal, really, to deal with it anyway, and if a housing association, for instance, or the council could offer a reasonable deal to that homeowner to sell the property and then that becomes available as a social home, that's a very attractive, I think, and imaginative way of helping to solve this problem and then also reduce the danger of homelessness or—. The other thing we have—and Caroline mentioned the wider housing crisis—we have an awful lot of embedded households. These are households that have not been able to form because there isn't any appropriate housing for them to go to. So, they're in inappropriate housing, often with their parents, and this, I think, has been a real blight on this current generation, and one that most of us—certainly those of my age, anyway—didn't face when we were in our 20s. So, the supply of housing does need to increase markedly, and this is part of the solution.
Earlier this year, the Welsh Conservatives published their housing strategy, 'Housing a Nation', and we revealed statistics that showed about 4,000 empty social homes were currently in Wales. Now, I note in this report it says 1,400, and there is an issue about how you count empty homes—what's the threshold at which they should be categorised as such? But I do think there's a general problem about our data collection, and improving the statistics would help us a lot. And I welcome, in particular, recommendation 5 of this report as a result. So, I think that needs to be looked at, and having a strategy—I think that's really key. I think the Government should have firm targets and we shouldn't have the drift that we've had since, say, 2010—the last determined effort to move us forward on this particular issue. And I do think that the Government should aim, for instance, to bring all empty social homes back into use; they shouldn't be left vacant for very long, and certainly not for over six months. So, that's something I would really like to see as soon as possible.
I also think that using the council tax database for a lot of the data collection itself has problems, because—and I think Caroline, again, mentioned this—it doesn't tell you much about why a property is empty, and that's really what we need to get to. And I do commend the organisation Action on Empty Homes for their work in this area, where they've outlined the many reasons why a property may be empty, and it is carrot rather than stick that's going to really improve the situation. So, there are a variety of reasons, then, why properties become empty, and I certainly think the state and local authorities have a role to play here.
I finish just by commending the committee for its report. It's very useful, and I do hope that we will see greater implementation of the sort of policies that we need—many of them have been accepted now for 10 years or more, with party consensus, as Leanne indicated earlier. So, we really need to get on and do this.
Siaradaf fel rhywun nad yw'n aelod o'r pwyllgor, ond rwy'n cael y fraint o siarad am dai ar ran grŵp y Ceidwadwyr Cymreig, felly mae gennyf ddiddordeb mawr yn yr adroddiad hwn. Nawr, er gwaethaf nifer o gynlluniau da a weithredwyd dros y blynyddoedd gan Lywodraeth Cymru, megis canllawiau arferion da ar gartrefi gwag, yn 2010 rwy'n credu, a chyflwyno'r cynllun Troi Tai'n Gartrefi, ymddengys nad ydym eto wedi datrys y broblem, ac yn wir, efallai fod cynnydd wedi arafu ychydig. Felly, rwy'n credu ei bod yn briodol iawn ein bod yn edrych ar y mater eto.
Rydym wedi clywed y ffigurau: tua 27,000 o gartrefi yn y sector preifat sy'n wag. Nawr, mae'n anochel y byddai nifer benodol o gartrefi yn wag ar unrhyw un adeg, ond does bosibl nad yw'r lefel hon yn llawer uwch nag elfen amrywiol o'r fath y byddech yn ei disgwyl mewn marchnad dai. Felly, mae'n rhywbeth y mae gwir angen ei ddatrys. Pan fyddwn yn ei gymharu â tharged Llywodraeth Cymru ar gyfer pum mlynedd gyfan y Cynulliad hwn i godi 20,000 o gartrefi fforddiadwy, mae'n ei roi mewn persbectif, maint yr her a nifer yr eiddo gwag sydd ar gael. Rwy'n sicr yn credu bod rhai o'r cynlluniau sydd wedi'u hawgrymu, sy'n ei gwneud yn haws pan fydd pobl yn etifeddu eiddo nad yw mewn cyflwr da iawn neu nad oes ganddynt fodd i ymdrin ag ef, ac os bydd cymdeithas dai, er enghraifft, neu'r cyngor yn gallu cynnig bargen resymol i'r perchennog i werthu'r eiddo a'i fod yn dod ar gael fel cartref cymdeithasol, dyna ffordd ddeniadol iawn yn fy marn i, a ffordd sy'n llawn dychymyg o helpu i ddatrys y broblem hon a lleihau'r perygl o ddigartrefedd hefyd neu—. Y peth arall sydd gennym—a soniodd Caroline am yr argyfwng tai ehangach—mae gennym lawer iawn o aelwydydd mewnblanedig. Aelwydydd yw'r rhain nad ydynt wedi gallu ffurfio oherwydd nad oes unrhyw dai priodol iddynt fynd iddynt. Felly, maent mewn tai anaddas, yn aml gyda'u rhieni, ac mae hyn, rwy'n credu, wedi bod yn falltod go iawn ar y genhedlaeth bresennol hon, ac un na wnaeth y rhan fwyaf ohonom ni—rhai fy oed i yn sicr—ei hwynebu pan oeddem yn ein 20au. Felly, mae angen i'r cyflenwad tai gynyddu'n sylweddol, ac mae hyn yn rhan o'r ateb.
Yn gynharach eleni, cyhoeddodd y Ceidwadwyr Cymreig eu strategaeth dai, 'Cartrefu Cenedl', a datgelwyd ystadegau a ddangosai fod tua 4,000 o dai cymdeithasol gwag yng Nghymru ar hyn o bryd. Nawr, sylwaf yn yr adroddiad hwn ei fod yn dweud 1,400, ac mae problem gyda'r modd y byddwch yn cyfrif cartrefi gwag—beth yw'r trothwy lle dylid eu categoreiddio yn y fath fodd? Ond rwy'n credu bod problem gyffredinol ynghylch casglu data, a byddai gwella'r ystadegau yn help mawr i ni. Ac o ganlyniad, rwy'n croesawu argymhelliad 5 yn yr adroddiad hwn yn enwedig. Felly, rwy'n meddwl bod angen edrych ar hynny, a chael strategaeth—rwy'n credu bod hynny'n allweddol iawn. Rwy'n credu y dylai'r Llywodraeth fod â thargedau pendant ac ni ddylem adael i bethau lithro fel y gwnaethant ers 2010, dyweder—yr ymdrech benderfynol olaf i'n symud ymlaen ar y mater hwn. Ac rwy'n credu y dylai'r Llywodraeth anelu, er enghraifft, at sicrhau bod yr holl gartrefi cymdeithasol gwag yn cael eu defnyddio unwaith eto; ni ddylid eu gadael yn wag yn hir, ac nid am dros chwe mis yn sicr. Felly, mae hynny'n rhywbeth yr hoffwn ei weld cyn gynted ag y bo modd.
Rwyf hefyd yn meddwl bod problemau gyda defnyddio cronfa ddata'r dreth gyngor ei hun ar gyfer llawer o'r gwaith casglu data, oherwydd—ac rwy'n meddwl bod Caroline, eto, wedi sôn am hyn—nid yw'n dweud llawer wrthych pam y mae eiddo'n wag, a dyna sydd angen i ni ei wybod mewn gwirionedd. Ac rwy'n cymeradwyo'r sefydliad Action on Empty Homes am eu gwaith yn y maes hwn, lle maent wedi amlinellu'r nifer o resymau pam y gallai eiddo fod yn wag, ac abwyd yn hytrach na ffon sy'n mynd i wella'r sefyllfa mewn gwirionedd. Felly, mae amryw o resymau pam y mae eiddo'n mynd yn wag, ac rwy'n sicr yn meddwl bod gan y wladwriaeth ac awdurdodau lleol rôl i'w chwarae yn hyn o beth.
Rwyf am orffen drwy gymeradwyo'r pwyllgor am ei adroddiad. Mae'n ddefnyddiol iawn, ac rwy'n gobeithio y gwelwn fwy o weithredu'r math o bolisïau sydd eu hangen arnom—mae llawer ohonynt wedi cael eu derbyn bellach ers 10 mlynedd neu fwy, gyda chonsensws rhwng y pleidiau, fel y nododd Leanne yn gynharach. Felly, mae gwir angen inni fwrw iddi a gwneud hyn.
Can I begin just by thanking my fellow members of the committee and also the Chair for, as always, his excellent stewardship of this? It was great that the Chair and the committee decided to return to this, rather than park previous reports and leave them sit, but to actually come back with the intention of encouraging, assisting, showing the Government where we still need to make progress. And I think it's worthwhile committees doing that as a matter of practice—revisiting work that they've done. I'd also like to thank all the witnesses who did come in front of us and gave so much of their time and expertise as well.
Vikki, my colleague—we share a local authority in Rhondda Cynon Taf—went through the good practice that has been carried out there and the fact that Rhondda Cynon Taf now is seen as an exemplar by Welsh Government. And, in fact, the work that it's done will be rolled out now across the south Wales Valleys taskforce area. In fact, it's probably slightly ahead of the curve here. A lot of the things are referred to in the report about that expert-led approach, the community engagement, including with, I have to say, elements such as co-operative and community-led housing initiatives as well. They've gone ahead of us here, and they do point the way very well. So, we know it can be done, and they've used every tool at their disposal, not simply enforcement powers, not simply grant funding and other financial mechanisms, but actually working with the owners of the properties and the occupiers as well to say, 'Right, how do we use this, not only to regenerate homes but to regenerate communities on a much wider scale?'
I really do welcome the report and the positive response from the Government to this as well—all but one recommendation have been accepted. One has been rejected, which I'll come back to in a moment, and a couple accepted on principle. But the first basic one, this call for a national action plan—I very much welcome the fact you've agreed to bring that forward, and to bring it forward by what I think and—we had some discussion in committee—we thought was a challenging date. We pinned it down to October next year and we thought, 'Can the Government do this?' Now, you've agreed to bring forward the draft by then, which I think we can probably live with. And then, two months later, by December—October, November, December—two months later, actually bringing forward the final one. That's quite ambitious, but I think we're content with that, and particularly the fact that you've agreed to do it.
On these community-based approaches, can I recommend to the Minister, as she seeks to both respond to what the committee has said and look forward—? There was an excellent presentation here in the Senedd buildings the other day, which was organised, in fact, by my colleague, in her role as chair in the co-operatives and mutuals organisation of the Tai Fechan housing initiative in the Gellideg estate. That's the ultimate, actually, in community engagement there, because those people are not simply involved in the regeneration of their homes, they are managing the regeneration of their homes in concert with the local authority, and have set themselves up as a collective. Now, there is much more potential in this, so I would be interested in hearing from the Minister, in line with our support for the co-operative movement and also community-led housing initiatives, how much more we could do on this.
We have got 137 co-operative homes in six different local authorities in Wales. It seems to me that this could be a significant part of the solution in communities where properties have lain empty for not just months, but years and years and years—empowering them to step up and actually take control over the regeneration of homes and affordable homes in their areas.
I want to turn to the issue of the expertise that resides within an authority. This is a common theme that we picked up, and that's why we brought forward recommendations to actually have an officer with an authority. Now, I think that the Minister in the Government's response has accepted that, of course, but I'm not sure that they've pinned down that there should be an officer within each local authority, that all the tools should be available. So, I'd be interested in the Minister's thoughts on that: if not an officer, how do we make sure that the good practice that we've heard about is happening in every single local authority?
The legal expertise is a critical recommendation. We heard repeatedly that, in some local authorities, there was a concern that their officers were not able to draw upon in-house sufficient legal expertise when they were using some of the more stringent enforcement powers, and I'm glad that the Welsh Government has accepted that recommendation. I'm also glad that we've not turned down the idea of exploring further the compulsory sales orders that they're trying in Scotland. I'm intrigued by the Government's response:
'We are content to review the Compulsory Sales Order in consultation with our planning colleagues and ascertain if the implementation in Wales is feasible.'
I know, Minister, that you've got to look at whether it works effectively in Scotland, but we were told that this has real potential, because it strips out the bureaucracy and the costs and the risks to local authorities of going down compulsory purchase order lines.
My final question to the Minister is: how does this lead us as well to deal with commercial non-residential properties—those equally eyesores within communities that are commercial properties that have been left empty for year after year after year, often on the gateways to communities, and they really do drag it down. Are there lessons to be learned from this that we can apply to those as well?
A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i fy nghyd-Aelodau ar y pwyllgor a hefyd i'r Cadeirydd am ei stiwardiaeth ragorol ar hyn, fel bob amser? Roedd yn wych fod y Cadeirydd a'r pwyllgor wedi penderfynu dychwelyd at y mater hwn yn hytrach na gwthio adroddiadau blaenorol i'r naill ochr a gadael iddynt, ond yn hytrach, eu bod wedi dychwelyd ato gyda'r bwriad o annog, cynorthwyo, dangos i'r Llywodraeth lle mae angen inni wneud cynnydd o hyd. Ac rwy'n credu ei bod yn werth i bwyllgorau wneud hynny'n arfer—ailedrych ar y gwaith y maent wedi'i wneud. Hoffwn ddiolch hefyd i'r holl dystion a ddaeth ger ein bron a rhoi gymaint o'u hamser a'u harbenigedd hefyd.
Aeth Vikki, fy nghyd-Aelod—rydym yn rhannu awdurdod lleol yn Rhondda Cynon Taf—drwy'r arferion da a gyflawnwyd yno, a'r ffaith bod Rhondda Cynon Taf yn cael ei weld yn awr fel esiampl i'w dilyn gan Lywodraeth Cymru. Ac mewn gwirionedd, caiff y gwaith y mae wedi'i wneud ei gyflwyno bellach ar draws ardal tasglu Cymoedd de Cymru. Yn wir, mae'n debyg ei fod ychydig ar y blaen yn hyn o beth. Cyfeirir at lawer o bethau yn yr adroddiad mewn perthynas â'r dull o weithredu dan arweiniad arbenigwyr, y cyswllt â'r gymuned, gan gynnwys gydag elfennau megis mentrau tai cydweithredol a mentrau dan arweiniad y gymuned hefyd. Maent wedi mynd o'n blaenau ni yma, ac maent yn dangos y ffordd yn dda iawn. Felly, gwyddom y gellir ei wneud, ac maent wedi defnyddio pob arf sydd ar gael iddynt, nid pwerau gorfodi yn unig, nid cyllid grant a mecanweithiau ariannol eraill yn unig, ond gweithio gyda pherchnogion yr eiddo a'r perchen-feddianwyr yn ogystal i ddweud, 'Iawn, sut y defnyddiwn hyn, nid yn unig i adfywio cartrefi ond i adfywio cymunedau ar raddfa lawer ehangach?'
Rwy'n croesawu'r adroddiad yn fawr a'r ymateb cadarnhaol gan y Llywodraeth i hyn hefyd—mae pob un ond un o'r argymhellion wedi'u derbyn. Mae un wedi'i wrthod, a dof yn ôl at hwnnw mewn munud, ac un neu ddau wedi'u derbyn mewn egwyddor. Ond yr un sylfaenol cyntaf, yr alwad hon am gynllun gweithredu cenedlaethol—rwy'n croesawu'n fawr eich bod wedi cytuno i gyflwyno hwnnw'n gynt, ac i'w gyflwyno erbyn dyddiad—cawsom rywfaint o drafodaeth yn y pwyllgor—y credem y byddai'n un heriol. Llwyddwyd i gytuno ar fis Hydref y flwyddyn nesaf, ac roeddem yn meddwl, 'A all y Llywodraeth wneud hyn?' Nawr, rydych wedi cytuno i gyflwyno'r drafft erbyn hynny, ac rwy'n credu y gallwn fyw gyda hynny. Ac yna, ddeufis yn ddiweddarach, erbyn mis Rhagfyr—Hydref, Tachwedd, Rhagfyr—ddau fis yn ddiweddarach, cyflwyno'r un terfynol. Mae hynny'n eithaf uchelgeisiol, ond rwy'n credu ein bod yn hapus ynglŷn â hynny, ac yn enwedig ynglŷn â'r ffaith eich bod wedi cytuno i'w wneud.
O ran y dulliau dan arweiniad y gymuned, a gaf fi argymell i'r Gweinidog, wrth iddi geisio ymateb i'r hyn y mae'r pwyllgor wedi'i ddweud ac edrych ymlaen—? Cafwyd cyflwyniad rhagorol yma yn adeiladau'r Senedd y diwrnod o'r blaen, a drefnwyd, mewn gwirionedd, gan fy nghyd-Aelod, yn ei rôl fel cadeirydd yn sefydliad cwmnïau cydweithredol a chydfuddiannol y fenter tai Tai Fechan ar ystâd Gellideg. Dyna enghraifft o'r radd flaenaf o ymgysylltu â'r gymuned, oherwydd mae'r bobl hynny'n ymwneud â llawer mwy nag adfywio eu cartrefi, maent yn rheoli'r gwaith o adfywio eu cartrefi ar y cyd â'r awdurdod lleol, ac maent wedi sefydlu eu hunain fel cydweithfa. Nawr, mae llawer mwy o botensial yn hyn, felly byddai gennyf ddiddordeb mewn clywed gan y Gweinidog, yn unol â'n cefnogaeth i'r mudiad cydweithredol a hefyd i fentrau tai dan arweiniad y gymuned, faint yn fwy y gallem ei wneud ar hyn.
Mae gennym 137 o gartrefi cydweithredol mewn chwe awdurdod lleol gwahanol yng Nghymru. Ymddengys i mi y gallai hyn fod yn rhan sylweddol o'r ateb mewn cymunedau lle mae eiddo wedi bod yn wag nid yn unig ers misoedd, ond ers blynyddoedd lawer—eu galluogi i gamu ymlaen a chymryd rheolaeth dros adfywio cartrefi a chartrefi fforddiadwy yn eu hardaloedd.
Hoffwn droi at yr arbenigedd sy'n bodoli mewn awdurdod. Mae hon yn thema gyffredin a nodwyd gennym, a dyna pam y gwnaethom gyflwyno argymhellion i gael swyddog o fewn awdurdod. Nawr, rwy'n meddwl bod y Gweinidog yn ymateb y Llywodraeth wedi derbyn hynny wrth gwrs, ond nid wyf yn siŵr eu bod wedi nodi y dylid cael swyddog ym mhob awdurdod lleol, y dylai'r holl offer fod ar gael. Felly, hoffwn wybod beth yw barn y Gweinidog ar hynny: os nad swyddog, sut y gwnawn yn siŵr fod yr arferion da y clywsom amdanynt yn digwydd ym mhob awdurdod lleol?
Mae'r arbenigedd cyfreithiol yn argymhelliad hollbwysig. Clywsom dro ar ôl tro fod pryder mewn rhai awdurdodau lleol nad oedd eu swyddogion yn gallu manteisio ar arbenigedd cyfreithiol digonol yn fewnol pan oeddent yn defnyddio rhai o'r pwerau gorfodi llymach, ac rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn yr argymhelliad hwnnw. Rwyf hefyd yn falch nad ydym wedi gwrthod y syniad o archwilio ymhellach y gorchmynion gwerthu gorfodol y maent yn eu treialu yn yr Alban. Mae ymateb y Llywodraeth yn peri penbleth i mi:
'Rydym yn hapus i adolygu’r Gorchymyn Gwerthu Gorfodol mewn ymgynghoriad â'n cydweithwyr yn y maes cynllunio, gan ystyried a fyddai’n ymarferol ei weithredu yng Nghymru.'
Rwy'n gwybod, Weinidog, fod yn rhaid i chi edrych i weld a yw'n gweithio'n effeithiol yn yr Alban, ond dywedwyd wrthym fod potensial gwirioneddol i hyn, am ei fod yn cael gwared ar y fiwrocratiaeth a'r costau a'r risgiau i awdurdodau lleol o ddilyn trywydd y gorchmynion prynu gorfodol.
Dyma fy nghwestiwn olaf i'r Gweinidog: sut y mae hyn yn ein harwain i ymdrin ag eiddo masnachol amhreswyl hefyd—yr adeiladau lawn mor hyll hynny mewn cymunedau sy'n eiddo masnachol a adawyd yn wag flwyddyn ar ôl blwyddyn, yn aml ar y ffordd i mewn i gymunedau, ac maent yn falltod go iawn ar y cymunedau hynny. A oes gwersi i'w dysgu o hyn y gallwn eu cymhwyso ar gyfer y rheini hefyd?
Can I now call the Deputy Minister for Housing and Local Government, Hannah Blythyn?
A gaf fi alw yn awr ar y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol, Hannah Blythyn?
Thank you, Deputy Presiding Officer, and I'd like to start by thanking the Chair and the committee for what was a detailed examination of the many issues around empty properties, and the Members who also contributed to both the inquiry and today's debate. Both the inquiry and the report were detailed and impartial, and the analysis and resulting recommendations will help us form a comprehensive and inclusive programme to support our work around stepping up enforcement.
We want the programme to make it the norm, rather than the exception, to tackle empty properties through enforcement. We want to develop knowledge and capability and make it clear to the owners of these properties that this blight on our communities and our towns is no longer acceptable and that we will be targeting them. As a result, we accept or accept in principle—as we heard—the majority of the committee's recommendations that were addressed to the Welsh Government. Our reasoning is set out in more detail in my formal response to the report, so it's not my intention this afternoon to repeat in any great detail that response.
But, in actioning this agenda, our first challenge as a Government is to create an environment for collaboration. We know that resources are under pressure, and tackling empty properties can often be seen, or has been seen, as a 'nice to have' when compared to maintaining key statutory services such as health, social care, education and so on. But it is important to establish the conditions where our delivery partners see the benefit of this work, whether it is through lower instances of complaints around safety, environmental health or, as we've heard today, anti-social behaviour, which often seems to be drawn to or congregate around empty properties. All of this has a knock-on effect both on our communities and also the workload of officials, and could be tackled through early intervention on empty properties.
We need to break down the internal and external barriers to dealing with empty properties by finding better ways of working, providing bespoke solutions and identifying how local authorities can work smarter and more efficiently. To back this up, Welsh Government is procuring an industry lead to implement a comprehensive training package and assist in the implementation of local action plans. We want to develop the skills of all our authorities to be the most effective and efficient at dealing with the empty properties in their areas, creating an unparalleled pool of expertise, where authorities collaborate on innovative ways of working, rather than actually perhaps feeling challenged or necessarily on the offensive. But, to be clear, this new approach is not a reflection on past performance, more of how we want to reset our approach to work together in Wales to tackle this problem.
The Welsh Government will be focused on providing the right tools and resources to achieve this, and a more confident team will be able to create more innovative solutions and identify better links to get to grips with the problems we currently face. We are committed to identifying these gaps, finding the right tools, and supporting our partners to navigate this problematic path. For example, we are currently reviewing the compulsory purchase order circular and operating manual to enable local authorities to maximise the levers at their disposal to try and bring empty properties back into use.
I think people and places have to be central to what we do. Local intelligence and understanding is often, I think, an underrated and untapped resource, and we need to make sure that more proposals involve the community to increase both the sustainability and accountability of our plans, and need to identify more community-based solutions and create a platform for best practice, and continue to nurture this resource so our delivery partners have more options available to them. We've heard today about the Tai Fechan co-operative, and it's something that we're keen to examine in more detail about how we could look at that and use that. I understand that I'm due to meet representatives just next week to look at how we take this further.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r Cadeirydd a'r pwyllgor am archwiliad manwl o'r materion niferus sy'n ymwneud ag eiddo gwag, ac i'r Aelodau sydd hefyd wedi cyfrannu at yr ymchwiliad a'r ddadl heddiw. Roedd yr ymchwiliad a'r adroddiad yn fanwl ac yn ddiduedd, a bydd y dadansoddiad a'r argymhellion sy'n deillio ohono yn ein helpu i ffurfio rhaglen gynhwysfawr a chynhwysol i gefnogi ein gwaith ar wella gorfodaeth.
Rydym am i'r rhaglen ei gwneud yn norm, yn hytrach nag yn eithriad, i fynd i'r afael ag eiddo gwag drwy orfodaeth. Rydym am ddatblygu gwybodaeth a gallu a'i gwneud yn glir i berchnogion eiddo o'r fath nad yw'r malltod hwn ar ein cymunedau a'n trefi yn dderbyniol mwyach ac y byddwn yn eu targedu. O'r herwydd, rydym yn derbyn neu'n derbyn mewn egwyddor—fel y clywsom—y rhan fwyaf o argymhellion y pwyllgor a gyfeiriwyd at Lywodraeth Cymru. Mae ein sail resymegol wedi'i nodi'n fanylach yn fy ymateb ffurfiol i'r adroddiad, felly nid fy mwriad y prynhawn yma yw ailadrodd yr ymateb hwnnw'n fanwl iawn.
Ond wrth roi'r agenda hon ar waith, ein her gyntaf fel Llywodraeth yw creu amgylchedd ar gyfer cydweithredu. Gwyddom fod adnoddau o dan bwysau, ac yn aml, gall mynd i'r afael ag eiddo gwag gael ei weld, neu mae wedi cael ei weld, fel rhywbeth sy'n 'braf i'w gael' yn hytrach na'i fod yn cynnal gwasanaethau statudol allweddol megis iechyd, gofal cymdeithasol, addysg ac yn y blaen. Ond mae'n bwysig sefydlu'r amodau lle mae ein partneriaid cyflenwi yn gweld budd y gwaith, boed drwy lai o achosion o gwynion yn ymwneud â diogelwch, iechyd yr amgylchedd neu, fel y clywsom heddiw, ymddygiad gwrthgymdeithasol, sy'n aml yn ymddangos fel pe bai'n tynnu at neu'n ymgynnull o amgylch eiddo gwag. Mae effaith ganlyniadol i hyn oll ar ein cymunedau a hefyd ar lwyth gwaith swyddogion, a gellid mynd i'r afael â hyn drwy ymyrraeth gynnar ar eiddo gwag.
Mae angen inni chwalu'r rhwystrau mewnol ac allanol i ymdrin ag eiddo gwag drwy ddod o hyd i ffyrdd gwell o weithio, darparu atebion pwrpasol a nodi sut y gall awdurdodau lleol weithio'n fwy clyfar ac yn fwy effeithlon. I gefnogi hyn, mae Llywodraeth Cymru yn caffael arweinydd diwydiant i weithredu pecyn hyfforddi cynhwysfawr ac i gynorthwyo i weithredu cynlluniau gweithredu lleol. Rydym am ddatblygu sgiliau pob un o'n hawdurdodau i fod mor effeithiol ac effeithlon ag sy'n bosibl wrth ymdrin â'r eiddo gwag yn eu hardaloedd, gan greu cronfa heb ei hail o arbenigedd, lle mae awdurdodau'n cydweithio ar ffyrdd arloesol o weithio, yn hytrach na'u bod yn teimlo her efallai, neu reidrwydd i fod yn ymosodol. Ond i fod yn glir, nid yw'r dull newydd hwn yn adlewyrchiad o berfformiad yn y gorffennol, ac mae'n ymwneud mwy â sut rydym eisiau ailsefydlu ein dull o weithio gyda'n gilydd yng Nghymru i fynd i'r afael â'r broblem hon.
Bydd Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio ar ddarparu'r offer a'r adnoddau cywir i gyflawni hyn, a bydd tîm mwy hyderus yn gallu creu atebion mwy arloesol a nodi cysylltiadau gwell er mwyn mynd i'r afael â'r problemau rydym yn eu hwynebu ar hyn o bryd. Rydym wedi ymrwymo i nodi'r bylchau hyn, dod o hyd i'r arfau cywir, a chefnogi ein partneriaid i deithio ar hyd y llwybr problemus hwn. Er enghraifft, rydym wrthi'n adolygu cylchlythyr a llawlyfr gweithredu'r gorchymyn prynu gorfodol er mwyn galluogi awdurdodau lleol i wneud y defnydd gorau o'r dulliau sydd ar gael iddynt i geisio sicrhau bod eiddo gwag yn cael ei ddefnyddio unwaith eto.
Rwy'n credu bod yn rhaid i bobl a lleoedd fod yn ganolog i'r hyn a wnawn. Mae gwybodaeth a dealltwriaeth leol yn aml yn adnodd nad yw'n cael ei werthfawrogi na'i ddefnyddio'n ddigonol yn fy marn i, ac mae angen inni wneud yn siŵr fod mwy o gynigion yn cynnwys y gymuned er mwyn cynyddu cynaliadwyedd ac atebolrwydd ein cynlluniau, a bod angen nodi mwy o atebion yn y gymuned a chreu llwyfan ar gyfer arferion gorau, a pharhau i feithrin yr adnodd hwn fel bod gan ein partneriaid cyflenwi fwy o opsiynau ar gael iddynt. Rydym wedi clywed heddiw am fenter gydweithredol Tai Fechan, ac mae'n rhywbeth rydym yn awyddus i'w archwilio'n fanylach o ran sut y gallem edrych ar hynny a defnyddio hynny. Rwy'n deall fy mod i fod i gyfarfod â chynrychiolwyr yr wythnos nesaf i weld sut y gallwn fynd â hyn ymhellach.
Would the Minister give way there? I wonder whether the Minister would look as well at smaller-scale community trust regeneration models. I've been involved with these in my past, and, on a street by street level, their local knowledge and intelligence, and some well-minded people—if they have the right expertise behind them and the right financial support to get it off the ground, my goodness, they can do a tremendous amount in their particular area, in their neck of the woods, in regen. So, beyond the larger co-operatives and the housing association involvement, these smaller community trusts, I think, have scope as well.
A wnaiff y Gweinidog ildio yn y fan honno? Tybed a fyddai'r Gweinidog yn edrych yn ogystal ar fodelau adfywio ymddiriedolaethau cymunedol llai o faint. Bûm yn ymwneud â'r rhain yn y gorffennol, ac ar lefel y stryd, mae eu gwybodaeth a'u dealltwriaeth leol, a rhai pobl sydd â bwriadau da—os oes ganddynt yr arbenigedd iawn y tu ôl iddynt a'r cymorth ariannol cywir i'w roi ar ben ffordd, mawredd, gallant wneud gwaith aruthrol yn eu hardaloedd, o ran gwaith adfywio. Felly, y tu hwnt i ymwneud y cwmnïau cydweithredol mwy o faint a'r cymdeithasau tai, mae potensial gan yr ymddiriedolaethau cymunedol llai hyn hefyd yn fy marn i.
Absolutely, and it's about providing the support and bespoke solutions, so, if any Members in this Chamber have examples in your constituencies or locally, then please do get in touch and feed those in to make sure we can use that expertise and build on it.
So far I've outlined what it is we're going to do to support our partners, but, to be clear, this support is not about us taking a back seat, but actually taking a firm stand. The Government's message to owners of empty properties is: work with us and we will work with you and help resource you as is appropriate to bring your empty property back into use, but, if you do not engage with us and think you can carry on regardless, you'll be sadly mistaken, and we will take whatever action is needed.
