Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
19/02/2019Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Wrth i ni gychwyn y prynhawn yma, mae'n briodol i ni gofio am gyfraniad yr Aelod Seneddol Paul Flynn i fywyd gwleidyddol Casnewydd a Chymru. Dyn hoffus a charedig, triw i'w wlad ac i'r Senedd yma, gydag annibynniaeth barn a chadernid egwyddor yn nodweddu ei fywyd gwleidyddol. Coffa da amdano, a phob cydymdeimlad i'w deulu a'i ffrindiau oll.
As we begin our proceedings this afternoon, it's appropriate that we remember the contribution of the Member of Parliament Paul Flynn to the political life of both Newport and Wales. A likeable and kind man, who was faithful to his country and to this Senedd, with independence of thought and strength of principle marking his political life. We remember him well and extend our sympathies to all his family and friends.
Felly symudwn ymlaen at agor ein busnes am y prynhawn yma gyda chwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Dai Lloyd.
That brings us therefore to our first item of business for this afternoon, which is questions to the First Minister, and the first question is from Dai Lloyd.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gynlluniau i gau ysgolion yn Abertawe? OAQ53443
1. Will the First Minister make a statement on planned school closures in Swansea? OAQ53443
Wel, diolch yn fawr, Llywydd, and, with your permission, I'll just echo a few of the words that you've just expressed in relation to Paul Flynn. A huge servant of the city of Newport, a remarkable speaker in the House of Commons and on stages elsewhere in Wales, but someone who I think will be remembered most for speaking up on behalf of people and causes where little popular support existed at the time, and that included devolution at the start of his own career. Some in our trade are skilled at spotting a tide that is already on its way in and are able to ride it to the shore. I think Paul Flynn's integrity and courage was to be willing to speak for those things where that tide had yet begun to run and then to make others more willing to follow in its wake. He will be hugely missed, as you said, Llywydd, by family and by friends, but long remembered by us all too.
Wel, diolch yn fawr, Llywydd, a, chyda'ch caniatâd, hoffwn adleisio rhai o'r geiriau yr ydych chi newydd eu mynegi am Paul Flynn. Gwas enfawr i ddinas Casnewydd, siaradwr hynod yn Nhŷ'r Cyffredin ac ar lwyfannau mewn mannau eraill yng Nghymru, ond rhywun yr wyf i'n credu y bydd yn cael ei gofio fwyaf am siarad ar ran pobl ac achosion lle'r oedd ond ychydig o gefnogaeth boblogaidd yn bodoli ar y pryd, ac roedd hynny'n cynnwys datganoli ar ddechrau ei yrfa ei hun. Mae rhai yn ein swyddogaeth ni yn fedrus o ran gallu gweld llanw sydd eisoes ar ei ffordd i mewn ac yn gallu ei reidio i'r lan. Rwy'n credu mai uniondeb a dewrder Paul Flynn oedd bod yn barod i siarad dros y pethau hynny pan nad oedd y llanw hwnnw wedi dechrau llifo eto ac yna gwneud pobl eraill yn fwy parod i ddilyn yn ei sgil. Bydd colled enfawr ar ei ôl, fel y dywedasoch, Llywydd, ymhlith teulu a ffrindiau, ond caiff ei gofio am amser maith gennym ninnau i gyd hefyd.
Jest i droi at y cwestiwn cyntaf, ac i ddweud bod Cyngor Dinas a Sir Abertawe wedi cyhoeddi hysbysiadau i gau Ysgol Gynradd Gymraeg Felindre ac Ysgol Gynradd Craigcefnparc. Daeth y cyfnod gwrthwynebu ar gyfer y ddau gynnig i ben ar 6 Chwefror. Rhaid i gabinet y cyngor benderfynu nawr a ydyn nhw am gymeradwyo neu wrthod y cynigion. Does dim modd i mi wneud sylw ar gynigion a allai gael eu cyfeirio yn nes ymlaen at Weinidogion Cymru.
So, just to turn to the first question, and to say that Swansea City and County Council has published notices to close Ysgol Gynradd Gymraeg Felindre and Craigcefnparc Primary School. The objection period ended for both proposals on 6 February. The council’s cabinet must now decide whether to approve or reject the proposals. I am unable to comment on proposals that may subsequently be referred to Welsh Ministers.
Diolch am yr ateb yna. Ar lethrau unig, rhamantus y Parsel Mawr saif pentref Felindre, ac mae Ysgol Gynradd Gymraeg Felindre, a leolir mewn ardal naturiol Gymreig i'r gogledd o Abertawe, wedi'i rhestru ymhlith yr ysgolion bychain gwledig a warchodir gan god gan Lywodraeth Cymru. Er bod y broses o gau'r ysgol wedi dechrau cyn i'r cod gwarchodol yma ddod i fodolaeth, fe ddywedodd Cyngor Abertawe y bydden nhw'n dilyn egwyddorion ac ysbryd y cod yna. Ond, er yr addo yma, mae'r gymuned leol yn hynod o siomedig gan taw cau'r ysgol yn hytrach na ffederaleiddio gydag ysgol arall, neu edrych ar opsiynau eraill hyd yn oed, oedd ymateb y cyngor i'r ymgynghoriad cyhoeddus. Os taw dyma fydd profiad ardaloedd eraill yng Nghymru, siom enfawr fydd y cod newydd yma wrth drio amddiffyn ysgolion gwledig Cymraeg.
Mae rhyw 600 o blant yr un yn ysgolion Cymraeg dinesig cyfagos, fel Lôn Las a Phontybrenin, ond ar yr unigeddau, mae'r sefyllfa angen ateb amgen. Felly, Brif Weinidog, a wnewch chi edrych mewn i'r achos yma—rwy'n clywed beth rŷch chi'n ei ddweud, ond mae'r mater yma'n hollbwysig—a gwneud popeth yn eich gallu i sicrhau bod y gymuned yn Felindre, a chymunedau tebyg, yn derbyn chwarae teg yn ôl eich cod eich hunan chi?
Thank you for that response. On the romantic, isolated slopes of the Big Parcel stands the village of Felindre, and the Welsh-medium primary school in Felindre, which is located in a naturally Welsh-speaking area to the north of Swansea, is listed among the small rural schools that would be protected by the Welsh Government code. Although the process of closing the school started before this code came into existence, Swansea Council said that they would adhere to the spirit and principles of that code. But, despite that pledge, the local community is extremely disappointed because a decision's been taken to close the school rather than federate with another school or look at other options. That was the council's response to the public consultation. If this is the situation in the rest of Wales, then this code will be a huge disappointment in trying to safeguard Welsh-medium rural schools.
Some 600 children go to each of the nearby urban Welsh-medium schools, such as Lôn Las and Pontybrenin, but in the more rural areas we need an alternative solution. So, First Minister, will you look into this particular case—I hear what you had to say, but this is a crucially important issue—and do everything in your ability to ensure that the community of Felindre and similar communities elsewhere are given fair play according to your own code?
Wel, Llywydd, diolch yn fawr i Dai Lloyd am y pwyntiau pwysig yna. Rwy'n eu clywed nhw i gyd, ond, fel dywedais i yn yr ateb gwreiddiol, mae'r penderfyniad yn dal i fod yn nwylo Cyngor Dinas a Sir Abertawe, a dwi'n siŵr bod yr Aelod wedi gwneud y pwyntiau yna i'r cyngor—y pethau mae e wedi'u dweud i ni fel Llywodraeth heddiw. Maen nhw'n dal ar y record, ac os yw'r penderfyniad yn dod i mewn i Weinidogion Cymru, byddwn ni'n gallu ailedrych ar y pwyntiau y mae e wedi'u gwneud heddiw.
Thank you very much to Dai Lloyd for those important points, and I hear all of them, but, as I said in my original response, the decision is still in the hands of the City and County of Swansea Council, and I'm sure that the Member has made those points to the council—the things that he has said to us as a Government today. They are still on record, and if the decision comes to Ministers, then we will be able to look again at the points that he has made today.
Well, as you say, residents, teachers and pupils have been fighting Swansea Council's decision to close Craigcefnparc Primary School as well, and I've been very proud to support them in that fight. As part of the fight for both schools, actually, I've asked the Children's Commissioner for Wales and the Future Generations Commissioner for Wales about how and when their expectations should be included in the processes that councils follow when considering school closures. Because it's not just a matter of the school code now; there are other things to be taken into account. I appreciate that you can't comment on individual cases, but can you say whether Welsh Government has a role in advising councils on what weight they should give to commissioners' guidance, or are you content to let that be a matter for the courts?
Wel, fel y dywedwch, mae trigolion, athrawon a disgyblion wedi bod yn ymladd penderfyniad Cyngor Abertawe i gau Ysgol Gynradd Craigcefnparc hefyd, ac rwyf i wedi bod yn falch iawn o'u cefnogi yn y frwydr honno. Yn rhan o'r frwydr dros y ddwy ysgol, a dweud y gwir, rwyf i wedi gofyn i Gomisiynydd Plant Cymru a Chomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru sut a phryd y dylid cynnwys eu disgwyliadau yn y prosesau y mae cynghorau yn eu dilyn wrth ystyried cau ysgolion. Oherwydd nid mater o'r cod ysgolion yn unig ydyw erbyn hyn; mae pethau eraill i'w cymryd i ystyriaeth. Rwy'n sylweddoli na allwch chi wneud sylwadau ar achosion unigol, ond a allwch chi ddweud a oes gan Lywodraeth Cymru swyddogaeth o gynghori cynghorau o ran faint o bwys y dylen nhw ei roi ar gyfarwyddyd comisiynwyr, neu a ydych chi'n fodlon gadael i hynny fod yn fater i'r llysoedd?
Llywydd, the Welsh Government school organisation code sets out the requirements that Welsh Ministers provide to local authorities, governing bodies and others in this matter. The code, as Suzy Davies says, is not the only matter that is at play. But each set of circumstances has to be considered on its own merits, and the other obligations that organisations who have to make these decisions need to take into account are, I think, best understood in that local context and are for them to weigh up.
Llywydd, mae cod trefniadaeth ysgolion Llywodraeth Cymru yn nodi'r gofynion y mae Gweinidogion Cymru yn eu darparu i awdurdodau lleol, cyrff llywodraethu ac eraill yn y mater hwn. Fel y dywed Suzy Davies, nid y cod yw'r unig fater sydd ar waith. Ond mae'n rhaid ystyried pob cyfres o amgylchiadau ar ei rhinweddau ei hun, ac rwy'n credu y ceir y ddealltwriaeth orau o'r rhwymedigaethau eraill y mae angen i sefydliadau sy'n gorfod gwneud y penderfyniadau hyn eu cymryd i ystyriaeth, rwy'n credu, yn y cyd-destun lleol hwnnw a'u cyfrifoldeb nhw yw eu pwyso a'u mesur.
I'm used to parents complaining about having mixed-age classes and demanding that their children are taught with children in the same year group as them. And I believe that at below a certain size of school, education suffers, and more than two year groups taught together in primary school disadvantages the learner—the reason why we have education. And secondary schools need to be above a certain size to be able to fulfil the national curriculum. Will the Welsh Government publish guidance on minimum primary and secondary school sizes, so that people know exactly how many pupils they need to get in? I understand that at least one school is down to just over single figures.
Rwyf i wedi arfer â rhieni yn cwyno am ddosbarthiadau oedran cymysg ac yn mynnu bod eu plant yn cael eu haddysgu gyda phlant yn yr un grŵp blwyddyn â nhw. Ac rwy'n credu bod addysg yn dioddef pan fydd ysgol yn llai na maint penodol, a bod addysgu mwy na dau grŵp blwyddyn gyda'i gilydd yn yr ysgol gynradd yn rhoi'r dysgwr o dan anfantais—y rheswm pam mae gennym ni addysg. Ac mae angen i ysgolion uwchradd fod yn fwy na maint penodol i allu cyflawni'r cwricwlwm cenedlaethol. A wnaiff Llywodraeth Cymru gyhoeddi canllawiau ar feintiau gofynnol ysgolion cynradd ac uwchradd, fel bod pobl yn gwybod yn union faint o ddisgyblion y mae angen iddyn nhw eu derbyn? Rwy'n deall bod o leiaf un ysgol i lawr i ychydig dros ffigurau sengl.
I thank Mike Hedges for that supplementary question. He will be aware, I know, that our former colleague Huw Lewis, when he was the education Minister, asked Estyn—the inspectorate—to look particularly at this issue of whether there was a minimum size of school that ought to be observed. I think the facts are that the report that Estyn published in December 2013 found that there were other factors that were more relevant to the success of a school than size. And, indeed, I'm very used to hearing the Member make very persuasively the case he makes in relation to local authorities, where he generally takes the view that size is not the key determining factor in whether a local authority can be a success or not. The work of Estyn took the same view in relation to schools, saying the quality of leadership, for example, was more significant than size in whether a school was performing well or not. But the issue that the Member raises is an important one and will certainly be kept under review by the Welsh Government.
Diolchaf i Mike Hedges am y cwestiwn atodol yna. Gwn y bydd yn ymwybodol bod ein cyn gyd-Aelod Huw Lewis, pan oedd yn Weinidog addysg, wedi gofyn i Estyn—yr arolygiaeth—ystyried yn benodol y mater hwn o ba un a oedd maint gofynnol y dylid ei fodloni ar gyfer ysgol. Rwy'n credu mai'r ffeithiau yw bod yr adroddiad a gyhoeddwyd gan Estyn a gyhoeddwyd ym mis Rhagfyr 2013 wedi canfod bod ffactorau eraill a oedd yn fwy perthnasol i lwyddiant ysgol na maint. Ac, yn wir, rwyf i wedi hen arfer â chlywed yr Aelod yn llawn perswâd wrth ddadlau'r achos y mae e'n ei wneud o ran awdurdodau lleol, pan ei fod o'r farn gyffredinol nad maint yw'r ffactor allweddol o ran pa un a all awdurdod lleol fod yn llwyddiant ai peidio. Mabwysiadodd gwaith Estyn yr un safbwynt o ran ysgolion, gan ddweud bod ansawdd yr arweinyddiaeth, er enghraifft, yn fwy arwyddocaol na maint o ran pa un a oedd ysgol yn perfformio'n dda ai peidio. Ond mae'r mater y mae'r Aelod yn ei godi yn un un pwysig a bydd yn sicr yn parhau i gael ei adolygu'n gyson gan Lywodraeth Cymru.
2. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch cyflwyno'r credyd cynhwysol? OAQ53458
2. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government regarding the rollout of universal credit? OAQ53458
I thank the Member for the question. Welsh Ministers have frequently expressed our deep concerns to the UK Government about the fundamental design flaws of universal credit and its impact on the most vulnerable people in Wales. We will continue to do exactly that.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn. Mae Gweinidogion Cymru yn aml wedi mynegi ein pryderon dwys i Lywodraeth y DU am ddiffygion sylfaenol y cynllun credyd cynhwysol a'i effaith ar y bobl fwyaf agored i niwed yng Nghymru. Byddwn yn parhau i wneud yn union hynny.
I'm sure, First Minister, you would have read the figures from the Trussell Trust, like I have, that show a nationwide increase of 52 per cent in the use of food banks where universal credit has been in place for a year or more, compared to 13 per cent in areas where that is not the case. Amber Rudd, the Secretary of State for Work and Pensions, did acknowledge that this increase was partly down to problems in the roll-out of universal credit, and that it has resulted in food insecurity for thousands of individuals and families across the country. And yet we see the UK Government determined to continue to press ahead with this roll-out despite these facts. So, can I urge you, First Minister, if you will continue to hold talks—urgent talks—with the UK Government on this matter, and actually call on them to halt the roll-out of what is a disastrous system and a flawed benefit?
Rwy'n siŵr, Prif Weinidog, y byddwch chi wedi darllen y ffigurau gan Ymddiriedolaeth Trussell, fel yr wyf innau, sy'n dangos cynnydd ledled y wlad o 52 y cant i'r defnydd o fanciau bwyd lle mae credyd cynhwysol wedi bod ar waith ers blwyddyn neu fwy, o'i gymharu â 13 y cant mewn ardaloedd lle nad yw hynny'n wir. Cydnabuwyd gan Amber Rudd, yr Ysgrifennydd Gwladol dros Waith a Phensiynau, bod y cynnydd hwn yn rhannol oherwydd y problemau wrth gyflwyno credyd cynhwysol, a'i fod wedi arwain at ansicrwydd bwyd i filoedd o unigolion a theuluoedd ledled y wlad. Ac eto rydym ni'n gweld Llywodraeth y DU yn benderfynol o barhau i fwrw ymlaen â'r cyflwyniad hwn er gwaethaf y ffeithiau hyn. Felly, a gaf i erfyn arnoch, Prif Weinidog, os gwnewch chi barhau i gynnal trafodaethau—trafodaethau brys—gyda Llywodraeth y DU ar y mater hwn, a galw arnyn nhw i atal cyflwyno'r hyn sy'n system drychinebus ac yn fudd-dal diffygiol?
Can I thank Joyce Watson for those points? It is absolutely shocking that the UK Minister responsible for this system should be on the record as saying that the policy that her Government has pursued lies behind the increase in people forced to resort to food banks to feed children here in the United Kingdom. The UK Government needs to take a grip of universal credit and recognise that tinkering around the edges with it will not make the difference that is needed. They do need to halt the roll-out, as Joyce Watson has said. They need to take seriously the campaign that the Trussell Trust are mounting. I'm looking forward to meeting the Trussell Trust myself in the next few weeks. They are running a campaign, as Members here will know, to cut the five-week wait for universal credit before people can get a first payment—the #5WeeksTooLong campaign—because that, amongst other issues, is why we see the increased use in food banks and the impact that that has on children trying to learn in our schools.
A gaf i ddiolch i Joyce Watson am y pwyntiau yna? Mae'n gwbl warthus bod Gweinidog y DU sy'n gyfrifol am y system hon wedi dweud ar gofnod bod y polisi y mae ei Llywodraeth wedi ei ddilyn yn gyfrifol am y cynnydd i bobl yn gorfod troi at fanciau bwyd i fwydo plant yma yn y Deyrnas Unedig. Mae angen i Lywodraeth y DU fynd i'r afael â chredyd cynhwysol a chydnabod na fydd rhyw fymryn o ddiwygio ar ei ymylon yn gwneud y gwahaniaeth sydd ei angen. Mae angen iddyn nhw atal ei gyflwyniad, fel y mae Joyce Watson wedi ei ddweud. Mae angen iddyn nhw gymryd yr ymgyrch y mae Ymddiriedolaeth Trussell yn ei chyflwyno o ddifrif. Rwy'n edrych ymlaen at gyfarfod Ymddiriedolaeth Trussell fy hun yn yr wythnosau nesaf. Maen nhw'n rhedeg ymgyrch, fel y bydd yr Aelodau yn y fan yma yn gwybod, i leihau'r arhosiad o bum wythnos am gredyd cynhwysol cyn y gall pobl gael taliad cyntaf—ymgyrch #5WeeksTooLong—oherwydd dyna pam, ymhlith problemau eraill, yr ydym ni'n gweld y defnydd cynyddol o fanciau bwyd a'r effaith y mae hynny'n ei chael ar blant sy'n ceisio dysgu yn ein hysgolion.
Every year, the councils in Wales receive discretionary housing payment money from the Department for Work and Pensions, and, last year, Merthyr Tydfil, Rhondda Cynon Taf and Anglesey were criticised for handing money back that should have gone to people who receive housing benefit or universal credit and need extra help with rent or housing costs. Commenting on this, Merthyr Tydfil said that,
'Sending this money back is not a bad thing for us. Our benefits numbers are shrinking—the applications are approximately half of what they were last year.'
How, therefore, do you respond to concern expressed this week by Community Housing Cymru that support for housing costs is now included within the universal credit payment, there is no longer a need for interaction with the local authority in order to claim mainstream benefits, and this makes it less likely for claimants to access local authorities benefits they might be entitled to, such as discretionary housing payments or council tax reduction or free school meals? They call on the Welsh Government and Welsh local authorities to work with Jobcentre Plus in Wales to co-locate services and enable applications for local authority benefits to be made at the same time as the first appointment for universal credit.
Bob blwyddyn, mae cynghorau yng Nghymru yn cael arian taliad disgresiwn at gostau tai gan yr Adran Gwaith a Phensiynau, ac, y llynedd, beirniadwyd Merthyr Tudful, Rhondda Cynon Taf ac Ynys Môn am roi arian yn ôl a ddylai fod wedi mynd i bobl sy'n cael budd-dal tai neu gredyd cynhwysol ac angen cymorth ychwanegol gyda chostau rhent neu dai. Gan wneud sylwadau ar hyn, dywedodd Merthyr Tudful:
Nid yw anfon yr arian hwn yn beth drwg i ni. Mae ein niferoedd ar fudd-daliadau yn lleihau—mae'r ceisiadau tua hanner yr hyn yr oedden nhw y llynedd.
Sut, felly, ydych chi'n ymateb i'r pryder a fynegwyd yr wythnos hon gan Dai Cymunedol Cymru bod cymorth ar gyfer costau tai wedi ei gynnwys yn y taliad credyd cynhwysol erbyn hyn, nad oes angen rhyngweithio gyda'r awdurdod lleol mwyach er mwyn hawlio budd-daliadau prif ffrwd, a bod hyn yn ei gwneud yn llai tebygol y bydd hawlwyr yn manteisio ar fudd-daliadau awdurdod lleol y gallai fod ganddyn nhw'r hawl iddynt, fel taliadau disgresiwn at gostau tai neu ostyngiad i'r dreth gyngor neu brydau ysgol am ddim? Maen nhw'n galw ar Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol Cymru i weithio gyda'r Ganolfan Byd Gwaith yng Nghymru i gyd-leoli gwasanaethau a chaniatáu i geisiadau am fudd-daliadau awdurdod lleol gael eu gwneud ar yr un pryd â'r apwyntiad cyntaf ar gyfer credyd cynhwysol.
Well, Llywydd, there are a number of important points in what the Member has raised. Let me begin by agreeing with what he said about the importance of discretionary housing payments and my hope that all local authorities in Wales use that fund to the maximum possible extent to assist those of their residents who are so badly affected by the interaction of universal credit and housing costs.
The point I think the Member is trying to get to is that his Government has decided to stop paying local authorities to be able to advise claimants of universal credit and, instead, are intending to fund the citizens advice bureaux for one single meeting with claimants in order to assist them with the universal credit maze that they face. This will lead, I believe, to additional difficulties for claimants, additional difficulties for housing providers, and will place some advice agencies in a really invidious position where they know that it will not be possible to solve the complexities of some universal credit claims in a single advice session.
So, while I understand what Community Housing Cymru has said this week, the real problems are not in the hands of local authorities or housing providers; they are inherent in the flawed benefit that is being rolled out and in the way that the UK Government seeks to move responsibility for providing decent and sustained advice to people who need it in order to make sure that their basic rights to a decent place to live and enough money to eat from are sustained.
Wel, Llywydd, mae nifer o bwyntiau pwysig yn yr hyn y mae'r Aelod wedi ei godi. Gadewch i mi ddechrau trwy gytuno â'r hyn a ddywedodd am bwysigrwydd taliadau disgresiwn at gostau tai a'm gobaith bod pob awdurdod lleol yng Nghymru yn defnyddio'r gronfa honno cymaint â phosib i gynorthwyo'r rhai hynny o'u trigolion sy'n cael eu heffeithio mor wael gan y rhyngweithio rhwng credyd cynhwysol a chostau tai.
Y pwynt yr wyf i'n credu y mae'r Aelod yn ceisio ei gyrraedd yw bod ei Lywodraeth ef wedi penderfynu rhoi'r gorau i dalu awdurdodau lleol i allu rhoi cyngor i hawlwyr ar gredyd cynhwysol ac, yn hytrach, maen nhw'n bwriadu ariannu'r swyddfeydd cyngor ar bopeth ar gyfer un cyfarfod gyda hawlwyr i'w cynorthwyo gyda'r ddrysfa credyd cynhwysol sy'n eu hwynebu. Bydd hyn yn arwain, yn fy marn i, at anawsterau ychwanegol i hawlwyr, anawsterau ychwanegol i ddarparwyr tai, a bydd yn rhoi rhai asiantaethau cyngor mewn sefyllfa wirioneddol annheg pryd y byddant yn gwybod na fydd yn bosibl datrys cymhlethdodau rhai hawliadau credyd cynhwysol mewn un sesiwn darparu cyngor.
Felly, er fy mod i'n deall yr hyn y mae Cartrefi Cymunedol Cymru wedi ei ddweud yr wythnos hon, nid yw'r problemau gwirioneddol yn nwylo awdurdodau lleol na darparwyr tai; maen nhw'n rhan annatod o'r budd-dal diffygiol sy'n cael ei gyflwyno a'r ffordd y mae Llywodraeth y DU yn ceisio symud cyfrifoldeb am ddarparu cyngor da a pharhaus i bobl sydd ei angen er mwyn gwneud yn siŵr bod eu hawliau sylfaenol i gael lle boddhaol i fyw ynddo a digon o arian i fwyta arno yn cael eu cynnal.
Universal credit, along with other benefits introduced at Westminster, have been an unmitigated disaster for Wales. I'm sure everyone would agree with that, perhaps with the exception of those over there. My office has heard so many examples of really degrading experiences. Now, because of Welsh Government's inertia over devolving the administration of benefits, people are unprotected against the callous policies of the Tories. In contrast, in Scotland they've successfully seen the devolution of the administration of the benefits system there, and they will be able to protect citizens better. The Scottish Government announced just this week that they are banning private firms from carrying out benefits assessments in order to try to create a more compassionate system. So, I'd like to go one step further. I'd like to scrap universal credit altogether. First Minister, do you plan now to make up for lost time and go all out to push for the devolution of the administration of benefits, so that we here in Wales, too, could treat people with the compassion that they deserve, rather than the cruelty that they are currently experiencing? You can do something about this, First Minister: will you do it?
Mae credyd cynhwysol, ynghyd â budd-daliadau eraill a gyflwynwyd yn San Steffan, wedi bod yn drychineb llwyr i Gymru. Rwy'n siŵr y byddai pawb yn cytuno â hynny, ac eithrio'r rhai draw yn y fan yna efallai. Mae fy swyddfa i wedi clywed cymaint o enghreifftiau o brofiadau gwirioneddol ddiraddiol. Nawr, oherwydd llesgedd Llywodraeth Cymru ynghylch datganoli'r broses o weinyddu budd-daliadau, nid yw pobl yn cael eu diogelu rhag polisïau dideimlad y Torïaid. I'r gwrthwyneb, yn yr Alban maen nhw wedi llwyddo i weld y broses o weinyddu'r system budd-daliadau yno yn cael ei datganoli, a byddan nhw'n gallu diogelu dinasyddion yn well. Cyhoeddodd Llywodraeth yr Alban dim ond yr wythnos hon ei bod yn gwahardd cwmnïau preifat rhag cynnal asesiadau budd-daliadau er mwyn ceisio creu system fwy trugarog. Felly, hoffwn i fynd un cam ymhellach. Hoffwn i gael gwared ar gredyd cynhwysol yn gyfan gwbl. Prif Weinidog, a ydych chi'n bwriadu gwneud iawn am yr amser a gollwyd nawr a gwneud popeth yn eich gallu i gael datganoli'r broses o weinyddu budd-daliadau, fel y gallem ninnau yma yng Nghymru, hefyd, drin pobl gyda'r trugaredd y maen nhw'n ei haeddu, yn hytrach na'r creulondeb y maen nhw'n ei ddioddef ar hyn o bryd? A allwch chi wneud rhywbeth am hyn, Prif Weinidog: a wnewch chi ei wneud?
Well, Llywydd, the problem that the Member points to is one that I agree we have to do our best to address and to solve. What I have said is that I want the case for the devolution of the administration of welfare benefits to be properly and thoroughly considered. I want us to take the advice of Assembly committees in that regard, and I intend to explore in the next week or so, with the Welsh Centre for Public Policy, whether this is a job that they could do on our behalf.
But I don't think that it is something that we can immediately sign up to until we are properly aware of what the complexities would be and what the costs would be. Scotland spent £16 million in taking on this responsibility. Now, it may be that when we investigate it, that would be £16 million that is well spent, and I'm absolutely open to that being the conclusion, but we don't have £16 million sitting doing nothing in the Welsh Government's budget, or anything like that. So, if we take on new responsibilities, we'd have to be properly funded to do them, and the exploration that I want to see happen will look at that and the other cases that exist for the devolution of administration of welfare benefits.
Wel, Llywydd, mae'r broblem y mae'r Aelod yn cyfeirio ati yn un yr wyf i'n cytuno y mae'n rhaid i ni wneud ein gorau i fynd i'r afael â hi a'i datrys. Yr hyn yr wyf i wedi ei ddweud yw fy mod i eisiau i'r achos dros ddatganoli'r broses o weinyddu budd-daliadau lles gael ei ystyried yn briodol ac yn drwyadl. Hoffwn i ni gymryd cyngor pwyllgorau'r Cynulliad yn hynny o beth, ac rwy'n bwriadu archwilio yn ystod yr wythnos nesaf, gyda Chanolfan Polisi Cyhoeddus Cymru, pa un a yw hwn yn waith y gallen nhw ei wneud ar ein rhan.
Ond nid wyf i'n credu ei fod yn rhywbeth y gallwn ni gytuno iddo ar unwaith tan ein bod ni'n gwbl ymwybodol o beth fyddai'r cymhlethdodau a beth fyddai'r costau. Gwariodd yr Alban £16 miliwn ar gymryd y cyfrifoldeb hwn. Nawr, efallai pan fyddwn ni'n ymchwilio iddo, y byddai hwnnw'n £16 miliwn a fyddai'n cael ei wario yn dda, ac rwy'n gwbl agored i hynny fod y casgliad a ddaw, ond nid oes gennym ni £16 miliwn yn eistedd yn gwneud dim byd yng nghyllideb Llywodraeth Cymru, nac unrhyw beth yn agos at hynny. Felly, os byddwn ni'n ysgwyddo cyfrifoldebau newydd, byddai'n rhaid i ni gael ein hariannu'n briodol i ymgymryd â nhw, a bydd y gwaith archwilio yr hoffwn ei weld yn digwydd yn ystyried hynny a'r dadleuon eraill sy'n bodoli dros ddatganoli'r broses o weinyddu budd-daliadau lles.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd yr wrthblaid, Paul Davies.
Questions now from the party leaders. Leader of the opposition, Paul Davies.
Llywydd, with your permission, can I also take this opportunity to pay tribute to Paul Flynn and, on behalf of the Welsh Conservatives, offer our condolences to his family, friends, and to the Labour movement? He was a first-class parliamentarian who always stood up for what he believed in. There is no doubt that he loved his constituency, and he was a proud Welshman who always promoted the Welsh language at every opportunity. It's quite clear that the House of Commons will be much poorer without him.
First Minister, do you believe that Healthcare Inspectorate Wales is fit for purpose?
Llywydd, gyda'ch caniatâd, a gaf innau hefyd fanteisio ar y cyfle hwn i dalu teyrnged i Paul Flynn ac, ar ran y Ceidwadwyr Cymreig, estyn ein cydymdeimlad i'w deulu, ei ffrindiau, ac i'r mudiad Llafur? Roedd yn seneddwr o'r radd flaenaf a safodd bob amser dros yr hyn yr oedd yn credu ynddo. Nid oes unrhyw amheuaeth ei fod yn caru ei etholaeth, ac roedd yn Gymro balch a oedd bob amser yn hyrwyddo'r Gymraeg ar bob cyfle. Mae'n gwbl eglur y bydd Tŷ'r Cyffredin yn llawer tlotach hebddo.
Prif Weinidog, a ydych chi'n credu bod Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yn addas i'w diben?
I think Healthcare Inspectorate Wales does a very fine job on behalf of patients here in Wales. We review its progress. We have proposals that we intend to bring forward for strengthening the work that it does.
Rwy'n credu bod Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yn gwneud gwaith ardderchog ar ran cleifion yma yng Nghymru. Rydym ni'n adolygu ei gynnydd. Mae gennym ni gynigion yr ydym ni'n bwriadu eu cyflwyno i gryfhau'r gwaith y mae'n ei wneud.
Well, I think from that answer, First Minister, it seems to me that you believe that it is fit for purpose. So, there is a clear disconnect, I think, First Minister, in your perception of 'fit for purpose' and mine. Despite HIW’s vital function of ensuring our health services in Wales meet standards of care, it is the only inspectorate body of its kind in the UK that is not fully independent of the Government it is supposed to be monitoring. Can you not see the contradiction here, First Minister?
We have seen a number of high-profile cases of serious failings in care at health boards in NHS Wales, from the Kris Wade scandal at Abertawe Bro Morgannwg University Local Health Board to the serious safety concerns at maternity services at Cwm Taf, and the horrific failings at Tawel Fan. Even though HIW raised concerns about all of these terrible failings, it did not have the power to intervene when it needed to without first seeking permission from your Minister. Therefore, it is not independent from your Government. Will you therefore commit today, First Minister, to strengthening HIW’s independence and to providing the inspectorate with enforcement powers by making it a truly independent body, like Estyn, for example?
Wel, rwy'n credu o'r ateb yna, Prif Weinidog, ei bod yn ymddangos i mi eich bod chi'n credu ei bod yn addas i'w diben. Felly, ceir diffyg cysylltiad eglur, rwy'n credu, Prif Weinidog, yn eich diffiniad chi o 'addas i'w diben' a fy un i. Er gwaethaf swyddogaeth hollbwysig AGIC o sicrhau bod ein gwasanaethau iechyd yng Nghymru yn bodloni safonau gofal, dyma'r unig gorff arolygiaeth o'i fath yn y DU nad yw'n gwbl annibynnol ar y llywodraeth y mae i fod i'w monitro. Oni allwch chi weld y gwrthddywediad yn y fan yma, Prif Weinidog?
Rydym ni wedi gweld nifer o achosion uchel eu proffil o ddiffygion difrifol mewn gofal mewn byrddau iechyd yn GIG Cymru, o sgandal Kris Wade ym Mwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg i'r pryderon diogelwch difrifol yn y gwasanaethau mamolaeth yng Nghwm Taf, a'r methiannau erchyll yn Nhawel Fan. Er i AGIC godi pryderon ynghylch yr holl fethiannau echrydus hyn, nid oedd ganddi'r grym i ymyrryd pan oedd angen iddi wneud hynny heb gael caniatâd gan eich Gweinidog chi yn gyntaf. Nid yw'n annibynnol ar eich Llywodraeth, felly. A wnewch chi ymrwymo heddiw felly, Prif Weinidog, i gryfhau annibyniaeth AGIC ac i roi pwerau gorfodi i'r arolygiaeth trwy ei gwneud yn gorff cwbl annibynnol, fel Estyn, er enghraifft?
Well, Llywydd, I’ve already said that the Welsh Government is committed to bringing forward a Bill that will deal with a number of these matters, including the role that is played by HIW in Welsh health services.
I don't accept for a moment, though, what the Member said about the independence of HIW being compromised by its relationship with the Welsh Government. When I was the health Minister, I could not recollect then, and I cannot recollect since, a single example when HIW were not able to do whatever they said they wanted to do, to report on whatever they wanted to report on, to follow up those reports in whichever way they chose. The operational independence of HIW is an important strength of the Welsh NHS, and it has never been compromised by any lack of independence.
Wel, Llywydd, rwyf i eisoes wedi dweud bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gyflwyno Bil a fydd yn ymdrin â nifer o'r materion hyn, gan gynnwys y rhan sy'n cael ei chwarae gan AGIC yng ngwasanaethau iechyd Cymru.
Nid wyf i'n derbyn am eiliad, fodd bynnag, yr hyn a ddywedodd yr Aelod bod annibyniaeth AGIC yn cael ei pheryglu gan ei pherthynas â Llywodraeth Cymru. Pan oeddwn i'n Weinidog iechyd, ni allwn gofio bryd hynny, ac ni allaf gofio ers hynny, unrhyw enghraifft pan nad oedd AGIC yn gallu gwneud beth bynnag y dywedodd yr oedd yn dymuno ei wneud, i adrodd ar beth bynnag yr oedd yn dymuno adrodd arno, i wneud gwaith dilynol ar yr adroddiadau hynny ym mha ffordd bynnag yr oedd yn dewis. Mae annibyniaeth weithredol AGIC yn un o gryfderau pwysig GIG Cymru, ac nid yw erioed wedi cael ei pheryglu gan unrhyw diffyg annibyniaeth.
You know quite well, First Minister, that they cannot intervene without your Government's permission and, therefore, it is not truly independent. Your Government's policy seems to be to underfund HIW as well, to the point where it has no capacity or resources to hold our health services to account. These underfunding issues are not new. Back in the last Assembly, we heard from the Marks review that HIW was failing to keep people safe in hospitals, and was unable to carry out enough inspections because it had to monitor too many services. Despite this, your Government has chosen to consistently reduce its funding. And you cannot seek to pin this on austerity, First Minister. The decision to slash HIW's funding is clear. Whilst Estyn receives £11.3 million each year, and Care Inspectorate Wales receives £13 million a year for 2018-19, HIW's annual budget has reduced to £3.5 million, and is set to receive another £190,000 reduction the following year. Why do you not want to support this body that plays such an important role in ensuring that our health services are delivering safe and accountable services?
Rydych chi'n gwybod yn iawn, Prif Weinidog, na chânt ymyrryd heb ganiatâd eich Llywodraeth ac, felly, nid yw'n wirioneddol annibynnol. Mae'n ymddangos mai polisi eich Llywodraeth yw tanariannu AGIC hefyd, i'r pwynt lle nad oes ganddi unrhyw gapasiti nac adnoddau i ddwyn ein gwasanaethau iechyd i gyfrif. Nid yw'r problemau tanariannu hyn yn newydd. Yn ôl yn y Cynulliad diwethaf, clywsom gan adolygiad Marks bod AGIC yn methu â chadw pobl yn ddiogel mewn ysbytai, ac nad oedd yn gallu cynnal digon o arolygiadau gan fod yn rhaid iddi fonitro gormod o wasanaethau. Er gwaethaf hyn, mae eich Llywodraeth wedi dewis lleihau ei chyllid yn gyson. Ac ni allwch chi geisio rhoi'r bai ar gyni cyllidol am hyn, Prif Weinidog. Mae'r penderfyniad i dorri cyllid AGIC yn eglur. Tra bod Estyn yn cael £11.3 miliwn bob blwyddyn, ac Arolygiaeth Gofal Cymru yn cael £13 miliwn y flwyddyn ar gyfer 2018-19, mae cyllideb flynyddol AGIC wedi gostwng i £3.5 miliwn, ac mae ar fin cael gostyngiad arall o £190,000 yn y flwyddyn ganlynol. Pam nad ydych chi eisiau cefnogi'r corff hwn sy'n chwarae rhan mor bwysig i sicrhau bod ein gwasanaethau iechyd yn darparu gwasanaethau diogel ac atebol?
Llywydd, the very first question the Member asked me was whether I supported HIW, and I quite certainly do, and I support it in a practical way rather than the rhetorical way in which the Member has tried to this afternoon. It is nonsense for him—absolute nonsense for him—to act as though the reduced budgets that the Welsh Government faces have no impact on our ability to fund many important functions that are carried out on behalf of our Government. Nonetheless, my colleague the Minister for Health and Social Services has diverted money from his budget into HIW in order to support it in the important work that it does. Instead of just trying to find reasons for casting doubt on the important work that HIW does, it would be better if the Member were to recognise the importance of that work, and to support them in their activities.
Llywydd, y cwestiwn cyntaf un y gwnaeth yr Aelod ei ofyn i mi oedd a oeddwn i'n cefnogi AGIC, ac rwyf i'n sicr yn ei chefnogi, ac rwy'n ei chefnogi mewn ffordd ymarferol yn hytrach na'r ffordd rethregol y mae'r Aelod wedi ceisio ei wneud y prynhawn yma. Mae'n lol iddo fe—yn lol llwyr iddo fe—ymddwyn fel pe na byddai'r cyllidebau llai y mae Llywodraeth Cymru yn eu hwynebu yn cael unrhyw effaith ar ein gallu i ariannu llawer o swyddogaethau pwysig a gyflawnir ar ran ein Llywodraeth. Serch hynny, mae fy nghyd-Aelod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi arallgyfeirio arian o'i gyllideb i AGIC er mwyn ei chynorthwyo yn y gwaith pwysig y mae'n ei wneud. Yn hytrach na cheisio dod o hyd i resymau dros godi amheuaeth ynghylch y gwaith pwysig y mae AGIC yn ei wneud, byddai'n well pe byddai'r Aelod yn cydnabod pwysigrwydd y gwaith hwnnw, a'i chefnogi yn ei gweithgareddau.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch yn fawr, Llywydd. Gaf i hefyd estyn cydymdeimladau i deulu a chyfeillion Paul Flynn, a dweud hyn: hynny yw, ces i'r pleser o gyd-wasanaethu yn y Senedd arall yna yn San Steffan am rai blynyddoedd, ac roedd e wastad yn barod iawn i gynnig gair o gyngor ac o gefnogaeth, hyd yn oed ein bod ni'n dod o bleidiau gwahanol. Ambell waith hefyd, tynnu fi lan lle roedd e'n meddwl gallwn i wneud yn well. Roedd e'n un o'r creaduriaid prin yna a oedd yn gallu symud o'r dwys i'r difyr, nôl i'r difrifol, ac yn y blaen. Ac er yn ymgnawdoliad o angerdd, doedd hynny byth wedyn yn caledu yn chwerwder nac atgasedd, ac mae e'n esiampl yn hynny o beth i ni i gyd.
Thank you, Llywydd. May I also extend my sympathies to the family and friends of Paul Flynn and say this: I had the pleasure of serving alongside him in that other Parliament in Westminster for some years, and he was always very willing to provide advice and support, even though we came from different parties. He occasionally would pull me up when he thought I could perform better. He was one of those rare animals who could move from grave to humorous, and back and forth. And despite being the incarnation of passion, that never hardened into bitterness or hatred at any point, and he is an example to us all in that regard.
Is the First Minister able to share with us the Welsh Government's assessment of the potential impact in terms of jobs on supplier firms in Wales of Honda's announcement today? Can he confirm that that may affect up to a dozen major suppliers, such as G-Tekt in Tredegar and Mitsui in my own constituency, as well as many more second tier and third tier suppliers? The Welsh automotive sector is one of our major industries, and yet we saw with coal and steel, didn't we, how that position can unravel very quickly with disastrous long-term consequences? Given that we've already seen 600 job losses announced at Ford and Schaeffler, and Chatham House has confirmed that Wales has seen the sharpest reduction in foreign direct investment since the referendum of all the nations and regions of the UK, does he agree that membership of the single market is absolutely critical to the survival of the Welsh automotive sector, and the health of the wider Welsh economy? Given that the only realistic path now to securing that is through a people's vote, is he able today to pledge his unequivocal, unalloyed support for that policy?
A all y Prif Weinidog rannu â ni asesiad Llywodraeth Cymru o'r effaith bosibl o ran swyddi ar gwmnïau cyflenwi yng Nghymru yn sgil cyhoeddiad Honda heddiw? A all ef gadarnhau y gallai hynny effeithio ar hyd at ddwsin o gyflenwyr mawr, fel G-Tekt yn Nhredegar a Mitsui yn fy etholaeth i, yn ogystal â llawer mwy o gyflenwyr ail haen a thrydydd haen? Sector modurol Cymru yw un o'n prif ddiwydiannau, ac eto gwelsom gyda glo a dur, oni wnaethom, sut y gall y sefyllfa honno ddirywio'n gyflym iawn gyda chanlyniadau hirdymor trychinebus? O gofio bod colled o 600 o swyddi wedi ei chyhoeddi eisoes yn Ford a Schaeffler, a bod Chatham House wedi cadarnhau bod Cymru wedi gweld y gostyngiad cyflymaf i fuddsoddiad uniongyrchol tramor ers y refferendwm o holl wledydd a rhanbarthau'r DU, a yw'n cytuno bod aelodaeth o'r farchnad sengl yn gwbl hanfodol i oroesiad sector modurol Cymru, ac iechyd economi ehangach Cymru? O gofio mai'r unig lwybr realistig nawr i sicrhau hynny yw trwy bleidlais y bobl, a yw'n gallu addo ei gefnogaeth ddiamwys, ddigymysg i'r polisi hwnnw heddiw?
I thank the Member for what he said in his introduction, and for drawing attention to the impact that the news from Honda today will have on the Welsh economy, as well as the economy in Swindon. Wales-based suppliers to the Honda Swindon facility will, of course, be affected by this news.
My colleague Ken Skates's officials are in London today speaking with officials in the Department for Business, Energy and Industrial Strategy who work in the automotive area, and that is part of our immediate effort to identify where vulnerabilities to the Welsh economy and to the Welsh automotive sector will come as a result of that very concerning announcement. And of course, Adam Price is absolutely right to point to the significance of the automotive sector here in Wales—around 150 companies employing around 19,000 people.
And Brexit is there in the background to this succession of announcements that we have seen in recent times. When I met, with Ken Skates, with the most senior officers of the Ford motor company here in the United Kingdom, they pointed to the importance of the single market and to non-tariff and tariff barriers. They pointed even more, Llywydd, to the impact of Brexit on the movement of workers and their ability to move staff easily and quickly across borders.
In the general point that the Member makes, the position of the Welsh Government remains that which was voted for on the floor of this Assembly only a small number of weeks ago, that the House of Commons must continue to find a deal that could be supported, that would support the Welsh economy and Welsh jobs. If the House of Commons is unable to do that, and the weeks are seeping rapidly away, then we say that in a situation of deadlock the decision must go, as Adam Price said, back to the people. And, because that option must not be ruled out simply because preparations have not been made for it, then we also say that preparations to enable that to happen, should it be needed, must begin at once.
Diolchaf i'r Aelod am yr hyn a ddywedodd yn ei gyflwyniad, ac am dynnu sylw at yr effaith y bydd y newyddion gan Honda heddiw yn ei chael ar economi Cymru, yn ogystal â'r economi yn Swindon. Bydd cyflenwyr o Gymru i gyfleuster Honda yn Swindon yn cael eu heffeithio, wrth gwrs, gan y newyddion hyn.
Mae swyddogion fy nghyd-Weinidog Ken Skates yn Llundain heddiw yn siarad â swyddogion yn yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol sy'n gweithio yn y maes modurol, ac mae hynny'n rhan o'n hymdrech uniongyrchol i ganfod o ble y bydd bygythiadau i economi Cymru ac i sector modurol Cymru yn dod o ganlyniad i'r cyhoeddiad hwnnw sy'n peri pryder mawr. Ac wrth gwrs, mae Adam Price yn llygad ei le i dynnu sylw at bwysigrwydd y sector modurol yma yng Nghymru—oddeutu 150 o gwmnïau sy'n cyflogi tua 19,000 o bobl.
Ac mae Brexit yno yn y cefndir i'r gyfres hon o gyhoeddiadau yr ydym ni wedi eu gweld yn ddiweddar. Pan gefais gyfarfod, gyda Ken Skates, gyda swyddogion uchaf cwmni moduron Ford yma yn y Deyrnas Unedig, fe wnaethon nhw gyfeirio at bwysigrwydd y farchnad sengl ac at rwystrau di-dariff a thariff. Cyfeiriwyd ganddynt fwy fyth, Llywydd, at effaith Brexit ar symudiad gweithwyr a'u gallu i symud staff yn rhwydd ac yn gyflym ar draws ffiniau.
O ran y pwynt cyffredinol y mae'r Aelod yn ei wneud, mae safbwynt Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yr un y pleidleisiwyd drosto ar lawr y Cynulliad hwn nifer fach o wythnosau yn unig yn ôl, bod yn rhaid i Dŷ'r Cyffredin barhau i ddod o hyd i gytundeb y gellid ei gefnogi, a fyddai'n cefnogi economi Cymru a swyddi Cymru. Os na fydd Tŷ'r Cyffredin yn gallu gwneud hynny, ac mae'r wythnosau yn diflannu'n gyflym, yna rydym ni'n dweud mewn sefyllfa o anghytundeb llwyr bod yn rhaid i'r penderfyniad, fel y dywedodd Adam Price, fynd yn ôl at y bobl. Ac, oherwydd bod yn rhaid peidio â diystyru'r dewis hwnnw dim ond oherwydd nad oes paratoadau wedi eu gwneud ar ei gyfer, yna rydym ni hefyd yn dweud bod yn rhaid i baratoadau i alluogi hynny i ddigwydd, pe byddai ei angen, ddechrau ar unwaith.
First Minister, on 22 January, you told this Chamber,
'the debate in Parliament over the next week is the last opportunity to rally around that form of Brexit...based around continued participation in the single market and a customs union...if that cannot be done,...the only option that...remains is a...public vote to break the deadlock.'
Now, that was widely interpreted as you saying that there was a deadline of seven days. Parliament failed to reach the deadline that you set, and here we are several weeks later. So, my question to you is very simple: what is your new deadline? Is it eight days' time to 27 February? Is it the end of this month? Is it in March? Or is it 10.59 p.m. on 29 March?
Prif Weinidog, ar 22 Ionawr, dywedasoch wrth y Siambr hon:
'y ddadl yn y Senedd dros yr wythnos nesaf yw'r cyfle olaf i gefnogi'r ffurf honno ar Brexit...sy'n seiliedig yn y bôn ar barhau i gymryd rhan yn y farchnad sengl a'r undeb tollau...os na ellir gwneud hynny,...yr unig ddewis sydd ar ôl wedyn yw pleidlais gyhoeddus unigol er mwyn datrys yr anghytundeb llwyr.'
Nawr, dehonglwyd hynny yn eang fel eich bod yn dweud bod terfyn amser o saith niwrnod. Methodd y Senedd â bodloni'r terfyn amser a bennwyd gennych chi, a dyma ni sawl wythnos yn ddiweddarach. Felly, mae fy nghwestiwn i chi yn syml iawn: beth yw eich terfyn amser newydd? Ai ymhen wyth diwrnod, sef 27 Chwefror? Ai diwedd y mis hwn? Ai ym mis Mawrth? Neu ai 10.59 p.m. ar 29 Mawrth?
Well, Llywydd, one of the things we surely all have learnt is that deadlines that the House of Commons appears to set and that the Government appears to set, when those days arrive, those deadlines are capable of evaporation and new deadlines being set. Now, I regret that. I regret very much indeed that the Prime Minister didn't take the advice of the document that we published jointly between Labour and Plaid Cymru here in the Assembly more than two years ago. Had she done that, then we would be in a very different position, I believe, in relation to our relations with the European Union. Nevertheless, to our frustration, the House of Commons continues to grapple with this matter, and deadlock, I believe, has not yet been reached. And we just have to be willing to hold our nerve to allow that opportunity to happen, always with our clear statement that if it cannot be resolved in that way, then the only democratically feasible answer that we have been able to identify is that the decision must go back to those who made it in the first instance.
Wel, Llywydd, un o'r pethau yr ydym ni i gyd yn sicr wedi eu dysgu yw bod terfynau amser y mae'n ymddangos bod Tŷ'r Cyffredin yn eu pennu ac y mae'n ymddangos bod y Llywodraeth yn eu pennu, pan fydd y diwrnodau hynny'n cyrraedd, mae'n bosibl y gall y terfynau amser hynny ddiflannu ac y gall terfynau amser newydd gael eu pennu. Nawr, rwy'n gresynu at hynny. Rwy'n gresynu'n fawr iawn na chymerodd Prif Weinidog y DU gyngor y ddogfen a gyhoeddwyd ar y cyd gennym ni rhwng Llafur a Phlaid Cymru yma yn y Cynulliad fwy na dwy flynedd yn ôl. Pe byddai wedi gwneud hynny, yna byddem ni mewn sefyllfa wahanol iawn, rwy'n credu, o ran ein perthynas gyda'r Undeb Ewropeaidd. Serch hynny, er mawr rwystredigaeth i ni, mae Tŷ'r Cyffredin yn parhau i ymaflyd â'r mater hwn, ni chyrhaeddwyd anghytundeb llwyr eto, yn fy marn i. Ac mae'n rhaid i ni fod yn barod i gadw ein pennau i ganiatáu i'r cyfle hwnnw ddigwydd, bob amser gyda'n datganiad eglur os na ellir ei ddatrys yn y modd hwnnw, yna'r unig ateb democrataidd ymarferol yr ydym ni wedi gallu dod o hyd iddo yw bod yn rhaid i'r penderfyniad fynd yn ôl at y rhai â'i wnaeth yn y lle cyntaf.
First Minister, I accept what you say about the going round in circles that we're seeing in Westminster, but the deadline that I asked you about was the one that you set for yourself, in terms of deciding when we need to move on and unequivocally say that the only way forward is a people's vote. And one of the criticisms I've heard you make of Theresa May's Government is that they're unwilling to listen to you, but is your own Labour frontbench in Westminster listening to you? Despite the vote that you referred to in this Assembly for preparations to begin immediately, Jeremy Corbyn's letter to Theresa May on 6 February omitted to mention a people's vote at all. As one of your AMs Alun Davies said, when the letter was published,
'It appears that Jeremy Corbyn and UK Labour have dumped our policy on a referendum in the first paragraph.'
Tonia Antoniazzi, the MP for Gower said,
'Nice to be briefed about this @UKLabour @WelshLabour—if at ANY point you would like to consult MPs and also take the Labour Party conference motion into consideration...Just let me know...Cheers...'
MPs and AMs weren't briefed. The question is: were you? Did you agree that the letter shouldn't contain reference to the people's vote that had been supported here? Do you know what Jeremy Corbyn is saying now as he addresses the Engineering Employers' Federation? Our future in Europe is among the most pressing concerns facing our nation. Don't you feel just a small touch of shame at your party's failure to strike a clear stance? And is it any surprise at all that so many now are abandoning it?
Prif Weinidog, rwy'n derbyn yr hyn a ddywedwch am y mynd rownd mewn cylchoedd yr ydym ni'n ei weld yn San Steffan, ond y terfyn amser y gofynnais i chi amdano oedd yr un y gwnaethoch chi eich hun ei bennu, o ran penderfynu pryd mae angen i ni symud ymlaen a dweud yn ddigamsyniol mai'r unig ffordd ymlaen yw pleidlais y bobl. Ac un o'r beirniadaethau yr wyf i wedi eich clywed chi'n ei wneud o Lywodraeth Theresa May yw eu bod nhw'n amharod i wrando arnoch chi, ond a yw eich mainc flaen Llafur eich hun yn San Steffan yn gwrando arnoch chi? Er gwaethaf y bleidlais y cyfeiriasoch ati yn y Cynulliad hwn i baratoadau ddechrau ar unwaith, nid oedd llythyr Jeremy Corbyn at Theresa May ar 6 Chwefror yn sôn am bleidlais y bobl o gwbl. Fel y dywedodd un o'ch ACau Alun Davies, pan gyhoeddwyd y llythyr:
Mae'n ymddangos bod Jeremy Corbyn a Llafur y DU wedi cefnu ar ein polisi ar refferendwm yn y paragraff cyntaf.
Dywedodd Tonia Antoniazzi, AS Gŵyr,
Braf cael fy mriffio am hyn @UKLabour @WelshLabour—os hoffech chi ymgynghori ag ASau ar UNRHYW adeg a hefyd cymryd cynnig cynhadledd y Blaid Lafur i ystyriaeth...rhowch wybod i mi...Diolch...
Ni chafodd ASau nac ACau eu briffio. Y cwestiwn yw: a gawsoch chi? A oeddech chi'n cytuno na ddylai'r llythyr gynnwys cyfeiriad at bleidlais y bobl a gefnogwyd yn y fan yma? A ydych chi'n gwybod beth mae Jeremy Corbyn yn ei ddweud nawr wrth iddo annerch y Ffederasiwn Cyflogwyr Peirianneg? Mae ein dyfodol yn Ewrop ymhlith y pryderon mwyaf dybryd sy'n wynebu ein cenedl. Onid ydych chi'n teimlo dim ond rhyw fymryn o gywilydd ynghylch methiant eich plaid i gyflwyno safbwynt eglur? Ac a yw'n unrhyw syndod o gwbl bod cynifer yn cefnu arni nawr?
Well, the policy of the Labour Party, Llywydd, is clear. It is the one set out in the September conference resolution, and it's the policy that I have supported ever since. I am in the fortunate position of being able to discuss these matters with Labour front-bench spokespeople: Sir Keir Starmer, who was here in Cardiff within the last two weeks; I was able to discuss it with Jeremy Corbyn when I was in London last week. I welcome his letter of 6 February. It was widely welcomed in Brussels as well as being an important contribution that had a chance, given a Government that was prepared to carry out genuine discussions and negotiations with others on the floor of the House of Commons. That letter offered a way to an agreement that could be struck, that could command a majority in the House of Commons and that could be supported at the European Union level as well. That's what my party wants to get out of all of this. It's only if the Government that is responsible for all of this, which has been in charge of all of this ever since the referendum—. It's only if they fail to move in a direction where a majority in the House of Commons can be secured that we will then have to do, as the Member has said—and I have agreed with him now for the third time this afternoon that, in those circumstances, the decision would have to return to the people who made it in the first instance.
Wel, mae polisi'r Blaid Lafur, Llywydd, yn eglur. Y polisi yw'r un a nodwyd ym mhenderfyniad cynhadledd mis Medi, ac dyna'r polisi yr wyf i wedi ei gefnogi byth ers hynny. Rwyf i yn y sefyllfa ffodus o allu trafod y materion hyn gyda llefarwyr mainc flaen Llafur: Syr Keir Starmer, a oedd yma yng Nghaerdydd yn ystod y pythefnos diwethaf; roeddwn i'n gallu ei drafod gyda Jeremy Corbyn pan oeddwn i yn Llundain yr wythnos diwethaf. Rwy'n croesawu ei lythyr dyddiedig 6 Chwefror. Fe'i croesawyd yn eang ym Mrwsel hefyd fel cyfraniad pwysig a oedd â chyfle, pe byddai Llywodraeth a fyddai'n barod i gynnal trafodaethau a negodiadau gwirioneddol gydag eraill ar lawr Dŷ'r Cyffredin. Roedd y llythyr hwnnw yn cynnig ffordd i gytundeb y gellid ei daro, a allai sicrhau mwyafrif yn Nhŷ'r Cyffredin ac y gellid ei gefnogi ar lefel yr Undeb Ewropeaidd hefyd. Dyna'r hyn y mae fy mhlaid i eisiau ei gael allan o hyn i gyd. Dim ond os gwnaiff y Llywodraeth sy'n gyfrifol am hyn i gyd, sydd wedi bod yn gyfrifol am hyn i gyd ers y refferendwm—. Dim ond os byddan nhw'n methu â symud i gyfeiriad lle gellir sicrhau mwyafrif yn Nhŷ'r Cyffredin y bydd yn rhaid i ni wedyn wneud, fel y mae'r Aelod wedi ei ddweud—ac rwyf i wedi cytuno ag ef nawr am y trydydd tro y prynhawn yma, o dan yr amgylchiadau hynny, byddai'n rhaid i'r penderfyniad fynd yn ôl at y bobl a'i gwnaeth yn y lle cyntaf.
Arweinydd grŵp UKIP, Gareth Bennett.
The leader of the UKIP group, Gareth Bennett.
Diolch, Llywydd. Can I also add my condolences to the family of Paul Flynn? Although he was identified with Newport for many years, he was originally, by birth and upbringing, a Cardiffian, so both cities do lay some claim to him. I did contact Paul Flynn during the early stages of the referendum campaign. As he was a genuinely independently minded politician, I was interested, actually, where he stood on that, and I was very grateful for the e-mail I received back from him. I was not publicly known at the time, so I was quite chuffed to get his response, and he clarified his position. We were on opposite sides of the fence, as it turned out, but I was grateful for his response, and I know he has at least one person here who worked for him in the past, and, of course, as you mentioned, he was a supporter of devolution, so his legacy, in many ways, does live on.
First Minister, a fortnight ago, you answered questions here in the Chamber from the Conservative leader, Paul Davies, in which you expressed the wishes of the Welsh Government to address the issues of Holocaust denial and the growing prevalence within society of anti-Semitism. Will you reiterate that those wishes still form your outlook and that the Welsh Labour Government is still genuinely committed to tackling these problems?
Diolch, Llywydd. A gaf innau hefyd ychwanegu fy nghydymdeimlad i deulu Paul Flynn? Er iddo gael ei gysylltu â Chasnewydd ers blynyddoedd lawer, brodor o Gaerdydd ydoedd yn wreiddiol, trwy enedigaeth a magwraeth, felly mae'r ddwy ddinas yn ei hawlio i ryw raddau. Cysylltais â Paul Flynn yn ystod cyfnod cynnar ymgyrch y refferendwm. Gan ei fod yn wleidydd wirioneddol annibynnol ei feddwl, roedd gen i ddiddordeb, a dweud y gwir, yn ei safbwynt ar hynny, ac roeddwn yn ddiolchgar iawn am yr e-bost a gefais yn ôl ganddo. Nid oeddwn yn adnabyddus i'r cyhoedd ar y pryd, felly roeddwn i'n falch iawn o gael ei ymateb, ac eglurodd ei safbwynt. Roeddem ni ar wahanol ochrau i'r ffens, fel y digwyddodd, ond roeddwn i'n ddiolchgar am ei ymateb, a gwn fod ganddo o leiaf un person yma a weithiodd iddo yn y gorffennol, ac, wrth gwrs, fel y dywedasoch, roedd yn gefnogol i ddatganoli, felly mae ei etifeddiaeth, mewn sawl ffordd, yn parhau.
Prif Weinidog, bythefnos yn ôl, fe wnaethoch ch ateb cwestiynau yma yn y Siambr gan arweinydd y Ceidwadwyr, Paul Davies, pan fynegwyd dymuniadau Llywodraeth Cymru gennych i fynd i'r afael â materion gwadu'r Holocost a chyffredinrwydd cynyddol gwrth-Semitiaeth mewn cymdeithas. A wnewch chi ail-bwysleisio mai'r dymuniadau hynny yw eich safbwynt o hyd a bod Llywodraeth Lafur Cymru yn dal i fod yn wirioneddol ymrwymedig i fynd i'r afael â'r problemau hyn?
Llywydd, the Welsh Government is committed to challenging stigma wherever that takes place, to protecting the rights of all members of our society, whatever their faith or culture. That is absolutely the case in relation to anti-Semitism, but it is true in relation to forms of abuse that other communities in Wales have experienced, and we are committed to that right across the board.
Llywydd, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i herio stigma lle bynnag y bydd yn codi, i amddiffyn hawliau pob aelod o'n cymdeithas, beth bynnag fo'i ffydd neu ei ddiwylliant. Mae hynny'n hollol wir o ran gwrth-Semitiaeth, ond mae'n wir o ran mathau eraill o gam-drin y mae cymunedau eraill yng Nghymru wedi eu dioddef, ac rydym ni wedi ymrwymo i hynny yn gyffredinol.
Okay. Thank you, First Minister, for that commitment. I'm not sure that the Labour Party is likely to be an effective vehicle from which to tackle the specific problem of anti-Semitism, though. We saw yesterday that seven Labour MPs felt moved to leave the Labour Party. One of the reasons they cited being the increasing prevalence of anti-Semitism within the Labour Party. Indeed, one of them said that the Labour Party is now institutionally anti-Semitic. Now, we had a Welsh Government statement on this 18 months ago, which talked about training for officials to make them more aware of anti-Semitism and working with Victim Support Cymru to identify instances of this. Given that the problem appears to be increasing, does the Welsh Government now need to do more?
Iawn. Diolch, Prif Weinidog, am yr ymrwymiad yna. Nid wyf i'n siŵr bod y Blaid Lafur yn debygol o fod yn gyfrwng effeithiol ar gyfer mynd i'r afael â'r broblem benodol o wrth-Semitiaeth, fodd bynnag. Ddoe, gwelsom fod saith o ASau Llafur yn teimlo y dylent adael y Blaid Lafur. Un o'r rhesymau a nodwyd ganddyn nhw yw'r achosion cynyddol o wrth-Semitiaeth o fewn y Blaid Lafur. Yn wir, dywedodd un ohonyn nhw fod y Blaid Lafur bellach yn sefydliadol wrth-Semitaidd. Nawr, cawsom ddatganiad Llywodraeth Cymru ar hyn 18 mis yn ôl, a gyfeiriodd at hyfforddiant i swyddogion i'w gwneud yn fwy ymwybodol o wrth-Semitiaeth a gweithio gyda Cymorth i Ddioddefwyr Cymru i nodi achosion o hyn. O ystyried ei bod yn ymddangos bod y broblem yn cynyddu, a oes angen i Lywodraeth Cymru wneud mwy erbyn hyn?
I think awareness training is very important and it is essential that, as new challenges emerge, people keep that up to date. And that is true not simply of people who work for the Welsh Government, it's true for people who work in the Welsh Government, and, Llywydd, I would say that it is true of any Member of this Assembly as well.
Rwy'n credu bod hyfforddiant ymwybyddiaeth yn bwysig iawn ac mae'n hanfodol, wrth i heriau newydd ddod i'r amlwg, bod pobl yn cadw hwnnw'n gyfredol. Ac mae hynny'n wir nid yn unig am bobl sy'n gweithio i Lywodraeth Cymru, mae'n wir am bobl sy'n gweithio yn Llywodraeth Cymru, a, Llywydd, byddwn yn dweud ei fod yn wir am unrhyw Aelod o'r Cynulliad hwn hefyd.
Yes, I agree with your sentiments, First Minister. I do think you need to look closely at your own party. There has been one investigation by Shami Chakrabarti—[Interrupution.] There has been one investigation by Shami Chakrabarti, which was rather undermined when she immediately joined the Labour Party. Then, within weeks of finishing the so-called inquiry, she was given a Labour frontbench seat in the House of Lords. Hers was clearly a whitewash rather than a genuine inquiry. We now have another inquiry going on in which your party's general secretary refuses to reveal how many complaints of anti-Semitism within the Labour Party she has received, because the truth is just too embarrassing. First Minister, how long can your Welsh Government go on pretending to be against this form of racism when your party is utterly riddled with this problem from top to bottom?
Ie, rwy'n cytuno â'ch safbwyntiau, Prif Weinidog. Rwy'n credu bod angen i chi edrych yn ofalus ar eich plaid eich hun. Cafwyd un ymchwiliad gan Shami Chakrabarti—[Torri ar draws.] Cafwyd un ymchwiliad gan Shami Chakrabarti, a danseiliwyd braidd pan ymunodd â'r Blaid Lafur yn syth. Yna, o fewn wythnosau i orffen yr ymchwiliad honedig, rhoddwyd sedd mainc flaen Llafur iddi yn Nhŷ'r Arglwyddi. Roedd yn amlwg mai achos o wyngalchu oedd hyn yn hytrach nag ymchwiliad gwirioneddol. Mae gennym ni ymchwiliad arall sy'n cael ei gynnal erbyn hyn, lle mae ysgrifennydd cyffredinol eich plaid yn gwrthod datgelu faint o gwynion o wrth-Semitiaeth o fewn y Blaid Lafur y mae wedi eu cael, gan fod y gwir yn achosi gormod o gywilydd. Prif Weinidog, am ba hyd y gall eich Llywodraeth Cymru barhau i esgus bod yn erbyn y math hwn o hiliaeth pan fod y broblem hon yn bodoli drwy eich plaid gyfan o'r brig i'r gwaelod?
Llywydd, it is like arriving in a parallel universe to receive questions from the party that embraces Tommy Robinson and the creed that he is prepared to advocate, and then asks for other parties to account for themselves. Let me be clear, Llywydd: there is absolutely no place in my party or anywhere else in Wales for prejudice against people of other races or religions. And that does not simply include those that the Member has referred to today, but all those others that, in the past, he has been prepared to attack in the position that he now occupies.
Llywydd, mae fel cyrraedd bydysawd cyfochrog i gael cwestiynau gan y blaid sy'n croesawu Tommy Robinson a'r credo y mae'n barod i'w hyrwyddo, ac yna sy'n gofyn i bleidiau eraill esbonio eu hunain. Gadewch i mi fod yn eglur, Llywydd: does dim lle o gwbl yn fy mhlaid i nac yn unrhyw le arall yng Nghymru ar gyfer rhagfarn yn erbyn pobl o hiliau neu grefyddau eraill. Ac nid yw hynny'n cynnwys y rhai y mae'r Aelod wedi cyfeirio atyn nhw heddiw yn unig, ond at bob un arall y mae ef, yn y gorffennol, wedi bod yn barod i ymosod arnynt yn y swydd y mae ynddi erbyn hyn.
3. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ymgymeriadau presennol y panel adolygu cynghorau cymuned? OAQ53452
3. Will the First Minister provide an update on the current undertakings of the community council review panel? OAQ53452
I thank the Member for that question. The independent review panel provided its final report to the Welsh Government on 3 October 2018. In November of that year, a written statement set out actions to be taken in this calendar year and beyond in response to that report.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Darparodd y panel adolygu annibynnol ei adroddiad terfynol i Lywodraeth Cymru ar 3 Hydref 2018. Ym mis Tachwedd y flwyddyn honno, cyflwynodd datganiad ysgrifenedig y camau i'w cymryd yn y flwyddyn galendr hon a thu hwnt mewn ymateb i'r adroddiad hwnnw.
Thank you, First Minister. And, of course, it was during your tenure as the local government Cabinet Secretary that you did set up that panel. The independent review panel, having presented its final report on the future roles of these councils, did think it very important that councils are to be held accountable for the public money they spend, and that they are managed well in terms of financial probity. The report by the auditor general, of course, has also highlighted the fact that the number of qualified audit opinions has doubled in 2017-18, and we now have 340 councils that that applies to. There are many recommendations in that report. In Aberconwy, we've currently got a situation of dismay that a community council in Penmaenmawr has spent over £100,000-worth of reserves over a three-year period, causing much concern, especially when some of the councillors on that council don't know how this money is being spent.
Will you state, please, by when you will act on the recommendations of the independent review panel? And will you also explain how you, as the First Minister of Wales now, will take steps to strengthen robust financial practices and transparency in the spend of council tax in terms of this, its precept? Because this particular council in Penmaenmawr had a 21 per cent precept a couple of years ago, and residents are now very, very concerned that councillors themselves don't know how this £100,000 has been spent. There are community councils across Wales, where, simply, they don't have any audit practices in place, and financial accountability is very poor. So, will you please look into this as a matter of some priority so that that independent review panel and its work become meaningful rather than meaningless?
Diolch, Prif Weinidog. Ac, wrth gwrs, yn ystod eich cyfnod chi fel Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol y gwnaethoch chi sefydlu'r panel hwnnw. Roedd y panel adolygu annibynnol, ar ôl cyflwyno ei adroddiad terfynol ar swyddogaethau'r cynghorau hyn yn y dyfodol, yn credu ei bod yn bwysig iawn bod cynghorau yn atebol am yr arian cyhoeddus y maen nhw'n ei wario, a'u bod nhw'n cael eu rheoli'n dda o ran gonestrwydd ariannol. Wrth gwrs, mae'r adroddiad gan yr archwilydd cyffredinol hefyd wedi tynnu sylw at y ffaith fod nifer y barnau archwilio amodol wedi dyblu yn 2017-18, ac mae gennym ni 340 o gynghorau y mae hynny'n berthnasol iddyn nhw erbyn hyn. Ceir nifer o argymhellion yn yr adroddiad hwnnw. Yn Aberconwy, mae gennym ni sefyllfa o ddigalondid ar hyn o bryd bod cyngor cymuned ym Mhenmaenmawr wedi gwario dros £100,000 o arian wrth gefn dros gyfnod o dair blynedd, gan beri llawer o bryder, yn enwedig pan nad yw rhai o'r cynghorwyr ar y cyngor hwnnw yn gwybod sut y mae'r arian hwn yn cael ei wario.
A wnewch chi ddatgan, os gwelwch yn dda, erbyn pryd y byddwch chi'n gweithredu ar argymhellion y panel adolygu annibynnol? Ac a wnewch chi hefyd egluro sut y byddwch chi, fel Prif Weinidog Cymru erbyn hyn, yn cymryd camau i gryfhau arferion ariannol cadarn a thryloywder o ran gwariant treth gyngor o ran hyn, ei braesept? Oherwydd roedd gan y cyngor penodol hwn ym Mhenmaenmawr braesept o 21 y cant flwyddyn neu ddwy yn ôl, ac mae trigolion yn bryderus dros ben erbyn hyn nad yw'r cynghorwyr eu hunain yn gwybod sut y gwariwyd y £100,000 hwn. Ceir cynghorau cymuned ledled Cymru, lle, yn syml, nad oes ganddyn nhw unrhyw arferion archwilio ar waith, ac mae atebolrwydd ariannol yn wael iawn. Felly, a wnewch chi ymchwilio i hyn os gwelwch yn dda fel mater o gryn flaenoriaeth fel bod y panel adolygu annibynnol hwnnw a'i waith yn dod yn ystyrlon yn hytrach na'i fod yn ddiystyr?
Well, I thank the Member for that and for the interest that I know she showed in the review itself. I know from my discussions with her that she wants to see a community and town council sector that is strong and that will stand up to scrutiny as well. I share the auditor general's concern at the continuing high number of community councils that have received qualified audit opinions. Now, the Member referred to 340 of them, and I think it's fair to say, as I'm sure she will acknowledge, that the majority of those are relatively minor infractions of submissions being made a few days beyond the deadline and sometimes the correct form not being used and so on. But there are examples where the difficulty goes beyond that and where there are public interest reports that the auditor general has had to publish because of his concern at probity in the way the public money has been used, and that is completely unacceptable.
Now, the auditor general has now agreed that he will review the adequacy and effectiveness of the current audit arrangements to ensure that they are fit for this purpose, and that review will give us an opportunity to make sure that we have a regime in place that guarantees the community councils are independently accountable and that when they use public money, they do so in a way that is robust, that is defensible and that stands up to scrutiny from those outside the membership of those councils.
Wel, diolch i'r Aelod am hynna ac am y diddordeb y gwn iddi ei ddangos yn yr adolygiad ei hun. Gwn o'm trafodaethau gyda hi ei bod hi eisiau gweld sector cynghorau cymuned a thref sydd yn gryf ac a fydd yn gallu gwrthsefyll craffu hefyd. Rwy'n rhannu pryder yr archwilydd cyffredinol gyda'r nifer uchel parhaus o gynghorau cymuned sydd wedi cael barnau archwilio amodol. Nawr, cyfeiriodd yr Aelod at 340 ohonyn nhw, ac rwy'n credu ei bod yn deg i ddweud, fel yr wyf i'n siŵr y gwnaiff hi gydnabod, fod y rhan fwyaf o'r rheini yn dramgwyddau cymharol fân o gyflwyniadau yn cael eu gwneud ychydig ddiwrnodau y tu hwnt i'r dyddiad terfyn a pheidio â defnyddio'r ffurflen gywir weithiau ac ati. Ond ceir enghreifftiau lle mae'r anhawster yn mynd y tu hwnt i hynny, a lle ceir adroddiadau buddiant cyhoeddus y bu'n rhaid i'r archwilydd cyffredinol eu cyhoeddi oherwydd ei bryder ynghylch cywirdeb yn y ffordd y defnyddiwyd arian cyhoeddus, ac mae hynny'n gwbl annerbyniol.
Nawr, mae'r archwilydd cyffredinol wedi cytuno erbyn hyn y bydd yn adolygu digonolrwydd ac effeithiolrwydd y trefniadau archwilio presennol i sicrhau eu bod yn addas i'r diben hwn, a bydd yr adolygiad hwnnw yn rhoi cyfle i ni wneud yn siŵr bod gennym ni drefn ar waith sy'n sicrhau bod y cynghorau cymuned yn atebol yn annibynnol, a phan fyddan nhw'n defnyddio arian cyhoeddus, eu bod nhw'n gwneud hynny mewn ffordd sy'n gadarn, mewn modd y gellir ei amddiffyn ac sy'n gallu gwrthsefyll craffu gan y rhai o'r tu allan i aelodaeth y cynghorau hynny.
The First Minister will recall that one of the recommendations in the review was for the Government to explore how a pool of qualified clerks could be made available to support town and community councils in Wales. I'm very well aware that some of the smaller community councils in Mid and West Wales, the region I represent, sometimes struggle to find the right person to support their work, and that, of course, is crucial with regard to some of the issues that Janet Finch-Saunders has already raised. This issue of good governance and accountability can depend on having the right member of staff in place. Many of them are councillors who are doing this on a very, very part-time basis, unremunerated, giving a lot to their community, but they can't necessarily be expected to have as individuals that level of expertise, so they need that professional support. Can the First Minister tell us what steps the Government is taking to help support the supply of suitably qualified and experienced clerks for community councils?
Bydd y Prif Weinidog yn cofio mai un o'r argymhellion yn yr adolygiad oedd i'r Llywodraeth archwilio sut y gellid sicrhau bod cronfa o glercod cymwysedig ar gael i gefnogi cynghorau tref a chymuned yng Nghymru. Rwy'n gwbl ymwybodol bod rhai o'r cynghorau cymuned llai yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru, y rhanbarth yr wyf i'n ei gynrychioli, weithiau'n cael trafferth i ddod o hyd i'r person cywir i gefnogi eu gwaith, ac mae hynny, wrth gwrs, yn hollbwysig o ran rhai o'r materion y mae Janet Finch-Saunders eisoes wedi eu codi. Gall y mater hwn o lywodraethu da ac atebolrwydd ddibynnu ar fod â'r aelod priodol o staff mewn swydd. Cynghorwyr yw llawer ohonyn nhw sy'n gwneud hyn ar sail rhan-amser dros ben, yn ddi-dâl, gan roi llawer i'w cymuned, ond ni ellir disgwyl iddyn nhw o reidrwydd fod â'r lefel honno o arbenigedd fel unigolion, felly mae angen y cymorth proffesiynol hwnnw arnyn nhw. A all y Prif Weinidog ddweud wrthym ni pa gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd er mwyn helpu i gynorthwyo cyflenwad clercod sydd â'r cymwysterau a'r profiad priodol i gynghorau cymuned?
I thank Helen Mary Jones for that important point. She's quite right in saying that the report did put an emphasis on the availability to community councils of qualified and independent advice from their clerks. I spent last evening, Llywydd, at the meeting of Pentyrch community council in my constituency. I visit it once every year, and it's a very successful community council. Part of its success is that it makes sure that it devotes some resource to sending its clerk on the most up-to-date training courses, making sure that person is really well equipped to provide them with the advice that they need. As a Government, we are putting some additional funding into assisting local community councils to be able to access those training courses for their staff, and we will work through One Voice Wales, the umbrella organisation for town and community councils, to try to encourage more councils to take up the offer that is now there for them.
Diolchaf i Helen Mary Jones am y pwynt pwysig yna. Mae hi'n hollol iawn wrth ddweud y rhoddodd yr adroddiad bwyslais ar y cyngor cymwysedig ac annibynnol sydd ar gael i gynghorau cymuned gan eu clercod. Treuliais neithiwr, Llywydd, yng nghyfarfod cyngor cymuned Pentyrch yn fy etholaeth i. Rwy'n ymweld ag ef unwaith y flwyddyn, ac mae'n gyngor cymuned llwyddiannus iawn. Rhan o'i lwyddiant yw ei fod yn gwneud yn siŵr ei fod yn neilltuo rhai adnoddau i anfon ei glerc ar y cyrsiau hyfforddi diweddaraf, gan wneud yn siŵr bod y person hwnnw wedi'i baratoi'n dda iawn i ddarparu'r cyngor sydd ei angen arnyn nhw. Fel Llywodraeth, rydym ni'n neilltuo rhywfaint o gyllid ychwanegol i gynorthwyo cynghorau cymuned lleol i allu cael mynediad at y cyrsiau hyfforddi hynny i'w staff, a byddwn yn gweithio drwy Un Llais Cymru, y sefydliad ambarél ar gyfer cynghorau tref a chymuned, i geisio annog mwy o gynghorau i fanteisio ar y cynnig sydd yno iddyn nhw erbyn hyn.
4. Pa gynnydd sy'n cael ei wneud i wella gwasanaethau rheilffyrdd Cymru dros y pum mlynedd nesaf? OAQ53445
4. What progress is being made to improve Welsh rail services over the next five years? OAQ53445
I thank the Member for that question. Over the next five years, Welsh rail services will see improved and additional services, new and better trains, wide-ranging station upgrades, ticketing and information improvements and increased parking and interchange facilities for passengers.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Dros y pum mlynedd nesaf, bydd rheilffyrdd Cymru yn gweld gwasanaethau gwell ac ychwanegol, a gwell trenau, gwaith uwchraddio eang i orsafoedd, gwelliannau i wasanaeth tocynnau a gwybodaeth a mwy o gyfleusterau parcio a chyfnewid i deithwyr.
I thank the First Minister for that answer. Unlike the UK Government, which reneged on a promise to electrify the south Wales main line to Swansea and who have delivered a paltry 1 per cent of UK rail infrastructure funding to Wales, Welsh Labour has invested in our rail network. First Minister, could you tell me what improvements that passengers can expect to see over the next two years?
Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Yn wahanol i Lywodraeth y DU, sydd wedi torri addewid i drydaneiddio prif reilffordd y de i Abertawe ac sydd wedi darparu 1 y cant pitw o gyllid seilwaith rheilffyrdd y DU i Gymru, mae Llafur Cymru wedi buddsoddi yn ein rhwydwaith rheilffyrdd. Prif Weinidog, a allwch chi ddweud wrthyf pa welliannau y gall teithwyr ddisgwyl eu gweld yn ystod y ddwy flynedd nesaf?
I thank the Member for that question and for the work, of course, that he did in ensuring that we are in a position to bring about these improvements here in Wales. Over the next couple of years, Transport for Wales will introduce additional rolling stock. In this year, those additional trains will be used to relieve crowding and to introduce new services. That will be a precursor to new trains that we will be introducing over the next couple of years. We will act to make sure that the physical facilities at our stations are improved in this calendar year by an enhanced deep-cleaning programme in place throughout Wales. From December of this year, there will be a 22 per cent increase in Sunday mileage and additional services for passengers on those days. There will be work done to make sure that passengers are better informed about the services that are being provided. We are dealing with a new ticketing regime that will see 3,000 new advance fares to reduce the cost of travel for long-distance journeys. These are just some of the things that we will be doing here in Wales to make sure that people in Wales have a service that they deserve and will be proud of into the future.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna ac am y gwaith, wrth gwrs, a wnaeth i sicrhau ein bod ni mewn sefyllfa i wneud y gwelliannau hyn yma yng Nghymru. Dros y ddwy flynedd nesaf, bydd Trafnidiaeth Cymru yn cyflwyno cerbydau ychwanegol. Yn ystod y flwyddyn hon, bydd y trenau ychwanegol hynny yn cael eu defnyddio i leddfu gorlenwi ac i gyflwyno gwasanaethau newydd. Bydd hynny'n rhagflaenu trenau newydd y byddwn yn eu cyflwyno dros y ddwy flynedd nesaf. Byddwn yn gweithredu i wneud yn siŵr bod y cyfleusterau ffisegol yn ein gorsafoedd yn gwella yn y flwyddyn galendr hon trwy raglen well o lanhau dwys sydd ar waith ledled Cymru. O fis Rhagfyr eleni, bydd cynnydd o 22 y cant i filltiroedd ar y Sul a gwasanaethau ychwanegol i deithwyr ar y diwrnodau hynny. Bydd gwaith yn cael ei wneud i sicrhau bod teithwyr yn fwy gwybodus am y gwasanaethau sy'n cael eu darparu. Rydym ni'n ymdrin â threfn docynnau newydd a fydd yn creu 3,000 o docynnau ymlaen llaw newydd i leihau'r gost o fynd ar deithiau hirbell. Dim ond rhai o'r pethau y byddwn ni'n eu gwneud yma yng Nghymru yw'r rhain i wneud yn siŵr bod gan bobl yng Nghymru wasanaeth y maen nhw'n ei haeddu ac y byddan nhw'n falch ohono i'r dyfodol.
First Minister, you'll be aware that Carno residents have been campaigning for a new station in Carno for many years. They have been frustrated that the stage 2 appraisal process did seem to take longer than was expected, but I'm grateful to Helen Mary Jones, who asked your colleague a question last week, to know that that stage 2 process is indeed coming to an end and stage 3 is about to begin. Now, I do understand that there is already a commitment to take forward two new stations in north Wales, at Deeside and in Wrexham, but can you confirm how that fits into this three-stage process when the third stage hasn't yet begun? Can you confirm that the Welsh Government's appraisal process for new station development is a fair process?
Prif Weinidog, byddwch yn ymwybodol bod trigolion Carno wedi bod yn ymgyrchu dros gael gorsaf newydd yng Ngharno ers blynyddoedd lawer. Maen nhw wedi bod yn rhwystredig bod y broses arfarnu cam 2 yn ymddangos fel ei fod wedi cymryd mwy o amser na'r disgwyl, ond rwy'n ddiolchgar i Helen Mary Jones, a ofynnodd gwestiwn i'ch cyd-Aelod yr wythnos diwethaf, i wybod bod y broses cam 2 honno wir yn dod i ben a bod cam 3 ar fin dechrau. Nawr, rwyf yn deall bod ymrwymiad eisoes i fwrw ymlaen â dwy orsaf newydd yn y gogledd, yng Nglannau Dyfrdwy ac yn Wrecsam, ond a allwch chi gadarnhau sut y mae hynny'n cyd-fynd â'r broses dri cham hon pan nad yw'r trydydd cam wedi dechrau eto? A allwch chi gadarnhau bod proses werthuso Llywodraeth Cymru ar gyfer datblygu gorsaf newydd yn broses deg?
Well, the WelTAG process, Llywydd, is a fair process. It is, as the Member says, a three-stage process in which proposals for new initiatives have to be tested through the different stages. The Carno station appraisal is coming towards the end of stage 2. Our ability to take forward proposals at stage 3 is dependent upon us having the resources in order to do so, and there are, as ever in this area—as the others we have discussed this afternoon—places where we would like to be able to do more and where we would do more, provided the funding comes to Wales in order to allow us to do so.
Wel, mae'r broses WelTAG, Llywydd, yn broses deg. Fel y dywed yr Aelod, mae'n broses tri cham lle caiff cynigion ar gyfer mentrau newydd eu profi drwy'r gwahanol gamau. Mae arfarniad gorsaf Carno yn dod tuag at ddiwedd cam 2. Mae ein gallu i fwrw ymlaen â chynigion yng ngham 3 yn dibynnu ar fod gennym yr adnoddau er mwyn gwneud hynny, ac mae, fel ag erioed yn y maes hwn—fel y lleill yr ydym wedi eu trafod y prynhawn yma—lleoedd lle yr hoffem ni allu gwneud mwy a lle y byddem ni'n gwneud mwy, os daw'r cyllid i Gymru i'n galluogi i wneud hynny.
Ar fy siwrnai bump awr o Fangor i Gaerdydd neithiwr, roeddwn i'n edrych ar fap o rwydwaith rheilffordd Cymru, ac roedd yn fy atgoffa nad rhwydwaith wedi'i greu ar gyfer Cymru ydy hwn mewn difrif. Mae angen buddsoddi mewn ehangu'r rhwydwaith, wrth gwrs, er mwyn cysylltu Cymru. Mae angen buddsoddi ar holl arfordir gorllewinol Cymru. Ond mae buddsoddi mewn ehangu'r rheilffordd yn costio llawer o arian, wrth gwrs. Mae angen meddwl yn ofalus am y buddsoddiadau hynny. Ond mae yna un buddsoddiad y gallen ni ei wneud ar unwaith, un cymharol fach, er mwyn ehangu'r rhwydwaith, a hynny ydy ailagor y rheilffordd sydd yno'n barod rhwng Gaerwen ac Amlwch yng ngogledd Ynys Môn. A ydy'r Prif Weinidog yn cytuno efo fi y dylid symud ymlaen efo hynny ar fyrder rŵan, yn enwedig o ystyried yr amgylchiadau economaidd anodd sy'n wynebu'r rhan yna o Ynys Môn?
On my five-hour journey from Bangor to Cardiff yesterday evening, I looked at a map of the Welsh rail network and it reminded me that this isn't a network created for Wales, if truth be told. We need investment in expanding the network in order to connect Wales. We need to invest across the west coast line of Wales. But investment in the rail network is expensive, of course. We need to think carefully about those investments. But there is one investment that we could make immediately, a relatively small investment, which would enhance the network, and that is to reopen the line already there between Gaerwen and Amlwch in the north of Anglesey. Does the First Minister agree with me that we should make progress with that as a matter of urgency now, particularly given the economic circumstances facing that part of Anglesey?
Wel, diolch yn fawr i'r Aelod am y cwestiwn. Dwi'n gallu cadarnhau bod yr enghraifft y mae wedi cyfeirio ati—mae honna'n rhan o'r rhaglen rŷn ni'n gweithio arni ar hyn o bryd. Yn gyffredinol, wrth gwrs, beth mae Rhun ap Iorwerth yn ei ddweud yn wir. Dydy'r system sydd gyda ni ar hyn o bryd ddim yn un rŷn ni wedi ei dyfeisio ar gyfer yr anghenion sydd gyda ni yng Nghymru. Ond, nawr, gyda rhai o'r cyfrifoldebau sydd yn ein dwylo ni, rŷn ni'n gallu gwneud mwy i baratoi am anghenion y dyfodol.
Well, thank you very much to the Member for the question. I can confirm that the example that he has referred to is part of the programme that we're working on at the moment. In general, of course, what Rhun ap Iorwerth says is true: the system that we have at the moment isn't one that was devised for the needs that we have in Wales, but now, with some of the responsibilities that are now in our hands, we can do more to prepare for the needs of the future.
5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i annog pobl ifanc i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus? OAQ53476
5. What action is the Welsh Government taking to encourage young people to use public transport? OAQ53476
Llywydd, from 1 March, any young person aged between 16 and 21 will be able to apply for discounted bus travel in Wales. From January of next year, Transport for Wales will extend free rail travel to under-11-year-olds. Both of these initiatives will help create the public transport users of the future.
Llywydd, o 1 Mawrth, bydd unrhyw berson ifanc rhwng 16 a 21 oed yn cael gwneud cais i deithio ar fysiau am bris gostyngol yng Nghymru. O fis Ionawr y flwyddyn nesaf, bydd Trafnidiaeth Cymru yn ymestyn teithio ar reilffyrdd am ddim i blant dan 11 mlwydd oed. Bydd y ddwy fenter hon yn helpu i greu defnyddwyr trafnidiaeth gyhoeddus y dyfodol.
Diolch. Thank you, First Minister. The transport and economy Minister, Ken Skates, joined students in Wrexham last week to celebrate the announcement of the popular mytravelpass young person's discount scheme. Since the scheme began in 2014, there have been a total of 20,953 pass holders and an estimated 1,344,000 discounted journeys in 2017-18. First Minister, can you inform me when we can ascertain the participation levels in Islwyn itself and how, in the future, the Welsh Government can further enhance the reach of this important and highly positive initiative?
Diolch. Diolch, Prif Weinidog. Ymunodd Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, Ken Skates, â myfyrwyr yn Wrecsam yr wythnos diwethaf i ddathlu cyhoeddi'r cynllun poblogaidd mytravelpass sy'n rhoi gostyngiad i bobl ifanc. Ers i'r cynllun ddechrau yn 2014, cafwyd cyfanswm o 20,953 o ddeiliaid cardiau ac amcangyfrifwyd y bu 1,344,000 o deithiau gostyngol yn 2017-18. Prif Weinidog, a allwch chi ddweud wrthyf pryd y gallwn ni ganfod faint o gyfranogiad sydd yn Islwyn ei hun a sut, yn y dyfodol, y gall Llywodraeth Cymru gynyddu eto nifer y bobl ifanc y mae'r fenter bwysig a chadarnhaol iawn hon yn eu cyrraedd?
I thank the Member for that supplementary question and for pointing to those quite remarkable figures that she mentioned—the over 1,300,000 discounted journeys that took place as a result of the mytravelpass initiative in 2017-18. In the few days since the launch by the Cabinet Secretary for Economy and Transport last week of applications for the new and extended pass, over 500 applications have been received, and I will be sure that my colleague will look at ways in which we will be able to disaggregate that data and let Members around the Chamber know of how the pass is being used in their own constituencies.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol yna ac am dynnu sylw at y ffigurau rhagorol hynny a grybwyllwyd ganddi—dros 1,300,000 o deithiau gostyngol a ddigwyddodd o ganlyniad i'r fenter mytravelpass yn 2017-18. Yn yr ychydig ddyddiau ers i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth lansio'r ceisiadau am y cerdyn newydd ac estynedig, yr wythnos diwethaf, mae dros 500 o geisiadau wedi dod i law, ac rwy'n siŵr y bydd fy nghyd-Aelod yn ystyried ffyrdd y byddwn yn gallu dadgyfuno'r data hynny a rhoi gwybod i Aelodau o gwmpas y Siambr sut y defnyddir y cerdyn yn eu hetholaethau eu hunain.
Finally, Darren Millar.
Yn olaf, Darren Millar.
Diolch, Llywydd. First Minister, back in 2017, my party put forward some very clear proposals for free bus travel, not generous bus travel in the way that you're proposing, which is just a discount, but a much more generous scheme to enable those between 16 and 24 to travel free of charge on the bus network. You at that time described it as 'fantasy, fag-packet economics', but the reality is, of course, that the policy was adopted by the UK Labour Party shortly afterwards, and they are now advocates of the scheme. Given that this is a programme that is fully costed, good for young people, good for public transport and good for the environment, won't you take another look at our scheme and our proposals, which also extend discounts to the rail network as well for those 16 to 24-year-olds, many of whom have no other alternative other than to use the buses because of the rising costs of insurance premiums on their motor vehicles?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yn ôl yn 2017, cyflwynodd fy mhlaid i rai cynigion clir iawn ar gyfer teithio ar fysiau am ddim, nid teithiau bws hael yn y modd yr ydych chi'n ei gynnig, sy'n ddim ond disgownt, ond cynllun llawer mwy hael i alluogi'r rhai hynny sydd rhwng 16 a 24 i deithio am ddim ar y rhwydwaith bysiau. Fe wnaethoch chi ar y pryd ei ddisgrifio fel 'economeg ffantasi ar becyn sigaréts', ond y gwir amdani, wrth gwrs, yw y cafodd y polisi ei fabwysiadu gan Blaid Lafur y DU yn fuan wedyn, ac maen nhw erbyn hyn yn cefnogi'r cynllun. Gan fod hon yn rhaglen y mae'r costau wedi'u nodi'n llawn ar ei chyfer, sy'n dda ar gyfer pobl ifanc, sy'n dda ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus ac sy'n dda ar gyfer yr amgylchedd, oni wnewch chi edrych eto ar ein cynllun a'n cynigion, sydd hefyd yn ymestyn gostyngiadau i'r rhwydwaith rheilffyrdd ar gyfer y bobl ifanc 16 i 24 mlwydd oed hynny, llawer ohonyn nhw heb ddewis arall heblaw defnyddio bysiau oherwydd costau cynyddol premiymau yswiriant ar eu cerbydau modur?
Well, Llywydd, I'd be prepared to look at the Member's proposals provided he can do two things: first of all that he will provide costs that are reasonable and reliable, and secondly that he will tell me where in the Welsh Government he proposes I take the money from in order to pay for his new idea.
Wel, Llywydd, byddwn yn barod i edrych ar gynigion yr Aelod ar yr amod y gall ef wneud dau beth: yn gyntaf oll y bydd yn darparu costau sy'n rhesymol ac yn ddibynadwy, ac yn ail y bydd ef yn dweud wrthyf o ble yn Llywodraeth Cymru y mae'n cynnig fy mod yn cymryd yr arian i dalu am ei syniad newydd.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, Jane Hutt, a dwi'n galw'r cwestiwn cyntaf, Hefin David.
The next item, therefore, is questions to the Deputy Minister and Chief Whip, Jane Hutt, and the first question comes from Hefin David.
1. A wnaiff y Dirprwy Weinidog ddatganiad am gefnogaeth Llywodraeth Cymru i'r sector gwirfoddol? OAQ53472
1. Will the Deputy Minister make a statement on Welsh Government support for the voluntary sector? OAQ53472
A strong and independent voluntary sector is critical to the well-being of Wales and our communities. A sustainable relationship with the voluntary sector through our third sector scheme and our third sector Support Wales grant provides the infrastructure on which the sector can thrive.
Mae sector gwirfoddol cryf ac annibynnol yn hanfodol i les Cymru a'n cymunedau. Mae perthynas gynaliadwy â'r sector gwirfoddol drwy ein cynllun trydydd sector a'n grant trydydd sector Cymorth Cymru yn darparu'r seilwaith y gall y sector ffynnu arno.
Diolch. I'd like to take this opportunity to welcome the Deputy Minister to her post. I'm sure she'll pick it up very quickly. [Laughter.] But to my question: there are many voluntary groups in my constituency, almost too many to mention, but I do want to mention three. One is the Caerphilly Miners Centre for the Community, which is now a thriving social enterprise—a hub in the community. It was actually originally the hospital in which I was born and has been transformed by volunteers. The Aber Valley Heritage Group—they are instrumental in setting up the Welsh National Mining Memorial in Senghenydd. It was the site where Wales's worst mining disaster happened in 1913. And also the Senghenydd Youth Drop In Centre, or SYDIC, which connects young people to the local community and builds a sense of cohesion there—hugely important in Senghenydd. Will the Deputy Minister commit to continued Welsh Government support for these projects and projects like them?
Diolch. Hoffwn achub ar y cyfle hwn i groesawu'r Dirprwy Weinidog i'w swydd. Rwy'n siŵr y bydd hi'n dod i arfer yn gyflym iawn. [Chwerthin.] Ond at fy nghwestiwn: mae llawer o grwpiau gwirfoddol yn fy etholaeth i, bron gormod i sôn amdanyn nhw, ond rwyf am sôn am dri. Un yw Canolfan Glowyr Caerffili ar gyfer y Gymuned, sydd bellach yn fenter gymdeithasol ffyniannus—canolbwynt yn y gymuned. Ysbyty oedd ef yn wreiddiol, mewn gwirionedd, lle cefais i fy ngeni ac mae wedi'i weddnewid gan wirfoddolwyr. Grŵp Treftadaeth Cwm Aber—maen nhw'n allweddol o ran sefydlu Cofeb Lofaol Genedlaethol Cymru yn Senghennydd. Dyna'r safle lle digwyddodd trychineb lofaol waethaf Cymru ym 1913. A hefyd y Ganolfan Galw Heibio ar gyfer Pobl Ifanc yn Senghennydd, neu SYDIC, sy'n cysylltu pobl ifanc â'r gymuned leol ac sy'n datblygu ymdeimlad o gydlyniant yno—hynod bwysig yn Senghennydd. A wnaiff y Dirprwy Weinidog ymrwymo i gymorth parhaus gan Lywodraeth Cymru ar gyfer y prosiectau hyn a phrosiectau tebyg?
Well, can I thank Hefin David for his kind words and his question? You've highlighted the work of local organisations that are rooted in the heritage and history of your community. Of course, they're also supporting social needs and enhancing well-being. So, I can just say, as a response to the question, that volunteering, of course, remains at the heart of communities across Wales and the Welsh Government values volunteering as an important expression of citizenship and a central component of democracy, and we are providing core funding for not only the Wales Council for Voluntary Action, of course, but those county voluntary councils across Wales to deliver third sector support.
Wel, a gaf i ddiolch i Hefin David am ei eiriau caredig a'i gwestiwn? Rydych chi wedi tynnu sylw at waith sefydliadau lleol sydd wedi'u gwreiddio yn nhreftadaeth a hanes eich cymuned. Wrth gwrs, maen nhw hefyd yn cefnogi anghenion cymdeithasol ac yn gwella lles. Felly, a gaf i ddweud, mewn ymateb i'r cwestiwn, fod gwirfoddoli, wrth gwrs, yn parhau i fod wrth wraidd cymunedau ledled Cymru a bod Llywodraeth Cymru yn gwerthfawrogi gwirfoddoli fel mynegiant pwysig o ddinasyddiaeth ac yn elfen ganolog o ddemocratiaeth, ac rydym ni'n darparu cyllid craidd ar gyfer Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, wrth gwrs, yn ogystal â'r cynghorau gwirfoddol sirol hynny ledled Cymru i ddarparu cymorth trydydd sector.
I'd also like to welcome the Deputy Minister to her role. I was pleased to see the Llanelli charity Threshold DAS, formerly known as Llanelli Women's Aid, had been given a grant of £1.5 million to deliver a Wales-wide programme that will offer support to women and girls affected by domestic abuse and violence. Does the Deputy Minister agree with me that particularly domestic and sexual violence services are best provided by local third sector groups, led by service users themselves? And what steps can the Deputy Minister and Welsh Government take to reverse the trend of many of those services being lost through tendering processes to big, multinational companies who really do not understand the communities that they're supposed to be serving, let alone the victims that they're supposed to be supporting?
Hoffwn innau hefyd groesawu'r Dirprwy Weinidog i'w swyddogaeth. Roeddwn yn falch o weld bod yr elusen o Lanelli Threshold DAS, a arferai gael ei alw'n Cymorth i Fenywod Llanelli, wedi cael grant o £1.5 miliwn i ddarparu rhaglen ledled Cymru a fydd yn cynnig cymorth i fenywod a merched sydd wedi eu heffeithio gan gam-drin a thrais domestig. A yw'r Dirprwy Weinidog yn cytuno â mi mai'r ffordd orau o ddarparu gwasanaethau trais domestig a rhywiol yn arbennig yw drwy grwpiau trydydd sector lleol, wedi'u harwain gan y defnyddwyr gwasanaeth eu hunain? A pha gamau y gall y Dirprwy Weinidog a Llywodraeth Cymru eu cymryd i wrthdroi'r duedd o golli llawer o'r gwasanaethau hynny drwy brosesau tendro i gwmnïau mawr, rhyngwladol nad ydyn nhw'n deall o gwbl y cymunedau y maen nhw i fod i'w gwasanaethu, heb sôn am y dioddefwyr y maen nhw i fod i'w cynorthwyo?
I thank Helen Mary Jones for that question and also do recognise that services, in terms of tackling violence against women and domestic abuse, of course, started in the third sector—started with Welsh Women's Aid, and the setting up of Cardiff Women's Aid was by women in their local community. And what is important as well, of course, in terms of domestic abuse services, is the strong move towards enabling survivors to help shape the services that are so important and, of course, helping us shape our response and our proactive action in terms of delivering on the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015.
Diolch i Helen Mary Jones am y cwestiwn hwnnw ac rwy'n cydnabod hefyd fod gwasanaethau, o ran mynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod a cham-drin domestig, wrth gwrs, wedi dechrau yn y trydydd sector—wedi dechrau gyda Cymorth i Fenywod Cymru, a sefydlwyd Cymorth i Fenywod Caerdydd gan fenywod yn eu cymuned leol. A'r hyn sy'n bwysig hefyd, wrth gwrs, o ran gwasanaethau cam-drin domestig, yw'r symudiad cryf tuag at alluogi goroeswyr i helpu i lunio'r gwasanaethau sydd mor bwysig ac, wrth gwrs, ein helpu ni i lunio ein hymateb a'n camau gweithredu rhagweithiol o ran cyflawni Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015.
Minister, can you tell me what support you're giving to faith communities to support their voluntary sector engagements? You'll be aware that there was a piece of research that was completed last year into the impact of Wales's pentecostal denominations—the three main pentecostal denominations the Assemblies of God, Elim and the Apostolic Church—and that research found that there are over 2,700 volunteers contributing 5,000 hours worth of voluntary work each week just in those three denominations, contributing over £3 million to the Welsh economy in doing so. That's volunteer work that is not self-serving those particular organisations but actually serving their communities. I'm sure you'll want us to celebrate that, but what work are you doing to engage with the faith sector more widely in order to promote this sort of work so that we can get more value out of it?
Gweinidog, a allwch chi ddweud wrthyf pa gymorth yr ydych chi'n ei roi i gymunedau ffydd i gefnogi eu hymgysylltiadau sector gwirfoddol? Byddwch yn ymwybodol o ddarn o waith ymchwil a gwblhawyd y llynedd i effaith enwadau pentecostaidd Cymru—y tri prif enwad pentecostaidd Cynulliadau Duw, Elim a'r Eglwys Apostolaidd—ac mae'r ymchwil hwnnw wedi canfod bod dros 2,700 o wirfoddolwyr yn cyfrannu gwerth 5,000 awr o waith gwirfoddol bob wythnos yn y tri enwad hynny yn unig, sy'n cyfrannu mwy na £3 miliwn i economi Cymru wrth wneud hynny. Mae hwnnw'n waith gwirfoddol nad yw'n hunanwasanaethu'r sefydliadau penodol hynny ond mewn gwirionedd sy'n gwasanaethu eu cymunedau. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n dymuno inni ddathlu hynny, ond pa waith ydych chi'n ei wneud i ymgysylltu â'r sector ffydd yn fwy eang er mwyn hybu'r math hwn o waith fel y gallwn gael mwy o werth ohono?
Well, of course, as you say, Darren Millar, the faith groups do provide a very important role in their communities through volunteers, through church groups, and we know, for example, that many of our food banks are run by, and with, churches and chapels across Wales. And we know that, of course, also the Muslim Welfare Association has a role to play as well in terms of that kind of voluntary activity. It is very important, through our inter-faith forum and the work that we do to support the third sector, that we look closely at those needs, which, of course, are enhanced, also, by other grant schemes like the Welsh Church Act 1914, like, also, the fact that they can access third sector funding, not just locally, but on a Wales-wide basis as well.
Wel, wrth gwrs, fel y dywedwch, Darren Millar, mae'r grwpiau ffydd yn cyflawni swyddogaeth bwysig iawn yn eu cymunedau drwy wirfoddolwyr, drwy grwpiau eglwysi, ac rydym yn gwybod, er enghraifft, y caiff llawer o'n banciau bwyd eu rhedeg gan, a chyda, eglwysi a chapeli ledled Cymru. Ac rydym yn gwybod, wrth gwrs, hefyd fod gan y Gymdeithas Lles Mwslimaidd ran hefyd o ran y math hwnnw o weithgarwch gwirfoddol. Mae'n bwysig iawn, drwy ein fforwm rhyng-ffydd a'r gwaith a wnawn i gefnogi'r trydydd sector, ein bod yn edrych yn ofalus ar yr anghenion hynny, sydd, wrth gwrs, yn cael eu gwella, hefyd, gan gynlluniau grant eraill fel Deddf Eglwys Cymru 1914, fel, hefyd, y ffaith y gallan nhw gael gafael ar gyllid trydydd sector, nid yn unig yn lleol, ond ar sail Cymru gyfan hefyd.
2. Pa drafodaethau mae’r Dirprwy Weinidog wedi eu cael gyda Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ar effaith economaidd anghydraddoldeb yn sgil adroddiad Chwarae Teg, Cyflwr y Genedl 2019? OAQ53473
2. What discussions had the Deputy Minister had with the Minister for Economy and Transport on the economic impact of inequalities in light of the Chwarae Teg report, State of the Nation 2019? OAQ53473
Diolch yn fawr. Dwi’n cwrdd â’r Gweinidog Economi a Thrafnidiaeth ar 6 Mawrth i drafod yr adolygiad gydraddoldeb rhywedd. Bydd gan y cynllun cyflogadwyedd, y contract economaidd a’r Comisiwn Gwaith Teg i gyd rôl bwysig wrth daclo’r diffyg cydraddoldeb y mae adroddiad Chwarae Teg yn sôn amdano.
Thank you very much. I will meet with the Minister for Economy and Transport on 6 March to discuss the gender equality report. The employability plan, the economic contract and the Fair Work Commission will all have an important role to play in tackling the issues of equality that Chwarae Teg's report discusses.
Diolch yn fawr, a llongyfarchiadau mawr ar ddefnyddio’r Gymraeg yn y Siambr. Un her allweddol fydd cefnogi mwy o ferched i weithio, ond, wrth gwrs, mae gofal plant yn parhau i fod yn rhwystr. Mae menywod bedair gwaith yn fwy tebygol na dynion o sôn am ofalu am y teulu neu’r cartref fel rheswm dros beidio â gweithio. Pa asesiad mae Llywodraeth Cymru wedi’i wneud o effaith y cynnig gofal plant newydd ar gyflogaeth rhieni? Ac a fydd ystyriaeth yn cael ei rhoi i newid y meini prawf cymhwysedd os bydd y gwerthuso yn dangos bod angen newid?
Thank you very much, and congratulations on using Welsh in the Siambr. Now, one vital challenge will be supporting more women into work, but of course childcare continues to be a barrier. Women are four times more likely than men to mention caring for their family or the home as a reason for not working. So, what assessment has the Welsh Government done of the impact of the new childcare offer on parents' employability, and will consideration be given to changing the criteria if the evaluation shows that change is needed?
Well, diolch yn fawr, Siân Gwenllian. I think the 'State of the Nation 2019' report by Chwarae Teg was very valuable in that it looked at women in the economy, women's representation, and women at risk, and, as you say, the statistics from their report showed very clearly that women are more likely to be economically inactive because they are looking after a family and home. And it's clear that we need to take account of this, as we are in our childcare offer.
Now, the childcare offer is made up, as you know, of an existing minimum 10 hours of foundation phase nursery provision, up to 20 hours of childcare with a registered provider, and it's very welcome that capital grant is now being made available to ensure that there are sufficient high-quality childcare places available to enable all eligible children to access the provision. But, of course, evaluation is critical, as you say, in terms of early implementation—many positive findings from that—but also looking at ways in which we can support not only working parents but remove barriers to employment that parents face. So, encouraging findings from that result, from the evaluation, but also a chance to look at this in terms of ways in which we can ensure that the childcare offer is delivering, so it can reduce those barriers to women who are entering and participating in employment.
Wel, diolch yn fawr, Siân Gwenllian. Rwy’n credu bod yr adroddiad 'Cyflwr y Genedl 2019' gan Chwarae Teg wedi bod yn werthfawr iawn gan iddo ystyried menywod yn yr economi, cynrychiolaeth menywod, a menywod mewn perygl, ac, fel y dywedwch chi, dangosodd yr ystadegau o'r adroddiad yn glir iawn bod menywod yn fwy tebygol o fod yn anweithgar yn economaidd oherwydd eu bod yn gofalu am y teulu a'r cartref. Ac mae'n amlwg bod angen i ni ystyried hyn, fel yr ydym ni yn ein cynnig gofal plant.
Nawr, mae'r cynnig gofal plant ar hyn o bryd, fel y gwyddoch chi, yn cynnwys o leiaf 10 awr o ddarpariaeth feithrin y cyfnod sylfaen, hyd at 20 awr o ofal plant gyda darparwr cofrestredig, ac mae'r grant cyfalaf sydd yn cael ei roi ar gael bellach i sicrhau bod digon o leoedd gofal plant o ansawdd da ar gael i alluogi'r holl blant sy'n gymwys i fanteisio ar y ddarpariaeth i'w groesawu'n fawr. Ond, wrth gwrs, mae gwerthuso yn hollbwysig, fel y dywedwch chi, o ran gweithredu cynnar—mae llawer o ganfyddiadau cadarnhaol o hynny—ond hefyd wrth ystyried ffyrdd y gallwn ni gefnogi nid yn unig rhieni sy'n gweithio ond dileu'r rhwystrau i gyflogaeth y mae rhieni yn eu hwynebu. Felly, mae canfyddiadau calonogol o'r canlyniad hwnnw, o'r gwerthusiad, ond hefyd cyfle i ystyried hyn o ran ffyrdd y gallwn sicrhau bod y cynnig gofal plant yn cyflawni, fel y gall leihau'r rhwystrau hynny i fenywod sy'n dechrau gweithio ac sy'n cymryd rhan mewn cyflogaeth.
I don't think that the childcare offer, in and of itself, can explain the disparity in the gender pay gap between different local authority areas in Wales. At one end of the spectrum, we've got Anglesey, with a 25.5 per cent gender pay gap for the residents in its catchment area there, followed closely by the Vale of Glamorgan, your own constituency—23.4 per cent. But at the other end of the scale, we've got Gwynedd with a -0.2 gap, and Conwy with a -8.7 gap. What will you be asking the economy Minister to consider when deciding on the support it gives to different types of businesses, which might help address this disparity?
Nid wyf yn credu y gall y cynnig gofal plant, ynddo'i hun, egluro'r gwahaniaeth yn y bwlch cyflog rhwng y rhywiau rhwng gwahanol ardaloedd awdurdodau lleol yng Nghymru. Ar un pen y sbectrwm, mae gennym ni Ynys Môn, â bwlch cyflog rhwng y rhywiau o 25.5 y cant ymhlith trigolion yn ei dalgylch yn y fan honno, ac yn agos iawn wedyn mae Bro Morgannwg, eich etholaeth chi—23.4 y cant. Ond ar ben arall y raddfa, mae gennym ni Gwynedd â bwlch o -0.2, a Chonwy â bwlch o -8.7. Beth fyddwch chi'n ei ofyn i Weinidog yr economi ei ystyried pan fydd yn penderfynu ar y cymorth a roddir i wahanol fathau o fusnesau, a allai helpu i fynd i'r afael â'r gwahaniaeth hwn?
Well, I'm very glad, Suzy Davies, that you have drawn attention to that lack of consistency in terms of implementation of the actions to tackle the gender pay gap, which has decreased slightly in 2018, but the gender pay gap in Welsh Government is around 8 per cent. That's not acceptable. We need to ensure that we drive this through, and I will be meeting the Minister, as you said, in terms of driving this through the employability plan, and also, through the economic contract. The employability plan, of course, is crucial, because we need to ensure that that looks at the gender pay gap. If we analyse the gender pay gap information, if we look at companies who employ over 250 people, we need to encourage companies to, for example, pay the real living wage and monitor all our programmes, particularly the economic ones, to ensure gender equality is at the heart of the action. So, that will be very much the focus of my meeting with Ken Skates in the next couple of weeks.
Wel, rwy'n falch iawn, Suzy Davies, eich bod wedi tynnu sylw at y diffyg cysondeb hwnnw o ran gweithredu camau i fynd i'r afael â'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau, sydd wedi gostwng ychydig yn 2018, ond tua 8 y cant yw'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau yn Llywodraeth Cymru. Nid yw hynny'n dderbyniol. Mae angen inni sicrhau ein bod yn gweithredu ar hyn, a byddaf yn cyfarfod â'r Gweinidog, fel y dywedasoch chi, o ran ysgogi hyn drwy'r cynllun cyflogadwyedd, a hefyd, drwy'r contract economaidd. Mae'r cynllun cyflogadwyedd, wrth gwrs, yn hollbwysig, oherwydd mae angen inni sicrhau bod hwnnw'n ystyried y bwlch cyflog rhwng y rhywiau. Os byddwn yn dadansoddi'r wybodaeth am y bwlch cyflog rhwng y rhywiau, os edrychwn ni ar gwmnïau sy'n cyflogi dros 250 o bobl, mae angen inni annog cwmnïau i, er enghraifft, dalu'r cyflog byw gwirioneddol a monitro ein holl raglenni, yn enwedig y rhai economaidd, i sicrhau bod cydraddoldeb rhwng y rhywiau wrth wraidd y camau gweithredu. Felly, dyna yn sicr y byddaf yn canolbwyntio arno yn fy nghyfarfod gyda Ken Skates yn yr wythnos neu ddwy nesaf.