We will give the local authorities as much support as necessary to take as much enforcement action as is necessary, and the result will be the same, but it's the empty property owners' choice on how they wish to get there.
Yn bendant, ac mae'n ymwneud â darparu'r cymorth a'r atebion pwrpasol, felly, os oes gan unrhyw Aelodau yn y Siambr enghreifftiau yn eich etholaethau neu'n lleol, cysylltwch â ni a'u bwydo i mewn i wneud yn siŵr y gallwn ddefnyddio'r arbenigedd ac adeiladu arno.
Hyd yn hyn, rwyf wedi amlinellu'r hyn a wnawn i gefnogi ein partneriaid, ond i fod yn glir, nid yw'r cymorth hwn yn golygu ein bod yn camu'n ôl, ond yn hytrach y byddwn yn sefyll yn gadarn. Neges y Llywodraeth i berchnogion eiddo gwag yw: gweithiwch gyda ni ac fe weithiwn ni gyda chi a'ch helpu i gael adnoddau fel sy'n briodol i allu sicrhau bod eich eiddo gwag yn cael ei ddefnyddio unwaith eto, ond os nad ydych yn ymwneud â ni ac yn meddwl y gallwch barhau fel rydych chi, fe fyddwch yn camgymryd yn arw, a byddwn yn rhoi unrhyw gamau fydd eu hangen ar waith.
Byddwn yn rhoi cymaint o gymorth ag sydd ei angen i'r awdurdodau lleol gyflawni cymaint o gamau gorfodi ag y bo angen, a bydd y canlyniad yr un fath, ond dewis y perchnogion eiddo gwag yw sut y maent yn dymuno cyrraedd yno.
Will you give way? Referring to the comments previously regarding community trusts, actually, previously, the Welsh Government did have a programme for this, delivered with Keith Edwards at the Chartered Institute of Housing Cymru, when he was the director, and with the Co-operative Centre for Wales. I went to the launch of this in Rhyl West, for example, initially hosted by a housing association, with the objective of transferring to a community trust, but the problems encountered were where there'd been a failure initially to properly co-productively engage with that local community, and that must come first, I hope you agree.
A wnewch chi ildio? Gan gyfeirio at y sylwadau blaenorol ynghylch ymddiriedolaethau cymunedol, yn y gorffennol, roedd gan Lywodraeth Cymru raglen ar gyfer hyn a gyflwynwyd gyda Keith Edwards yn Sefydliad Tai Siartredig Cymru, pan oedd yn gyfarwyddwr, a gyda Chanolfan Cydweithredol Cymru. Euthum i lansiad y rhaglen yng Ngorllewin Rhyl, er enghraifft, a châi ei gweithredu ar y cychwyn gan gymdeithas dai, gyda'r nod o drosglwyddo i ymddiriedolaeth gymunedol, ond roedd y problemau a wynebwyd yn deillio o fethiant ar y dechrau i ymgysylltu'n briodol ac yn gydgynhyrchiol gyda'r gymuned leol honno, ac rwy'n gobeithio eich bod yn cytuno bod yn rhaid i hynny ddod yn gyntaf.
Yes, absolutely. As I referred to earlier, I think local intelligence—it's not just local intelligence that's often an underrated and underused resource, but, actually, if we're going to make these solutions work for the communities in which they're based, then the community does need to be properly a part of that. So, in taking this action forward, we'll be supporting authorities to become what I describe as a source of constant nuisance—constant nuisance to those who don't wish to engage or think it's okay to do the bare minimum. And, as part of this, we're addressing how we can implement tougher penalties and identifying more successful routes for enforcement.
The Chair of the committee in opening said that empty properties were a problem that impacts on all of our communities, and I don't think there's an elected representative here or outside of this place who hasn't had it raised with them, or had representations. In closing, I really want to reaffirm that this Welsh Government very much welcomes the report, which, happily, reinforces some of the steps we are taking and the plans that are in the imminent pipeline. I want to thank the committee once again for its findings, and I'm pleased that both I and my officials were able to play what I hope was a constructive and productive part, and I look forward to taking this work forward so that Wales is no longer a place where empty properties are left to rot, to become a blight on our communities, and impact on our pride in place. We are taking and we will take action.
Yn hollol. Fel y dywedais yn gynharach, rwy'n meddwl bod gwybodaeth leol—nid gwybodaeth leol yn unig sy'n aml yn adnodd nad yw'n cael ei weithredu a'i ddefnyddio'n ddigonol, ond os ydym am sicrhau bod yr atebion hyn yn gweithio ar ran y cymunedau lle maent wedi'u lleoli, mae angen i'r gymuned fod yn rhan iawn o hynny. Felly, wrth fwrw ymlaen â'r cam gweithredu hwn, byddwn yn cefnogi awdurdodau i ddod yn ffynhonnell o niwsans cyson fel rwy'n ei ddisgrifio—niwsans cyson i'r rhai nad ydynt yn dymuno ymgysylltu neu sy'n credu ei bod yn iawn iddynt wneud cyn lleied â phosibl. Ac fel rhan o hyn, rydym yn mynd i'r afael â sut y gallwn weithredu cosbau llymach a nodi llwybrau mwy llwyddiannus ar gyfer gorfodi.
Dywedodd Cadeirydd y pwyllgor wrth agor fod eiddo gwag yn broblem sy'n effeithio ar ein holl gymunedau, ac nid wyf yn credu bod yna gynrychiolydd etholedig yma neu'r tu allan i'r lle hwn sydd heb gael pobl yn dwyn y broblem hon i'w sylw, neu heb gael sylwadau yn ei chylch. Wrth gloi, rwyf am ailddatgan bod y Llywodraeth hon yng Nghymru yn croesawu'r adroddiad yn fawr, adroddiad sydd, yn ffodus, yn atgyfnerthu rhai o'r camau rydym yn eu cymryd a'r cynlluniau sydd ar y gweill. Hoffwn ddiolch i'r pwyllgor unwaith eto am ei ganfyddiadau, ac rwy'n falch fy mod i a fy swyddogion wedi gallu chwarae rhan a oedd yn adeiladol ac yn gynhyrchiol, gobeithio, ac edrychaf ymlaen at fwrw ymlaen â'r gwaith fel nad yw Cymru mwyach yn wlad lle caiff eiddo gwag ei adael i bydru, i ddod yn falltod ar ein cymunedau, ac i effeithio ar ein balchder mewn lleoedd. Rydym yn gweithredu ac fe fyddwn yn gweithredu.
Thank you. Can I now call on John Griffiths to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar John Griffiths i ymateb i'r ddadl?
Diolch, Dirprwy Lywydd. May I thank everybody who took part? I think it's clear that there is a strong consensus about the importance of these issues, and also, in general, the sort of steps that are necessary to deal with them. But there was also, I think, something of a consensus around the fact that that consensus that I've just described has been in place for quite some time, but we haven't really seen a continuation of the progress that had been taking place over recent years. So, we need to redouble our efforts and renew our focus, and I hope very much that this report will be a catalyst for that.
Mark Isherwood began by talking about the need to work with owners and understand their individual circumstances. And I think that came across strongly in the evidence that we received that that is the approach from local authorities. In the first instance, they obviously want to work with owners rather than coming at problems with a heavy-handed approach. They want to work with owners, understand their circumstances, and see if they can help those properties to be brought back into use. But, obviously, that's not always possible, and that's why I do welcome the commitment that the Minister gave us towards the end of her speech that, yes, it's necessary to work with owners as effectively as possible, but if some owners—and I'm sure it would be a minority—are not amenable to whatever suggestions and whatever help is offered, then, obviously, there has to be a fall back that's about enforcement and a robust way of ensuring that those properties do come back into useful use.
Mark also spoke about housing associations and how involvement with Welsh Government and local authorities needs to be genuine, and, again, I think everybody would agree with that. Mark touched then, and also came back to it in his later intervention when the Minister was speaking, on a community approach. And, again, I think there was quite a lot of support for that. We had wonderful examples from Vikki Howells and indeed Huw Irranca-Davies in terms of how those approaches are bearing fruit. RCT was rightly, I think, mentioned in the report, and it was great to see Vikki actually setting out some of the component parts of their effective strategy, and rightly calling for that to be recognised and, I would hope, good practice spread around Wales.
I know Huw has a great involvement with the co-operative sector and community groups, and it must be that bottom-up approach. As was said, it has to be genuine. It really must be about that co-production that's meaningful right from the very beginning, and there's no sense of anything being imposed or a lack of openness and necessary communication.
I think Leanne described some of the difficulties—Leanne Wood—of layers of government being involved and powers not always being used effectively, and, of course, the effect of austerity over the last 10 years and lack of resource. And I think, again, many of us here will recognise that, and I think that's something as well that came through the committee's evidence gathering. So, I hope what the Minister said, and the Government's written response, would go some way to satisfying the concerns around those matters.
Caroline Jones talked about the need to help address housing need, and, indeed, Vikki Howells started off by mentioning Shelter's report and the continuation of the terrible homelessness position that we have, and, of course, the ability of empty properties brought back into use to make a contribution towards increasing that supply of affordable housing. And that's one very important aspect of this report, isn't it, and its significance.
David Melding talked about inherited property, and how the social housing sector might engage with inheritors of property who are having difficulty, really, in finding a way forward for those homes. And I think we need innovative approaches and we need many ideas to be put forward, and I welcome all ideas and potential initiatives that are put on the table.
And it is very important, as David Melding said, that we have the right data that's going to properly inform us as to where we are and also let us know whether we're making the sort of progress we have to make. So, I think our recommendation 5 is significant and will be an important improvement in what we have now.
I think the Deputy Minister addressed many of the concerns and talked about the significance of blight. And you know, this is at the heart of these matters, isn't it? And we heard that as a committee—that empty properties are a real blight on communities. They attract environmental health problems, anti-social behaviour, they make regeneration and investment in communities more difficult, and they also make people who live in those areas feel—they have a lower sense of well-being as a result of those empty properties and that blight than they would otherwise have. So, it's really, really significant in so many ways. Some of it's very practical and some of it is about the image and the reputation of an area. So, I was very pleased, as I said, to hear the Deputy Minister's commitment to really focus and prioritise these matters now, act on the committee's recommendations and take our views and recommendations forward.
And just in closing, I would echo what the Minister said, that all of us, as elected representatives, would be aware of these issues; I'm sure they've been brought to all of us by our constituents in surgeries and otherwise, so none of us are under any misapprehensions or illusions as to the need to make progress on this report.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i bawb a gymerodd ran? Rwy'n credu ei bod yn glir fod consensws cryf ynglŷn â phwysigrwydd y materion hyn, a hefyd, yn gyffredinol, y math o gamau sy'n angenrheidiol i fynd i'r afael â hwy. Ond roedd rhywfaint o gonsensws hefyd, rwy'n credu, ynglŷn â'r ffaith fod y consensws rwyf newydd ei ddisgrifio wedi bod yno ers cryn dipyn o amser, ond nid ydym wedi gweld parhad o'r cynnydd a fu'n digwydd dros y blynyddoedd diwethaf mewn gwirionedd. Felly, mae angen inni gryfhau ein hymdrechion ac adnewyddu ein ffocws, ac rwy'n gobeithio'n fawr iawn y bydd yr adroddiad hwn yn gatalydd i hynny.
Dechreuodd Mark Isherwood drwy sôn am yr angen i weithio gyda pherchnogion a deall eu hamgylchiadau unigol. A chredaf i hynny gael ei gyfleu'n gadarn yn y dystiolaeth a gawsom mai dyna yw dull yr awdurdodau lleol o weithredu. Yn y lle cyntaf, mae'n amlwg eu bod am weithio gyda pherchnogion yn hytrach nag ymdrin â phroblemau mewn ffordd lawdrwm. Maent am weithio gyda pherchnogion, deall eu hamgylchiadau, a gweld a allant helpu i sicrhau bod yr eiddo'n cael ei ddefnyddio unwaith eto. Ond yn amlwg, ni fydd hynny bob amser yn bosibl, a dyna pam rwy'n croesawu'r ymrwymiad a roddodd y Gweinidog tuag at ddiwedd ei haraith fod rhaid gweithio gyda pherchnogion mewn modd mor effeithiol â phosibl, ond os na fydd rhai perchnogion—ac rwy'n siŵr mai lleiafrif fyddent—yn agored i ba awgrymiadau bynnag a pha gymorth bynnag a gynigir, yna, yn amlwg, rhaid cael dull wrth gefn sy'n galw am orfodaeth a ffordd gadarn o sicrhau bod yr eiddo'n cael eu defnyddio'n bwrpasol unwaith eto.
Siaradodd Mark hefyd am gymdeithasau tai a sut y mae angen i ymwneud â Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol fod yn ddiffuant, ac unwaith eto, credaf y byddai pawb yn cytuno â hynny. Wedyn, soniodd Mark, a daeth yn ôl ato hefyd yn ei ymyriad yn ddiweddarach pan oedd y Gweinidog yn siarad, am ddull cymunedol o weithredu. Ac unwaith eto, rwy'n credu bod cryn dipyn o gefnogaeth i hynny. Cawsom enghreifftiau gwych gan Vikki Howells a Huw Irranca-Davies i ddangos sut y mae'r dulliau hynny'n dwyn ffrwyth. Rwy'n credu bod Rhondda Cynon Taf wedi cael sylw yn yr adroddiad, ac roedd yn wych gweld Vikki'n nodi rhai o elfennau eu strategaeth effeithiol, ac yn galw'n briodol am ei chydnabod a lledaenu arferion da o amgylch Cymru, buaswn yn gobeithio.
Gwn fod gan Huw gysylltiad gwych â'r sector cydweithredol a grwpiau cymunedol, a rhaid wrth ddull gweithredu o'r gwaelod i fyny o'r math hwnnw. Fel y dywedwyd, mae'n rhaid iddo fod yn ddiffuant. Mae'n rhaid iddo ymwneud â chydgynhyrchu ystyrlon o'r cychwyn cyntaf, heb unrhyw ymdeimlad fod unrhyw beth yn cael ei orfodi na diffyg didwylledd a chyfathrebu angenrheidiol.
Rwy'n credu bod Leanne wedi disgrifio rhai o'r anawsterau—Leanne Wood—gyda haenau o Lywodraeth yn rhan o hyn a methiant i ddefnyddio pwerau'n effeithiol bob amser, ac effaith cyni dros y 10 mlynedd diwethaf wrth gwrs, a diffyg adnoddau. Ac rwy'n meddwl, unwaith eto, y bydd llawer ohonom yma yn cydnabod hynny, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth a amlygwyd yn sgil gwaith y pwyllgor yn casglu tystiolaeth. Felly, rwy'n gobeithio y byddai'r hyn a ddywedodd y Gweinidog, ac ymateb ysgrifenedig y Llywodraeth, yn mynd beth o'r ffordd tuag at ddiwallu'r pryderon ynghylch y materion hynny.
Soniodd Caroline Jones am yr angen i helpu i fynd i'r afael â'r angen am dai, ac yn wir, dechreuodd Vikki Howells drwy sôn am adroddiad Shelter a pharhad y sefyllfa ofnadwy sydd gennym o ran digartrefedd, ac wrth gwrs, gallu eiddo gwag sy'n cael ei ddefnyddio unwaith eto i gyfrannu tuag at gynyddu'r cyflenwad o dai fforddiadwy. Ac mae honno'n agwedd bwysig iawn ar yr adroddiad hwn, onid yw, a'i arwyddocâd.
Soniodd David Melding am eiddo a etifeddwyd, a sut y gallai'r sector tai cymdeithasol ymgysylltu â phobl sy'n etifeddu eiddo ac sy'n cael anhawster i ddod o hyd i ffordd ymlaen i'r cartrefi hynny. Ac rwy'n meddwl bod angen dulliau arloesol ac mae angen cyflwyno llawer o syniadau, ac rwy'n croesawu'r holl syniadau a'r cynlluniau posibl sy'n cael eu cynnig.
Ac mae'n bwysig iawn, fel y dywedodd David Melding, fod gennym ddata cywir sy'n mynd i'n goleuo ynglŷn â ble rydym arni a hefyd i roi gwybod a ydym yn gwneud y math o gynnydd sy'n rhaid inni ei wneud. Felly, rwy'n credu bod ein hargymhelliad 5 yn arwyddocaol ac y bydd yn welliant pwysig ar yr hyn sydd gennym yn awr.
Rwy'n credu bod y Dirprwy Weinidog wedi rhoi sylw i lawer o'r pryderon ac wedi sôn am arwyddocâd malltod. Ac mae hynny'n ganolog i'r materion hyn, onid yw? A chlywsom hynny fel pwyllgor—fod eiddo gwag yn falltod go iawn ar gymunedau. Maent yn denu problemau iechyd yr amgylchedd, ymddygiad gwrthgymdeithasol, maent yn gwneud adfywio a buddsoddi mewn cymunedau yn anos, ac maent hefyd yn gwneud i bobl sy'n byw yn yr ardaloedd hynny deimlo—mae eu hymdeimlad o les yn llai o ganlyniad i'r eiddo gwag a'r malltod nag y byddai fel arall. Felly, mae'n wirioneddol arwyddocaol mewn cymaint o ffyrdd. Mae rhywfaint ohono'n ymarferol iawn ac mae rhywfaint ohono'n ymwneud â delwedd ac enw da ardal. Felly, roeddwn yn falch iawn, fel y dywedais, o glywed ymrwymiad y Dirprwy Weinidog i ganolbwyntio ar y materion hyn yn awr a'u blaenoriaethu, i weithredu ar argymhellion y pwyllgor ac i ddatblygu ein safbwyntiau a'n hargymhellion.
Ac i gloi, rwy'n adleisio'r hyn a ddywedodd y Gweinidog, sef y byddai pob un ohonom, fel cynrychiolwyr etholedig, yn ymwybodol o'r materion hyn; rwy'n siŵr eu bod wedi cael eu dwyn i sylw pob un ohonom gan ein hetholwyr mewn cymorthfeydd ac fel arall, felly nid oes unrhyw un ohonom o dan unrhyw gamargraff na chamddealltwriaeth ynglŷn â'r angen i wneud cynnydd ar yr adroddiad hwn.
Daeth Suzy Davies i’r Gadair.
Suzy Davies took the Chair.
Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw i nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Iawn, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Thank you very much. The proposal is to note the committee report. Does any Member object? The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Symudwn ni ymlaen at y ddadl nesaf, y ddadl ar adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau: partneriaethau sgiliau rhanbarthol. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Russell George.
We will move on to our next debate, the debate on the Economy, Infrastructure and Skills Committee report: regional skills partnerships. I call on the committee Chair to move the motion—Russell George.
Cynnig NDM7213 Russell George
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau ar ei Ymchwiliad i'r: Partneriaethau Sgiliau Rhanbarthol a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 10 Hydref 2019.
Motion NDM7213 Russell George
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes the report of the Economy, Infrastructure and Skills Committee on its Inquiry into: Regional Skills Partnerships which was laid in the Table Office on 10 October 2019.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, acting Presiding Officer. I move the motion in my name.
High-quality skills matter. They help people get high-quality jobs and better pay, and they are absolutely vital if businesses and the Welsh economy are to innovate and thrive. They are one of the keys to increasing prosperity for all, which is why I am deeply disappointed, not only with the fact that the Welsh Government's response misses the bigger picture that we set out in our report, but that the response itself is, in my view, superficially and carelessly drafted. Minister, you told us that you were going to carefully consider the recommendations of our committee, but I'm afraid there's little evidence of any careful consideration in the Welsh Government's response.
Our report explains that many people in Wales are caught in a low-skills trap. So, for Members who perhaps might not be aware of what that means, low-skills traps are cycles where employers don't want or need higher level skills to be profitable, which leads to weak demand from people to gain those higher level skills. The result can be mismatched workforces that have both low-skilled and over-qualified employees. These traps also have human consequences, seeing people trapped in low-quality jobs that have low pay, with little prospect of moving up the ladder.
I've been quite negative so far, so perhaps I'll move to something more positive. It is encouraging that the committee and the Welsh Government agree on some of the fundamental problems that need to be tackled. Firstly, we agree that if low-skills traps are to be broken, and they must be broken, we must tackle both the supply of skills and the stimulation of demand for higher level skills at the same time. Secondly, we agree on how hard RSPs work, but they also need to reform and strengthen, we also need to strengthen them, but they are being asked to do too much on a shoestring, and I think the expectations and the to-do list is racing ahead of the resourcing that they have. And thirdly, we also agree that there absolutely must be vast improvements in the data collection and analysis capacity of RSPs and better SME engagement. There is no substitute for good data and analysis in skills planning.
Diolch, Lywydd dros dro. Cyflwynaf y cynnig yn fy enw i.
Mae sgiliau o ansawdd uchel yn bwysig. Maent yn helpu pobl i gael swyddi o ansawdd uchel a chyflogau gwell, ac maent yn gwbl hanfodol os yw busnesau ac economi Cymru am arloesi a ffynnu. Maent yn un o'r allweddi i gynyddu ffyniant i bawb, a dyna pam rwy'n siomedig iawn, nid yn unig gyda'r ffaith bod ymateb Llywodraeth Cymru yn methu'r darlun mwy a nodwyd gennym yn ein hadroddiad, ond bod yr ymateb ei hun, yn fy marn i, wedi'i ddrafftio mewn modd arwynebol a diofal. Weinidog, fe ddywedoch chi wrthym eich bod yn mynd i ystyried argymhellion ein pwyllgor yn ofalus, ond mae arnaf ofn nad oes fawr o dystiolaeth o ystyriaeth ofalus yn ymateb Llywodraeth Cymru.
Mae ein hadroddiad yn egluro bod llawer o bobl yng Nghymru wedi'u dal mewn trap sgiliau isel. Felly, i Aelodau nad ydynt yn ymwybodol efallai o'r hyn y mae hynny'n ei olygu, cylchoedd yw trapiau sgiliau isel lle nad yw cyflogwyr eisiau neu angen sgiliau lefel uwch i fod yn broffidiol, sy'n arwain at ddiffyg galw gan bobl i ennill y sgiliau lefel uwch hynny. Gall hyn arwain at weithluoedd camgymharol sy'n cynnwys gweithwyr â sgiliau isel a gweithwyr â gormod o gymwysterau. Mae canlyniadau dynol i'r trapiau hyn hefyd, wrth i bobl gael eu dal mewn swyddi o ansawdd isel ar gyflogau isel, heb fawr o obaith o esgyn ar yr ysgol.
Rwyf wedi bod yn eithaf negyddol hyd yma, felly efallai y symudaf at rywbeth mwy cadarnhaol. Mae'n galonogol fod y pwyllgor a Llywodraeth Cymru yn cytuno ar rai o'r problemau sylfaenol y mae angen mynd i'r afael â hwy. Yn gyntaf, os yw trapiau sgiliau isel i gael eu torri, a rhaid eu torri, cytunwn fod yn rhaid inni fynd i'r afael â'r cyflenwad o sgiliau ac ysgogi'r galw am sgiliau lefel uwch ar yr un pryd. Yn ail, rydym yn cytuno ynglŷn â pha mor galed y mae partneriaethau sgiliau rhanbarthol yn gweithio, ond mae angen iddynt hefyd ddiwygio a chryfhau, mae angen i ni eu cryfhau hefyd, ond gofynnir iddynt wneud gormod am y nesaf peth i ddim, ac rwy'n meddwl bod y disgwyliadau a'r rhestr 'i'w gwneud' yn llawer mwy na'r adnoddau sydd ganddynt. Ac yn drydydd, rydym hefyd yn cytuno bod yn rhaid gwella gallu casglu data a dadansoddi'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol yn helaeth a gwella'r ymgysylltiad â busnesau bach a chanolig eu maint. Nid oes unrhyw beth a all gymryd lle data a dadansoddi da wrth gynllunio sgiliau.
So, we agree on the challenges facing us, but it is completely evident that we do not agree on the way forward. In our recommendations, we focused on not only what needs to change but how that change should be delivered. We wanted practical solutions that offered the big changes needed if we are serious about breaking those low-skills traps. We set ourselves the ambition of being constructive, offering the Minister practical, helpful and grounded recommendations. So it was very disappointing that the Welsh Government spent £10,000 on an independent review of RSPs, a review that was commissioned after our inquiry had started. And if you read it, you’ll even see it uses the evidence that we collected from witnesses. So it is hard to reconcile this action by Welsh Government and its response with the respect it should have for an inquiry of this Assembly.
But moving back to our report, I want to talk about three key themes that the report presents, and the Welsh Government's response to them. Firstly, we wanted to offer clarity and focus. We recommended giving the partnerships a new name, regional skills advisory boards, to reflect a new role as expert advisers. The point here was that the advisory roles be the thinkers, not the doers in a wider skills system. They were to advise not only on skills supply, but also on stimulating employer demand, which, as I've already said, is absolutely fundamental to breaking low-skills traps. Here, we are not alone in our recommendation. Professor Phil Brown, in his 'Wales 4.0' review, also recommended that RSPs play a role in stimulating employer demand for higher level skills.
But where we wanted clarity, the Welsh Government’s response has offered confusion. In its response, the Welsh Government accepted the recommendation on the advisory role, but then goes on to say that it rejects the point that they should advise on addressing the traps and it should not be their role to stimulate future employer demand for higher level skills. Who, other than a partnership already made up of employers and training provider representatives, is better placed to offer that advice? Whether the recommendation has been accepted or not, I don't think that's entirely clear. The response to this recommendation also provides an example of the carelessness apparent throughout the response from the Welsh Government, I'm afraid to say.
The Government explains that it rejects the rebranding to 'regional skills advisory boards' saying that the word 'board' implies decision-making powers. Then, what about the Wales Employment and Skills Board and the Wales Apprenticeship Advisory Board? Or, indeed, that RSPs themselves already exist as boards.
It doesn’t get much better in the Government’s response to our second key idea. We set out two ways of improving the ability of the partnerships to collect and use data to engage with businesses. These two ways firstly draw on the extremely valuable assets Wales has in our world-class research at our universities, and secondly, on the network of business contacts that our publicly funded apprenticeship providers have. Any business knows the value of a ready-made network of contacts and good consultancy. But the Government rejected the recommendation for a more formal partnership with universities, and I'm afraid the bigger picture was missed here again. Lost to, I'm afraid, a petty response patronisingly explaining that universities are already represented on the—as the Government response calls them—boards.
It is frustrating to see that the point of this recommendation that RSP boards harness the expertise of our scholars and researchers flies so far over the head of the Welsh Government, and it does a disservice, I think, to our academies of researchers that work in our universities. It is clear to us that, with the £15 million Higher Education Funding Council for Wales fund intended to support university and business co-operation, there is a clear opportunity for universities to be helped to bring to bear their research expertise to strengthen RSP research.
Finally, we set out to empower our further education colleges to meet the challenges set out by the new boards, stepping back from micro-managing college curriculums to an extent that no other skills provider is subject to. Instead, we wanted to see colleges given the space to wield their considerable expertise and experience to respond to the advice of the partnership boards in innovative ways. When we launched the report, I visited apprentices at Cardiff and Vale College, and I was struck and impressed by the deep links the college had forged itself with local and regional employers.
This recommendation—one of the most important in the report—received one of the shortest and most dismissive responses, arguing that it would impact on a Welsh Government funding process that they themselves have changed several times in the last decade. That a change would upset a Welsh Government process is no argument for the status quo. Our colleges have close and deep business links. They help develop the transferable skills employers are crying out for, no matter what courses the learners are on. And they have a social mission that must be balanced with the need to respond to industry skills demand. We should respect their expertise and we should trust their judgment and, in return, we expect them to meet the challenges set out in future skills plans using that expertise and judgment. Once again, the bigger picture, that space for innovation, missed by the Welsh Government, in my view.
So, I'm sorry it's been a very negative response, but the response from the Welsh Government was a negative one to our committee report. But, I do hope that the Minister might be able to respond positively, ultimately, in the Government's response. It has proposed that it is not going to change a single thing about its approach, but I hope the Minister will take a different view in his closing remarks later on, and I look forward to Members taking part in the debate this afternoon.
Felly, rydym yn cytuno ar yr heriau sy'n ein hwynebu, ond mae'n gwbl amlwg nad ydym yn cytuno ar y ffordd ymlaen. Yn ein hargymhellion, canolbwyntiwyd nid yn unig ar yr hyn y mae angen ei newid ond sut y dylid cyflawni'r newid hwnnw. Roeddem am gael atebion ymarferol a oedd yn cynnig y newidiadau mawr sydd eu hangen os ydym o ddifrif ynglŷn â thorri'r trapiau sgiliau isel hyn. Ein nod oedd bod yn adeiladol, gan gynnig argymhellion ymarferol, defnyddiol a chadarn i'r Gweinidog. Felly roedd yn siomedig iawn fod Llywodraeth Cymru wedi gwario £10,000 ar adolygiad annibynnol o bartneriaethau sgiliau rhanbarthol, adolygiad a gomisiynwyd ar ôl i'n hymchwiliad gychwyn. Ac os byddwch yn ei ddarllen, fe welwch ei fod hyd yn oed yn defnyddio'r dystiolaeth a gasglwyd gennym gan dystion. Felly mae'n anodd cysoni gweithredu o'r fath gan Lywodraeth Cymru a'i hymateb gyda'r parch a ddylai fod ganddi tuag at ymchwiliad gan y Cynulliad hwn.
Ond i ddychwelyd at ein hadroddiad, hoffwn sôn am dair thema allweddol y mae'r adroddiad yn eu cyflwyno, ac ymateb Llywodraeth Cymru iddynt. Yn gyntaf, roeddem am gynnig eglurder a ffocws. Roeddem yn argymell rhoi enw newydd i'r partneriaethau, byrddau cynghori ar sgiliau rhanbarthol, i adlewyrchu rôl newydd fel cynghorwyr arbenigol. Y pwynt oedd mai'r rolau cynghori fyddai'r meddylwyr, nid y rhai sy'n gwneud y gwaith mewn system sgiliau ehangach. Roeddent i fod i roi cyngor nid yn unig ar gyflenwi sgiliau, ond hefyd ar ysgogi galw gan gyflogwyr, sydd, fel y dywedais eisoes, yn gwbl sylfaenol er mwyn torri trapiau sgiliau isel. Yma, nid ydym ar ein pen ein hunain yn ein hargymhelliad. Yn ei adolygiad 'Cymru 4.0', argymhellodd yr Athro Phil Brown hefyd y dylai partneriaethau sgiliau rhanbarthol chwarae rôl yn ysgogi'r galw gan gyflogwyr am sgiliau lefel uwch.