Before I ask my question, with the Llywydd's permission, I'd like to add my words to the tributes to Paul Flynn. He was both a wonderful friend and mentor to me personally. And Paul was a passionate devolutionist, a champion for the Welsh language, and he was incredibly proud to see the setablishment of this Senedd. He loved Newport, and I know he was humbled that the people of Newport West kept faith with him and put their trust in him for over 30 years. And I'd also like to thank the Llywydd for allowing me to make a brief statement in tribute to him tomorrow. Our thoughts and love are with his wife, Sam, and his family.
Moving on to my question:
Cyn i mi ofyn fy nghwestiwn, gyda chaniatâd y Llywydd, hoffwn ychwanegu fy ngeiriau at y teyrngedau i Paul Flynn. Roedd yn gyfaill ac yn fentor gwych i mi yn bersonol. Ac roedd Paul yn ddatganolwr brwdfrydig, yn hyrwyddwr dros y Gymraeg, ac roedd yn hynod falch o weld y Senedd hon yn cael ei sefydlu. Roedd yn hoff iawn o Gasnewydd, a gwn ei fod yn hynod falch bod pobl Gorllewin Casnewydd wedi cadw ffydd ac wedi ymddiried ynddo am dros 30 mlynedd. A hoffwn hefyd ddiolch i'r Llywydd am ganiatáu i mi wneud datganiad byr yn deyrnged iddo ef yfory. Mae ein meddyliau a'n cariad gyda'i wraig, Sam, a'i deulu.
Gan symud ymlaen at fy nghwestiwn:
3. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i godi ymwybyddiaeth o reolaeth drwy orfodaeth? OAQ53474
3. What is the Welsh Government doing to raise awareness of coercive control? OAQ53474
Well, can I start by thanking Jayne Bryant for your tribute to your very dear mentor and friend the inspirational Paul Flynn? I was fortunate to know and work and learn from Paul way back when I was a community worker in Pill, and he was a Labour councillor. We have heard many great tributes across this Chamber, and of course, our thoughts and deep sympathies are with his family.
In response to your question, I launched the ‘This is not love. This is Control’ campaign in January. This is a year-long campaign raising awareness of coercive control, domestic abuse and sexual violence. We will also continue to support the public sector workforce to be able to identify coercive control through our national training framework.
Wel, a gaf i ddechrau drwy ddiolch i Jayne Bryant am ei theyrnged i'ch mentor a'ch ffrind annwyl iawn, yr ysbrydoledig Paul Flynn? Roeddwn yn ffodus i adnabod Paul a gweithio a dysgu ganddo yn ôl pan oeddwn i'n weithiwr cymunedol yn Pilgwenlli, ac yntau'n gynghorydd Llafur. Rydym wedi clywed llawer o deyrngedau gwych ar draws y Siambr hon, ac wrth gwrs, mae ein meddyliau a'n cydymdeimlad dwfn â'i deulu.
Mewn ymateb i'ch cwestiwn, lansiais yr ymgyrch 'Nid cariad yw hyn. Rheolaeth yw hyn' ym mis Ionawr. Mae hon yn ymgyrch blwyddyn o hyd sy'n codi ymwybyddiaeth o reolaeth drwy orfodaeth, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Byddwn hefyd yn parhau i gefnogi'r gweithlu sector cyhoeddus i allu nodi rheolaeth drwy orfodaeth drwy ein fframwaith hyfforddi cenedlaethol.
Thank you, Deputy Minister. I very much welcome the Welsh Government's 'This is not love. This is Control' campaign, which was launched in Newport last month by yourself. And among those who spoke at the launch in the Riverfront Theatre was Luke Hart, whose mother and sister were murdered by his father following years of abuse. Luke and his brother Ryan have since started a project called CoCo Awareness. Educating people about the signs of abuse is crucial, as is ensuring that people experiencing abuse know that they will be heard and listened to when they seek help. Can the Deputy Minister outline how the Welsh Government campaign will work with survivors, the police and other organisations who have a crucially important role in raising awareness of coercive control and enabling people to report it?
Diolch, Dirprwy Weinidog. Rwy'n croesawu'n fawr iawn ymgyrch 'Nid cariad yw hyn. Rheolaeth yw hyn' Llywodraeth Cymru, a lansiwyd yng Nghasnewydd fis diwethaf gennych chi. Ac ymhlith y rhai hynny a oedd yn siarad yn y lansiad yn Theatr Glan yr Afon oedd Luke Hart, y llofruddiwyd ei fam a'i chwaer gan ei dad ar ôl blynyddoedd o gam-drin. Mae Luke a'i frawd Ryan, ers hynny, wedi dechrau prosiect o'r enw CoCo Awareness. Mae addysgu pobl am arwyddion cam-drin yn hollbwysig, yn ogystal â sicrhau bod pobl sy'n dioddef cam-drin yn gwybod y cânt eu clywed ac y bydd pobl yn gwrando arnyn nhw pan eu bod yn gofyn am gymorth. A wnaiff y Dirprwy Weinidog amlinellu sut y bydd ymgyrch Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda goroeswyr, yr heddlu a sefydliadau eraill sydd â swyddogaeth hanfodol bwysig o ran codi ymwybyddiaeth o reolaeth drwy orfodaeth a galluogi pobl i adrodd am hynny?
I thank Jayne Bryant for that question. I was fortunate to be at the launch of this campaign, and to hear from Luke Hart from CoCo Awareness a very powerful account of his experience. And he and his brother have committed their lives now to raise awareness of coercive control, which led to the death of their mother and their sister. So, this campaign is important for us in taking forward our raising awareness of the treacherous, cumulative nature of coercive control. And it will encourage victims to recognise that what they are experiencing is coercive, controlling behaviour—it's wrong and abusive, and they can seek support. It's a year-long campaign, and, clearly, it will be delivered as a result of the engagement of all those partners who are part of our national strategy as a result of the violence against women legislation. And just finally to say on this point, very importantly in terms of the public sector, over 135,000 professionals have been trained through our national training framework for violence against women, domestic abuse and sexual violence.
Diolch i Jayne Bryant am y cwestiwn yna. Roeddwn yn ffodus i fod yn lansiad yr ymgyrch hon, ac i glywed y cyflwyniad pwerus iawn gan Luke Hart o CoCo Awareness am ei brofiad. Ac mae ef a'i frawd wedi ymrwymo eu bywydau bellach i godi ymwybyddiaeth o reolaeth drwy orfodaeth, a arweiniodd at farwolaeth eu mam a'u chwaer. Felly, mae'r ymgyrch hon yn bwysig i ni wrth fwrw ymlaen â'n gwaith o godi ymwybyddiaeth o natur dwyllodrus, cronnol rheolaeth drwy orfodaeth. A bydd yn annog dioddefwyr i ddeall bod yr hyn y maen nhw'n ei brofi yn ymddygiad gorfodol, rheolaethol—mae'n amhriodol ac yn gamdriniol, a gallan nhw ofyn am gymorth. Mae'n ymgyrch blwyddyn o hyd, ac, yn amlwg, caiff ei chyflawni o ganlyniad i ymgysylltu â phob un o'r partneriaid hynny sy'n rhan o'n strategaeth genedlaethol o ganlyniad i'r ddeddfwriaeth trais yn erbyn menywod. Ac yn olaf, ar y pwynt hwn, yn bwysig iawn o ran y sector cyhoeddus, mae dros 135,000 o weithwyr proffesiynol wedi'u hyfforddi drwy ein fframwaith hyfforddi cenedlaethol ar drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol.
Since December 2015, coercive control has been an offence, and it is recognised now as a form of domestic abuse. Perpetrators, though, are particularly adept at covering their tracks, at gaslighting and evading justice—and I know this only too well from my experience of working with Welsh Women's Aid. As it is an offence, it requires police officers to be well trained, in order to ensure that those experiencing it can receive justice. Research conducted by Plaid Cymru last year showed that many police officers in Wales had not received that training, and those figures showed that our biggest police force, South Wales Police, had the lowest proportion of trained officers in Wales to deal with coercive control. In the absence of direct responsibility and powers over the criminal justice system, what more can be done to raise awareness of this crime, especially amongst the police, to ensure that perpetrators—all of them—are brought to justice?
Ers mis Rhagfyr 2015, mae rheolaeth drwy orfodaeth wedi bod yn drosedd, a chaiff ei gydnabod bellach fel math o gam-drin domestig. Fodd bynnag, mae cyflawnwyr yn arbennig o fedrus o ran gallu cuddio eu gweithredoedd, am wneud i'r dioddefwyr amau eu hunain drwy ddulliau seicolegol ac am osgoi cyfiawnder—ac rwy'n gwybod hyn yn iawn o'm profiad o weithio gyda Cymorth i Fenywod Cymru. Gan ei bod yn drosedd, mae'n rhaid i swyddogion yr heddlu gael eu hyfforddi'n dda, er mwyn sicrhau y gall y rhai hynny sy'n dioddef gael cyfiawnder. Dangosodd ymchwil a gynhaliwyd gan Blaid Cymru y llynedd nad oedd llawer o swyddogion yr heddlu yng Nghymru wedi cael yr hyfforddiant hwnnw, ac roedd y ffigurau hynny yn dangos mai ein heddlu mwyaf, Heddlu De Cymru, oedd â'r gyfran isaf o swyddogion wedi'u hyfforddi yng Nghymru i ymdrin â rheolaeth drwy orfodaeth. Yn absenoldeb cyfrifoldeb a phwerau uniongyrchol dros y system cyfiawnder troseddol, beth arall y gellir ei wneud i godi ymwybyddiaeth o'r drosedd hon, yn enwedig ymhlith yr heddlu, i sicrhau bod cyflawnwyr—pob un ohonyn nhw—yn cael eu dwyn gerbron llys?
I thank Leanne Wood for that important question. Interestingly, yesterday, I was at the policing board, chaired by the First Minister, where chief constables and police and crime commissioners were talking about crime in their communities. And, in fact, domestic abuse and violence against women were raised by chief constables as an issue that they were very concerned about, in terms of their priorities. It is vital that the police force do undertake this training, which is now available under our national training framework, but also that we look at ways in which we can ensure that people understand that coercive control is a crime—as you say, a criminal offence—in England and Wales, a specific criminal offence as part of the Serious Crime Act 2015. And, in fact, there were over 9,000 offences of coercive control recorded by the police in 2018. So we have to ensure—and I saw that yesterday at the policing board—that the police are at the forefront of our campaign against coercive control.
Diolch i Leanne Wood am y cwestiwn pwysig yna. Yn ddiddorol, ddoe, roeddwn yn y bwrdd plismona, dan gadeiryddiaeth y Prif Weinidog, lle'r oedd prif gwnstabliaid a chomisiynwyr heddlu a throseddu yn trafod troseddu yn eu cymunedau. Ac, yn wir, codwyd cam-drin domestig a thrais yn erbyn menywod gan brif gwnstabliaid fel problem yr oedden nhw'n bryderus iawn amdani, o ran eu blaenoriaethau. Mae'n hanfodol bod yr heddlu yn ymgymryd â'r hyfforddiant hwn, sydd ar gael erbyn hyn o dan ein fframwaith hyfforddiant cenedlaethol, ond hefyd ein bod yn edrych ar ffyrdd y gallwn ni sicrhau bod pobl yn deall bod rheolaeth drwy orfodaeth—fel y dywedwch chi, yn drosedd—yn Nghymru a Lloegr, yn drosedd benodol yn rhan o Ddeddf Troseddu Difrifol 2015. Ac, yn wir, cofnodwyd mwy na 9,000 o droseddau rheolaeth drwy orfodaeth gan yr heddlu yn 2018. Felly mae'n rhaid i ni sicrhau—a gwelais hynny ddoe yn y bwrdd plismona—fod yr heddlu yn flaenllaw yn ein hymgyrch yn erbyn rheolaeth drwy orfodaeth.
4. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch gwella diogelwch cymunedol yng Nghymru? OAQ53448
4. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government regarding improving community safety in Wales? OAQ53448
We do work with the UK Government on matters of mutual interest, in order to make communities safer, including the implementation of the Home Office serious organised crime and serious violence strategies. The safer communities programme I recently chaired includes representation from both Welsh Government and UK Government.
Rydym yn gweithio gyda Llywodraeth y DU ar faterion o ddiddordeb cyffredin, er mwyn gwneud cymunedau yn fwy diogel, gan gynnwys gweithredu strategaethau troseddu cyfundrefnol difrifol a thrais difrifol y Swyddfa Gartref. Mae'r rhaglen cymunedau mwy diogel y bûm yn ei chadeirio yn ddiweddar yn cynnwys cynrychiolaeth gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU.
I thank you for that response. But one way of making sure that community safety in Wales works is the funding by the Welsh Assembly of the 500 community support officers across Wales, to help with that improvement. However, I'm sure, like me, that you are concerned about the Police Federation of England and Wales survey that showed that 90 per cent of police officers believe their force is understaffed, and that, since 2010, there's been a decrease of 21,000, in real terms, of officers across England and Wales, as a direct result of funding cuts. And due to those staff shortages, officers are now reporting having to go out on their own, and that, clearly, isn't a safe place for them, and it isn't an ideal situation for them to keep their communities safe. So, Deputy Minister, what discussions have you had with the UK Government regarding the drop in police numbers and how it's going to be resolved, to ensure that the health and safety of both police officers, but also the general public, is maintained?
Diolch am yr ymateb yna. Ond un ffordd o wneud yn siŵr bod diogelwch cymunedol yng Nghymru yn gweithio yw bod Cynulliad Cymru yn ariannu 500 o swyddogion cymorth cymunedol ledled Cymru, i helpu â'r gwelliant hwnnw. Fodd bynnag, rwy'n siŵr, fel finnau, eich bod yn pryderu am arolwg Ffederasiwn Heddlu Cymru a Lloegr a ddangosodd fod 90 y cant o swyddogion yr heddlu o'r farn bod eu heddlu nhw yn brin o staff, ac, ers 2010, bu gostyngiad o 21,000, mewn termau real, yn niferoedd y swyddogion ledled Cymru a Lloegr, yn sgil toriadau uniongyrchol i'r cyllid. Ac oherwydd y prinder staff hwn, mae swyddogion bellach yn adrodd eu bod yn gorfod mynd allan ar eu pennau eu hunain, ac, yn amlwg, nid yw hynny yn sefyllfa ddiogel iddyn nhw, ac nid yw'n sefyllfa ddelfrydol iddyn nhw i gadw eu cymunedau'n ddiogel. Felly, Dirprwy Weinidog, pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael â Llywodraeth y DU ynghylch y gostyngiad yn niferoedd yr heddlu a sut y bydd yn cael ei ddatrys, i sicrhau bod iechyd a diogelwch swyddogion yr heddlu, ond hefyd y cyhoedd, yn cael ei gynnal?
Well, I'm grateful to Joyce Watson for raising this question and particularly for drawing attention to the survey last week, undertaken by the Police Federation of England and Wales. Not only were they suggesting that 90 per cent of officers believe that there are not enough of them to do their job properly, they see that that also puts the people that they want to serve in their communities at risk.
I have mentioned the fact that we have a policing board, which the First Minister chaired yesterday, and these issues were raised in that meeting. It is good that despite austerity, despite reductions to our budget by the UK Government, we have protected investment in 500 Welsh Government-funded community support officers, and that, of course, is crucial to that work in the community. But it is something that I will be discussing with UK Government Ministers, because it does mean that, in terms of community safety and the fact that police forces in Wales are concerned about ensuring that they can, as they said yesterday, focus on prevention and early intervention, diversionary support, working with young people and communities—. Indeed, yesterday, we also addressed the need for the inter-agency work of our public services boards, and they need to have the backing and the UK Government needs to give it to them.
Wel, rwy'n ddiolchgar i Joyce Watson am godi'r cwestiwn hwn ac yn arbennig am dynnu sylw at yr arolwg yr wythnos diwethaf a wnaed gan Ffederasiwn Heddlu Cymru a Lloegr. Yn ogystal ag awgrymu bod 90 y cant o swyddogion yn credu nad oes digon ohonyn nhw i wneud eu gwaith yn iawn, maen nhw'n gweld bod hynny hefyd yn rhoi'r bobl y maen nhw'n dymuno eu gwasanaethu yn eu cymunedau mewn perygl.
Rwyf wedi crybwyll y ffaith bod gennym fwrdd plismona yr oedd y Prif Weinidog yn ei gadeirio ddoe, ac fe godwyd y materion hyn yn y cyfarfod hwnnw. Mae'n dda, er gwaethaf cyni, er gwaethaf gostyngiadau i'n cyllideb gan Lywodraeth y DU, ein bod ni wedi diogelu buddsoddiad ar gyfer 500 o swyddogion cymorth cymunedol sy'n cael eu hariannu gan Lywodraeth Cymru, ac mae hynny, wrth gwrs, yn hollbwysig ar gyfer gwaith hwnnw yn y gymuned. Ond mae hyn yn rhywbeth y byddaf yn ei drafod gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU, oherwydd ei fod yn golygu, o ran diogelwch cymunedol a'r ffaith bod yr heddluoedd yng Nghymru yn pryderu ynghylch sicrhau eu bod yn gallu, fel y dywedon nhw ddoe, canolbwyntio ar atal ac ymyrryd yn gynnar, cymorth gwrthdyniadol, gweithio gyda phobl ifanc a chymunedau—. Yn wir, ddoe, fe wnaethom ni drafod hefyd yr angen am waith rhyng-asiantaethol yn ein byrddau gwasanaethau cyhoeddus, ac mae angen y gefnogaeth arnyn nhw ac mae angen i Lywodraeth y DU roi hynny iddyn nhw.
The Welsh Local Government Association website states that, involving councils, police, as well as fire and rescue, health boards and probation services, community safety partnerships work to offer an effective multi-agency approach. But other than referring to working with councils and communities, there is no reference to the third sector. However, the Welsh Government, in its document 'Working Together for Safer Communities: A Welsh Government review of community safety partnership working in Wales' published in December 2017, said that third sector agencies are increasingly providing a wide range of community safety services from victim support through to perpetrator programmes and anti-social behaviour diversion schemes through to counter-radicalisation activity, but respondents from third sector agencies had reported that statutory agencies often pay lip service to notions of involvement and co-production with them.
What action have you taken, or will the Welsh Government take, therefore, on its statement in that report that your vision is a Wales in which
'The shared responsibility of government, public and third sector agencies is to work together with the communities they serve and the private sector to address activity or behaviour that is unlawful, anti-social, harmful to individuals and society and to the environment'
and
'Strengthening the role and status of third sector organisations within community safety partnership working'
is key?
Mae gwefan Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn dweud bod partneriaethau diogelwch cymunedol, sy'n cynnwys cynghorau, yr heddlu, yn ogystal â gwasanaethau tân ac achub, byrddau iechyd a gwasanaethau prawf, yn gweithio i gynnig dull amlasiantaeth effeithiol. Ond heblaw am gyfeirio at weithio gyda chynghorau a chymunedau, nid oes unrhyw gyfeiriad at y trydydd sector. Fodd bynnag, dywedodd Llywodraeth Cymru, yn ei dogfen ‘Gweithio gyda’n Gilydd i greu Cymunedau mwy Diogel: Adolygiad gan Lywodraeth Cymru o drefniadau gweithio mewn partneriaeth i wella diogelwch cymunedol yng Nghymru’ a gyhoeddwyd ym mis Rhagfyr 2017, fod asiantaethau trydydd sector yn darparu amrywiaeth eang o wasanaethau diogelwch cymunedol yn gynyddol, gan gynnwys cymorth i ddioddefwyr, rhaglenni ar gyfer tramgwyddwyr a chynlluniau dargyfeirio ymddygiad gwrthgymdeithasol, a gweithgareddau gwrthradicaleiddio. Fodd bynnag mae ymatebwyr o asiantaethau'r trydydd sector wedi adrodd mai siarad yn unig y mae asiantaethau statudol yn ei wneud yn aml ynghylch y syniad o’u cynnwys nhw a chyd-gynhyrchu â nhw.
Pa gamau ydych chi wedi eu cymryd, neu y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd, felly, ar ei datganiad yn yr adroddiad hwnnw mai eich gweledigaeth yw Cymru lle
'Mae gan y Llywodraeth ac asiantaethau’r sector cyhoeddus a’r trydydd sector gydgyfrifoldeb am gydweithio gyda’r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu a’r sector preifat i fynd i’r afael â gweithgarwch neu ymddygiad sy’n anghyfreithlon, yn wrthgymdeithasol, yn niweidiol i unigolion a’r gymdeithas ac i’r amgylchedd'
a
'Cryfhau rôl a statws sefydliadau’r trydydd sector o fewn trefniadau gweithio mewn partneriaeth i wella diogelwch cymunedol'
yn allweddol?
Well, Mark Isherwood, you will be aware of, as you have already reported, the community safety review task and finish group resulted in the safer communities programme board being established. In fact, it was established by the former Cabinet Secretary for Local Government and Public Services, and it's working very closely—now set up—with the Home Office. It's working closely with local government and the third sector and, in fact, I chaired a recent meeting. It meets quarterly; it has Welsh Government, Home Office, Her Majesty’s Prison and Probation Service, Welsh Local Government Association, police and crime commissioners—. Of course, it has a shared vision, which is about partnership, that every community is strong, safe and confident, and, importantly, as far as I'm concerned, and I am sure you as well, Mark Isherwood, that it provides equality of opportunity and social justice, resilience and sustainability for all. But—crucially important—it is a shared responsibility of Government, the third sector and the public sector to work together.
Wel, Mark Isherwood, fe fyddwch yn ymwybodol, fel yr ydych eisoes wedi ei adrodd, fod grŵp gorchwyl a gorffen yr adolygiad diogelwch cymunedol wedi arwain at sefydlu'r bwrdd rhaglen cymunedau mwy diogel. Yn wir, fe'i sefydlwyd gan gyn-Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus, ac mae'n gweithio'n agos iawn—nawr ei fod wedi ei sefydlu—gyda'r Swyddfa Gartref. Mae'n gweithio'n agos gyda llywodraeth leol a'r trydydd sector ac, yn wir, cadeiriais gyfarfod diweddar. Mae'n cwrdd yn chwarterol; mae'n cynnwys Llywodraeth Cymru, y Swyddfa Gartref, Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Mawrhydi, Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, comisiynwyr heddlu a throseddu—. Wrth gwrs, mae ganddo weledigaeth a rennir, sy'n ymwneud â phartneriaeth, bod pob cymuned yn gadarn, yn ddiogel ac yn hyderus, ac, yn bwysig o fy safbwynt i, ac o'ch safbwynt chithau rwy'n siŵr, Mark Isherwood, ei fod yn darparu cyfle cyfartal a chyfiawnder cymdeithasol, cydnerthedd a chynaliadwyedd i bawb. Ond—yn hollbwysig—mae'n gyfrifoldeb a rennir ar y Llywodraeth, y trydydd sector a'r sector cyhoeddus i weithio gyda'i gilydd.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog.
Thank you, Deputy Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes. Rwy'n galw ar y Trefnydd i wneud ei chyhoeddiad, Rebecca Evans.
The next item, therefore, is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make the statement, Rebecca Evans.
There are two changes to this week's business. The First Minister will make a statement shortly on latest developments in the UK Government's Brexit negotiations, and the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs will make a statement later this afternoon on the warm homes programme. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Ceir dau newid i fusnes yr wythnos hon. Bydd y Prif Weinidog yn gwneud datganiad cyn bo hir ar y datblygiadau diweddaraf yn nhrafodaethau Brexit Llywodraeth y DU, a bydd Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig yn gwneud datganiad yn ddiweddarach y prynhawn yma ar y rhaglen cartrefi cynnes. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi ei gynnwys ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes y gellir ei weld ymysg papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Trefnydd, can I call for two statements, please? The first is from the Minister for Health and Social Services in relation to the delivery of the diabetes delivery plan in north Wales. I received a copy of an e-mail today from Dai Williams, the national director of Diabetes UK Cymru, which was sent to Gary Doherty, the chief executive of the health board in north Wales. According to that e-mail, there are 42,605 individuals in north Wales, in the Betsi Cadwaladr area, who suffer from diabetes, and £136 million is the price tag that is attached to that in terms of dealing with the consequences of the health outcomes for those individuals. And the e-mail suggests that 80 per cent of those costs are largely avoidable.
But what’s of great concern to me is that Dai Williams refers to a recent meeting of the diabetes planning and delivery group, at which the chair didn’t know who the executive lead was at the health board in respect of the diabetes delivery plan. He then goes on to say that he has been attending the meetings for 10 years and has only ever seen the executive lead on one single occasion. Nobody knows who that is at present, and this clearly shouts out of a huge gap between clinicians and senior managers at the board. He describes stakeholders saying that it’s embarrassing and that they are amazed at this lack of clarity.
He concludes by saying that the time for excuses is over and that we need some real leadership on that board to be able to tackle this problem. Now, of course, this is a health board that is in special measures—the Welsh Government is intervening in this health board for all sorts of different reasons. I think that this is another issue that clearly needs some attention. I know that the system is much better in some other health boards, and I think we do need a statement to give some confidence to people in north Wales that appropriate action is being taken by the Government to address it.
Can I also call for a statement on GP training in north Wales? I was very alarmed to see that 50 per cent of eligible applicants for GP training in north Wales were actually turned away in the past two years, according to the local medical committee in north Wales. Of course, this is at a time when there is a GP shortage in the region. We’ve seen a number of GP practices close. In fact, we’ve seen three GP practices close, four are deemed to be at risk, four are deemed to be at risk according to informal criteria, and 14 are currently being managed by the health board directly in that region. And yet, in spite of this, in spite of people being eligible to access the training if extra places were made available, no extra places were actually put on. In Bangor, 24 individuals applied, 16 met the criteria, but only 12 individuals were actually offered a training place. In Wrexham, a place that has seen GP services close and surgeries close, there were 11 who met the eligibility criteria, but only seven were offered a place, and this is a pattern that has been repeated over a couple of years. I can see that the health Minister is concerned about this. I wonder what you can do to actually address this so that we can meet this shortfall in the number of GPs, so that people aren't having to travel miles to surgeries and aren’t having the sorts of difficulties that they're having at the moment in terms of accessing a GP appointment. We need a statement on this as soon as possible, please.
Trefnydd, a gaf i alw am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda? Mae'r cyntaf gan y Gweinidog dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol mewn cysylltiad â darparu’r cynllun cyflawni ar gyfer diabetes yn y gogledd. Cefais gopi o e-bost heddiw gan Dai Williams, cyfarwyddwr cenedlaethol Diabetes UK Cymru, a anfonwyd at Gary Doherty, prif weithredwr y bwrdd iechyd yn y gogledd. Yn ôl yr e-bost hwnnw, mae 42,605 o unigolion yn y gogledd, yn ardal Betsi Cadwaladr, sy'n dioddef o ddiabetes, a £136 miliwn yw’r pris sydd ynghlwm wrth hynny o ran ymdrin â goblygiadau'r canlyniadau iechyd ar gyfer yr unigolion hynny. Ac mae’r e-bost yn awgrymu bod modd gochel rhag 80 y cant o'r costau hynny i raddau helaeth.
Ond yr hyn sy’n peri pryder mawr i mi yw bod Dai Williams yn cyfeirio at gyfarfod diweddar y grŵp cynllunio a chyflawni diabetes pan nad oedd y cadeirydd yn gwybod pwy oedd yr arweinydd gweithredol yn y bwrdd iechyd mewn cysylltiad â’r cynllun cyflawni ar gyfer diabetes. Mae'n mynd ymlaen i ddweud y bu'n mynychu’r cyfarfodydd ers 10 mlynedd ac unwaith yn unig y mae ef erioed wedi gweld yr arweinydd gweithredol. Ni ŵyr neb pwy yw’r unigolyn hwnnw ar hyn o bryd, ac mae hyn yn dangos yn glir bod bwlch enfawr rhwng clinigwyr ac uwch reolwyr y bwrdd. Mae'n disgrifio rhanddeiliaid sy'n dweud bod hyn yn ddigon i godi cywilydd ar rywun a’u bod nhw’n synnu at y diffyg eglurder hwn.
Mae'n gorffen trwy ddweud bod yr amser am esgusodion ar ben a bod angen arweiniad gwirioneddol ar y bwrdd hwnnw i allu mynd i’r afael â’r broblem hon. Nawr, wrth gwrs, bwrdd iechyd yw hwn sydd mewn mesurau arbennig—mae Llywodraeth Cymru yn ymyrryd yn y bwrdd iechyd hwn am bob math o wahanol resymau. Rwyf i'n credu bod hyn yn fater arall y mae angen sylw arno. Gwn fod y system yn llawer gwell yn rhai o’r byrddau iechyd eraill, ac rwyf i'n credu bod angen datganiad arnom i roi rhywfaint o hyder i bobl yn y gogledd bod y Llywodraeth yn cymryd camau priodol i ymdrin â hyn.
A gaf i alw hefyd am ddatganiad ar hyfforddiant i feddygon teulu yn y gogledd? Fe ddychrynais yn fawr wrth weld bod 50 y cant o ymgeiswyr cymwys am hyfforddiant meddygon teulu yn y gogledd wedi eu troi ymaith yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, yn ôl y pwyllgor meddygol lleol yn y gogledd. Wrth gwrs, mae hyn ar adeg pan fo prinder meddygon teulu yn y rhanbarth. Rydym ni wedi gweld nifer o bractisau meddygon teulu yn cau. Yn wir, rydym ni wedi gweld tri phractis meddygon teulu yn cau, bernir bod pedwar mewn perygl, bernir bod pedwar mewn perygl yn ôl meini prawf anffurfiol, ac mae 14 yn cael eu rheoli yn uniongyrchol gan y bwrdd iechyd yn y rhanbarth hwnnw. Ac eto, er gwaethaf hyn, er gwaethaf y ffaith bod pobl yn gymwys i gael yr hyfforddiant pe byddai rhagor o leoedd ar gael, ni chynigiwyd unrhyw leoedd ychwanegol mewn gwirionedd. Ym Mangor, gwnaeth 24 o unigolion gais, bodlonodd 16 y meini prawf, ond 12 o unigolion yn unig gafodd cynnig lle ar yr hyfforddiant. Yn Wrecsam, lle mae gwasanaethau meddyg teulu a meddygfeydd wedi cau, fe fodlonodd 11 y meini prawf cymhwystra, ond saith o unigolion yn unig gafodd cynnig lle, ac mae hwn yn batrwm a welwyd dro ar ôl tro yn ystod cyfnod o ddwy flynedd. Gwelaf fod y Gweinidog iechyd yn pryderu am hyn. Tybed beth y gallwch ei wneud mewn gwirionedd i fynd i’r afael â hyn fel y gallwn ddiwallu’r diffyg hwn yn nifer y meddygon teulu, fel nad yw pobl yn gorfod teithio milltiroedd i feddygfeydd ac nad ydyn nhw’n cael y mathau o anawsterau y maen nhw'n eu cael ar hyn o bryd o ran trefnu apwyntiad â meddyg teulu. Mae angen datganiad arnom ar hyn cyn gynted â phosibl, os gwelwch yn dda.
Thank you very much for raising those two issues. They were both detailed questions that I think do warrant detailed answers. So, on the first, it would be helpful if you would share with us a copy of the letter that you received regarding the diabetes delivery plan, and we’ll certainly make inquiries and ensure that you have a substantive response.
And on the second, the Minister will be bringing forward a statement on GP recruitment in April of this year.
Diolch yn fawr iawn am godi'r ddau fater hynny. Roedd y ddau ohonyn nhw'n gwestiynau manwl ac rwy'n credu eu bod yn haeddu atebion manwl. Felly, ynghylch y cyntaf, fe fyddai'n ddefnyddiol pe byddech yn rhannu copi o'r llythyr a gawsoch ynghylch y cynllun cyflawni ar gyfer diabetes â ni, a byddwn ni'n sicr yn gwneud ymholiadau ac yn sicrhau eich bod yn cael ymateb sylweddol.
Ac ynghylch yr ail, fe fydd y Gweinidog yn cyflwyno datganiad ar recriwtio meddygon teulu ym mis Ebrill eleni.
Trefnydd, on 4 October last year, I wrote to the then Cabinet Secretary for planning requesting that the Welsh Government call in a planned waste incinerator in the Llansamlet area of Swansea. The application to develop a waste incinerator in Llansamlet is, understandably, causing significant concern locally, given that it would be a few hundred metres only from a residential estate and close to Ysgol Gynradd Gymraeg Lôn Las and its 600 pupils. There are clear concerns with regard to the proposed 24-hour burning at the site and the impact on air quality locally, particularly to nearby residential properties and schoolchildren. The application, I believe, flies in the face of the Welsh Government’s Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and air quality policies, and raises issues of national importance in terms of proximity of incinerators to schools and residential dwellings. This is why Plaid Cymru is calling on the Welsh Government to call in this application.
Now, as well as the clear concerns with regard to air quality impacts on residents and schoolchildren in Llansamlet—and you will recall my short debate last week on air pollution—it simply does not make sense to build yet another carbon-emitting power station along the M4 corridor, which is an area that already suffers from high pollution levels. We need to be developing non-polluting power sources in Wales, and it is important that the Welsh Government steps in, provides national direction and ensures that the principles contained within its well-being of future generations legislation and air quality policies are strongly adhered to. However, what is particularly disappointing is that, four months on from my original request, the Welsh Government has still not made a decision on the call-in. Will the Welsh Government now commit to making a decision on this important matter and provide the direction that local people in Llansamlet are calling out for?
Trefnydd, ar 4 Hydref y llynedd, fe ysgrifennais at Ysgrifennydd y Cabinet dros gynllunio ar y pryd yn gofyn i Lywodraeth Cymru alw’r llosgydd gwastraff arfaethedig yn ardal Llansamlet Abertawe i mewn. Mae’r cais i ddatblygu llosgydd gwastraff yn Llansamlet, yn ddealladwy, yn achosi pryder sylweddol yn lleol, o gofio mai ychydig o gannoedd o fetrau yn unig oddi wrth ystad breswyl y byddai ac yn agos at Ysgol Gynradd Gymraeg Lôn Las a’i 600 o ddisgyblion. Mae yna bryderon clir ynghylch y llosgi 24 awr arfaethedig ar y safle ac effaith hynny ar ansawdd yr aer lleol, yn enwedig i'r eiddo preswyl a’r plant ysgol gerllaw. Rwy'n credu bod y cais yn mynd yn groes i Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 Lywodraeth Cymru a pholisïau ansawdd aer, ac mae’n codi materion o bwys cenedlaethol o ran agosrwydd y llosgwyr at ysgolion ac anheddau preswyl. Dyna pam mae Plaid Cymru yn galw ar Lywodraeth Cymru i alw’r cais hwn i mewn.
Nawr, yn ogystal â phryderon clir o ran effeithiau ansawdd yr aer ar drigolion a phlant ysgol yn Llansamlet—ac fe fyddwch yn cofio fy nadl fer yr wythnos diwethaf ar lygredd aer—yn syml, nid yw adeiladu gorsaf bŵer arall sy'n allyrru carbon ar hyd coridor yr M4, ardal sydd eisoes yn dioddef o lefelau uchel o lygredd, yn gwneud synnwyr. Mae angen inni ddatblygu ffynonellau pŵer dilygredd yng Nghymru, ac mae'n bwysig bod Llywodraeth Cymru yn cymryd camau, yn cynnig cyfeiriad cenedlaethol ac yn sicrhau y glynir at yr egwyddorion sydd yn ei deddfwriaeth llesiant cenedlaethau’r dyfodol a’r polisïau ansawdd aer. Fodd bynnag, yr hyn sy’n arbennig o siomedig yw, bedwar mis ar ôl fy nghais gwreiddiol, nad yw Llywodraeth Cymru byth wedi gwneud penderfyniad ynghylch y cais i alw i mewn. A wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo bellach i wneud penderfyniad ar y mater pwysig hwn a chynnig y cyfeiriad y mae’r bobl leol yn Llansamlet yn galw amdano?
Thank you for raising this issue. You'll appreciate that it would be impossible today to make a statement on the call-in request. However, it will be under consideration by Welsh Government and a decision will be with you as soon as possible.
Diolch am godi'r mater hwn. Byddwch yn gwerthfawrogi y byddai'n amhosibl gwneud datganiad ar y cais i alw i mewn heddiw. Fodd bynnag, bydd yn cael ei ystyried gan Lywodraeth Cymru a bydd penderfyniad gyda chi cyn gynted â phosibl.
I also call for the Llansamlet incinerator to be called in, as I believe Suzy Davies also did. There's no political argument over the fact that we're all opposed to this incinerator being built there.
I've got two questions apart from that. On the first one, I'd like to ask for a statement. As school budgets are being set, the increased cost of employers' contribution to teachers' pensions is causing concern. I am asking for a Welsh Government statement on the funding of the increased cost of teachers' pensions and what discussions with the Westminster Treasury are taking place regarding additional funding to meet this increase.
The other statement I'm asking for is on the Government's plan to support the building of council houses. We know that the only time since the second world war that sufficient housing was built to meet housing demand was when large-scale council house building was undertaken by Labour and Conservative Governments in the 1950s and 1960s. I'd like to return to that in terms of getting people into adequate houses, rather than sleeping on the streets or in inadequate accommodation. So, can I ask for a statement on how we're going to get more council houses, or council houses built at scale in the near future?
Rwyf innau hefyd yn galw am i'r llosgydd yn Llansamlet gael ei alw i mewn, fel yr wyf yn credu bod Suzy Davies wedi ei wneud hefyd. Nid oes unrhyw ddadl wleidyddol dros y ffaith ein bod ni i gyd yn erbyn adeiladu'r llosgydd hwn yn y fan yna.
Mae gen i ddau gwestiwn ar wahân i hynny. Ar yr un cyntaf, hoffwn i ofyn am ddatganiad. Wrth i gyllidebau ysgolion gael eu pennu, mae cost gynyddol cyfraniad cyflogwyr i bensiynau athrawon yn peri pryder. Rwyf yn gofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar ariannu cost gynyddol pensiynau athrawon a pha drafodaethau sy'n cael eu cynnal gyda Thrysorlys San Steffan ynghylch cyllid ychwanegol i ddiwallu'r cynnydd hwn.
Y datganiad arall yr wyf yn gofyn amdano yw datganiad ynghylch cynllun y Llywodraeth i gefnogi adeiladu tai cyngor. Gwyddom mai'r unig adeg ers yr ail ryfel byd pan adeiladwyd digon o dai i fodloni'r galw am dai oedd pan adeiladwyd tai cyngor ar raddfa fawr gan Lywodraethau Llafur a Cheidwadol yn y 1950au a'r 1960au. Hoffwn i ddychwelyd at hynny o ran cael pobl i mewn i dai digonol, yn hytrach na chysgu ar y strydoedd neu mewn llety annigonol. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad ynghylch sut yr ydym yn mynd i gael mwy o dai cyngor, neu adeiladu tai cyngor ar raddfa fawr yn y dyfodol agos?
Thank you very much for raising this. The issue of school budgets has been one that has been well rehearsed in this Chamber, as has been our frustration with the lack of information forthcoming from the Treasury. Earlier this month, the First Minister wrote jointly with local government leaders to escalate the issue of the increased cost of teachers' pensions directly to the Chancellor, and we have only now had a response to our request for clarity around the UK Government's pension changes and funding for these costs in Wales, following requests that actually date back to last October.
So, the UK Government's response is very late in the day, just as public sector bodies are trying to set their budgets for 2019-20, and I had the opportunity to raise this directly with the Chief Secretary to the Treasury when I met her last Friday. In my discussions with her, she did agree to provide me with some further detail. I am awaiting this, but expect it shortly. When we have that final detail, we'll be able to work through what it means for our public sector bodies, and I hope to provide them with as much clarity as possible as soon as possible. But I would confirm that, as previously indicated, my intention to passport on any funding we receive for this purpose to public sector bodies in Wales to assist them with these costs remains.
I share your ambition for local authorities to be building council houses at scale and at pace, and you'll be aware that, as part of our housing pact with Community Housing Cymru, and as part of our efforts to meet the 20,000 affordable homes target, local authorities are expected to deliver around 1,000 of those new homes. I look forward very much to hearing about the outcomes of the affordable housing review, which will also look at how we can support local authorities to start building at scale and pace.
I know Mike Hedges has raised the issue of the borrowing cap several times in the Chamber, and I'm pleased to confirm that officials have been in contact with our local authorities, and all 11 local authorities who were subsequently subject to the voluntary agreements that enabled them to exit the former housing revenue account subsidy system have now agreed that they would like those voluntary agreements to be terminated. So, I'm very much looking forward to local authorities starting to build at scale and pace.
Diolch yn fawr iawn am godi hyn. Mae cyllidebau ysgol yn fater sydd wedi ei drafod droeon yn y Siambr hon, yn ogystal â'n rhwystredigaeth ynghylch y diffyg gwybodaeth gan y Trysorlys. Yn gynharach y mis hwn, fe ysgrifennodd y Prif Weinidog ar y cyd ag arweinwyr llywodraeth leol i uwch-gyfeirio mater cost gynyddol pensiynau athrawon yn uniongyrchol i'r Canghellor, a dim ond yn awr yr ydym wedi cael ymateb i'n cais am esboniad ynglŷn â newidiadau pensiwn Llywodraeth y DU ac arian ar gyfer y costau hyn yng Nghymru, yn dilyn ceisiadau sydd, mewn gwirionedd, yn mynd yn ôl i fis Hydref diwethaf.
Felly, mae ymateb Llywodraeth y DU yn hwyr iawn, wrth i gyrff y sector cyhoeddus geisio pennu eu cyllidebau ar gyfer 2019-20, ac fe gefais y cyfle i godi hyn yn uniongyrchol â Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys pan gyfarfûm â hi ddydd Gwener diwethaf. Yn fy nhrafodaethau â hi, fe wnaeth hi gytuno i roi rhagor o fanylion imi. Rwyf yn aros amdanynt, ond yn eu disgwyl cyn bo hir. Pan fydd y manylion terfynol gennym, fe fyddwn yn gallu gweithio drwy’r hyn y mae’n ei olygu i’n cyrff sector cyhoeddus, ac rwy'n gobeithio rhoi cymaint o eglurder â phosibl iddyn nhw cyn gynted â phosibl. Ond, fe wnaf gadarnhau, fel yr wyf eisoes wedi nodi, mai fy mwriad i o hyd yw pasio unrhyw arian a gawn at y diben hwn i gyrff y sector cyhoeddus yng Nghymru i'w cynorthwyo â'r costau hyn.
Rwy'n rhannu eich uchelgais i weld awdurdodau lleol yn adeiladu tai cyngor yn gyflym ac ar raddfa fawr, a byddwch yn ymwybodol, yn rhan o'n cytundeb tai â Chartrefi Cymunedol Cymru, ac yn rhan o'n hymdrechion i gyrraedd y targed o 20,000 o gartrefi fforddiadwy, y disgwylir i’r awdurdodau lleol ddarparu tua 1,000 o’r cartrefi newydd hynny. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at glywed am ganlyniadau’r arolwg tai fforddiadwy, a fydd hefyd yn ystyried sut y gallwn ni gefnogi awdurdodau lleol i ddechrau adeiladu yn gyflym ac ar raddfa fawr.
Gwn fod Mike Hedges wedi codi mater y cap benthyca droeon yn y Siambr, ac rwy'n falch o gadarnhau bod swyddogion wedi bod mewn cysylltiad â’n hawdurdodau lleol, a bod pob un o’r 11 o awdurdodau lleol a oedd yn dilyn hynny yn ddarostyngedig i'r cytundebau gwirfoddol a oedd yn eu galluogi nhw i adael hen system cymhorthdal y cyfrif refeniw tai bellach wedi cytuno eu bod yn dymuno i'r cytundebau gwirfoddol hynny gael eu terfynu. Felly, rwy'n edrych ymlaen yn fawr iawn at weld awdurdodau lleol yn dechrau adeiladu yn gyflym ac ar raddfa fawr.
Minister, may I ask for a statement from the Minister for Economy and Transport on the implications for Welsh suppliers of the announcement of Honda that they are to close their factory in Swindon? According to the Welsh Automotive Forum, there are about 12 companies in Wales that could potentially be affected, including Kasai in Merthyr Tydfil, my region. Although the plant is not due to be closed until 2021, please can we have a statement from the Minister on what measures he will consider implementing to support Welsh car industry suppliers adversely impacted by this announcement? Thank you.
Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ynghylch y goblygiadau i gyflenwyr o Gymru yn dilyn y cyhoeddiad gan Honda eu bod nhw am gau eu ffatri yn Swindon? Yn ôl Fforwm Modurol Cymru, mae tua 12 o gwmnïau yng Nghymru y gallai hyn effeithio arnynt, o bosibl, gan gynnwys Kasai ym Merthyr Tudful, fy rhanbarth i. Er nad yw'r ffatri i gau tan 2021, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog ynghylch pa fesurau y bydd ef yn ystyried eu rhoi ar waith i gefnogi cyflenwyr y diwydiant ceir yng Nghymru y bydd y cyhoeddiad hwn yn effeithio'n andwyol arnynt? Diolch.
Thank you very much for raising this. You will have heard the First Minister's response to the concerns regarding Honda's plans to close its Swindon factory, with the loss of 3,500 jobs by 2021, during First Minister's questions earlier this afternoon, and, obviously, this is devastating news to the workers and their families, but also we know that there will be Wales-based suppliers to that Swindon facility who will, of course, be impacted by the news. Together with the Welsh Automotive Forum and the UK Government's business, enterprise and industrial strategy department, Ken Skates's officials will be working with these companies, utilising all available resources to identify and facilitate mitigating strategies where possible. And you will have heard the First Minister say that Welsh Government officials are in London today having those discussions to explore how we can best support the businesses involved.
Diolch yn fawr iawn am godi hyn. Fe fyddwch wedi clywed ymateb y Prif Weinidog i'r pryderon ynglŷn â chynlluniau Honda i gau ei ffatri yn Swindon, gan golli 3,500 o swyddi erbyn 2021, yn ystod y cwestiynau i'r Prif Weinidog yn gynharach y prynhawn yma, ac, yn amlwg, mae hyn yn newyddion ofnadwy i'r gweithwyr a'u teuluoedd, ond rydym hefyd yn gwybod bod yna gwmnïau o Gymru sy'n cyflenwi'r cyfleuster hwnnw yn Swindon, y bydd y newyddion hwn, wrth gwrs, yn effeithio arnynt. Ynghyd â Fforwm Modurol Cymru ac adran fusnes, menter a strategaeth ddiwydiannol Llywodraeth y DU, bydd swyddogion Ken Skates yn gweithio gyda'r cwmnïau hyn, gan ddefnyddio'r holl adnoddau sydd ar gael i nodi a hwyluso strategaethau lliniaru pan fo hynny'n bosibl. Ac fe fyddwch wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud bod swyddogion Llywodraeth Cymru yn Llundain heddiw yn cael y trafodaethau hynny i ystyried y modd gorau y gallwn ni gefnogi'r busnesau dan sylw.
I recently received a letter from headteachers in the Rhondda outlining the impact of this year's budget cuts on schools. Now, I've heard Ministers deny that schools are facing cuts. Well, they are facing cuts, and the situation is justifiably described as a crisis that is already having a detrimental effect on pupils. The letter lays out that schools have no choice in some cases other than to set deficit budgets, and that means larger class sizes, fewer support staff and the cutting of extra-curricular activities. They tell me that the most vulnerable pupils are being put at risk. Can we expect continued denial about this crisis in our education system, affecting the life chances of so many? Or can we instead have an action plan from the Government that includes demonstrating how the almost £0.5 billion—almost a fifth of all spending that has been allocated to schools—gets nowhere near the front line because it's retained by local authorities and consortia? Can we have the Government Minister to provide some answers to Members on this at the earliest opportunity, please?
I recently asked you to provide a Government strategy on the future of care and care homes, and you told me to raise it in questions with the health Minister. I will do that, but the care situation in my constituency, and in many other places, has now reached a point of urgency. New regulations to improve care home accommodation are providing a challenge for many care home providers, not least local authorities. As a result, many local authorities are looking to outsource this provision to the private sector. I'm sure the Minister will agree with me about the desirability of a mixed economy of care—it's vital that this is a service that local councils continue to provide, and many of my constituents affected by this are deeply concerned about how many care home beds and day centre places will be available for them to access in the future. The provision of care is as important as the provision of health, yet the two are not given parity. Will the health Minister bring before the Senedd a comprehensive care strategy outlining how we can ensure all need is met in the future and that we don't lose more care beds?
The collapse of three private community rehabilitation companies last week put the tin hat on the disastrous ideological privatisation of the probation service by the Tories. Given that, within two years' time, much of the community rehabilitation company operation is to be brought back into the public sector, why not take action now to reunify the probation service in the public sector now, today? Let's not wait. To put another private provider in charge in the interim would serve no purpose whatsoever. So, can we see urgent Government action on this, please?
And I would like to give some well-earned congratulations and respect to the young people in Wales who went on strike and took to the streets to protest about the climate crisis last Friday. Climate change is one of the biggest challenges, if not the biggest challenge faced by countries across the globe, and not enough is being done to tackle it. And your Government is no exception, with your own 10-year target on cutting greenhouse gas emissions by 2020 set to be missed. Unlike many of the Westminster critics, I applaud the energy, determination and proactiveness of every single member of the youth climate change strike last Friday, and I would like to see more of this activity in the future. So, will you agree with me that political activity by young people should be encouraged? And will you also agree with me and them that now is the time to declare a climate emergency, but also that words are not enough; you need to act accordingly, too? So, will you?
Fe dderbyniais lythyr oddi wrth brifathrawon yn y Rhondda yn ddiweddar yn amlinellu effaith toriadau yn y gyllideb eleni ar ysgolion. Nawr, rwyf wedi clywed Gweinidogion yn gwadu bod ysgolion yn wynebu toriadau. Wel, maen nhw yn wynebu toriadau, ac fe gaiff y sefyllfa ei disgrifio yn haeddiannol fel argyfwng sydd eisoes yn cael effaith niweidiol ar ddisgyblion. Mae’r llythyr yn dweud nad oes gan ysgolion ddewis mewn rhai achosion heblaw gosod cyllidebau annigonol, ac mae hynny'n golygu dosbarthiadau mwy o faint, llai o staff cymorth, a thoriadau i weithgareddau allgyrsiol. Maen nhw’n dweud wrthyf fod y disgyblion sydd fwyaf agored i niwed yn cael eu rhoi mewn perygl. A allwn ni ddisgwyl gwadu parhaus ynghylch yr argyfwng hwn yn ein system addysg sy'n effeithio ar gyfleoedd bywyd cynifer? Neu yn hytrach, a gawn ni gynllun gweithredu gan y Llywodraeth sy’n cynnwys dangos sut nad yw bron i £0.5 biliwn—bron i un rhan o bump o’r holl wariant sydd wedi ei ddyrannu i ysgolion—yn mynd yn agos at y rheng flaen oherwydd ei fod yn cael ei gadw gan awdurdodau lleol a chonsortia? A allwn ni gael Gweinidog y Llywodraeth i roi rhai atebion ynghylch hyn i’r Aelodau cyn gynted â phosibl, os gwelwch yn dda?
Fe ofynnais i chi ddarparu strategaeth Llywodraeth ynghylch dyfodol gofal a chartrefi gofal yn ddiweddar, ac fe ddywedasoch chi wrthyf i'w godi yn y cwestiynau gyda'r Gweinidog iechyd. Fe fyddaf yn gwneud hynny, ond mae'r sefyllfa gofal yn fy etholaeth i, a llawer o leoedd eraill, bellach yn fater brys. Mae rheoliadau newydd i wella llety mewn cartrefi gofal yn her i lawer o ddarparwyr cartrefi gofal, yn enwedig awdurdodau lleol. O ganlyniad, mae nifer o awdurdodau lleol yn ceisio rhoi’r gwaith o ddarparu hyn i'r sector preifat. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cytuno â mi bod economi gofal cymysg yn ddymunol—mae'n hanfodol bod hwn yn wasanaeth y mae cynghorau lleol yn parhau i’w ddarparu, ac mae llawer o fy etholwyr y mae hyn yn effeithio arnyn nhw yn pryderu'n fawr ynglŷn â faint o welyau mewn cartrefi gofal a lleoedd gofal dydd fydd ar gael iddyn nhw yn y dyfodol. Mae darparu gofal yr un mor bwysig â’r ddarpariaeth iechyd, ond eto nid yw’r ddau yn cael cydraddoldeb. A wnaiff y Gweinidog iechyd gyflwyno strategaeth gofal cynhwysfawr gerbron y Senedd sy’n amlinellu sut y gallwn sicrhau bod pob angen yn cael ei ddiwallu yn y dyfodol ac nad ydym ni’n colli mwy o welyau gofal?
Mae cwymp tri chwmni adsefydlu cymunedol preifat yr wythnos diwethaf yn rhoi diwedd ar breifateiddio ideolegol trychinebus y gwasanaeth prawf gan y Torïaid. Gan gymryd, o fewn cyfnod o ddwy flynedd, y bydd llawer o waith y cwmnïau adsefydlu cymunedol yn dod yn ei ôl i'r sector cyhoeddus, pam na weithredwn ni yn awr i ailuno’r gwasanaeth prawf yn y sector cyhoeddus yn awr, heddiw? Gadewch i ni beidio ag aros. Ni fyddai rhoi darparwr preifat arall wrth y llyw yn y cyfamser yn cyflawni unrhyw ddiben o gwbl. Felly, a gawn ni weld camau brys gan y Llywodraeth ar hyn, os gwelwch yn dda?
Ac fe hoffwn longyfarch a rhoi parch haeddiannol i’r bobl ifanc yng Nghymru a aeth ar streic gan fynd ar y strydoedd i brotestio ynghylch yr argyfwng hinsawdd ddydd Gwener diwethaf. Newid yn yr hinsawdd yw un o'r heriau mwyaf, os nad yr her fwyaf sy'n wynebu gwledydd ledled y byd, ac nid oes digon yn cael ei wneud i fynd i'r afael ag ef. Ac nid yw eich Llywodraeth chi yn eithriad, gyda’ch targed 10 mlynedd eich hun ar dorri allyriadau nwyon tŷ gwydr erbyn 2020 yn debygol o fethu. Yn wahanol i lawer o'r beirniaid yn San Steffan, rwyf i'n cymeradwyo egni, penderfyniad a gweithredoedd rhagweithiol pob aelod unigol o'r bobl ifanc a fu'n cymryd rhan yn y streic newid yn yr hinsawdd ddydd Gwener diwethaf, ac fe hoffwn weld mwy o'r gweithgarwch hwn yn y dyfodol. Felly, a wnewch chi gytuno â mi y dylid annog gweithgarwch gwleidyddol gan bobl ifanc? Ac a wnewch chi gytuno â mi a nhw hefyd mai nawr yw'r amser i ddatgan argyfwng hinsawdd, ond hefyd nad yw geiriau yn ddigon; mae angen ichi weithredu yn unol â hynny, hefyd? Felly, a wnewch chi?
I'll begin with your first point, which was on the school budgets, and, of course, UK Government's sustained austerity agenda has led to a cut of nearly £1 billion in Wales's overall budgets, but we will continue to call for additional funding to be spent on our public services, including our schools. I will say, with regard to the Association of School and College Leaders Cymru open letter on school funding, that we simply do not recognise the figure of £450 million referred to in the letter. Officials will be meeting with ASCL later this week to discuss the points that they have made with regard to local authorities and consortia.
Insofar as care home provision is concerned, of course we already have a joint health and care strategy in 'A Healthier Wales', which was our response to the parliamentary review. But, as you say, you will be raising your further questions directly with the health Minister in due course. The Minister will have heard your comments on the probation service, and I perhaps will ask for a written response to come forward to you on that.
Certainly, we are very keen to hear the voices of children and young people insofar as the challenge of climate change is concerned, because we know that young people clearly will be very, very much at the forefront of the impacts of climate change, and young people can certainly participate in shaping this dialogue with schools, Welsh Government and others in order to bring about the actions that strengthen our response to climate change. We support many activities that provide opportunities for young people to contribute to tackling climate change, including our eco-schools programme, which operates in 95 per cent of schools in Wales. That's one of the highest participation rates in similar projects in the world, and ultimately of course we want all of our young people to be ethical, informed, valued members of society, and these are the very same principles that are guiding our development of the new school curriculum.
Fe ddechreuaf gyda'ch pwynt cyntaf, sef y cyllidebau ysgol, ac, wrth gwrs, agenda gyni barhaol Llywodraeth y DU sydd wedi arwain at doriad o bron i £1 biliwn yng nghyllidebau cyffredinol Cymru, ond byddwn yn parhau i alw am arian ychwanegol i'w wario ar ein gwasanaethau cyhoeddus, gan gynnwys ein hysgolion. Fe wnaf i ddweud, o ran llythyr agored Cymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau Cymru ynghylch ariannu ysgolion, nad ydym ni’n cydnabod y ffigur o £450 miliwn y cyfeiriwyd ato yn y llythyr. Bydd swyddogion yn cwrdd â Chymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau yn ddiweddarach yr wythnos hon i drafod y pwyntiau a wnaed ganddyn nhw ynghylch awdurdodau lleol a chonsortia.
O ran darpariaeth cartrefi gofal, wrth gwrs mae gennym strategaeth iechyd a gofal ar y cyd eisoes yn ‘Cymru Iachach’, sef ein hymateb i'r arolwg seneddol. Ond, fel yr ydych yn dweud, fe fyddwch yn codi eich cwestiynau ychwanegol yn uniongyrchol â'r Gweinidog iechyd maes o law. Fe fydd y Gweinidog wedi clywed eich sylwadau ynghylch y gwasanaeth prawf, ac efallai y gofynnaf i am ymateb ysgrifenedig i gael ei gyflwyno i chi ynghylch hynny.
Yn sicr, rydym ni’n awyddus iawn i glywed lleisiau plant a phobl ifanc o ran yr her newid hinsawdd, oherwydd rydym ni'n gwybod y bydd pobl ifanc, yn amlwg iawn, ar reng flaen effeithiau'r newid yn yr hinsawdd, ac yn sicr, fe all pobl ifanc gymryd rhan wrth lunio’r deialog hwn gydag ysgolion, Llywodraeth Cymru ac eraill er mwyn cyflwyno camau gweithredu sy'n cryfhau ein hymateb i newid yn yr hinsawdd. Rydym ni’n cefnogi llawer o weithgareddau sy'n rhoi cyfleoedd i bobl ifanc gyfrannu at y broses o fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd, gan gynnwys ein rhaglen eco-ysgolion, sy'n gweithredu yn 95 y cant o’r ysgolion yng Nghymru. Dyna un o'r cyfraddau cyfranogi uchaf mewn prosiectau tebyg yn y byd, ac yn y pen draw, wrth gwrs, rydym i gyd yn dymuno i’n pobl ifanc fod yn aelodau moesol, gwybodus, gwerthfawr o’n cymdeithas, a dyma’r union egwyddorion sy'n llywio ein gwaith o ddatblygu'r cwricwlwm ysgol newydd.
Trefnydd, I had hoped to raise with the First Minister earlier the progress of the Well-Being of Future Generations (Wales) Act 2015 and how the Welsh Government has embedded it in its various departments. In terms of legislation, I believe the Act to be one of Welsh Government's proudest achievements, because it challenges you to think and do differently.
We are now reaching three years since the Act became law, and there are lots of organisations across Wales that are doing some fantastic work, including Coleg Cambria in my own constituency. They have created their own future generations plan even though they don't have to. I think they clearly recognise the importance of the Act and the opportunities it presents. So, firstly, Trefnydd, would you welcome the developments made by Coleg Cambria and others? And, secondly, I'd like to request that all Ministers give oral updates within this Chamber on what each department is doing to implement the Act as part of their work.
Finally, on a slightly different topic, I think it's only right that I do bring up the results on Saturday of Connah's Quay Nomads, where they progressed to the final of the Irn Bru Cup. So, will you join me in saying 'da iawn' to the club, 'congratulations' and wishing them the best of luck in the final in Scotland, where they will represent the whole of Wales in March? Diolch.
Trefnydd, roeddwn i wedi gobeithio codi gyda'r Prif Weinidog yn gynharach, gynnydd Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 a sut y mae Llywodraeth Cymru wedi ei hymwreiddio yn ei gwahanol adrannau. O ran deddfwriaeth, rwy'n credu mai’r Ddeddf yw un o gyflawniadau mwyaf canmoladwy Llywodraeth Cymru, oherwydd ei bod hi’n eich herio chi i feddwl a gwneud yn wahanol.
Rydym ni bellach wedi cyrraedd tair blynedd ers i’r Ddeddf ddod yn gyfraith, ac mae llawer o sefydliadau ledled Cymru sy'n gwneud gwaith gwych, gan gynnwys Coleg Cambria yn fy etholaeth fy hun. Maen nhw wedi creu eu cynllun cenedlaethau'r dyfodol eu hunain er nad oes rhaid iddyn nhw. Rwyf yn credu eu bod nhw yn amlwg yn cydnabod pwysigrwydd y Ddeddf a'r cyfleoedd y mae hi'n ei chyflwyno. Felly, yn gyntaf, Trefnydd, a wnewch chi groesawu’r datblygiadau a wnaed gan Goleg Cambria ac eraill? Ac, yn ail, fe hoffwn i ofyn i’r holl Weinidogion roi diweddariadau llafar yn y Siambr hon ynghylch yr hyn y mae pob adran yn ei wneud i weithredu'r Ddeddf fel rhan o'u gwaith.
Yn olaf, ar bwnc ychydig yn wahanol, nid yw hi ond yn briodol, rwy'n credu, fy mod i’n crybwyll canlyniadau Nomadiaid Cei Connah ddydd Sadwrn a aeth ymlaen i rownd derfynol Cwpan Irn Bru. Felly, a wnewch chi ymuno â mi i ddweud ‘da iawn’ i'r clwb, ‘llongyfarchiadau’ a dymuno pob lwc iddyn nhw yn y rownd derfynol yn yr Alban, lle byddan nhw’n cynrychioli Cymru gyfan ym mis Mawrth? Diolch.
Thank you very much for raising those issues. With regard to the first question on the well-being of future generations Act, clearly this is something that we are all immensely proud of achieving here in Wales. And I am really delighted that Coleg Cambria and others have very much taken on board the spirit of that Act. Even though they're not subject necessarily to the Act themselves, they are taking steps to work within the ways of working of that Act to ensure that what they do has a positive impact for the generations that will follow.
In my portfolio, I'm certainly keen to work very closely with the Future Generations Commissioner for Wales. I'm meeting her shortly to discuss the setting of budgets within Welsh Government. After the second supplementary budget, we intend to have a round-table event, a kind of stock-take, really, to look at what lessons might be learned about the budget-setting process across the year.
I would certainly join you in saying 'Da iawn a phob lwc i Connah's Quay Nomads' for their upcoming match.
Diolch yn fawr iawn am godi'r materion hynny. O ran y cwestiwn cyntaf ynghylch Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, yn amlwg, mae hyn yn rhywbeth yr ydym ni i gyd yn hynod o falch o'i gyflawni yma yng Nghymru. Ac rwy'n wirioneddol falch bod Coleg Cambria ac eraill wedi mabwysiadu ysbryd y Ddeddf honno. Er nad ydyn nhw yn ddarostyngedig i'r Ddeddf eu hunain o reidrwydd, maen nhw'n cymryd camau i weithredu o fewn ffyrdd o weithio y Ddeddf honno er mwyn sicrhau bod yr hyn y maen nhw'n ei wneud yn cael effaith gadarnhaol ar y cenedlaethau a fydd yn dilyn.
Yn fy mhortffolio, rwy'n sicr yn awyddus i weithio'n agos iawn gyda Chomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru. Rwyf yn cwrdd â hi cyn hir i drafod pennu cyllidebau o fewn Llywodraeth Cymru. Ar ôl yr ail gyllideb atodol, rydym ni'n bwriadu cael digwyddiad bord gron, rhyw fath o gymryd stoc, mewn gwirionedd, i ystyried pa wersi y gallem ni eu dysgu ynghylch y broses o bennu cyllideb drwy'r flwyddyn.
Fe wnaf yn sicr ymuno â chi i ddweud 'Da iawn a phob lwc i Nomadiaid Cei Connah' ar gyfer eu gêm sydd i ddod.
I have to say that my taxi driver who lives in Connah's Quay actually raised the match as well with me, so I was keeping an eager eye on it. I was actually in Coleg Cambria yesterday for a community event—a Vision Support Flintshire sight-loss event—and some of your colleagues and friends were there as well, so I support your comments in that respect.
I call for a single statement on local authority reserves. The councillor's workbook on local government finance states that earmarked reserves
'are restricted by local agreement to fund certain types of expenditure but can be reconsidered or released if the council's future plans and priorities change.'
In the Welsh Government's local government settlement, Cardiff, with total usable reserves of £109.6 million, is having a 0.9 per cent rise; Rhondda Cynon Taf, with reserves of £152.1 million, is having a 0.8 per cent rise; Newport, with reserves of £102.3 million, is having a 0.6 per cent rise; Swansea, with reserves of £95.1 million, is having a 0.5 per cent rise. But councils with the largest cuts of -0.3 per cent include Flintshire with reserves of £49.4 million, Conwy with just £22.7 million, and Anglesey with £24.1 million.
Now, as you're aware, in Anglesey, economic output per person, prosperity, is just under half of that in Cardiff, at just £13,935 per person—the lowest in Wales. Anglesey and Conwy are amongst five Welsh local authorities only where 30 per cent or more of workers are paid less than the voluntary living wage. Yesterday, the finance chief on Anglesey council was reported in the Daily Post as warning that if the council didn't put more cash into its reserves, the authority could go the same way as Northamptonshire, which was unable to balance its books and became effectively insolvent last year. Given these points, I hope we can have a Welsh Government statement with minimum blame laying and maximum focus on how we've got to this position within the available cake in Wales, and how on earth we're going to get out of it so that councils like Anglesey don't have to consider going the same way as Northamptonshire.
Mae’n rhaid imi ddweud bod fy ngyrrwr tacsi i, sy’n byw yng Nghei Connah, wedi codi’r gêm gyda mi hefyd, felly roeddwn i’n cadw llygad barcud arni. Roeddwn i yng Ngholeg Cambria ddoe ar gyfer digwyddiad cymunedol a dweud y gwir—digwyddiad colli golwg Vision Support Sir y Fflint—ac roedd rhai o'ch cydweithwyr a’ch ffrindiau chi yno hefyd, felly rwy'n cefnogi eich sylwadau yn hynny o beth.
Rwyf yn galw am un datganiad ynghylch cronfeydd wrth gefn awdurdodau lleol. Mae llyfr gwaith y cynghorydd yn dweud, ynghylch cyllid llywodraeth leol, fod y cronfeydd wrth gefn
sydd wedi'u clustnodi wedi eu cyfyngu gan gytundeb lleol i ariannu mathau penodol o wariant, ond gellir eu hailystyried neu eu rhyddhau os bydd cynlluniau’r cyngor ar gyfer y dyfodol neu eu blaenoriaethau yn newid.
Yn setliad llywodraeth leol Llywodraeth Cymru, mae Caerdydd, gyda chyfanswm defnyddiadwy o gronfeydd wrth gefn o £109.6 miliwn, yn cael cynnydd o 0.9 y cant; mae Rhondda Cynon Taf, sydd â chronfeydd wrth gefn o £152.1 miliwn, yn cael cynnydd o 0.8 y cant; mae Casnewydd, sydd â chronfeydd wrth gefn o £102.3 miliwn, yn cael cynnydd o 0.6 y cant; mae Abertawe, sydd â chronfeydd wrth gefn o £95.1 miliwn yn cael cynnydd o 0.5 y cant. Ond mae’r cynghorau â'r toriadau mwyaf o -0.3 y cant yn cynnwys sir y Fflint sydd â chronfeydd wrth gefn o £49.4 miliwn, Conwy â dim ond £22.7 miliwn, ac Ynys Môn â £24.1 miliwn.
Nawr, fel yr ydych yn ymwybodol, yn Ynys Môn, mae’r allbwn economaidd fesul unigolyn, ffyniant, ychydig o dan hanner y ffigur ar gyfer Caerdydd, sef £13,935 y pen yn unig—yr isaf yng Nghymru. Mae Ynys Môn a Chonwy ymhlith y pum awdurdod lleol yng Nghymru lle mae 30 y cant neu fwy o’r gweithwyr yn cael cyflog sy’n llai na'r cyflog byw gwirfoddol. Ddoe, adroddwyd yn y Daily Post bod prif swyddog cyllid cyngor Ynys Môn yn rhybuddio, os nad oedd y cyngor yn rhoi mwy o arian yn ei gronfeydd wrth gefn, y gallai’r awdurdod fynd yr un ffordd â swydd Northampton, nad oedd yn gallu mantoli ei gyfrifon ac, i bob pwrpas, a ddaeth yn fethdalwr y llynedd. O ystyried y pwyntiau hyn, rwy'n gobeithio y cawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru, â chyn lleied o feio pobl eraill â phosibl, ac sy’n pwysleisio gymaint â phosibl ar sut y daethom i’r sefyllfa hon o fewn y gyfran sydd ar gael yng Nghymru, a sut ar y ddaear yr ydym ni am gael ein hunain allan ohoni fel na fydd rhaid i gynghorau fel Ynys Môn ystyried mynd yr un ffordd â swydd Northampton.
Thank you very much for raising this issue. Clearly, Welsh Government has strived to give local authorities the best possible settlement that we could, but we are under no illusion that it is a very difficult period for local authorities, nine years in, as it is, to the Conservative Government's austerity agenda. I recall that the previous Minister did make a written statement on local government reserves recently, but I will explore with the current Minister whether there is more to add on this issue at this particular time.
Diolch yn fawr iawn am godi'r mater hwn. Yn amlwg, mae Llywodraeth Cymru wedi ymdrechu i roi'r setliad gorau posib i'r awdurdodau lleol, ond nid ydym dan unrhyw gamargraff ei fod yn gyfnod anodd iawn i'r awdurdodau lleol, ar ôl naw mlynedd o agenda cyni'r Llywodraeth Geidwadol. Cofiaf i'r Gweinidog blaenorol wneud datganiad ysgrifenedig ar gronfeydd wrth gefn llywodraeth leol yn ddiweddar, ond byddaf yn trafod â'r Gweinidog presennol a oes rhagor i'w ychwanegu ar y mater hwn ar hyn o bryd.
Mi fyddwch chi’n gwybod ein bod ni wedi holi sawl gwaith yn y Siambr ynglŷn â disgwyliadau’r Llywodraeth o ran ein byrddau iechyd ni, a pha mor dryloyw maen nhw’n gweithredu. Mi fyddwch chi’n gwybod hefyd fy mod i’n teimlo bod bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, sydd dan eich rheolaeth chi, wrth gwrs, gan eu bod nhw mewn mesurau arbennig, yn ceisio gwneud penderfyniadau pwysig am wasanaethau trwy’r drws cefn. Rŵan, mae’r Gweinidog iechyd wedi dweud wrthyf i nad ydy hynny ddim yn digwydd, ond syndod mawr, felly, oedd canfod yr wythnos yma na fydd y bwrdd yn cyfarfod yr wythnos nesaf. Os ewch chi i’r wefan, mi welwch chi 'Cyfarfod wedi ei ganslo'—'Meeting stood down' mae'r wefan yn ei ddweud. Rŵan, roeddwn i’n mynd i fynd i’r cyfarfod yna’r wythnos nesaf—dyna pam roeddwn i’n chwilio am y manylion—oherwydd yn y cyfarfod yna mi oedd trafodaeth i fod ynghylch cynllun tair blynedd y bwrdd iechyd a oedd yn mynd i sôn am newidiadau pwysig i wasanaethau lleol. Ond, mae’r cyfarfod yna wedi diflannu. Hoffwn i wybod a ydy o wedi cael ei ganslo’n gyfan gwbl i’r cyhoedd, ynteu a ydy o wedi cael ei ganslo i’r cyhoedd yn unig. Felly, mae angen gwybod, a pham ei fod wedi cael ei ganslo.
Dwi’n deall hefyd nad ydy’r bwrdd wedi cadarnhau’r tro pedol fyddai wedi golygu colli’r gwasanaethau fasgwlar brys o Ysbyty Gwynedd—rhywbeth sydd yn poeni llawer iawn o’m hetholwyr i. Dŷn ni wedi clywed gan y bwrdd fod y tro pedol yma wedi digwydd, ond dydy’r bwrdd ddim wedi’i gadarnhau o, felly buaswn i’n hoffi eglurder, ar fyrder, ynglŷn â beth sy’n digwydd efo’r gwasanaeth yna hefyd.
You will know that I've asked several times in the Chamber about the expectations of the Government in terms of our health boards, and how transparent and open they are in their operations. You'll also know that I feel that Betsi Cadwaladr health board, which is under your control, of course, because they are in special measures, are trying to make important decisions about services by the back door. Now, the health Minister has said that that isn't happening, but it was a great surprise then to find this week that the board won't be meeting next week. If you go to the website, you will see that the meeting has been cancelled—'Meeting stood down' is what the website says. Now, I was going to attend that meeting next week—that's why I was looking for the details—because in that meeting there was going to be a discussion about the three-year plan for the health board, which was going to talk about important changes to local services. But the meeting has disappeared. I'd like to ask whether it has been cancelled in its entirety to the public, or whether it's cancelled for the public only. So, we need to know, and why it has been cancelled.
I also understand that the board hasn't confirmed a u-turn that would have meant losing emergency vascular services from Ysbyty Gwynedd—something that concerns a great many of my constituents. We've heard from the board that this u-turn has happened, but the board hasn't confirmed it, so I would like some clarity, urgently, on what's happening with that service as well.
Thank you very much. With regard to vascular services in north Wales, not only has the reorganisation of the vascular service benefited from investment of nearly £2.3 million of funding from Welsh Government, more importantly it has proved crucial in attracting staff who are essential for the delivery of excellent clinical outcomes to be sustainable.
Whilst its reorganisation was publicly consulted on and agreed a few years ago, following extensive public and stakeholder engagement in developing the proposal, the health board has continued, during the implementation phase, to work with professional bodies, staff and other interested groups, to ensure that the service provided is in the best interests of patient safety. Welsh Government supports the effort made by the health board to meet Vascular Society guidelines and ensure that aneurysm screening in Wales is in line with quality standards. The people of Wales deserve the best services we can provide, and it's unhelpful to continue questioning the model, which is weeks away from final implementation, and so perpetuate fears about patient safety.
On the issue of why the meeting has been cancelled or whether it's been postponed, I would suggest that's taken up directly with the health board, but you could also write to the health Minister for further information.
Diolch yn fawr iawn. O ran gwasanaethau fasgwlaidd yng ngogledd Cymru, nid yn unig y mae ad-drefnu'r gwasanaeth fasgwlaidd wedi elwa o fuddsoddiad o bron £2.3 miliwn gan Lywodraeth Cymru, yn bwysicach na hynny, mae wedi bod yn hollbwysig o ran denu staff hanfodol er mwyn cyflawni canlyniadau clinigol rhagorol i fod yn gynaliadwy.
Er yr ymgynghorwyd yn gyhoeddus a chytunwyd ar y gwaith ad-drefnu ychydig flynyddoedd yn ôl, yn dilyn ymgysylltu'n helaeth â'r cyhoedd a rhanddeiliaid i ddatblygu'r cynnig, mae'r bwrdd iechyd wedi parhau, yn ystod y cam gweithredu, i weithio â chyrff proffesiynol, staff a grwpiau sydd â diddordeb, i sicrhau bod y gwasanaeth a ddarperir er lles diogelwch y cleifion. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r ymdrech a wnaed gan y bwrdd iechyd i gwrdd â chanllawiau'r Gymdeithas Fasgwlaidd a sicrhau bod sgrinio am ymlediad yng Nghymru yn unol â safonau ansawdd. Mae pobl Cymru yn haeddu'r gwasanaethau gorau y gallwn eu darparu, ac nid yw o gymorth i barhau i gwestiynu'r model, sydd ond wythnosau o'i weithredu terfynol, ac felly yn ychwanegu at yr ofnau ynghylch diogelwch cleifion.
O ran y mater pam mae'r cyfarfod wedi'i ganslo neu a yw wedi'i ohirio, byddwn yn awgrymu bod hynny'n cael ei godi'n uniongyrchol â'r bwrdd iechyd, ond gallwch hefyd ysgrifennu at y Gweinidog iechyd am ragor o wybodaeth.
Organiser, could I have several statements, please? The first is in relation to the cystic fibrosis unit at Llandough hospital. I appreciate that there's a business case that has gone into the health Minister from the health board, but speaking to local practitioners in the cystic fibrosis unit there, there is concern that progress isn't as speedy as it should be. There's been great work going on at the site there, huge improvements in patient outcomes, and it would be a welcome boost to the outcomes for patients and the clinicians who work on that site if a road map now could be laid out as to when the unit's improvements could be completed, and hopefully that will be in the not-too-distant future.
Secondly, could we have an update from the Deputy Minister who's responsible for transport in relation to the eastern distributor road here in Cardiff? Or the Rover Way improvement—it has many titles attached to it. That's the last missing link of the ring road around Cardiff, and anyone who travels that piece of road realises that the congestion is at virtually any time of the day, to be honest with you, at that pinch point in the transport network around Cardiff. And an update on progress—I understand Welsh Government did undertake a feasibility study along with Cardiff city council, and the outcome of that feasibility study will be greatly appreciated to understand will the Welsh Government be in a position to take any work forward in improving that real pinch point now in the transport artery around Cardiff.
And also, could I ask for a statement from the economy Minister in relation to air passenger duty? I do think it is vital. I cannot find a coherent argument why—and I'm criticising my own Government here—passenger duty is not devolved here to Cardiff so that, obviously, that can be used for the benefit of Cardiff Airport. I do believe there's a real opportunity. It's a long-standing position I've taken, when the Silk commission was meeting as well, and it was a recommendation of the Silk commission. And I do believe, rather than reading about this in the press, as we read yesterday, a statement on the floor of the Senedd would be more appreciated—certainly by myself, but I'm sure other Members—so that we can actually understand why these roadblocks exist.
And, in a lighthearted way, could I also draw the Assembly's attention to the main rugby match that's happening on Saturday, the Assembly rugby team playing the House of Commons and the House of Lords? I promise to keep my shirt on; I think I frightened so many people when I took my shirt off a few years ago, thinking I had to swap it. But I know Rhun, who's one of the Members who participates, Hefin David—we're playing in his constituency in Caerphilly—and Huw Irranca have been great supporters of what the club has tried to achieve over the last 12 months. It has raised over £35,000 for Bowel Cancer UK and other charities since its inception back in, I think, 2005/2006. And if any Members who are hearing this want to turn up on Saturday to play, or to, obviously, just support the team, I know everyone would be greatly appreciative of that. Thank you very much.
Trefnydd, a gaf i ofyn am sawl datganiad, os gwelwch yn dda? Mae'r cyntaf mewn cysylltiad ag uned ffibrosis systig ysbyty Llandochau. Gwerthfawrogaf fod achos busnes wedi mynd at y Gweinidog iechyd gan y bwrdd iechyd. Ond wrth siarad ag ymarferwyr lleol yn yr uned ffibrosis systig yno, mae pryder nad yw'r cynnydd mor gyflym ag y dylai fod. Bu gwaith rhagorol yn digwydd ar y safle yno, gwelliannau enfawr yn y canlyniadau i gleifion, a byddai'n hwb i'w groesawu i'r canlyniadau i gleifion ac i'r clinigwyr sy'n gweithio ar y safle, pe gellid o bosib fapio pryd fydd modd cwblhau'r gwelliannau i'r uned, a gobeithio y bydd hynny yn y dyfodol agos.
Yn ail, a gawn ni ddiweddariad gan y Dirprwy Weinidog sy'n gyfrifol am drafnidiaeth mewn cysylltiad â'r ffordd ddosbarthu ddwyreiniol yma yng Nghaerdydd? Neu welliant Rover Way—mae ganddi lawer o deitlau. Dyna'r bwlch olaf sydd ar goll yng nghadwyn y ffordd gylchol o amgylch Caerdydd, ac mae unrhyw un sy'n teithio ar y darn hwnnw o ffordd yn sylweddoli bod y tagfeydd yno bron bob adeg o'r dydd, â dweud y gwir, yn y man cyfyng hwnnw yn y rhwydwaith trafnidiaeth o amgylch Caerdydd. Diweddariad ar y cynnydd—deallaf fod Llywodraeth Cymru wedi cynnal astudiaeth ddichonoldeb ynghyd â chyngor dinas Caerdydd, a gwerthfawrogir yr astudiaeth ddichonoldeb honno'n fawr er mwyn deall a fydd Llywodraeth Cymru mewn sefyllfa i fwrw ymlaen ag unrhyw waith i wella'r man cyfyng iawn hwnnw, sydd erbyn hyn yn brif wythïen drafnidiaeth o amgylch Caerdydd.
Hefyd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Weinidog yr economi mewn cysylltiad â tholl teithwyr awyr? Credaf ei bod yn hanfodol. Ni allaf ddod o hyd i ddadl resymegol pam—ac rwyf yn beirniadu fy Llywodraeth fy hun yma—nid yw'r doll teithwyr wedi'i datganoli yma i Gaerdydd felly, yn amlwg, ni ellir ei defnyddio er budd Maes Awyr Caerdydd. Credaf fod cyfle gwirioneddol yma. Rwyf wedi cymryd safiad hirhoedlog, pan oedd y comisiwn Silk yn cyfarfod hefyd, ac roedd yn un o argymhellion y comisiwn Silk. A chredaf, yn hytrach na darllen am hyn yn y wasg, fel yr oeddem wedi'i ddarllen ddoe, y byddai datganiad ar lawr y Senedd yn cael ei werthfawrogi'n well—yn sicr gennyf i fy hun, ond gan Aelodau eraill, rwyf yn siŵr—fel y gallwn ddeall mewn gwirionedd pam mae'r rhwystrau ffordd hyn yn bodoli.
Ac, ar nodyn ysgafnach, a gaf i hefyd dynnu sylw'r Cynulliad at y brif gêm rygbi sy'n digwydd ddydd Sadwrn, tîm rygbi'r Cynulliad yn chwarae yn erbyn Tŷ'r Cyffredin a Thŷ'r Arglwyddi? Rwy'n addo cadw fy nghrys ymlaen; rwy'n credu y bu imi ddychryn llawer o bobl pan dynnais fy nghrys rai blynyddoedd yn ôl, gan feddwl bod angen i mi ei gyfnewid. Ond gwn fod Rhun, un o'r Aelodau sy'n cymryd rhan, Hefin David—rydym yn chwarae yn ei etholaeth ef yng Nghaerffili—a Huw Irranca wedi bod yn gefnogwyr mawr o'r hyn y mae'r clwb wedi ceisio'i gyflawni yn ystod y 12 mis diwethaf. Codwyd dros £35,000 ar gyfer Bowel Cancer UK, ac elusennau eraill ers ei sefydlu, yn ôl yn 2005/2006, rwy'n credu. Ac os oes unrhyw Aelodau sy'n clywed hyn eisiau dod i chwarae ddydd Sadwrn, neu, yn amlwg, dim ond i gefnogi'r tîm, gwn y byddai pawb yn gwerthfawrogi hynny'n fawr. Diolch yn fawr iawn.
Thank you very much for raising those issues. I'll start on the issue of the cystic fibrosis unit at Llandough. The health Minister has confirmed to me that he is awaiting that business case, and I would hope that it would be with him before too long.
On the eastern distributor road, I'll certainly ask the Minister to provide you with an update on that work.
And I know that you've had long-held views regarding air passenger duty, which are very much in sync with the Welsh Government's views on air passenger duty. I had the opportunity to raise the issue specifically with the Chief Secretary to the Treasury at our meeting last Friday. I made all of the arguments that you have made and that others have made, and there just seems to be no reason why this would not be devolved to Wales. It's certainly something that we will continue to pursue. I look forward to giving evidence to the Welsh Affairs Committee in due course on this particular issue as well.
And, of course, the most important game on Saturday, we're all looking forward to it and we all wish the Assembly rugby team the very best.
Diolch yn fawr iawn am godi'r materion hynny. Dechreuaf â mater yr uned ffibrosis systig yn Llandochau. Mae'r Gweinidog iechyd wedi cadarnhau i mi ei fod yn aros am yr achos busnes hwnnw, a byddwn yn gobeithio y byddai hwnnw gydag ef cyn bo hir.
Ar y ffordd ddosbarthu ddwyreiniol, yn sicr, gofynnaf i'r Gweinidog roi diweddariad ar y gwaith hwnnw i chi.
A gwn y bu gennych farn ers tro ynghylch toll teithwyr awyr, sydd yn gyson iawn â barn Llywodraeth Cymru ar doll teithwyr awyr. Cefais y cyfle i godi'r mater yn benodol â Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys yn ein cyfarfod ddydd Gwener diwethaf. Gwnes yr holl ddadleuon yr ydych chi wedi'u gwneud a bod eraill wedi'u gwneud, ac ymddengys nad oes unrhyw reswm pam na fyddai hyn yn cael ei ddatganoli i Gymru. Mae'n sicr yn rhywbeth y byddwn yn parhau i fynd ar ei drywydd. Edrychaf ymlaen at roi tystiolaeth i'r Pwyllgor Materion Cymreig ar y mater hwn hefyd.
Ac, wrth gwrs, y gêm bwysicaf ddydd Sadwrn, mae pob un ohonom yn edrych ymlaen ati a dymunwn y gorau i dîm rygbi'r Cynulliad.
We are not here next week, because of recess, but it's Eating Disorders Awareness Week and there's a campaign, 'I'm socking it to eating disorders', where they're asking people to wear snazzy, coloured socks and post this on social media. Assuming that AMs have snazzy, coloured socks, I would encourage people to support Eating Disorders Awareness Week by taking part in that social media activity. I'm also requesting an update from the Government on the review of the framework for eating disorders. I am pleased that the Minister has been working positively with the sector in this review process. Can we have details as to the progress on that? I have been critical of Government on many things, but I would like to thank the Government for embracing the concept of working with sufferers and their families in renewing this framework so that we can get the best deal for those with eating disorders in Wales.
My second question is something I've raised many times now in relation to the situation of the Kurds here in Wales and further afield. A demonstration was held in Newport over the weekend. I've seen pictures of the police actually being forthright towards campaigners who were simply protesting, i.e. protesting peacefully, walking along the street, wanting to raise concerns about imprisoned Kurdish politicians that have been imprisoned by the Turkish authoritarian regime. I'm dismayed at the way that the police in this country have treated protestors. I do believe that we need to have a debate on community cohesion, because I've also seen some comments on social media by people from Wales saying, 'Well, if they want to campaign on these issues, they should go to Turkey to do so.' Do they not realise that, if they went to Turkey, many of those, especially if they were women, would be imprisoned and beaten on the streets of Turkey because of standing up for the rights of Kurdish people and the politicians? So, I would urge you to give us a statement here on what the police can do to have positive relations with the Kurdish community here in Wales, of which there are many, so that we can ensure that we come to a peaceful political settlement. We know that there may be an imminent attack by Turkey on the Syrian-Turkish border and we really do have to support the people not only in this country, but show solidarity to those in Turkey who are from the Kurdish community and continue to do so.
Nid ydym yma yr wythnos nesaf, oherwydd y toriad, ond mae'n Wythnos Ymwybyddiaeth Anhwylderau Bwyta ac mae yna ymgyrch, 'I'm socking it to eating disorders', lle maen nhw'n gofyn i bobl wisgo sanau smart, lliwgar a phostio hyn ar y cyfryngau cymdeithasol. Gan gymryd bod gan Aelodau'r Cynulliad sanau smart, lliwgar, byddwn yn annog pobl i gefnogi Wythnos Ymwybyddiaeth Anhwylderau Bwyta drwy gymryd rhan yn y gweithgarwch ar y cyfryngau cymdeithasol. Rwyf hefyd yn gofyn am ddiweddariad gan y Llywodraeth ar adolygiad y fframwaith ar gyfer anhwylderau bwyta. Rwy'n falch bod y Gweinidog wedi bod yn gweithio'n gadarnhaol â'r sector yn y broses adolygu hon. A gawn ni fanylion y cynnydd ar hynny? Rwyf wedi bod yn feirniadol o'r Llywodraeth ar lawer o bethau, ond hoffwn ddiolch i'r Llywodraeth am groesawu'r cysyniad o weithio â dioddefwyr a'u teuluoedd i adnewyddu'r fframwaith hwn, fel y gallwn gael y fargen orau i'r rhai sydd ag anhwylderau bwyta yng Nghymru.
Mae fy ail gwestiwn yn ymwneud â rhywbeth yr wyf wedi'i godi sawl gwaith erbyn hyn mewn cysylltiad â sefyllfa'r Cwrdiaid yma yng Nghymru a thu hwnt. Cynhaliwyd gwrthdystiad yng Nghasnewydd dros y penwythnos. Rwyf wedi gweld lluniau o'r heddlu yn ymddwyn yn ddi-lol tuag at ymgyrchwyr a oedd ond yn protestio, h.y. yn protestio'n heddychlon, yn cerdded ar hyd y stryd, yn codi pryderon am wleidyddion Cwrdaidd a garcharwyd gan gyfundrefn awdurdodaidd Twrci. Rwyf yn siomedig â'r ffordd y mae'r heddlu yn y wlad hon wedi trin protestwyr. Credaf fod angen inni gael dadl ar gydlyniant cymunedol, oherwydd rwyf hefyd wedi gweld rhai sylwadau yn y cyfryngau cymdeithasol gan bobl o Gymru yn dweud, 'Wel, os ydynt yn dymuno ymgyrchu dros y materion hyn, dylent fynd i Dwrci i wneud hynny.' Onid ydynt yn sylweddoli, petaent yn mynd i Dwrci, lawer ohonynt, yn enwedig os ydynt yn fenywod, byddent yn cael eu carcharu a'u curo ar strydoedd Twrci oherwydd iddynt sefyll dros hawliau'r bobl Gwrdaidd a'r gwleidyddion? Felly, byddwn yn eich annog yma i roi datganiad inni ar yr hyn y gall yr heddlu ei wneud i gael cysylltiadau cadarnhaol â'r gymuned Gwrdaidd yma yng Nghymru, ac mae llawer ohonynt yma, fel y gallwn sicrhau ein bod yn dod at setliad gwleidyddol heddychlon. Gwyddom y gall ymosodiad ddigwydd yn fuan gan Dwrci ar y ffin rhwng Syria a Thwrci ac mae gwir angen inni gefnogi pobl nid yn unig yn y wlad hon, ond hefyd dangos cefnogaeth i'r rhai yn Nhwrci sydd o'r gymuned Gwrdaidd, a'n bod yn parhau i wneud hynny.
Thank you very much. I'll take that last point first. Just to confirm, the Minister for international relations recently met with the Turkish ambassador and did raise this particular issue directly with him. Your point about community cohesion is an important one and a timely one. I think that we're all concerned about what we've heard about the increase in attacks on people for various reasons following the Brexit vote. Certainly, it's something that we're very aware of as we prepare to leave the European Union. I'll certainly talk to my colleague to explore the best way to update on Welsh Government's actions in that area.
On Eating Disorders Awareness Week, thank you very much for your comments about how Welsh Government has engaged with the review. I understand that the report has been received and is currently being considered and the Minister will provide a response to that in due course. Of course, I'd be happy to support your snazzy socks Eating Disorders Awareness Week event. I look forward to seeing colleagues' snazzy socks.
Diolch yn fawr iawn. Cymeraf eich pwynt olaf yn gyntaf. I gadarnhau, cyfarfu'r Gweinidog dros gysylltiadau rhyngwladol â llysgennad Twrci yn ddiweddar a chododd y mater penodol hwn yn uniongyrchol ag ef. Mae eich pwynt am gydlyniant cymunedol yn un pwysig ac yn un amserol. Credaf ein bod ni i gyd yn pryderu am yr hyn yr ydym wedi'i glywed am y cynnydd yn nifer yr ymosodiadau ar bobl am amryw o resymau yn dilyn pleidlais Brexit. Yn sicr, mae'n rhywbeth yr ydym yn ymwybodol iawn ohono wrth inni baratoi i adael yr Undeb Ewropeaidd. Byddaf yn sicr yn siarad â'n cyd-Aelod i ystyried y ffordd orau i roi'r diweddaraf am weithredoedd Llywodraeth Cymru yn y maes hwnnw.
Ar Wythnos Ymwybyddiaeth Anhwylderau Bwyta, diolch yn fawr iawn am eich sylwadau am sut y mae Llywodraeth Cymru wedi ymgysylltu â'r adolygiad. Deallaf fod yr adroddiad wedi dod i law a'i fod yn cael ei ystyried ar hyn o bryd a bydd y Gweinidog yn rhoi ymateb i hynny maes o law. Wrth gwrs, byddwn yn hapus i gefnogi'ch digwyddiad sanau smart yn ystod Wythnos Ymwybyddiaeth Anhwylderau. Edrychaf ymlaen at weld sanau smart fy nghydweithwyr.
Last week, it was reported that Lucy Bagnall was struck off from being a social worker with immediate effect. She was found guilty on all counts by Social Care Wales. It transpired that Bagnall had lied about my constituents and it's also alleged that a third party was told that a disputed care order will remain in place and the family will never see their children again. I'm calling for an immediate review and investigation by Bridgend county council into the case, but I want a Government statement about what the Welsh Government can do to help vulnerable families falsely accused in children's services reports. What mechanism allows families to seek recourse and correction of errors? Because I'm not aware of one that exists in Wales.
Yr wythnos diwethaf, adroddwyd bod Lucy Bagnall wedi cael ei thynnu oddi ar y rhestr o weithiwr cymdeithasol a hynny ar unwaith. Cafwyd hi'n euog ar bob cyfrif gan Gofal Cymdeithasol Cymru. Daeth i'r amlwg fod Bagnall wedi dweud celwydd am fy etholwyr a honnir hefyd y dywedwyd wrth drydydd parti y byddai gorchymyn gofal sy'n destun dadl yn parhau a bydd y teulu byth yn gweld eu plant eto. Galwaf am hefyd gael datganiad gan y Llywodraeth am yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i helpu teuluoedd sy'n agored i niwed a gyhuddwyd ar gam mewn adroddiadau gwasanaethau plant. Pa fecanwaith sy'n galluogi teuluoedd i geisio cyrchu cymorth a chywiro camgymeriadau? Oherwydd nid wyf yn ymwybodol o un sy'n bodoli yng Nghymru.
Thank you for raising this issue. Obviously, as you say, you'll be raising this specific case directly with Bridgend county council. I'll certainly suggest in the first instance that you write to the Minister with regard to your concerns regarding what support there might be for families who find themselves in situations such as the one that you describe.
Diolch i chi am godi'r mater hwn. Yn amlwg, fel y dywedwch, byddwch chi'n codi'r achos penodol hwn yn uniongyrchol â chyngor sir Pen-y-bont ar Ogwr. Yn sicr, awgrymaf eich bod, yn y lle cyntaf, yn ysgrifennu at y Gweinidog am eich pryderon ynghylch pa gymorth y gallai fod ar gael i deuluoedd sy'n canfod eu hunain mewn sefyllfaoedd fel yr un yr ydych chi'n ei disgrifio.
Trefnydd, my constituents in Chepstow could only look on enviously last week as news reports of the newly opened Newtown bypass filled their tv screens, ably supported with interviews from Ken Skates, Russell George and others, and, of course, we all welcome the opening of that bypass. It's been a long time in the making. However, as those news reports circulated, Chepstow was totally clogged up with traffic at that very point in time: a result of poorly planned roadworks on the M48 and the Severn bridge. The latter due to the toll removal following the abolition of the tolls.
Could I make my usual plea for a statement, an update, on where we are in terms of achieving a Chepstow bypass, much needed for the town? But also, could I add to that the need for far greater co-operation between the highway authorities in Wales and across the border in England? Those roadworks could have been better co-ordinated cross-border. We saw a lot of traffic leaving Chepstow and clogging up the minor roads because of the closure for roadworks on the M48 and the bridge at the same time. So, I think that there was a way around that confusion last week. But if we could solve those problems in future, I know that my constituents in Chepstow would much appreciate it. So, I look forward to statements from the relevant Minister.
Trefnydd, ni allai fy etholwyr yng Nghas-gwent wneud dim ond edrych yn eiddigeddus yr wythnos diwethaf wrth i adroddiadau newyddion am ffordd osgoi'r Drenewydd, sydd newydd agor, lenwi eu sgriniau teledu, a chyfweliadau gan Ken Skates, Russell George ac eraill yn eu hategu'n fedrus, ac, wrth gwrs, rydym ni i gyd yn croesawu agor y ffordd osgoi honno. Mae wedi bod ar y gweill ers tro byd. Fodd bynnag, wrth i'r adroddiadau newyddion hynny gylchredeg, roedd tagfeydd yn llyffetheirio Cas-gwent ar yr union adeg honno: canlyniad i waith ffordd wedi ei gynllunio'n wael ar yr M48 a phont Hafren. Yr olaf o'r rhain oherwydd dileu'r tollbyrth yn dilyn diddymu'r tollau.
A gaf i wneud fy mhle arferol am ddatganiad, yr wybodaeth ddiweddaraf, o ran lle'r ydym ni arni ynglŷn â chael ffordd osgoi i Gas-gwent, sydd ei dirfawr angen ar y dref? Ond hefyd, a gaf i ychwanegu at hynny yr angen am lawer mwy o gydweithio rhwng awdurdodau priffyrdd yng Nghymru ac ar draws y ffin yn Lloegr? Gallai'r gwaith ffordd hwnnw fod wedi ei gynllunio'n well yn drawsffiniol. Gwelsom lawer o draffig yn gadael Cas-gwent ac yn tagu'r ffyrdd mân oherwydd cau yr M48 a'r bont ar gyfer gwaith ffordd ar yr un pryd. Felly, rwy'n credu y gallai'r dryswch hwnnw yr wythnos diwethaf fod wedi cael ei ddatrys. Ond pe gallem ni ddatrys y problemau hynny yn y dyfodol, rwy'n gwybod y byddai fy etholwyr yng Nghas-gwent yn ei werthfawrogi'n fawr. Felly, rwy'n edrych ymlaen at gael y datganiadau gan y Gweinidog perthnasol.
Thank you very much and, of course, the Deputy Minister will have heard your concern regarding a Chepstow bypass. But on the issue of far greater co-operation across borders, I think that that is an important point that warrants some further discussion between Welsh Government and the UK Government in terms of how we can best ensure that traffic moves slowly and that lack of co-ordination and communication doesn't prevent that.
Diolch yn fawr iawn ac, wrth gwrs, mae'r Dirprwy Weinidog yn ymwybodol o'ch pryder ynglŷn â ffordd osgoi Cas-gwent. Ond ynglŷn â'r mater ynghylch llawer mwy o gydweithio ar draws ffiniau, rwy'n credu bod hynny'n bwynt pwysig sy'n haeddu rhywfaint o drafodaeth bellach rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU o ran sut orau y gallwn ni sicrhau bod traffig yn symud yn araf ac nad yw diffyg cydgysylltu a chyfathrebu yn atal hynny.
Diolch, Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Prif Weinidog ar y datblygiadau diweddaraf yn negodiadau Brexit Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol. Rydw i'n galw ar y Prif Weinidog i wneud ei ddatganiad—Mark Drakeford.
The next item, therefore, is a statement by the First Minister on the latest developments in the UK Government's Brexit negotiations. I call on the First Minister to make the statement—Mark Drakeford.
Diolch yn fawr, Llywydd. With 38 days now to go until the UK leaves the European Union, we are no closer to a solution to the most pressing issue of our time. Last week, the UK Government failed to carry even a bland motion in the House of Commons because of the fanatical insistence of the hardline Brexiteers that no deal is an acceptable outcome. That revealed again how deeply dangerous and misguided the Prime Minister’s policy is of relying on the one group in the House of Commons who are prepared to see this country go over the Brexit cliff edge. Their support, even if it could be secured, will never provide the reliable majority needed to take a deal and all its accompanying legislation through the parliamentary process. The Prime Minister's ill-fated approach further dissipates potential support at home and squanders the meagre residue of goodwill towards the UK in the rest of the EU. It is surely clear that the Prime Minister must now switch to find a majority, which I believe is there to be found, for the sort of Brexit set out in the proposals we and Plaid Cymru published over two years ago, and which was reflected in the letter sent by the leader of the opposition to the Prime Minister last week.
Llywydd, not one of the objections of the hardliners to the sort of economic relationship that we propose stands up to proper examination. First of all, the Conservative Party European Research Group say that they cannot contemplate membership of a customs union with the European Union, but a customs union is not an existential threat, it is a pragmatic necessity to preserve our capability to trade effectively on a global stage. Secondly, we're told that an arrangement of the sort we advocate would frustrate the UK’s ability to strike new trade deals around the globe. Well, Llywydd, I set on one side the Government’s own economic analysis that even on the most optimistic assumptions, such deals would have only a marginal effect on our economy, and I don’t even point to the abject failure to secure continued access to the 40 trade deals with 70 other European countries, which we enjoy today through our membership of the European Union, let alone the new deals with Japan, Australia, New Zealand and Chile, which the EU has been negotiating while we are preoccupied by Brexit. Our approach, Llywydd, does not end the ambition for the UK to enter new trade deals. As has already been set out by organisations such as the British Irish Chamber of Commerce, there is an opportunity, if sufficient flexibility can be shown, to enable the UK to negotiate new trade deals alongside the EU. The alternative is the unfolding catastrophe of a 'no deal' exit, and I chose that word deliberately, Llywydd. The chaos has already begun, with investors pulling out and cancelling plans. This will get worse every day the uncertainty is allowed to continue. If we drop off the Brexit cliff edge, we risk not just the short-term shock it will bring, but the long-term undermining of our economic futures.
Diolch yn fawr, Llywydd. Gyda 38 diwrnod i fynd bellach nes bod y DU yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, nid ydym ni ronyn yn agosach at ddatrysiad i fater mwyaf dybryd ein hoes. Yr wythnos diwethaf, methodd Llywodraeth y DU â phasio hyd yn oed cynnig diflas yn Nhŷ'r Cyffredin oherwydd taerineb penboeth Brexitwyr digyfaddawd fod dim cytundeb yn ganlyniad derbyniol. Dangosodd hynny unwaith eto pa mor hynod beryglus ac annoeth yw polisi Prif Weinidog y DU o ddibynnu ar yr un grŵp yn Nhŷ'r Cyffredin sy'n barod i weld y wlad hon yn mynd dros ymyl dibyn Brexit. Ni fydd eu cefnogaeth, hyd yn oed os gellid ei sicrhau, byth yn rhoi'r mwyafrif dibynadwy sydd ei angen i lywio cytundeb a'i holl ddeddfwriaeth gyfatebol drwy'r broses Seneddol. Mae'r ffordd ddi-glem y mae Prif Weinidog y DU wedi mynd ati yn tanseilio ymhellach unrhyw gymorth posib sy'n dal yn weddill gartref ac yn afradu'r gweddillion pitw o ewyllys da sy'n parhau tuag at y DU yng ngweddill yr UE. Siawns ei bod hi'n amlwg bod yn rhaid i'r Prif Weinidog fynd ati yn awr i ddod o hyd i fwyafrif, y credaf fod modd dod o hyd iddo, ar gyfer y math o Brexit a nodir yn y cynigion a gyhoeddwyd gennym ni a Phlaid Cymru dros ddwy flynedd yn ôl, ac a adlewyrchwyd yn y llythyr a anfonwyd gan arweinydd y gwrthbleidiau at Brif Weinidog y DU yr wythnos diwethaf.
Llywydd, mae gwaith archwilio priodol yn dangos pa mor ddiffygiol yw pob gwrthwynebiad o eiddo'r penboethiaid i'r math o berthynas economaidd yr ydym ni'n ei chynnig. Yn gyntaf oll, mae Grŵp Ymchwil Ewropeaidd y Blaid Geidwadol yn dweud na allan nhw ystyried aelodaeth o undeb tollau gyda'r Undeb Ewropeaidd, ond nid bygythiad dirfodol yw undeb tollau, mae'n anghenraid ymarferol fel ein bod ni'n dal i allu masnachu'n effeithiol ar y llwyfan byd-eang. Yn ail, dywedir wrthym ni y byddai trefniant o'r fath yr ydym ni'n ei hyrwyddo yn llesteirio gallu'r DU i daro bargeinion masnach newydd ledled y byd. Wel, Llywydd, dyna ichi ddadansoddiad economaidd y Llywodraeth ei hun, sy'n dweud y byddai cytundebau o'r fath, hyd yn oed o ystyried y rhagdybiaethau mwyaf cadarnhaol, dim ond yn cael effaith ymylol ar ein heconomi, ac nid wyf i hyd yn oed yn cyfeirio at y methiant truenus i sicrhau mynediad parhaus i 40 cytundeb masnachu gyda 70 o wledydd eraill yn Ewrop, yr ydym ni'n eu mwynhau heddiw drwy ein haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd, heb sôn am y cytundebau newydd â Japan, Awstralia, Seland Newydd a Chile, y mae'r UE wedi bod yn eu negodi wrth i ninnau ymhél â Brexit. Nid yw ein ffordd ni o fynd ati, Llywydd, yn rhoi terfyn ar yr uchelgais i'r DU ymrwymo i gytundebau masnach newydd. Fel sydd eisoes wedi ei nodi gan sefydliadau megis Siambr Fasnach Iwerddon Prydain, mae yna gyfle, os gellir dangos hyblygrwydd digonol, i alluogi i'r DU negodi cytundebau masnach newydd ochr yn ochr â'r UE. Y dewis arall yw'r trychineb sy'n datblygu o ymadael heb gytundeb, a dewisais y gair hwnnw'n fwriadol, Llywydd. Mae'r anhrefn eisoes wedi dechrau, gyda buddsoddwyr yn tynnu'n ôl ac yn terfynu cynlluniau. Bydd hyn yn gwaethygu bob dydd y caniateir i'r ansicrwydd hwnnw barhau. Os wnawn ni ddisgyn dros ymyl clogwyn Brexit, mae peryg inni nid yn unig o ran y sioc tymor byr a ddaw yn sgil hynny, ond oherwydd y byddwn ni'n tanseilio ein dyfodol economaidd hirdymor.
Last week, we learnt that in the event of a 'no deal', Ford would consider the future of its UK operations. This echoed the comments from Airbus last month. Today, we have the announcement from Honda, following Nissan's cancelled investment announced last week. What more does it take, Llywydd, to demonstrate the failure of this Government to maintain a stable environment for international investment with the consequences that follow? We can no longer talk about the potential for Brexit to damage our economy—the damage is here, the damage is now, and every day of uncertainty further erodes the confidence of business investors, with the results passed on into the lives of working families here in Wales.
Llywydd, you only have to talk to organisations that represent smaller businesses to hear that the fear of closure is on every high street and on every industrial estate and in every part of Wales and the United Kingdom. The British Chambers of Commerce has accused the UK Government of leaving them hung out to dry in the event of a 'no deal' Brexit. And as the clock runs down, the jobs that are being lost are being lost now. Investment has slumped and that despite the fact that many companies are stockpiling for the future. For the sake of that future, let the Prime Minister take the advice of this National Assembly—take no deal off the table, seek an extension to article 50, and fashion an agreement that puts the needs of jobs, livelihoods and our economy first. The Prime Minister has every obligation to rule out no deal, and she should do that immediately. It is irresponsible too to continue to claim that the withdrawal process, which includes hugely important primary legislation to embed the withdrawal agreement in law, even if a meaningful vote can be passed—that that can all be concluded in six weeks. It simply cannot be done. And leaving a request to the European Union longer simply increases the risk that such an extension cannot be agreed. Now, Llywydd, if the UK Government fails to act in the national interest, then Parliament must do so, and if Parliament itself is deadlocked, then, as we discussed earlier this afternoon, the decision must return to the people.
In the meantime, and since this matter was last discussed here, the Welsh Government goes on relentlessly representing our national interest at every opportunity. In the last few weeks, I myself have met with the Prime Minister, the First Minister of Scotland, the leader of the opposition, the Chancellor of the Duchy of Lancaster, Labour's Brexit spokesperson, Sir Keir Starmer, the chair of the House of Commons Brexit committee and many others. I have attended the UK Government's Cabinet sub-committee on Brexit preparation in London, and I will go to London again to do so tomorrow. I'm grateful to the leader of the opposition here for finding time to meet me on terms where I could share information from those meetings with him and to seek his views in return.
My Cabinet colleagues too remain focused on this essential agenda. In the last week, the Counsel General has attended both meetings of the Joint Ministerial Committee on Europe and on European negotiations. He's been in Edinburgh to attend a ministerial forum on EU negotiations, and he has been in London attending the UK Cabinet sub-committee on Brexit preparations. On Friday last, the finance Minister hosted the finance Ministers' quadrilateral, as you've heard, here in Cardiff. Eluned Morgan attended a ministerial quadrilateral on international trade yesterday in London, and Lesley Griffiths took part yesterday in an environment Ministers' quadrilateral. Here in the Assembly, Ministers have appeared before the External Affairs and Additional Legislation Committee and other subject committees to report on our actions and to be scrutinised upon them. Beyond the Assembly, we remain in close contact with the widest range of partners here in Wales. Last week, Ken Skates chaired a meeting of the Council for Economic Development to discuss Brexit preparation, and, just today, the health Minister has chaired a meeting of the health European stakeholder group.
Llywydd, the Welsh Government is committed to doing all we can to help prepare and mitigate the impact of leaving the European Union. The report of the auditor general, published earlier this morning, points to the lead role the Welsh Government has taken in identifying and managing national and strategic risks, working with others inside and outside Wales to do so. The stark truth remains, Llywydd, that leaving the European Union without a deal poses a risk that cannot be mitigated, but can be avoided. The Prime Minister must change course before it is too late for that to happen.
Yr wythnos diwethaf, cawsom wybod y byddai Ford yn ystyried dyfodol ei weithrediadau yn y DU pe na fyddai cytundeb. Roedd hyn yn adleisio sylwadau gan Airbus fis diwethaf. Heddiw, mae gennym ni'r cyhoeddiad gan Honda, yn dilyn cyhoeddiad yr wythnos diwethaf bod Nissan wedi penderfynu peidio â buddsoddi. Beth arall sydd ei angen, Llywydd, i ddangos methiant y Llywodraeth hon i gynnal amgylchedd sefydlog ar gyfer buddsoddi rhyngwladol gyda'r canlyniadau sy'n dod yn sgil hynny? Ni allwn ni sôn mwyach am y posibilrwydd y bydd Brexit yn niweidio ein heconomi—mae'r difrod yma, mae'r difrod yn digwydd, ac mae pob dydd o ansicrwydd yn erydu ymhellach hyder buddsoddwyr busnes, gyda goblygiadau hynny'n effeithio ar fywydau teuluoedd sy'n gweithio yma yng Nghymru.
Llywydd, does ond angen i chi siarad â sefydliadau sy'n cynrychioli busnesau llai i glywed bod ofn cau ar bob stryd fawr ac ar bob ystâd ddiwydiannol ac ym mhob rhan o Gymru a'r Deyrnas Unedig. Mae Siambrau Masnach Prydain wedi cyhuddo Llywodraeth y DU o'u gadael yn ddiymgeledd os bydd Brexit heb gytundeb. Ac wrth i amser brinhau, mae'r swyddi sy'n cael eu colli yn cael eu colli nawr. Mae'r buddsoddiad wedi lleihau a hynny er gwaetha'r ffaith bod llawer o gwmnïau yn casglu cyflenwadau ynghyd ar gyfer y dyfodol. Er mwyn y dyfodol hwnnw, boed i Brif Weinidog y DU wrando ar gyngor gan y Cynulliad Cenedlaethol hwn—diystyru dim cytundeb, ceisio estyniad i erthygl 50 a llunio cytundeb sy'n rhoi anghenion swyddi, bywoliaeth pobl a'n heconomi yn gyntaf. Mae pob rheidrwydd ar Brif Weinidog y DU i ddiystyru dim cytundeb, a dylai wneud hynny ar unwaith. Mae'n anghyfrifol hefyd i barhau i hawlio bod y broses ymadael, sy'n cynnwys deddfwriaeth sylfaenol bwysig dros ben i ymgorffori'r cytundeb ymadael mewn cyfraith, hyd yn oed os gellir pasio pleidlais ystyrlon—y gellir gwneud hynny i gyd ymhen chwe wythnos. Nid oes posib ei wneud. Ac mae gohirio gofyn i'r Undeb Ewropeaidd yn hwy yn cynyddu'r perygl na ellir cytuno ar estyniad o'r fath. Nawr, Llywydd, os nad yw Llywodraeth y DU yn gweithredu er budd cenedlaethol, yna mae'n rhaid i'r Senedd wneud hynny, ac os yw'r Senedd ei hun yn methu â dod i benderfyniad, yna, fel y gwnaethom ni ei drafod yn gynharach y prynhawn yma, rhaid dychwelyd y penderfyniad i'r bobl.
Yn y cyfamser, ac ers y trafodwyd y mater hwn ddiwethaf yn y fan yma, mae Llywodraeth Cymru yn mynd ati'n ddiflino i gynrychioli ein buddiannau cenedlaethol bob cyfle a gawn ni. Yn yr ychydig wythnosau diwethaf, rwyf i fy hun wedi cyfarfod â'r Prif Weinidog, Prif Weinidog yr Alban, arweinydd yr wrthblaid, Canghellor Dugiaeth Caerhirfryn, llefarydd y blaid Lafur ar Brexit, Syr Keir Starmer, Cadeirydd Pwyllgor Brexit Tŷ'r Cyffredin a llawer o rai eraill. Rwyf wedi bod i is-bwyllgor Cabinet Llywodraeth y DU ynglŷn â pharatoi ar gyfer Brexit, a gynhaliwyd yn Llundain, a byddaf yn mynd i Lundain drachefn i wneud hynny yfory. Rwy'n ddiolchgar i arweinydd yr wrthblaid yn y fan yma am neilltuo amser i gwrdd â mi ar delerau lle gallwn i rannu gwybodaeth o'r cyfarfodydd hynny gydag ef a cheisio ei farn yntau hefyd.
Mae fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet hefyd yn parhau i ganolbwyntio ar yr agenda hanfodol hon. Yn ystod yr wythnos diwethaf, mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi bod i ddau gyfarfod y Cyd-bwyllgor Gweinidogion ar Ewrop ac ar y negodiadau Ewropeaidd. Mae wedi bod yng Nghaeredin i fforwm gweinidogol ar negodiadau'r UE, ac mae wedi bod yn Llundain yn is-bwyllgor Cabinet y DU ynglŷn â pharatoadau Brexit. Ddydd Gwener diwethaf, cynhaliodd y Gweinidog cyllid gyfarfod pedair ochrog y Gweinidogion cyllid, fel y clywsoch chi, yma yng Nghaerdydd. Bu Eluned Morgan mewn cyfarfod pedair ochrog Gweinidogol ar fasnach ryngwladol yn Llundain ddoe, a bu Lesley Griffiths yn cymryd rhan mewn cyfarfod pedair ochrog Gweinidogion yr amgylchedd ddoe. Yma yn y Cynulliad, mae Gweinidogion wedi ymddangos gerbron y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol a phwyllgorau penodol eraill i gyflwyno adroddiadau am ein camau gweithredu, a bu'r adroddiadau hynny yn destun craffu. Y tu hwnt i'r Cynulliad, rydym ni'n dal mewn cysylltiad agos â'r amrywiaeth ehangaf o bartneriaid yma yng Nghymru. Yr wythnos diwethaf, roedd Ken Skates yn cadeirio cyfarfod Cyngor Datblygu'r Economi i drafod y paratoadau ar gyfer Brexit, a heddiw, mae'r Gweinidog iechyd wedi cadeirio cyfarfod o'r grŵp rhanddeiliaid iechyd Ewropeaidd.