Ond lle roeddem am gael eglurder, mae ymateb Llywodraeth Cymru wedi cynnig dryswch. Yn ei hymateb, derbyniodd Llywodraeth Cymru yr argymhelliad ar y rôl gynghori, ond wedyn mae'n mynd rhagddi i ddweud ei bod yn gwrthod y pwynt y dylent roi cyngor ar fynd i'r afael â'r trapiau ac nad rôl iddynt hwy oedd ysgogi'r galw gan gyflogwyr am sgiliau lefel uwch yn y dyfodol. Pwy, heblaw partneriaeth sydd eisoes yn cynnwys cyflogwyr a chynrychiolwyr darparwyr hyfforddiant, sydd mewn gwell sefyllfa i gynnig y cyngor hwnnw? Nid wyf yn credu ei bod yn gwbl glir a yw'r argymhelliad wedi'i dderbyn ai peidio. Mae arnaf ofn fod yr ymateb i'r argymhelliad yn enghraifft o'r esgeulustod sy'n amlwg yn ymateb Llywodraeth Cymru drwyddo draw.
Mae'r Llywodraeth yn egluro ei bod yn gwrthod yr ailfrandio'n 'fyrddau cynghori ar sgiliau rhanbarthol' gan ddweud bod y gair 'bwrdd' yn awgrymu pwerau gwneud penderfyniadau. Beth am Fwrdd Cyflogaeth a Sgiliau Cymru a Bwrdd Cynghori Prentisiaethau Cymru felly? Neu'n wir, fod y partneriaethau sgiliau rhanbarthol eu hunain eisoes yn bodoli fel byrddau.
Nid yw ymateb y Llywodraeth i'n hail syniad allweddol yn llawer gwell. Fe wnaethom nodi dwy ffordd o wella gallu'r partneriaethau i gasglu a defnyddio data i ymgysylltu â busnesau. Yn gyntaf, mae'r ddwy ffordd yn pwyso ar yr asedau hynod werthfawr sydd gan Gymru yn ein hymchwil o safon fyd-eang yn ein prifysgolion, ac yn ail, ar y rhwydwaith o gysylltiadau busnes sydd gan ein darparwyr prentisiaethau a ariennir yn gyhoeddus. Mae unrhyw fusnes yn gwybod gwerth rhwydwaith parod o gysylltiadau ac ymgynghoriaeth da. Ond gwrthododd y Llywodraeth yr argymhelliad am bartneriaeth fwy ffurfiol gyda phrifysgolion, ac rwy'n ofni y collwyd y darlun mwy yma eto. Ac mae arnaf ofn iddo gael ei golli i ymateb pitw'n egluro'n nawddoglyd fod prifysgolion eisoes yn cael eu cynrychioli ar y byrddau—fel y mae ymateb y Llywodraeth yn eu galw.
Mae'n rhwystredig gweld bod pwynt yr argymhelliad fod byrddau partneriaethau sgiliau rhanbarthol yn harneisio arbenigedd ein ysgolheigion a'n hymchwilwyr yn hedfan mor bell dros ben Llywodraeth Cymru, a chredaf ei fod yn gwneud anghymwynas â'n hacademïau o ymchwilwyr sy'n gweithio yn ein prifysgolion. Gyda chronfa Cyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru o £15 miliwn a fwriadwyd ar gyfer cefnogi cydweithio rhwng prifysgolion a busnesau, mae'n eglur i ni fod yna gyfle amlwg i helpu prifysgolion i gyfrannu eu harbenigedd ymchwil i gryfhau ymchwil partneriaethau sgiliau rhanbarthol.
Yn olaf, aethom ati i rymuso ein colegau addysg bellach i ymateb i'r heriau a nodwyd gan y byrddau newydd, gan gamu'n ôl o ficro-reoli cwricwla colegau i raddau nad oes unrhyw ddarparwr sgiliau arall yn ddarostyngedig iddynt. Yn lle hynny, roeddem am weld colegau'n cael lle i arfer eu harbenigedd a'u profiad sylweddol i ymateb i gyngor y byrddau partneriaeth mewn ffyrdd arloesol. Pan lansiwyd yr adroddiad, ymwelais â phrentisiaid yng Ngholeg Caerdydd a'r Fro, a chefais fy nharo a fy mhlesio gan y cysylltiadau dwfn roedd y coleg wedi'u meithrin ei hun â chyflogwyr lleol a rhanbarthol.
Denodd yr argymhelliad hwn—un o'r rhai pwysicaf yn yr adroddiad—un o'r ymatebion byrraf a mwyaf diystyriol a ddadleuai y byddai'n effeithio ar broses gyllido Llywodraeth Cymru y maent hwy eu hunain wedi'i newid sawl gwaith yn ystod y degawd diwethaf. Nid yw dweud y byddai newid yn tarfu ar un o brosesau Llywodraeth Cymru yn ddadl o unrhyw fath dros y status quo. Mae gan ein colegau gysylltiadau busnes agos a dwfn. Maent yn helpu i ddatblygu'r sgiliau trosglwyddadwy y mae cyflogwyr yn galw amdanynt, ni waeth pa gyrsiau y mae dysgwyr yn eu dilyn. Ac mae ganddynt genhadaeth gymdeithasol sy'n rhaid ei chydbwyso â'r angen i ymateb i alw diwydiant am sgiliau. Dylem barchu eu harbenigedd a dylem ymddiried yn eu barn ac yn gyfnewid am hynny, disgwyliwn iddynt ateb yr heriau a nodir mewn cynlluniau sgiliau yn y dyfodol gan ddefnyddio'r arbenigedd a'r farn honno. Unwaith eto, y darlun mwy, y lle i arloesi, dyna a fethwyd gan Lywodraeth Cymru yn fy marn i.
Felly, mae'n flin gennyf fod hwn wedi bod yn ymateb negyddol iawn, ond roedd ymateb Llywodraeth Cymru yn negyddol i adroddiad ein pwyllgor. Ond rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn gallu ymateb yn gadarnhaol, yn y pen draw, yn ymateb y Llywodraeth. Mae wedi argymell na fydd yn newid dim ynglŷn â'i dull o weithredu, ond rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn arddel barn wahanol yn ei sylwadau cloi yn nes ymlaen, ac edrychaf ymlaen at weld yr Aelodau'n cymryd rhan yn y ddadl y prynhawn yma.
Adult learning, upskilling and re-skilling are key to forward thinking in a diverse economy. We all recognise the importance of providing people with the skills required by employers to gain good and sustainable jobs. It is a sad fact that the Welsh economy is facing serious skills shortages. Like other parts of the United Kingdom, the Welsh economy experienced a number of inefficiencies and skill mismatches in the workforce. The most recent employer skills survey shows that, where the skills gaps in existing workforces remain broadly the same, there was an increase in vacancies that were hard to fill because of skills shortages. As a result, employers face skills shortages when trying to fill vacancies. with skills gaps in the current workforce and the under-utilisation of skills.
This report aims to identify some of the problems facing Welsh businesses and proposes measures to tackle those problems. Training and upskilling people is not enough. We have to provide people with the types of skills training that businesses need in Wales. One of the problems identified in this report is the low-skills traps. This involves a cycle of limited demand for highly-skilled workers, leading to a low-skilled workforce. This, in turn, places limits on innovation and growth, continuing the limited demand for highly skilled workers. The challenge identified in this report is to stimulate higher level skill demand from employers. If we do not do this, we risk replacing the low-skills trap with inefficient skill surpluses. If we are to ensure the workforce supply needs of businesses, there has to be greater collaboration between Welsh Government, industry and educational institutions.
I regret that the Welsh Government has rejected a proposal to rename regional skills partnerships as 'regional skills advisory boards'. Rebranding the partnerships would, in my view, make their roles in the wider skills system clearer. Regional skills advisory boards would have a clear strategic outlook and remit, whilst improving employers' engagement, data gathering and analysis.
The report calls on the Welsh Government to work with the higher education sector to unlock the vast research capability of our universities. We need greater engagement between universities and employers. One of the great benefits of degree apprenticeships is that they are employer driven and designed to meet skills needs. Universities in Wales are keen to develop a wide range of degree apprenticeships. However, it is not enough for the skills system in Wales to simply try and keep up with changes. It must anticipate change and even help shape it.
This is particularly true in the field of digital skills. They're having a huge impact as new technologies are adopted, but change is moving at a rapid pace. The digital sector is developing at such a rate that education providers find it difficult to keep up. We face a huge challenge in ensuring that digital training is up to date. This is vital if we are to meet the demand for workers with digital skills, particularly in specialist areas, such as cyber security.
Presiding Officer, the Welsh Government must meet the challenges and provide our workforce with the skills it needs to realise our full economic potential. I believe this report sets out the practical and effective measures required to enable the Welsh economy to grow and thrive. Thank you.
Mae dysgu oedolion, uwchsgilio ac ailsgilio yn allweddol i ddatblygu syniadau mewn economi amrywiol. Rydym i gyd yn cydnabod pa mor bwysig yw rhoi i bobl y sgiliau y mae ar gyflogwyr eu hangen i gael swyddi da a chynaliadwy. Mae'n ffaith drist fod economi Cymru'n wynebu prinder sgiliau difrifol. Fel rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, profodd economi Cymru lawer o aneffeithlonrwydd a chamgymhariadau sgiliau yn y gweithlu. Mae'r arolwg diweddaraf o sgiliau cyflogwyr yn dangos, lle mae'r bylchau sgiliau yn y gweithluoedd presennol wedi parhau yr un fath at ei gilydd, fod cynnydd yn nifer y swyddi gwag a oedd yn anodd eu llenwi oherwydd prinder sgiliau. O ganlyniad, mae cyflogwyr yn wynebu prinder sgiliau wrth geisio llenwi swyddi gwag, gyda bylchau sgiliau yn y gweithlu presennol a thanddefnyddio sgiliau.
Nod yr adroddiad hwn yw nodi rhai o'r problemau sy'n wynebu busnesau Cymru ac mae'n cynnig mesurau i fynd i'r afael â'r problemau hynny. Nid yw hyfforddi a gwella sgiliau pobl yn ddigon. Rhaid inni ddarparu'r math o hyfforddiant sgiliau sydd ei angen ar fusnesau yng Nghymru. Un o'r problemau a nodir yn yr adroddiad hwn yw'r trapiau sgiliau isel. Mae hyn yn cynnwys cylch o alw cyfyngedig am weithwyr medrus iawn, sy'n arwain at weithlu sgiliau isel. Mae hyn, yn ei dro, yn gosod terfynau ar arloesi a thwf, gan barhau'r galw cyfyngedig am weithwyr medrus iawn. Yr her a nodir yn yr adroddiad hwn yw ysgogi'r galw am sgiliau lefel uwch gan gyflogwyr. Os na wnawn hyn, mae perygl y daw gormodedd o sgiliau aneffeithlon i gymryd lle'r trap sgiliau isel. Os ydym am sicrhau bod y gweithlu'n bodloni anghenion busnesau, rhaid cael mwy o gydweithio rhwng Llywodraeth Cymru, diwydiant a sefydliadau addysg.
Mae'n ofid i mi fod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod cynnig i ailenwi partneriaethau sgiliau rhanbarthol yn 'fyrddau cynghori ar sgiliau rhanbarthol'. Byddai ailfrandio'r partneriaethau yn gwneud eu rolau yn y system sgiliau ehangach yn gliriach yn fy marn i. Byddai gan y byrddau cynghori ar sgiliau rhanbarthol ragolwg a chylch gwaith strategol clir, gan wella ymgysylltiad cyflogwyr, y broses o gasglu data a dadansoddi.
Mae'r adroddiad yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda'r sector addysg uwch i ddatgloi gallu ymchwil helaeth ein prifysgolion. Mae angen mwy o ymgysylltu rhwng prifysgolion a chyflogwyr. Un o fanteision mawr prentisiaethau gradd yw eu bod yn cael eu hysgogi gan gyflogwyr ac wedi'u llunio i ddiwallu anghenion sgiliau. Mae prifysgolion yng Nghymru yn awyddus i ddatblygu ystod eang o brentisiaethau gradd. Fodd bynnag, nid yw'n ddigon i'r system sgiliau yng Nghymru wneud dim ond ceisio dal i fyny â newidiadau. Rhaid iddi ragweld newid a hyd yn oed helpu i'w lunio.
Mae hyn yn arbennig o wir ym maes sgiliau digidol. Maent yn cael effaith enfawr wrth i dechnolegau newydd gael eu mabwysiadu, ond mae newid yn symud yn gyflym. Mae'r sector digidol yn datblygu ar y fath gyflymder fel bod darparwyr addysg yn ei chael hi'n anodd dal i fyny. Rydym yn wynebu her enfawr o ran sicrhau bod hyfforddiant digidol yn gyfredol. Mae hyn yn hanfodol os ydym am ddiwallu'r galw am weithwyr â sgiliau digidol, yn enwedig mewn meysydd arbenigol, megis seiberddiogelwch.
Lywydd, rhaid i Lywodraeth Cymru ymateb i'r heriau a darparu'r sgiliau sydd eu hangen ar ein gweithlu er mwyn gwireddu ein potensial economaidd llawn. Credaf fod yr adroddiad hwn yn nodi'r mesurau ymarferol ac effeithiol sydd eu hangen i alluogi economi Cymru i dyfu a ffynnu. Diolch.
I'd just like to say, first of all, thank you to all the people who came in to give evidence because I thought it was a good cross section of society and it was interesting to hear their experiences of the regional skills partnerships. Some were pretty positive, others were not so, and I'm sure I'll go into that here today.
From our inquiries on the Economy, Infrastructure and Skills Committee, it's clear that an assessment of future skills needs is the gap that needs to be filled by said regional skills partnerships, and that's why we recommended in action 10 that Welsh Government should no longer request regional skills partnerships—or regional skills advisory boards, as we propose to call them—to make operational recommendations on learner numbers at further education institutions, even at the current sector subject level. Instead, Welsh Government should require further education institutions to have regard to the more strategic and intelligence-based reports that could be produced by the board instead. This, of course, would empower and incentivise institutions to respond to the issues identified in those reports. Along with the other recommendations, a stimulation of employer demand for higher skills can be created, beginning to close down the low-skill traps found in parts of the Welsh economy.
But despite the evidence and input provided to us on the committee by crucial stakeholders, it's very disappointing, as has been said, that the Welsh Government have chosen to reject action 10, stating that to move away from having the regional skills advisory board make operational recommendations to the Welsh Government would, and I quote,
'weaken the new strategic planning and funding process.'
Instead, they insist on focusing on learner numbers, and according to ColegauCymru, this approach is overly prescriptive and intensive, generating unnecessary work that does not lead to tangible gains. Through the new curriculum, there is a significant focus on building trust in leadership and capacity within the pre-16 education system in schools. The Welsh Government doesn't dictate their level of post-16 provision. Equally, Welsh Government is completely hands-off when it comes to higher education, too. Meanwhile, in further education, what is lacking is the independence and respect, I would say, to that particular sector. This doesn't seem right to me and it doesn't seem right to ColegauCymru. Why is it that an injection of micromanagement in course numbers is needed here unlike any other educational level?
It's also particularly puzzling that the Welsh Government has rejected this recommendation as it's not only our report that concluded that planning activity should take place at a more strategic level, but also the Government's own commissioned report from SQW, which came to the same conclusion. On a related note, I do express frustration at the timing of the Government-commissioned report as it took place in March 2019, months after the Economy, Infrastructure and Skills Committee commenced its own inquiry. Arguably, an expense of £9,918 was wasted on a report that risked duplication rather than waiting to hear the findings of our particular committee findings.
Going back to the role of colleges and regional skills partnerships, the colleges' perspective is summed up pretty well by what David Jones of Coleg Cambria told us, and I quote:
'We can't just let universities crack on and do their own thing—because ultimately there's public money going into universities; that's where it's coming from at the end of the day—and then just focus on some sort of regional economy-driven planning just on FE and work-based learning. It's flawed if you do it that way.'
There must be a way for regional skills partnerships to collaborate in a more equal way across sectors. By no means did the committee receive evidence arguing for the abandonment of partnerships—but I did feel a sense of hesitancy in praising them outright when we did take scrutiny—but that a regional skills co-ordinating body was necessary and useful. So, that was the element that they saw fit to promote.
Another issue that the committee focused on is to what extent the partnerships truly represent the societies that they live in and how people can interact with those skills partnerships. It’s clear that they're not reaching their full potential. Some are business heavy, some are college light, and how does that reflect the societies they're living in? Some are very weak on gender balance and some are not very inclusive in terms of the diversity of the communities that they represent. There's also a lack of engagement with Welsh language aims, and of meeting the Cymraeg 2050 target. And we did question many of them about their relationship with city and growth deals: how do the plans of the growth deals align with the skills agenda of the regional partnerships?
There is more reason to move away from the top-down structure and move to a horizontal approach. And as further suggested by Universities Wales, improvement could be seen by wider engagement and specialised use of data. More work is needed to engage with the learner and graduate voice so that the experiences and motivations of those both entering and already in the workforce in Wales can be reflected. Steering their study is one thing, but dictating their study based on what the economy needs all the time may not suit what people actually want to do in their educational careers.
So, thank you for the support that we've had in this particular committee inquiry, but again, reflecting what the Chair has said, we're not as happy with some of the responses from Welsh Government and hope we can work positively from here on in.
Yn gyntaf, hoffwn ddweud diolch wrth bawb a ddaeth i roi tystiolaeth oherwydd roeddwn yn meddwl ei fod yn groestoriad da o gymdeithas ac roedd yn ddiddorol clywed eu profiadau o'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol. Roedd rhai yn eithaf cadarnhaol, er nad oedd eraill, ac rwy'n siŵr y byddaf yn ymhelaethu ar hynny yma heddiw.
O'n hymchwiliadau ym Mhwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau, mae'n amlwg mai asesiad o anghenion sgiliau yn y dyfodol yw'r bwlch sydd angen i'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol ei lenwi, a dyna pam ein bod wedi argymell yng ngham gweithredu 10 na ddylai Llywodraeth Cymru ofyn i bartneriaethau sgiliau rhanbarthol—neu fyrddau cynghori ar sgiliau rhanbarthol, fel rydym yn argymell eu galw—wneud argymhellion gweithredol ar niferoedd dysgwyr mewn sefydliadau addysg bellach o hyn ymlaen, hyd yn oed ar lefel bresennol y pwnc sector. Yn hytrach, dylai Llywodraeth Cymru ei gwneud yn ofynnol i sefydliadau addysg bellach ystyried yr adroddiadau mwy strategol sy'n seiliedig ar wybodaeth y gallai'r bwrdd eu cynhyrchu yn lle hynny. Byddai hyn, wrth gwrs, yn grymuso ac yn cymell sefydliadau i ymateb i'r materion a nodwyd yn yr adroddiadau hynny. Ynghyd â'r argymhellion eraill, gellir ysgogi'r galw gan gyflogwyr am sgiliau uwch, gan ddechrau cau'r trapiau sgiliau isel a geir mewn rhannau o economi Cymru.
Ond er gwaethaf y dystiolaeth a'r mewnbwn a roddwyd i ni ar y pwyllgor gan randdeiliaid allweddol, mae'n siomedig iawn, fel y dywedwyd, fod Llywodraeth Cymru wedi dewis gwrthod cam gweithredu 10, gan ddatgan y byddai symud o gael y bwrdd cynghori ar sgiliau rhanbarthol i wneud argymhellion gweithredol i Lywodraeth Cymru, a dyfynnaf,
'yn gwanhau'r broses gynllunio a chyllido strategol newydd.'
Yn hytrach, maent yn mynnu canolbwyntio ar niferoedd dysgwyr, ac yn ôl ColegauCymru, mae'r dull hwn yn rhy rhagnodol a dwys, gan greu gwaith diangen nad yw'n arwain at enillion pendant. Drwy'r cwricwlwm newydd, canolbwyntir yn sylweddol ar feithrin ymddiriedaeth mewn arweinyddiaeth a gallu o fewn y system addysg cyn-16 mewn ysgolion. Nid yw Llywodraeth Cymru yn pennu lefel eu darpariaeth ôl-16. Yn yr un modd, nid yw Llywodraeth Cymru yn pennu fawr ddim mewn addysg uwch chwaith. Yn y cyfamser, mewn addysg bellach, buaswn yn dweud mai'r hyn sy'n ddiffygiol yw'r annibyniaeth a'r parch at y sector hwnnw. Nid yw hyn yn ymddangos yn iawn i mi ac nid yw'n ymddangos yn iawn i ColegauCymru. Pam fod angen chwistrelliad o ficroreolaeth mewn perthynas â'r niferoedd sy'n dilyn cyrsiau yma yn wahanol i'r hyn a geir ar unrhyw lefel addysgol arall?
Mae'n destun penbleth arbennig hefyd fod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod yr argymhelliad hwn gan nad ein hadroddiad ni yn unig a ddaeth i'r casgliad y dylai gweithgarwch cynllunio ddigwydd ar lefel fwy strategol, ond yr adroddiad a gomisiynwyd gan y Llywodraeth ei hun gan SQW hefyd, a ddaeth i'r un casgliad. Ar nodyn cysylltiedig, rwy'n mynegi rhwystredigaeth ynghylch amseriad yr adroddiad a gomisiynwyd gan y Llywodraeth gan iddo ddigwydd ym mis Mawrth 2019, fisoedd ar ôl i Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau ddechrau ei ymchwiliad ei hun. Gellid dadlau bod cost o £9,918 wedi'i wastraffu ar adroddiad a oedd mewn perygl o ddyblygu yn hytrach nag aros i glywed canfyddiadau penodol ein pwyllgor.
Gan ddychwelyd at rôl colegau a phartneriaethau sgiliau rhanbarthol, caiff safbwynt y colegau ei grynhoi'n eithaf da gan yr hyn a ddywedodd David Jones o Goleg Cambria wrthym, ac rwy'n dyfynnu:
Ni allwn adael i brifysgolion fwrw ymlaen a gwneud eu pethau eu hunain—oherwydd yn y pen draw mae arian cyhoeddus yn mynd i mewn i brifysgolion; o'r fan honno y daw yn y pen draw—a chanolbwyntio'n unig ar ryw fath o gynllunio rhanbarthol wedi'i yrru gan yr economi ar gyfer addysg bellach a dysgu seiliedig ar waith yn unig. Mae'n wallus os ydych yn ei wneud yn y ffordd honno.
Rhaid bod ffordd i bartneriaethau sgiliau rhanbarthol gydweithio mewn modd mwy cyfartal ar draws y sectorau. Ni chymerodd y pwyllgor dystiolaeth a ddadleuai o blaid cefnu ar bartneriaethau—ond roeddwn yn teimlo rhywfaint o betruster rhag eu canmol yn ddiamod pan gawsom ein craffu—ond yn hytrach, fod corff cydgysylltu sgiliau rhanbarthol yn angenrheidiol ac yn ddefnyddiol. Felly, dyna'r elfen y gwelsant yn dda i'w hyrwyddo.
Mater arall y canolbwyntiodd y pwyllgor arno yw i ba raddau y mae'r partneriaethau yn cynrychioli'r cymdeithasau y maent yn byw ynddynt mewn gwirionedd a sut y gall pobl ryngweithio â'r partneriaethau sgiliau hynny. Mae'n amlwg nad ydynt yn cyrraedd eu potensial llawn. Mae rhai'n pwyso'n drwm ar fusnesau, rhai heb fod yn pwyso llawer ar golegau, a sut y mae hynny'n adlewyrchu'r cymdeithasau y maent yn byw ynddynt? Mae rhai yn wan iawn o ran cydbwysedd rhwng y rhywiau ac nid yw rhai yn gynhwysol iawn o ran amrywiaeth y cymunedau y maent yn eu cynrychioli. Ceir diffyg ymgysylltu hefyd â nodau'r iaith Gymraeg, a chyrraedd targed Cymraeg 2050. A bu i ni holi llawer ohonynt am eu perthynas â bargeinion dinesig a bargeinion twf: sut y mae cynlluniau'r bargeinion twf yn cyd-fynd ag agenda sgiliau'r partneriaethau rhanbarthol?
Mae mwy o reswm i symud i ffwrdd oddi wrth y strwythur o'r brig i lawr a symud at ddull llorweddol. Ac fel yr awgrymwyd ymhellach gan Prifysgolion Cymru, gellid gweld gwelliant drwy ymgysylltu'n ehangach â data a gwneud defnydd arbenigol ohono. Mae angen gwneud mwy o waith i ymgysylltu â llais dysgwyr a graddedigion fel y gellir adlewyrchu profiadau a chymhellion y rhai sy'n ymuno â'r gweithlu yng Nghymru a'r rhai sydd eisoes yn rhan ohono. Un peth yw llywio eu hastudiaeth, ond efallai nad yw pennu eu hastudiaethau ar sail yr hyn sydd ei angen ar yr economi drwy'r amser yn gweddu i'r hyn y mae pobl am ei wneud yn eu gyrfaoedd addysgol mewn gwirionedd.
Felly, diolch i chi am y gefnogaeth a gawsom yn yr ymchwiliad pwyllgor hwn, ond eto, gan adlewyrchu'r hyn y mae'r Cadeirydd wedi'i ddweud, nid ydym mor hapus â rhai o'r ymatebion gan Lywodraeth Cymru ac rydym yn gobeithio y gallwn weithio'n gadarnhaol o hyn ymlaen.
Regional skills partnerships are in place to drive investment in skills by developing responses based upon local and regional need. Given that the Government says their remit is simply to provide statistics and information and not innovate operational work or advise, are they delivering as envisaged?
We understand there are three regional skills partnerships in Wales covering south-east Wales, south-west and mid Wales and north Wales. Each RSP produces and analyses labour market intelligence, engages with regional employers, advises the Welsh Government on skills provision in the light of the employer-led insight. In other words, this is the Government's attempt to allow industry to indicate skills requirements.
As has been mentioned by both Russell George and Bethan Sayed, in March 2019, SQW were commissioned by the Welsh Government to consider the consistency of the skills insight and intelligence that is gathered by RSPs and how it is used and presented, and also how RSPs contribute to, inform, and are informed, by the plans of the city and growth deals. The research took place in March and April, including consultation with RSP managers and chairs as well as wider stakeholders. It also took account of the evidence provided to the National Assembly's Economy, Infrastructure and Skills Committee into the regional skills partnerships, which, strangely, ran in parallel with this study.
We see the acceptance of action point 4 in that the Government recognise that the SQW report said that a more strategic role for RSPs was needed, and note that the Government are putting in place three-year regional employment and skills plans. According to the SQW report, at present, there is variation in the depth and breadth of direct contact with employers between the RSPs. However, as this is core to the RSPs' remit, and given that there is evidence of good practice in this aspect, is enough work being done to encourage cross pollination between RSPs?
There is no doubt that the idea of an industrial-led skills development strategy is a very laudable objective, but we have to make sure these aims do not become mired in an overcomplicated delivery structure.
Mae partneriaethau sgiliau rhanbarthol ar waith i ysgogi buddsoddiad mewn sgiliau drwy ddatblygu ymatebion yn seiliedig ar anghenion lleol a rhanbarthol. O gofio bod y Llywodraeth yn dweud mai eu cylch gwaith yn syml yw darparu ystadegau a gwybodaeth ac nid adnewyddu gwaith gweithredol na chynghori, a ydynt yn cyflawni fel y rhagwelwyd?
Deallwn fod tair partneriaeth sgiliau ranbarthol yng Nghymru ar gyfer de-ddwyrain Cymru, de-orllewin a chanolbarth Cymru a gogledd Cymru. Mae pob partneriaeth sgiliau ranbarthol yn cynhyrchu ac yn dadansoddi gwybodaeth am y farchnad lafur, yn ymgysylltu â chyflogwyr rhanbarthol, yn cynghori Llywodraeth Cymru ar y ddarpariaeth sgiliau yng ngoleuni mewnwelediad dan arweiniad cyflogwyr. Mewn geiriau eraill, ymgais y Llywodraeth yw hon i ganiatáu i ddiwydiant nodi gofynion sgiliau.
Fel y crybwyllodd Russell George a Bethan Sayed, ym mis Mawrth 2019, comisiynwyd SQW gan Lywodraeth Cymru i ystyried cysondeb y mewnwelediad a'r wybodaeth sgiliau a gesglir gan bartneriaethau sgiliau rhanbarthol a sut y cânt eu defnyddio a'u cyflwyno, a hefyd sut y mae partneriaethau sgiliau rhanbarthol yn cyfrannu at, yn llywio, ac yn cael eu llywio, gan gynlluniau'r bargeinion dinesig a'r bargeinion twf. Cynhaliwyd yr ymchwil ym mis Mawrth a mis Ebrill, gan gynnwys ymgynghori â rheolwyr a chadeiryddion partneriaethau sgiliau rhanbarthol yn ogystal â rhanddeiliaid ehangach. Roedd hefyd yn ystyried y dystiolaeth a ddarparwyd i Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau'r Cynulliad Cenedlaethol ar y partneriaethau sgiliau rhanbarthol, a redai'n gyfochrog â'r astudiaeth hon, yn rhyfedd iawn.
Gwelwn fod cam gweithredu 4 wedi'i dderbyn yn yr ystyr fod y Llywodraeth yn cydnabod bod adroddiad SQW wedi dweud bod angen rôl fwy strategol ar gyfer partneriaethau sgiliau rhanbarthol, a nodwn fod y Llywodraeth yn sefydlu cynlluniau cyflogaeth a sgiliau rhanbarthol tair blynedd. Yn ôl adroddiad SQW, ar hyn o bryd, ceir amrywiaeth rhwng y partneriaethau sgiliau rhanbarthol o ran dyfnder ac ehangder y cysylltiad uniongyrchol â chyflogwyr. Fodd bynnag, gan fod hyn yn greiddiol i gylch gwaith y partneriaethau sgiliau rhanbarthol, ac o ystyried y ceir tystiolaeth o arferion da yn hyn o beth, a oes digon o waith yn cael ei wneud i annog croesbeillio rhwng partneriaethau sgiliau rhanbarthol?
Nid oes unrhyw amheuaeth nad yw'r syniad o strategaeth datblygu sgiliau dan arweiniad y diwydiant yn nod canmoladwy iawn, ond mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr nad yw'r nodau hyn yn cael eu llethu gan strwythur darparu gorgymhleth.
Diolch yn fawr. Galwaf ar Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, Ken Skates.
Thank you very much. I call on the Minister for Economy and Transport, Ken Skates.
Thank you. Can I begin my response by thanking Russell George, the Chair of the Economy, Infrastructure and Skills Committee, and members of the committee for their extremely positive report on regional skills partnerships? I'm particularly pleased that the report acknowledges the important role of RSPs in the wider skills landscape in Wales. The committee recommended that RSPs have a clear and strategic outlook. I set out the regional approach to skills when I was Deputy Minister for Skills and Technology back in 2014, with the policy statement on skills. RSPs were established as a mechanism for regional employers and stakeholders to come together to discuss and also to agree priorities that, in turn, would influence the deployment of Welsh Government skills funding.