Llywydd, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wneud popeth yn ein gallu i helpu i baratoi a lliniaru effaith gadael yr Undeb Ewropeaidd. Mae adroddiad yr archwilydd cyffredinol, a gyhoeddwyd yn gynharach y bore yma, yn cyfeirio at swyddogaeth flaenllaw Llywodraeth Cymru o ran nodi a rheoli risgiau cenedlaethol a strategol, gan weithio gydag eraill yng Nghymru a thu hwnt i wneud hynny. Ond y gwir plaen o hyd, Llywydd, yw bod gadael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb yn peri risg na ellir mo'i liniaru, ond y gellir ei osgoi. Rhaid i Brif Weinidog y DU newid cyfeiriad cyn iddi fynd yn rhy hwyr i hynny ddigwydd.
Can I thank you, First Minister, for your statement this afternoon? Of course, it's absolutely critical that regular and productive engagement takes place in this Parliament to help prepare Wales in the, hopefully unlikely, event that we leave the EU without a deal. Therefore, it's vitally important, as I've said before, that Wales's leaders set aside their political differences and leave no stone unturned when it comes to preparing Wales for life after 29 March, and that's why I did accept your invitation to meet to discuss the implications of Brexit some weeks ago.
Now, in your statement today, First Minister, you criticise hardliners in the Conservative Party. Well, you won't be surprised that I'm not going to take any lessons from you and your party on hardliners and disagreements, given that we saw only yesterday a new independent group being formed of seven disillusioned Labour MPs, who could not serve under Jeremy Corbyn. They couldn't stay in a party with such uncertainty over the Labour Party stance on Brexit, and, indeed, on so many other issues. And this hardly shows a united party. Now, I'd like to reaffirm the commitment—[Interruption.] Now, I'd like to reaffirm the commitment that the Prime Minister has made regarding continuing to work hard with all parties to try and secure agreement, so we can leave the EU with a deal that will work for everyone. And I'm now pleased that, at long last, the leader of the Labour Party has met with the Prime Minister and is engaging in this process.
Now, I know that you'd like to see a 'no deal' scenario off the table, First Minister. As I've told you before, I also want to leave the EU with a deal, but the only way you can ensure a deal is to encourage your colleagues to support a deal. So, can you confirm today that, if the Prime Minister is successful in seeking changes to the current deal, you would therefore encourage your colleagues in Westminster to seek to lend their support to that deal, to ensure we don't leave the EU without a deal?
Of course, I'm very concerned to hear that businesses are worried about Brexit's uncertainty. Naturally, like you, First Minister, I'm devastated to hear that Honda will be closing its plant in Swindon, and the huge effect that that will have on Welsh suppliers. However, Honda has said that the decision was due to global changes in the car industry, so we have to be very, very careful, when we use examples, that companies' decisions are reported accurately. Now, all the businesses I speak to want a deal so they can plan for future years, and we owe it to businesses to work together and secure a deal. Now, First Minister, you'll be aware that the Prime Minister has negotiated a particular deal with the EU that does include a 21-month implementation period, when all trading rules would remain in place. This would give clarity to businesses, and this needs to happen.
I know you will again be meeting the Prime Minister tomorrow to hold further discussions. So, therefore, can you reassure us that you will represent businesses appropriately and accurately, given that many businesses have continuously supported the Prime Minister's current deal?
Now, I remain concerned that there appears to be little progress made since the External Affairs and Additional Legislation Committee published its report regarding preparing for Brexit, a year ago. There was a clear direction from the committee in their findings that the Welsh Government needed to improve its communication with individual organisations, through improved encouragement of representative bodies to share information with all the related organisations. And it's hugely important that public services in Wales receive more information to effectively prepare for Brexit, and, First Minister, you told me last time I asked you about this that a lot of work has been done. However, the Wales Audit Office report into Brexit, which is referred to in today's statement, confirms that only a minority of councils have clear plans to deal with the risks that they have identified. In this report, concerns have actually been expressed about a lack of capacity in public services to manage Brexit, which is also having a significant knock-on impact on other service areas. In the circumstances, how do you as a Government respond to these specific concerns, and what measures are you now putting in place to support these vital services, going forward?
And therefore, in closing, Llywydd, can I thank the First Minister for his statement today? Time is, of course, now of the essence, and so can I reiterate once again that my colleagues and I are committed to working, where we can, with both the UK Government and the Welsh Government on behalf of the people of Wales?
A gaf i ddiolch i chi, Prif Weinidog, am eich datganiad y prynhawn yma? Wrth gwrs, mae'n gwbl hanfodol bod ymgysylltu rheolaidd a chynhyrchiol yn digwydd yn y Senedd hon i helpu paratoi Cymru ar gyfer y sefyllfa, gobeithio, annhebygol y byddwn ni'n gadael yr UE heb gytundeb. Felly, mae hi'n hanfodol bwysig, fel yr wyf wedi dweud o'r blaen, bod arweinwyr Cymru yn rhoi eu gwahaniaethau gwleidyddol o'r neilltu a throi pob carreg o ran paratoi Cymru ar gyfer bywyd ar ôl 29 Mawrth, a dyna pam y derbyniais eich gwahoddiad i gyfarfod i drafod goblygiadau Brexit rai wythnosau yn ôl.
Nawr, yn eich datganiad heddiw, Prif Weinidog, rydych chi'n beirniadu aelodau digyfaddawd yn y Blaid Geidwadol. Wel, fyddwch chi ddim yn synnu nad wyf i am gymryd unrhyw wersi gennych chi a'ch plaid ynglŷn ag aelodau digyfaddawd ac anghytundebau, o gofio y gwelsom ni ddoe diwethaf grŵp annibynnol newydd yn cael ei ffurfio gan saith AS Llafur a oedd wedi eu dadrithio, na allen nhw wasanaethu o dan Jeremy Corbyn. Ni allen nhw aros mewn plaid gyda'r fath ansicrwydd ynglŷn â safbwynt y Blaid Lafur ar Brexit, ac, yn wir, ynglŷn â chymaint o faterion eraill. A phrin fod hyn yn dangos plaid unedig. Nawr, hoffwn ailddatgan yr ymrwymiad—[Torri ar draws.] Nawr, hoffwn ailddatgan yr ymrwymiad a wnaed gan Brif Weinidog y DU ynghylch parhau i weithio'n galed gyda phob plaid i geisio sicrhau cytundeb, fel y gallwn ni adael yr UE gyda chytundeb a fydd yn gweithio i bawb. Ac rwyf yn awr yn falch, o'r diwedd, bod arweinydd y Blaid Lafur wedi cyfarfod â Phrif Weinidog y DU ac yn ymgysylltu yn y broses hon.
Nawr, rwy'n gwybod yr hoffech chi weld sefyllfa o ymadael heb gytundeb yn cael ei diystyru, Prif Weinidog. Fel yr wyf i wedi dweud wrthych chi o'r blaen, rwyf hefyd yn awyddus i adael yr UE gyda chytundeb, ond yr unig ffordd y gallwch chi sicrhau cytundeb yw annog eich cydweithwyr i gefnogi cytundeb. Felly, a wnewch chi gadarnhau heddiw, os bydd y Prif Weinidog yn llwyddiannus yn gofyn am newidiadau i'r cytundeb presennol, y byddwch chi felly yn annog eich cyd-Aelodau yn San Steffan i geisio dangos eu cefnogaeth i'r cytundeb hwnnw, er mwyn sicrhau nad ydym ni'n gadael yr UE heb gytundeb?
Wrth gwrs, rwy'n bryderus iawn o glywed fod busnesau yn pryderu am ansicrwydd Brexit. Yn naturiol, fel chi, Prif Weinidog, rwyf wedi fy nigalonni'n arw o glywed y bydd Honda yn cau ei ffatri yn Swindon, ac effaith enfawr hynny ar gyflenwyr o Gymru. Fodd bynnag, mae Honda wedi dweud bod y penderfyniad oherwydd newidiadau byd-eang yn y diwydiant ceir, felly mae'n rhaid inni fod yn ofalus iawn, iawn, pan fyddwn ni'n defnyddio enghreifftiau, yr adroddir yn gywir am benderfyniadau cwmnïau. Nawr, mae pob busnes yr wyf i'n siarad â nhw eisiau cytundeb fel y gallan nhw gynllunio ar gyfer y dyfodol, ac mae gennym ni ddyletswydd i fusnesau i gydweithio a sicrhau cytundeb. Nawr, Prif Weinidog, byddwch yn ymwybodol fod Prif Weinidog y DU wedi negodi cytundeb arbennig gyda'r UE sydd yn cynnwys cyfnod gweithredu 21 mis, lle byddai'r holl reolau masnachu yn parhau mewn grym. Byddai hyn yn rhoi eglurder i fusnesau, ac mae angen i hyn ddigwydd.
Rwy'n gwybod y byddwch chi'n cyfarfod â Phrif Weinidog y DU eto yfory i gynnal trafodaethau pellach. Felly, a allwch chi ein sicrhau ni y byddwch chi'n cynrychioli busnesau yn briodol ac yn gywir, gan fod llawer o fusnesau wedi bod yn gyson gefnogol o gytundeb presennol Prif Weinidog y DU?
Nawr, rwy'n dal yn bryderus ei bod hi'n ymddangos na wnaed fawr ddim cynnydd ers i'r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol gyhoeddi ei adroddiad ynghylch paratoi ar gyfer Brexit, flwyddyn yn ôl. Cafwyd arweiniad clir gan y pwyllgor yn ei ganfyddiadau fod angen i Lywodraeth Cymru gyfathrebu'n well gyda sefydliadau unigol, drwy roi mwy o anogaeth i gyrff cynrychioliadol rannu gwybodaeth gyda'r holl sefydliadau cysylltiedig. Ac mae'n eithriadol o bwysig bod gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru yn cael mwy o wybodaeth i baratoi'n effeithiol ar gyfer Brexit, a, Prif Weinidog, fe wnaethoch chi ddweud wrthyf i'r tro diwethaf imi eich holi am hyn bod llawer o waith wedi'i wneud. Fodd bynnag, mae adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru ynglŷn â Brexit, y cyfeirir ato yn y datganiad heddiw, yn cadarnhau mai dim ond lleiafrif o gynghorau sydd â chynlluniau clir i ymdrin â'r peryglon posib a nodwyd ganddynt. Yn yr adroddiad hwn, mynegwyd pryderon mewn gwirionedd ynghylch diffyg capasiti mewn gwasanaethau cyhoeddus i reoli Brexit, sydd hefyd yn cael sgil-effaith sylweddol ar feysydd gwasanaeth eraill. Yn yr amgylchiadau hynny, sut ydych chi fel Llywodraeth yn ymateb i'r pryderon penodol hyn, a pha fesurau ydych chi'n eu rhoi ar waith i gefnogi'r gwasanaethau hanfodol hyn, wrth gamu i'r dyfodol?
Ac felly, i gloi, Llywydd, a gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad heddiw? Mae amser, wrth gwrs, yn y fantol bellach, ac felly a gaf i ailadrodd unwaith eto bod fy nghydweithwyr a minnau wedi ymrwymo i weithio, lle gallwn ni, â Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru ar ran pobl Cymru?
Llywydd, diolch yn fawr i'r Aelod am y sylwadau yna, ac am y cwestiynau.
Llywydd, I thank the Member for those comments, and for the questions.
The reason why we decided to bring forward this statement today was because we didn't want the Assembly not to have an opportunity to discuss these vitally important matters in advance of the recess. And I acknowledge what the Member said in opening about the need to make sure that there is full engagement here in this Parliament. I disagree with the Member on a number of points, and I'll deal with those briefly, before going on to deal with some of the things where I think there is agreement between us.
First of all, I think the time has long gone when keeping a 'no deal' outcome on the table was of any use to the Prime Minister in her negotiations with the European Union. Maybe—I doubted it then, but I would at least have been prepared to accept the theoretical possibility early on that keeping that on the table might have been useful. But, as the weeks have seeped by, the idea that that gives the Prime Minister any leverage at all in her discussions elsewhere has long, long evaporated. Instead, it is now an inhibition to getting the sort of agreement that we rely upon our European partners to come to the table and help us to agree. It would help the Prime Minister to secure the majority she needs on the floor of the House of Commons if she were simply to take that possibility away. And the leader of the opposition met the Prime Minister because the House of Commons had passed a resolution ruling out 'no deal', and he had said to her all along that that was one of the conditions on which he would meet her. When the House of Commons voted in favour of that proposition, he immediately agreed to meet, and the sort of arrangements for Brexit that were set out in his letter, as I said earlier, were widely welcomed in the European Union as forming the basis for the sort of deal that could command a majority in the House of Commons and would be able to be negotiated with them.
Now, Llywydd, I don't doubt for a single moment the sincerity of the leader of the opposition when he expresses his concerns for the economic consequences of decisions that are being made that affect the lives of people here in Wales. I don't believe that Brexit played no part in Honda's decision. I agree that it was a background rather than a foreground decision, and the foreground decisions are the ones that the company has pointed to in relation to international changes in the automotive industry. But, when I met Ford with Ken Skates last week, what they said to us was that the challenges that face them are not caused primarily by Brexit, but they are compounded by Brexit. Brexit is there in the background and is making life for all these major manufacturers more difficult than it otherwise would be. Of course, I welcome the fact that the Prime Minister has agreed to an extension, a transition period, if her deal can be secured, because we argued for that from the very first meeting we held with members of the UK Government after the referendum of June 2016. And I will certainly represent the views of Welsh businesses. It's amongst the most powerful things that I'm able to do in meetings with UK Ministers: to pass on to them the views that Welsh businesses have directly passed to us.
In relation to the final questions the Member raised arising from the auditor general's report, well, he will have seen the report that said that the Welsh Government has taken positive steps to engage public service leaders through the partnership council. We had a special meeting of it on Brexit in January. We continue to engage with local government leaders and others. I have some sympathy for them, Llywydd. Here they are, hard-pressed, as we hear around this Chamber week after week, with Members here wanting more to be spent on front-line services, as do we, and now being asked to take money away from those services to prepare for an eventuality that they bitterly hope will not take place, and that's an invidious position for any local authority leader to be in. Nevertheless, we go on working with them, providing funding to them as well, in order to assist them in the work that we will need them to undertake should a 'no deal' Brexit actually take place.
Y rheswm pam y gwnaethom ni benderfynu cyflwyno'r datganiad hwn heddiw oedd nad oedden ni eisiau i'r Cynulliad beidio â chael y cyfle i drafod y materion hanfodol bwysig hyn cyn y toriad. Ac rwy'n cydnabod yr hyn a ddywedodd yr Aelod yn ei sylwadau agoriadol am yr angen i wneud yn siŵr bod ymgysylltu'n llawn yn digwydd yma yn y Senedd hon. Rwy'n anghytuno â'r Aelod ar nifer o bwyntiau, ac fe wnaf i ymdrin â'r rhai hynny yn fyr, cyn mynd ymlaen i ymdrin â rhai o'r pethau lle rwy'n credu ein bod ni'n gytûn yn eu cylch.
Yn gyntaf oll, rwy'n credu bod yr amser wedi hen fynd pan fyddai ystyried y posibilrwydd o ymadael heb gytundeb o unrhyw ddefnydd i Brif Weinidog y DU yn ei negodiadau gyda'r Undeb Ewropeaidd. Efallai—roeddwn yn amheus o'r peth bryd hynny, ond o leiaf byddwn wedi bod yn barod i dderbyn y posibilrwydd damcaniaethol cynnar y byddai ystyried hynny efallai wedi bod yn ddefnyddiol. Ond, wrth i'r wythnosau dreiglo heibio, mae'r syniad bod hynny'n rhoi unrhyw fantais o gwbl i Brif Weinidog y DU yn ei thrafodaethau mewn mannau eraill wedi hen chwythu ei blwc. Yn hytrach, mae bellach yn rhwystr i gael y math o gytundeb yr ydym ni'n dibynnu ar ein partneriaid yn Ewrop i ddod ynghyd â'n helpu i gytuno arno. Byddai o gymorth i Brif Weinidog y DU i sicrhau'r mwyafrif sydd ei angen arni ar lawr Tŷ'r Cyffredin pe bai hi ond yn cael gwared â'r posibilrwydd hwnnw. Ac fe wnaeth arweinydd yr wrthblaid gyfarfod â Phrif Weinidog y DU oherwydd bod Tŷ'r Cyffredin wedi pasio cynnig yn diystyru 'dim cytundeb', ac roedd wedi dweud wrthi erioed mai dyna oedd un o'r amodau y byddai angen eu bodloni cyn iddo gyfarfod â hi. Pan bleidleisiodd Tŷ'r Cyffredin o blaid y cynnig hwnnw, cytunodd i gyfarfod ar unwaith, ac roedd y math o drefniadau ar gyfer Brexit a nodwyd yn ei lythyr, fel y dywedais yn gynharach, yn rhai yr oedd croeso cyffredinol iddyn nhw yn yr Undeb Ewropeaidd o ran ffurfio sail ar gyfer y math o gytundeb a allai ennill mwyafrif yn Nhŷ'r Cyffredin ac y byddid yn gallu ei drafod â nhw.
Nawr, Llywydd, nid wyf yn amau am eiliad ddiffuantrwydd arweinydd yr wrthblaid pan fo'n mynegi ei bryderon am ganlyniadau economaidd y penderfyniadau sy'n cael eu gwneud sy'n effeithio ar fywydau pobl yma yng Nghymru. Nid wyf yn credu nad oedd gan Brexit unrhyw ran ym mhenderfyniad Honda. Rwy'n cytuno fod hwnnw'n benderfyniad cefndirol yn hytrach nag un uniongyrchol, a phenderfyniadau uniongyrchol yw'r rhai y mae'r cwmni wedi cyfeirio atyn nhw mewn cysylltiad â newidiadau rhyngwladol yn y diwydiant modurol. Ond, pan es i gyfarfod â Ford gyda Ken Skates yr wythnos diwethaf, yr hyn a ddywedwyd wrthym ni oedd nad yw'r heriau sy'n eu hwynebu wedi eu hachosi gan Brexit yn bennaf, ond bod Brexit yn eu dwysáu. Mae Brexit yno yn y cefndir ac yn gwneud bywyd i'r holl gynhyrchwyr mawr hyn yn fwy anodd nag y byddai fel arall. Wrth gwrs, rwy'n croesawu'r ffaith bod Prif Weinidog y DU wedi cytuno i estyniad, i gyfnod pontio, os gellir sicrhau ei chytundeb, oherwydd buom ni'n dadlau am hynny o'r cyfarfod cyntaf a gynhaliwyd gennym ni gydag aelodau o Lywodraeth y DU ar ôl refferendwm mis Mehefin 2016. A byddaf yn sicr yn cyflwyno barn busnesau Cymru. Mae ymysg y pethau mwyaf grymus y gallaf eu gwneud mewn cyfarfodydd gyda Gweinidogion y DU: i drosglwyddo iddyn nhw'r farn y mae busnesau Cymru wedi ei throsglwyddo'n uniongyrchol i ni.
O ran y cwestiynau terfynol a holodd yr Aelod sy'n deillio o adroddiad yr archwilydd cyffredinol, wel, bydd wedi gweld yr adroddiad sy'n dweud bod Llywodraeth Cymru wedi mynd ati mewn modd cadarnhaol i ymgysylltu ag arweinwyr gwasanaethau cyhoeddus drwy'r cyngor partneriaeth. Fe gawsom ni gyfarfod arbennig ohono ynglŷn â Brexit ym mis Ionawr. Rydym ni'n parhau i ymgysylltu ag arweinwyr llywodraeth leol ac eraill. Mae gennyf rywfaint o gydymdeimlad â nhw, Llywydd. Dyma nhw, o dan bwysau, fel y clywn ni o amgylch y Siambr hon wythnos ar ôl wythnos, gydag Aelodau yma eisiau i fwy gael ei wario ar wasanaethau rheng flaen, fel yr ydym ninnau hefyd, ac y gofynnir iddyn nhw yn awr gymryd arian oddi ar y gwasanaethau hynny i baratoi ar gyfer posibilrwydd y maen nhw'n gobeithio'n fawr na fydd yn digwydd, ac mae hynny'n sefyllfa annheg i unrhyw arweinydd awdurdod lleol fod ynddi. Serch hynny, rydym ni'n parhau i weithio gyda nhw, gan ddarparu cyllid iddyn nhw hefyd, er mwyn eu cynorthwyo yn y gwaith y bydd angen iddyn nhw ei wneud petai Brexit heb gytundeb mewn gwirionedd yn digwydd.
I'm grateful to the First Minister for seeing his statement in advance. You state in the statement that the proposals set out in 'Securing Wales' Future' were reflected in Jeremy Corbyn's letter to Theresa May last week. But that isn't exactly the case, is it? I quote 'Securing Wales' Future':
'The EU Customs Union delivers benefits for Welsh business.... We believe at this stage that remaining part of the EU Customs Union, including for primary agricultural and fisheries products, remains the best position for Welsh and UK business.'
What Jeremy Corbyn calls for is a permanent and comprehensive UK-wide customs union that would include alignment with the union customs code, a common external tariff and agreement on commercial policy that includes a UK say on future EU trade deals. Now, that's not the EU customs union as we understand it, certainly, and, indeed, that proposal is currently impossible legally under EU treaty law. So, would he accept—? On the single market as well, the agreement that we negotiated between our two parties was—. We preferred membership, you preferred participation, but, essentially, it was remaining part of the single market, whereas only this afternoon Jeremy Corbyn, asked specifically about that, said that he rejects that idea and what he wants is a tariff-free trade arrangement. So, would he at least accept that actually what Jeremy Corbyn is advancing is not the same as we negotiated between our two parties?
On the question of the backstop, it remains to me one of the more curious elements of the Labour Party frontbench position in Westminster that they continue to express their concerns about the backstop, despite different comments that have been made by Labour Party representatives here. The shadow Brexit Secretary still says there are difficulties with it and there are echoes here of what the DUP and some of the wider fringes of the Conservative Party are saying.
Finally, to focus on the core issue really, 38 days away from crashing out, as you said, we're clear that there is only one means possible now realistically of avoiding this and that's the people's vote. I was going to castigate you for actually leaving that out completely of your statement. I re-read it. It wasn't in the written statement, was it? It was added in in response to First Minister's questions. So, it's true, they aren't a complete waste of time. You're almost like Jeremy Corbyn in reverse. He had a reference to the people's vote in the first draft of the letter and it was taken out. You didn't have a reference to the people's vote in your written draft and you put it in. But I rejoice at that. There was a rowing back, and, suddenly, a small step in the right direction.
But, you know, when are we going to have progress? You talk about the importance of 'no deal', but no progress is at least as toxic to where we are. So, when will we finally have an unequivocal statement from you, First Minister, in favour of calling for a people’s vote now?
Jeremy Corbyn actually said this afternoon that he supported a popular decision at the end of the process. I’ve no idea what that means. Perhaps you can elucidate further. Does it mean a final-say referendum at the end of the transition period—a position that’s been advanced previously by Mick Antoniw? Does it mean that the Labour frontbench are going to support the Kyle-Wilson amendment? Apparently, John McDonnell says they’re going to make a decision this week on that, on a confirmatory referendum. Did you discuss that in Cabinet this morning? Are you able to tell us what the position is?
You referred, finally, to your meeting that you had with the leader of the opposition. Well, here’s a genuine offer: why don’t we meet together to start the preparations—the immediate preparations that we’ve called for—for the people’s vote? Why don’t you and I meet together to start the preparations, not just for calling for that referendum, but holding it and winning it here in Wales?
Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am gael gweld ei ddatganiad ymlaen llaw. Rydych chi'n nodi yn y datganiad y cafodd y cynigion a nodir yn 'Diogelu Dyfodol Cymru' eu hadlewyrchu yn llythyr Jeremy Corbyn i Theresa May yr wythnos diwethaf. Ond nid yw hynny'n hollol wir, nac ydi? Rwy'n dyfynnu o 'Diogelu Dyfodol Cymru':
'Mae Undeb Tollau’r UE yn cynnig manteision i fusnesau Cymru.... Rydym o’r farn ar hyn o bryd mai parhau i fod yn aelod o Undeb Tollau’r UE, gan gynnwys cynhyrchion sylfaenol amaethyddiaeth a physgodfeydd, yw’r sefyllfa orau i fusnesau Cymru a’r DU.'
Yr hyn y mae Jeremy Corbyn yn galw amdano yw undeb tollau parhaol a chynhwysfawr ar gyfer y DU yn ei chyfanrwydd a fyddai'n cynnwys alinio gyda chod tollau'r undeb, tariff allanol cyffredin a chytundeb ynglŷn â pholisi masnachol sy'n cynnwys hawl i'r DU leisio ei barn ar gytundebau masnach yr UE yn y dyfodol. Nawr, nid dyna yw undeb tollau'r UE fel y deallwn ni hynny, yn sicr, ac, yn wir, mae'r cynnig hwnnw'n amhosib ar hyn o bryd yn gyfreithiol o dan gyfraith cytuniad yr UE. Felly, a fyddai'n derbyn—? O ran y farchnad sengl hefyd, roedd y cytundeb y buom yn ei drafod rhwng ein dwy blaid—. Roedd yn well gennym ni aelodaeth, roedd yn well gennych chithau gymryd rhan, ond, yn y bôn, roedd ynglŷn â pharhau i fod yn rhan o'r farchnad sengl, ond dim ond y prynhawn yma dywedodd Jeremy Corbyn, pan holwyd ef yn benodol am hynny, ei fod yn gwrthod y syniad hwnnw ac mai'r hyn y mae yntau ei eisiau yw cytundeb masnach di-dariff. Felly, a yw o leiaf yn derbyn mewn gwirionedd nad yw'r hyn y mae Jeremy Corbyn yn ei hyrwyddo yr un peth â'r hyn y gwnaethom ni ei drafod rhwng ein dwy blaid?
O ran y trefniant wrth gefn, i mi mae'n parhau i fod yn un o'r elfennau mwy rhyfedd o safbwynt meinciau blaen y Blaid Lafur yn San Steffan eu bod yn parhau i fynegi eu pryderon am y trefniant wrth gefn, er gwaethaf sylwadau gwahanol y mae cynrychiolwyr y Blaid Lafur wedi eu gwneud yn y fan yma. Mae Ysgrifennydd yr wrthblaid ar Brexit yn dal i ddweud bod anawsterau gyda hynny ac mae'n adleisio'r hyn y mae'r DUP a rhai pobl ar gyrion eithaf y Blaid Geidwadol yn ei ddweud.
Yn olaf, i ganolbwyntio ar y mater creiddiol mewn gwirionedd, 38 o ddiwrnodau nes y byddwn ni'n ymadael yn ddisymwth, fel y gwnaethoch chi ei ddweud, rydym ni'n glir nad oes ond un ffordd ymarferol yn bosib bellach o osgoi hyn sef pleidlais y bobl. Roeddwn yn mynd i'ch cystwyo mewn gwirionedd am ei hepgor yn llwyr o'ch datganiad. Ail-ddarllenais ef. Nid oedd yn y datganiad ysgrifenedig, nac oedd? Cafodd ei ychwanegu mewn ymateb i'r cwestiynau i'r Prif Weinidog. Felly, mae'n wir, nid ydyn nhw'n wastraff llwyr ar amser. Rydych chi bron fel Jeremy Corbyn o chwith. Roedd ganddo yntau gyfeiriad at bleidlais y bobl yn y drafft cyntaf o'r llythyr ac fe gafodd hynny ei ddileu. Doeddech chi ddim yn cyfeirio at bleidlais y bobl yn eich drafft ysgrifenedig ond rhoesoch ef i mewn. Ond rwy'n llawenhau am hynny. Roeddech yn rhwyfo'n ôl, ac, yn sydyn, cam bach i'r cyfeiriad cywir.
Ond, wyddoch chi, pryd ydym ni'n mynd i gael cynnydd? Rydych chi'n siarad am bwysigrwydd 'dim cytundeb', ond mae dim cynnydd o leiaf mor niweidiol o ran y sefyllfa yr ydym ni ynddi. Felly, pryd mewn difrif gawn ni ddatganiad diamwys gennych chi, Prif Weinidog, o blaid galw am bleidlais y bobl nawr?
Dywedodd Jeremy Corbyn mewn gwirionedd y prynhawn yma ei fod yn cefnogi penderfyniad poblogaidd ar ddiwedd y broses. Does gen i ddim syniad beth yw ystyr hynny. Efallai y gallwch chi egluro ymhellach. A yw'n golygu refferendwm terfynol ar ddiwedd y cyfnod pontio—posibilrwydd sydd wedi ei gyflwyno o'r blaen gan Mick Antoniw? A yw'n golygu bod mainc flaen Llafur yn mynd i gefnogi gwelliant Kyle-Wilson? Yn ôl pob golwg, mae John McDonnell yn dweud eu bod yn mynd i wneud penderfyniad yr wythnos hon ynglŷn â hynny, o ran refferendwm cadarnhau. Wnaethoch chi drafod hynny yn y Cabinet y bore yma? Ydych chi'n gallu dweud beth yw'r sefyllfa?
Fe wnaethoch chi gyfeirio, yn olaf, at eich cyfarfod a gawsoch chi ag arweinydd yr wrthblaid. Wel, dyma gynnig diffuant: pam na wnawn ni ddim cydgyfarfod i ddechrau paratoadau—y paratoadau diymdroi yr ydym ni wedi galw amdanyn nhw—ar gyfer pleidlais y bobl? Beth am i chi a minnau gyfarfod i ddechrau'r paratoadau, nid yn unig o ran galw am y refferendwm hwnnw, ond i'w chynnal a'i hennill yma yng Nghymru?
Well, Llywydd, I always try to be careful in what I say on the floor of the Assembly, and what I said was that the document that was drawn up between Plaid Cymru and the Labour Party here was reflected in the letter sent by the leader of the opposition. I didn’t say that it was replicated. I said that it was reflected. And I chose that word deliberately, because I think—[Interruption.] No, I understand that Members would rather not have precision in the way we talk about things, but when I used the word ‘reflected’, I used it because the broad thrust of the things that we discussed here I think are reflected in that letter. It’s not a replication; it doesn’t cover it in every detail, but we said here that membership of a customs union was vital to Welsh businesses, and a customs union is confirmed in the letter that was sent by the leader of the opposition. We have said that full and unfettered access to the single market is important. I believe that that is reflected in the letter sent by the leader of the opposition as well.
So, you know, I think it is better that when we see steps being taken in the direction that we would like to see things taken, we welcome those things and we try and find ways of assisting in that process, rather than, as I sometimes think we see, a sort of exegetical fascination with trying to find minor gaps between what is said in one statement and another, what is contained in one letter and a document. It’s completely lost on anybody outside this Chamber, believe me. Absolutely nobody would be interested in the points that the leader of Plaid Cymru made to me this afternoon. Far, far better if we were to continue trying to do what we have been trying to do, which is to agree the broad thrust of the things that we think are important and then putting our shoulders together to that wheel. And that is an effort that I’m certainly prepared to go on making, and I’m prepared to make it with people whenever, in this Chamber, they have an interest in securing an outcome that would be right for Wales.
Wel, Llywydd, rwyf bob amser yn ceisio bod yn ofalus o'r hyn yr wyf yn ei ddweud ar lawr y Cynulliad, a'r hyn a ddywedais oedd yr adlewyrchwyd y ddogfen a luniwyd rhwng Plaid Cymru a'r Blaid Lafur yn y fan yma yn y llythyr a anfonwyd gan arweinydd yr wrthblaid. Ni ddywedais y cafodd ei ailadrodd. Dywedais y cafodd ei adlewyrchu. A dewisais y gair hwnnw yn fwriadol, oherwydd fy mod yn credu—[torri ar draws.] Na, rwy'n deall y byddai'n well gan Aelodau inni beidio â bod yn fanwl-gywir yn y ffordd yr ydym ni'n siarad am bethau, ond pan ddefnyddiais y gair 'adlewyrchu', defnyddiais hynny oherwydd fy mod yn credu y caiff prif fyrdwn yr hyn a drafodwyd gennym ni yma ei adlewyrchu yn y llythyr hwnnw. Nid dyblygiad mohono; ac nid yw'n ymdrin â phob manylyn, ond fe wnaethom ni ddweud yn y fan yma bod aelodaeth o undeb tollau yn hanfodol i fusnesau yng Nghymru, ac mae undeb tollau wedi ei gadarnhau yn y llythyr a anfonwyd gan arweinydd yr wrthblaid. Rydym ni wedi dweud bod mynediad llawn a dilyffethair i farchnad sengl yn bwysig. Rwy'n credu y caiff hynny ei adlewyrchu yn y llythyr a anfonwyd gan arweinydd yr wrthblaid hefyd.
Felly, wyddoch chi, rwy'n credu ei bod hi'n well, pan fyddwn ni'n gweld pethau'n symud i'r cyfeiriad yr hoffem ni weld pethau'n symud iddo, ein bod yn croesawu'r pethau hynny ac yn ceisio dod o hyd i ffyrdd o gynorthwyo yn y broses honno, yn hytrach na, fel y credaf y gwelwn ni weithiau, rhyw fath o ddiddordeb dadansoddol ysol mewn ceisio canfod bylchau mân rhwng yr hyn a ddywedwyd mewn un datganiad ac un arall, beth yw cynnwys un llythyr a dogfen. Nid yw o unrhyw ddiddordeb i unrhyw un y tu allan i'r Siambr hon, credwch fi. Ni fyddai neb o gwbl yn ymddiddori yn y pwyntiau a wnaeth arweinydd Plaid Cymru i mi'r prynhawn yma. Gwell o lawer fyddai inni geisio gwneud yr hyn yr ydym ni wedi bod yn ceisio'i wneud, sef cytuno prif fyrdwn y pethau yr ydym ni'n credu eu bod yn bwysig ac wedyn ceisio dwyn y maen i'r wal gyda'n gilydd. Ac mae hynny'n ymdrech yr wyf yn sicr yn barod i barhau i'w gwneud, ac rwyf yn barod i wneud hynny gyda phobl pryd bynnag, yn y Siambr hon, mae ganddyn nhw ddiddordeb mewn sicrhau canlyniad a fyddai'n briodol i Gymru.
I’m always happy to debate the issues of Brexit in this Chamber, but it would have been quite easy for the First Minister to come today and make a much shorter statement than the one he did. He could simply have said, ‘There have been no developments in the last few months’, and that is because, I agree with him, we’re no closer to a solution, and that’s because the Prime Minister is not asking the right questions. And right from the beginning, she has wanted to cobble together some kind of a deal that has in substance kept us inside the EU whilst nominally looking as though we’ve left it. And that is something that is doomed to failure, because, obviously, the EU are never going to accept that kind of arrangement. For them, you either have to be in or out. So, we’ve wasted the last two and a half years, and we can all criticise the Government for the uncertainty, or extra uncertainty, that this has caused, and it’s a highly justifiable criticism that the United Kingdom Government has not made adequate preparations, or indeed any preparations so far as we can see that are of any great substance, for leaving without a deal. And that, I think, is one of the major problems that we've got to contend with.
Rwyf bob amser yn hapus i drafod materion Brexit yn y Siambr hon, ond byddai wedi bod yn ddigon hawdd i'r Prif Weinidog ddod yma heddiw a gwneud datganiad llawer byrrach na'r un a wnaeth. Gallai fod wedi dweud, 'Ni fu unrhyw ddatblygiadau yn yr ychydig fisoedd diwethaf', ac mae hynny oherwydd fy mod yn cytuno ag ef, nad ydym ni gam yn agosach at ddatrysiad, ac mae hynny oherwydd nad yw Prif Weinidog y DU yn gofyn y cwestiynau cywir. Ac o'r dechrau, roedd arni eisiau llunio rhyw gybolfa o gytundeb sydd yn ei hanfod yn ein cadw yn yr UE er ei fod mewn enw yn edrych fel petaem ni wedi ei adael. Ac mae hynny'n rhywbeth sydd yn sicr o fethu, oherwydd, yn amlwg, nid yw'r UE byth yn mynd i dderbyn y math hwnnw o drefniant. Iddyn nhw, mae'n rhaid i chi naill ai fod i mewn neu allan. Felly, rydym ni wedi gwastraffu'r ddwy flynedd a hanner diwethaf, ac fe allwn ni i gyd feirniadu'r Llywodraeth am yr ansicrwydd, neu'r ansicrwydd ychwanegol, a achosodd hyn, ac mae'n feirniadaeth haeddiannol iawn nad yw Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi gwneud paratoadau digonol, neu yn wir, unrhyw baratoadau cyn belled ag y gallwn ni eu gweld sydd o unrhyw sylwedd, ar gyfer ymadael heb gytundeb. Ac mae hynny, rwy'n credu, yn un o'r problemau mawr y mae'n rhaid inni ymdrin â nhw.
The language in the statement doesn't help, of course—
'fanatical insistince of hardline Brexiteers that no deal is an acceptable outcome.'
Of course, there's the fanatical insistence of hardline remainers that we should do everything possible to undermine the referendum result. That sort of language doesn't really get us anywhere, but the reason why we have these fanatical insisters on both sides of the argument is that nobody trusts the Prime Minister. Half the argument is that they fear that she is going to take us out of the European Union without a deal, and the other half is fearful that we're actually going to be kept inside the EU. It's the deliberate, calculated obscurity of the Prime Minister in her language that has produced this outcome, and which is the most toxic element in this mix. So, to that extent, I can accept what the First Minister has said today.
But continued access to 40 trade deals is not going to be vital to our future as a nation. What are these trade deals that the EU has managed in its 50-odd year history to negotiate? San Marino, Andorra, the Bailiwick of Guernsey, the Isle of Man, the Bailiwick of Jersey, Monaco, and now we've got Serbia, Montenegro and Albania, Moldova, Georgia. Well, these are all worthy deals that could be done, but apart from Mexico, with whom the EU agreed a deal some years ago, and most recently Japan only this year, Canada and so on, then the EU—[Interruption.] It'll be far easier for us than for the EU, because the EU is a protectionist conspiracy, whereas we are not.
And free trade deals are actually a dart that is aimed right at the heart of the EU, as the decision of Japanese car companies recently proved, because one of the elements in Honda's decision has been that with a free trade deal with the EU, they can now have tariff-free access to the EU markets, but they don't actually need to produce inside the EU. So, that's shut them all up a bit over there, hasn't it? So, yes, free trade deals are an important part of Britain's future outside the EU, which is why membership of the customs union is incompatible with it.
Now, from the First Minister's statement today, you would think that the whole British economy is, to use his phrase, going over a cliff. But latest Office for National Statistics market data published this week show that in the last quarter of 2018, 167,000 more people have been employed; that's 440,000 more people in work in the United Kingdom in the course of the calendar year 2018. The employment rate is therefore the highest ever—60,000 fewer people in zero-hours contracts, the lowest unemployment since 1974—unemployment fell 100,000 in 2018. Wages have gone up by 3.4 per cent, 1.3 per cent in real terms, and yet when the referendum result was announced and, indeed, before it, the predictions were that the whole economy was going into a black pit. And the predictions of the Treasury at the time were that unemployment in Britain would be 500,000 to 800,000 higher than it was in May 2018. So much for the Treasury forecasts, which are no more than political propaganda by our arch-remainer Chancellor of the Exchequer.
Another interesting development in the last few days is that Italy is now seeking a separate Brexit deal with Britain, because they recognise the importance to them of a 'no deal' Brexit from the EU. FoodDrinkEurope have said that
'The exit of the UK from the EU without a deal will constitute a lose-lose situation for the entire agri-food chain.'
The impact will be immediate and harsh. There are two sides to this argument, of course—the EU and the UK. The UK has said right at the start and, indeed, Mr Tusk said right at the start that he wanted to offer a free trade deal with the UK. The Prime Minister has refused to take up that option, and the intransigence of Juncker and Barnier on the other hand has kept this solution away from the negotiating table. That is the way forward for Britain.
There is a world outside the EU. The EU is only 15 per cent of the world economy compared with 30 per cent 30 years ago, and it will be half that again in 30 years' time. The growth in the world is occurring in those parts of the world to which the car companies are now relocating, and not only from Britain, because Honda is closing its Honda Civic production line in Turkey, and may actually close its entire operations there. And Turkey is inside the customs union. Donald Trump is talking about imposing a 25 per cent tariff on EU exporters of cars to the United States because we insist on having a 10 per cent tariff against American cars, whereas they have only a 2.5 per cent tariff in return. The German car industry will certainly feel the wind of change if that happens, and as Britain buys one in seven of every vehicle that is made in Germany, a 'no deal' Brexit will also be a severe difficulty for them as the German economy has now been in recession for two quarters—something that they've not experienced for a great many years—whereas Britain remains open for business to the growth industries of the future. A £400 million tech fund was established this week in London by the Abu Dhabi state investor Mubadala Investment Company and Softbank, because the UK is the global capital of technical innovation. These are the industries of the future that we should be concentrating on. These are the opportunities that open up to us after Brexit. I don't want a 'no deal' Brexit—I want to have a free trade agreement with the European Union, I always have—but the failure to talk turkey about these issues is now something which is going to be a big problem for us.
The other big problem for the car industry, of course, is diesel. And it's the EU's and the United Kingdom and the Welsh Government's policy on emissions that is one of the biggest problems for the European car manufacturers. That's one of the major reasons behind Nissan's reason for abandoning production in Sunderland—because nobody is going to want diesel cars in a very short time, and yet these are the current production lines.
So, I do wish that the First Minister would be more balanced in his statements. Yes, there are going to be problems of transition from leaving the EU. Even more so with a 'no deal'—the fault for which, I believe, lies first and foremost in 10 Downing Street. But there are opportunities there as well, and continually talking down the British economy is not the way forward, and certainly not the way forward if you have an interest in the well-being of the Welsh people.
Nid yw'r iaith yn y datganiad yn helpu, wrth gwrs—
taerineb penboeth Brexitwyr digyfaddawd fod dim cytundeb yn ganlyniad derbyniol.
Wrth gwrs, dyna ichi daerineb penboeth arhoswyr digyfaddawd y dylem ni wneud popeth posib i danseilio canlyniad y refferendwm. Nid yw'r math hwnnw o iaith mewn gwirionedd yn fodd inni gyflawni unrhyw beth, ond y rheswm pam fod gennym ni'r taerineb penboeth hyn ar ddwy ochr y ddadl yw nad oes neb yn ymddiried ym Mhrif Weinidog y DU. Hanner y ddadl yw bod arnyn nhw ofn ei bod hi'n mynd i'n tynnu ni allan o'r Undeb Ewropeaidd heb gytundeb, ac mae'r hanner arall yn ofni y cawn ni mewn gwirionedd ein cadw yn yr UE. Iaith fwriadol aneglur a gofalus Prif Weinidog y DU sydd wedi esgor ar y canlyniad hwn, ac a yw'r elfen fwyaf gwenwynig yn y cymysgedd hwn. Felly, i'r graddau hynny, gallaf dderbyn yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog heddiw.
Ond nid yw mynediad parhaus i 40 cytundeb masnach yn mynd i fod yn hollbwysig i'n dyfodol fel cenedl. Beth yw'r cytundebau masnach hyn y mae'r UE wedi llwyddo i'w cyflawni yn ei hanes o ryw hanner canrif? San Marino, Andorra, Beilïaeth Guernsey, Ynys Manaw, Beilïaeth Jersey, Monaco, a bellach mae gennym ni Serbia, Montenegro ac Albania, Moldofa, Georgia. Wel, mae'r rhain i gyd gytundebau cwbl deilwng y gellid eu gwneud, ond ar wahân i Mecsico, y daeth yr UE i gytundeb â hi rai blynyddoedd yn ôl, ac yn fwyaf diweddar Japan dim ond eleni, Canada ac ati, yna mae'r UE—[Torri ar draws.] Bydd hi'n llawer haws i ni nag i'r UE, oherwydd bod yr UE yn gynllwyn diffyndollol, lle nad ydym ni.
Ac mae cytundebau masnach rydd mewn gwirionedd yn saeth wedi ei hanelu'n syth at galon yr UE, fel mae penderfyniad cwmnïau ceir Japan wedi profi yn ddiweddar, oherwydd mai un o'r elfennau ym mhenderfyniad Honda yn ymwneud â chytundeb masnach rydd gyda'r UE, yw fe allan nhw bellach gael mynediad di-dariff i farchnadoedd yr Undeb Ewropeaidd, ond mewn gwirionedd dydyn nhw ddim angen cynhyrchu yn yr UE. Felly, mae hynny wedi cau eu cegau nhw ychydig draw yn y fan yna, onid yw e? Felly, ydynt, mae cytundebau masnach rydd yn rhan bwysig o ddyfodol Prydain y tu allan i'r UE, a dyna pam mae aelodaeth o'r undeb tollau yn anghydnaws â hynny.
Nawr, o ddatganiad Prif Weinidog Cymru heddiw, byddech yn credu bod economi cyfan Prydain, i ddefnyddio ei ymadrodd, yn mynd dros y dibyn. Ond mae data diweddaraf y Swyddfa Ystadegau Gwladol am y farchnad, a gyhoeddwyd yr wythnos hon, yn dangos yn chwarter diwethaf 2018 y cafodd 167,000 yn fwy o bobl eu cyflogi; mae hynny'n 440,000 yn fwy o bobl mewn gwaith yn y Deyrnas Unedig yn ystod blwyddyn galendr 2018. Mae'r gyfradd gyflogaeth felly'r uchaf erioed—60,000 yn llai o bobl mewn contractau dim oriau, y diweithdra isaf ers 1974—roedd 100,000 yn llai yn ddiwaith yn 2018. Mae cyflogau wedi cynyddu 3.4 y cant, 1.3 y cant mewn termau real, ac eto pan gyhoeddwyd canlyniad y refferendwm ac, yn wir, cyn hynny, y rhagolygon oedd y byddai'r economi gyfan yn mynd i mewn i bwll du. A rhagfynegiadau'r Trysorlys ar y pryd oedd y byddai diweithdra ym Mhrydain 500,000 i 800,000 yn uwch nag yr oedd ym mis Mai 2018. Dyna ragolygon y Trysorlys ichi, sydd yn ddim mwy na phropaganda gwleidyddol gan Ganghellor y Trysorlys sydd ar dân dros aros.
Datblygiad diddorol arall yn ystod y dyddiau diwethaf yw bod yr Eidal bellach yn ceisio cytundeb Brexit ar wahân gyda Phrydain, oherwydd eu bod nhw'n cydnabod pwysigrwydd Brexit heb gytundeb o'r UE iddyn nhw. Mae FoodDrinkEurope wedi dweud
Bydd ymadawiad y DU o'r UE heb gytundeb yn gyfystyr â sefyllfa lle na fydd neb yn elwa o ran y gadwyn fwyd-amaeth gyfan.
Bydd yr effaith yn uniongyrchol ac yn ddidrugaredd. Ceir dwy ochr i'r ddadl hon, wrth gwrs—yr UE a'r DU. Mae'r DU wedi dweud o'r cychwyn cyntaf ac, yn wir, dywedodd Mr Tusk ar y dechrau fod arno eisiau cynnig cytundeb masnach rydd i'r DU. Mae Prif Weinidog y DU wedi gwrthod manteisio ar y cynnig hwnnw, ac mae anhyblygrwydd Juncker a Barnier ar y llaw arall wedi cadw'r ateb hwn o'r trafodaethau negodi. Dyna'r ffordd ymlaen i Brydain.
Mae byd y tu allan i'r UE. Dim ond 15 y cant o economi'r byd yw'r UE o'i gymharu â 30 y cant 30 mlynedd yn ôl, a bydd yn hanner hynny eto ymhen 30 mlynedd. Mae'r twf yn y byd yn digwydd yn y rhannau hynny o'r byd y mae cwmnïau ceir yn awr yn adleoli iddyn nhw, ac nid yn unig o Brydain, oherwydd mae Honda yn cau ei linell gynhyrchu Honda Civic yn Nhwrci, ac efallai mewn gwirionedd yn cau ei holl weithrediadau yn y fan yna. Ac mae Twrci yn yr undeb tollau. Mae Donald Trump yn sôn am osod tariff o 25 y cant ar allforwyr ceir o'r UE i'r Unol Daleithiau oherwydd ein bod yn mynnu cael tariff o 10 y cant ar geir Americanaidd, tra bo ganddyn nhw dariff o 2.5 y cant yn unig yn gyfnewid. Bydd diwydiant ceir yr Almaen yn sicr yn gweld newid byd os bydd hynny'n digwydd, a gan mai Prydain sy'n prynu un o bob saith cerbyd a gaiff ei wneud yn yr Almaen, bydd Brexit heb gytundeb hefyd yn anhawster difrifol iddyn nhw gan fod economi'r Almaen wedi bod yn gwanhau ers dau chwarter—rhywbeth nad ydyn nhw wedi ei weld ers blynyddoedd lawer—tra bo Prydain yn parhau i gynnig cyfleoedd busnes i ddiwydiannau twf y dyfodol. Sefydlwyd cronfa dechnoleg £400 miliwn yr wythnos hon yn Llundain gan fuddsoddwr gwladwriaethol Abu Dhabi, cwmni buddsoddi Mubadala a Softbank, gan mai'r DU sy'n arwain y byd o ran arloesedd technegol. Rhain yw diwydiannau'r dyfodol y dylem ni fod yn canolbwyntio arnyn nhw. Mae'r rhain yn gyfleoedd sy'n agored i ni ar ôl Brexit. Nid wyf eisiau Brexit heb gytundeb—rwyf eisiau cytundeb masnach rydd gyda'r Undeb Ewropeaidd, dyna fu fy nymuniad erioed—ond mae'r anallu i siarad yn blaen am y materion hyn yn rhywbeth fydd yn broblem fawr i ni.
Y broblem fawr arall i'r diwydiant ceir, wrth gwrs, yw disel. A pholisi'r UE a'r Deyrnas Unedig a Llywodraeth Cymru ar allyriadau yw un o'r problemau mwyaf i weithgynhyrchwyr ceir Ewropeaidd. Dyna un o'r rhesymau mawr pam mae Nissan wedi penderfynu rhoi'r gorau i gynhyrchu yn Sunderland—oherwydd ni fydd neb eisiau car disel cyn bo hir, ac eto'r rhain yw'r llinellau cynhyrchu presennol.
Felly, byddai'n dda gennyf pe gallai'r Prif Weinidog fod yn fwy cytbwys yn ei ddatganiadau. Bydd, bydd problemau pontio wrth adael yr UE. Hyd yn oed yn fwy felly heb gytundeb—ac mae'r bai am hynny, rwy'n credu, yn bennaf ar 10 Stryd Downing. Ond mae cyfleoedd hefyd, ac nid bychanu economi Prydain yn barhaus yw'r ffordd ymlaen, ac yn sicr nid y ffordd ymlaen os oes gennych chi ddiddordeb yn lles pobl Cymru.
The Member said that the Prime Minister's strategy was one of deliberate obscurity. I wish I could believe that it was as planned as that. I think we have the obscurity without the deliberation, really—we just have a movement between factions as she is battered, day by day, by the fissures inside her own party.
The Member read out some of the 40 countries with which we have deals. These are the very deals that he and people like him were lauding to us in the run-up to the referendum. This is Dr Fox's infamous Tipp-Ex solution, you remember, when he said that these would be the easiest deals done in the history of trade. All it required was a bottle of Tipp-Ex in which you would Tipp-Ex out the initials 'EU' and ink in the initials 'UK'. What has he managed so far? Well, we've struck a deal with Switzerland, so our supply of cuckoo clocks is secure after Brexit, and we've done a deal with the Faroe Islands. So, anybody keen on a woolly jumper to keep warm in the Brexit chill will find that they've been looked after as well.
The Member said that free trade deals are incompatible with a customs union. He said that just after he had outlined the free trade deals that the EU have struck in recent weeks, while, as I recall, still being in a customs union. He said as well that everything in the UK economy is going swimmingly, despite the fact that the Bank of England figures suggest that the UK economy is 2 per cent smaller today than it would have been if we hadn't had a referendum, and that families in Wales are each £800 worse off as a result of that decision.
He strikes me, as ever, Llywydd, as the captain of the Titanic. We set sail as fast as we can towards the iceberg, pointing out that there will be some problems on collision, but the iceberg will be jolly sorry—that the European Union will be sorry for the harm that all this is doing to them. We hear we'll be members of Buccaneering Britain, the fantasy land of the Brexiteers, in which, free of the restraints that have caused the European Union economy to be such a success for 40 years, we will be able to go it alone and cut it alone. It simply does not bear any relation to the realities of a globally integrated economy and harks back to a set of circumstances that simply don't pertain today and certainly will not pertain if we crash out of the European Union.
Dywedodd yr Aelod fod strategaeth Prif Weinidog y DU yn un o aneglurder bwriadol. O na allwn i gredu ei fod wedi'i gynllunio i fod felly. Rwy'n credu bod gennym ni'r aneglurder heb y bwriad, mewn gwirionedd—y cwbl sydd gennym ni yw symudiad rhwng carfanau gwahanol wrth iddi gael ei cholbio, ddydd ar ôl dydd, gan yr holltau o fewn ei phlaid ei hun.
Darllenodd yr Aelod enwau rhai o'r 40 o wledydd y mae gennym ni gytundebau â nhw. Dyma'r union gytundebau yr oedd yntau a'i debyg yn eu canmol wrthym yn y cyfnod yn arwain at y refferendwm. Dyma ateb Tipp-Ex drwgenwog Dr Fox, os cofiwch chi, pan ddywedodd mai'r rhain fyddai'r cytundebau hawsaf yn hanes masnach. Y cyfan oedd ei angen oedd potel o Tipp-Ex i allu rhoi Tipp-Ex dros y blaenlythrennau 'EU' ac ysgrifennu'r blaenlythrennau 'UK' yn eu lle. Beth mae wedi llwyddo i'w gyflawni hyd yn hyn? Wel, rydym ni wedi taro bargen â'r Swistir, felly mae ein cyflenwad o glociau cwcw yn ddiogel ar ôl Brexit, ac rydym ni wedi dod i gytundeb ag Ynysoedd Ffaro. Felly, bydd unrhyw un a hoffai siwmper wlanog i gadw'n gynnes yn oerfel Brexit yn gweld bod darpariaeth ar eu cyfer nhw hefyd.
Dywedodd yr Aelod fod cytundebau masnach rydd yn anghydnaws ag undeb tollau. Dywedodd hynny yn syth ar ôl iddo amlinellu'r cytundebau masnach rydd y mae'r UE wedi eu llunio yn ystod yr wythnosau diwethaf, er, fel y cofiaf i, eu bod yn dal i fod mewn undeb tollau. Dywedodd hefyd fod popeth yn economi'r DU yn mynd yn rhwydd, er gwaetha'r ffaith bod ffigurau Banc Lloegr yn awgrymu bod economi'r DU 2 y cant yn llai heddiw nag y byddai pe na baem ni wedi cael refferendwm, a bod pob teulu yng Nghymru £800 yn waeth eu byd o ganlyniad i'r penderfyniad hwnnw.
Mae'n fy nharo i, fel erioed, Llywydd, fel capten y Titanic. Rydym ni'n hwylio mor gyflym ag y gallwn tuag at y mynydd iâ, gan nodi y bydd rhai problemau ar adeg y gwrthdrawiad, ond y bydd yn ddrwg calon gan y mynydd iâ—y bydd yn ddrwg iawn gan yr Undeb Ewropeaidd am y niwed y mae hyn i gyd yn ei wneud iddo yntau. Rydym ni'n clywed y byddwn yn aelodau o Brydain Eofn, gwlad hud a lledrith y Brexitwyr, lle byddwn yn rhydd o'r cyfyngiadau sydd wedi peri i economi'r Undeb Ewropeaidd fod yn gymaint o lwyddiant ers 40 mlynedd, a byddwn yn gallu mentro ar ein pen ein hunain a thorri ein cwys ein hunain. Nid yw hynny'n cyfateb mewn unrhyw fodd â realiti economi fyd-eang integredig ac mae'n dyddio'n ôl i gyfuniad o amgylchiadau nad ydyn nhw'n berthnasol heddiw ac na fyddant yn sicr yn berthnasol os ydym ni'n ymadael yn ddisymwth â'r Undeb Ewropeaidd.
Diolch i’r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf yw’r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y wybodaeth ddiweddaraf am y gronfa drawsnewid. Rwy’n galw ar y Gweinidog, felly—Vaughan Gething.
The next item is a statement by the Minister of Health and Social Services: an update on the transformation fund. I call on the Minister, therefore—Vaughan Gething.
Diolch, Llywydd. In 2016, the four party groups in this Assembly agreed to establish a parliamentary review of health and social care in Wales. The report of the parliamentary review was published in January 2018. That report acknowledged our world-leading legislative framework, the organisational structures that underpin it, and the dedication of our health and care workforce. But it also contained some tough messages for us, setting for us the challenge to transform health and social care in Wales. The simple message at the heart of the parliamentary review was that our current system of health and social care is not fit for the future. Change is not simply desirable. Change is essential.
The Welsh Government has embraced the review recommendations. Throughout spring of last year, we worked with stakeholders and partners in health, local government, the voluntary sector and housing to develop our response. And I published 'A Healthier Wales', our first plan for health and social care, in June last year. Summarised in 40 actions, it sets out the steps that we will take as a Government and those that our partners need to take with us and, crucially, the steps that our partners agree need to be taken to deliver a whole-system approach to reform and transform health and social care in Wales.
Within weeks of publishing 'A Healthier Wales', I announced the establishment of a transformation programme—a key recommendation from the review. That programme is supported by the £100 million transformation fund, and the fund is intended to act as a catalyst to speed up the scaling up of new models of care that have the potential to fundamentally change how we deliver healthcare and social care in Wales. And that change is not simply a financial equation. We have to deliver greater value in how each partner uses their resources to improve the quality of care. Better outcomes and better experiences with and for our people are what drive this programme for change.
We know that the demand for health and social care will continue to increase. That is driven partly by changes in how we live our lives, in life expectancy, in technology, in the socioeconomic context and changing expectations of what modern health and care should be able to deliver. I am regularly reminded that, despite nearly a decade of austerity, the public and indeed politicians have not reduced their expectations of our national health service. New models must not only take into account new healthcare procedures, new medicines, new technology-enabled social care, but also what matters to people—the people who seek social care or healthcare and the people who deliver it. At some point in our lives, this is everyone.
It is essential that new models for care are cohesive and affordable. We want to connect and streamline services at regional level, so regional partnership boards are essential in making this happen. I welcome the way that partners have worked together through regional partnership boards in developing proposals for the transformation fund at pace. The models supported through the fund are designed to shift the delivery of care closer to home, joining up health and social care services, with more emphasis on prevention.
We all recognise that transforming an entire system is not a quick or easy task but that we are facing big challenges. The fund cannot resolve all of these concerns, but it can help to demonstrate how we can do things differently and how we can do things better. To date, I have approved seven proposals from regional partnership boards across Wales. These will be supported by up to £41.2 million over the next two years for those plans currently approved. I expect to receive further proposals for my consideration imminently. This is a significant investment. I expect to see real progress in how services work together to deliver more efficient and effective services that make it easier for people to access and, of course, to deliver better outcomes.
I am encouraged by the proposals that we have received so far. Every regional partnership has brought forward ideas and commitment to transformation. We have portfolio proposals from Cardiff and Vale, west Wales, and north Wales, spanning a range of services from preventative to non-scheduled, to post-hospital care. We have proposals from Gwent and Western Bay, north Wales and Cardiff and Vale, with a focus on moving care out of hospitals and closer to home, and from west Wales, looking to utilise assistive technology, community assets and intergenerational support across communities.
The first round of proposals shows a vigorous and confident response from our regional partnerships. They draw together partners from across health and social care and start to shape the transformation that 'A Healthier Wales' describes. We are seeing efforts to share good practice beyond regional boundaries and encouragingly, there are common themes in what change looks like. There is a strong emphasis on bridging gaps and reshaping how people access healthcare and social services. Workforce development is a strong theme in the proposals, reflecting the focus on people that runs through 'A Healthier Wales', including the quadruple aim. Without the dedication of people working in front-line health and social care services and in the third sector, we cannot achieve the essential transformation that is required.
To ensure that we stay on course, we are evaluating and challenging ourselves as the transformation programme develops. A recent rapid review that we commissioned into the scale and spread of the proposals that we have funded through the transformation fund has been encouraging. It is important that emerging new models are evaluated as they develop so that the most promising approaches can be scaled up for wider adoption across Wales. We are working with partners to develop a set of national indicators that will support this aim. I'm confident that with the continued support and goodwill of our partners, we can deliver the change that we all recognise is needed, and needed now. Our challenge is to ensure that there is real transformation and that we avoid the temptation to focus only on the most pressing needs.
Looking beyond immediate and pressing needs requires extra effort, and it can only be achieved if we work in partnership. So, the role of regional partnerships will continue to be crucial, as they provide the vehicle for leaders in health and social care to work together with others to plan and deliver services that meet the needs of local populations.
Just over a year after the parliamentary review was published, our transformation fund is already making a difference. Each new model that is supported could help to shape and transform health and social care in Wales. What is even more important is that we have begun to see change and improved relationships across health and social care, with a greater sense of shared ambition. That goes well beyond the transformation fund and it will require both goodwill and leadership to maintain that approach and deliver the change that is needed. We still have much to do.
Diolch, Llywydd. Yn 2016, cytunodd y pedwar grŵp plaid yn y Cynulliad hwn i sefydlu adolygiad seneddol o iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru. Cyhoeddwyd adroddiad yr arolwg seneddol ym mis Ionawr 2018. Roedd yr adroddiad hwnnw yn cydnabod ein fframwaith deddfwriaethol sy'n arwain y byd, y strwythurau sefydliadol sy'n sail iddo, ac ymroddiad ein gweithlu iechyd a gofal. Ond roedd hefyd yn cynnwys rhai negeseuon anodd i ni, gan osod her inni drawsnewid iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru. Y neges syml wrth wraidd yr arolwg seneddol oedd nad yw ein system iechyd a gofal cymdeithasol presennol yn addas ar gyfer y dyfodol. Nid dim ond dymunol yw newid. Mae newid yn hanfodol.
Mae Llywodraeth Cymru wedi croesawu argymhellion yr adolygiad. Drwy gydol y gwanwyn y llynedd, buom yn gweithio gyda rhanddeiliaid a phartneriaid ym maes iechyd, llywodraeth leol, y sector gwirfoddol a'r maes tai i ddatblygu ein hymateb. A chyhoeddais 'Cymru Iachach', ein cynllun cyntaf ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol, ym mis Mehefin y llynedd. Wedi ei grynhoi mewn 40 gweithred, mae'n nodi'r camau y byddwn ni'r Llywodraeth yn eu cymryd ynghyd â'r camau y mae angen i'n partneriaid eu cymryd gyda ni, ac yn bennaf y camau y mae ein partneriaid yn cytuno sydd angen eu cymryd i fynd ati gyda'n gilydd i ddiwygio a thrawsnewid iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru.
O fewn wythnosau ar ôl cyhoeddi 'Cymru Iachach', cyhoeddais fod rhaglen trawsnewid wedi ei sefydlu—argymhelliad allweddol yn yr adolygiad. Cefnogir y rhaglen honno gan gronfa trawsnewid gwerth £100 miliwn, a bwriad y gronfa yw gweithredu fel catalydd i gyflymu uwchraddio modelau gofal newydd sydd â'r potensial i newid yn sylfaenol sut yr ydym ni'n darparu gofal iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru. Ac nid yw'r newid hwnnw yn hafaliad ariannol yn unig. Mae'n rhaid inni sicrhau mwy o werth yn y ffordd y mae pob partner yn defnyddio ei adnoddau i wella ansawdd y gofal. Gwell canlyniadau a gwell profiadau gyda ac ar gyfer ein pobl sy'n sbarduno'r rhaglen hon ar gyfer newid.
Gwyddom y bydd y galw am iechyd a gofal cymdeithasol yn parhau i gynyddu. Y rheswm dros hyn yn rhannol yw'r newidiadau yn y ffordd yr ydym ni'n byw ein bywydau, newidiadau i ddisgwyliad oes, technoleg, newidiadau yn y cyd-destun economaidd-gymdeithasol a newid yn y disgwyliadau o ran beth ddylai gofal iechyd modern allu ei ddarparu. Caf fy atgoffa'n rheolaidd, er gwaethaf bron i ddegawd o gyni, nad yw disgwyliadau'r cyhoedd na gwleidyddion wedi gostwng o ran ein gwasanaeth iechyd gwladol. Yn ogystal ag ystyried gweithdrefnau gofal iechyd newydd, meddyginiaethau newydd, gofal cymdeithasol wedi ei alluogi drwy dechnoleg newydd, dylai modelau newydd ystyried hefyd beth sy'n bwysig i bobl—y bobl sy'n ceisio gofal cymdeithasol neu ofal iechyd a'r bobl sy'n ei ddarparu. Ar ryw adeg yn ein bywydau, mae hyn yn golygu pawb.
Mae'n hanfodol bod modelau newydd ar gyfer gofal yn gydlynol ac yn fforddiadwy. Rydym ni eisiau cysylltu a symleiddio gwasanaethau ar lefel ranbarthol, felly mae byrddau partneriaeth rhanbarthol yn hanfodol er mwyn gwneud i hyn ddigwydd. Croesawaf y ffordd y mae partneriaid wedi gweithio gyda'i gilydd drwy fyrddau partneriaeth rhanbarthol wrth ddatblygu cynigion yn gyflym ar gyfer y gronfa trawsnewid. Mae'r modelau a gefnogir gan y gronfa wedi'u cynllunio i ddarparu gofal yn agosach at gartref, gan gyfuno gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol, gyda mwy o bwyslais ar atal.
Rydym ni i gyd yn cydnabod nad yw trawsnewid y system gyfan yn dasg hawdd na chyflym, ond rydym ni'n wynebu heriau sylweddol. Ni all y gronfa ddatrys pob un o'r pryderon hyn, ond gall helpu i ddangos sut y gallwn ni wneud pethau'n wahanol a sut y gallwn ni wneud pethau'n well. Hyd yma, rwyf wedi cymeradwyo saith o gynigion gan fyrddau partneriaeth rhanbarthol ledled Cymru. Caiff y rhain eu cefnogi gan hyd at £41.2 miliwn dros y ddwy flynedd nesaf ar gyfer y cynlluniau hynny sydd wedi'u cymeradwyo. Rwy'n disgwyl cael mwy o gynigion yn fuan iawn i mi eu hystyried. Mae hwn yn fuddsoddiad sylweddol. Rwy'n disgwyl gweld cynnydd gwirioneddol yn y ffordd y mae gwasanaethau yn gweithio gyda'i gilydd i ddarparu gwasanaethau mwy effeithiol ac effeithlon a fydd yn ei gwneud hi'n haws i bobl fanteisio arnyn nhw, ac wrth gwrs, i sicrhau gwell canlyniadau.
Mae'r cynigion yr ydym ni wedi'u cael hyd yma yn fy nghalonogi. Mae pob partneriaeth ranbarthol wedi cyflwyno syniadau ac ymrwymiad i drawsnewid. Mae gennym ni gynigion portffolio o Gaerdydd a'r Fro, gorllewin a gogledd Cymru, sy'n cwmpasu amrywiaeth o wasanaethau, o ofal ataliol i ofal heb ei drefnu, i ofal ar ôl gadael yr ysbyty. Mae gennym ni gynigion o Went a Bae'r Gorllewin, gogledd Cymru a Chaerdydd a'r Fro, gyda phwyslais ar symud gofal o ysbytai yn agosach i'r cartref, ac o'r gorllewin, ynglŷn â'r bwriad i ddefnyddio technoleg gynorthwyol, asedau cymunedol a'r cymorth sy'n pontio'r cenedlaethau ar draws cymunedau.
Mae rownd gyntaf y cynigion yn dangos ymateb bywiog a hyderus gan ein partneriaethau rhanbarthol. Maen nhw'n dwyn partneriaid ynghyd o bob rhan o'r maes iechyd a gofal cymdeithasol ac yn dechrau llunio'r trawsnewid y mae 'Cymru Iachach' yn ei ddisgrifio. Rydym ni'n gweld ymdrechion i rannu arfer da y tu hwnt i ffiniau rhanbarthol ac, yn galonogol, ceir themâu cyffredin o ran ffurf y newid hwn. Ceir pwyslais cryf ar bontio bylchau ac ail-lunio sut y mae pobl yn manteisio ar ofal iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Mae datblygu'r gweithlu yn thema gref yn y cynigion, sy'n adlewyrchu'r pwyslais ar bobl sy'n elfen greiddiol o 'Cymru Iachach', gan gynnwys y nod pedwarplyg. Heb ymroddiad y bobl sy'n gweithio yng ngwasanaethau rheng flaen iechyd a gofal cymdeithasol ac yn y trydydd sector, ni allwn ni gyflawni'r trawsnewid hanfodol sydd ei angen.
I sicrhau ein bod ni'n aros ar y trywydd iawn, rydym ni'n gwerthuso ac yn herio ein hunain wrth ddatblygu rhaglen trawsnewid. Bu'r adolygiad cyflym diweddar a gomisiynwyd gennym ynglŷn â graddfa ac ymlediad y cynigion yr ydym ni wedi eu hariannu drwy'r gronfa trawsnewid yn galonogol. Mae hi yn bwysig y caiff modelau newydd sy'n dod i'r amlwg eu gwerthuso fel y maen nhw'n datblygu er mwyn i'r dulliau mwyaf addawol gael eu datblygu ar gyfer eu mabwysiadu'n ehangach ledled Cymru. Rydym ni'n gweithio gyda phartneriaid i ddatblygu cyfres o ddangosyddion cenedlaethol a fydd yn cefnogi'r nod hwn. Rwy'n ffyddiog, gyda chymorth parhaus ac ewyllys da ein partneriaid, y gallwn ni gyflawni'r newid yr ydym ni i gyd yn cydnabod sydd ei angen, a'i angen yn awr. Ein her yw sicrhau y ceir trawsnewidiad gwirioneddol a'n bod yn osgoi'r demtasiwn i ganolbwyntio ar yr anghenion mwyaf enbyd yn unig.
Mae edrych y tu hwnt i anghenion uniongyrchol a dybryd yn gofyn am ymdrech ychwanegol, a dim ond os gweithiwn ni mewn partneriaeth y mae modd ei gyflawni. Felly, bydd rhan y partneriaethau rhanbarthol yn hyn yn parhau i fod yn hollbwysig, wrth iddyn nhw ddarparu'r cyfrwng i arweinyddion ym maes iechyd a gofal cymdeithasol gydweithio ag eraill i gynllunio a darparu gwasanaethau sy'n diwallu anghenion poblogaethau lleol.
Ychydig dros flwyddyn ar ôl cyhoeddi'r adolygiad seneddol, mae ein cronfa trawsnewid eisoes yn gwneud gwahaniaeth. Gallai pob model newydd a gefnogir helpu i lywio a thrawsnewid iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru. Yr hyn sydd hyd yn oed yn fwy pwysig yw ein bod wedi dechrau gweld newid a chysylltiadau gwell yn y maes iechyd a gofal cymdeithasol drwyddo draw, gyda mwy o ymdeimlad o rannu uchelgais. Mae hynny'n mynd ymhell y tu hwnt i'r gronfa trawsnewid a bydd angen ewyllys da ac arweinyddiaeth i gynnal y dull gweithredu hwnnw a sicrhau'r newid sydd ei angen. Mae gennym ni lawer i'w wneud o hyd.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Can I thank you, Minister, for an advanced copy of your statement this afternoon? I'm very pleased to see that cash is being invested in transforming our health services here in Wales. We know that we are behind, in some respects, some other parts of the UK in terms of taking forward particularly closer working between health and social care. But it is encouraging that we're finally investing in these newer models of care in order to get improved outcomes for our patients. The cash, though, that's been spent so far is a bit of a drop in the ocean as far as the overall health budget is concerned, as we all know. So, I think the expectation that you have about this being a catalyst for significant change over the course of this Assembly perhaps is a little bit too ambitious.
Now, I note that you said that you have already approved seven proposals, and I think that that's good. I think in the last statement, only two had been actually confirmed at that time. Can you tell us: have all of these now commenced? You've referred to the fact that they are proposals that reflect all parts of Wales, that there's something operating in each individual regional partnership area, but you've given us precious little detail other than two or three sentences about what is particularly going on in different places. And nor have you given us a breakdown as to where the £41.2 million is actually being spent. So, can I ask you in which health board areas and which regional partnership board areas is that £41.2 million being spent? Is it being spent equally in all parts of Wales, or are some benefiting more than others?
I also wonder, in particular, what is new about the cash that's being invested, because from what you describe—for example, the use of assistive technology, community assets, intergenerational activity, some of the preventative work that's going on, non-scheduled post-hospital care—a lot of that is going on anyway in our health board areas, and quite rightly. They ought to be investing in these sorts of things because there's a saving to be made further down the line. So, how can you be sure that these are projects that are adding value to the work that's already going on in our health board areas and not simply supporting those health boards, who perhaps may be a little bit lazy about transforming the services in their own areas?
You've mentioned workforce planning, or workforce development, being a strong theme. Pleased to hear that, because we know that we've been abysmal here in Wales when it comes to workforce planning, whether that's the nursing workforce, the midwifery workforce, the GP workforce. I mean, I raised earlier on the fact that you're turning people away who want to train as GPs and come to work in Wales. I mean, it's absolutely barmy, to be honest, that you're not simply just creating more training places to fulfil the need that we have in Wales in terms of the shortages that we've got in some of these disciplines. Can you tell us precisely how many additional staff you expect might be recruited and developed as a result of the proposals that are currently being implemented?
You haven't either given us any indication as to what the split of investment is between social care, community care, primary care, secondary care. I mean, we know that when you invest in primary care and community services, that tends to take the pressure off secondary care, which can often be more expensive. So, where is this cash aimed at? Is it in the hospital end of care, or is it in that primary and community care, which I think is where it may need to be focused?
You made reference to the rapid review, which you've undertaken, into the scale and spread of the proposals. You said that the outcome of that rapid review was encouraging. Can you publish the details of the review? Can you tell us a little bit about how you went about conducting the review, to test what was going on on the ground? I know it's early days for some of these projects, but some have been going for quite a while now, and I think we ought to be able to see pretty quickly whether they are going to be things that have legs or not, and which can be spread in terms of their practice across Wales.
You also made reference to the goodwill of partners in delivering the change that is needed. Now, I know that there's been some good and very positive engagement with partners like St John Ambulance and the British Red Cross of late, and that's work that I applaud, which has been going on in different parts of Wales. Can you tell us whether these partners, particularly third sector partners, are actually engaged in any of these projects, and if so, in what way? Because I think it would be good to know whether you're building on what clearly has been, certainly from my impression, a great deal of success with the British Red Cross up in north Wales.
I think that they're all the questions that I have for the moment, Deputy Llywydd, but I do want to say that we welcome this investment. We do welcome the shift in the right direction. But I do think we have to make sure that this is investment that is being put in the right places and not simply replacing investment that should be in place already, and work that should be under way already in our health board areas.
Diolch, Gweinidog, am gopi o flaen llaw o'ch datganiad y prynhawn yma. Rwy'n falch iawn o weld y buddsoddir arian parod i drawsnewid ein gwasanaethau iechyd yma yng Nghymru. Fe wyddom ni ein bod ni ar ei hôl hi mewn rhai agweddau o gymharu â rhai rhannau eraill o'r DU, yn enwedig o ran datblygu gweithio'n agosach rhwng iechyd a gofal cymdeithasol. Ond mae'n galonogol ein bod o'r diwedd yn buddsoddi yn y modelau newydd hyn o ofal er mwyn cael canlyniadau gwell ar gyfer ein cleifion. Mae'r arian parod, fodd bynnag, a gafodd ei wario hyd yma yn debyg i biso dryw yn y môr o gymharu â'r gyllideb iechyd gyffredinol, fel y gwyddom ni i gyd. Felly, rwy'n credu bod y disgwyliad sydd gennych chi y bydd hwn yn gatalydd ar gyfer newid sylweddol yn ystod y Cynulliad hwn efallai ychydig yn rhy uchelgeisiol.
Nawr, sylwaf ichi ddweud eich bod chi eisoes wedi cymeradwyo saith cynnig, ac rwy'n credu bod hynny'n dda. Rwy'n credu yn y datganiad diwethaf, dim ond dau mewn gwirionedd oedd wedi eu cadarnhau ar y pryd. A allwch chi ddweud wrthym ni: a yw pob un o'r rhain wedi dechrau erbyn hyn? Rydych chi wedi cyfeirio at y ffaith eu bod yn gynigion sy'n adlewyrchu pob rhan o Gymru; bod rhywbeth yn gweithredu ym mhob ardal partneriaeth ranbarthol unigol, ond nid ydych chi wedi rhoi llawer iawn o fanylion ac eithrio dwy neu dair brawddeg am yr hyn sy'n digwydd yn benodol mewn gwahanol leoedd. Ac nid ydych chi chwaith wedi rhoi dosraniad inni o'r £41.2 miliwn i ddangos yn lle y mae'r arian yn cael ei wario mewn gwirionedd. Felly, rwy'n gofyn ichi ym mha ardaloedd byrddau iechyd ac ardaloedd byrddau partneriaeth rhanbarthol y mae'r £41.2 miliwn hwnnw yn cael ei wario? A yw'n cael ei wario'n hafal ym mhob rhan o Gymru, neu a oes rhai yn elwa mwy nag eraill?
Tybed hefyd, yn benodol, beth sy'n newydd ynghylch yr arian a fuddsoddir, oherwydd o'r hyn a ddisgrifiwch—er enghraifft, y defnydd o dechnoleg gynorthwyol, asedau cymunedol, gweithgareddau ar draws y cenedlaethau, rhywfaint o'r gwaith ataliol sy'n mynd rhagddo, gofal heb ei drefnu ar ôl dychwelyd o'r ysbyty—mae llawer o hynny yn digwydd beth bynnag yn ein hardaloedd byrddau iechyd, a hynny'n gwbl briodol. Dylen nhw fod yn buddsoddi yn y mathau hyn o bethau oherwydd mae modd arbed arian yn ddiweddarach. Felly, sut gallwch chi fod yn sicr bod y prosiectau yn ychwanegu gwerth at y gwaith sydd eisoes yn mynd rhagddo yn ein hardaloedd byrddau iechyd ac nid yn cefnogi'r byrddau iechyd hynny yn unig, rhai sydd efallai ychydig yn ddiog eu hagwedd ynghylch trawsnewid gwasanaethau yn eu hardaloedd eu hunain?
Rydych chi wedi sôn bod cynllunio gweithlu, neu ddatblygu gweithlu, yn thema gref. Rwy'n falch o glywed hynny, oherwydd fe wyddom ni y buom ni'n warthus yma yng Nghymru o ran cynllunio gweithlu, boed hynny yn weithlu nyrsio, gweithlu bydwreigiaeth, gweithlu meddygon teulu. Fe wnes i grybwyll eisoes y ffaith eich bod chi'n gwrthod pobl sydd eisiau hyfforddi fel meddygon teulu a dod i weithio yng Nghymru. Mae'n gwbl wallgof, i fod yn onest, nad ydych chi'n creu mwy o leoedd hyfforddi i ddiwallu'r angen sydd gennym ni yng Nghymru o ran y prinder yn rhai o'r disgyblaethau hyn. A wnewch chi ddweud yn union faint o staff ychwanegol yr ydych chi'n disgwyl a fydd o bosib yn cael eu recriwtio a'u datblygu o ganlyniad i'r cynigion sy'n cael eu gweithredu ar hyn o bryd?
Nid ydych chi chwaith wedi rhoi unrhyw syniad inni o sut y mae'r buddsoddi yn cael ei rannu rhwng gofal cymdeithasol, gofal cymunedol, gofal sylfaenol, gofal eilaidd. Rydym ni'n gwybod, pan fyddwch chi'n buddsoddi mewn gofal sylfaenol a gwasanaethau cymunedol, ei fod yn tueddu i dynnu'r pwysau oddi ar ofal eilaidd, sydd yn aml yn gallu bod yn ddrutach. Felly, ar gyfer pa ran o faes gofal y bwriedir yr arian hwn? A yw ar gyfer gofal ysbyty, neu a yw ar gyfer gofal sylfaenol a chymunedol, sef y lle rwy'n credu y mae angen o bosib inni ganolbwyntio arno?
Fe wnaethoch chi gyfeirio at yr adolygiad cyflym yr ydych chi wedi ei wneud, o raddfa a lledaeniad y cynigion. Fe ddywedoch chi fod canlyniad yr adolygiad cyflym yn galonogol. A allwch chi gyhoeddi manylion yr adolygiad? A allwch chi ddweud wrthym sut yr aethoch chi ati i gynnal yr adolygiad, i brofi beth oedd yn digwydd ar lawr gwlad? Fe wn i ei bod hi'n ddyddiau cynnar o ran rhai o'r prosiectau hyn, ond mae rhai wedi bod yn mynd rhagddynt ers cryn amser bellach, ac rwy'n credu y dylem ni weld yn eithaf buan pa un a ydyn nhw'n llwyddo ac yn gynaliadwy neu beidio, a pha rai y gellir eu lledaenu o ran eu hymarfer ledled Cymru.
Fe wnaethoch chi hefyd gyfeirio at ewyllys da partneriaid wrth gyflawni'r newid sydd ei angen. Nawr rwy'n gwybod y bu ymgysylltu da a chadarnhaol â phartneriaid fel Ambiwlans Sant Ioan a'r Groes Goch Brydeinig yn ddiweddar, a dyna waith rwy'n ei gymeradwyo, sydd wedi bod yn digwydd mewn gwahanol rannau o Gymru. A allwch chi ddweud wrthym ni a yw'r partneriaid hyn, yn enwedig partneriaid y trydydd sector, mewn gwirionedd yn cymryd rhan yn unrhyw un o'r prosiectau hyn, ac os felly, ym mha ffordd? Oherwydd rwy'n credu y byddai'n dda gwybod a ydych chi'n adeiladu ar yr hyn sy'n amlwg wedi bod, yn sicr o'r argraff a gefais i, yn llwyddiant mawr iawn gyda'r Groes Goch Brydeinig yn y gogledd.
Rwy'n credu mai dyna'r cyfan o'r cwestiynau sydd gennyf ar hyn o bryd, Dirprwy Lywydd, ond fe hoffwn i ddweud ein bod yn croesawu'r buddsoddiad hwn. Rydym ni'n croesawu symudiad i'r cyfeiriad cywir. Ond rwyf yn credu bod yn rhaid inni sicrhau bod hyn yn fuddsoddiad yn y mannau priodol ac nid dim ond yn disodli buddsoddiad a ddylai fod ar waith eisoes, a gwaith a ddylai fod yn digwydd eisoes yn ein hardaloedd byrddau iechyd.
Thank you for the largely constructive approach to the, I think, six or seven areas of questioning. On your first point, saying we are behind some UK areas in health and social care working together—we're actually ahead of others as well. It was a fact that was acknowledged by Stephen Dorrell—a former Conservative health Minister, now the chair of the NHS Confederation—when he came to the Welsh NHS Confederation dinner. He acknowledged that the NHS England plan talks about needing to have that much greater, more integrated relationship, but he acknowledged that we're further ahead in that journey here in Wales. We're not always very good at getting, if you like, network news acknowledgement of what we're actually up to here in Wales.
Diolch am yr ymagwedd adeiladol i raddau helaeth at y chwech neu saith, rwy'n credu, maes holi. O ran eich pwynt cyntaf, sef ein bod ni ar ei hôl hi o gymharu â rhai ardaloedd yn y DU o ran gweithio gyda'n gilydd ym maes iechyd a gofal cymdeithasol—mewn gwirionedd rydym ni ar y blaen i rai eraill hefyd. Roedd yn ffaith a gafodd ei chydnabod gan Stephen Dorrell—cyn Weinidog iechyd Ceidwadol, sydd bellach yn gadeirydd Cydffederasiwn y GIG—pan ddaeth i ginio Conffederasiwn GIG Cymru. Roedd yn cydnabod bod cynllun y GIG yn Lloegr yn sôn am yr angen i gael y berthynas well honno, sy'n fwy integredig, ond roedd yn cydnabod ein bod ni ymhellach ar y blaen ar y daith honno yma yng Nghymru. Nid ydym ni bob amser yn llwyddiannus yn cael, os mynnwch chi, cydnabyddiaeth ar y rhwydwaith newyddion o'r hyn yr ydym ni mewn gwirionedd yn ei wneud yma yng Nghymru.
Across health and social care within the UK, there is real interest in what we're doing, and I want there to be a genuinely open and two-way process, where we're interested in not just selling and telling the rest of the UK what we're doing, but actually looking at what the rest of the UK is doing as well. It has to be a genuinely rounded approach. That was actually at the centre of the speech that I gave to the NHS England confederation conference in Liverpool about 18 months ago.
In terms of where we are with the bids, well, we've confirmed each of those seven areas and it's now for partnership boards to deliver against the bids that they have submitted. In terms of where they are, Cardiff and Vale, Gwent regional partnership board—north Wales regional partnership board had two bids approved. Western Bay, which is soon to become Swansea bay university health board area, they've had two bids approved, and west Wales has had one. I'm expecting to have bids from other areas for me to consider—some this week and more in the pipeline. Now, overall, they make up £41.2 million. When we've made each announcement, we've highlighted what those sums of money are. For example, west Wales is over £11 million in the bid that I've recently approved; Gwent, the headline was £13 million—they're looking to reprofile that, but not to remove the scale or shape of the ambition—and others of varying amounts.
Now, the point is that I don't want people to get lost in money, as if this is only being allocated on a fair-share basis for each area, because the money for each of those bids is predicated on what they contain and what's required for each of them. So, your point about staff numbers—well, the bids are not predicated on staff numbers to be supported by the bids; it's how we transform the model of what we're delivering rather than talking about staff numbers. So, the spend depends on the agreed bids, and the staff numbers depend on agreed bids as well. But, crucially, this is about how you transform what comes. So, it's about what comes at the end of each bid, because this is a limited programme in the sense that there is a time frame to it, and what we're looking for is a clear strategy to understand, to evaluate, does it work, and then, if it does work, how is it scaled up and then how do actually those partners spend their core resource, rather than looking for additional money from the Welsh Government. So, that's important about how it adds value.
The one part of your series of questions that made me wince a bit was when you talked about making sure this isn't supporting health boards that may be a bit lazy about transformation. I don't think that's a fair or a helpful description of any particular health board, or indeed the regional partners, and we've deliberately set this out as bids that have to be supported by the whole regional partnership board. So, it isn't just a health-led transformation programme, it is genuinely about health and social care together. So, health, local government and their partners in the third sector sit around those regional partnership board tables, and, within the period of a few weeks, housing will be there on a regular basis as well. And the point is that they have to follow the design principles that we have set out in guidance, and so that does look at how you add value. It must be about being genuinely transformative and having a real potential to be scaleable, rather than a micro project that everyone who lives around there will talk about but has no prospect of working across the whole system. I previously made it clear that the primary level and the partnership between health and social care is the area where I see this fund making the biggest difference. So, I'm not looking for projects to transform within hospital-based services. It doesn't rule out or say that no hospital-based service may apply, but the biggest aim and value and gain to be made is in that partnership with primary care and the partnership with social care.
In terms of the review, it's an independently commissioned review. It's been shared with the transformation panel. It was a range of external actors outside Government as well. It's got points about what we can do to improve where we are, as well as the areas where we're working well. I'm happy to share key messages on that. It may be helpful if I write to Members, as we get through having made the next round of announcements, to give some of the headlines about that independent review—and I recognise that the Chair of the health committee and others are in the room—and to share those key messages with members of the committee and some of the points about where we are currently in the transformation fund and more broadly on delivering 'A Healthier Wales' as well. I'm fully expecting to be invited to the committee at some point to explain where we are and where we're not.
On third sector involvement, that is for regional partners to determine. I'm not going through each bid and saying that I expect a certain sum to be allocated to a third sector partner. I am well aware that, on a range of the bids delivered, it will involve the third sector not just in agreeing what happens, not just the third sector partner around a regional partnership board table, but more broadly than that, actually, the delivery of it will require the third sector and that will vary from each partnership board, depending on the bid that it is and the area of transformation they're looking to deliver.
Ym mhob rhan o'r maes iechyd a gofal cymdeithasol yn y DU, mae gwir ddiddordeb yn yr hyn yr ydym ni'n ei wneud, ac rwyf eisiau gweld proses wirioneddol agored a phroses ddwyffordd, lle mae gennym ni ddiddordeb nid yn unig mewn hyrwyddo a dweud wrth weddill y DU beth yr ydym ni'n ei wneud, ond lle'r ydym ni mewn gwirionedd yn edrych ar yr hyn y mae gweddill y DU yn ei wneud hefyd. Mae'n rhaid mynd ati mewn modd gwirioneddol gynhwysfawr. Dyna mewn gwirionedd oedd wrth wraidd yr araith a draddodais yng nghynhadledd Cydffederasiwn y GIG yn Lloegr yn Lerpwl tua 18 mis yn ôl.
O ran lle'r ydym ni arni gyda'r ceisiadau, wel, rydym ni wedi cadarnhau pob un o'r saith ardal a bellach mae'n bryd i'r byrddau partneriaeth gyflawni yn unol â'r ceisiadau sydd wedi eu cyflwyno ganddyn nhw. O ran lle maen nhw arni, Caerdydd a'r Fro, bwrdd partneriaeth rhanbarthol Gwent—cymeradwywyd dau gais gan fwrdd partneriaeth rhanbarthol Gogledd Cymru. Bae'r Gorllewin, sydd yn fuan yn newid i ardal bwrdd iechyd prifysgol bae Abertawe, cymeradwywyd dau o'u ceisiadau nhw, ac mae'r gorllewin wedi cael un. Rwy'n disgwyl ceisiadau o ardaloedd eraill i'w hystyried—rhai yr wythnos hon a mwy ar y gweill. Nawr, yn gyffredinol, mae'r cyfanswm yn £41.2 miliwn. Wrth wneud pob cyhoeddiad, rydym ni wedi amlygu beth yw'r symiau hynny. Er enghraifft, y gorllewin, dros £11 miliwn yn y cais a gymeradwyais yn ddiweddar; Gwent, y pennawd oedd £13 miliwn—maen nhw'n bwriadu newid y proffil hwnnw, ond nid cael gwared ar raddfa na ffurf yr uchelgais—ac eraill yn symiau amrywiol.
Nawr, y pwynt yw nad wyf eisiau i bobl ymgolli ynghanol arian, fel petai hwn dim ond yn cael ei ddyrannu ar sail cyfran deg ar gyfer pob ardal, oherwydd bod yr arian ar gyfer pob un o'r ceisiadau hynny yn seiliedig ar beth yw'r cynnwys a'r hyn sy'n ofynnol ar gyfer pob un ohonyn nhw. Felly, o ran eich pwynt ynglŷn â niferoedd staff—wel, nid yw'r ceisiadau yn seiliedig ar niferoedd staff a fyddai'n cael eu cefnogi gan y ceisiadau; mae'n ymwneud â'r ffordd yr ydym ni'n trawsnewid y model o'r hyn yr ydym ni'n ei ddarparu yn hytrach na siarad am niferoedd staff. Felly, mae'r gwariant yn dibynnu ar y ceisiadau y cytunwyd arnyn nhw, ac mae niferoedd staff yn dibynnu ar y ceisiadau y cytunwyd arnyn nhw hefyd. Ond, yn hollbwysig, mae hyn ynghylch y ffordd yr ydych chi'n trawsnewid yr hyn a ddaw. Felly, mae'n ymwneud â'r hyn sy'n dod ar ddiwedd pob cais, gan fod hon yn rhaglen gyfyngedig yn yr ystyr bod amserlen iddi, a'r hyn yr ydym ni'n edrych amdano yw strategaeth glir i ddeall, i werthuso, a yw'n gweithio, ac yna, os yw'n gweithio, sut mae mynd ati i'w huwchraddio ac yna sut y mae'r partneriaid hynny mewn gwirionedd yn gwario eu hadnodd craidd, yn hytrach na chwilio am arian ychwanegol gan Lywodraeth Cymru. Felly, mae'r ffordd y mae'n ychwanegu gwerth yn bwysig.
Un rhan o'ch cyfres o gwestiynau a wnaeth i mi wingo ychydig oedd pan oeddech chi'n sôn am wneud yn siŵr nad yw hyn yn cefnogi byrddau iechyd a allai fod braidd yn ddiog ynglŷn â thrawsnewid. Nid wyf yn credu bod hynny'n ddisgrifiad teg na defnyddiol o unrhyw fwrdd iechyd penodol, neu yn wir y partneriaid rhanbarthol, ac rydym ni wedi trefnu hyn yn fwriadol fel ceisiadau sy'n gorfod cael cefnogaeth y bwrdd partneriaeth rhanbarthol cyfan. Felly, nid dim ond rhaglen trawsnewid a arweinir gan iechyd yw hon, mae'n ymwneud mewn gwirionedd ag iechyd a gofal cymdeithasol gyda'i gilydd. Felly, mae iechyd a llywodraeth leol a'u partneriaid yn y trydydd sector, yn eistedd o amgylch y byrddau partneriaeth rhanbarthol hynny, ac mewn ychydig wythnosau, bydd y maes tai yno yn rheolaidd hefyd. A'r pwynt yw bod yn rhaid iddyn nhw ddilyn yr egwyddorion dylunio yr ydym ni wedi eu cynnwys yn y canllawiau ac felly, mae hynny yn ystyried y ffordd y mae'n ychwanegu gwerth. Mae'n rhaid iddo ymwneud â bod yn wirioneddol drawsnewidiol a bod â photensial gwirioneddol ei ymestyn, yn hytrach na bod yn brosiect micro y bydd pawb sy'n byw o amgylch y prosiect yn sôn amdano ond heb unrhyw obaith o weithio ar draws y system gyfan. Rwyf eisoes wedi ei gwneud hi'n glir mai'r lefel sylfaenol a'r bartneriaeth rhwng iechyd a gofal cymdeithasol yw'r maes lle bydd y gronfa hon yn gwneud y gwahaniaeth mwyaf yn fy marn i. Felly, nid wyf yn edrych am brosiectau i'w trawsnewid o fewn gwasanaethau mewn ysbytai. Nid yw'n diystyru neu'n dweud na allai gwasanaeth mewn ysbytai wneud cais, ond mae'r nod a'r gwerth mwyaf a'r cynnydd sydd i'w wneud yn bodoli yn y bartneriaeth honno gyda gofal sylfaenol a'r bartneriaeth â gofal cymdeithasol.
O ran yr adolygiad, mae'n adolygiad a gomisiynwyd yn annibynnol. Mae wedi cael ei rannu gyda'r panel trawsnewid. Roedd yn amrywiaeth o gyfranwyr allanol y tu allan i'r Llywodraeth hefyd. Mae ganddo bwyntiau ynghylch yr hyn y gallwn ni ei wneud i wella ein sefyllfa bresennol, yn ogystal â'r meysydd lle'r ydym ni'n gweithio'n dda ynddyn nhw. Rwy'n hapus i rannu'r prif negeseuon ynglŷn â hynny. Gallai fod yn ddefnyddiol petawn i yn ysgrifennu at yr Aelodau, ar ôl inni wneud y cylch nesaf o gyhoeddiadau, i roi rhai o'r penawdau ynghylch yr adolygiad annibynnol hwnnw—ac rwy'n sylweddoli bod Cadeirydd y pwyllgor iechyd ac eraill yn yr ystafell—a rhannu'r prif negeseuon hynny ag aelodau'r pwyllgor, a rhai o'r pwyntiau ynghylch beth yw ein sefyllfa ar hyn o bryd o ran y gronfa trawsnewid ac yn ehangach o ran darparu 'Cymru Iachach' hefyd. Rwy'n llwyr ddisgwyl cael fy ngwahodd i'r pwyllgor ar ryw adeg i esbonio beth yn union yw ein sefyllfa ni.
O ran cyfraniad y trydydd sector, mater i bartneriaid rhanbarthol yw'r penderfyniad hwnnw. Nid wyf yn mynd drwy bob cais a dweud fy mod yn disgwyl i swm arbennig gael ei ddyrannu i bartner y trydydd sector. Rwy'n ymwybodol iawn, yn achos ystod eang o'r ceisiadau a gyflwynwyd, y bydd yn cynnwys y trydydd sector nid yn cytuno o ran dim ond beth sy'n digwydd, nid dim ond partner y trydydd sector o amgylch bwrdd partneriaeth rhanbarthol, ond yn fwy eang na hynny, mewn gwirionedd, bydd angen y trydydd sector i'w gyflawni a bydd yn amrywio o fwrdd i fwrdd, gan ddibynnu ar y cais a'r maes trawsnewid y maen nhw'n bwriadu ei gyflawni.
I'd like to welcome the Minister's statement and to reiterate my party's support for the transformation fund. It is a bit like taking one tugboat to try and turn around the Titanic, but the Minister has acknowledged that, and it is all about identifying good practice. I was also encouraged to hear the Minister say at the end of his statement that we still have much to do, because I think we all know that, but there is potential here in some of the projects that I'm personally aware of that have been put forward by some of the regional partnership boards in my own region—some of them quite simple ideas, but ideas that needed resource to put them into practice and that could make a tremendous difference. The Minister is right, of course, when he says that it is a challenge to service providers, especially in difficult times, to look beyond immediate and pressing need, and the transformation fund, I do accept, has given them an opportunity to do this and to look at working together in a new way.
I'd like to ask the Minister some specific questions. The first one is about how much of the £100 million has actually been committed up to now. The Minister mentions £41.2 million in his statement to us today. It's my understanding, in the papers that have gone to—very grateful to the Welsh Government for providing papers—the health committee, that a figure of £65 million has been mentioned. Now, it may be that those are projects that refer to—. That may refer to projects that the Minister is expecting to sign off—as he's already mentioned—later this week, but it would be useful to have some clarification there. I have to say that, if it is the £65 million, I'm very pleased to hear that, because I think the Minister would be right to believe that the faster we get the money out of the door, the faster we get the projects in action, the faster we can learn from them. But I would welcome that clarification.
Now, it's clear from the Minister's responses to Darren Millar that we haven't yet had bids from all the regional partnership boards. Again, the health committee papers refer specifically to nothing yet being agreed for Powys. Now, obviously, as one of Powys's representatives in the Assembly, this is something of a concern for me. So, I wonder if the Minister can tell us a little bit more this afternoon about what steps he and his officials are taking to make sure that there are bids in from boards all over Wales. I completely understand the points that he's made to Darren Millar that this is not some sort of tick-box exercise, that it doesn't mean to say, 'We spend this much money here and this much money there and this much money there.' That wasn't the intention of this fund, and we all supported that, but I would personally be very disappointed if we reached a point when there wasn't at least one potential project everywhere in Wales. And I would associate myself with what the Minister has said: I'm sure that those working hard to deliver our services and working in the regional partnership boards do want to really use this money to the best effect, but it would be a great pity if there was any community in Wales that didn't have some potential benefit.
If I can refer, then, to the regional partnership boards as, obviously, they're going to continue to be crucial in rolling this work out, can I ask the Minister to tell us a little bit more about how he and his officials monitor the performance of the regional partnership boards? I've had particular concerns raised with me about accountability because, obviously, you have people from all these different bodies coming together. How are they accountable back into the communities that they represent? So, I'd be interested to hear a little bit more from the Minister today about the guidance that's provided to boards in terms of how they relate to their local communities.
If I can refer, then, again, to the whole area of scaling up the projects, the Minister has referred in his statement and has said a little bit more in response to Darren Millar about the rapid review. I was pleased to hear that that was independent and I look forward to the Minister writing to us with some more details about what that found, but, at the same time, the Minister's statement talks about developing a set of national indicators. So, could the Minister tell us today a little bit about what were the criteria used by the rapid review? If we haven't yet got the national indicators—and I very much welcome the fact that partners are being involved in this process—on what basis was the rapid review making its judgments about what has been achieved so far?
The £100 million is very welcome, as I've said, but it's a very small sum compared with the £7.5 billion total health and care budget. I hope the Minister would acknowledge that we have historically in Wales suffered a little bit from 'projectitis'—that we have good ideas that are tested, that they prove to work, and then get lost when the grant funding ends. Now, I know it's not the Minister's intention that this should happen with regard to projects funded by the transformation fund, but can the Minister tell us a bit more about how he intends to ensure that this 'projectitis'—the good project that disappears when the money is gone—is not going to be the fate of some of the very positive work that can be funded by the transformation fund? And can he outline for us today the process he will use to ensure that the successful projects this time are actually scaled up and that we don't find ourselves again in five years' time saying, 'We know that worked very well, but, for whatever reason, we didn't make that work across Wales'? We are, of course, a country of very varied communities. Things won't always work from one place to another, but the whole purpose, as I understand it, of the transformation fund is to provide good practice that can be scaled up, and I think it's crucial that this Chamber understands how the Minister is going to make that happen.
Hoffwn groesawu datganiad y Gweinidog ac ailddatgan cefnogaeth fy mhlaid i'r gronfa trawsnewid. Mae ychydig fel defnyddio un tynfad i geisio troi'r Titanic, ond mae'r Gweinidog wedi cydnabod hynny, ac mae i gyd yn ymwneud â nodi arfer da. Roedd hi hefyd yn galonogol clywed y Gweinidog yn dweud ar ddiwedd ei ddatganiad bod gennym ni lawer i'w wneud o hyd, oherwydd rwy'n credu ein bod ni i gyd yn gwybod hynny, ond mae potensial yma yn rhai o'r prosiectau yr wyf yn bersonol yn ymwybodol ohonyn nhw a gafodd eu cyflwyno gan rai o fyrddau partneriaeth rhanbarthol yn fy rhanbarth i—rhai ohonyn nhw'n syniadau eithaf syml, ond yn syniadau a oedd angen adnoddau i'w rhoi ar waith a rhai a allai wneud gwahaniaeth aruthrol. Mae'r Gweinidog yn gywir, wrth gwrs, pan ddywed ei bod hi'n her i ddarparwyr gwasanaethau, yn enwedig mewn cyfnod anodd, edrych y tu hwnt i angen dybryd ac uniongyrchol, ac mae'r gronfa trawsnewid, rwy'n derbyn, wedi rhoi cyfle iddyn nhw wneud hyn ac i edrych ar weithio gyda'i gilydd mewn ffordd newydd.
Fe hoffwn i ofyn rhai cwestiynau penodol i'r Gweinidog. Mae'r cyntaf yn ymwneud â faint o'r £100 miliwn mewn gwirionedd sydd wedi'i ymrwymo hyd yn hyn. Mae'r Gweinidog yn sôn am £41.2 miliwn yn ei ddatganiad i ni heddiw. Caf ar ddeall, yn y papurau sydd wedi eu hanfon at—rwy'n ddiolchgar iawn i Lywodraeth Cymru am ddarparu papurau—y pwyllgor iechyd, bod swm o £65 miliwn wedi ei grybwyll. Nawr, efallai mai prosiectau yw'r rheini sy'n cyfeirio at—. Efallai bod hynny'n cyfeirio at brosiectau y mae'r Gweinidog yn disgwyl eu cymeradwyo—fel y crybwyllodd eisoes—yn ddiweddarach yr wythnos hon, ond byddai'n ddefnyddiol cael rhywfaint o eglurhad ynghylch hynny. Mae'n rhaid imi ddweud, os mai £65 miliwn yw'r swm, yna rwy'n falch iawn o glywed hynny, gan fy mod i'n credu y byddai'r Gweinidog yn iawn i gredu po gyflymaf y cawn ni'r arian allan, y cyflymaf y bydd y prosiectau yn gweithredu, a'r cyflymaf y gallwn ni ddysgu oddi wrthyn nhw. Ond byddwn yn croesawu'r eglurhad hwnnw.
Nawr, mae'n amlwg o ymatebion y Gweinidog i Darren Millar nad ydym ni hyd yn hyn wedi cael cynigion gan bob un o'r byrddau partneriaeth rhanbarthol. Unwaith eto, mae papurau'r pwyllgor iechyd yn cyfeirio'n benodol at y ffaith nad oes dim eto wedi cael ei gytuno ar gyfer Powys. Nawr, yn amlwg, gan fy mod yn un o gynrychiolwyr Powys yn y Cynulliad, mae hyn yn rhywbeth sy'n peri pryder i mi. Felly, tybed a all y Gweinidog ddweud ychydig bach yn fwy wrthym ni y prynhawn yma ynghylch pa gamau y mae ef a'i swyddogion yn eu cymryd i wneud yn siŵr bod ceisiadau yn cael eu cyflwyno gan fyrddau ledled Cymru. Rwy'n deall yn llwyr y pwyntiau y mae wedi eu gwneud i Darren Millar, nad yw hyn yn rhyw fath o ymarfer ticio blychau, nad yw'n bwriadu dweud, 'Rydym ni'n gwario'r swm hwn o arian yn y fan yma a'r swm hwn o arian yn y fan acw a'r swm hwn o arian yn y fan acw.' Nid dyma oedd bwriad y gronfa hon, ac roeddem ni i gyd yn cefnogi hynny, ond buaswn yn siomedig iawn yn bersonol petaem ni'n cyrraedd pwynt pan nad oedd o leiaf un prosiect posib ym mhob man yng Nghymru. Ac rwy'n ategu'r hyn a ddywedodd y Gweinidog: Rwy'n siŵr bod y rhai sy'n gweithio'n galed i gyflwyno ein gwasanaethau ac yn gweithio yn y byrddau partneriaeth rhanbarthol wirioneddol eisiau defnyddio'r arian hwn i sicrhau'r effaith orau, ond byddai'n drueni mawr pe bai unrhyw gymuned yng Nghymru heb gael rhywfaint o fudd posib.
Os caf i gyfeirio, felly, at y byrddau partneriaeth rhanbarthol, gan eu bod, yn amlwg, yn mynd i barhau i fod yn hollbwysig wrth gyflwyno'r gwaith hwn, a gaf i ofyn i'r Gweinidog ddweud ychydig mwy wrthym ni ynghylch sut y mae ef a'i swyddogion yn monitro perfformiad byrddau partneriaeth rhanbarthol? Soniwyd wrthyf i am rai pryderon penodol ynghylch atebolrwydd oherwydd, yn amlwg, mae pobl o'r holl gyrff gwahanol hyn yn dod at ei gilydd. Sut maen nhw'n atebol i'r cymunedau y maen nhw'n eu cynrychioli? Felly, byddai gennyf ddiddordeb clywed ychydig yn fwy gan y Gweinidog heddiw am y canllawiau a ddarperir i'r byrddau o ran beth yw'r berthynas rhyngddyn nhw â'u cymunedau.
Os caf i gyfeirio, felly, unwaith eto, at yr holl faes o uwchraddio'r prosiectau, y cyfeiriodd y Gweinidog ato yn ei ddatganiad gan ddweud ychydig yn fwy mewn ymateb i Darren Millar am yr adolygiad cyflym. Roeddwn yn falch o glywed bod hwnnw'n annibynnol ac edrychaf ymlaen at y Gweinidog yn ysgrifennu atom ni gyda mwy o fanylion am yr hyn y canfu'r adolygiad, ond, ar yr un pryd, mae datganiad y Gweinidog yn sôn am ddatblygu cyfres o ddangosyddion cenedlaethol. Felly, a all y Gweinidog ddweud wrthym ni heddiw ychydig ynghylch beth oedd y meini prawf a ddefnyddiwyd yn yr adolygiad cyflym? Os nad yw'r dangosyddion cenedlaethol gennym ni ar hyn o bryd—ac rwy'n croesawu'n fawr iawn y ffaith bod partneriaid yn cymryd rhan yn y broses hon—ar ba sail oedd yr adolygiad cyflym yn barnu ynghylch yr hyn a gyflawnwyd hyd yma?
Mae'r £100 miliwn i'w groesawu'n fawr, fel y dywedais, ond mae'n swm bach iawn o'i gymharu â'r £7.5 biliwn sef cyfanswm y gyllideb iechyd a gofal. Rwy'n gobeithio bod y Gweinidog yn cydnabod ein bod yn hanesyddol yng Nghymru wedi dioddef ychydig o 'glwy'r prosiectau'—sef bod gennym ni syniadau da sy'n cael eu profi, yn cael cadarnhad eu bod yn gweithio, ac wedyn yn diflannu pan ddaw'r cyllid grant i ben. Nawr rwy'n gwybod nad yw'r Gweinidog yn bwriadu i hyn ddigwydd o ran prosiectau a ariennir gan y gronfa trawsnewid, ond a all y Gweinidog ddweud wrthym ni ychydig mwy ynghylch sut mae'n bwriadu sicrhau nad y 'clwy prosiectau' hwn—y prosiect da hwnnw sy'n diflannu pan fo'r arian wedi terfynnu—fydd tynged rhywfaint o'r gwaith cadarnhaol iawn y gellir ei ariannu gan y gronfa trawsnewid? Ac a all amlinellu inni heddiw y broses y bydd yn ei defnyddio i sicrhau bod y prosiectau llwyddiannus y tro hwn yn cael eu huwchraddio ac na fyddwn ni ymhen pum mlynedd unwaith eto'n dweud 'Rydym ni'n gwybod bod hynny wedi gweithio'n dda iawn, ond, am ba reswm bynnag, ni wnaethom ni wneud i'r gwaith hwnnw lwyddo ledled Cymru'? Rydym ni, wrth gwrs, yn wlad o gymunedau amrywiol iawn. Ni fydd pethau bob amser yn gweithio o un lle i'r llall, ond holl ddiben, fel y deallaf i, y gronfa trawsnewid yw darparu arfer da y gellir ei uwchraddio, ac rwy'n credu ei bod hi'n hollbwysig bod y Siambr hon yn deall sut mae'r Gweinidog yn mynd i wneud i hynny ddigwydd.
Thank you for the questions across a range of areas. The £41.2 million is the figure for the seven bids that I have referred to. The larger amount that you refer to is the potential in the bids that have already been received that I am looking forward to reviewing—over this week is my ambition; I would like to make choices on those to allow people to get on with delivery. There are other bids in the pipeline, and I'm happy to reassure the Member and the Chamber, and anyone watching, that I confidently expect every single regional partnership board within the country to have a bid within it. Absolutely. That includes Powys, it also includes Cwm Taf—their bids are in discussion with officials. So, they are at an advanced stage, as opposed to a thinking, pondering and considering stage. And, actually, being in a position to start making announcements, as I was in the autumn, was helpful about generating pace in other parts of the country—nobody wants to be seen to be left behind—but also about the sharing of the information in the areas that are being covered as well at the outset. And, more than that, our plan is to share evaluation and learning through this process as well. So, as we go through, the learning will be iterative as well, and I want to make sure that is deliberately plugged in. So, part of the point about having the rapid review is to make sure that we can understand both against, obviously, the evaluation priorities within each bid, but also the policy priorities within 'A Healthier Wales' and the design principles that we set out, to make sure that we're actually—in having an external review, whether they're actually approving bids that actually are true to the policy priorities and the other design principles that we've set out.
On partnership boards and their links to local communities, I think we're straying slightly from the transformation fund, but, of course, local government members have their own mandate and their own democratic mandates to undertake their functions. We agreed in the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 to create regional partnership boards to try to draw people together. So, we decided, as a national institution, to create that structure, and some of our challenge now is about how we recognise the different partnerships that we have and making proper use of them. So, they're a forum for people to make sure they agree on what they should do and then to go ahead and deliver it. And we have varying local, regional and national accountability mechanisms for that, including, of course, the conversation we are having in this Chamber today.
The transformation fund, as I set out on a regular basis, is not so much about the use of the £100 million. I really do try to avoid getting drawn into the shares for different parts of the country. The £100 million is a catalyst; it is a way to design and deliver the future—to draw together the best ideas to have the most transformative impact. And it's at least as much about having our health and social care system see together a level of ambition and to recognise what they can do. So, if there is not a transformation fund, then we've created the sort of culture and environment where, actually, those partners can, together, continue to transform health and social care. Because we won't do everything that we need to do in the next two years and the lifetime of the fund. So, it is about the impact that transforms the use of the current approximate £9 billion of shared resource that health and social care have that is the objective of the transformation fund, not about how we can spend the £100 million itself.
And in terms of how we're going to be able to do that and how we're going to be able to demonstrate and evaluate the impact of the fund, well, there'll be an evaluation at the end of each project. But, more than that, it's about what we then see being delivered in the joint plans of partners, about having joint health and social care plans that people buy into, and that, if there is a successful project, that then that partnership will be able to take that up, and, actually, how successful we are in scaling that up on a national level. So, there's a role for individual partners within that. There's a role for regional partnerships, and, of course, there's a role for the Government as well. For example, when we approve the integrated medium-term plans of health boards will we see, and will there be an expectation—if I am in post, you can expect there would be—that successful ideas are scaled up and you see a progressive way that they're going to be implemented within health board areas that start them, but also those health board areas that are not growing those particular bids? So, I expect to see real national input. And a good example would be, for example, the transformation in Gwent on children's services and a more preventative approach to mental health. Well, actually, that's part of what they're looking at. Now, if that works in Gwent, I would need to be persuaded that you could not and should not want to see that scaled up in other parts of the country, and we have different mechanisms as to how we could look to do that.
Diolch am y cwestiynau am amrywiaeth o feysydd. Y £41.2 miliwn yw'r ffigur ar gyfer y saith cais yr wyf i wedi cyfeirio atynt. Y swm mwy yr ydych chi'n cyfeirio ato yw'r potensial yn y ceisiadau a dderbyniwyd eisoes ac yr wyf yn edrych ymlaen at eu hadolygu—dros yr wythnos hon yw fy uchelgais; fe hoffwn i wneud dewisiadau ynghylch y rheini i alluogi pobl i fwrw ati i gyflawni. Mae ceisiadau eraill ar y gweill, ac rwy'n hapus i dawelu meddwl yr Aelod a'r Siambr, ac unrhyw un sy'n gwylio, gan fy mod yn ffyddiog yn disgwyl bod gan bob bwrdd partneriaeth rhanbarthol unigol yn y wlad gais. Yn hollol ffyddiog. Mae hynny'n cynnwys Powys, mae hefyd yn cynnwys Cwm Taf—mae eu ceisiadau yn cael eu trafod â swyddogion. Felly, maen nhw ar gam datblygedig, yn hytrach nag ar gam o feddwl, pendroni ac ystyried. Ac, mewn gwirionedd, mae bod mewn sefyllfa i ddechrau gwneud cyhoeddiadau, fel yr oeddwn i yn yr hydref, yn ddefnyddiol o ran cyflymu pethau mewn rhannau eraill o'r wlad—does neb eisiau ymddangos fel petai'n cael ei adael ar ôl—ond o ran rhannu'r wybodaeth yn y meysydd sy'n cael eu cynnwys hefyd ar y cychwyn. Ac, yn fwy na hynny, ein cynllun yw rhannu gwerthuso a dysgu drwy'r broses hon hefyd. Felly, wrth inni fwrw ymlaen, bydd y dysgu yn rhyngweithiol hefyd, ac rwyf eisiau gwneud yn siŵr fod hynny wedi'i gysylltu'n fwriadol. Felly, rhan o'r diben o gael adolygiad cyflym yw sicrhau y gallwn ni ddeall blaenoriaethau gwerthuso ymhob cais, a hefyd y blaenoriaethau polisi o fewn 'Cymru Iachach' a'r egwyddorion dylunio a amlinellwyd gennym ni, i wneud yn siŵr ein bod ni mewn gwirionedd—wrth gael adolygiad allanol, pa un a ydynt yn cymeradwyo cynigion mewn gwirionedd sy'n driw i'r blaenoriaethau polisi a'r egwyddorion dylunio eraill a amlinellwyd gennym.