Over the last five years, the process has matured and a great deal of work has gone into refining the system. The three regions of Wales can set their priorities by engaging with partners, regionally and locally, and by drawing perspectives from regional business networks, thereby enabling a more granular, place-based approach and moving away from the previous, national, sector-led strategies. This is a fundamental aspect of the economic action plan.
RSPs are central to our new strategic planning system for education and skills delivery across post-16 education. I'm pleased that their annual recommendations for change have resulted in a more responsive and reactive skills system in Wales, as colleges and work-based learning providers align provision to meet regional economic needs. It is important for RSPs to continue to have the strategic role of advising Welsh Government of regional authorities, as set out in the regional outline plans. This is the primary mechanism for employers to influence the curriculum offer that is made by apprenticeship providers and further education colleges.
Now, to ensure that we have the right apprenticeship frameworks and employer-led input, we established the Wales apprenticeship advisory panel. RSPs inform the work of the panel, providing valuable regional insights based on employer-led intelligence. These achievements could not have been achieved if RSPs were decision-making bodies, which is why I'm not certain that RSPs should be re-badged as regional skills advisory boards. Our success so far has been built on the premise that RSPs act as independent voluntary partnerships rather than having decision-making powers in their own right. Both the SQW and Graystone reports acknowledged the strength in maintaining RSPs as arm's-length independent partnerships, rather than establishing them as quasi-Government bodies with decision-making powers.
But, I have listened to Members this afternoon, particularly the compelling cases put forward by Russell George and Bethan Sayed on actions 1 and 10. It's led me to believe that further consideration is needed in the new year, and I will undertake to do just this, particularly as Members feel that my responses were insufficient. The current approach gives RSPs a clear role in the Welsh skills system that is understood by partners and stakeholders. But, I will commit to review the governance and legal status of RSPs, as recommended by the committee report, during 2020.
The committee also raised the question of resourcing, and I agree entirely. We need to review the levels of resource across the three RSPs. Again, I will commit to undertake a thorough review of RSP resourcing in 2020. I can assure Members that we will consider the best approaches using the mechanisms available to implement changes and make improvements.
It's vital that we work with RSPs to improve the data and ensure that we have the best regional employment and skills reports possible. It's not just about formal reports. Soft intelligence is vitally important too, and I'm pleased that RSPs are actively involved in our regional employment response groups, which have been established to develop swift solutions across our regions for employers as a result of Brexit uncertainty. And we will commit to working with RSPs in this space over the coming months to implement change and to discuss how this is best achieved.
I'd like to thank the committee for reaffirming the importance of the Welsh language, which should be a consideration across all of our activity on a daily basis as we do business. I'll ask the RSPs to work closely with Coleg Cymraeg Cenedlaethol to ensure the Welsh language needs across the higher education sector are reflected during the development of their employment and skills plans. I'll also ask them to develop an approach to capture intelligence that supports our lifelong approach to enhancing Welsh language opportunities here in Wales.
In closing, I'd like to reaffirm my commitment to RSPs and strengthen the role that they have to play in Wales. The committee report has highlighted a number of areas we will need to consider over the next few months, and I endeavour to revisit those actions, particularly 1 and 10, with further consideration. I'm pleased we are already progressing in areas that continue to build the strategic role of RSPs, and I'm confident that we will be able to further enhance the skills system in Wales to promote economic growth across the regions of Wales in turn to improve our prosperity as a nation.
Diolch. A gaf fi ddechrau fy ymateb drwy ddiolch i Russell George, Cadeirydd Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau, ac aelodau'r pwyllgor am eu hadroddiad hynod o gadarnhaol ar bartneriaethau sgiliau rhanbarthol? Rwy'n arbennig o falch fod yr adroddiad yn cydnabod rôl bwysig partneriaethau sgiliau rhanbarthol yn y tirlun sgiliau ehangach yng Nghymru. Argymhellodd y pwyllgor y dylai fod gan bartneriaethau sgiliau rhanbarthol ragolwg clir a strategol. Amlinellais y dull rhanbarthol o weithredu ar sgiliau pan oeddwn yn Ddirprwy Weinidog Sgiliau a Thechnoleg yn ôl yn 2014, gyda'r datganiad polisi ar sgiliau. Sefydlwyd partneriaethau sgiliau rhanbarthol fel mecanwaith i gyflogwyr a rhanddeiliaid rhanbarthol ddod at ei gilydd i drafod a hefyd i gytuno ar flaenoriaethau a fyddai, yn eu tro, yn dylanwadu ar y defnydd o gyllid Llywodraeth Cymru ar gyfer sgiliau.
Dros y pum mlynedd diwethaf, mae'r broses wedi aeddfedu a gwnaed llawer o waith ar fireinio'r system. Gall y tri rhanbarth yng Nghymru bennu eu blaenoriaethau drwy ymgysylltu â phartneriaid, yn rhanbarthol ac yn lleol, a thrwy gasglu safbwyntiau gan rwydweithiau busnes rhanbarthol, a galluogi dull mwy gronynnog yn seiliedig ar le drwy hynny, a symud oddi wrth y strategaethau cenedlaethol blaenorol a gâi eu harwain gan sectorau. Mae hon yn elfen hanfodol o'r cynllun gweithredu economaidd.
Mae partneriaethau sgiliau rhanbarthol yn ganolog i'n system gynllunio strategol newydd ar gyfer darparu addysg a sgiliau ar draws addysg ôl-16. Rwy'n falch fod eu hargymhellion blynyddol ar gyfer newid wedi arwain at system sgiliau fwy ymatebol ac adweithiol yng Nghymru, wrth i golegau a darparwyr dysgu seiliedig ar waith gysoni'r ddarpariaeth i ddiwallu anghenion economaidd rhanbarthol. Mae'n bwysig fod partneriaethau sgiliau rhanbarthol yn parhau i chwarae'r rôl strategol o gynghori Llywodraeth Cymru ar awdurdodau rhanbarthol, fel y nodir yn y cynlluniau amlinellol rhanbarthol. Dyma'r prif fecanwaith i gyflogwyr ddylanwadu ar arlwy'r cwricwlwm a wneir gan ddarparwyr prentisiaethau a cholegau addysg bellach.
Nawr, er mwyn sicrhau bod gennym y fframweithiau prentisiaeth cywir a'r mewnbwn cywir gan gyflogwyr, sefydlwyd panel cynghori ar brentisiaethau Cymru. Y partneriaethau sgiliau rhanbarthol sy'n llywio gwaith y panel, gan ddarparu mewnwelediad rhanbarthol gwerthfawr yn seiliedig ar wybodaeth gan gyflogwyr. Ni ellid bod wedi sicrhau'r cyflawniadau hyn pe bai partneriaethau sgiliau rhanbarthol yn gyrff gwneud penderfyniadau, a dyna pam nad wyf yn sicr y dylid ail-greu partneriaethau sgiliau rhanbarthol ar ffurf byrddau cynghori ar sgiliau rhanbarthol. Adeiladwyd ein llwyddiant hyd yn hyn ar y cynsail fod partneriaethau sgiliau rhanbarthol yn gweithredu fel partneriaethau gwirfoddol annibynnol yn hytrach na bod ganddynt bwerau i wneud penderfyniadau yn eu hawl eu hunain. Roedd adroddiadau SQW a Graystone yn cydnabod cryfder cynnal partneriaethau sgiliau rhanbarthol fel partneriaethau annibynnol hyd braich, yn hytrach na'u sefydlu fel cyrff lled-Lywodraethol gyda phwerau i wneud penderfyniadau.
Ond gwrandewais ar yr Aelodau y prynhawn yma, yn enwedig yr achosion cymhellol a gyflwynwyd gan Russell George a Bethan Sayed ar gamau gweithredu 1 a 10. Mae wedi fy arwain i gredu bod angen ystyriaeth bellach yn y flwyddyn newydd, ac rwy'n ymrwymo i wneud hyn, yn enwedig gan fod yr Aelodau'n teimlo bod fy ymatebion yn annigonol. Mae'r dull presennol yn rhoi rôl glir i bartneriaethau sgiliau rhanbarthol yn system sgiliau Cymru a ddeellir gan bartneriaid a rhanddeiliaid. Ond rwy'n ymrwymo i adolygu trefn lywodraethu a statws cyfreithiol y partneriaethau sgiliau rhanbarthol, fel yr argymhellwyd gan adroddiad y pwyllgor, yn ystod 2020.
Cododd y pwyllgor gwestiwn ynglŷn ag adnoddau hefyd, ac rwy'n cytuno'n llwyr. Mae angen inni adolygu'r lefelau o adnoddau ar draws y tair partneriaeth sgiliau ranbarthol. Unwaith eto, rwy'n ymrwymo i gynnal adolygiad trwyadl o ddarpariaeth adnoddau'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol yn 2020. Gallaf sicrhau'r Aelodau y byddwn yn ystyried y dulliau gweithredu gorau gan ddefnyddio'r mecanweithiau sydd ar gael i roi newidiadau ar waith a gwneud gwelliannau.
Mae'n hanfodol ein bod yn gweithio gyda phartneriaethau sgiliau rhanbarthol i wella'r data a sicrhau bod gennym yr adroddiadau cyflogaeth a sgiliau rhanbarthol gorau posibl. Mae'n ymwneud â mwy nag adroddiadau ffurfiol yn unig. Mae gwybodaeth feddal yn hanfodol bwysig hefyd, ac rwy'n falch fod partneriaethau sgiliau rhanbarthol yn cymryd rhan weithredol yn ein grwpiau ymateb ar gyflogaeth ranbarthol a sefydlwyd i ddatblygu atebion cyflym ar draws ein rhanbarthau i gyflogwyr o ganlyniad i ansicrwydd yn sgil Brexit. A byddwn yn ymrwymo i weithio gyda phartneriaethau sgiliau rhanbarthol yn y gofod hwn dros y misoedd nesaf i weithredu newid ac i drafod y ffordd orau o gyflawni hyn.
Hoffwn ddiolch i'r pwyllgor am ailddatgan pwysigrwydd y Gymraeg, a ddylai fod yn ystyriaeth ar draws ein holl weithgarwch yn ddyddiol wrth i ni weithio. Byddaf yn gofyn i'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol weithio'n agos gyda'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol i sicrhau bod anghenion y Gymraeg ar draws y sector addysg uwch yn cael eu hadlewyrchu wrth ddatblygu eu cynlluniau cyflogaeth a sgiliau. Byddaf hefyd yn gofyn iddynt ddatblygu dull o gasglu gwybodaeth sy'n cefnogi ein dull gydol oes o wella cyfleoedd iaith Gymraeg yma yng Nghymru.
Wrth gloi, hoffwn ailddatgan fy ymrwymiad i'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol a chryfhau'r rôl sydd ganddynt i'w chwarae yng Nghymru. Mae adroddiad y pwyllgor wedi tynnu sylw at nifer o feysydd y bydd angen inni eu hystyried yn ystod yr ychydig fisoedd nesaf, a cheisiaf ailedrych ar y camau gweithredu hynny, yn enwedig 1 a 10, a'u hailystyried. Rwy'n falch ein bod eisoes yn symud ymlaen mewn meysydd sy'n parhau i adeiladu rôl strategol y partneriaethau sgiliau rhanbarthol, ac rwy'n hyderus y gallwn wella'r system sgiliau yng Nghymru ymhellach er mwyn hybu twf economaidd ar draws rhanbarthau Cymru yn eu tro er mwyn gwella ein ffyniant fel cenedl.
Diolch, Weinidog. Galwaf nawr ar Russell George i ymateb i'r ddadl.
Thank you, Minister. I now call on Russell George to reply to the debate.
Thank you, acting Presiding Officer. Our recommendations and report were about re-energising the efforts, really, to tackle the low skill traps and give Wales the skills it needs. That was the purpose of our report, and my colleague Oscar Asghar highlighted the need to break those low skill traps. I think it's fundamental to increasing prosperity and creating high-quality jobs. That's what we need to do. We understand that this is possibly one of the most challenging tasks facing our economy. We didn't pretend at all, I should say, that our report will solve this problem, but we also thought that doing nothing will certainly not either.
I think also I should say that I thank my colleagues Bethan Sayed and David Rowlands for expanding on some of the points that I raised in my opening comments and covering some other areas as well. As Bethan stated, there is a lack of representation on the boards, and the committee's action 3 was that there should be more representation and gender balance, and it was disappointing that the Government rejected that aspect.
I think it's also important that I add to what Bethan Sayed said in terms of thanking the many stakeholders who gave oral and written evidence to our committee. I'm concerned that many of them—in fact, I've had feedback already—will feel let down by the Government's response, because they did spend a lot of effort and time putting forward arguments and evidence to us. We were disappointed not only with the original engagement with our recommendations, but also we were disappointed with the quality of the response, which, I'm afraid to say, we thought—I certainly thought—was poorly drafted and carelessly drafted. I think the committee, the Senedd and the stakeholders who gave us time certainly deserved better than that.
But I am very pleased that the Minister, having heard the discussion today, from me and other Members, has said that he's willing to look at this again. I thank the Minister for that sincerely. I think if we can look at this again, perhaps in the new year, if the Minister's happy to re-engage with the committee, we can re-examine, then, some of the problems and look at some of our suggestions and look at the Government's response and see if we can find some middle ground in that area. So, I am grateful for the Minister's response in that regard. I do thank Members for their time and contributions to this debate this afternoon.
Diolch, Lywydd dros dro. Roedd ein hargymhellion a'n hadroddiad yn ymwneud ag ail-egnïo'r ymdrechion, mewn gwirionedd, i fynd i'r afael â'r trapiau sgiliau isel a rhoi i Gymru y sgiliau sydd eu hangen arni. Dyna oedd diben ein hadroddiad, a thynnodd fy nghyd-Aelod Oscar Asghar sylw at yr angen i dorri'r trapiau sgiliau isel hynny. Rwy'n credu bod hynny'n hanfodol er mwyn cynyddu ffyniant a chreu swyddi o ansawdd uchel. Dyna sydd angen inni ei wneud. Deallwn mai dyma un o'r tasgau mwyaf heriol sy'n wynebu ein heconomi o bosibl. Dylwn ddweud nad oeddem yn esgus o gwbl y bydd ein hadroddiad yn datrys y broblem hon, ond roeddem hefyd yn credu'n bendant na fydd gwneud dim yn gwneud hynny chwaith.
Rwy'n credu hefyd y dylwn ddweud fy mod yn diolch i fy nghyd-Aelodau, Bethan Sayed a David Rowlands, am ymhelaethu ar rai o'r pwyntiau a godais yn fy sylwadau agoriadol ac am ymdrin â rhai meysydd eraill hefyd. Fel y dywedodd Bethan, mae diffyg cynrychiolaeth ar y byrddau, a cham gweithredu 3 y pwyllgor oedd y dylid cael mwy o gynrychiolaeth a chydbwysedd rhwng y rhywiau, ac roedd hi'n siomedig fod y Llywodraeth wedi gwrthod yr agwedd honno.
Rwy'n credu ei bod hefyd yn bwysig fy mod yn ychwanegu at yr hyn a ddywedodd Bethan Sayed o ran diolch i'r rhanddeiliaid niferus a roddodd dystiolaeth lafar ac ysgrifenedig i'n pwyllgor. Rwy'n pryderu bod llawer ohonynt—a dweud y gwir, rwyf wedi cael adborth yn barod—yn teimlo'n siomedig ynglŷn ag ymateb y Llywodraeth, gan eu bod wedi rhoi llawer o amser ac ymdrech i gyflwyno dadleuon a thystiolaeth i ni. Roeddem yn siomedig nid yn unig gyda'r ymateb gwreiddiol i'n hargymhellion, ond hefyd ynghylch ansawdd yr ymateb, y credem ei fod, mae'n ddrwg gennyf ddweud—yn sicr, dyna roeddwn i'n ei gredu—wedi'i ddrafftio'n wael ac wedi'i ddrafftio'n ddiofal. Rwy'n credu bod y pwyllgor, y Senedd a'r rhanddeiliaid a roddodd eu hamser i ni yn sicr yn haeddu gwell na hynny.
Ond rwy'n falch iawn fod y Gweinidog, ar ôl clywed y drafodaeth heddiw, gennyf fi ac Aelodau eraill, wedi dweud ei fod yn barod i edrych ar hyn eto. Diolch o galon i'r Gweinidog am hynny. Os gallwn edrych ar hyn eto, efallai yn y flwyddyn newydd, os yw'r Gweinidog yn hapus i ail-ymgysylltu â'r pwyllgor, rwy'n credu y gallwn ail-archwilio rhai o'r problemau ac edrych ar rai o'n hawgrymiadau ac edrych ar ymateb y Llywodraeth a gweld a allwn ddod o hyd i dir cyffredin rhyngom. Felly, rwy'n ddiolchgar am ymateb y Gweinidog yn hynny o beth. Diolch i'r Aelodau am eu hamser a'u cyfraniadau i'r ddadl hon y prynhawn yma.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Thank you. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. Therefore, in accordance with Standing Order 12.36, the motion is agreed.
Diolch. Y cwestiwn yw a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36, derbynnir y cynnig.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar, a gwelliant 2 yn enw Rebecca Evans. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Darren Millar, and amendment 2 in the name of Rebecca Evans. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
Item 8 on our agenda this afternoon is the Plaid Cymru debate on Brexit and future trade, and I call on Delyth Jewell to move the motion. Delyth.
Eitem 8 ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl Plaid Cymru ar Brexit a masnach yn y dyfodol, a galwaf ar Delyth Jewell i gyflwyno'r cynnig. Delyth.
Cynnig NDM7214 Rhun ap Iorwerth
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi:
a) bod y DU ar fin gadael yr UE ar 31 Ionawr 2020;
b) bod trafodaethau masnach anffurfiol rhwng y DU a'r Unol Daleithiau ynghylch bargen fasnach yn y dyfodol wedi dechrau, ac mae hynny, yn ôl y sôn, yn cyfeirio at farchnadeiddio patentau/prisio cyffuriau'r GIG;
c) bod cytuniadau rhyngwladol y tu allan i gwmpas pwerau Cynulliad Cenedlaethol Cymru;
d) bod adran 82 o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006 yn caniatáu i'r Ysgrifennydd Gwladol gyfarwyddo Gweinidogion Cymru i gymryd unrhyw gamau sy'n ofynnol at ddibenion gweithredu unrhyw rwymedigaeth ryngwladol.
2. Yn credu:
a) mai'r ffordd orau o wasanaethu dyfodol Cymru fyddai drwy barhau i fod yn aelod o'r UE ac y dylid cynnal refferendwm rhwng aros ac opsiwn credadwy ar gyfer gadael;
b) na ddylai GIG Cymru gael ei orfodi gan Lywodraeth y DU i agor ei farchnad ar gyfer mwy o ddarpariaeth breifat, neu orfod derbyn cynydd mewn costau cyffuriau a osodir arno o ganlyniad i unrhyw gytundeb rhyngwladol sy'n ymestyn patentau ac yn cyfyngu ar y defnydd o gyffuriau generig;
c) byddai cytundeb masnach yn y dyfodol rhwng y DU a'r Unol Daleithiau a fyddai'n cynnwys darpariaethau'n ymwneud â'r GIG yn drychineb i GIG Cymru;
d) bod y system gofal iechyd yn yr Unol Daleithiau wedi methu â rheoleiddio'n briodol y modd y caiff opioidau eu marchnata a'u rhagnodi, ac mae'n nodi bod yr amgylchedd rheoleiddiol annigonol hwn wedi cyfrannu at dros 70,000 o farwolaethau yn yr Unol Daleithiau oherwydd gorddos o opioid yn 2018, a dim ond un enghraifft yw hyn o beryglon dadreoleiddio a allai ddilyn cytundeb masnach a ysgrifennwyd er budd cwmnïau fferyllol yr Unol Daleithiau
e) na ddylai Llywodraeth y DU allu cyfarwyddo Gweinidogion Cymru i gymryd camau mewn meysydd sydd wedi'u datganoli sydd â'r potensial i gael effaith andwyol ar wasanaethau cyhoeddus Cymru.
3. Yn galw am:
a) i seneddau datganoledig y DU gael feto ar faterion masnach sydd â'r potensial i effeithio ar feysydd datganoledig;
b) i Aelodau Seneddol o Gymru gefnogi Bil diogelu'r GIG sydd i'w gyflwyno yn San Steffan yn y tymor newydd;
c) diddymu adran 82 o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006.
Motion NDM7214 Rhun ap Iorwerth
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes that:
a) the UK is currently due to leave the EU on 31 January 2020;
b) informal trade negotiations between the UK and US concerning a future trade deal has begun, which reportedly include references to the marketisation of patents/NHS drug pricing;
c) international treaties are outside the scope of powers of the National Assembly for Wales;
d) Section 82 of the Government of Wales Act 2006 allows the Secretary of State to direct Welsh Ministers to take any action required for the purposes of giving effect to any international obligation.
2. Believes that:
a) Wales’s future would be best served by continued membership of the EU and that a referendum should be held between remain and a credible leave option;
b) the Welsh NHS should not be forced by the UK Government to open up its market for greater private provision, or have increased drug costs imposed upon it as a result of any international agreement that extends patents and restricts use of generic drugs;
c) a future trade deal between the UK and the US which included provisions relating to the NHS would be a disaster for the Welsh NHS;
d) the health care system in the United States has failed to properly regulate the marketing and prescribing of Opioids, and notes that this inadequate regulatory environment has contributed to over 70,000 deaths in the U.S from opioid overdoses in 2018, and this is just one example of the dangers of deregulation that could follow a trade agreement written in the interests of US pharmaceutical companies;
e) the UK Government should not be able to direct Welsh Ministers to take actions in devolved fields which have the potential to detrimentally affect Welsh public services.
3. Calls for:
a) the devolved parliaments of the UK to be given a veto over trade matters which have the potential to affect devolved fields;
b) Welsh MPs to support the NHS protection bill due to be introduced in Westminster in the new term;
c) Section 82 of the Government of Wales Act 2006 to be repealed.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Our NHS is in dire peril. We are now a week away from the election. The election that's meant to get Brexit done, according to Boris Johnson. Meanwhile, Donald Trump is visiting the UK to assure us that he has no plans to gain market access to our NHS. Both these viewpoints are lies. The Conservatives' Brexit plans will not get Brexit done. Passing the withdrawal agreement will only be the end of the beginning, while the future relationship negotiations are yet to begin. And Donald Trump's assurances are about as reliable as a Tory manifesto commitment for Wales, unfortunately.
Trump said yesterday that he wouldn't want the NHS to form part of any deal, and that he also had no idea who started this vicious rumour in the first place. Well, I can help him with that because it was, of course, Donald Trump himself who did just that. During a visit to the UK on 4 June, he was asked whether the NHS should be on the table, and his answer was:
'When you’re dealing in trade everything's on the table, so NHS or anything else or a lot more than that but everything will be on the table, absolutely.'
So, that's clear, then. Two days earlier, the American ambassador, Woody Johnson, had told Andrew Marr the same thing. There is also clear evidence that gaining partial access to the NHS forms a big part of the US's trade objectives, which are to be found in an official US department for trade document entitled 'United States-United Kingdom Negotiations'. Further proof was contained in the documents released last week by the Labour Party, which show exploratory talks were already ongoing and that drug patents and pricing, health insurance and medical devices were discussed. And only yesterday, Dominic Raab confessed on Sky News that US companies could indeed increase drug prices for the NHS through provisions likely to be enacted in a future trade deal.
Now, I think it would be useful to give some detail about what exactly the US is after here, and how it could affect patients here. We're not talking about privatising the whole of the health service. Private companies would have no interest in running accident and emergency departments, for example, because, to put it bluntly, there are no easy profits to be made there. What they want is to cherry-pick the most lucrative parts of the market, in order to divert money from front-line NHS services to the pockets of US big pharma. The simplest way of doing this is through changing rules around patents and drug pricing, which is exactly why these two factors form the main part of US negotiating demands. Now, if the US were successful in gaining full market access for US drugs, they would greatly limit the National Institute for Health and Care Excellence's ability to decide which medicines patients can receive. In the US, drug prices are inflated to, frankly, obscene levels, because the licensing is lengthy and under control of powerful lobbyists, which means only a few companies have the expertise to navigate the process.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae ein GIG mewn perygl enbyd. Wythnos sydd i fynd cyn yr etholiad erbyn hyn. Yr etholiad sydd i fod i gael Brexit wedi'i wneud, yn ôl Boris Johnson. Yn y cyfamser, mae Donald Trump yn ymweld â'r DU i roi sicrwydd i ni nad oes ganddo unrhyw gynlluniau i gael mynediad i'r farchnad am ein GIG. Mae'r ddau safbwynt yn gelwydd. Ni fydd cynlluniau Brexit y Ceidwadwyr yn sicrhau bod Brexit yn cael ei wneud. Dim ond diwedd y dechrau fydd pasio'r cytundeb ymadael, ac mae'r negodiadau ar y berthynas yn y dyfodol eto i ddechrau. Ac mae sicrwydd Donald Trump mor ddibynadwy ag ymrwymiad maniffesto Torïaidd i Gymru, yn anffodus.
Dywedodd Trump ddoe na fyddai'n dymuno i'r GIG fod yn rhan o unrhyw gytundeb, ac nad oedd ganddo syniad chwaith pwy ddechreuodd y si faleisus hon yn y lle cyntaf. Wel, gallaf ei helpu gyda hynny oherwydd mai Donald Trump ei hun wrth gwrs a wnaeth yn union hynny. Yn ystod ymweliad â'r DU ar 4 Mehefin, gofynnwyd iddo a ddylai'r GIG fod ar y bwrdd, a'i ateb oedd:
Pan fyddwch chi'n ymwneud â masnach mae popeth ar y bwrdd, felly'r GIG neu unrhyw beth arall neu lawer mwy na hynny ond bydd popeth ar y bwrdd, yn bendant.
Felly, mae hynny'n glir. Ddeuddydd yn gynharach, roedd y llysgennad Americanaidd, Woody Johnson, wedi dweud yr un peth wrth Andrew Marr. Mae tystiolaeth glir hefyd fod cael mynediad rhannol i'r GIG yn rhan fawr o amcanion masnach yr Unol Daleithiau, sydd i'w canfod mewn dogfen swyddogol gan adran fasnach yr UDA o dan y pennawd 'United States-United Kingdom Negotiations'. Cafwyd rhagor o dystiolaeth yn y dogfennau a ryddhawyd yr wythnos diwethaf gan y Blaid Lafur, sy'n dangos bod trafodaethau archwiliadol eisoes yn mynd rhagddynt a bod patentau a phrisiau cyffuriau, yswiriant iechyd a dyfeisiau meddygol wedi'u trafod. A ddoe ddiwethaf, cyfaddefodd Dominic Raab ar Sky News y gallai cwmnïau o'r UDA godi prisiau cyffuriau ar gyfer y GIG yn wir drwy ddarpariaethau sy'n debygol o gael eu gweithredu mewn cytundeb masnach yn y dyfodol.
Nawr, rwy'n credu y byddai'n ddefnyddiol rhoi rhywfaint o fanylion ynglŷn â beth yn union y mae'r UDA ei eisiau yma, a sut y gallai effeithio ar gleifion yma. Nid ydym yn sôn am breifateiddio'r gwasanaeth iechyd cyfan. Ni fyddai gan gwmnïau preifat unrhyw ddiddordeb mewn rhedeg adrannau damweiniau ac achosion brys, er enghraifft, oherwydd, a siarad yn blwmp ac yn blaen, nid oes elw hawdd i'w wneud yno. Yr hyn y maent ei eisiau yw dewis a dethol y rhannau mwyaf proffidiol o'r farchnad, er mwyn dargyfeirio arian o wasanaethau rheng flaen y GIG i bocedi cwmnïau fferyllol mawr yr UDA. Y ffordd symlaf o wneud hyn yw drwy newid rheolau'n ymwneud â phatentau a phrisio cyffuriau, a dyna'n union pam mai'r ddau ffactor hwn sy'n ffurfio'r brif ran o ofynion negodi'r UDA. Nawr, pe bai'r UDA yn llwyddo i gael mynediad llawn i'r farchnad i gyffuriau'r Unol Daleithiau, byddent yn cyfyngu'n fawr ar allu'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal i benderfynu pa feddyginiaethau y gall cleifion eu cael. Yn yr Unol Daleithiau, mae prisiau cyffuriau wedi'u chwyddo i lefelau sy'n anweddus a dweud y gwir, oherwydd bod y drefn drwyddedu'n hirfaith ac o dan reolaeth lobïwyr pwerus, sy'n golygu mai ychydig gwmnïau'n unig sy'n meddu ar yr arbenigedd i lywio drwy'r broses.
Will the Member give way?
A wnaiff yr Aelod ildio?
Yes, I will.
Gwnaf.
When she says that US drug companies want to gain full market access to the NHS for drugs, what does she mean by 'full market access', and to what extent do they not have such access currently?
Pan ddywed fod cwmnïau cyffuriau yr Unol Daleithiau am gael mynediad llawn i'r farchnad i'r GIG mewn perthynas â chyffuriau, beth a olyga wrth 'fynediad llawn i'r farchnad', ac i ba raddau nad oes ganddynt fynediad o'r fath ar hyn o bryd?
US pharma would want to deregulate the whole market, so that US drugs could compete. And we've all read the stories, Mark, about how pharmacies in the UK at the moment—for example for any kind of paracetamol, the price is a lot lower than what it would be for an equivalent drug in the US. So, if you have evidence to the contrary, in your contribution, which I'm sure you'll make later, I'd be very glad to hear it.
But as I was saying, US drug prices are obscene and very few companies have the expertise to navigate the complicated process that governs that. This allows unscrupulous vultures to acquire off-patent drugs on the cheap, then, to hike prices. So, when Trump says that drug prices in Europe are too low, what he actually means is that they aren't artificially hyper-inflated in order to increase the profits of the pharma industry. So, this is the nightmarish reality that could face us in the UK. If the US was successful in changing rules around patents and prices, the UK would either have to dramatically increase the size of the NHS budget to pay these huge additional costs, or move NHS funds from services to drug expenditure.
Now, the second biggest threat is the effect that deregulation of drug prescriptions would have on the health of patients. To see how this can affect public health you only need to look at the opioid crisis in the US, which has led to nearly 0.5 million deaths over the past 20 years. The pharmaceutical industry successfully shifted the prescribing policy in US states so that opioids were prescribed for a wide variety of reasons above their intended use, leading to widespread abuse and dependence. So, the threat is real.
Our NHS is facing a clear and present danger. The question is what can we do about it? The easiest way of taking the threat completely off the table would be to not leave the EU. If we decided to remain following a referendum, the threat to our NHS would disappear, and we would also have more money to spend on public services because we would have avoided an expensive divorce and a likely recession. But if a Tory Government is returned a week tomorrow, it's difficult to see how a hard Brexit followed by a dangerous trade deal with the US is to be avoided, unless we do something about it. That isn't something we can ignore because it's not politically expedient to admit to the possibility during an election period.