O ran byrddau partneriaeth a'u cysylltiadau â chymunedau lleol, rwy'n credu ein bod yn crwydro ychydig o'r gronfa trawsnewid, ond, wrth gwrs, mae gan aelodau llywodraeth leol eu mandad eu hunain a'u mandadau democrataidd eu hunain i gyflawni eu swyddogaethau. Fe wnaethom ni gytuno yn Neddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 i greu byrddau partneriaeth rhanbarthol i geisio denu pobl at ei gilydd. Felly, fe wnaethom ni, fel sefydliad cenedlaethol, benderfynu creu'r strwythur hwnnw, a rhan o'n her ni yn awr yw sut ydym ni'n cydnabod y gwahanol bartneriaethau sydd gennym ni a gwneud defnydd priodol ohonyn nhw. Felly, maen nhw'n fforymau lle gall pobl wneud yn siŵr eu bod yn cytuno ar yr hyn y dylen nhw ei wneud ac yna mynd ati i gyflawni hynny. Ac mae gennym ni ddulliau atebolrwydd lleol, rhanbarthol a chenedlaethol amrywiol ar gyfer hynny, gan gynnwys, wrth gwrs, y sgwrs hon yn y Siambr heddiw.
Nid yw'r gronfa trawsnewid, fel yr wyf wedi dweud droeon, yn ymwneud cymaint â hynny â'r defnydd o'r £100 miliwn. Mewn gwirionedd rwy'n ceisio osgoi cael fy nhynnu i mewn i'r cyfrannau ar gyfer gwahanol rannau o'r wlad. Catalydd yw'r £100 miliwn; mae'n ffordd o gynllunio a darparu'r dyfodol—i ddwyn ynghyd y syniadau gorau i gael yr effaith trawsnewidiol mwyaf. Ac mae hynny llawn cymaint ynghylch fod gan ein system iechyd a gofal cymdeithasol rywfaint o uchelgais ar y cyd a chydnabod yr hyn y gallan nhw ei wneud. Felly, os nad oes cronfa trawsnewid, yna rydym ni wedi creu'r math o ddiwylliant ac amgylchedd lle, mewn gwirionedd, gall y partneriaid hynny, gyda'i gilydd, barhau i drawsnewid iechyd a gofal cymdeithasol. Oherwydd ni fyddwn ni'n gwneud popeth y mae angen inni ei wneud yn y ddwy flynedd nesaf ac yn ystod hyd oes y gronfa. Felly, mae a wnelo hynny â'r effaith sy'n trawsnewid y defnydd o'r adnodd presennol a rennir o tua £9 biliwn sydd gan iechyd a gofal cymdeithasol, nid ynghylch sut gallwn ni wario'r £100 miliwn ei hun.
Ac o ran sut yr ydym ni'n mynd i allu gwneud hynny a sut yr ydym ni'n mynd i allu dangos a gwerthuso effaith y gronfa, wel, bydd gwerthusiad ar ddiwedd pob prosiect. Ond, yn fwy na hynny, mae'n ymwneud â'r hyn a welwn ni wedyn yn cael ei ddarparu yng nghyd-gynlluniau'r partneriaid, yn ymwneud â chael cyd-gynlluniau iechyd a gofal cymdeithasol y bydd pobl yn eu cefnogi, ac, os oes prosiect llwyddiannus, yna bydd y bartneriaeth honno yn gallu datblygu hwnnw, ac, mewn gwirionedd, mae'n ymwneud â pha mor llwyddiannus ydym ni o ran uwchraddio hwnnw ar lefel genedlaethol. Felly, mae rhan i'w chwarae gan bartneriaid unigol o fewn hynny. Mae rhan i bartneriaethau rhanbarthol ei chwarae, ac, wrth gwrs, mae rhan i'r Llywodraeth hefyd. Er enghraifft, pan fyddwn ni'n cymeradwyo cynlluniau tymor canolig integredig byrddau iechyd a fyddwn ni'n gweld, a fydd disgwyl—os wyf i yn y swydd, gallwch ddisgwyl y byddai—i syniadau llwyddiannus gael eu huwchraddio ac y byddwch yn gweld y ffordd flaengar y byddan nhw'n cael eu rhoi ar waith yn yr ardaloedd byrddau iechyd a'u dechreuodd nhw, ond hefyd yn yr ardaloedd byrddau iechyd hynny nad ydyn nhw'n datblygu'r ceisiadau penodol hynny? Felly, rwy'n disgwyl gweld mewnbwn gwirioneddol genedlaethol. Ac enghraifft dda fyddai, er enghraifft, y trawsnewid yng Ngwent i wasanaethau plant ac ymagwedd fwy ataliol tuag at iechyd meddwl. Wel, mewn gwirionedd, mae hynny'n rhan o'r hyn y maen nhw'n edrych arno. Nawr, os bydd hynny'n gweithio yng Ngwent, byddai angen ichi fy narbwyllo pam na fyddech chi ac na ddylech chi eisiau gweld hynny'n cael ei uwchraddio mewn rhannau eraill o'r wlad, ac mae gennym ni ddulliau gwahanol o ran sut y gallem ni geisio gwneud hynny.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr iawn i chi, Gweinidog.
Item 5 is a statement by the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs on the Warm Homes programme, and I call on the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs—Lesley Griffiths.
Eitem 5 yw datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig ar y rhaglen Cartrefi Clyd, ac rwy'n galw ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig—Lesley Griffiths.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Last week, and in observance of National Fuel Poverty Awareness Day, National Energy Action Wales, with support from SSE, hosted this year’s fuel poverty conference entitled ‘Tackling Fuel Poverty & Inequality: The Road Ahead’. It provided an opportunity for Government, Ofgem and key partners representing the energy and third sectors to come together to share successes and identify challenges, but more importantly to consider how best we can work together in partnership to support people in our society whose lives continue to be blighted by living in a cold home. Today, I would like to take this opportunity to reaffirm this Government’s commitment to tackling fuel poverty and improving the energy efficiency of our housing, whilst being good global citizens by reducing our carbon footprint and reducing the share of the world’s resources we take for our own needs.
Everyone should live in a decent home. Decent homes create decent communities in which everyone can play a part. Warm and affordable houses prevent ill health, they help our children do well in school and ensure some of our most vulnerable people feel more secure. This is why our focus on creating decent homes and tackling fuel poverty is so important. Since its launch almost 10 years ago, our Warm Homes programme, which includes the demand-led Nest scheme and the area-based Arbed scheme, has provided energy efficiency advice to more than 112,000 people and has improved more than 50,000 homes by installing home energy efficiency measures. Without this assistance, we estimate that more than 80,000 homes would have been facing the unmanageable burden of keeping warm this winter. Extending this programme until 2021 should enable us to improve up to a further 25,000 homes.
The investment of £248 million, which we've delivered through our Warm Homes programme up to the end of March 2018, has been in addition to support offered by the UK Government through the energy company obligation scheme. The new ECO scheme now has a greater emphasis on people living on lower incomes. This will better enable larger energy companies to play their part in making more affordable warmth a reality.
The investment made in improving the energy efficiency of Welsh homes, together with our ongoing investment to implement the Welsh quality housing standard in the social housing sector, has had a positive impact. The result of the latest Welsh housing conditions survey reports the average energy performance certificate rating of homes in Wales in this latest survey is at band D, compared to the average band E rating in 2008. However, despite our efforts, the number of people struggling to maintain a safe and warm home during the winter remains stubbornly high. More than one in five households, unfortunately, continues to live in fuel poverty.
Our health conditions pilot, introduced in 2017, is designed to support our efforts to reduce the levels of illness and premature winter deaths, made worse from living in a cold home. The pilot extends eligibility to enable our Nest scheme to support people living on lower incomes, not in receipt of income-related benefits, living with a chronic respiratory or similar health condition. I have agreed to extend this pilot for a further year. This will ensure the people most at risk of respiratory and associated conditions can continue to receive the help and support they need and will contribute to reducing winter pressures on our health services.
This winter, I have also agreed to make funding available to provide support for our most vulnerable citizens who are living in a cold home for the sake of the cost of a call-out charge needed to repair a broken central heating boiler. Supporting people to restore heating in their homes, especially for homes with children, older people and disabled people, must be one of our shared priorities.
Turning to the future, my intention is to publish our new plan for tackling fuel poverty at next year’s fuel poverty awareness conference, following a public consultation in the autumn. The new plan will include outcome-focused objectives that are aspirational. However, we must take care our aspirations are deliverable in the short, medium and longer term, and are clearly aligned to our wider decarbonisation agenda. On that basis, the Welsh Government is keen to work with the energy sector, our stakeholders in the public and third sectors, the UK Government and the energy regulator, to ensure we develop and deliver a plan that achieves our mutually shared ambitions. If we are to live up to our principled approach, balancing the need to tackle fuel poverty, whilst at the same time reducing carbon emissions from the 1.4 million homes in Wales, must remain core to our future plans.
Diolch i chi, Dirprwy Lywydd. Yr wythnos diwethaf, gan nodi Diwrnod Ymwybyddiaeth Cenedlaethol o Dlodi Tanwydd, roedd National Energy Action Cymru, gyda chymorth SSE, yn cynnal ei gynhadledd tlodi tanwydd eleni dan yr enw 'Mynd i'r Afael â Thlodi Tanwydd ac Anghydraddoldeb: Y Ffordd Ymlaen'. Dyma gyfle i Lywodraeth, Ofgem a phartneriaid allweddol yn cynrychioli'r sector ynni a'r trydydd sector ddod ynghyd i rannu'r llwyddiannau a nodi'r heriau, ond yn bwysicach i ystyried sut y gallwn weithio orau gyda'n gilydd mewn partneriaeth i gefnogi pobl yn ein cymdeithas y caiff eu bywydau eu handwyo'n barhaus yn sgil byw ar aelwyd oer. Heddiw, hoffwn achub ar y cyfle hwn i ailddatgan ymrwymiad y Llywodraeth hon i fynd i'r afael â thlodi tanwydd a gwella effeithlonrwydd ynni ein tai, gan fod yn ddinasyddion byd-eang da drwy leihau ein hôl troed carbon a lleihau'r gyfran o adnoddau'r byd a fynnwn ar gyfer ein hanghenion ni.
Dylai pawb gael byw mewn cartref gweddus. Mae tai gweddus yn creu cymunedau gweddus y gall pawb gymryd rhan ynddyn nhw. Mae tai clyd a fforddiadwy yn atal afiechyd, maen nhw'n helpu ein plant i wneud yn dda yn yr ysgol ac yn sicrhau bod rhai o'n pobl fwyaf agored i niwed yn teimlo'n fwy diogel. Dyma pam ei bod mor bwysig inni ganolbwyntio ar greu cartrefi gweddus a mynd i'r afael â thlodi tanwydd. Ers ei lansio bron ddeng mlynedd yn ôl, mae'r rhaglen Cartrefi Clyd, sy'n cynnwys y cynllun Nyth sy'n cael ei arwain gan y galw a'r cynllun Arbed sy'n seiliedig ar ardal, wedi rhoi cyngor ar effeithlonrwydd ynni i fwy na 112,000 o bobl ac wedi gwella mwy na 50,000 o gartrefi drwy sefydlu mesurau effeithlonrwydd ynni. Heb y cymorth hwn, amcangyfrifwn y byddai mwy na 80,000 o gartrefi wedi ei chael hi'n anodd iawn cadw'n gynnes y gaeaf hwn. Drwy ymestyn y rhaglen hon hyd 2021 bydd modd inni wella hyd at 25,000 o gartrefi eraill yn ychwanegol.
Mae'r buddsoddiad o £248 miliwn a roddwyd drwy raglen Cartrefi Clyd hyd at ddiwedd mis Mawrth 2018 yn ychwanegol at y cymorth a gynigiwyd gan Lywodraeth y DU drwy'r cynllun rhwymedigaeth cwmni ynni. Bellach, mae gan y cynllun rhwymedigaeth newydd hwn fwy o bwyslais ar bobl sy'n byw ar incwm is. Bydd hyn yn hwyluso'r cwmnïau ynni mawr i chwarae eu rhan i sicrhau mwy o gynhesrwydd fforddiadwy.
Mae'r buddsoddiad a wnaed i wella effeithlonrwydd ynni cartrefi yng Nghymru, ynghyd â'n buddsoddiad parhaus i weithredu safon ansawdd tai Cymru yn y sector tai cymdeithasol, yn cael effaith gadarnhaol. Mae canlyniad yr arolwg diweddaraf ar gyflwr tai Cymru yn dangos mai sgôr tystysgrif perfformiad ynni cyfartalog cartrefi yng Nghymru yn yr arolwg diweddaraf hwn yw band D, o'i gymharu â sgôr gyfartalog o fand E yn 2008. Ond er gwaethaf ein hymdrechion ni, mae nifer y bobl sy'n cael trafferth cadw eu cartrefi'n glud a diddos yn ystod y gaeaf yn parhau'n ystyfnig o uchel. Mae mwy nag un ym mhob pump o aelwydydd, yn anffodus, yn parhau i fyw mewn tlodi tanwydd.
Cynlluniwyd ein cynllun peilot ar gyfer cyflyrau iechyd, a gyflwynwyd yn 2017, i gefnogi ein hymdrechion i leihau cyfraddau afiechyd a marwolaethau cynamserol yn ystod y gaeaf, sy'n gwaethygu drwy fyw mewn cartref oer. Mae'r cynllun peilot yn ymestyn y cymhwyster i alluogi ein cynllun Nyth i gefnogi pobl sy'n byw ar incwm is, nad ydyn nhw'n derbyn budd-daliadau sy'n gysylltiedig ag incwm, ac sy'n byw gyda chyflwr iechyd anadlol cronig neu gyflwr tebyg. Rwyf wedi cytuno i ymestyn y cynllun peilot hwn am flwyddyn arall. Bydd hyn yn sicrhau y gall y bobl sydd â'r perygl mwyaf o ddioddef o gyflyrau anadlol a chyflyrau cysylltiedig barhau i dderbyn y cymorth a'r gefnogaeth sydd eu hangen arnyn nhw a bydd hynny'n cyfrannu at ysgafnu pwysau'r gaeaf ar ein gwasanaethau iechyd.
Y gaeaf hwn, rwyf wedi cytuno hefyd i sicrhau bod cyllid ar gael i ddarparu cymorth ar gyfer ein dinasyddion mwyaf agored i niwed sy'n byw mewn cartref oer gan na allant dalu'r ffi galw allan ar gyfer atgyweirio boeler gwres canolog sydd wedi torri. Dylai gefnogi pobl i allu trwsio'r system sy'n gwresogi eu cartref, yn arbennig mewn cartrefi sydd â phlant, pobl hŷn a phobl anabl, fod yn un o'r blaenoriaethau a rannwn ni.
Gan droi at y dyfodol, fy mwriad yw cyhoeddi ein cynllun newydd ar gyfer mynd i'r afael â thlodi tanwydd yng nghynhadledd ymwybyddiaeth tlodi tanwydd y flwyddyn nesaf, yn dilyn ymgynghoriad cyhoeddus yn ystod yr hydref. Bydd y cynllun newydd yn cynnwys amcanion sy'n canolbwyntio ar ganlyniadau sy'n uchelgeisiol. Eto i gyd, bydd yn rhaid inni fod yn ofalus y gellir gwireddu ein dyheadau yn y tymor byr, canolig a hir, a'u bod yn cyd-fynd yn amlwg â'n hagenda ehangach o ddatgarboneiddio. Ar y sail honno, mae Llywodraeth Cymru yn awyddus i weithio gyda'r sector ynni, ein rhanddeiliaid yn y sector cyhoeddus a'r trydydd sector, Llywodraeth y DU a'r rheoleiddiwr ynni, i sicrhau ein bod yn datblygu a chyflawni cynllun sy'n gwireddu ein huchelgeisiau cyffredin. Os ydym eisiau cyflawni ein dull egwyddorol ni o weithredu, bydd cydbwyso'r angen i fynd i'r afael â thlodi tanwydd ac ar yr un pryd leihau allyriadau carbon o'r 1.4 miliwn o gartrefi yng Nghymru, yn gorfod bod wrth wraidd ein cynlluniau i'r dyfodol.
Thanks for your statement, and you began again by referring to last Thursday's National Energy Action Wales conference, 'Tackling Fuel Poverty & Inequality: The Road Ahead', ahead of Friday's Fuel Poverty Awareness Day, and I also spoke at that event in the afternoon, and set on a question panel as we moved on.
Now, as you know, according to the latest estimate, although some years out of date now, 291,000 households in Wales—23 per cent—are in fuel poverty. Can you tell us when you expect the updated figures to be published? We understand that the Welsh Government is likely to do that this spring.
The National Energy Action fuel poverty monitor 2017-18 referred to the Welsh Government's 2010 target to eradicate fuel poverty by December 2018, and said there had
'yet to be clear tangible steps towards setting a new fuel poverty commitment that can drive strategic action on fuel poverty reduction locally and nationally.'
And that there was
'consensus that a new fuel poverty strategy and action plan, which should include ambitious targets to improve homes to a minimum energy efficiency standard, should be developed in collaboration with stakeholders.'
But in your statement, you confirmed your intention to publish a new plan for tackling fuel poverty at next year's conference, presumably another 12 months away, and that you're keen to work with the sector. How do you propose to work with the sector prior to the consultation you also referred to, to ensure that that really is developed in collaboration with stakeholders, because, as you know, there are many different ways that can be achieved, some more effective than others, in order to drive a national strategic plan with ambitious targets?
Clearly, that can include things like better insulation, smarter lighting and appliances, smarter heating systems, all of which can save householders money. But also, as NEA Cymru said a couple of months ago, whilst we know that energy inefficiency is a contributing factor to fuel poverty, this alone won't solve the problem. A new strategy is needed, outlining a more joined-up approach by Welsh Government, local authorities, housing associations, advice and health services, as well as other public and voluntary organisations in society.
That links in to my previous question, but how will you ensure that this plan or strategy that goes forward isn't simply focused on energy efficiency, although that's important, but on that broader social justice agenda?
Following the Welsh Government's 2010 strategy, excess winter deaths in Wales in 2011-12 were 1,250. However ONS data released last November showed that the number of excess winter deaths in Wales had reached 3,400 in 2017-18, with increases in all English regions and Wales, but Wales having the highest regional index.
Last autumn, you told the cross-party group on fuel poverty and energy efficiency that you'd be developing a cold weather plan in conjunction with Public Health Wales. And this is reflecting the call in the NEA fuel poverty monitor for Welsh Government to develop a cold weather plan, similar to the plan in England produced by Public Health England. It also called for the devolved nations to adopt the National Institute for Health and Care Excellence guideline, and corresponding quality standard on cold-related ill health and excess winter deaths.
How do you respond to those particular calls—for many years now, they've been calling for the adoption of the NICE guideline, not just the NEA, but the broader fuel poverty coalition in Wales—and to their call in the context of the work carried out by Public Health England across the border?
The Welsh Government, according to the fuel poverty monitor, could protect vulnerable households with a crisis fund for emergency heating when their health is at risk. Are you considering or will you consider a crisis fund to meet, again, the call that's been sounding for many years? And they also call for investment to improve the energy efficiency of existing housing stock in Wales needing to be urgently expanded. We know that Wales has the greatest proportion of older housing in Wales that's least adaptable to modern energy efficiency measures. So, how do you respond to proposals in our last manifesto for a retrofit toolkit based upon a whole-building approach, which had been endorsed by the Sustainable Traditional Building Alliance, to recognise that key issue?
Two final points. You'll be aware of the Flintshire affordable warmth scheme that was launched in 2013, which did include a crisis fund for people who couldn't afford to heat their homes and needed immediate support. But last year, the key third sector partner in that, the North Wales Energy Advice Centre, which had actually been the impetus behind it, lost their main funding. And they wrote to me saying the affordable warmth scheme in Flintshire should be a flagship project to be emulated across Wales and the UK as an affordable way to provide real, practical and effective help to those most in need, but looks now most likely to be abandoned. So, again, given the comments earlier about the need to work with stakeholders, how can we ensure that good practice like that isn't lost, but is developed in real partnership with the key stakeholders?
And finally, at last Thursday's event, one of the people on the panel with us was the policy and campaigns manager for Age Cymru. She reminded us that last winter's Age Alliance Wales newsletter said that third sector representatives on regional partnership boards had reported feeling excluded and that the third sector is being seen as a bit player with little or no strategic involvement in planning. And she said her first priority in putting fuel poverty at the heart of the agenda in Wales would be to address that and ensure that the third sector had real teeth and engagement in regional partnership boards. Again, do you agree with her? And if so, how, a year further down the road, will you work with colleagues to make that happen?
Diolch am eich datganiad. Fe wnaethoch ddechrau unwaith eto drwy gyfeirio at gynhadledd National Energy Action Cymru ddydd Iau diwethaf sef 'Mynd i'r Afael â Thlodi Tanwydd ac Anghydraddoldeb: Y Ffordd Ymlaen', o flaen Diwrnod Ymwybyddiaeth o Dlodi Tanwydd ddydd Gwener ac roeddwn innau'n siarad hefyd yn y digwyddiad hwnnw yn ystod y prynhawn, ac yn eistedd ar banel holi wrth i ni symud ymlaen.
Nawr, fel y gwyddoch, yn ôl yr amcangyfrif diweddaraf, er ei fod sawl blwyddyn ar ei hôl hi bellach, mae 291,000 o aelwydydd yng Nghymru—23 y cant—mewn tlodi tanwydd. A wnewch chi ddweud wrthym pa bryd yr ydych yn disgwyl y cyhoeddir y ffigurau diweddaraf? Rydym ar ddeall bod Llywodraeth Cymru yn debygol o wneud hynny yn ystod y gwanwyn hwn.
Roedd monitor tlodi tanwydd National Energy Action 2017-18 yn cyfeirio at nod 2010 Llywodraeth Cymru o ddileu tlodi tanwydd erbyn Rhagfyr 2018, gan nodi
nad oes camau gwirioneddol eglur wedi bod hyd yn hyn tuag at wneud ymrwymiad tlodi tanwydd newydd a all ysgogi camau gweithredu strategol ar leihau tlodi tanwydd yn lleol nac yn genedlaethol.
A bod
consensws y dylid datblygu strategaeth tlodi tanwydd a chynllun gweithredu newydd, a ddylai gynnwys nodau uchelgeisiol i wella cartrefi hyd at safon isaf ofynnol, mewn cydweithrediad â rhanddeiliaid.
Ond yn eich datganiad chi, fe wnaethoch chi gadarnhau eich bod yn bwriadu cyhoeddi cynllun newydd ar gyfer mynd i'r afael â thlodi tanwydd yn y gynhadledd y flwyddyn nesaf, fwy na thebyg ymhen 12 mis arall, a'ch bod chi'n awyddus i weithio gyda'r sector. Sut ydych chi'n bwriadu gweithio gyda'r sector cyn yr ymgynghoriad y gwnaethoch chi gyfeirio ato, i sicrhau y caiff hynny ei ddatblygu mewn cydweithrediad â rhanddeiliaid? Oherwydd, fel y gwyddoch chi, mae modd cyflawni hynny mewn nifer o ffyrdd gwahanol, rhai yn fwy effeithiol nag eraill, er mwyn ysgogi cynllun strategol cenedlaethol gyda nodau uchelgeisiol.
Yn amlwg, gall hynny gynnwys pethau fel inswleiddio gwell, goleuadau a chyfarpar mwy clyfar, systemau gwresogi mwy clyfar, a phob un ohonyn nhw'n arbed arian i ddeiliaid tai. Ond hefyd, fel y dywedodd NEA Cymru rai misoedd yn ôl, er inni wybod bod aneffeithlonrwydd ynni yn ffactor sy'n cyfrannu at dlodi tanwydd, ni wnaiff hynnny ddatrys y broblem ar ei ben ei hun. Mae angen strategaeth newydd, sy'n amlinellu dull mwy cydgysylltiedig gan Lywodraeth Cymru, awdurdodau lleol, cymdeithasau tai, cyngor a gwasanaethau iechyd, yn ogystal â sefydliadau cyhoeddus a gwirfoddol yn y gymdeithas.
Mae hynny'n cysylltu â'm cwestiwn blaenorol i, ond sut y byddwch chi'n sicrhau nad cynllun neu strategaeth sy'n canolbwyntio'n unig ar effeithlonrwydd ynni sydd yma, er bod hynny'n bwysig, ond ei fod yn canolbwyntio ar yr agenda cyfiawnder cymdeithasol ehangach hefyd?
Yn dilyn strategaeth 2010 Llywodraeth Cymru, nifer y marwolaethau ychwanegol yn ystod gaeaf 2011-12 yng Nghymru oedd 1,250. Fodd bynnag, mae data ONS a ryddhawyd fis Tachwedd diwethaf yn dangos bod nifer y marwolaethau ychwanegol yn y gaeaf yng Nghymru wedi cyrraedd 3,400 yn 2017-18, gyda chynnydd yng Nghymru ac ym mhob rhanbarth yn Lloegr, ond yng Nghymru y cafwyd y mynegai rhanbarthol uchaf.
Yr hydref diwethaf, fe wnaethoch chi ddweud wrth y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni y byddech yn datblygu cynllun tywydd oer ar y cyd ag Iechyd Cyhoeddus Cymru. Ac mae hyn yn adleisio'r alwad ym monitor tlodi tanwydd yr NEA ar Lywodraeth Cymru i ddatblygu cynllun tywydd oer, yn debyg i'r cynllun yn Lloegr a gynhyrchir gan Public Health England. Roedd yn galw hefyd ar y cenhedloedd datganoledig i fabwysiadu canllaw'r Sefydliad Cenedlaethol dros Iechyd a Rhagoriaeth Gofal, a'r safon gyfatebol o ran afiechyd sy'n gysylltiedig ag oerfel a marwolaethau ychwanegol y gaeaf.
Sut ydych chi'n ymateb i'r galwadau arbennig hynny? Ers blynyddoedd lawer bellach maen nhw wedi bod yn galw am fabwysiadu canllaw NICE, nid yn unig un yr NEA, ond y gynghrair tlodi tanwydd yn ehangach yng Nghymru, a sut ydych chi'n ymateb i'w galwad yng nghyd-destun y gwaith a wneir gan Public Health England dros y ffin?
Yn ôl y monitor tlodi tanwydd, gallai Llywodraeth Cymru warchod aelwydydd agored i niwed gyda chronfa argyfwng ar gyfer gwresogi mewn argyfwng pan fo eu hiechyd yn y fantol. A ydych chi'n ystyried neu a fyddech chi'n ystyried cronfa argyfwng i ateb, unwaith eto, yr alwad sydd wedi ei gwneud ers blynyddoedd lawer? Ac maen nhw'n galw hefyd am fuddsoddiad i wella effeithlonrwydd ynni'r cyflenwad tai presennol yng Nghymru sydd angen ei ehangu ar fyrder. Gwyddom mai gan Gymru y mae'r gyfran uchaf o dai hŷn sy'n lleiaf addas i dderbyn mesurau effeithlonrwydd ynni modern. Felly, sut ydych chi'n ymateb i'r cynigion yn ein maniffesto diwethaf ar gyfer pecyn cymorth ôl-osod yn seiliedig ar ddull adeilad cyfan, a gymeradwywyd gan y Sustainable Traditional Building Alliance, i gydnabod y mater allweddol hwnnw?
Dau bwynt i orffen. Byddwch yn ymwybodol o gynllun gwres fforddiadwy sir y Fflint a lansiwyd yn 2013, a oedd yn cynnwys cronfa argyfwng ar gyfer pobl na allen nhw fforddio i wresogi eu cartrefi a'u bod angen cymorth ar unwaith. Ond y llynedd, collodd y partner trydydd sector allweddol, y North Wales Energy Advice Centre, a oedd yn ysgogydd i'r cynllun hwnnw mewn gwirionedd, brif ffynhonell ei gyllid. Ac fe wnaethon nhw ysgrifennu ataf i ddweud y dylai'r cynllun gwres fforddiadwy yn sir y Fflint fod yn brosiect blaenllaw i'w efelychu ledled Cymru a'r Deyrnas Unedig fel dull fforddiadwy o roi cymorth gwirioneddol, ymarferol ac effeithiol i'r rhai sydd â'r angen mwyaf amdano. Ond yn ôl pob tebyg, bydd y prosiect hwn yn dod i ben nawr. Felly, unwaith eto, o ystyried y sylwadau cynharach am yr angen i weithio gyda rhanddeiliaid, sut allwn ni sicrhau nad yw arfer da fel hwnnw yn mynd ar goll, ond yn cael ei ddatblygu mewn partneriaeth wirioneddol â'r rhanddeiliaid allweddol?
Ac yn olaf, yn y digwyddiad ddydd Iau diwethaf, un o'r bobl ar y panel gyda ni oedd rheolwraig polisi ac ymgyrchoedd Age Cymru. Atgoffodd ni fod cylchlythyr Cynghrair Henoed Cymru y gaeaf diwethaf wedi dweud bod cynrychiolwyr y trydydd sector ar fyrddau partneriaeth rhanbarthol yn teimlo eu bod yn cael eu heithrio ac mai dim ond rhan fach sydd gan y trydydd sector i'w chwarae a dim ond ychydig iawn, os o gwbl, o ymgysylltiad strategol â chynllunio. A dywedodd mai ei blaenoriaeth gyntaf o ran rhoi tanwydd tlodi wrth galon yr agenda yng Nghymru fyddai mynd i'r afael â hynny a sicrhau bod y trydydd sector yn cael bod yn wir effeithiol ac yn cael ymgysylltiad gwirioneddol â'r byrddau partneriaeth rhanbarthol. Unwaith eto, a ydych chi'n cytuno â hi? Ac os felly, sut, ymhen blwyddyn arall, y byddwch chi'n gweithio â chymheiriaid i sicrhau bod hynny'n digwydd?
Thank you, Mark Isherwood, for the series of questions. You ask about when we will be publishing the new figures and my understating too is spring, which I know probably covers several months of the year, but I will write to the Member to say exactly when I think those figures will be published by us.
As Mark Isherwood said, I attended the fuel poverty cross-party group, which I think you chair, I think, towards the end of last year, and, certainly, I found it very beneficial to have that conversation with so many enthusiastic stakeholders. And, I think, going forward, we talked about the new strategy, and I've asked officials to start working with stakeholders. I think we do need to find a way of making sure they have a meaningful response to the way we take this new fuel poverty strategy forward, and I'll certainly look at whether we need some form of round-table or some form of group to help us bring that strategy forward. I don't think it should be too big—I think you reeled off quite a few different organisations, and sometimes it's a bit difficult to have too many around a table. But, certainly, the expertise they have, I think, will be needed.
As you referred to, I mentioned in my opening statement that we are now starting to look to develop a new fuel poverty strategy to come in in 2020—probably around this time next year. I'm hoping to announce it at the conference. We'll go out to consultation in the autumn, so that groundwork needs to be done from spring onwards, to make sure we're ready to have that public consultation in the autumn that will then develop the new plan to be published in early 2020. I mentioned it's really important that our objectives are ambitious but achievable. They must be deliverable going forward.
In relation to the cold weather plan, certainly, I was pressed very hard, I think, at the cross-party group, around a cold weather plan, and I did ask my officials, as I said, to develop a cold weather plan as part of the new tackling fuel poverty plan that we announced last week. I think the focus of the plan needs to be how best we safeguard vulnerable people from living in a cold home during the winter months. As an interim measure for this winter, which I accept has been a particularly mild winter, I made arrangements to ensure that measures were put into place to safeguard vulnerable people as part of our resilience plan for winter, which is drawn up by my colleague Julie James, and I mentioned that I put some additional funding forward to ensure that, if people were unable to meet the cost of a call-out, because some people found that a huge barrier, we supported that. And that's being delivered through the discretionary assistance fund, which the Member will be very well aware of, and I know it has been used. Then, once the call-out is done and the boiler can't be repaired, emergency heating can be provided. And, again, referral to Nest for additional support can be made.
The Member asked about crisis funding, so I just referred to the call-out charge. I could look at a crisis fund, but, obviously, the funding would have to come from somewhere else, so I would have to look at where I could get that funding from, but I think, certainly, when we look at developing the new fuel poverty strategy, it's something we can look at.
Mark Isherwood mentioned the Flintshire scheme, which I am aware of because of, obviously, being in north Wales. I think it is important that we don't lose that good practice. So, again, I'd be very happy to hear other experiences and, again, maybe as we develop the strategy they could come on board with that.
Diolch, Mark Isherwood, am y gyfres o gwestiynau. Rydych chi'n holi ynghylch pa bryd y byddwn ni'n cyhoeddi'r ffigurau newydd. Fy nealltwriaeth i yw y bydd hynny yn y gwanwyn, ac rwy'n gwybod y gall hynny gwmpasu sawl mis yn y flwyddyn, ond byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod i ddweud pa bryd yn union y credaf y byddwn ni'n cyhoeddi'r ffigurau hynny.
Fel y dywedodd Mark Isherwood, roeddwn i'n bresennol yn y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd, yr ydych chi'n ei gadeirio, tua diwedd y llynedd, rwy'n credu, ac yn sicr, fe'i cefais yn fuddiol iawn i gael y sgwrs honno gyda chynifer o randdeiliaid brwdfrydig. Ac, yn fy marn i, wrth fynd ymlaen, buom yn sôn am y strategaeth newydd, ac rwyf wedi gofyn i swyddogion ddechrau gweithio gyda rhanddeiliaid. Credaf fod angen inni ddod o hyd i ffordd o sicrhau y bydd ganddyn nhw ymateb ystyrlon i'r modd y byddwn ni'n datblygu'r strategaeth tlodi tanwydd newydd. Ac yn sicr byddaf yn ystyried a oes angen rhyw fath o drafodaeth bwrdd crwn neu ryw fath o grŵp i'n helpu i gyflwyno'r strategaeth honno. Nid wyf yn credu y dylai fod yn rhy fawr—rwy'n credu ichi restru nifer o wahanol sefydliadau, ac weithiau mae braidd yn anodd cael gormod o amgylch y bwrdd. Ond, yn sicr, bydd angen yr arbenigedd sydd ganddyn nhw, yn fy marn i.
Fel y gwnaethoch chi ei grybwyll, roeddwn i'n sôn yn fy natganiad agoriadol ein bod ni erbyn hyn yn dechrau edrych at ddatblygu strategaeth tlodi tanwydd newydd i'w chyflwyno yn 2020—tua'r adeg hon y flwyddyn nesaf, mae'n debyg. Rwy'n gobeithio ei chyhoeddi yn y gynhadledd. Byddwn yn mynd allan i ymgynghoriad yn yr hydref, felly mae angen braenaru'r tir o'r gwanwyn ymlaen, i wneud yn siŵr ein bod ni'n barod i gael yr ymgynghoriad cyhoeddus hwnnw yn yr hydref, a fydd wedyn yn datblygu'r cynllun newydd i'w gyhoeddi yn gynnar yn 2020. Soniais ei bod hi'n bwysig iawn fod ein hamcanion yn uchelgeisiol ond yn gyraeddadwy. Mae'n rhaid iddyn nhw fod yn ymarferol i'r dyfodol.
O ran y cynllun tywydd oer, yn sicr, pwyswyd arnaf yn drwm iawn, rwy'n credu, yn y grŵp trawsbleidiol, ynghylch y cynllun tywydd oer, a gofynnais i'm swyddogion, fel y dywedais, ddatblygu cynllun tywydd oer yn rhan o'r cynllun newydd i ymdrin â thlodi tanwydd a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf. Rwyf i o'r farn bod angen i'r cynllun ganolbwyntio ar y ffordd orau i warchod pobl agored i niwed sy'n byw mewn cartrefi oer yn ystod misoedd y gaeaf. Fel mesur dros dro ar gyfer y gaeaf hwn, rwy'n derbyn mai gaeaf arbennig o dyner a gafwyd, rwyf wedi gwneud trefniadau i sicrhau y caiff mesurau eu rhoi ar waith i warchod pobl sy'n agored i niwed yn rhan o'n cynllun gwytnwch ar gyfer y gaeaf, a gaiff ei lunio gan fy nghyd-Aelod Julie James. Soniais hefyd fy mod wedi rhoi rhywfaint o arian ychwanegol gerbron i sicrhau ein bod yn cefnogi pobl na allant dalu'r ffi galw allan, sy'n rhwystr enbyd i rai pobl. A chaiff hynny ei gyflawni gan y gronfa cymorth dewisol, y bydd yr Aelod yn ymwybodol iawn ohoni, a gwn ei bod wedi cael ei defnyddio. Yna, pan fydd yr alwad allan wedi bod a dim modd trwsio'r boeler, gellir darparu gwresogi mewn argyfwng. Ac, unwaith eto, gellir atgyfeirio at Nyth am gymorth ychwanegol.
Gofynnodd yr Aelod am ariannu mewn argyfwng, felly rwyf newydd gyfeirio at y ffi galw allan. Fe allwn i ystyried cronfa argyfwng ond, yn amlwg, byddai'n rhaid i'r arian ddod o rywle arall, a byddai'n rhaid i mi chwilio am ffynhonnell i'r cyllid hwnnw. Ond rwy'n sicr yn credu, wrth inni edrych ar ddatblygiad y strategaeth tlodi tanwydd newydd, y byddai hynny'n rhywbeth y gallwn ni ei ystyried.
Roedd Mark Isherwood yn sôn am gynllun sir y Fflint, yr wyf i'n ymwybodol ohono, yn amlwg, oherwydd ei fod yn y gogledd. Credaf ei bod yn bwysig nad ydym ni'n colli'r arferion da hynny. Felly, unwaith eto, byddwn yn hapus iawn i glywed am brofiadau eraill ac, eto, efallai wrth inni ddatblygu'r strategaeth y gallen nhw fod â rhan yn hynny.
Gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad? A gaf i ddweud ar y cychwyn fy mod i, wrth gwrs, yn cydnabod y cyfraniad mae rhaglen Cartrefi Cynnes ac Arbed a Nyth wedi ei wneud wrth geisio taclo tlodi tanwydd? Ond dwi'n mynd i ddweud yr hyn dwi'n ei ddweud bob tro dwi'n cyfeirio at y rhaglenni yma: dyw maint y rhaglenni yma ddim yn cyfateb i faint yr her sydd yn ein hwynebu ni yng Nghymru, wrth gwrs, o safbwynt tlodi tanwydd, heb sôn am newid hinsawdd. Rŷn ni'n gwybod bod bron i 500 o farwolaethau ychwanegol yn y gaeaf yn gysylltiedig â thlodi tanwydd yng Nghymru bob blwyddyn. Rŷn ni'n gwybod hefyd fod tua chwarter o aelwydydd Cymru yn byw mewn tlodi tanwydd. Mae'r ystadegau yma yn grisis ac yn sgandal cenedlaethol. Ar y raddfa bresennol o fynd i'r afael â thaclo tlodi tanwydd, mi fyddai'n cymryd 48 mlynedd i Gymru gael gwared â thlodi tanwydd. Felly, dyna pa mor annigonol, dwi'n ofni, mae'r ymateb wedi bod.
Felly, wrth estyn y rhaglen Cartrefi Cynnes, gaf i ofyn a fyddwch chi'n ehangu'r adnoddau sydd ar gael, a gwneud hynny yn sylweddol? Neu a ydyn ni'n mynd i gael dwy flynedd ychwanegol o'r un peth? Oherwydd dyw'r cynnydd sydd wedi cael ei ddelifro hyd yn hyn, wrth gwrs, ddim yn ddigonol. Nawr, mi fuodd Plaid Cymru yn glir yn ein maniffesto ni yn yr etholiad Cynulliad diwethaf y buasem ni wedi cyflwyno'r rhaglen retroffitio fwyaf a welodd Cymru erioed, gwerth £3 biliwn dros nifer o flynyddoedd, a dyna'r math o ymateb uchelgeisiol a radical sydd ei angen.
Nawr, mae'r Llywodraeth—ac rydych chi'n dweud yn eich datganiad—wedi gwario rhyw £248 miliwn dros, bron, y 10 mlynedd diwethaf, so beth yw hynny—rhyw £25 miliwn y flwyddyn? Ond rŷn ni hefyd yn gwybod, wrth gwrs, fod Llywodraeth Cymru yn gwario £100 miliwn bob blwyddyn ar drin mynediadau i'r ysbyty yn ymwneud â'r oerfel—cold-related hospital admissions.
May I thank the Minister for her statement? And may I say at the outset that I, of course, recognise the contribution that the Warm Homes programme and Nest and Arbed have made in seeking to tackle fuel poverty? But I will say what I always say when I refer to these programmes: the scale of the programmes doesn't correspond to the scale of the challenge facing us in Wales, from the point of view of fuel poverty, never mind climate change. We know that there are almost 500 additional winter deaths related to fuel poverty in Wales every year. We also know that around a quarter of Welsh homes live in fuel poverty and, of course, the statistics are a crisis and a national scandal. And at the current rate of tackling fuel poverty, it would take 48 years for Wales to eradicate fuel poverty. So, that's just how inadequate the response has been, I fear.
So, in extending the Warm Homes programme, can I ask whether you will enhance the resources available, and do that significantly, or are we going to have another additional two years of the same? Because the progress that's been delivered to date, of course, simply isn't sufficient. Now, Plaid Cymru was clear in our manifesto in the last Assembly election that we would have introduced the biggest retrofitting programme that Wales had ever seen, worth £3 billion over a number of years, and that's the kind of ambitious, radical response that is necessary.
And the Government, as you say in your statement, has spent some £248 million over the past 10 years or so, so what's that—around £25 million per annum? But we also know that the Welsh Government spends £100 million per annum on dealing with cold-related hospital admissions.
So, this Government is spending £25 million per year on tackling fuel poverty when it's costing the NHS at least £100 million a year to deal with some of its consequences. And, of course, that £100 million doesn't include the cost of tackling the respiratory consequences of living in a cold and damp home, the mental health consequences of fuel debt et cetera, et cetera. So, what does it say about how seriously this Government is taking its obligations in terms of preventative spend and the preventative approach promoted in the well-being of future generations Act, when your response to the fuel poverty crisis in Wales is, frankly, so inadequate?
Now, I welcome the proposed new plan for tackling fuel poverty. What I don't welcome, of course, is that it won't be published until a year from now, and that's when it'll be published, so we're not quite sure whether that's also when it will start to be actioned. Presumably, that'll be in 2021 when the current Warm Homes programme comes to an end. So, by 2021, we will have probably seen in Wales nearly 1,000 Welsh people dying in excess winter deaths related to fuel poverty. Now, that's not acceptable, clearly. So, how ambitious will the new plan be? Will the new plan, for example, include a target for eradicating fuel poverty, given, of course, that you woefully failed to meet that target of eradicating fuel poverty by 2018? Now, what you say in your statement is that the plan will include
'outcome-focused objectives that are aspirational.'
Well, that's the worst kind of civil service speak I've probably seen in a long, long time in any statement. When is a target not a target? When it's an outcome-focused objective that is aspirational. So, can you tell us what that means, Minister? Could you give us an example, maybe, of what kind of thing that could be, in your view? And, could you be clear as to whether the new plan will include a target to eradicate the scourge of fuel poverty in Wales?
Two final questions. Sixteen per cent of energy customers in Wales use electric and gas pre-payment meters, which, of course, is the most expensive payment method, so could you tell us what more your Government will be doing to help those people, many of whom will obviously be struggling and living in fuel poverty? And finally, the last time the Welsh Government considered energy efficiency levels of new houses, you bottled it. You consulted, of course, on the Part L building regulations, you consulted on a proposed 25 per cent or 40 per cent target for improving energy efficiency, and you plumped for a stunningly modest 8 per cent improvement, locking, of course, more energy inefficiency into every new house built in Wales, and locking that inefficiency in for up to 100 years. And as you are reviewing the Part L building regulations this year, can you reassure us that you won't bottle it again?
Felly, mae'r Llywodraeth hon yn gwario £25 miliwn y flwyddyn ar fynd i'r afael â thlodi tanwydd ac mae'n costio o leiaf £100 miliwn y flwyddyn i'r GIG ymdrin â rhai o ganlyniadau hynny. Ac, wrth gwrs, nid yw'r £100 miliwn hwnnw'n cynnwys y gost o fynd i'r afael â chanlyniadau cyflyrau anadlu yn sgil byw mewn cartref oer a llaith, a chanlyniadau iechyd meddwl yn sgil mynd i ddyled er mwyn prynu tanwydd ac yn y blaen, ac yn y blaen. Felly, beth mae hynny'n ei ddweud am ba mor ddifrifol y mae'r Llywodraeth hon yn ystyried ei rhwymedigaethau o ran y dull ataliol a hybwyd yn Neddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, pan fo eich ymateb i'r argyfwng tlodi tanwydd yng Nghymru, a dweud y gwir yn blaen, mor annigonol?
Nawr, rwy'n croesawu'r cynllun newydd arfaethedig ar gyfer mynd i'r afael â thlodi tanwydd. Yr hyn nad wyf yn ei groesawu, wrth gwrs, yw na chaiff hwnnw ei gyhoeddi tan flwyddyn i nawr, a dyna pryd y caiff ei gyhoeddi, felly nid ydym ni'n hollol siŵr ai dyna pryd y bydd yn dechrau gweithredu. Yn ôl pob tebyg, yn 2021 y bydd hynny'n digwydd pan ddaw'r rhaglen Cartrefi Clyd presennol i ben. Felly, erbyn 2021, byddwn fwy na thebyg wedi gweld bron 1,000 o bobl yn marw yng Nghymru yn sgil marwolaethau ychwanegol y gaeaf a fydd yn ymwneud â thlodi tanwydd. Nawr, nid yw hynny'n dderbyniol, mae'n amlwg. Felly, pa mor uchelgeisiol fydd y cynllun newydd? A fydd y cynllun newydd, er enghraifft, yn cynnwys targed ar gyfer dileu tlodi tanwydd, o gofio, wrth gwrs, eich bod wedi methu'n druenus i fodloni'r targed hwnnw o ddileu tlodi tanwydd erbyn 2018? Nawr, yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud yn eich datganiad yw y bydd y cynllun yn cynnwys
amcanion uchelgeisiol sy'n canolbwyntio ar ganlyniadau
Wel, dyna'r math gwaethaf o barablu gwasanaeth sifil yr wyf i wedi ei weld ers amser maith iawn, mewn unrhyw ddatganiad, debygwn i. Pryd mae targed ddim yn darged? Pan fydd yn amcan uchelgeisiol sy'n canolbwyntio ar ganlyniadau. Felly, a wnewch chi ddweud wrthym ni beth yw ystyr hynny, Gweinidog? A wnewch chi roi enghraifft i ni, efallai, o sut beth allasai hwnnw fod, yn eich barn chi? Ac, a wnewch chi egluro a fydd y cynllun newydd yn cynnwys targed i ddileu melltith tlodi tanwydd yng Nghymru?
Dau gwestiwn i orffen. Mae 16 y cant o gwsmeriaid ynni yng Nghymru yn defnyddio trydan a nwy gyda mesuryddion talu ymlaen llaw, sef, wrth gwrs, y dull mwyaf costus o dalu. Felly a wnewch chi ddweud wrthym ni beth yn ychwanegol y bydd eich Llywodraeth chi yn ei wneud i helpu'r bobl hynny, y bydd llawer ohonyn nhw'n amlwg yn ei chael hi'n anodd ac yn byw mewn tlodi tanwydd? Ac yn olaf, y tro diwethaf i Lywodraeth Cymru ystyried lefelau effeithlonrwydd ynni tai newydd, fe wnaethoch chi golli eich plwc. Fe wnaethoch chi ymgynghori, wrth gwrs, ar Ran L y rheoliadau adeiladu, ac ymgynghori ar darged o 23 y cant neu 40 y cant arfaethedig ar gyfer gwella effeithlonrwydd ynni, ac fe ddewisoch chi welliant syfrdanol o gymedrol o 8 y cant, gan roi clo ar ragor o aneffeithlonrwydd ynni, wrth gwrs, ym mhob tŷ newydd sy'n cael ei adeiladu yng Nghymru, ac yn rhoi clo ar yr aneffeithlonrwydd hwnnw am hyd at 100 mlynedd. Gan eich bod yn adolygu Rhan L y rheoliadau adeiladu eleni, a wnewch chi roi sicrwydd inni na fyddwch chi'n colli eich plwc eto?
Diolch, Llyr Huws Gruffydd for that series of questions. I cannot pretend that—. I wish I had far more money to put into all of our warm home schemes. You say that your manifesto was to put £3 billion in—in I think you said over three years—[Interruption.]—no, a longer period. I mean, you have to look at where that funding would come from. My budget isn't even £1 billion a year, and, obviously, that's right across the department. So, I absolutely accept and I wish that I could put more funding into the scheme so that we could retrofit far more houses.
On the decarbonisation part of it—and forget the Warm Homes side—I know that if we're going to meet our carbon emissions target, we need to be putting far more effort into our homes. But, again, you go back to aspiration, you have to be pragmatic, you have to be realistic. I want to be ambitious, I want to be aspirational, but, equally, we have to be realistic too. I've met with the providers of both Arbed and Nest on many occasions, not just since I've been in this portfolio, but as an Assembly Member in my own constituency, and there is only so much we can do with funding and with resources. But one death is too many deaths, and we certainly don't want to be having in Wales the numbers that you've just referred to.
I think it's really important that this strategy does have a target. You mentioned the 2018 target, and looking back, it certainly wasn't achievable, so I don't see the point in having targets, particularly when you're ministering and you think, 'Well, I'm not going to be there in 10 years' time', and you can promise anything. I'm not like that and I don't want to do that. But I do think, within the strategy, you need to set realistic targets that can be met.
You asked about Part L building regulations—that's now being taken forward by my colleague Julie James, and I will certainly ask her to keep you updated, and I'm sure she will keep Members updated in relation to, again, what targets come forward.
You mentioned about pre-payment meters. I think too many people pay too much for their home energy needs, simply because they're on a pre-payment meter. When I looked at the figures of people who are on these meters, it's about 5 per cent of owner-occupiers. In the private sector, the numbers increase to 23 per cent for electric pre-payment meters and 26 per cent for gas. When you look at social housing, they increase to 46 per cent for electricity and 44 per cent for gas. I know some people do prefer to use them, and that's absolutely fine, and I know that that's because they do have a fear of having unmanageable debt, but I think we've got to do far more to support people to access tariffs so that they are able to be on the best tariff possible to heat their homes at an affordable price. You'll be aware of the introduction of a cap on pre-payment meters, which was made following recommendations by the Competition and Markets Authority and I think that was very welcomed. However, I've had these discussions with energy companies—I think they need to do far more to offer pre-payment customers a much better deal, particularly vulnerable customers, to ensure that supplies are maintained during the winter months, because I know that there is self-disconnection, and I think the energy companies have a moral duty to do that.
Diolch, Llŷr Huws Gruffydd am y gyfres o gwestiynau. Ni allaf esgus bod—. Byddai'n dda gennyf fod â llawer mwy o arian i'w roi i bob un o'n cynlluniau Cartrefi Clyd. Rydych chi'n dweud mai'r addewid yn eich maniffesto chi oedd rhoi £3 biliwn—dros dair blynedd, rwy'n credu i chi ddweud—[Torri ar draws.]—nage, dros gyfnod hwy. Hynny yw, mae'n rhaid i chi ystyried o ble y deuai'r cyllid hwnnw. Nid yw fy nghyllideb i yn £1 biliwn y flwyddyn hyd yn oed, ac, yn amlwg, mae hynny ar draws yr adran i gyd. Felly, rwy'n derbyn yn llwyr a byddwn yn dymuno rhoi mwy o arian i'r cynllun i ni allu ôl-osod llawer mwy o dai.
O ran y datgarboneiddio—ac anghofio'r agwedd Cartrefi Clyd—rwy'n gwybod, os ydym eisiau cyrraedd ein targed allyriadau carbon, fod angen inni roi llawer mwy o ymdrech yn ein cartrefi. Ond, unwaith eto, rydych chi'n dychwelyd at uchelgais, mae'n rhaid ichi fod yn ymarferol, mae'n rhaid ichi fod yn realistig. Rwy'n awyddus i fod yn uchelgeisiol, rwy'n awyddus i gael dyheadau, ond, yn yr un modd, mae'n rhaid inni fod yn ymarferol hefyd. Rwyf wedi cyfarfod â darparwyr Arbed a Nyth lawer tro, nid yn unig ers imi fod yn y portffolio hwn, ond yn Aelod Cynulliad yn fy etholaeth i fy hun, ac ni allwn ond gwneud yr hyn a fedrwn â'r cyllid a'r adnoddau sydd gennym. Ond mae un farwolaeth yn un farwolaeth yn ormod, ac yn sicr nid ydym eisiau cael y niferoedd yr ydych chi newydd gyfeirio atyn nhw yng Nghymru.
Credaf ei bod yn bwysig iawn fod gan y strategaeth hon ei tharged. Roeddech chi'n sôn am darged 2018, ac o edrych yn ôl, mae'n sicr nad oedd modd ei gyflawni, ac felly nid wyf i'n gweld diben cael targedau, yn arbennig pan fyddwch chi'n Weinidog ac yn meddwl, 'Wel, ni fyddaf yma ymhen 10 mlynedd', a gallwch addo unrhyw beth a fynnoch. Nid person felly ydw i ac nid wyf eisiau gwneud hynny. Ond rwyf yn credu, o fewn y strategaeth, fod angen gosod targedau realistig y gellir eu cyflawni.
Fe wnaethoch chi ofyn am Ran L y rheoliadau adeiladu—mae hynny'n cael ei ddatblygu erbyn hyn gan fy nghyd-Aelod Julie James. Yn sicr byddaf yn gofyn iddi hi roi'r wybodaeth ddiweddaraf ichi, ac rwy'n siŵr y bydd hi'n parhau i roi gwybod i'r Aelodau am y targedau sydd i'w cyflwyno.
Roeddech chi'n sôn am fesuryddion talu ymlaen llaw. Rwyf i o'r farn bod gormod o bobl yn talu gormod am yr anghenion ynni yn eu cartrefi, oherwydd yn syml eu bod nhw ar fesurydd talu ymlaen llaw. Pan edrychais i ar niferoedd y bobl sydd ar y mesuryddion hyn, tua 5 y cant ydyn nhw o'r perchen-feddianwyr. Yn y sector preifat, mae'r niferoedd yn cynyddu i 23 y cant ar gyfer mesuryddion talu ymlaen llaw am drydan, a 26 y cant ar gyfer nwy. Pan fyddwch yn ystyried tai cymdeithasol, mae'n codi i 46 y cant ar gyfer trydan a 44 y cant ar gyfer nwy. Gwn fod yn well gan rai pobl eu defnyddio nhw, ac mae hynny'n berffaith iawn, ac rwy'n gwybod mai'r rheswm am hynny yw eu bod yn ofni mynd i ormod o ddyled. Ond credaf fod yn rhaid inni wneud llawer mwy i gefnogi pobl i gael mynediad at dariffau fel y gallant fod ar y tariff gorau posib i wresogi eu cartrefi am bris fforddiadwy. Byddwch yn ymwybodol o gyflwyniad y cap ar fesuryddion talu ymlaen llaw, a wnaed yn dilyn argymhellion gan yr Awdurdod Cystadleuaeth a Marchnadoedd, a chredaf fod hynny i'w groesawu'n fawr iawn. Serch hynny, rwyf wedi cael y trafodaethau hyn gyda'r cwmnïau ynni—a chredaf fod yn rhaid iddyn nhw wneud llawer mwy i roi cynnig llawer gwell i gwsmeriaid sy'n talu ymlaen llaw, yn arbennig y cwsmeriaid sy'n agored i niwed, i sicrhau nad yw'r cyflenwadau yn cael eu torri yn ystod misoedd y gaeaf, oherwydd gwn fod yna hunan ddatgysylltiad, a chredaf fod gan y cwmnïau ynni ddyletswydd foesol i wneud hynny.
I thank you, Minister, for your statement today, and it is clear that the numbers of people living in fuel poverty remain stubbornly high. It's also distressing that we see this alongside a rise in food banks, a rise in homelessness, and it's simply a symptom of the last decade of austerity. My fear is that Brexit will make things much, much worse. As things stand, around 5 per cent of UK electricity and up to 12 per cent of our gas is imported from the EU, so any import tariffs or barriers would push up costs, and customers would, as always, pick up that bill. The trade association for the British energy industry, Energy UK, has also warned that household bills are likely to rise as a result of uncertainty over whether Britain will remain in the EU emissions trading system, and there are other pressing uncertainties too. For example, the four power cables that connect Britain to the continent are scheduled to be joined by eight more in the near future. Will that project fall through, and if it does, what cost will that be to the consumer? As Lord Teverson, chair of the EU Energy and Environment Sub-Committee said, after Brexit,
'There will be a divergence and we will not be integrated. What that means is energy trading becomes less efficient and retail prices will go up'.
We've seen again today what was once glibly dismissed as 'project fear' being realised throughout the UK car industry and the devastating impact that's had on those communities, but what's the cost of Brexit to Wales's booming energy sector, particularly the key operators at Milford Haven?
On a final point, you talked about energy performance certificates, or EPCs, in relation to the Welsh housing conditions survey. Many of my constituents are off-grid and they use solid fuel or liquid gas, and that, of course, is much more expensive. But EPC is based on running costs, and as such is not a reliable measure of energy efficiency for those particular areas. I appreciate the EPC structure is a matter for the UK Government, but could I ask you to take up that issue with your counterpart in Westminster and to look at what the Welsh Government can do to redress what is a fundamental unfairness?