Plaid Cymru is today proposing three measures to protect the Welsh NHS. First of all, we want the devolved legislatures to hold a veto over UK trade deals that have the potential to affect devolved fields. The UK would not include measures that were unacceptable to Wales, Scotland an Northern Ireland, when Stormont is reconvened, because they'd want to avoid the veto being used. Our proposal is not without precedent, since the Wallonia region in Belgium possesses this veto and uses it in a responsible way. They've only invoked it once over the CETA trade deal between the EU and Canada, before allowing the deal to go ahead once they'd secured the concession they required. By voting against our proposal, Labour will be voting against giving themselves a veto over NHS privatisation. They may want to think this over before doing that.
We're also calling for Welsh MPs to support the NHS protection Bill, due to be introduced in Westminster in the new term by the SNP, with Plaid Cymru support. This would give added protection to the NHS against the effect of a future trade deal.
And finally, we want to repeal or modify section 82 of the Wales Act to take away the powers Westminster currently has to force Welsh Ministers to implement directives in order to give effect to international agreements. Our fear is that the UK Government could use this little known section to force damaging privatisation measures on the Welsh NHS. Again, I am at a loss as to why Labour does not agree with this. Surely, they'd rather not allow an Alun Cairns to tell them what to do in devolved fields? I hope Members will support our proposals to defend the Welsh NHS from the dual threat of Boris Johnson and Donald Trump.
Byddai cwmnïau fferyllol mawr yr UDA eisiau dadreoleiddio'r farchnad gyfan, fel y gallai cyffuriau yr Unol Daleithiau gystadlu. Ac mae pawb ohonom wedi darllen y straeon, Mark, ynglŷn â sut y mae fferyllfeydd yn y DU ar hyn o bryd—er enghraifft, ar gyfer unrhyw fath o barasetamol, mae'r pris yn llawer is na'r hyn y byddai ar gyfer cyffur cyfatebol yn yr Unol Daleithiau. Felly, os oes gennych dystiolaeth i'r gwrthwyneb, yn eich cyfraniad y byddwch yn siŵr o'i wneud yn ddiweddarach, buaswn yn falch iawn o'i chlywed.
Ond fel roeddwn yn dweud, mae prisiau cyffuriau'r UDA yn warthus ac ychydig iawn o gwmnïau sydd â'r arbenigedd i lywio drwy'r broses gymhleth sy'n rheoli hynny. Mae hyn felly'n caniatáu i fwlturiaid diegwyddor gaffael cyffuriau di-batent rhad i wthio prisiau i fyny. Felly, pan fydd Trump yn dweud bod prisiau cyffuriau yn Ewrop yn rhy isel, yr hyn y mae'n ei olygu mewn gwirionedd yw nad ydynt yn cael eu chwyddo'n artiffisial er mwyn cynyddu elw'r diwydiant fferyllol. Felly, dyma'r realiti hunllefus a allai ein hwynebu yn y DU. Pe bai'r UDA yn llwyddo i newid rheolau patentau a phrisiau, byddai'r DU naill ai'n gorfod cynyddu maint cyllideb y GIG yn ddramatig i dalu'r costau ychwanegol enfawr hyn, neu symud arian y GIG o wasanaethau i wariant ar gyffuriau.
Nawr, yr ail fygythiad mwyaf yw'r effaith y byddai dadreoleiddio presgripsiynau cyffuriau yn ei chael ar iechyd cleifion. I weld sut y gall hyn effeithio ar iechyd y cyhoedd, nid oes angen edrych ymhellach na'r argyfwng opioid yn yr Unol Daleithiau, argyfwng sydd wedi arwain at bron 0.5 miliwn o farwolaethau dros yr 20 mlynedd diwethaf. Llwyddodd y diwydiant fferyllol i newid y polisi presgripsiynu yn yr UDA fel bod opioidau yn cael eu presgripsiynu am amrywiaeth eang o resymau y tu hwnt i'r defnydd a fwriadwyd ar eu cyfer, gan arwain at gamddefnydd a dibyniaeth eang. Felly, mae'r bygythiad yn un gwirioneddol.
Mae ein GIG yn wynebu perygl clir a real. Y cwestiwn yw beth y gallwn ei wneud yn ei gylch? Y ffordd hawsaf o gael gwared ar y bygythiad yn llwyr fyddai peidio â gadael yr UE. Pe baem yn penderfynu aros yn dilyn refferendwm, byddai'r bygythiad i'n GIG yn diflannu, a byddai gennym fwy o arian i'w wario ar wasanaethau cyhoeddus hefyd oherwydd byddem wedi osgoi ysgariad drud a dirwasgiad tebygol. Ond os etholir Llywodraeth Dorïaidd wythnos i yfory, mae'n anodd gweld sut y gellid osgoi Brexit caled wedi'i ddilyn gan gytundeb masnach peryglus gyda'r Unol Daleithiau, oni bai ein bod yn gwneud rhywbeth yn ei gylch. Nid yw hynny'n rhywbeth y gallwn ei anwybyddu am nad yw'n wleidyddol gyfleus inni gyfaddef ei fod yn bosibl yn ystod cyfnod etholiad.
Mae Plaid Cymru yn cynnig tri mesur heddiw i amddiffyn GIG Cymru. Yn gyntaf oll, rydym am i'r deddfwrfeydd datganoledig gael feto ar gytundebau masnach y DU sydd â photensial i effeithio ar feysydd datganoledig. Ni fyddai'r DU yn cynnwys mesurau a fyddai'n annerbyniol i Gymru, yr Alban, a Gogledd Iwerddon pan fydd Stormont yn cael ei ailgynnull, oherwydd byddent yn dymuno osgoi gweld y feto'n cael ei defnyddio. Nid yw ein cynnig yn ddi-gynsail, gan fod ardal Walonia yng Ngwlad Belg yn meddu ar y feto hon ac yn ei defnyddio mewn ffordd gyfrifol. Un waith yn unig y maent wedi'i defnyddio, mewn perthynas â chytundeb masnach CETA rhwng yr UE a Chanada, cyn caniatáu i'r cytundeb fynd rhagddo ar ôl iddynt sicrhau'r consesiwn y gofynnent amdano. Drwy bleidleisio yn erbyn ein cynnig, bydd Llafur yn pleidleisio yn erbyn rhoi feto ar breifateiddio'r GIG. Efallai y byddant am ystyried hyn cyn gwneud hynny.
Rydym hefyd yn galw ar Aelodau Seneddol o Gymru i gefnogi Bil diogelu'r GIG sydd i'w gyflwyno yn San Steffan yn y tymor newydd gan yr SNP gyda chefnogaeth Plaid Cymru. Byddai hyn yn rhoi amddiffyniad ychwanegol i'r GIG yn erbyn effaith cytundeb masnach yn y dyfodol.
Ac yn olaf, rydym am ddiddymu neu addasu adran 82 o Ddeddf Cymru er mwyn dileu'r pwerau sydd gan San Steffan ar hyn o bryd i orfodi Gweinidogion Cymreig i weithredu cyfarwyddebau i roi cytundebau rhyngwladol ar waith. Ein hofn yw y gallai Llywodraeth y DU ddefnyddio'r adran led anghyfarwydd hon i orfodi mesurau preifateiddio niweidiol ar y GIG yng Nghymru. Eto, ni allaf ddeall pam nad yw Llafur yn cytuno â hyn. Does bosibl na fyddai'n well ganddynt beidio â gadael i Alun Cairns ddweud wrthynt beth i'w wneud mewn meysydd datganoledig? Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n cefnogi ein cynigion i ddiogelu GIG Cymru rhag bygythiad dwbl Boris Johnson a Donald Trump.
I have selected the two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. Can I call on Mark Isherwood to move amendment 1, tabled in the name of Darren Millar?
Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. A gaf fi alw ar Mark Isherwood i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar?
Gwelliant 1—Darren Millar
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi bod Cymru wedi pleidleisio i adael yr Undeb Ewropeaidd ym mis Mehefin 2016.
2. Yn credu y dylid rhoi canlyniad refferenda ar waith bob amser.
3. Yn croesawu'r cyfleoedd i Gymru a fydd yn codi o ganlyniad i gytundebau masnach rydd newydd ar ôl ymadawiad y Deyrnas Unedig o'r UE.
4. Yn cydnabod, o dan y setliad datganoledig, mai mater i Lywodraeth y DU yw'r cyfrifoldeb dros gytuniadau rhyngwladol.
5. Yn cydnabod y sicrwydd a roddwyd gan Lywodraeth y DU mewn perthynas â mynediad i'r farchnad i'r GIG mewn cytundebau masnach yn y dyfodol.
Amendment 1—Darren Millar
Delete all and replace with:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes that Wales voted to leave the European Union in June 2016.
2. Believes that the outcome of referendums should always be implemented.
3. Welcomes the opportunities for Wales which will arise as a result of new free trade agreements post the United Kingdom's departure from the EU.
4. Recognises that, under the devolved settlement, responsibility for international treaties is a matter for the UK Government.
5. Acknowledges the assurances provided by the UK Government regarding market access to the NHS in future trade deals.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Once again, the nationalists are in Brexit denial. On 23 June 2016 the UK voted to leave the European Union. Wales voted to leave. Ynys Môn, Conwy, Denbighshire, Flintshire and Wrexham voted to leave. Carmarthenshire voted to leave. The Rhondda voted to leave, as did the rest of the south Wales Valleys. They repeated that pattern in the European elections this year, and even replicated it in the Brecon and Radnorshire by-election, when over 50 per cent voted for strong pro-Brexit candidates in August.
Yet, Plaid Cymru, Liberal Democrat and Labour AMs, supposedly here on a democratic mandate, continue to defy the democratic will of the people of Wales. Had there been a referendum on Welsh independence with 52.5 per cent in favour, it's inconceivable that the nationalists would be suggesting people didn't know what they were voting for, or calling for a rerun. Instead of getting Brexit done and beginning to heal the divisions, another referendum would take the UK back to square one, erode trust in the political system and make a mockery of our democracy.
Making up accusations about your opponents as a way to win votes also erodes trust, and this motion continues the scaremongering about the future of the NHS. The Conservative manifesto is crystal clear: our NHS is not for sale. It states, quote:
'When we are negotiating trade deals, the NHS will not be on the table. The price the NHS pays for drugs will not be on the table. The services the NHS provides will not be on the table.'
Last week—
Unwaith eto, mae'r cenedlaetholwyr yn gwadu Brexit. Ar 23 Mehefin 2016 pleidleisiodd y DU i adael yr Undeb Ewropeaidd. Pleidleisiodd Cymru i adael. Pleidleisiodd Ynys Môn, Conwy, Sir Ddinbych, Sir y Fflint a Wrecsam i adael. Pleidleisiodd Sir Gaerfyrddin i adael. Pleidleisiodd y Rhondda i adael, fel y gwnaeth gweddill Cymoedd de Cymru. Ailadroddwyd y patrwm hwnnw ganddynt yn yr etholiadau Ewropeaidd eleni, a chafodd ei ailadrodd yn isetholiad Brycheiniog a Maesyfed hyd yn oed, pan bleidleisiodd dros 50 y cant dros ymgeiswyr a oedd yn gryf o blaid Brexit ym mis Awst.
Ac eto, mae Aelodau Cynulliad Plaid Cymru, y Democratiaid Rhyddfrydol a Llafur, sydd i fod yma ar fandad democrataidd, yn dal i wrthsefyll ewyllys ddemocrataidd pobl Cymru. Pe bai refferendwm wedi bod ar annibyniaeth Cymru, gyda 52.5 y cant o blaid, mae'n annirnadwy y byddai'r cenedlaetholwyr yn awgrymu nad oedd pobl yn gwybod dros beth roeddent yn pleidleisio, neu'n galw am ei gynnal eto. Yn hytrach na chael Brexit wedi'i wneud a dechrau gwella'r rhaniadau, byddai refferendwm arall yn mynd â'r DU yn ôl i'r dechrau, yn erydu ymddiriedaeth yn y system wleidyddol ac yn gwneud ein democratiaeth yn destun sbort.
Mae gwneud cyhuddiadau am eich gwrthwynebwyr fel ffordd o ennill pleidleisiau hefyd yn erydu ymddiriedaeth, ac mae'r cynnig hwn yn parhau'r codi bwganod am ddyfodol y GIG. Mae maniffesto'r Ceidwadwyr yn gwbl glir: nid yw ein GIG ar werth. Mae'n dweud, ac rwy'n dyfynnu:
Pan fyddwn yn negodi cytundebau masnach, ni fydd y GIG ar y bwrdd. Ni fydd y pris y mae'r GIG yn ei dalu am gyffuriau ar y bwrdd. Ni fydd y gwasanaethau y mae'r GIG yn eu darparu ar y bwrdd.
Yr wythnos diwethaf—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
By all means.
Ar bob cyfrif.
Does it also say that patents and changing the rules of patents are not on the table?
A yw'n dweud hefyd nad yw patentau a newid rheolau patentau ar y bwrdd?
I'm sorry, I didn't catch what you said.
Mae'n ddrwg gennyf, ni chlywais yr hyn a ddywedoch chi.
Does it also say that changes to the rules on patents will not be on the table? Because that's an important factor in deciding the funding and the prices of medicines coming from outside.
A yw hefyd yn dweud na fydd newidiadau i'r rheolau ar batentau ar y bwrdd? Oherwydd mae hwnnw'n ffactor pwysig wrth benderfynu ar y cyllid a phrisiau'r meddyginiaethau a ddaw o'r tu allan.
That is more scaremongering.
Last week Labour's Barry Gardiner, in fact, was unable to point to any evidence that the NHS would be on the table in trade talks. Jeremy Corbyn has claimed that under a free trade deal with America, the cost of medicines in the UK would increase by £500 million a week. That's £27 billion a year. However, the entire annual UK drugs bill is only £18 billion.
Last week, Jeremy Corbyn accused Conservatives of a plot against the NHS and said:
'Imagine opening a five-figure bill for your cancer treatment. Imagine paying to give birth. Paying to have a check-up at the GP.'
These desperate fear tactics demean political debate, and I hope all sides of the Chamber will condemn those preying on sick and vulnerable people with these false claims. It's desperate stuff from a Labour Party—and Plaid Cymru—with nothing positive to say about the future of Britain.
Seven per cent of the UK's NHS services are currently in private hands. The biggest growth in private involvement in the NHS was not under the Conservatives, but the Labour Governments of Blair and Brown. It's the latest in a long line of propaganda claims at general elections—in 1979, 1983, 1987, 1992, 2010, 2015 and 2017—in which the Labour Party claimed the Conservatives would privatise or destroy the NHS if the party won the election. Well, the Conservatives have won seven of the last 10 general elections, and have protected the NHS far better than the Labour-run Welsh Government has managed the NHS in Wales. We cannot trust the only political party in the UK to have ever imposed cuts on the NHS budget. NHS Wales is still recovering from the legacy of Labour's decision, with key patient waiting targets not being met once in the past decade and patients forced to pay the price. Our NHS is not safe in Labour's hands.
Point 3a in Plaid Cymru's motion calls for the devolved Parliaments to have a veto over trade matters, which are clearly non-devolved. The UK made a collective decision to leave the EU, and the UK will negotiate future trade agreements with the rest of the world. And, yes, we do believe the Welsh Government has a part to play in that, but it is yet another benefit of our United Kingdom that we can engage with other countries as a union of four nations, giving us far greater influence globally as a critical mass of almost 70 million people.
It's sad that Labour and the nationalists are fighting this election on the basis of fearmongering. Boris Johnson has been very clear about his priorities: getting Brexit done by 31 January to respect the result of the referendum; recruit more police; invest in our NHS; and put more money into schools. It's a positive vision to exploit the opportunities outside the European Union, to unlock investment in our economy and to unleash Wales's potential. You should be ashamed of yourselves.
Mwy o godi bwganod yw hynny.
Yr wythnos diwethaf yn wir, ni allai Barry Gardiner o'r Blaid Lafur nodi unrhyw dystiolaeth y byddai'r GIG ar y bwrdd mewn trafodaethau masnachol. Mae Jeremy Corbyn wedi honni y byddai cost meddyginiaethau yn y DU o dan gytundeb masnach rydd gydag America £500 miliwn yr wythnos yn uwch. Dyna £27 biliwn y flwyddyn. Fodd bynnag, dim ond £18 biliwn yw cyfanswm bil cyffuriau blynyddol y DU.
Yr wythnos diwethaf, cyhuddodd Jeremy Corbyn Geidwadwyr o gynllwyn yn erbyn y GIG a dywedodd:
Dychmygwch agor bil pum ffigur ar gyfer eich triniaeth ganser. Dychmygwch dalu i roi genedigaeth. Talu i gael archwiliad gan feddyg teulu.
Mae'r tactegau enbyd hyn i greu ofnau yn diraddio gwleidyddiaeth, ac rwy'n gobeithio y bydd pob ochr i'r Siambr yn condemnio'r rhai sy'n aflonyddu ar bobl sâl a bregus gyda'r honiadau ffug hyn. Mae'n dangos pa mor anobeithiol yw'r Blaid Lafur—a Phlaid Cymru—nad oes ganddynt ddim byd cadarnhaol i'w ddweud am ddyfodol Prydain.
Mae saith y cant o wasanaethau GIG y DU mewn dwylo preifat ar hyn o bryd. Nid o dan y Ceidwadwyr y gwelwyd y cynnydd mwyaf mewn gweithgarwch preifat yn y GIG, ond o dan Lywodraethau Llafur Blair a Brown. Dyma'r diweddaraf mewn rhes hir o honiadau propaganda mewn etholiadau cyffredinol—yn 1979, 1983, 1987, 1992, 2010, 2015 a 2017—pan honnodd y Blaid Lafur y byddai'r Ceidwadwyr yn preifateiddio neu'n dinistrio'r GIG pe bai'r blaid yn ennill yr etholiad. Wel, mae'r Ceidwadwyr wedi ennill saith o'r 10 etholiad cyffredinol diwethaf, ac wedi amddiffyn y GIG yn llawer gwell nag y mae Llywodraeth Cymru dan arweiniad Llafur wedi rheoli'r GIG yng Nghymru. Ni allwn ymddiried yn yr unig blaid wleidyddol yn y DU a dorrodd gyllideb y GIG erioed. Mae GIG Cymru yn dal i ymadfer yn sgil penderfyniad Llafur, gyda thargedau aros allweddol i gleifion heb gael eu cyrraedd unwaith yn y degawd diwethaf a chleifion yn gorfod talu'r pris. Nid yw ein GIG yn ddiogel yn nwylo Llafur.
Mae pwynt 3a yng nghynnig Plaid Cymru yn galw am i'r Seneddau datganoledig gael feto ar faterion masnach sy'n amlwg heb eu datganoli. Gwnaeth y DU benderfyniad cyfunol i adael yr UE, a bydd y DU yn negodi cytundebau masnach yn y dyfodol â gweddill y byd. Ac rydym yn credu bod gan Lywodraeth Cymru ran i'w chwarae yn hynny, ond un o fanteision eraill ein Teyrnas Unedig yw y gallwn ymgysylltu â gwledydd eraill fel undeb o bedair gwlad, gan roi llawer mwy o ddylanwad inni yn fyd-eang fel màs critigol o bron i 70 miliwn o bobl.
Mae'n drist fod y Blaid Lafur a'r cenedlaetholwyr yn ymladd yr etholiad hwn ar sail codi bwganod. Mae Boris Johnson wedi bod yn glir iawn ynglŷn â'i flaenoriaethau: sicrhau bod Brexit wedi'i wneud erbyn 31 Ionawr i barchu canlyniad y refferendwm; recriwtio mwy o heddlu; buddsoddi yn ein GIG; a rhoi mwy o arian i ysgolion. Mae'n weledigaeth gadarnhaol i fanteisio ar gyfleoedd y tu allan i'r Undeb Ewropeaidd, i ddatgloi buddsoddiad yn ein heconomi ac i ryddhau potensial Cymru. Dylai fod gennych gywilydd ohonoch eich hunain.
Can I ask the Counsel General and Brexit Minister to move formally amendment 2, tabled in the name of Rebecca Evans?
A gaf fi ofyn i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans, yn ffurfiol?
Gwelliant 2—Rebecca Evans
Dileu pwynt 3 a rhoi yn ei le:
Yn galw am:
a) i’r sefydliadau datganoledig gael rôl ffurfiol mewn negodiadau ar gytundebau rhyngwladol pan fyddant yn effeithio ar gymwyseddau datganoledig, a hynny i ddigwydd ar bob cam o’r negodiadau a chyda chefnogaeth statudol.
b) confensiwn cyfansoddiadol i’r DU gyfan i sicrhau bod y trefniadau cyfansoddiadol yn y dyfodol yn adlewyrchu hyn ac i atal Llywodraeth y DU rhag diystyru’r Cynulliad Cenedlaethol lle bo’n gweithredu o fewn cymhwysedd datganoledig.
Yn edrych ymlaen at ethol Llywodraeth yn y DU sydd wedi ymrwymo’n llawn i ddiogelu’r GIG yng Nghymru ac ar draws y DU.
Amendment 2—Rebecca Evans
Delete point 3 and replace with:
Calls for:
a) The devolved institutions to have a formal role in negotiations on international agreements when devolved competence is engaged, applying at all stages of negotiations and having statutory backing.
b) A UK-wide constitutional convention to ensure that future constitutional arrangements reflect this and prevent the UK Government over-riding the National Assembly where it is acting within devolved competence.
Looks forward to the election of a UK Government which is fully committed to safeguarding the NHS in Wales and across the UK.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Formally. Thank you. Helen Mary Jones.
Yn ffurfiol. Diolch. Helen Mary Jones.
Thank you, Deputy Presiding Officer. In terms of the reality of this threat, we've heard a lot of people using the word 'scaremongering' and I just want to say a little bit more about a matter that was touched upon in Delyth Jewell's contribution with regard to the opioid crisis in the USA. Now, we have all heard of this. It crops up in popular fiction. We have hundreds of thousands of US citizens addicted to substances that they should never have been prescribed in the first place.
Opioids, of course, are properly used for patients who are terminally ill, who are suffering very severe pain, but they have been prescribed across the USA willy-nilly for all kinds of conditions for which they are entirely unsuitable. Over 70,000 deaths last year were attributed to this addiction; over 400,000 in the last 20 years. So, how was this able to come to be? Well, this was able to come to be from a complicated set-up that was to do with the deregulation of some kinds of drugs, the inappropriate regulation of others, the hyperinflation around certain, perhaps more appropriate, medicines, which Delyth Jewell has already touched on.
Now, we are all, I think, in this Chamber—I'd accept that Mark Isherwood probably is as well—[Interruption.] Of course.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. O ran realiti'r bygythiad hwn, rydym wedi clywed llawer o bobl yn defnyddio'r ymadrodd 'codi bwganod' ac rwyf am ddweud ychydig bach mwy am fater a grybwyllwyd yng nghyfraniad Delyth Jewell ynglŷn â'r argyfwng opioid yn UDA. Nawr, rydym i gyd wedi clywed amdano. Mae'n codi mewn ffuglen boblogaidd. Mae cannoedd o filoedd o ddinasyddion yr UDA yn gaeth i sylweddau na ddylid bod wedi'u presgripsiynu ar eu cyfer yn y lle cyntaf.
Defnyddir opioidau'n briodol wrth gwrs ar gyfer cleifion sydd â salwch angheuol, sy'n dioddef poen difrifol iawn, ond maent wedi'u presgripsiynu ar draws yr UDA yn ddiwahân ar gyfer pob math o gyflyrau y maent yn gwbl anaddas ar eu cyfer. Priodolwyd dros 70,000 o farwolaethau y llynedd i'r caethiwed hwn; dros 400,000 yn yr 20 mlynedd diwethaf. Felly, sut oedd modd i hyn ddigwydd? Wel, gallodd ddigwydd yn sgil trefn gymhleth a oedd yn ymwneud â dadreoleiddio rhai mathau o gyffuriau, rheoleiddio eraill yn amhriodol, gorchwyddiant mewn perthynas â meddyginiaethau penodol, mwy priodol efallai, fel y mae Delyth Jewell eisoes wedi crybwyll.
Nawr, rwy'n credu bod pawb ohonom yn y Siambr hon—buaswn yn derbyn bod Mark Isherwood hefyd yn ôl pob tebyg—[Torri ar draws.] Wrth gwrs.
Wouldn't you agree that there are many hundreds of thousands of people in this country who are the victims of the overprescription of drugs—in this country, at this moment?
Oni fyddech yn cytuno bod cannoedd o filoedd o bobl yn y wlad hon yn dioddef yn sgil gorbresgripsiynu cyffuriau—yn y wlad hon, ar hyn o bryd?
It is certainly the case that there have been issues, but there is nowhere near the scale of crisis that we're facing now. Now, nobody is saying that our current system for regulating medicines is perfect. The health Minister regularly has some of us on our feet in this Chamber asking him to make medicines available that haven't gone through the NICE process, but the reality is that the NICE process is there to protect people, and, if we do the deal that Donald Trump wants—and it's perfectly clear that that's what he wants—if we do the deal, our NHS will have to be exposed to these kinds of US practices, because if they—[Interruption.] If Janet Finch-Saunders would like to make an intervention, I'd be delighted to hear from her, as always. Otherwise, perhaps she could allow me to continue.
Mae'n sicr yn wir fod problemau wedi bod, ond nid oes unrhyw beth yn debyg i raddfa'r argyfwng a wynebwn ar hyn o bryd. Nawr, nid oes neb yn dweud bod ein system bresennol ar gyfer rheoleiddio meddyginiaethau yn berffaith. Mae rhai ohonom ar ein traed yn rheolaidd yn y Siambr hon yn gofyn i'r Gweinidog iechyd sicrhau bod meddyginiaethau ar gael nad ydynt wedi mynd drwy broses NICE, ond y realiti yw fod proses NICE yno i ddiogelu pobl, ac os cawn y cytundeb y mae Donald Trump ei eisiau—ac mae'n berffaith glir mai dyna mae ei eisiau—os cawn y cytundeb hwnnw, bydd yn rhaid i'n GIG fod yn agored i'r mathau o arferion a geir yn yr Unol Daleithiau, oherwydd os ydynt—[Torri ar draws.] Os hoffai Janet Finch-Saunders ymyrryd, buaswn yn falch iawn o glywed ganddi, fel bob amser. Fel arall, efallai y gallai ganiatáu i mi barhau.
Thank you for taking an intervention. Recently, I've been contacted by somebody working within the medical profession in north Wales, and they state now that the health board under our health Minister is already, in terms of knee and hip replacements, actually dealing with America in terms of the provision of those knees and hips, and they're patented in America. So, why are we not buying them now in-house in our country? Why are we already dealing with America—
Diolch ichi am dderbyn ymyriad. Yn ddiweddar, cysylltodd rhywun sy'n gweithio yn y proffesiwn meddygol yng ngogledd Cymru â mi, ac maent yn datgan yn awr fod y bwrdd iechyd dan ein Gweinidog iechyd eisoes, mewn perthynas â thriniaethau i osod pengliniau a chluniau newydd, yn ymdrin ag America o ran y ddarpariaeth o bengliniau a chluniau, ac mae'r patent ar eu cyfer yn America. Felly, pam nad ydym yn eu prynu'n fewnol yn awr yn ein gwlad? Pam ein bod eisoes yn ymdrin ag America—
I'm very sorry to have to interrupt—
Mae'n ddrwg iawn gennyf orfod torri ar draws—
—if it's so bad?
—os yw mor ddrwg?
—Janet, but my time is limited. Of course, we buy and sell medicines and equipment from the USA, but they are subject to a rigorous regulation system that begins in the European Union and ends in our doctors' surgeries. And I know who I trust and who I don't. Anybody who thinks that there would be any kind of meaningful deal to be done with the USA unless these matters were on the table is living in cloud-cuckoo-land. Now, we know that this is a part of the stratosphere that many Conservatives do inhabit, but the realities are the realities. Unless we've got stuff to give the USA, why would they do a deal at all?
Now, I want to be clear, Deputy Presiding Officer, as I bring my remarks to a close: in tabling this motion today Plaid Cymru is not accepting that Brexit is inevitable. We very much hope that the outcome of this election will be an outcome where there will be enough remain MPs to be able to ask the people again, but that is not a reason, as Delyth Jewell has said, not to be prepared for the worst possible option. Now, I actually believe that Mark Isherwood believes what he says, but, when you read about the connections in the highest levels of the Conservative Party in the UK with right-wing think tanks who would happily dismantle our NHS, I have to say that I believe that Mark speaks for himself, and I don't believe he speaks for the majority of the people at the top of his party in Westminster. And those are the people that we have to fear. [Interruption.] Those are the people that we have to fear. If Mark Isherwood would like to make an intervention, if the Deputy Presiding Officer will allow it—. [Interruption.] Well, of course, the Deputy Presiding Officer—
—Janet, ond mae fy amser yn brin. Wrth gwrs, rydym yn prynu a gwerthu meddyginiaethau ac offer o UDA, ond maent yn ddarostyngedig i system reoleiddio drylwyr sy'n dechrau yn yr Undeb Ewropeaidd ac yn gorffen ym meddygfeydd ein meddygon teulu. Ac rwy'n gwybod pwy rwy'n ymddiried ynddynt a phwy nad wyf yn ymddiried ynddynt. Mae unrhyw un sy'n credu y byddai unrhyw fath o gytundeb ystyrlon i'w wneud ag UDA oni bai fod y materion hyn ar y bwrdd yn byw â'i ben yn y cymylau. Nawr, gwyddom fod hyn yn rhan o'r stratosffer y mae llawer o Geidwadwyr yn byw ynddo, ond y gwirioneddau yw'r gwirioneddau. Oni bai bod gennym stwff i'w roi i UDA, pam y byddent yn taro bargen o gwbl?
Nawr, rwyf am fod yn glir, Ddirprwy Lywydd, wrth i mi ddod â fy sylwadau i ben: wrth gyflwyno'r cynnig hwn heddiw nid yw Plaid Cymru yn derbyn bod Brexit yn anochel. Gobeithiwn yn fawr y bydd canlyniad yr etholiad yn un lle bydd digon o Aelodau Seneddol sydd am aros yn yr UE i allu gofyn i'r bobl eto, ond nid yw hynny'n rheswm, fel y dywedodd Delyth Jewell, dros beidio â bod yn barod am yr opsiwn gwaethaf posibl. Nawr, rwy'n credu bod Mark Isherwood yn credu'r hyn a ddywed, ond pan ddarllenwch am y cysylltiadau ar lefelau uchaf y Blaid Geidwadol yn y DU â melinau trafod asgell dde a fyddai'n ddigon hapus i ddatgymalu ein GIG, rhaid imi ddweud fy mod yn credu bod Mark yn siarad drosto'i hun, ac nid wyf yn credu ei fod yn siarad dros fwyafrif y bobl ar y brig yn ei blaid yn San Steffan. A dyna'r bobl sy'n rhaid i ni eu hofni. [Torri ar draws.] Dyna'r bobl sy'n rhaid inni eu hofni. Os hoffai Mark Isherwood ymyrryd, os gwnaiff y Dirprwy Lywydd ganiatáu hynny—. [Torri ar draws.] Wel, wrth gwrs, mae'r Dirprwy Lywydd—
Well, he's not getting up. He's not getting up, so you carry on.
Wel, nid yw'n codi. Nid yw'n codi, felly parhewch.
—has already heard from him.
—eisoes wedi clywed ganddo.
Mark Isherwood a gododd—
Mark Isherwood rose—
Oh, right, he is.
O, o'r gorau, ydy, mae'n codi.
We know what those—.
Gwyddom beth—.
Well, yes, you've been inviting—.
Wel, ie, rydych chi wedi bod yn gwahodd—.
Is that a 'yes' or a—?
Ai 'ie' neu—?
I think—. You've invited him. He's on his feet, so—.
Rwy'n credu—. Rydych chi wedi ei wahodd. Mae ar ei draed, felly—.
Only because I was invited. I quoted exactly what this section of the manifesto states. Have you read it?
Oherwydd imi gael fy ngwahodd, dyna'r unig reswm. Dyfynnais yn union beth y mae'r adran hon yn y maniffesto yn ei ddatgan. A ydych chi wedi'i ddarllen?
Yes, actually, the part of the manifesto that may impact directly on Wales, I have, the problem being that I simply don't believe it, and I'm not sure—[Interruption.] I am not sure, because, when Conservative colleagues here get on their feet and bluster at length, I am always left with the Shakespearian quote, 'Me thinks, my lord, he doth protest too much', in my head, because I think there are elements that you may be as concerned about as I am.
I'll bring my remarks to a close by saying this: I think there is consensus on the Labour and Plaid Cymru benches that this is a serious issue. Clearly, that's the way the Government has chosen to amend this motion. What I cannot understand is why, if the Government does believe it's a serious issue, they are not prepared to actually support doing something practical about it, because, if the Counsel General is going to ask me to believe that any Conservative Government is going to treat any Welsh Government respectfully around these issues, then I'm afraid he's another one who's heading for cloud-cuckoo-land.
Do, fe wnes, y rhan o'r maniffesto a allai effeithio'n uniongyrchol ar Gymru, a'r broblem yw nad wyf yn ei gredu, ac nid wyf yn siŵr—[Torri ar draws.] Nid wyf yn siŵr, oherwydd pan fydd cyd-Aelodau Ceidwadol yma'n codi ar eu traed ac yn malu awyr yn hir, daw'r dyfyniad Shakespearaidd i'r meddwl bob amser, 'Me thinks, my lord, he doth protest too much', oherwydd credaf fod yna elfennau y gallech fod lawn mor bryderus â minnau yn eu cylch.
Rwyf am ddod â fy sylwadau i ben drwy ddweud hyn: credaf fod consensws ar feinciau'r Blaid Lafur a Phlaid Cymru fod hwn yn fater difrifol. Yn amlwg, dyna'r ffordd y mae'r Llywodraeth wedi dewis diwygio'r cynnig hwn. Os yw'r Llywodraeth yn credu ei fod yn fater difrifol, yr hyn na allaf ei ddeall yw pam nad yw'n barod i gefnogi gwneud rhywbeth ymarferol yn ei gylch, oherwydd, os yw'r Cwnsler Cyffredinol yn mynd i ofyn imi gredu bod unrhyw Lywodraeth Geidwadol yn mynd i drin unrhyw Lywodraeth Cymru â pharch yn y materion hyn, mae arnaf ofn ei fod yn un arall sydd â'i ben yn y cymylau.
I had thought that this debate would be on Brexit and trade, but I heard the Plaid Cymru spokesperson this afternoon in questions to the Counsel General say it's about NHS privatisation, and I've heard nothing else other than NHS privatisation this afternoon. I'll try and keep off it as much as I can and focus on the issues of trade. Just to plug an issue, the committee produced or is producing a report on international trade agreements. It's imminently to be published, and I urge everyone to read it. I will avoid using too much of it today because it's for your future reference.
Now, I do welcome the motion this afternoon, and particularly how it reflects upon future international agreements that should be structured following Brexit. I do not disagree with the first two points of the motion and, in fact, I think—Delyth Jewell, in the first half of her contribution, I totally agreed with everything she said; it's the second half I perhaps have some challenges with, particularly the impact—. I don't want to highlight the impact on the NHS in a US-UK trade deal. There's no question about it. No matter what Mark tries to do, or the Conservatives try to do, in denying it, it is likely to be on the table, and the discussion—and we talked about opioids—is one aspect. We all know about medications; I think it's been mentioned by Delyth Jewell—the costs. Let me give you some highlights: insulin, £16.61 in this country, £215 in the US; epipens—and, if you know about epipens, you have to have them; you don't use them necessarily, but you have to have them, and, after a while, they go out of date and you can't use them—£52 in this country, £523 in the US. Now, that's the type of pricing that the US want in the UK by this deregulation and removal of patents. So, it's definitely a threat to the NHS in any trade negotiations. It's real, and it puts our citizens at risk. Let's not hide from that fact, no matter what the Conservatives will try and hide.
Roeddwn wedi meddwl y byddai'r ddadl hon yn ymwneud â Brexit a masnach, ond clywais lefarydd Plaid Cymru y prynhawn yma mewn cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol yn dweud ei fod yn ymwneud â phreifateiddio'r GIG, ac nid wyf wedi clywed am ddim heblaw preifateiddio'r GIG y prynhawn yma. Fe geisiaf gadw rhag hynny cymaint ag y gallaf a chanolbwyntio ar faterion masnach. I mi gael tynnu sylw at rywbeth, cynhyrchodd y pwyllgor adroddiad neu mae wrthi'n cynhyrchu adroddiad ar gytundebau masnach rhyngwladol. Mae i'w gyhoeddi'n fuan, ac rwy'n annog pawb i'w ddarllen. Fe wnaf osgoi defnyddio gormod ohono heddiw gan ei fod yno i chi ei weld yn y dyfodol.
Nawr, rwy'n croesawu'r cynnig y prynhawn yma, ac yn enwedig y modd y mae'n ystyried cytundebau rhyngwladol yn y dyfodol a ddylai gael eu strwythuro yn dilyn Brexit. Nid wyf yn anghytuno â dau bwynt cyntaf y cynnig ac yn wir, rwy'n meddwl—roeddwn yn cytuno'n llwyr â phob dim a ddywedodd Delyth Jewell yn hanner cyntaf ei chyfraniad; yr ail hanner sy'n peri trafferthion i mi o bosibl, yn enwedig yr effaith—. Nid wyf am dynnu sylw at effaith cytundeb rhwng y DU ac UDA ar y GIG. Nid oes unrhyw amheuaeth ynglŷn â hynny. Ni waeth beth y mae Mark yn ceisio'i wneud, neu y mae'r Ceidwadwyr yn ceisio'i wneud, i wadu hynny, mae'n debygol o fod ar y bwrdd, ac mae'r drafodaeth—a buom yn sôn am opioidau—yn un agwedd arni. Mae pawb ohonom yn gwybod am feddyginiaethau; rwy'n credu bod Delyth Jewell wedi cyfeirio ato—y costau. Gadewch i mi roi rhai uchafbwyntiau i chi: inswlin, £16.61 yn y wlad hon, £215 yn yr Unol Daleithiau; epipens—ac os ydych yn gwybod am epipens, mae'n rhaid i chi eu cael; nid ydych yn eu defnyddio o reidrwydd, ond mae'n rhaid i chi eu cael, ac ar ôl ychydig, maent yn dyddio ac ni allwch eu defnyddio—£52 yn y wlad hon, £523 yn yr Unol Daleithiau. Nawr, dyna'r math o brisio y mae'r Unol Daleithiau am ei weld yn y DU drwy ddadreoleiddio a chael gwared ar batentau. Felly, mae'n bendant yn fygythiad i'r GIG mewn unrhyw negodiadau masnach. Mae'n real, ac mae'n peryglu ein dinasyddion. Gadewch i ni beidio â chuddio rhag y ffaith honno, ni waeth beth fydd y Ceidwadwyr yn ceisio'i gelu.
However, the question is: how can Wales be protected from having to suffer the consequences of such trade deals? It's one that must be addressed, but I do not believe it's addressed by establishing a veto, though I'm sure Plaid Cymru would love to be able to use such a rejection as another reason for independence.
Currently, there's no formal mechanism to ensure that Welsh Government or the Assembly would have any say in negotiation and confirmation of these agreements, even in circumstances where they engage devolved competence. There's been talk of a joint ministerial council on international trade—that's not yet happened, and, if it does, will it have the same teeth as the other JMCs have, particularly the robustness and impact of JMCs, which have been heavily criticised by many in this Chamber? So, it's not really a mechanism we would support, in one sense.
The issue of a veto could be seen as an attractive one by many who wish to show that Wales cannot be forced to act against the policies of a Welsh Government that it has been elected on. However, there are clear concerns as to the timing of such a decision. A veto occurs at the end of a negotiating process. What we want to actually do to ensure the best interests of Wales is get involved at the start of the process. That's the critical element. It's about setting the direction of the negotiations and being included in establishing the mandate for negotiations. It's getting involved early, being in the room where negotiations are discussed, and particularly when they're on devolved competencies, and they're there when matters that impact on devolved competencies—. This is often the case across European neighbours and elsewhere in the world. It happens.
Research by the Wales Centre for Public Policy highlights that the only example in Europe, which has been mentioned before, is Belgium, where an individual sub-state elected legislature can prevent ratification of an agreement, and it was Wallonia in the CETA agreement, but it wasn't Flanders and it wasn't Brussels, it was Wallonia, so it's one, which held that nation up and which then held the 28, at that time, other nations also up on their application. So, that's the only example in Europe.
In other states, subnational Governments actually are involved in the development of policies, and this is done through a constitution and exclusive powers given to them through Government—written constitutions. That's what we haven't got—we haven't got a written constitution, so it makes it more difficult for us. Germany is a good example, where the Länder are influencing and able to influence international agreements that could negatively impact upon their powers. It's by giving them a formal role in the discussions and negotiations when devolved issues are involved. They're also able to act through a second Parliament, the Bundesrat, as well. So, there are examples of where legislatures can work in agreements without the veto and influence the agreements in the best interests of their citizens. That's a possible solution we should be looking at.
Now, the Welsh Government has looked at the agenda, moving forward, and has brought forward its own papers, recently on 'Reforming our Union, Shared Governance in the UK'. In there, it talks about the inter-governmental machinery that's needed to look at these policy agendas, and we need to address that. We need to look at how do the agendas go.
I am aware of the time, Dirprwy Lywydd, and I want to conclude, therefore, by reflecting upon the Conservative amendment. To be honest, I looked at that and I thought, 'They're denying that there are valid concerns about the current trade negotiation stance of this UK Government. They are trying to block them out of people's minds, trying to hide them from the public.' The amendment states we should have no involvement in trade negotiations, as it is a reserved matter. They think Westminster can do better for us, without our involvement and our input. I think that they should be ashamed of such a consideration—they are representing Welsh people and yet they think that Westminster can do better for the Welsh people. They should be ashamed of that denial.
Now, future trade agreements will be important, once we leave the protection of agreements we have benefited from as being a member of the EU, where there's a need to respect devolved nations in those agreements. And, as such, they must be negotiated and agreed with the full involvement of the devolved Governments and devolved legislatures.
Fodd bynnag, y cwestiwn yw hwn: sut y gellir diogelu Cymru rhag gorfod dioddef canlyniadau cytundebau masnach o'r fath? Mae'n gwestiwn sy'n rhaid ei ateb, ond nid wyf yn credu y caiff ei ateb drwy sefydlu feto, er fy mod yn siŵr y byddai Plaid Cymru wrth eu bodd yn gallu defnyddio'r fath wrthodiad fel rheswm arall dros annibyniaeth.
Ar hyn o bryd, nid oes unrhyw fecanwaith ffurfiol i sicrhau y byddai gan Lywodraeth Cymru na'r Cynulliad unrhyw lais yn negodi a chadarnhau’r cytundebau hyn, hyd yn oed mewn amgylchiadau lle maent yn ymwneud â chymhwysedd datganoledig. Mae sôn wedi bod am gyd-gyngor gweinidogion ar fasnach ryngwladol—nid yw hynny wedi digwydd eto, ac os yw'n digwydd, a fydd ganddo'r un dannedd â'r cyd-gynghorau gweinidogion eraill, yn enwedig cadernid ac effaith cyd-gynghorau gweinidogion, sydd wedi cael eu beirniadu'n hallt gan lawer yn y Siambr hon? Felly, ar un ystyr, nid yw'n fecanwaith y byddem yn ei gefnogi mewn gwirionedd.
Gellid ystyried bod feto yn gynnig deniadol i lawer sy'n dymuno dangos na all Cymru gael ei gorfodi i weithredu yn erbyn y polisïau yr etholwyd Llywodraeth Cymru arnynt. Fodd bynnag, mae pryderon amlwg yn codi ynghylch amseriad penderfyniad o'r fath. Mae feto'n digwydd ar ddiwedd proses negodi. Yr hyn rydym am ei wneud yw sicrhau bod buddiannau Cymru'n cael eu cynnwys ar ddechrau'r broses. Dyna'r elfen hollbwysig. Mae'n ymwneud â gosod cyfeiriad y negodiadau a chael ei chynnwys wrth sefydlu'r mandad ar gyfer negodiadau. Mae'n golygu bod yn rhan o bethau'n gynnar, bod yn yr ystafell lle mae negodiadau'n cael eu trafod, ac yn enwedig pan fyddant ar gymwyseddau datganoledig, a bod yno pan fydd materion sy'n effeithio ar gymwyseddau datganoledig—. Mae hyn yn aml yn wir ar draws ein cymdogion Ewropeaidd ac mewn mannau eraill yn y byd. Mae'n digwydd.
Mae ymchwil gan Ganolfan Polisi Cyhoeddus Cymru yn tynnu sylw at y ffaith mai'r unig enghraifft yn Ewrop, y soniwyd amdani o'r blaen, yw Gwlad Belg, lle gall deddfwrfa is-wladwriaethol unigol a etholwyd atal cytundeb rhag cael ei gadarnhau, a digwyddodd hynny yn achos Walonia yng nghytundeb CETA, nid Fflandrys ac nid Brwsel, ond Walonia, felly dyna un, a arweiniodd at oedi yn y wlad honno gan arwain at oedi gyda chais y 28 gwlad arall ar y pryd. Felly, dyna'r unig enghraifft yn Ewrop.
Mewn gwladwriaethau eraill, mae llywodraethau is-genedlaethol yn rhan o'r broses o ddatblygu polisïau, a gwneir hyn trwy gyfansoddiad a phwerau cyfyngedig a roddir iddynt drwy'r Llywodraeth—cyfansoddiadau ysgrifenedig. Nid oes gennym un o'r rheini—nid oes gennym gyfansoddiad ysgrifenedig, felly mae'n ei gwneud yn anos i ni. Mae'r Almaen yn enghraifft dda, lle mae'r Länder yn dylanwadu ac yn gallu dylanwadu ar gytundebau rhyngwladol a allai effeithio'n negyddol ar eu pwerau. Gwneir hynny drwy roi rôl ffurfiol iddynt yn y trafodaethau a'r negodiadau pan fydd materion wedi'u datganoli. Maent hefyd yn gallu gweithredu drwy ail Senedd, y Bundesrat, yn ogystal. Felly, ceir enghreifftiau lle gall deddfwrfeydd weithio mewn cytundebau heb y feto a dylanwadu ar y cytundebau er lles pennaf eu dinasyddion. Mae hwnnw'n ateb posibl y dylem edrych arno.
Nawr, mae Llywodraeth Cymru wedi edrych ar yr agenda wrth symud ymlaen ac wedi cyflwyno ei phapurau ei hun yn ddiweddar, 'Diwygio ein hundeb: cydlywodraethu yn y DU'. Yn y ddogfen, mae'n sôn am y peirianwaith rhynglywodraethol sydd ei angen i edrych ar yr agendâu polisi hyn, ac mae angen inni fynd i'r afael â hynny. Mae angen inni edrych ar gynnydd yr agendâu.
Rwy'n ymwybodol o'r amser, Ddirprwy Lywydd, ac felly rwyf am gloi drwy edrych ar welliant y Ceidwadwyr. A dweud y gwir, edrychais arno a meddwl, 'Maent yn gwadu bod pryderon dilys ynglŷn â safbwynt negodi masnach presennol y Llywodraeth hon. Maent yn ceisio'u cau o feddyliau pobl, gan geisio'u cuddio rhag y cyhoedd.' Mae'r gwelliant yn datgan na ddylai fod gennym ran o gwbl mewn negodiadau masnach, am ei fod yn fater a gadwyd yn ôl. Maent yn meddwl y gall San Steffan wneud yn well ar ein rhan, heb ein cyfranogiad na'n mewnbwn. Credaf y dylent fod â chywilydd o feddwl felly—maent yn cynrychioli pobl Cymru ac eto credant y gall San Steffan wneud yn well ar ran pobl Cymru. Dylai fod arnynt gywilydd o'r gwadu hwnnw.
Nawr, bydd cytundebau masnach yn y dyfodol yn bwysig, ar ôl i ni adael diogelwch y cytundebau rydym wedi elwa arnynt fel aelodau o'r UE, lle mae angen parchu gwledydd datganoledig yn y cytundebau hynny. Ac o'r herwydd, mae'n rhaid eu negodi a chytuno arnynt gan gynnwys y Llywodraethau datganoledig a'r deddfwrfeydd datganoledig yn llawn.
I must say, it is incredibly naïve of the Conservative Party to think that, somehow, the UK can expect to cut a deal with the United States that gives the UK exactly what it wants without giving the US some of what it wants. I think it's even more naïve to think that the UK can somehow demand that the US abandons key elements of its basic negotiating positions. Everything is on the table; that is quite clearly what Donald Trump expects. And when UK Government starts demanding what is and what is not on the table, I'm quite sure that the United States will tell the UK to go and look for another table to go and sit around.
When we're talking about trade, trade deals and seeking trade deals, it's not just about what is bought and sold, what goods can be bought and sold back and forth, it's how they're sold, what rules apply to those sales, what regulatory frameworks or regulatory alignments are needed in order for that trade to be facilitated, and perhaps what tariffs are on some goods, as quid pro quos for others. There are a whole host of elements that need to be considered, and it's not just about goods either, of course, it's about services. And in terms of goods and services, it is quite clear that there is a desperate threat to the NHS from getting a US-UK trade deal wrong, and I fear that the UK would be in a very weak position going into those negotiations.
Now, I could talk about services. The Conservatives will tell you that they have no proposals to sell off the NHS. Of course, what they won't stop is the death by a thousand cuts, the introduction of more and more private elements, private companies working within the NHS, profiting from the NHS. Sadly, we're seeing it from the Labour Government here in Wales, too. And health service deliverers in the United States will be vulture-like, circling the NHS in the UK, looking for ways in through a US-UK trade deal.
But I'll just concentrate on drugs, too. Trump is on record saying he thinks drug prices in Europe are too low. The US pharmaceutical industry has submitted arguments to US trade negotiators complaining about the UK's longstanding market access barriers. It's possible that trade agreements, for example, will require NICE to change the way it appraises the cost-effectiveness of drugs. That could be one of the elements of small print to such a trade agreement. And it could require changes to collective purchasing arrangements, because such arrangements are seen by some in the United States pharmaceutical industry and the Government, it seems, as being anti-competitive.
Now, we should all understand that lengthening patent protections will increase costs for the NHS—there's already been reference to that. You keep those patent protections that keep some drugs very, very expensive and that clearly can have an impact on us, if the NHS had to pay those prices.
Rhaid imi ddweud, mae'n hynod naïf fod y Blaid Geidwadol yn meddwl y gall y DU, rywsut, ddisgwyl dod i gytundeb â'r Unol Daleithiau sy'n rhoi'n union beth y mae arni ei eisiau i'r DU heb roi rhywfaint o'r hyn y mae ar yr UDA ei eisiau. Rwy'n credu ei bod hyd yn oed yn fwy naïf i feddwl y gall y DU fynnu rywsut fod yr Unol Daleithiau'n cefnu ar elfennau allweddol o'i safbwyntiau negodi sylfaenol. Mae popeth ar y bwrdd; dyna'n hollol amlwg y mae Donald Trump yn ei ddisgwyl. A phan fydd Llywodraeth y DU yn dechrau mynnu'r hyn sydd, a'r hyn nad yw ar y bwrdd, rwy'n eithaf siŵr y bydd yr Unol Daleithiau'n dweud wrth y DU i fynd i chwilio am fwrdd arall i eistedd wrtho.
Pan fyddwn yn sôn am fasnach, cytundebau masnach a chwilio am gytundebau masnach, mae'n ymwneud â mwy na dim ond yr hyn sy'n cael ei brynu a'i werthu, pa nwyddau y gellir eu prynu a'u gwerthu yn ôl ac ymlaen, mae'n ymwneud hefyd â sut y cânt eu gwerthu, pa reolau sy'n berthnasol i'r gwerthiannau hynny, pa fframweithiau rheoleiddio neu gysoniadau rheoleiddio sydd eu hangen er mwyn caniatáu'r fasnach honno, ac efallai pa dariffau sydd ar rai nwyddau, fel quid pro quo am rai eraill. Mae angen ystyried llu o elfennau, ac nid â nwyddau'n unig y mae'n ymwneud chwaith wrth gwrs, mae'n ymwneud hefyd â gwasanaethau. Ac o ran nwyddau a gwasanaethau, mae'n gwbl amlwg fod bygythiad enbyd i'r GIG o gael cytundeb masnach rhwng y DU a'r UDA, ac ofnaf y byddai'r DU mewn sefyllfa wan iawn yn mynd i mewn i'r negodiadau hynny.
Nawr, gallwn siarad am wasanaethau. Bydd y Ceidwadwyr yn dweud wrthych nad oes ganddynt unrhyw argymhellion i werthu'r GIG. Wrth gwrs, yr hyn na fyddant yn ei atal yw'r farwolaeth drwy fil o doriadau, cyflwyno mwy a mwy o elfennau preifat, cwmnïau preifat yn gweithio o fewn y GIG, yn elwa o'r GIG. Yn anffodus, gwelwn hynny gan y Llywodraeth Lafur yma yng Nghymru hefyd. A bydd darparwyr gwasanaethau iechyd yn yr Unol Daleithiau yn fwlturaidd, yn cylchu'r GIG yn y DU, gan edrych am ffyrdd i mewn drwy gytundeb masnach rhwng yr Unol Daleithiau a'r DU.
Ond rwy'n mynd i ganolbwyntio ar gyffuriau. Cofnodwyd Trump yn dweud ei fod yn credu bod prisiau cyffuriau yn Ewrop yn rhy isel. Mae diwydiant fferyllol yr Unol Daleithiau wedi cyflwyno dadleuon i negodwyr masnach yr UDA yn cwyno am rwystrau mynediad hirsefydlog y DU i'r farchnad. Mae'n bosibl y bydd cytundebau masnach, er enghraifft, yn ei gwneud yn ofynnol i NICE newid y ffordd y mae'n arfarnu costeffeithiolrwydd cyffuriau. Gallai hynny fod yn un o elfennau'r print mân mewn cytundeb masnach o'r fath. A gallai olygu newidiadau i drefniadau prynu cyfunol, oherwydd caiff trefniadau o'r fath eu gweld gan rai yn niwydiant fferyllol yr Unol Daleithiau a'r Llywodraeth, mae'n ymddangos, fel rhai gwrth-gystadleuol.
Nawr, dylem i gyd ddeall y bydd cynyddu amddiffyniadau patent yn golygu mwy o gostau i'r GIG—cyfeiriwyd at hynny eisoes. Rydych yn cadw'r amddiffyniadau patent sy'n cadw rhai cyffuriau'n ddrud iawn ac yn amlwg, gallai hynny effeithio arnom ni, pe bai'n rhaid i'r GIG dalu'r prisiau hynny.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
Thank you, Rhun. Would you agree that we had a trade agreement with the United States long before we went into the EU and that there was an opportunity all along, from 1948 when we had the NHS, right up to 1975 when we went into the EU, for the United States pharmaceutical industry and all the other industries to have done exactly what you're saying to the NHS at that time?
Diolch, Rhun. A fyddech yn cytuno bod gennym gytundeb masnach gyda'r Unol Daleithiau ymhell cyn inni ymuno â'r UE a bod cyfle ar hyd yr amser, o 1948 pan gawsom y GIG, hyd at 1975 pan aethom i mewn i'r UE, i ddiwydiant fferyllol yr Unol Daleithiau a'r holl ddiwydiannau eraill fod wedi gwneud yn union beth rydych chi'n ei ddweud i'r GIG bryd hynny?
Two things: those were organic agreements that were arrived at over time, rather than this desperate United Kingdom going begging to the United States for a deal, but also this is another generation, now. We're not quite the same generation, David, and that is a time that is before I was born. We need to look to the time when my children and grandchildren will be living, because those are the times that we need to protect now.
I've referred to the patent-protected drugs; there are real fears on generic drugs, too. The way the system works in the United States, we've seen it through the story of Martin Shkreli—Trump supporter, now a convicted felon—in the way that he used generic drugs and pushed their prices up in the United States. When you have a generic drug, you would expect economic forces to come into force and to drive costs down. The way the United States works, it is the opposite. We are lobbying in the United States to make sure that—. It's a protracted process when a company wants to introduce a generic drug. That's the kind of process that they will want introduced here, too. There's an example with Cuprimine, which is a niche drug. It was approved in the United States in 1970, a generic drug currently priced at $31,000 for 120 capsules in the United States. The British equivalent generic drug costs $230 for 120 capsules. That is the kind of system, the regulatory framework, the context in which the pharmaceutical companies in the United States would want to operate and deal with the United Kingdom national health service.
I'll leave it there, but do not believe for a second when Trump and Boris Johnson, for electoral reasons in this general election, say that the NHS is somehow going to be left untouched; it is clearly not, and the US pharmaceutical industry will make sure that it's not.
Dau beth: cytundebau organig oedd y rheini a gyrhaeddwyd dros amser, yn hytrach na'r ffordd druenus y mae'r Deyrnas Unedig yn begian am gytundeb gan yr Unol Daleithiau, ond hefyd, cenhedlaeth arall yw hon yn awr. Nid yr un genhedlaeth yw hi, David, ac roedd honno'n adeg cyn fy ngeni i. Mae angen inni ystyried yr adeg y bydd fy mhlant a fy wyrion yn byw, oherwydd dyna'r adegau y mae angen inni eu diogelu yn awr.
Cyfeiriais at y cyffuriau a ddiogelir gan batentau; mae ofnau gwirioneddol ynghylch cyffuriau generig hefyd. Mae'r ffordd y mae'r system yn gweithio yn yr Unol Daleithiau, rydym wedi'i weld yn stori Martin Shkreli—cefnogwr Trump, sy'n ddrwgweithredwr a gafwyd yn euog—yn y ffordd y defnyddiodd gyffuriau generig a gwthio eu prisiau i fyny yn yr Unol Daleithiau. Pan fydd gennych gyffur generig, byddech yn disgwyl i rymoedd economaidd ddod yn weithredol a gwthio'r costau i lawr. Y gwrthwyneb sy'n wir oherwydd y mae'r Unol Daleithiau'n gweithio. Rydym yn lobïo yn yr Unol Daleithiau i sicrhau—. Mae'n broses hirfaith pan fydd cwmni eisiau cyflwyno cyffur generig. Dyna'r math o broses y byddant eisiau ei chyflwyno yma hefyd. Un enghraifft yw Cuprimine, sy'n gyffur arbenigol. Fe'i cymeradwywyd yn yr Unol Daleithiau yn 1970, cyffur generig a'i bris ar hyn o bryd yn $31,000 am 20 o gapsiwlau yn yr Unol Daleithiau. Cost y cyffur generig cyfatebol ym Mhrydain yw $230 am 120 o gapsiwlau. Dyna'r math o system, y fframwaith rheoleiddio, y cyd-destun y byddai'r cwmnïau fferyllol yn yr Unol Daleithiau'n dymuno gweithredu o'i fewn ac ymdrin â gwasanaeth iechyd gwladol y Deyrnas Unedig.
Fe'i gadawaf yn y fan honno, ond nid wyf yn credu am eiliad pan fydd Trump a Boris Johnson, am resymau etholiadol yn yr etholiad cyffredinol hwn, yn dweud bod y GIG rywsut yn mynd i gael ei adael heb ei gyffwrdd; mae'n amlwg nad yw hynny'n wir, a bydd diwydiant fferyllol yr Unol Daleithiau yn sicrhau nad yw hynny'n wir.
I congratulate Plaid on tabling this debate and a relatively lengthy motion. It would be a challenge to respond to every point in it, but generally, I don't know whether Plaid have put this motion because it's a cynical effort to exploit the NHS and scares of a US trade deal in advance of the election, or whether it's because of genuine, albeit misconceived, concern about how the health market and regulation operates in the United States.
I agree with point 1 (a) of their motion about leaving the EU on 31 January 2020, and I think points 1 (c) and (d) are factual. But point 1 (b) and I think the references at 2 (b) and (c) to their beliefs I think I will address in combination. They refer to the marketisation of patents. Patents are issued by Governments or their patent offices and are enforced through the courts. Someone who has a patent can buy or sell that patent, but I don't think either of those are going to be influenced by any trade negotiation.
The references—I think broadly they have a number of fears. One, and I think it's been suggested this isn't really held, is that the NHS is just going to be sold to US providers. The NHS costs about £140 billion a year across the UK, and it doesn't take in, generally, revenue, hence it's not attractive for a private provider to come and seek to buy it. Clearly there are other issues, which I'll turn to, but I'll take the intervention from Rhun.
Rwy'n llongyfarch Plaid Cymru am gyflwyno'r ddadl hon a chynnig eithaf hirfaith. Byddai'n her i ymateb i bob pwynt ynddo, ond yn gyffredinol, nid wyf yn gwybod a yw Plaid Cymru wedi cyflwyno'r cynnig hwn oherwydd ei fod yn ymdrech sinigaidd i fanteisio ar y GIG a chodi bwganod am gytundeb masnach â'r Unol Daleithiau cyn yr etholiad, neu a yw'n deillio o bryder gwirioneddol, er yn gyfeiliornus, ynglŷn â'r ffordd y mae'r farchnad iechyd a rheoleiddio yn gweithredu yn yr Unol Daleithiau.
Rwy'n cytuno â phwynt 1(a) eu cynnig ynglŷn â gadael yr UE ar 31 Ionawr 2020, ac rwy'n credu bod pwyntiau 1(c) a (d) yn ffeithiol. Ond rwy'n credu fy mod am fynd i'r afael â phwynt 1(b) a'r cyfeiriadau yn 2(b) ac (c) at eu credoau yn gyfunol. Maent yn cyfeirio at farchnadeiddio patentau. Caiff patentau eu cyhoeddi gan Lywodraethau neu eu swyddfeydd patentau a chânt eu gorfodi drwy'r llysoedd. Gall rhywun sydd â phatent brynu neu werthu'r patent hwnnw, ond ni chredaf y bydd unrhyw negodiadau masnach yn dylanwadu ar brynu na gwerthu patentau.
Y cyfeiriadau—credaf yn fras eu bod yn creu nifer o ofnau. Un, ac rwy'n credu bod awgrym wedi'i wneud nad ydynt yn credu hyn mewn gwirionedd, yw fod y GIG yn mynd i gael ei werthu i ddarparwyr o'r Unol Daleithiau. Mae'r GIG yn costio tua £140 biliwn y flwyddyn ledled y DU, ac at ei gilydd nid yw'n derbyn refeniw, felly nid yw'n ddeniadol i ddarparwr preifat geisio ei brynu. Yn amlwg, mae yna faterion eraill y byddaf yn troi atynt, ond fe dderbyniaf yr ymyriad gan Rhun.
Just very briefly, as I said in my contribution earlier, it's not a matter of the NHS being sold off as one unit; it's the private sector having an ever-larger foothold within the NHS, and profiting from the NHS.
Yn fyr iawn, fel y dywedais yn fy nghyfraniad yn gynharach, nid yw'n fater o werthu'r GIG fel un uned; mae'n ymwneud â'r sector preifat yn cael troedle mwy a mwy o fewn y GIG, ac yn elwa o'r GIG.
I respect that point, and I think Plaid had been clear that they're not suggesting a broader sell-off in the way that some people perhaps on the Corbyn side have done. To address the point they make, I think the single largest expansion of the private sector into the NHS was the diagnostic and treatment centres brought in by the Blair Government. They were legislated for, in England at least—[Interruption.] Indeed, the First Minister makes the correct point that they weren't brought in in Wales. I won't take that intervention; I need to make progress. What they did do is—they were introduced in England in 2003 and they had a mixed record. I'm not here to defend them. I think they had some limited success in reducing waiting lists in particular areas, but I think some of the criticism of them for cherry picking the easier cases was also justified. But in terms of any trade impact of those, I don't see how it would really bite, because in this country, we haven't tended to be protectionist within the public sector. There are, within the EU, rules about that, but we haven't tended to exclude non-EU providers. Some areas where compulsory competitive tendering—indeed, it required equal access for overseas countries. We tend to give it anyhow.
No doubt, in a trade deal with the US, we would like to break down some of their Buy American Act provisions within their public sector, but overall, I don't think our public sector is particularly protectionist. And if, for one of those diagnostic and treatment centres, a US provider had come in and offered to do it on a cheaper or higher quality basis than other providers, I presume that the Blair Government would have accepted that. Having made a contract with that provider, would we then want that to be sort of ripped up by a future Government? I would expect our courts, in any event, to protect an overseas investor in that context, and I doubt the US will be much concerned about that in the way it was with the transatlantic trade and investment partnership, because of concerns about some European courts in some countries, they don't necessarily—[Inaudible.] I will briefly take that intervention.
Rwy'n parchu'r pwynt hwnnw, ac rwy'n meddwl bod Plaid Cymru wedi bod yn glir nad ydynt yn awgrymu gwerthu ehangach yn y ffordd y mae rhai pobl ar ochr Corbyn wedi'i wneud o bosibl. Er mwyn mynd i'r afael â'r pwynt a wnânt, credaf mai'r ehangu mwyaf a welwyd gan y sector preifat i mewn i'r GIG oedd y canolfannau diagnosteg a thriniaeth a gyflwynwyd gan Lywodraeth Blair. Deddfwyd ar eu cyfer, yn Lloegr o leiaf—[Torri ar draws.] Yn wir, mae'r Prif Weinidog yn gwneud y pwynt cywir na chawsant eu cyflwyno yng Nghymru. Nid wyf yn derbyn yr ymyriad; mae angen i mi fwrw yn fy mlaen. Yr hyn a wnaethant oedd—cawsant eu cyflwyno yn Lloegr yn 2003 ac mae iddynt hanes cymysg. Nid wyf yma i'w hamddiffyn. Credaf eu bod wedi cael rhywfaint o lwyddiant cyfyngedig yn lleihau rhestrau aros mewn ardaloedd penodol, ond credaf hefyd y gellir cyfiawnhau peth o'r feirniadaeth ohonynt am ddewis a dethol yr achosion hawsaf. Ond o ran unrhyw effaith fasnachol yn sgil y rhain, ni welaf sut y byddai'n niweidiol iawn, oherwydd yn y wlad hon, rydym wedi tueddu i beidio â bod yn ddiffyndollol yn y sector cyhoeddus. Mae rheolau ynglŷn â hynny o fewn yr UE, ond nid ydym wedi tueddu i hepgor darparwyr o'r tu allan i'r UE. Mewn rhai meysydd lle mae tendro cystadleuol gorfodol—yn wir, galwai am fynediad cyfartal i wledydd tramor. Rydym yn tueddu i'w roi beth bynnag.
Yn ddi-os, mewn cytundeb masnach gyda'r Unol Daleithiau, hoffem ddileu rhai o ddarpariaethau eu 'Buy American Act' yn eu sector cyhoeddus, ond yn gyffredinol, nid wyf yn credu bod ein sector cyhoeddus yn arbennig o ddiffyndollol. Ac yn achos un o'r canolfannau diagnosteg a thriniaeth hynny, pe bai darparwr o'r Unol Daleithiau wedi dod i mewn ac wedi cynnig ei wneud yn rhatach neu ar sail ansawdd gwell na darparwyr eraill, tybiaf y byddai Llywodraeth Blair wedi derbyn hynny. Ar ôl llunio contract gyda'r darparwr hwnnw, a fyddem wedyn am i hynny gael ei ddiddymu gan Lywodraeth yn y dyfodol? Buaswn yn disgwyl i'n llysoedd amddiffyn buddsoddwr o dramor yn y cyd-destun hwnnw beth bynnag, ac rwy'n amau y bydd yr UDA yn bryderus iawn am hynny yn y ffordd yr oedd gyda'r bartneriaeth masnach a buddsoddi trawsatlantig, oherwydd pryderon am rai llysoedd Ewropeaidd mewn rhai gwledydd, nid ydynt o reidrwydd—[Anghlywadw.] Cymeraf yr ymyriad yn fyr.
Thank you. With regard to the 460-page document that we're referring to in terms of that potential for trade, and we've talked marginally about diagnostics, what do you feel that document was all about? How would you paraphrase that very intricate document, which we now know is in the public domain for anybody to pick up and look at?
Diolch. Mewn perthynas â'r ddogfen 460 tudalen rydym yn cyfeirio ati ar y potensial ar gyfer masnach, ac rydym wedi siarad ychydig bach am ddiagnosteg, beth oedd diben y ddogfen honno yn eich tyb chi? Sut y byddech yn aralleirio'r ddogfen astrus honno, y gwyddom bellach ei bod ar gael yn gyhoeddus i unrhyw un ei chodi ac edrych arni?
Well, they're informal discussions with relevant groups rather than negotiations, because of our peculiar interpretation of EU law. The bits that Labour have highlighted and tried to make a big thing of, none of them appear to me to be a smoking gun. I think the issue about patents is the one they've probably twisted the most. But, broadly, the UK and the US patent system are relatively similar in terms of the level and length of protection given. What happens in the US largely reflects their market structure and the way the insurance companies work. Because we have the NHS as the monopsony purchaser of drugs, and because we have the National Institute for Health and Care Excellence to deal with whether it's going to be cost effective, those are the two things that keep costs low in the UK market.
What makes drug prices ridiculously high in parts of the NHS—and actually GlaxoSmithKilne and AstraZeneca benefit also from that when they're selling into the US—is a structure where the insurance companies buy these drugs without effective cost control. And that's partly because many employers still give employees schemes where they can go to whatever doctor they want, and if that doctor prescribes, then the insurance company will pay the drug company. So, hence, there's neither effective market competition nor an overall regulation or monopsony provider, as we have.
None of those things are going to be influenced by trade discussions. So, for that reason, I consider this as scaremongering. I agree with what has been said about the opioids, and I think that reflects prescribing behaviour in the market and the nature of the patient-doctor relationship, which we don't have in this country, and wouldn't have irrespective of any trade deal with the US.
To deal just quickly with point 3, we don't agree with a veto in trade policy because it's reserved and we don't support an independent sovereign Wales in the way that Plaid do. We will support the Conservative motion, which we think plays a relatively straight bat given it's pre-election period, and we will abstain on the Government motion, because we have some sympathy with what the Government is trying to do and we do think Wales should have a proper consultative role in trade negotiations. But we don't believe in vetos or having a federal constitution with the Supreme Court overseeing that in the way I think they imply.
Wel, trafodaethau anffurfiol gyda grwpiau perthnasol ydynt yn hytrach na negodiadau, oherwydd ein dehongliad neilltuol o gyfraith yr UE. O ran y darnau y mae Llafur wedi tynnu sylw atynt ac yn ceisio gwneud rhywbeth mawr ohonynt, nid oes yr un ohonynt i'w weld i mi yn brawf digamsyniol o unrhyw beth. Rwy'n credu mai mater patentau yw'r un y maent wedi'i ystumio fwyaf yn ôl pob tebyg. Ond yn fras, mae system batent y DU a'r Unol Daleithiau yn gymharol debyg o ran lefel a hyd yr amddiffyniad a roddir. Mae'r hyn sy'n digwydd yn yr Unol Daleithiau i raddau helaeth yn adlewyrchu strwythur eu marchnad a'r ffordd y mae'r cwmnïau yswiriant yn gweithio. Oherwydd mai'r GIG yw'r prynwr cyffuriau monopsoni, ac oherwydd bod gennym y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal i ystyried a yw'n mynd i fod yn gosteffeithiol, dyna'r ddau beth sy'n cadw costau'n isel ym marchnad y DU.
Yr hyn sy'n gwneud prisiau cyffuriau'n drybeilig o uchel mewn rhannau o'r GIG—ac mae'n wir fod GlaxoSmithKilne ac AstraZeneca yn elwa hefyd o hynny pan fyddant yn gwerthu i'r UDA—yw strwythur lle mae'r cwmnïau yswiriant yn prynu'r cyffuriau hyn heb reolaeth effeithiol ar gostau. Ac mae hynny'n rhannol oherwydd bod llawer o gyflogwyr yn dal i gynnig cynlluniau i weithwyr lle gallant fynd at unrhyw feddyg y dymunant, ac os yw'r meddyg hwnnw'n presgripsiynu, bydd y cwmni yswiriant yn talu'r cwmni cyffuriau. Felly, nid oes cystadleuaeth effeithiol o ran y farchnad na rheoleiddio cyffredinol neu ddarparwr monopsoni, fel sydd gennym ni.
Nid yw trafodaethau masnach yn mynd i ddylanwadu ar ddim o'r pethau hynny. Am y rheswm hwnnw, rwy'n ystyried mai codi bwganod yw hyn. Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedwyd am yr opioidau, a chredaf fod hynny'n adlewyrchu ymddygiad presgripsiynu yn y farchnad a natur y berthynas rhwng y claf a'r meddyg, sy'n annhebyg i'r hyn sydd gennym yn y wlad hon, ac na fyddai gennym ni waeth pa gytundeb masnach a fyddai gennym â'r Unol Daleithiau.
I ymdrin yn gyflym â phwynt 3, nid ydym yn cytuno â feto ar bolisi masnach am ei fod yn fater a gadwyd yn ôl ac nid ydym yn cefnogi Cymru sofran annibynnol yn y ffordd y mae Plaid Cymru yn ei wneud. Byddwn yn cefnogi cynnig y Ceidwadwyr, y credwn ei fod yn eithaf gonest o gofio ei bod yn gyfnod cyn etholiad, a byddwn yn ymatal ar gynnig y Llywodraeth, gan fod gennym rywfaint o gydymdeimlad â'r hyn y mae'r Llywodraeth yn ceisio'i wneud ac rydym yn credu y dylai Cymru gael rôl ymgynghorol briodol mewn negodiadau masnach. Ond nid ydym yn credu mewn cael feto na chyfansoddiad ffederal gyda'r Goruchaf Lys yn ei oruchwylio yn y ffordd y credaf eu bod yn awgrymu.
As regards this debate on NHS and trade deals, one of the things this Plaid Cymru motion calls for is for the NHS in Wales to be protected by law so that devolved competence is not lost after Brexit. Now, Delyth, Rhun and Helen have eloquently outlined the case, because we do live in fearful times—feverish, febrile, polarised times. Tumultuous events led to the creation of the NHS in the first place. Aneurin Bevan removed the fear of paying for healthcare individually. As a community, as a nation, we all bear the cost collectively, so that individuals cannot be bankrupted to pay for their health. Mind you, we still haven't got there as regards social care, but that's a story for another day.
Now, my youngest son lives in Oklahoma in the USA. And so, as a family, we know all about the challenges of paying for healthcare individually by health insurance, dependent on whether you've got a job and what type of job. And just like car insurance, the premium can be very high if you've got additional risks. So high, sometimes, that you're uninsurable. And obviously, if there's something else on top, like x-rays or blood tests or individual drugs, the cost mounts. You're charged individually. So, yes, it can run into hugely expensive individual healthcare bills.
Now, we've heard it—'All this is scaremongering', I hear people say, but we really are protected here in Wales, as regards the reality of the NHS elsewhere even in these islands. Yes, we complain about the NHS here in Wales, but the NHS in Wales performs daily miracles on a shoestring with overstretched, phenomenally brilliant staff going that extra mile, that we forget what's happening elsewhere.
Now, the One Wales Government here in Wales, from 2007 to 2011, outlawed GP commissioning and PFI in health. Not so England, where GP commissioning is now clinical commissioning groups. They are largely deregulated and enabling huge swathes of the NHS in England to be privatised now as a result of the disastrous Health and Social Care Act 2012—Andrew Lansley's malevolent creation. So, as a result, private Virgin healthcare has been awarded over £2 billion-worth of NHS work in recent years, with over 400 contracts ranging from dementia care in the elderly—cherry-picking, as Delyth mentioned—the school immunisation programmes that are private in many areas in England, to prison healthcare, running actual NHS trusts and individual GP services. That's what Virgin healthcare does now.
And vast slices of mental health services are already privatised and run at huge profits by American healthcare companies in England today—American-run private residential units for challenging adolescent and adult mental health services for autism, for learning disability, complex issues, troubling nature. They charge the earth for their services from the NHS and local government, and people from Wales can find themselves in these units and our public services charged as a result. That's the reality today.
Arcadia, a Tennessee-based health corporation, boasts of earning £188 million in just three months from British public services. That's according to reports this week. Cygnet is another US health organisation earning millions operating in the same complex mental health fields where we have no residential provision in the NHS. So, it's no use crying, 'The NHS is not for sale'. Large swathes have already been sold. But that's mental health, isn't it? It's okay—nobody cares.
And our personal health data is a potential goldmine for American pharmaceutical giants as well. We must legislate to protect our own personal data. 'Take back control', as somebody once said. And don't let me get started on deregulated prescribing because I haven't got the time, but it's been covered very well by both David Rees and Rhun.
So, the call from this motion is to vote to protect the NHS in Wales by law. If you think it's scaremongering and it's never going to happen, despite all the evidence from the reality on the ground that it's already happening, well, why not vote for the legislation anyway? Because it's never going to be enacted, so what's the harm? But if you think, if you truly think, like we do, that the NHS in Wales is at risk, then vote for this Plaid Cymru motion to protect our magnificent jewel of the NHS in law. Wallonia can.
O ran y ddadl hon ar y GIG ac ar gytundebau masnach, un o'r pethau y mae cynnig Plaid Cymru yn galw amdano yw i'r GIG yng Nghymru gael ei ddiogelu gan y gyfraith fel nad yw cymhwysedd datganoledig yn cael ei golli ar ôl Brexit. Nawr, mae Delyth, Rhun a Helen wedi amlinellu'r achos yn huawdl, oherwydd rydym yn byw mewn cyfnod brawychus—cyfnod anodd, ansicr a phegynol. Arweiniodd digwyddiadau cythryblus at greu'r GIG yn y lle cyntaf. Dileodd Aneurin Bevan ofnau unigolion ynglŷn â thalu am ofal iechyd. Fel cymuned, fel gwlad, mae pawb ohonom yn ysgwyddo'r gost ar y cyd, fel nad yw unigolion yn cael eu gwneud yn fethdalwyr er mwyn talu am eu hiechyd. Cofiwch, nid ydym wedi cyrraedd yno mewn perthynas â gofal cymdeithasol o hyd, ond stori ar gyfer diwrnod arall yw honno.
Nawr, mae fy mab ieuengaf yn byw yn Oklahoma yn UDA. Ac felly, fel teulu, gwyddom bopeth am yr heriau o dalu am ofal iechyd fel unigolion drwy yswiriant iechyd, yn dibynnu a oes gennych chi swydd a pha fath o swydd. Ac yn union fel yswiriant car, gall y premiwm fod yn uchel iawn os oes gennych risgiau ychwanegol. Mor uchel, weithiau, fel nad oes modd i chi gael yswiriant. Ac yn amlwg, os oes rhywbeth arall ar ben hynny, fel profion pelydr-x neu brofion gwaed neu gyffuriau unigol, mae'r gost yn codi. Codir tâl arnoch fel unigolyn. Felly, gall olygu biliau gofal iechyd drud iawn i unigolion.
Nawr, fe'i clywsom—'Codi bwganod yw hyn i gyd', clywaf bobl yn dweud, ond cawn ein hamddiffyn yma yng Nghymru rhag realiti'r GIG mewn mannau eraill ar yr ynysoedd hyn hyd yn oed. Rydym yn cwyno am y GIG yma yng Nghymru, ond mae'r GIG yng Nghymru'n cyflawni gwyrthiau beunyddiol ar y nesaf peth i ddim, gyda staff eithriadol, hynod o wych dan ormod o bwysau, ond sy'n mynd y filltir ychwanegol honno, a ninnau'n anghofio'r hyn sy'n digwydd mewn mannau eraill.
Nawr, fe wnaeth Llywodraeth Cymru'n Un yma yng Nghymru, rhwng 2007 a 2011, wahardd comisiynu meddygon teulu a'r fenter cyllid preifat ym maes iechyd. Nid felly yn Lloegr, lle mae comisiynu meddygon teulu bellach yn digwydd ar ffurf grwpiau comisiynu clinigol. Maent wedi'u dadreoleiddio i raddau helaeth ac yn galluogi rhannau enfawr o'r GIG yn Lloegr i gael eu preifateiddio bellach o ganlyniad i Ddeddf Iechyd a Gofal Cymdeithasol 2012, deddf drychinebus, a chreadigaeth faleisus Andrew Lansley. Felly, o ganlyniad, mae gofal iechyd preifat Virgin wedi cael gwerth dros £2 biliwn o waith GIG yn y blynyddoedd diwethaf, gyda dros 400 o gontractau yn amrywio o ofal dementia i'r henoed—dewis a dethol, fel y crybwyllodd Delyth—y rhaglenni imiwneiddio ysgolion sy'n breifat mewn llawer o ardaloedd yn Lloegr, i ofal iechyd mewn carchardai, gweithredu ymddiriedolaethau GIG a gwasanaethau meddygon teulu unigol. Dyna beth y mae gofal iechyd Virgin yn ei wneud yn awr.
Ac mae tafelli enfawr o wasanaethau iechyd meddwl eisoes wedi'u preifateiddio ac yn cael eu gweithredu am elw mawr gan gwmnïau gofal iechyd Americanaidd yn Lloegr heddiw—unedau preswyl preifat a weithredir gan gwmnïau o America ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl heriol i'r glasoed ac oedolion ar gyfer awtistiaeth, anabledd dysgu, problemau cymhleth, natur drafferthus. Maent yn codi crocbris ar y GIG a llywodraeth leol am eu gwasanaethau, a gall pobl o Gymru fod yn yr unedau hyn a chodir tâl ar ein gwasanaethau cyhoeddus yn sgil hynny. Dyna'r realiti heddiw.
Mae Arcadia, corfforaeth iechyd a leolir yn Tennessee, yn brolio ynglŷn ag ennill £188 miliwn mewn cwta dri mis gan wasanaethau cyhoeddus Prydain yn ôl adroddiadau yr wythnos hon. Mae Cygnet yn sefydliad iechyd arall yn yr Unol Daleithiau sy'n ennill miliynau wrth weithredu yn yr un meysydd iechyd meddwl cymhleth lle nad oes gennym ddarpariaeth breswyl yn y GIG. Felly, nid oes pwynt gweiddi nad yw'r GIG ar werth. Mae rhannau mawr ohono eisoes wedi'u gwerthu. Ond iechyd meddwl yw hynny, onid e? Mae'n iawn—nid oes neb yn poeni.
Ac mae ein data iechyd personol yn gyfle euraid i gewri fferyllol Americanaidd hefyd. Rhaid inni ddeddfu i warchod ein data personol ein hunain. 'Adfer rheolaeth', fel y dywedodd rhywun rhywbryd. A pheidiwch â gadael i mi ddechrau ar ddadreoleiddio presgripsiynu gan nad oes gennyf ddigon o amser, ond mae David Rees a Rhun wedi rhoi sylw trylwyr i hynny.
Felly, yr alwad o'r cynnig hwn yw pleidleisio i amddiffyn y GIG yng Nghymru drwy'r gyfraith. Os ydych chi'n meddwl mai codi bwganod ydyw ac nad yw byth yn mynd i ddigwydd, er yr holl dystiolaeth o'r realiti ar lawr gwlad ei fod yn digwydd eisoes, wel, beth am bleidleisio dros y ddeddfwriaeth beth bynnag? Oherwydd os na chaiff byth mo'i gweithredu, pa niwed sydd yna? Ond os ydych yn meddwl, os ydych yn credu'n wirioneddol, fel rydym ni, fod y GIG yng Nghymru mewn perygl, pleidleisiwch dros y cynnig hwn gan Blaid Cymru i ddiogelu trysor godidog ein GIG mewn cyfraith. Gall Walonia wneud hynny.
Can I now call the Counsel General and Brexit Minister, Jeremy Miles?
A gaf fi alw yn awr ar y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit, Jeremy Miles?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu’r cyfle i ymateb i’r ddadl hon. Mae’n amserol oherwydd mae’n rhoi goblygiadau ymadawiad y Deyrnas Unedig â’r Undeb Ewropeaidd o dan y chwyddwydr, felly hefyd ganlyniadau posibl ymddiried mewn Llywodraeth Dorïaidd dan arweiniad Boris Johnson i ymgymryd â’r broses honno.
Mae Llywodraeth Cymru’n cefnogi’r cynnig gwreiddiol i raddau helaeth. Adlewyrcha safbwynt y mwyafrif o Aelodau’r Senedd y dylai’r Deyrnas Unedig barhau yn aelod o’r Undeb Ewropeaidd ac na ddylai’r egwyddor y cafodd y gwasanaeth iechyd gwladol ei sefydlu yn unol â hi, sef bod gwasanaethau yn rhad ac am ddim adeg eu darparu, gael eu rhoi yn y fantol.
Rydym ni hefyd yn cytuno bod y setliad cyfansoddiadol presennol yn gwbl annigonol i ymdopi â heriau dyfodol y tu allan i’r Undeb Ewropeaidd. Mynegon ni ein barn ar hyn yn gwbl glir yn ein dogfennau polisi, 'Brexit a Datganoli' a 'Diwygio ein Hundeb'. Os na fyddwn ni’n parhau yn aelod o’r Undeb Ewropeaidd, yna mae perygl y bydd y llinell rhwng negodiadau rhyngwladol a meysydd lle mae cymhwysedd wedi'i ddatganoli yn cael ei chroesi.
Rydym ni wedi cynnal sawl dadl ar Brexit yn y Siambr hon, ond, er gwaethaf hynny, rydym ni'n dal i glywed gan y rheini sydd am 'get Brexit done' neu 'clean-break Brexit', galwadau sydd yn gwbl niweidiol i fuddiannau Cymru. Amlygwyd unwaith eto y niwed a fyddai'n cael ei achosi pe byddai'r Deyrnas Unedig yn ymadael â'r Undeb Ewropeaidd yn y tymor byr a'r tymor hir gan y National Institute of Economic and Social Research yn yr wythnos diwethaf. Fe ddaethon nhw i'r casgliad, yn union fel y mae economegwyr Llywodraeth Cymru wedi'i wneud, mai bach iawn yw'r manteision o negodi cytundebau masnach rydd gyda gwledydd nad ydyn nhw'n perthyn i'r Undeb Ewropeaidd. Ar y llaw arall, byddai'r niwed yn sgil ymadael â marchnad sengl ac undeb tollau'r Undeb Ewropeaidd yn sylweddol ac yn parhau am flynyddoedd maith i ddod.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I welcome the opportunity to reply to this debate. It is timely because it places the implications of the UK’s departure from the EU under the spotlight, along with the possible outcomes of trusting in a Conservative Government led by Boris Johnson to undertake that process.
The Welsh Government supports the original motion to a great extent. It reflects the views of the majority of Members of the Senedd that the UK should remain a member of the EU and that principle under which the NHS was established, namely that services should be free at the point of delivery, should be put at risk.
We also agree that the current constitutional settlement is entirely inadequate to cope with the future challenges of a future outside the European Union. We expressed our views on this quite clearly in our policy documents, 'Brexit and Devolution' and 'Reforming our Union'. If we don’t continue with our membership of the European Union, then there is a risk that the line between international negotiations and those areas where competence is devolved will be crossed.
We have staged a number of debates on Brexit in this Chamber, but, despite that, we still hear from those who want to get Brexit done or a clean-break Brexit, calls which are entirely harmful to the interests of Wales. The damage caused if the UK were to depart the European Union was highlighted once again in the short and the long term by the National Institute of Economic and Social Research just last week. They came to the conclusion, just as Welsh Government economists have done, that the benefits of negotiating free trade deals with non-EU members are very small. On the other hand, the damage of leaving the customs union and the single market of the European Union would be significant and would remain for many years.
Getting Brexit done means damaging the economy, risking the livelihoods of our citizens and starving our essential public services of the investment needed. Yet, the Conservatives during the election campaign have again been making completely undeliverable promises, such as that we can turn our back on the EU's approach to state aid and competition and still have a best-in-class free trade agreement with the European Union. If, heaven help us, they return to Government, they will rapidly realise this is a recipe for a breakdown in negotiations.
So, turning to the amendments from the Welsh Conservatives, while of course we support the merits of free trade, there is a huge risk to British interests if a Tory Government were to rush into the embrace of an America-first Trump administration, an administration that has shown itself in equal measure ruthless and reckless in seeing trade as a zero-sum game, where America can only win if it trashes the interests of its negotiating partner. We can no more believe the assurances given by Boris Johnson that the NHS will never be sacrificed in negotiations with the EU than we could believe that he would deliver Brexit by 31 October come what may.
Let me absolutely clear: the NHS in Wales is run in Wales, for Wales, and, under this Welsh Government, it will remain in public hands. Our NHS is not for sale. And the UK Government has been making all the same mistakes in its preparations for trade negotiations with the USA that it made when starting out on negotiating the withdrawal agreement with the European Union—a lethal combination of indifference, ignorance and woefully overestimating the strength of our negotiating hand. It has failed—not even tried, in fact—to articulate a vision for future trade that is shared by all the Governments of the United Kingdom, and there is also a complete lack of transparency. The UK has not even published a draft negotiating mandate for negotiations with the USA. But we now know, of course, as has been referred to in the debate already, that months of secret negotiations have already taken place, summarised in more than 400 pages of notes and minutes. This only fuels suspicion and undermines trust, particularly when the impact on people, on businesses, on communities across the whole of the UK could be so profound.
By contrast, we have been clear to the UK Government that we need a formal and structured involvement in all aspects of trade negotiations, which brings me to the closing part of the motion from Plaid Cymru. The motion identifies the right challenges but not, I'm afraid, the right solutions. As a Government, we favour an overhaul of the constitution so that it fully recognises and respects the equal authority of the four Governments and Parliaments to deal with issues within their competence.
But even fully federal constitutions like Canada, like Germany, Australia or the USA do not give individual below-federal-government-level governments a veto over trade agreements. And I would stress this is also true in Canada, where the involvement of their provinces in the comprehensive economic and trade agreement process is often held up as an exemplar. Doing so, of course, would make the role of the federal Government in conducting international negotiations, practically unworkable. Rather, they embed the rights of state governments, province governments, or Länder governments to help shape negotiations, and, in some cases, as David Rees mentioned in his contribution, including the possibility of the Länder acting collectively to block treaties, all be that through their representation, as David said, in the federal parliaments.
Only in Belgium do individual state-level governments have a formal role in ratifying and potentially vetoing international agreements. But the devolution settlement in Belgium devolves trade, but does not devolve health. So, that is a signal to us of the caution which we must attach when we look at precedents elsewhere. And those who advocate a veto of international agreements by the Senedd, or by the Scottish Parliament, are, in effect, advocating not to reform, but, in practical terms, the dissolution of the union. And whilst I don't support that objective at all, I do think it would at least have been more transparent to reflect that in the motion.
Mae cael Brexit wedi'i wneud yn golygu difrodi'r economi, peryglu bywoliaeth ein dinasyddion ac amddifadu ein gwasanaethau cyhoeddus hanfodol o'r buddsoddiad sydd ei angen. Eto i gyd, mae'r Ceidwadwyr yn ystod ymgyrch yr etholiad unwaith eto wedi bod yn gwneud addewidion nad oes unrhyw fodd o'u cyflawni, er enghraifft, y gallwn droi ein cefn ar ddull yr UE o weithredu cymorth gwladwriaethol a chystadleuaeth a dal i gael cytundeb masnach well na'r un gyda'r Undeb Ewropeaidd. Os byddant yn dychwelyd i rym, duw a'n helpo, byddant yn sylweddoli'n fuan fod hyn yn rysáit ar gyfer methiant y negodiadau.
Felly, gan droi at y gwelliannau gan y Ceidwadwyr Cymreig, er ein bod wrth gwrs yn cefnogi rhinweddau masnach rydd, mae perygl mawr i fuddiannau Prydain pe bai Llywodraeth Doraidd yn rhuthro i gofleidio gweinyddiaeth America yn gyntaf Trump, gweinyddiaeth sydd wedi dangos ei bod lawn mor ddidostur a di-hid yn gweld masnach fel gêm 'swm sero', lle na all America ennill heblaw ei bod yn dinistrio buddiannau ei phartner negodi. Ni allwn gredu'r sicrwydd a roddwyd gan Boris Johnson na fydd y GIG byth yn cael ei aberthu mewn negodiadau gyda'r UE fwy nag y gallem gredu y byddai'n cyflawni Brexit erbyn 31 Hydref doed a ddelo.
Gadewch imi fod yn gwbl glir: mae'r GIG yng Nghymru yn cael ei weithredu yng Nghymru ar gyfer Cymru, ac o dan y Llywodraeth hon, bydd yn parhau yn nwylo'r cyhoedd. Nid yw ein GIG ar werth. Ac mae Llywodraeth y DU wedi bod yn gwneud yr un camgymeriadau yn ei pharatoadau ar gyfer negodiadau masnach â'r Unol Daleithiau ag a wnaeth wrth ddechrau negodi'r cytundeb ymadael â'r Undeb Ewropeaidd—cyfuniad angheuol o ddifaterwch, anwybodaeth a gorbwysleisio cryfder ein llaw negodi yn druenus. Mae wedi methu—nid yw hyd yn oed wedi ymdrechu, mewn gwirionedd—mynegi gweledigaeth ar gyfer masnach yn y dyfodol a rennir gan holl Lywodraethau'r Deyrnas Unedig, a cheir diffyg tryloywder llwyr hefyd. Nid yw'r DU wedi cyhoeddi mandad negodi drafft hyd yn oed ar gyfer negodiadau â'r Unol Daleithiau. Ond gwyddom erbyn hyn, wrth gwrs, fel y nodwyd yn y ddadl eisoes, fod misoedd o drafodaethau cudd eisoes wedi digwydd, wedi'u crynhoi mewn mwy na 400 o dudalennau o nodiadau a chofnodion. Mae hyn yn tanio drwgdybiaeth ac yn tanseilio ymddiriedaeth, yn enwedig pan allai'r effaith ar bobl, ar fusnesau, ar gymunedau ar draws y DU gyfan fod mor ddifrifol.
Mewn cyferbyniad, rydym wedi dweud yn glir wrth Lywodraeth y DU fod angen i ni ymwneud yn ffurfiol ac yn strwythuredig â phob agwedd ar negodiadau masnach, sy'n dod â mi at ran olaf y cynnig gan Blaid Cymru. Mae'r cynnig yn nodi'r heriau cywir, ond nid yr atebion cywir, mae arnaf ofn. Fel Llywodraeth, rydym o blaid ailwampio'r cyfansoddiad fel ei fod yn llwyr gydnabod ac yn parchu awdurdod cyfartal y pedair Llywodraeth a Senedd i ymdrin â materion sydd o fewn eu cymhwysedd.
Ond nid yw hyd yn oed cyfansoddiadau cwbl ffederal fel Canada, fel yr Almaen, Awstralia neu UDA yn rhoi feto i lywodraethau unigol is-na-lefel-llywodraeth-ffederal ar gytundebau masnach. A buaswn yn pwysleisio bod hyn yn wir yng Nghanada hefyd, lle mae ymwneud eu taleithiau ym mhroses gynhwysfawr y cytundeb economaidd a masnach yn aml yn cael ei gynnig fel enghraifft. Byddai gwneud hynny, wrth gwrs, yn gwneud rôl y Llywodraeth ffederal yn cynnal negodiadau rhyngwladol yn amhosibl yn ymarferol. Yn hytrach, maent yn sefydlu hawliau llywodraethau gwladwriaethol, llywodraethau talaith, neu lywodraethau Länder i helpu i ffurfio negodiadau, ac yn cynnwys y posibilrwydd mewn rhai achosion, fel y crybwyllodd David Rees yn ei gyfraniad, fod y Länder yn gweithredu ar y cyd i rwystro cytuniadau, boed hynny drwy eu cynrychiolaeth, fel y dywedodd David, yn y seneddau ffederal.
Yng Ngwlad Belg yn unig y mae gan lywodraethau unigol ar lefel wladwriaethol rôl ffurfiol yn cadarnhau ac o bosibl, yn nacáu cytundebau rhyngwladol. Ond mae'r setliad datganoli yng Ngwlad Belg yn datganoli masnach, ond nid yw'n datganoli iechyd. Felly, dyna arwydd inni o'r gofal sy'n rhaid inni ei gymryd wrth edrych ar gynsail mewn mannau eraill. Ac mae'r rheini sy'n dadlau dros feto ar gytundebau rhyngwladol gan y Senedd, neu gan Senedd yr Alban, i bob pwrpas yn argymell peidio â diwygio, a diddymu'r undeb yn ymarferol. Ac er nad wyf yn cefnogi'r amcan hwnnw o gwbl, rwy'n credu y byddai o leiaf wedi bod yn fwy tryloyw i adlewyrchu hynny yn y cynnig.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Certainly.
Yn sicr.
Is your priority protecting the union or the NHS?
Ai eich blaenoriaeth yw diogelu'r undeb neu'r GIG?
Our priority is protecting both the union and the NHS, and the best way of doing that is to elect a Labour Government to Westminster after this election. Our priority is to continue, in fact, pressing the UK Government for the Welsh Government to be fully involved at all stages of the process of international negotiations on devolved matters, and also to have a say in matters that impact on devolved responsibilities.
Ein blaenoriaeth yw diogelu'r undeb a'r GIG, a'r ffordd orau o wneud hynny yw ethol Llywodraeth Lafur i San Steffan ar ôl yr etholiad hwn. Ein blaenoriaeth yw parhau, mewn gwirionedd, i bwyso ar Lywodraeth y DU i adael i Lywodraeth Cymru gymryd rhan lawn ar bob cam o'r broses negodi ryngwladol ar faterion datganoledig, a hefyd i gael llais mewn materion sy'n effeithio ar gyfrifoldebau datganoledig.
Will the Minister give way?
A wnaiff y Gweinidog ildio?
Yes, certainly.
Gwnaf, yn sicr.
There is a really interesting example that's already come up on the committee, so ably chaired by David Rees, which is the negotiation, or the re-negotiation, of the UK-Korea trade deal, compared to the previous EU-Korea trade deal. In the EU trade deals, it has become common practice to put as part of the legally binding agreement human rights. It is common practice. In the UK-Korea agreement, it has been downgraded to a part of the written protocol that accompanies it. Now, on that basis, it is imperative that we do actually engage on devolved issues, which include well-being and future generations policy frameworks, so we can tell UK Ministers on no account do they downgrade human rights obligations when this could beggar people on the far side of the world when we are taking products and services from them.
Mae enghraifft ddiddorol iawn sydd eisoes wedi dod i sylw'r pwyllgor, dan gadeiryddiaeth alluog David Rees, sef negodi, neu ail-negodi, cytundeb masnach rhwng y DU a Korea, o'i gymharu â'r cytundeb masnach blaenorol rhwng yr UE a Korea. Yng nghytundebau masnach yr UE, mae wedi dod yn arfer cyffredin i roi hawliau dynol yn rhan o'r cytundeb cyfreithiol rwymol. Mae'n arfer cyffredin. Yn y cytundeb rhwng y DU a Korea, mae wedi cael ei israddio i ran o'r protocol ysgrifenedig sy'n dod gydag ef. Nawr, ar y sail honno, mae'n hanfodol ein bod yn ymgysylltu ar faterion a ddatganolwyd, sy'n cynnwys fframweithiau polisi llesiant cenedlaethau'r dyfodol, fel y gallwn ddweud wrth Weinidogion y DU nad ydynt i israddio rhwymedigaethau hawliau dynol ar unrhyw gyfrif pan allai hynny wneud pobl ym mhen draw'r byd yn dlotach pan fyddwn yn cymryd cynnyrch a gwasanaethau ganddynt.
Yes, and it is exactly the role that we ask for, that we press for, to have an involvement in negotiations, in agreeing those mandates, and a direct role in negotiations. And the reason for that is that we can then stand up directly for Welsh interests in relation to devolved competencies. And this Senedd will have then the role of scrutinising, interrogating and ensuring that the Welsh Government is representing the interests of Wales in exactly that way. Robust arrangements for joint working and agreement between the Governments that facilitate scrutiny by all the relevant legislatures would help to ensure that situations never arise in which the UK Government could justify the use of extreme intervention powers, such as those in section 82 of the Government of Wales Act 2006. And whilst existence of those powers may be necessary in extreme cases to prevent one Government from holding the three others over a barrel, their use in any other situation would be outrageous in constitutional terms.
Reform of the devolution settlement to reflect the changing context for international relations is necessary, but this is not a quick fix. We have called for a constitutional convention, and that process must address these key questions around international relations and devolution, as we have argued in detail elsewhere.
Dirprwy Lywydd, I call on Members to support the Government amendment.
Ie, a dyna'r union rôl y gofynnwn amdani, y pwyswn amdani, cael rhan mewn negodiadau, yn y broses o gytuno ar y mandadau hynny, a rôl uniongyrchol mewn negodiadau. A'r rheswm am hynny yw y gallwn sefyll yn uniongyrchol dros fuddiannau Cymru mewn perthynas â chymwyseddau datganoledig. A bydd gan y Senedd hon rôl graffu wedyn, yn cwestiynu ac yn sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn cynrychioli buddiannau Cymru yn yr union ffordd honno. Byddai trefniadau cydweithio a chytuno cadarn rhwng y Llywodraethau sy'n hwyluso gwaith craffu gan yr holl ddeddfwrfeydd perthnasol yn helpu i sicrhau na fyddai sefyllfaoedd byth yn codi lle gallai Llywodraeth y DU gyfiawnhau defnyddio pwerau ymyrraeth eithafol, fel y rhai yn adran 82 o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006. Ac er y gall fod angen y pwerau hynny mewn achosion eithafol i atal y tair Llywodraeth arall rhag bod ar drugaredd un, byddai eu defnydd mewn unrhyw sefyllfa arall yn anfad mewn termau cyfansoddiadol.
Mae angen diwygio'r setliad datganoli i adlewyrchu'r newid yn y cyd-destun ar gyfer cysylltiadau rhyngwladol, ond nid ateb cyflym yw hwn. Rydym wedi galw am gonfensiwn cyfansoddiadol, ac mae'n rhaid i'r broses honno fynd i'r afael â'r cwestiynau pwysig hyn ynghylch cysylltiadau rhyngwladol a datganoli, fel rydym wedi dadlau'n fanwl mewn man arall.
Ddirprwy Lywydd, galwaf ar yr Aelodau i gefnogi gwelliant y Llywodraeth.
Thank you. Can I call on Delyth Jewell to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw ar Delyth Jewell i ymateb i'r ddadl?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Wel, diolch i bawb wnaeth gyfrannu i'r ddadl yma heno. Diolch i David Rees am ei gyfraniad, oedd yn cytuno gyda rhan o'n cynnig ni o leiaf. Rwy'n cytuno â beth mae David yn ei ddweud am y bygythiad i'r NHS. Yn amlwg, buasem ni ddim, ym Mhlaid Cymru, dim ond eisiau feto, a dyna pam mae e ddim ond yn un o'r pethau dŷn ni'n ei gynnig yn ein cynnig ni heddiw. Ond rwy'n cytuno gyda analysis David o ran gwelliant y Ceidwadwyr, oherwydd bydd San Steffan byth yn ein rhoi ni yn gyntaf.
Fe wnaeth Helen Mary Jones esbonio beth fyddai effaith dadreoleiddio ar ddiogelwch cleifion, ac rwy'n siŵr y bydd llawer oedd yn gwrando yn cytuno bod yn rhaid inni atal sefyllfa o'r fath rhag codi. Fel dywedodd hi, mae'r system NICE yno er mwyn diogelu pobl. Rwy'n falch bod Mark Reckless o leiaf yn cytuno â'r dystiolaeth am yr opioids. Roedd cyfraniad Rhun hefyd yn werthfawr dros ben wrth iddo esbonio beth fyddai effaith y cynnydd mewn prisiau ar gyffuriau mae'r Unol Daleithiau ei eisiau ar gyllideb ein gwasanaeth iechyd. Diolch i Dai Lloyd am ddod â phersbectif rheng flaen i'r ddadl unwaith eto ac am ei araith angerddol.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you to everyone who contributed to this debate this evening. Thank you to David Rees for his contribution, in which he agreed with a part of our motion at least. I agree with what David says about the threat to the NHS. Clearly we in Plaid Cymru wouldn't only want a veto, and that’s why it’s only one of the things that we propose in our motion today. But I agree with David’s analysis in terms of the Conservative amendment, because Westminster will never put us first.
Helen Mary Jones explained what the impact of deregulation would be on patient safety, and I’m sure that many who are listening would agree that we need to prevent such a situation from arising. As she said, the NICE regime is there to safeguard people and I'm pleased that Mark Reckless at least agrees with the evidence about the opioids. Rhun's contribution was also very valuable as he explained what the impact of the increase in prices for drugs would be, which the United States wants, and the impact that would have on the budget of our NHS. Thanks to Dai Lloyd for bringing the front-line perspective and for his passionate speech.
Now, in terms of the denials we've heard from Mark Isherwood, David Rowlands and others about the fact that they think the US has no intention of gaining access to the NHS, I find that frankly astonishing in the face of all the evidence. Trump has been open about his 'America first' policy. He said on 4 June that he did want the NHS to be on the table in a trade deal, and we have evidence from documents that have been released last week, which showed that the marketisation of drug prices, patents, medical devices and health insurance has been discussed. We have a copy of the official US department for trade's negotiating priorities. The evidence is overwhelming and I can only conclude that some people are just refusing to accept this reality because it doesn't accord with their view of the world. I'm afraid it's not a view that I share.
In terms of what we've heard from mainly the Conservative benches about their faith that Boris Johnson will keep his word, in terms of the NHS, I think the people of Wales will know full well that the promises he makes can't be trusted. Boris Johnson said in a The Telegraph column in the past that he wanted to charge patients to see their GP; he told Business Insider that people would value the NHS more if they had to pay for it; he called for the break-up of what he called 'the monolithic, monopolistic' NHS in the House of Commons. And I think most worryingly, his true beliefs are reflected in remarks he made in a Centre for Policy Studies speech. He said 16 per cent 'of our species'— his words—had a low IQ and that more should be done to support the 2 per cent with the highest IQ. He said,
'The harder you shake the pack the easier it will be for some cornflakes to get to the top.'
This is ultimately a Darwinian view of the world. What Boris Johnson believes is that vulnerable people should be left to rot so that the most successful 'of our species'—again, his words—are able to prosper.
Nawr, o ran y ffordd y clywsom Mark Isherwood, David Rowlands ac eraill yn gwadu eu bod yn meddwl nad oes gan yr Unol Daleithiau unrhyw fwriad o gael mynediad at y GIG, rwy'n credu bod hynny'n rhyfeddol yn wyneb yr holl dystiolaeth. Mae Trump wedi bod yn agored am ei bolisi 'America yn gyntaf'. Dywedodd ar 4 Mehefin ei fod am i'r GIG fod ar y bwrdd mewn cytundeb masnach, ac mae gennym dystiolaeth o ddogfennau a ryddhawyd yr wythnos diwethaf, a ddangosai fod marchnadeiddio prisiau cyffuriau, patentau, dyfeisiau meddygol ac yswiriant iechyd wedi cael ei drafod. Mae gennym gopi o flaenoriaethau negodi adran fasnach yr Unol Daleithiau. Mae'r dystiolaeth yn aruthrol ac ni allaf ond dod i'r casgliad fod rhai pobl yn gwrthod derbyn y realiti hwn am nad yw'n cyd-fynd â'u safbwynt hwy am y byd. Rwy'n ofni nad yw'n safbwynt rwy'n ei rannu.
O ran yr hyn a glywsom oddi ar feinciau'r Ceidwadwyr yn bennaf am eu ffydd y bydd Boris Johnson yn cadw ei air mewn perthynas â'r GIG, rwy'n credu y bydd pobl Cymru yn gwybod yn iawn na ellir ymddiried yn yr addewidion y mae'n eu gwneud. Dywedodd Boris Johnson mewn colofn yn The Telegraph yn y gorffennol ei fod am godi tâl ar gleifion i weld eu meddyg teulu; dywedodd wrth Business Insider y byddai pobl yn gwerthfawrogi'r GIG yn fwy pe bai'n rhaid iddynt dalu amdano; galwodd am chwalu'r hyn a alwodd yn GIG 'monolithig, monopolistig' yn Nhŷ'r Cyffredin. A'r hyn sy'n peri'r pryder mwyaf, rwy'n credu, yw fod ei wir gredoau wedi'u hadlewyrchu mewn sylwadau a wnaeth mewn araith i'r Ganolfan Astudiaethau Polisi. Dywedodd fod gan 16 y cant 'o'n rhywogaeth ni'—ei eiriau ef—IQ isel ac y dylid gwneud mwy i gefnogi'r 2 y cant gyda'r IQ uchaf. Dywedodd
Po galetaf y byddwch yn ysgwyd y pecyn, hawsaf oll fydd i rai creision ŷd gyrraedd y brig.
Darlun Darwinaidd o'r byd yw hwn yn y pen draw. Yr hyn y mae Boris Johnson yn ei gredu yw y dylai pobl sy'n agored i niwed gael eu gadael i bydru fel bod y mwyaf llwyddiannus 'o'n rhywogaeth ni'—ei eiriau ef unwaith eto—yn gallu ffynnu.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I will take an intervention.
Fe wnaf dderbyn ymyriad.
Would you also agree that it is not just Boris Johnson? This is ideology that is prevalent throughout the Cabinet, and if you look at Dominic Raab's words in the book that he published not so long ago, it's exactly the same philosophy that they do wish to sell off parts, slowly or quickly, to the US of our NHS.
A gytunech hefyd nad Boris Johnson yn unig yw hyn? Ideoleg yw hon sy'n gyffredin ym mhob rhan o'r Cabinet, ac os edrychwch ar eiriau Dominic Raab yn y llyfr a gyhoeddodd heb fod mor bell yn ôl â hynny, yr un athroniaeth yn union yw hi eu bod am werthu rhannau, yn araf neu'n gyflym, o'n GIG i'r UDA.
Thank you for the intervention. I do agree that this is not something that is solely focused on Boris Johnson. I think that there are number of members of the Cabinet—well, they are still the current Cabinet—like you've said, like Dominic Raab whom I think some of this—. It's like this Dickensian view of the world that the prosperous world reaps all of the rewards and I agree with that analysis. It's very worrying. Again, I hope, I plead with the Labour backbenchers that they will support the motion, because selling off the NHS would be the best way for that party to realise this dystopian vision.
I must say that to describe legitimate concerns for the future of our NHS as 'scaremongering', 'desperate fear tactics' and 'preying on vulnerable people who use the NHS' is astonishing. I think that last remark in particular is offensive considering that protecting vulnerable people is the purpose of this motion.
I listened with great care to the Minister's explanation as to why they don't want to have a veto over trade deals and why they don't want to change the law to stop the UK Government from being able to privatise the NHS. He said that Plaid Cymru, what we're proposing, sounds too much like independence to be to his liking—a remark that was echoed by David Rees, which I was a little dismayed by. I do support independence, I'm never going to deny that, but that's not what we're proposing today. We're simply calling for Wales to be given a veto over any trade deal that would have the capacity to damage our public services.
This could work very well in practice. The UK Government would not want us to collapse a trade deal by using this veto. So, they would have to negotiate from the start so that we have a deal that leaves our NHS intact. It would achieve what the Welsh Government wants, which is for devolved governments and legislatures to be able to influence trade negotiations before they begin, which is what I think Huw Irranca-Davies was referring to in his contribution.
I think it's very sad that the Welsh Government is prioritising the future of a union that has left Wales destitute and powerless over the future of our NHS. I would urge Labour backbenchers to try to convince the Government to reassess their priorities before it's too late.
Diolch am yr ymyriad. Rwy'n cytuno nad yw hyn yn rhywbeth sy'n canolbwyntio'n llwyr ar Boris Johnson. Rwy'n credu bod nifer o Aelodau'r Cabinet—wel, y Cabinet presennol ydynt o hyd—fel y dywedoch chi, fel Dominic Raab, y credaf fod peth o hyn—. Mae fel yr olwg Ddickensaidd ar y byd fod y byd ffyniannus yn cynaeafu'r holl wobrau ac rwy'n cytuno â'r dadansoddiad hwnnw. Mae'n peri pryder mawr. Unwaith eto, gobeithio, rwy'n erfyn ar Aelodau meinciau cefn Llafur i gefnogi'r cynnig, am mai gwerthu'r GIG fyddai'r ffordd orau i'r blaid honno wireddu'r weledigaeth ddystopaidd hon.
Mae'n rhaid imi ddweud bod disgrifio pryderon dilys am ddyfodol ein GIG fel 'codi bwganod', 'tactegau enbyd i greu ofnau' ac 'aflonyddu ar bobl agored i niwed sy'n defnyddio'r GIG' yn rhyfeddol. Credaf fod y sylw olaf yn arbennig yn sarhaus o ystyried mai amddiffyn pobl agored i niwed yw diben y cynnig hwn.
Gwrandewais yn astud iawn ar esboniad y Gweinidog ynglŷn â pham nad ydynt am gael feto ar gytundebau masnach a pham nad ydynt am newid y gyfraith i atal Llywodraeth y DU rhag gallu preifateiddio'r GIG. Dywedodd fod Plaid Cymru, yr hyn rydym yn ei gynnig, yn swnio'n rhy debyg i annibyniaeth at ei ddant ef—sylw a adleisiwyd gan David Rees, ac un roeddwn braidd yn siomedig yn ei gylch. Rwy'n cefnogi annibyniaeth, nid wyf byth am wadu hynny, ond nid dyna rydym yn ei argymell heddiw. Galwn yn syml am roi feto i Gymru ar unrhyw gytundeb masnach a fyddai'n gallu gwneud niwed i'n gwasanaethau cyhoeddus.
Gallai hyn weithio'n dda iawn yn ymarferol. Ni fyddai Llywodraeth y DU am inni ddymchwel cytundeb masnach drwy ddefnyddio'r feto. Felly, byddai'n rhaid iddynt negodi o'r dechrau fel bod gennym gytundeb sy'n cadw ein GIG yn gyfan. Byddai'n cyflawni'r hyn y mae Llywodraeth Cymru ei eisiau, sef bod y llywodraethau a'r deddfwrfeydd datganoledig yn gallu dylanwadu ar negodiadau masnach cyn iddynt ddechrau, sef yr hyn y credaf fod Huw Irranca-Davies yn cyfeirio ato yn ei gyfraniad.
Rwy'n credu ei bod yn drist iawn fod Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu dyfodol undeb sydd wedi gadael Cymru'n amddifad a heb unrhyw bŵer dros ddyfodol ein GIG. Rwy'n annog Aelodau meinciau cefn Llafur i geisio darbwyllo'r Llywodraeth i ailasesu ei blaenoriaethau cyn iddi fynd yn rhy hwyr.
Thank you. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting until voting time.
Diolch. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
We are now on voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I intend to go to the vote. No? Right. Okay. So, the vote today, then, is on the Plaid Cymru debate, Brexit and future trade, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. If the proposal is not agreed, we'll vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion seven, no abstentions, 37 against. Therefore, the motion is not agreed and we move to vote on the amendments.
Rydym wedi cyrraedd y cyfnod pleidleisio yn awr. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, rwy'n bwriadu symud ymlaen at y bleidlais. Na? O'r gorau. Iawn. Felly, mae'r bleidlais heddiw ar ddadl Plaid Cymru, Brexit a masnach yn y dyfodol, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig saith, neb yn ymatal, 37 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig a symudwn ymlaen i bleidleisio ar y gwelliannau.
NDM7214 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 7, Yn erbyn: 37, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7214 - Pliad Cymru debate - Motion without amendment: For: 7, Against: 37, Abstain: 0
Motion has been rejected
If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. So, I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For the amendment 11, no abstentions, 33 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.
Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Felly, galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 11, neb yn ymatal, 33 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 1.
NDM7214 - Gwelliant 1: O blaid: 11, Yn erbyn: 33, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM7214 - Amendment 1: For: 11, Against: 33, Abstain: 0
Amendment has been rejected
I now call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For amendment 2, 26, three abstentions, 15 against. Therefore, amendment 2 is agreed.
Galwaf yn awr am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid gwelliant 2, 26, tri yn ymatal, 15 yn erbyn. Felly, derbynnir gwelliant 2.
NDM7214 - Gwelliant 2: O blaid: 26, Yn erbyn: 15, Ymatal: 3
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7214 - Amendment 2: For: 26, Against: 15, Abstain: 3
Amendment has been agreed
I now call for a vote on the motion as amended.
Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM7214 fel y'i diwygiwyd
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi:
a) bod y DU ar fin gadael yr UE ar 31 Ionawr 2020;
b) bod trafodaethau masnach anffurfiol rhwng y DU a'r Unol Daleithiau ynghylch bargen fasnach yn y dyfodol wedi dechrau, ac mae hynny, yn ôl y sôn, yn cyfeirio at farchnadeiddio patentau/prisio cyffuriau'r GIG;
c) bod cytuniadau rhyngwladol y tu allan i gwmpas pwerau Cynulliad Cenedlaethol Cymru;
d) bod adran 82 o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006 yn caniatáu i'r Ysgrifennydd Gwladol gyfarwyddo Gweinidogion Cymru i gymryd unrhyw gamau sy'n ofynnol at ddibenion gweithredu unrhyw rwymedigaeth ryngwladol.
2. Yn credu:
a) mai'r ffordd orau o wasanaethu dyfodol Cymru fyddai drwy barhau i fod yn aelod o'r UE ac y dylid cynnal refferendwm rhwng aros ac opsiwn credadwy ar gyfer gadael;
b) na ddylai GIG Cymru gael ei orfodi gan Lywodraeth y DU i agor ei farchnad ar gyfer mwy o ddarpariaeth breifat, neu orfod derbyn cynydd mewn costau cyffuriau a osodir arno o ganlyniad i unrhyw gytundeb rhyngwladol sy'n ymestyn patentau ac yn cyfyngu ar y defnydd o gyffuriau generig;
c) byddai cytundeb masnach yn y dyfodol rhwng y DU a'r Unol Daleithiau a fyddai'n cynnwys darpariaethau'n ymwneud â'r GIG yn drychineb i GIG Cymru;
d) bod y system gofal iechyd yn yr Unol Daleithiau wedi methu â rheoleiddio'n briodol y modd y caiff opioidau eu marchnata a'u rhagnodi, ac mae'n nodi bod yr amgylchedd rheoleiddiol annigonol hwn wedi cyfrannu at dros 70,000 o farwolaethau yn yr Unol Daleithiau oherwydd gorddos o opioid yn 2018, a dim ond un enghraifft yw hyn o beryglon dadreoleiddio a allai ddilyn cytundeb masnach a ysgrifennwyd er budd cwmnïau fferyllol yr Unol Daleithiau
e) na ddylai Llywodraeth y DU allu cyfarwyddo Gweinidogion Cymru i gymryd camau mewn meysydd sydd wedi'u datganoli sydd â'r potensial i gael effaith andwyol ar wasanaethau cyhoeddus Cymru.
3. Yn galw am:
a) i’r sefydliadau datganoledig gael rôl ffurfiol mewn negodiadau ar gytundebau rhyngwladol pan fyddant yn effeithio ar gymwyseddau datganoledig, a hynny i ddigwydd ar bob cam o’r negodiadau a chyda chefnogaeth statudol.
b) confensiwn cyfansoddiadol i’r DU gyfan i sicrhau bod y trefniadau cyfansoddiadol yn y dyfodol yn adlewyrchu hyn ac i atal Llywodraeth y DU rhag diystyru’r Cynulliad Cenedlaethol lle bo’n gweithredu o fewn cymhwysedd datganoledig.
4. Yn edrych ymlaen at ethol Llywodraeth yn y DU sydd wedi ymrwymo’n llawn i ddiogelu’r GIG yng Nghymru ac ar draws y DU.
Motion NDM7214 as amended
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes that:
a) the UK is currently due to leave the EU on 31 January 2020;
b) informal trade negotiations between the UK and US concerning a future trade deal has begun, which reportedly include references to the marketisation of patents/NHS drug pricing;
c) international treaties are outside the scope of powers of the National Assembly for Wales;
d) Section 82 of the Government of Wales Act 2006 allows the Secretary of State to direct Welsh Ministers to take any action required for the purposes of giving effect to any international obligation.
2. Believes that:
a) Wales’s future would be best served by continued membership of the EU and that a referendum should be held between remain and a credible leave option;
b) the Welsh NHS should not be forced by the UK Government to open up its market for greater private provision, or have increased drug costs imposed upon it as a result of any international agreement that extends patents and restricts use of generic drugs;
c) a future trade deal between the UK and the US which included provisions relating to the NHS would be a disaster for the Welsh NHS;
d) the health care system in the United States has failed to properly regulate the marketing and prescribing of Opioids, and notes that this inadequate regulatory environment has contributed to over 70,000 deaths in the U.S from opioid overdoses in 2018, and this is just one example of the dangers of deregulation that could follow a trade agreement written in the interests of US pharmaceutical companies;
e) the UK Government should not be able to direct Welsh Ministers to take actions in devolved fields which have the potential to detrimentally affect Welsh public services.
3. Calls for:
a) The devolved institutions to have a formal role in negotiations on international agreements when devolved competence is engaged, applying at all stages of negotiations and having statutory backing.
b) A UK-wide constitutional convention to ensure that future constitutional arrangements reflect this and prevent the UK Government over-riding the National Assembly where it is acting within devolved competence.
4. Looks forward to the election of a UK Government which is fully committed to safeguarding the NHS in Wales and across the UK.
Open the vote. Close the vote. For the motion 26, seven abstentions, 11 against. Therefore, the motion as amended is agreed.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 26, saith yn ymatal, 11 yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig fel y'i diwygiwyd.
NDM7214 - Dadl Plaid Cymru Wrthblaid fel y'i diwygiwyd: O blaid: 26, Yn erbyn: 11, Ymatal: 7
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM7214 - Plaid Cymru debate as amended: For: 26, Against: 11, Abstain: 7
Motion as amended has been agreed
As no short debate item has been tabled, that brings today's proceedings to a close. Thank you.
Gan na chyflwynwyd eitem ar gyfer y ddadl fer, daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:22.
The meeting ended at 18:22.