Rwy'n diolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Mae'n amlwg bod nifer y bobl sy'n byw mewn tlodi tanwydd yn parhau i fod yn ystyfnig o uchel. Mae hi'n achos gofid hefyd ein bod ni'n gweld hynny ochr yn ochr â chynnydd yn nifer y banciau bwyd, a chynnydd mewn digartrefedd, a bod hyn yn ei hanfod yn arwydd o glefyd degawd o gyni. Fy ofn mawr i yw y bydd Brexit yn gwneud pethau'n waeth, yn llawer gwaeth. Fel mae pethau'n sefyll, caiff tua 5 y cant o drydan y DU a hyd at 12 y cant o'n nwy ei fewnforio o'r UE, felly byddai unrhyw dariffau neu rwystrau ar fewnforio yn gwthio'r costau i fyny, a chwsmeriaid, fel bob amser, fyddai'n talu'r bil hwnnw. Hefyd, mae'r gymdeithas fasnach ar gyfer diwydiant ynni Prydain, Energy UK, wedi rhybuddio y bydd biliau yn debygol o godi i aelwydydd o ganlyniad i'r ansicrwydd ynghylch a fydd Prydain yn parhau i fod yn rhan o system masnachu allyriadau'r UE, a cheir ansicrwydd mawr o ran pethau eraill hefyd. Er enghraifft, disgwylir y bydd y pedwar cebl pŵer sy'n cysylltu Prydain â'r cyfandir yn cael ychwanegiad o wyth arall atynt yn y dyfodol agos. A fydd y prosiect hwnnw'n cael ei ollwng, ac os felly, faint fydd hynny'n ei gostio i'r defnyddiwr? Fel y dywedodd Arglwydd Teverson, cadeirydd Is-bwyllgor Ynni ac Amgylchedd yr UE, ar ôl Brexit,
Bydd ymraniad ac ni fyddwn wedi ein hintegreiddio. Mae hynny'n golygu y bydd masnachu ynni yn mynd yn llai effeithlon ac y bydd prisiau manwerthu yn codi.
Rydym wedi gweld heddiw unwaith eto yr hyn a gafodd ei ddiystyried fel 'prosiect codi ofn' yn cael ei wireddu ledled y diwydiant ceir yn y DU a'r effaith ddinistriol a gaiff hynny ar y cymunedau hyn. Ond beth fydd cost Brexit i sector ynni ffyniannus Cymru, yn benodol y gweithredwyr allweddol yn Aberdaugleddau?
Ar bwynt i gloi, roeddech chi'n siarad am dystysgrifau perfformiad ynni o ran arolwg i gyflyrau tai Cymru. Mae llawer o'm hetholwyr i oddi ar y rhwydwaith ac maen nhw'n defnyddio tanwydd solet neu hylif nwy, ac mae hynny, wrth gwrs, yn llawer mwy costus. Ond seilir y tystysgrifau perfformiad ynni ar gostau rhedeg, ac nid yw hwnnw'n fesur dibynadwy o ran effeithlonrwydd ynni ar gyfer yr achosion penodol hynny. Rwy'n deall mai mater i Lywodraeth y DU yw strwythur y tystysgrifau perfformiad ynni, ond a gaf i ofyn i chi godi'r mater hwnnw gyda'ch Gweinidog cyfatebol yn San Steffan ac edrych ar yr hyn y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud i unioni'r hyn sy'n annhegwch sylfaenol?
Thank you, Joyce Watson, for those questions and observations. I think you're quite right: a decade of austerity of course has an impact on the number of people living in fuel poverty here in Wales. You talk about Brexit, and I am concerned, particularly about the impact of a 'no deal' Brexit on energy prices in particular, again in the context of other economic factors that also could come into play if we have a 'no deal' scenario. So, we've just started having—. You'll be aware of the quadrilaterals I have at an agricultural level with Michael Gove. So, we've just started the same engagement with the Department for Business, Energy and Industrial Strategy. I and Ken Skates have been trying to get it up and running for a couple of years. We've just had the first meeting. That was chaired by Claire Perry, and I think it was really important that we highlighted our concerns, particularly around a 'no deal' Brexit. The UK Government informed us that they have done some assessment around the likely scale of price increases. They haven't shared that information with us. We need to have sight of that detail so that we can work out any potential impacts on the people of Wales, and also businesses. I think it's absolutely urgently needed if we are to understand and plan for any potential impacts on fuel poverty levels here in Wales as we come out of the European Union. I think there's also a need to consider energy prices in the context of cumulative impacts, and consider the interrelationships between energy prices and the other economic impacts we could have post Brexit. So, in relation to your question around EPCs, I'll be certainly very happy to take that forward with Claire Perry—if not at the next BEIS quadrilateral, I'll be very happy to write to her.
Diolch, Joyce Watson, am y cwestiynau hynny a'ch sylwadau chi. Credaf eich bod yn llygad eich lle: mae degawd o gyni yn siŵr o fod yn effeithio ar nifer y bobl sy'n byw mewn tlodi tanwydd yng Nghymru. Roeddech chi'n siarad am Brexit, ac rwyf innau'n bryderus, yn arbennig am effaith Brexit 'dim cytundeb' ar brisiau ynni'n benodol, unwaith eto yng nghyd-destun y ffactorau economaidd a allai godi hefyd pe byddai senario 'dim cytundeb'. Felly, rydym newydd ddechrau cael—. Byddwch chi'n ymwybodol o'r cyfarfodydd pedair ochrog yr wyf yn eu cael ar lefel amaethyddol gyda Michael Gove. Felly, rydym newydd gychwyn ar ymgysylltiad tebyg â'r Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol. Mae Ken Skates a minnau wedi bod yn ceisio rhoi hyn ar waith ers cwpwl o flynyddoedd. Rydym newydd gael y cyfarfod cyntaf. Cafodd hwnnw ei gadeirio gan Claire Perry, a chredaf ei bod yn bwysig iawn ein bod ni wedi cael tynnu sylw at ein pryderon ni, yn enwedig ynglŷn â Brexit 'dim cytundeb'. Rhoddodd Llywodraeth y DU wybod inni ei bod wedi gwneud rhyw fath o asesiad ynglŷn â graddfa debygol y codiadau mewn prisiau. Nid ydyn nhw wedi rhannu'r wybodaeth honno â ni. Mae angen inni gael golwg ar y manylion hynny fel y gallwn ni weithio allan beth fydd unrhyw effeithiau posib ar bobl Cymru, a busnesau hefyd. Credaf fod llwyr angen hynny ar frys os ydym eisiau deall a chynllunio ar gyfer unrhyw effeithiau posib ar lefelau tlodi tanwydd yma yng Nghymru wrth inni ymadael â'r Undeb Ewropeaidd. Credaf fod angen hefyd ystyried prisiau ynni yng nghyd-destun yr effeithiau cronnol, ac ystyried y rhyngberthynas rhwng prisiau ynni ac effeithiau economaidd eraill a allai fod gennym ni wedi Brexit. Felly, o ran eich cwestiwn am dystysgrifau perfformiad ynni, byddaf yn sicr yn hapus iawn i ddwyn hynny gerbron gyda Claire Perry—os nad yn y cyfarfod pedair ochrog nesaf o'r Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol nesaf, byddwn i'n hapus iawn i ysgrifennu ati.
Well, I welcome the statement, and of course I'm entirely in favour of the Warm Homes programme. I'm delighted that the Government has invested £248 million in it over a period of years. It is undoubtedly a very cost-effective investment in keeping people's homes warm. As Llyr Gruffydd pointed out earlier on, failing to do this effectively in new homes will have effects that go on maybe for 100 years, the length of life of the property. Therefore, the Part L regulations are an important element in this and I certainly support the case that he made for this to be an area of priority for the Government to make more effective.
Certainly, the other parts of the statement—the average EPC rating of homes in Wales is now at band D, whereas 10 years ago it was at band E—that's very welcome. The health conditions pilot I certainly am very supportive of, and also the imaginative scheme to help people with call-outs for repair of broken central heating boilers and so on in the winter. Those kinds of micro measures, I think, are very desirable in themselves, quite apart from any global warming issues that are behind these policies.
So, yes, I welcome all that, and I welcome the Government's commitment to tackle fuel poverty, but it would be more impressive if they weren't doing so much to cause it in the first place. We've had these arguments many times before, but given that now people's electricity and gas bills basically are 20 per cent higher than they need be because of taxes—and, indeed, an EU-imposed VAT directive that adds an unnecessary 5 per cent to people's bills, which we'll be able to take off straight away when we ultimately leave the EU—there are great opportunities in Brexit if we revise our views on the EU's policies on global warming, which it would be open to us to do post Brexit. We'll be able to make a substantial reduction in the bills of some of the poorest people in our society.
As Mark Isherwood pointed out, the figures we've been working on are 23 per cent of the houses in Wales in fuel poverty spending more than 10 per cent of their income—10 per cent of their income—on keeping warm in the winter. These are astonishing figures for a country at the beginning of the twenty-first century in what is supposed to be one of the most developed countries in the world. I think it's a shameful indictment of the failure of successive Governments of all parties that so many of our citizens are suffering in this way and it should be one of our highest priorities to do something about it.
But what is being gained by these policies that are imposing such great burdens upon the people who are least able to bear them? What's happening in the rest of the world? There is supposedly going to be a rise in carbon dioxide emissions in 2018—the figures are only coming out now—by 2.7 per cent. That's an increase in global emissions sharply up on the plateau from 2014-16, and a 1 per cent rise that occurred in 2017. Where is this coming from? Well, according to the Global Carbon Project, all countries are contributing to this rise, with emissions in China up 4.7 per cent, the United States by 2.5 per cent, and India by a staggering 6.3 per cent up on the year before, largely driven by their 8 per cent economic growth achievement, which is a good thing in itself.
This is being driven in all fuel sectors as well. In India, for example, this 6.3 per cent growth is being generated by a 7.1 per cent increase in the use of coal, a 2.9 per cent increase in the use of oil, and a 6 per cent increase in the use of gas. They are going massively in the opposite direction to the one that the energy Secretary is saying Wales should do. Wales contributes 0.01 per cent to global emissions of carbon dioxide. The increase in India's emissions last year amounted to five times that. We could close down the entire Welsh economy, we could expel all the people from Wales—indeed they could all die—and Wales would have a zero carbon footprint. India would wipe that out in the increases in its economy alone in 10 weeks. That is the price that all these people in fuel poverty are paying for 10 weeks of India's increase in their own carbon emissions.
I think this is a staggeringly irrational policy on the part of the Welsh Government and the UK Government and indeed of the entire European Union. UKIP is the only party in this Assembly that offers a different road. Our policy is to put the economic well-being of people, and particularly the poorest people in society first, not fantasy policies about global warming, which we can do nothing to change.
Wel, rwy'n croesawu'r datganiad, ac wrth gwrs rwy'n llwyr o blaid y rhaglen Cartrefi Clyd. Rwy'n falch bod y Llywodraeth wedi buddsoddi £248 miliwn ynddi dros gyfnod o flynyddoedd. Mae hwn yn fuddsoddiad cost-effeithiol iawn yn ddiamau i gadw cartrefi pobl yn gynnes. Fel y nododd Llŷr Gruffydd yn gynharach, byddai methu â gwneud hyn yn effeithiol mewn cartrefi newydd yn creu effeithiau parhaol efallai am 100 mlynedd, sef oes yr eiddo. Felly, mae'r rheoliadau Rhan L yn elfen bwysig yn hyn o beth ac rwy'n sicr yn cefnogi'r achos a wnaeth ef dros wneud hwn yn faes blaenoriaeth i'r Llywodraeth ei wneud yn fwy effeithiol.
Yn sicr, y rhannau eraill o'r datganiad—bod sgôr tystysgrifau perfformiad ynni ar gyfartaledd yng Nghymru nawr ym mand D, ar ôl bod ym mand E 10 mlynedd yn ôl—mae hynny'n galonogol iawn. Rwy'n sicr yn gefnogol iawn i'r cynllun peilot ar gyflyrau iechyd, a hefyd y cynllun llawn dychymyg i helpu pobl gyda ffioedd galw allan i drwsio boeleri gwres canolog sydd wedi torri ac ati yn ystod y gaeaf. Mae'r mathau hynny o fân fesurau, yn fy marn i, yn ddymunol iawn ynddyn nhw eu hunain, yn gwbl ar wahân i unrhyw faterion cynhesu byd-eang sydd y tu ôl i'r polisïau hyn.
Felly, ydw, rwy'n croesawu hynny i gyd, ac rwy'n croesawu ymrwymiad y Llywodraeth i fynd i'r afael â thlodi tanwydd, ond byddai'n fwy trawiadol pe na fydden nhw'n gwneud cymaint i'w achosi yn y lle cyntaf. Rydym wedi cael y dadleuon hyn lawer tro o'r blaen. Ond o gofio bod biliau trydan a nwy pobl 20 y cant yn uwch erbyn hyn na'r hyn ddylen nhw fod oherwydd trethi—ac, yn wir, mae cyfarwyddeb orfodi TAW yr UE yn ychwanegu 5 y cant yn ddiangen at filiau pobl, y byddwn yn gallu ei diddymu ar unwaith pan fyddwn yn gadael yr UE yn y pen draw—ceir cyfleoedd gwych yn sgil Brexit pe byddem ni'n adolygu ein safbwyntiau o ran polisïau'r UE ar gynhesu byd-eang, a fyddai'n bosibl i ni ei wneud ar ôl Brexit. Byddwn yn gallu sicrhau gostyngiad sylweddol ym miliau rhai o'r bobl dlotaf yn ein cymdeithas.
Fel y nododd Mark Isherwood, y ffigurau yr ydym ni wedi bod yn gweithio arnyn nhw yw 23 y cant o'r tai yng Nghymru mewn tlodi tanwydd sy'n gwario mwy na 10 y cant o'u hincwm—10 y cant o'u hincwm—ar gadw'n gynnes yn y gaeaf. Mae'r rhain yn ffigurau syfrdanol mewn gwlad ar ddechrau'r unfed ganrif ar hugain a ddylai fod yn un o'r gwledydd mwyaf datblygedig yn y byd. Credaf fod hynny'n adlewyrchiad cywilyddus o fethiant Llywodraethau olynol o bob plaid fod cynifer o'n dinasyddion yn dioddef yn y modd hwn a dylai hyn fod yn un o'n blaenoriaethau pennaf i weithredu arni.
Ond beth sy'n cael ei ennill oherwydd y polisïau hyn sy'n llwytho beichiau mawr o'r fath ar y bobl sydd leiaf abl i'w cario? Beth sy'n digwydd yng ngweddill y byd? Honnir y bydd cynnydd mewn allyriadau carbon deuocsid yn 2018—dim ond nawr mae'r ffigurau'n cael eu cyhoeddi—o 2.7 y cant. Dyna gynnydd mawr mewn allyriadau byd-eang o ystyried y cyfnod o sefydlogrwydd a gafwyd ers 2014-16, a'r cynnydd o 1 y cant a gafwyd yn 2017. O ble y daw hyn? Wel, yn ôl y Global Carbon Project, mae holl wledydd y byd yn cyfrannu at y cynnydd hwn, ac allyriadau yn Tsieina yn codi 4.7 y cant, yr Unol Daleithiau 2.5 y cant, ac India, yn syfrdanol, 6.3 y cant ar y flwyddyn flaenorol, a ysgogir yn bennaf gan dwf economaidd o 8 y cant, sy'n beth da ynddo'i hunan.
Caiff hyn ei ysgogi gan yr holl sectorau tanwydd hefyd. Yn India, er enghraifft, mae'r twf hwn o 6.3 y cant yn digwydd oherwydd cynnydd o 7.1 y cant yn y defnydd o lo, a chynnydd o 2.9 y cant yn y defnydd o olew, a chynnydd o 6 y cant yn y defnydd o nwy. Maen nhw'n mynd i'r cyfeiriad arall yn llwyr i'r un y mae'r Ysgrifennydd ynni'n dweud y dylai Cymru fynd. Mae Cymru yn cyfrannu 0.01 y cant i allyriadau carbon deuocsid byd-eang. Roedd y cynnydd mewn allyriadau a welwyd yn India y llynedd yn gyfystyr â phum gwaith hynny. Fe allem ni gau'r economi gyfan yng Nghymru i lawr, fe allem ni anfon yr holl boblogaeth o Gymru—yn wir fe allen nhw i gyd farw—a byddai Cymru heb unrhyw ôl-troed carbon. Byddai India yn canslo hynny oherwydd y cynnydd yn ei heconomi mewn 10 wythnos yn unig. Dyna'r pris y mae'r holl bobl mewn tlodi tanwydd yn ei dalu am 10 wythnos o gynnydd mewn allyriadau carbon yn India.
Rwyf i o'r farn mai polisi rhyfeddol o afresymol yw hwn ar ran Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ac yn wir yr Undeb Ewropeaidd cyfan. UKIP yw'r unig blaid yn y Cynulliad hwn sy'n cynnig ffordd arall. Ein polisi ni yw sicrhau bod lles economaidd pobl, ac yn enwedig y bobl dlotaf mewn cymdeithas, yn dod yn gyntaf, nid polisïau llawn ffantasi am gynhesu byd-eang, na allwn ni wneud dim i'w newid.
So, let's bring it back to fuel poverty, shall we, and Warm Homes? I'm very proud that we have put so much investment into our Warm Homes schemes. You mentioned £248 million at the end of March 2018. By the end of this Assembly term, it'll be £344 million and that will have benefited over 75,000 homes. You always mention—. As a climate change sceptic, you always mention China; you always mention India. But, you know, my constituents who are living in fuel poverty, they don't want to hear about UKIP's policies and what they will do; they're fantasy policies. We are actually bringing forward Warm Homes programmes that are helping people who are in fuel poverty. I mentioned—and I know you did say it was the right thing to do—about the call-out charge. People cannot afford to call out an engineer to have a look at their broken boiler. It's self-disconnection, and we are doing all we can to support people.
Felly, dewch inni ddychwelyd at dlodi tanwydd, a Chartrefi Clyd. Rwy'n falch iawn ein bod ni wedi buddsoddi cymaint yn ein cynlluniau Cartrefi Clyd. Roeddech chi'n sôn am £248 miliwn ar ddiwedd mis Mawrth 2018. Erbyn diwedd tymor hwn y Cynulliad, bydd hynny'n £344 miliwn a bydd dros 75,000 o gartrefi wedi elwa ohonynt. Rydych yn sôn bob tro am—. Fel un sy'n amheus o newid hinsawdd, rydych chi'n sôn bob tro am Tsieina; rydych chi'n sôn bob tro am India. Ond, wyddoch chi, nid yw fy etholwyr i sy'n byw mewn tlodi tanwydd yn awyddus i glywed am bolisïau UKIP a'r hyn y maen nhw'n dymuno ei wneud; polisïau llawn ffantasi yw'r rhain. Rydym ni'n cyflwyno rhaglenni Cartrefi Clyd sy'n helpu pobl mewn tlodi tanwydd. Roeddwn i wedi sôn—a gwn eich bod chi wedi dweud mai dyna'r peth iawn i'w wneud—am y ffi galw allan. Ni all pobl fforddio i alw peiriannydd allan i edrych ar foeler sydd wedi torri. Hunan-ddatgysylltu yw hynny, ac rydym yn gwneud popeth o fewn ein gallu i gefnogi pobl.
Thank you very much.
Diolch yn fawr iawn.
Item 6 on the agenda is the Household Waste Duty of Care (Fixed Penalties) (Wales) Regulations 2019. I call on the Deputy Minister for Housing and Local Government to move that motion, Hannah Blythyn.
Eitem 6 ar yr agenda yw'r Rheoliadau Dyletswydd Gofal o ran Gwastraff Cartref (Cosbau Penodedig) (Cymru) 2019. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol i gynnig y cynnig hwnnw, Hannah Blythyn.
Cynnig NDM6970 Rebecca Evans
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru; yn unol â Rheol Sefydlog 27.5
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o’r Rheoliadau Dyletswydd Gofal o ran Gwastraff Cartref (Cosbau Penodedig) (Cymru) 2019 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 29 Ionawr 2019.
Motion NDM6970 Rebecca Evans
To propose that the National Assembly for Wales; in accordance with Standing Order 27.5
1. Approves that the draft The Household Waste Duty of Care (Fixed Penalties) (Wales) Regulations 2019 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 29 January 2019.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Llywydd. I move the motion for the Household Waste Duty of Care (Fixed Penalties) (Wales) Regulations 2019. These regulations will allow local authorities in Wales and Natural Resources Wales to issue fixed penalties for household waste duty of care offences. Householders have a responsibility to ensure, when they pass their waste to someone else for disposal, that they check that they are a registered waste carrier. If they don't, they put themselves at risk of prosecution. Local authorities have told us that prosecuting householders is not always the most appropriate response for this type of offence and that it can also prove to be a burdensome process. In response, and to help address this, we consulted on proposals to introduce new fixed penalties, which received widespread support.
Respondents to the consultation also asked for a consistent national approach to setting the penalty amount and for the level of penalty to be proportionate to the offence. This is why I agreed to set the fixed penalty at £300 and have allowed enforcing authorities to have the discretion to offer an early repayment of £150. I believe this approach ensures the fixed penalties act as a sufficient deterrent whilst reflecting the concerns raised in the consultation. Local authorities will be able to retain their receipts to help contribute to the costs of dealing with waste crime. They will also still be able to exercise existing criminal prosecution powers for offences they deem inappropriate for a fixed penalty. The Welsh Government supports a balanced approach to enforcements and expects fixed penalties to only be used when the enforcing authority is satisfied that the evidence gathered shows an offence has been committed.
Deputy Llywydd, we know that fly-tipping is an anti-social act that can create a blight on our communities and our countryside, and I'm pleased to commend this motion to the Chamber.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y cynnig ar gyfer y Rheoliadau Dyletswydd Gofal o ran Gwastraff Cartref (Cosbau Penodedig) (Cymru) 2019. Bydd y rheoliadau hyn yn caniatáu i awdurdodau lleol yng Nghymru a Chyfoeth Naturiol Cymru roi cosbau penodol ar gyfer troseddau dyletswydd gofal o ran gwastraff cartref. Mae gan ddeiliaid tai gyfrifoldeb i sicrhau, pan fyddant yn trosglwyddo eu gwastraff i rywun arall i'w waredu, eu bod yn gludydd gwastraff cofrestredig. Os na, maen nhw'n peryglu cael eu herlyn. Mae awdurdodau lleol wedi dweud wrthym nad erlyn deiliaid tai yw'r ymateb mwyaf priodol i'r math hwn o drosedd a gall hefyd fod yn broses feichus. Mewn ymateb, ac i helpu i fynd i'r afael â hyn, bûm yn ymgynghori ar gynigion i gyflwyno cosbau penodedig newydd, a gafodd gefnogaeth eang.
Gofynnodd ymatebwyr i'r ymgynghoriad hefyd am ddull cenedlaethol cyson o osod swm y gosb a bod lefel y gosb yn gymesur â'r tramgwydd. Dyna pam y cytunais i osod y gosb benodedig yn £300 ac rwyf wedi caniatáu i awdurdodau gorfodi gynnig ad-daliad cynnar o £150 yn ôl eu disgresiwn. Credaf fod y dull hwn yn sicrhau bod y cosbau penodedig yn gweithredu fel rhwystr digonol gan hefyd adlewyrchu'r pryderon a godwyd yn yr ymgynghoriad. Gall awdurdodau lleol gadw eu derbyniadau er mwyn cyfrannu at y gost o ymdrin â throseddau gwastraff. Byddant hefyd yn gallu parhau i ddefnyddio pwerau erlyn troseddol am droseddau y maen nhw'n eu hystyried yn amhriodol ar gyfer cosb benodedig. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi dull cytbwys o orfodi ac yn disgwyl y bydd cosbau penodedig ond yn cael eu defnyddio pan fydd yr awdurdod gorfodi yn fodlon bod y dystiolaeth a gasglwyd yn dangos bod tramgwydd wedi cael ei gyflawni.
Dirprwy Lywydd, gwn fod tipio anghyfreithlon yn weithred wrthgymdeithasol a all fod yn falltod ar ein cymunedau ac yng nghefn gwlad, ac rwyf yn falch o gymeradwyo'r cynnig hwn i'r Siambr.
I'd like to welcome the Minister to her new role and her statement. Minister, I do have reservations about these new proposed regulations, and UKIP will be voting against them today. As you say, we do have a growing problem with fly-tipping, and we believe that the best approach is to make it as easy as possible for everyone—residents and commercial operators—to use council tips to dispose of material, which is then recycled. We know that many unscrupulous operators avoid legal means of disposing of rubbish and do resort to the appalling practice of fly-tipping, which disfigures the environment. We have to do what we can to restrict this practice, but I'm not sure that bringing in another regulation when the practice is already illegal will actually make things any better.
There seems to me to be a lot of overly bureaucratic rules over who can use council tips, when what we should be doing is making it easier for everyone to use these facilities—that is, if the aim is to reduce waste and increase recycling. But we do seem to get confused over this because of local councils also having a commercial imperative to increase their revenue by charging whoever they can for the use of recycling facilities. This doesn't just affect commercial operators. It also affects residents, who are now charged in many council areas for the collection of bulky items, where, a few years ago, these collections could be arranged free of charge.
I think, if we are serious about increasing recycling, we have to get away from the idea of people being charged or having to show proof of address details or being restricted to so many visits to the tip in a calendar year, all of which are now restrictions placed by most councils on people using recycling depots. If we really want more material recycled, we are better off reducing these petty restrictions so that more people can recycle more material at council-run facilities. So, we think that less regulation is actually better in terms of reducing fly-tipping, and for those reasons we oppose the new regulations today. Diolch yn fawr.
Hoffwn groesawu'r Gweinidog i'w rôl newydd a'i datganiad. Gweinidog, mae gennyf amheuon ynghylch y rheoliadau arfaethedig newydd hyn, a bydd UKIP yn pleidleisio yn eu herbyn heddiw. Fel y dywedwch, mae gennym broblem gynyddol â thipio anghyfreithlon, ac rydym o'r farn mai'r ffordd orau yw ei gwneud mor hawdd â phosib i bawb—yn drigolion a gweithredwyr masnachol—ddefnyddio tipiau'r cynghorau i waredu deunydd, sy'n cael ei ailgylchu wedyn. Gwyddom fod llawer o weithredwyr diegwyddor yn osgoi ffyrdd cyfreithiol o gael gwared ar sbwriel ac yn troi at y weithred ofnadwy o dipio anghyfreithlon, sy'n andwyo'r amgylchedd. Rhaid inni wneud yr hyn a allwn i gyfyngu ar yr arfer hwn, ond nid wyf yn siŵr y bydd cyflwyno rheoliad arall pan fo'r arfer eisoes yn anghyfreithlon yn mynd i wella pethau o reidrwydd.
Mae'n ymddangos i mi fod llawer o reolau gor-fiwrocrataidd ynghylch pwy all ddefnyddio'r tipiau'r cynghorau, yn hytrach, dylid ei wneud yn haws i bawb ddefnyddio'r cyfleusterau hyn—hynny yw, os mai'r nod yw lleihau gwastraff a chynyddu ailgylchu. Ond mae hyn yn ein drysu oherwydd mae gan gynghorau lleol y rheidrwydd masnachol i gynyddu ei refeniw drwy godi tâl ar bwy bynnag a allant i ddefnyddio'u cyfleusterau ailgylchu. Nid yw hyn ddim ond yn effeithio ar weithredwyr masnachol. Mae hefyd yn effeithio ar drigolion, sydd nawr, mewn llawer o ardaloedd, yn gorfod talu er mwyn i eitemau swmpus gael eu casglu. Ychydig flynyddoedd yn ôl, gellid trefnu'r casgliadau hyn am ddim.
Credaf, os ydym eisiau gweld mwy o ailgylchu, rhaid inni ymbellhau oddi wrth y syniad o godi tâl ar bobl neu fod angen iddynt ddangos prawf o'u cyfeiriad neu'n cael eu cyfyngu i hyn a hyn o ymweliadau i'r tip mewn blwyddyn galendr, y cyfan ohonynt bellach yn gyfyngiadau a osodir gan y rhan fwyaf o gynghorau ar bobl sy'n defnyddio'r depos ailgylchu. Os ydym eisiau gweld mwy o ddeunydd yn cael ei ailgylchu, mae'n well ein bod yn lleihau'r mân gyfyngiadau hyn fel y gall mwy o bobl ailgylchu mwy o ddeunydd mewn cyfleusterau sy'n cael eu cynnal gan y cynghorau. Felly, credwn fod llai o reoleiddio yn well o ran lleihau tipio anghyfreithlon, ac am y rhesymau hynny rydym yn gwrthwynebu'r rheoliadau newydd heddiw. Diolch yn fawr.
Thank you. Can I ask the Deputy Minister for Housing and Local Government to reply to the debate? Thank you.
Diolch. A gaf i ofyn i'r Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol i ymateb i'r ddadl? Diolch.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm actually quite surprised. From what you say, you acknowledge that there's a problem with fly-tipping, yet don't support these regulations, which are aimed at not only enforcement, but as a deterrent. We are proud of our recycling record in Wales; that's why we're first in the UK and third in the world. And we want to build on that, which is why we will be bringing in our 'Towards Zero Waste' refresh later this year, and also we will be consulting on Part 4 of the Environment (Wales) Act 2016, which will place the same responsibility on businesses and other organisations to separate their waste for collection as householders already do in communities and counties right across Wales.
Just to reiterate—. The number of times I've stood here and responded to Members who have concerns in terms of fly-tipping in their local area—you know, we need to take whatever steps we can to tackle that. We know it is a blight on our communities and on our otherwise lovely countryside, and that's why we need a holistic approach that not only encourages people to recycle but also drives behaviour change as well, so we actually reduce that blight of fly-tipping on our country. So, I would invite Members to support these regulations, which will confer on Welsh local authorities and Natural Resources Wales the power to offer a person the ability to discharge liability to criminal conviction for waste duty of care offences by payment of a fixed penalty. Diolch, Deputy Presiding Officer.
Diolch ichi, Dirprwy Lywydd. Rwy'n synnu mewn gwirionedd. O'r hyn a ddywedwch, rydych yn cydnabod bod problem â thipio anghyfreithlon, eto i gyd nid ydych yn cefnogi'r rheoliadau, sy'n ceisio nid yn unig orfodi ond rhwystro hyn. Rydym yn falch o'n record ailgylchu yng Nghymru; dyna pam mai ni sy'n gyntaf yn y DU a thrydydd yn y byd. Ac rydym eisiau adeiladu ar hynny, a dyna pam y byddwn yn cyflwyno diweddariad o 'Tuag at Ddyfodol Diwastraff' yn ddiweddarach eleni, a hefyd byddwn yn ymgynghori ar Ran 4 o Ddeddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016, a fydd yn gosod yr un cyfrifoldeb ar fusnesau a sefydliadau eraill i wahanu eu gwastraff ar gyfer casglu, fel y gwneir eisoes gan ddeiliaid tai mewn cymunedau a siroedd ar draws Cymru.
Dim ond i ailadrodd—. Sawl gwaith yr wyf wedi sefyll yma ac ymateb i Aelodau sydd â phryderon o ran tipio anghyfreithlon yn eu hardal leol—fe wyddoch, mae angen inni gymryd pa gamau bynnag y gallwn i fynd i'r afael â hynny. Gwyddom ei bod yn falltod ar ein cymunedau ac ar ein cefn gwlad hyfryd fel arall, a dyna pam mae angen dull cyfannol arnom sydd nid yn unig yn annog pobl i ailgylchu ond hefyd yn ysgogi newid ymddygiad. Felly rydym mewn gwirionedd yn lleihau'r malltod tipio anghyfreithlon ar ein gwlad. Byddwn yn gwahodd yr Aelodau i gefnogi'r rheoliadau hyn, a fydd yn rhoi'r pŵer i awdurdodau lleol yng Nghymru a Chyfoeth Naturiol Cymru i gynnig y gallu i ryddhau atebolrwydd am euogfarn ar gyfer troseddau dyletswydd gofal yn ymwneud â gwastraff drwy dalu cosb benodedig. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Thank you very much. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting on this item until voting time.
Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly rydym yn gohirio'r bleidlais ar yr eitem hon nes yr amser pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar, a gwelliannau 2, 3, 4, 5 a 6 yn enw Rhun ap Iorwerth.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Darren Millar, and amendments 2, 3, 4, 5 and 6 in the name of Rhun ap Iorwerth.
Item 7 this afternoon is a debate on the Estyn annual report of 2017-18, and I call on the Minister for Education to move the motion—Kirsty Williams.
Eitem 7 y prynhawn yma yw dadl ar adroddiad blynyddol Estyn, 2017-18, a galwaf ar y Gweinidog Addysg i gynnig y cynnig — Kirsty Williams.
Cynnig NDM6969 Rebecca Evans
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn:
1. Nodi Adroddiad Blynyddol Prif Arolygydd Ei Mawrhydi dros Addysg a Hyfforddiant yng Nghymru ar gyfer 2017-18 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 11 Rhagfyr 2018.
2. Croesawu bod y 'newid mewn diwylliant tuag at system fwy cydweithredol a hunan-wella yn parhau ar ei raddfa cyflym'.
3. Nodi bod safonau’n dda neu'n well mewn 8 allan o bob 10 ysgol gynradd, sydd yn gynnydd ar y llynedd.
4. Nodi, er bod safonau dal yn dda neu'n well mewn tua hanner o’n hysgolion uwchradd, bod amrywioldeb yn dal i fod yn her allweddol.
Motion NDM6969 Rebecca Evans
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the Annual Report for 2017-18 of Her Majesty’s Chief Inspector of Education and Training in Wales that was laid in Table Office on 11 December 2018.
2. Welcomes that the 'shift in culture towards a more collaborative and self-improving system continues apace'.
3. Notes that standards are good or better in 8 in 10 primary schools, an increase on last year.
4. Notes that whilst standards remain good or better in about half of secondary schools, variability remains a key challenge.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and I open this debate today by thanking Meilyr Rowlands for his annual report, the first based on Estyn's new inspection arrangements that were introduced in September 2017. This report provides us with valuable information based on Estyn's analysis of evidence from inspections about performance and standards across Wales. As a Government, we will be using this body of data to help monitor performance, inform policy and drive up standards in education and learning.
The chief inspector is right to say that there is much Wales can be proud of. It is particularly encouraging that Estyn have found that the shift in culture towards a more collaborative and self-improving system continues apace. This is vital if we are to continue to raise standards for all of our young people. The report finds that the positive trend is continuing in non-maintained nurseries, maintained special schools and our further education colleges. And it's extremely encouraging that standards are good or better in nine in 10 non-school settings and are improving, at higher than the percentage identified last year.
Standards are also found to be good or better in eight in 10 primary schools—an increase on last year—with more of them going on to be judged as excellent. The improvements in fundamentals, such as attendance and basic literacy over recent years, are to be welcomed and are paving the way for overall improvements across our primary sector. Yet, whilst I note that half of our secondary schools continue to maintain good or better standards, I accept that that means that half of them do not, and I do not believe that that is acceptable, and improvement is needed. I am in no doubt that there is still much work to do.
Five per cent of primary and 15 per cent of secondary schools have been identified as needing significant improvement or special measures. I believe that the challenge for the system is to ensure that schools that need additional support are identified at an earlier stage and that we work closely with schools and the profession to address these issues. The fact that schools are being placed in an Estyn statutory category year on year indicates, as I've said, that more needs to be done to identify schools causing concern earlier, and then, crucially, to provide them with appropriate support to enable them to improve.
I am currently considering how we will tackle this issue and to identify new mechanisms that could be put in place to provide support to make improvements in these schools. I'm encouraged that our policies such as the new professional standards for teaching and leadership, and the ongoing development of the new curriculum, have driven forward progress and improved teaching and learning experiences for pupils. The professional standards, which have pedagogy at their heart, have been designed to support practitioners to develop in a way that will prepare them to meet the challenges ahead.
I'm also pleased to note that schools and colleges have responded positively to changes in GCSE English, Welsh and maths. However, I do acknowledge that provision for the Welsh baccalaureate is more variable. The Welsh bac plays a key part in our national mission to raise standards by improving both the skills and knowledge of our young people. It has been designed to give young people a broader experience than they usually have through their traditional academic education. Enhancements to the arrangements on implementation of the Welsh bac are being actively addressed through the ongoing work of a partnership group that consists of Welsh Government, Qualifications Wales, and the WJEC, including actions on the key area of clarifying expectations for students at different levels.
As we all know in this Chamber, well-being is strongly linked to educational outcomes. I therefore welcome that well-being and attitudes to learning are good or excellent in two thirds of our secondary schools and have been identified as a strength in our primary sector. It is essential that every school develops an ethos to support the broader mental health and well-being of their learners, which in turn will help to prevent other issues from developing or escalating, including mental health issues.
Our national mission is to raise standards of education for all young people. We are currently developing new evaluation and improvement arrangements that will further support school improvement and raise standards. As you will know, I have issued a written statement today about these arrangements. This includes the work that will be taken forward from the recommendations within the Estyn independent report, ‘A Learning Inspectorate’. Moving to this new model of evaluation and improvement will put us more in line with high-performing systems across the world, and it will support the inspectorate in providing assurances that standards are being met whilst also supporting schools to maintain improvement. The policies that we have put in place are helping to drive improvements, but it is important that we maintain momentum to secure further and consistent improvements, as well as support schools through significant education reform.
Deputy Presiding Officer, I am very grateful for the teachers, leaders and managers throughout the sector for their continued efforts and contributions. We all share the same ambition: an ambition to raise standards, reduce the attainment gap, and to deliver an education system that is a source of national pride and enjoys the confidence of the people of Wales.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, ac fe agoraf y ddadl hon heddiw drwy ddiolch i Meilyr Rowlands am ei adroddiad blynyddol, yr un cyntaf sy'n seiliedig ar drefniadau arolygu newydd Estyn a gyflwynwyd ym mis Medi 2017. Mae'r adroddiad hwn yn rhoi gwybodaeth werthfawr inni yn seiliedig ar ddadansoddiad Estyn o dystiolaeth o arolygiadau ynghylch perfformiad a safonau ledled Cymru. Fel Llywodraeth, byddwn yn defnyddio'r casgliad hwn o ddata i'n helpu i fonitro perfformiad, llywio polisi a chodi safonau addysgu a dysgu.
Mae'r prif arolygydd yn iawn i ddweud bod gan Gymru lawer i fod yn falch ohono. Mae'n arbennig o galonogol bod Estyn wedi darganfod bod y newid yn y diwylliant tuag at system sy'n fwy cydweithredol ac yn un sy'n annog hunan-welliant yn parhau i ddatblygu. Mae hyn yn hollbwysig os ydym yn dymuno parhau i godi safonau ar gyfer pob un o'n pobl ifanc. Mae'r adroddiad yn nodi bod y patrwm cadarnhaol yn parhau mewn meithrinfeydd nas cynhelir, ysgolion arbennig a gynhelir ac yn ein colegau addysg bellach. Ac mae'n galonogol iawn bod safonau yn dda neu'n well mewn naw o bob 10 o leoliadau y tu allan i'r ysgol ac yn gwella ar raddfa sy'n uwch na'r ganran a nodwyd y llynedd.
Mae'r safonau yn dda neu'n well hefyd mewn wyth o bob 10 ysgol gynradd—sy'n gynnydd ar nifer y llynedd—gyda mwy ohonynt yn mynd ymlaen i gael eu barnu i fod yn rhagorol. Mae'r gwelliannau yn yr hanfodion, megis presenoldeb a llythrennedd sylfaenol dros y blynyddoedd diwethaf, i'w croesawu ac maent yn paratoi'r ffordd ar gyfer gwelliannau cyffredinol ar draws ein sector cynradd. Er hyn, wrth nodi bod hanner ein hysgolion uwchradd yn parhau i gynnal eu safonau o fod yn dda neu'n well, rwy'n derbyn bod hynny'n golygu nad yw hanner yr ysgolion yn cyflawni hynny, a chredaf nad yw hynny'n dderbyniol, ac mae angen gwella. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth fod llawer o waith i'w wneud.
Mae pump y cant o ysgolion cynradd a 15 y cant o ysgolion uwchradd wedi cael eu nodi fel rhai sydd angen gwelliant sylweddol neu o fod mewn mesurau arbennig. Credaf mai'r her i'r system yw sicrhau bod ysgolion sydd angen cymorth ychwanegol yn cael eu nodi'n gynharach a'n bod yn gweithio'n agos gyda'r ysgolion a'r proffesiwn fel y gallwn ymdrin â'r materion hyn. Mae'r ffaith fod ysgolion yn cael eu gosod yng nghategori statudol Estyn flwyddyn ar ôl blwyddyn yn nodi, fel y dywedais, fod angen gwneud mwy i nodi'r ysgolion sy'n peri pryder yn gynharach, ac yna, yn hollbwysig, ddarparu cymorth priodol i'w galluogi i wella.
Rwyf ar hyn o bryd yn ystyried sut y byddwn yn mynd i'r afael â'r mater hwn ac yn nodi dulliau newydd y gellid eu rhoi ar waith i ddarparu cymorth i wneud gwelliannau yn yr ysgolion hyn. Mae'n galonogol bod ein polisïau megis y safonau proffesiynol newydd ar gyfer addysgu ac arweinyddiaeth, a datblygiad parhaus y cwricwlwm newydd, wedi hwyluso'r cynnydd ac wedi gwella profiadau addysgu a dysgu i ddisgyblion. Cynlluniwyd y safonau proffesiynol, sydd wedi eu gwreiddio mewn addysgeg, i gefnogi ymarferwyr i ddatblygu mewn ffordd a fydd yn eu paratoi i wynebu heriau'r dyfodol.
Rwyf hefyd yn falch o nodi bod ysgolion a cholegau wedi ymateb yn gadarnhaol i newidiadau yn y cyrsiau TGAU Saesneg, Cymraeg a mathemateg. Fodd bynnag, rwyf yn cydnabod bod y ddarpariaeth ar gyfer bagloriaeth Cymru yn fwy amrywiol. Mae bagloriaeth Cymru yn rhan allweddol o'n cenhadaeth genedlaethol i godi safonau drwy wella sgiliau a gwybodaeth ein pobl ifanc. Cafodd ei chynllunio i roi profiad ehangach i bobl ifanc na'r hyn y maent yn ei gael yn arferol drwy eu haddysg academaidd draddodiadol. Mae ymdrech benodol i wella trefniadau gweithredu bagloriaeth Cymru yn cael eu gwneud drwy gydweithio parhaol grŵp partneriaeth sy'n cynnwys Llywodraeth Cymru, Cymwysterau Cymru a CBAC, gan gynnwys camau gweithredu ar y maes allweddol o egluro disgwyliadau ar gyfer myfyrwyr ar wahanol lefelau.
Fel y gwŷr pob un ohonom yn y Siambr hon, mae cysylltiad cryf rhwng lles a deilliannau addysgol. Croesawaf felly fod lles ac agweddau tuag at ddysgu yn dda neu'n rhagorol mewn dwy ran o dair o'n hysgolion uwchradd ac wedi eu nodi fel cryfder yn ein sector cynradd. Mae'n hanfodol bod pob ysgol yn datblygu ethos i gefnogi iechyd meddwl a lles ehangach eu dysgwyr, a fydd yn ei dro yn helpu i atal datblygiad neu gynnydd nifer o faterion eraill, gan gynnwys materion iechyd meddwl.
Ein cenhadaeth genedlaethol yw codi safonau addysg i bobl ifanc. Ar hyn o bryd rydym yn datblygu trefniadau gwerthuso a gwella newydd a fydd yn cefnogi gwella ysgolion a chodi safonau ymhellach. Fel y gwyddoch, rwyf wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig heddiw ynghylch y trefniadau hyn. Mae hyn yn cynnwys y gwaith fydd yn deillio o argymhellion o fewn adroddiad annibynnol Estyn, 'Arolygiaeth Dysgu'. Bydd symud tuag at y model newydd hwn o werthuso a gwella yn dod â ni'n agosach at systemau sy'n perfformio'n dda ar draws y byd, a bydd yn cefnogi'r arolygiaeth i ddarparu'r sicrwydd bod safonau yn cael eu cyflawni wrth gefnogi ysgolion i gynnal gwelliant ar yr un pryd. Mae'r polisïau a roddwyd ar waith gennym ni yn helpu i ysgogi gwelliannau, ond mae'n bwysig ein bod yn cynnal y momentwm i sicrhau gwelliannau pellach a chyson, yn ogystal â chefnogi ysgolion drwy gyfnod o ddiwygio addysg sylweddol.
Dirprwy Lywydd, rwyf yn ddiolchgar iawn i athrawon, arweinwyr a rheolwyr ledled y sector am eu hymdrechion parhaus a'u cyfraniadau. Rydym i gyd yn rhannu'r un uchelgais: uchelgais o godi safonau, lleihau bwlch cyrhaeddiad, a darparu system addysg sy'n destun balchder cenedlaethol ac yn un sy'n ennyn hyder pobl Cymru.
Thank you. I have selected the six amendments to the motion, and I call on Suzy Davies to move amendment 1 in the name of Darren Millar.
Diolch. Rwyf wedi dethol y chwe gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar Suzy Davies i gynnig gwelliant 1 yn enw Darren Millar.
Gwelliant 1—Darren Millar
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn gresynu at ganfyddiadau Adroddiad Blynyddol Prif Arolygydd Addysg a Hyfforddiant Ei Mawrhydi yng Nghymru ar gyfer 2017-18 ar gyfer disgyblion yn hanner ysgolion uwchradd Cymru, nad yw mwyafrif y disgyblion ar draws pob oedran a gallu yn gwneud digon o gynnydd.
2. Yn gresynu nad yw mwyafrif y disgyblion, yn hanner yr ysgolion, yn cyflawni yn unol â'u galluoedd erbyn iddynt gyrraedd diwedd addysg orfodol.
3. Yn gresynu at y gostyngiad parhaus yn nifer y lleoliadau sy'n darparu addysg ar gyfer plant 3 a 4 oed.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i esbonio unrhyw brosesau archwilio mewnol sydd ganddi o ran consortia rhanbarthol a rhannu canlyniadau unrhyw archwiliad mewnol neu allanol a allai fod wedi cael ei gynnal ers cyhoeddi canllawiau dilynol Estyn ar gyfer consortia rhanbarthol ac arolygwyr ym mis Medi 2017.
Amendment 1—Darren Millar
Delete all and replace with:
1. Regrets the Annual Report for 2017-18 of Her Majesty’s Chief Inspector of Education and Training in Wales’s findings that for pupils in half of Wales’s secondary schools, a majority of pupils across all age and ability ranges do not make enough progress.
2. Regrets that in half of schools, the majority of pupils do not achieve in line with their abilities by the time they reach the end of compulsory schooling.
3. Regrets the continuing fall in the number of settings delivering education for 3 and 4 year olds.
4. Calls on the Welsh Government to explain any internal audit processes it may have with regard to regional consortia and to share the results of any internal or external audit that may have been carried out since the publication of Estyn’s follow-up guidance for regional consortia and inspectors in September 2017.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and I move our amendment.
I just want to say for the record, though, that it wasn’t intended to be a ‘delete all’ amendment, but it is what it is and so'll we move on on that basis.
Could I also echo the sentiments expressed in the first Plaid amendment? Any improvement is to be welcomed for its effect on the individual young people who benefit from it, as well as the staff at the schools.
I just wanted to start briefly with the reduction in the number of settings offering education for three and four-year-olds. I’ve always been disappointed that some councils in Wales have chosen to restrict this offer to council nurseries only, which may account in part for the reduction. But I’m also concerned about the drop in the number of settings at a time when the Government is rolling out its 30-hour childcare offer for parents working more than 16 hours. As well as anticipating a rise in demand there, what about the children who can only access 10 hours of education, because their parents work 15 rather than 16 hours? They still have five hours of childcare to find, preferably in the same setting as the education offer, except, of course, they have to pay for it. It’s also the setting where the seeds of the 1 million Welsh speaker policy need to germinate, so perhaps the Minister could give us her thoughts on that.
Point 4 of our amendment is an opportunity for the Minister to let us in on how the risk profile and financial management associated with policies aimed at school improvement are managed within Government. The consortia and local authorities, working together, are supposed to be the back-room engines of school improvement. They’re only briefly mentioned in this report, although the standout finding there is that, as a result of a range of failings in one consortium, the pace of improvement in secondary schools causing concern is just too slow. But, specific trouble in one consortium doesn’t explain the wild variation in school performance across Wales. You accept that there is variability. It’s within schools as well as between schools—a finding of the OECD in its report in the last Assembly term, and that doesn’t really seem to have changed much. So, in congratulating those schools with well-motivated, well-led staff and happy learners achieving their potential, we cannot let that mask the flipside of the very significant number of learners who've been let down in the way we highlight in the first two points of our amendment.
Now, as you say, Minister, 5 per cent of primary schools and 15 per cent of secondary schools are in special measures or in need of significant improvement. Those are quite high percentages when we're talking about the nadir of performance, and these concerns are not new. So, how has your audit and risk management within your department helped you improve the monitoring and evaluation of policy design and implementation? In short, what have you changed as a result of that work?
With only 8 per cent of our primary schools considered excellent when it comes to standards, why are 88 per cent of them categorised as green and in need of minimum support? Barely half of our secondary schools are good, let alone excellent, yet 78 per cent of them will only get 10 days or less support. How did we get to a position where only a third of our through schools—the fashionable format for leadership and management now—were found to be good at leadership and management, let alone standards, and teaching and learning—only a third of them; there were no excellents.
This report shows that despite the demographics and other challenges at our schools, any one of them can be excellent across the five inspected areas, so why exactly do so few of our primary schools achieve that, and how can we have such extremes between success and failure in the secondary sector? It doesn't tally with the categorisation. It doesn't tally with half our schools needing inspection follow-up, and despite some very, very pleasing results, as you said, around well-being, that doesn't necessarily tally with higher standards, because Estyn says you only see that where the schools are exceptionally strong on well-being.
But where I think the urgency now lies is with self-evaluation. The OECD said we had problems with this previously, and it is patently clear that far too many schools and school leaders are still struggling with this even now—half of secondary schools. These are the schools you're asking to take on new qualifications and a new curriculum, a new curriculum questioned yet again today in the Times Educational Supplement, which is dependent on self-evaluation and self-improvement within the schools to achieve its aims, and you said that was vital.
If, as claimed, a shift to a self-improvement culture is moving at pace, why aren't standards improving at pace? Estyn says that despite various initiatives, including banding and categorisation, it remains the case that these schools—the poorer performing ones—are not identified early enough, and not enough is done to support them. You said that in your opening remarks, and you said that you're currently considering how.
Minister, you have the powers of intervention to shake up these schools and councils and consortia, who continue to fail children. Please use them.
Diolch, Dirprwy Lywydd, ac rwy'n cynnig ein gwelliant.
Hoffwn ddweud ar gyfer y cofnod, serch hynny, na chafodd ei fwriadu i fod yn welliant 'dileu popeth', ond dyna sydd gennym, ac felly symudwn ymlaen ar y sail hwnnw.
A gaf i hefyd ategu'r teimladau a fynegwyd yng ngwelliant cyntaf Plaid? Mae unrhyw welliant i'w groesawu am ei effaith ar y bobl ifanc unigol sy'n elwa ohono, yn ogystal â staff yn yr ysgolion.
Roeddwn yn awyddus i ddechrau yn fyr gyda'r gostyngiad yn nifer y lleoliadau sy'n cynnig addysg ar gyfer plant tair a phedair oed. Caf fy siomi bob amser fod rhai cynghorau yng Nghymru wedi dewis cyfyngu'r cynnig hwn i feithrinfeydd y cyngor yn unig, a gall hyn fod yn rhannol gyfrifol am y gostyngiad. Ond rwyf hefyd yn pryderu am y gostyngiad yn nifer y lleoliadau ar adeg pan fydd y Llywodraeth yn cyflwyno'r cynnig o 30 awr o ofal plant i rieni sy'n gweithio mwy nag 16 awr. Yn ogystal â rhagweld cynnydd yn y galw, beth am y plant sydd ond yn gallu cael 10 awr o addysg, gan fod eu rhieni'n gweithio 15 awr yn hytrach nag 16? Mae angen iddynt ddod o hyd i bum awr arall o ofal plant, yn yr un lleoliad â'r addysg a gynigir, os oes modd, ond wrth gwrs, rhaid iddynt dalu amdano. Dyma hefyd y lle ar gyfer egino hadau'r polisi 1 miliwn o siaradwr Cymraeg, felly efallai fod modd i'r Gweinidog roi ei barn inni ar hynny.
Mae pwynt 4 yn ein gwelliant yn gyfle i'r Gweinidog rannu â ni am y modd y rheolir o fewn y Llywodraeth y proffil risg a'r rheolaeth ariannol sy'n gysylltiedig â pholisïau sydd â'r nod o wella ysgolion. Y consortia a'r awdurdodau lleol, yn gweithio gyda'i gilydd, sydd i fod i yrru gwelliant ysgolion. Dim ond cyfeiriad byr sydd atynt yn yr adroddiad hwn, ond y prif ganfyddiad ynddo yw, o ganlyniad i amrywiaeth o fethiannau mewn un consortiwm, fod y gwelliant mewn ysgolion uwchradd yn rhy araf ac yn peri pryder. Ond, nid yw trafferthion penodol mewn un consortiwm yn esbonio'r amrywiad gwyllt ym mherfformiad ysgolion ledled Cymru. Rhaid derbyn bod peth amrywioldeb. Gwelir hynny o fewn ysgolion yn ogystal â rhwng ysgolion—un o ganfyddiadau'r OECD yn ei adroddiad yn ystod tymor diwethaf y Cynulliad, ac nid yw hynny wedi newid ryw lawer. Felly, wrth longyfarch yr ysgolion hynny sydd â staff brwdfrydig yn cael eu harwain yn dda a dysgwyr hapus sy'n cyflawni eu potensial, ni allwn adael i hynny guddio'r pegwn arall lle mae nifer sylweddol iawn o ddysgwyr sydd heb gyflawni, yn y ffordd a amlygwyd gennym yn nau bwynt cyntaf ein gwelliant.
Yn awr, fel y dywedwch, Gweinidog, mae 5 y cant o ysgolion cynradd a 15 y cant o ysgolion uwchradd mewn mesurau arbennig neu angen gwelliant sylweddol. Mae'r rheini'n ganrannau eithaf uchel pan ydym yn sôn am isafbwynt perfformiad, ac nid yw'r pryderon hyn yn newydd. Felly, sut mae'r archwilio a rheoli risg o fewn eich adran chi wedi eich helpu i wella monitro a gwerthuso polisi cynllunio a gweithredu? Yn fyr, beth ydych chi wedi ei newid o ganlyniad i'r gwaith hwnnw?
Gyda dim ond 8 y cant o'n hysgolion cynradd yn cael eu hystyried i fod yn rhagorol o ran safonau, pam mae 88 y cant ohonynt yn cael eu categoreiddio fel gwyrdd ac angen y lefel isaf o gymorth arnynt? Dim ond prin hanner ein hysgolion uwchradd sy'n dda, heb sôn am fod yn rhagorol, eto i gyd bydd 78 y cant ohonynt ond yn cael 10 diwrnod neu lai o gymorth. Sut y daethpwyd i'r sefyllfa lle mai dim ond traean o'n hysgolion pob oedran—y fformat ffasiynol ar gyfer arweinyddiaeth a rheolaeth bellach—a farnwyd i fod yn dda am arweinyddiaeth a rheolaeth, heb sôn am safonau, ac addysgu a dysgu—dim ond traean ohonynt. Nid oedd yr un ysgol ragorol.
Dengys yr adroddiad hwn y gall unrhyw un o'n hysgolion fod yn rhagorol ar draws y pum maes arolygu er gwaethaf y ddemograffeg a'r heriau eraill sy'n eu hwynebu. Felly pam mai dim ond ychydig o'n hysgolion cynradd sy'n cyflawni hynny, a sut mae gennym y fath eithafion rhwng llwyddiant a methiant yn y sector uwchradd? Nid yw'n cyd-fynd â'r categoreiddio. Nid yw'n cyfateb â'r ffaith bod angen arolwg dilynol ar hanner ein hysgolion, ac er gwaethaf rhai canlyniadau dymunol iawn, iawn, fel y dywedasoch, ynglŷn â lles, nid yw hynny o reidrwydd yn cyd-fynd â safonau uwch, gan fod Estyn yn dweud nad ydych yn gweld hynny heblaw pan fydd yr ysgolion yn eithriadol o gryf o ran lles.
Ond erbyn hyn credaf fod y brys mwyaf yn ymwneud â hunanarfarnu. Dywedodd yr OECD fod gennym broblemau gyda hyn o'r blaen, ac mae'n hollol amlwg bod gormod o lawer o ysgolion ac arweinwyr ysgolion yn cael trafferth gyda hyn hyd yn oed yn awr—hanner yr ysgolion uwchradd. Dyma'r ysgolion yr ydych chi'n gofyn iddynt gymryd cymwysterau newydd a chwricwlwm newydd, cwricwlwm newydd a gafodd ei herio unwaith eto heddiw yn y Times Educational Supplement, cwricwlwm sy'n ddibynnol ar hunanarfarnu a hunanwella o fewn ysgolion i gyflawni ei nodau, ac fe ddywedasoch fod hynny'n hanfodol.
Os yw'r newid tuag at ddiwylliant o hunan-welliant, fel yr hawliwyd, yn symud yn gyflym, pam nad yw'r safonau'n gwella'r un mor gyflym? Dywed Estyn ei bod yn parhau i fod yn wir, er gwaethaf mentrau amrywiol, gan gynnwys bandio a chategoreiddio, nad yw'r ysgolion hyn—y rhai sy'n perfformio'n wael—yn cael eu nodi'n ddigon cynnar, ac nad oes digon yn cael ei wneud i'w cefnogi. Fe ddywedasoch hynny yn eich sylwadau agoriadol, a dywedasoch eich bod ar hyn o bryd yn ystyried sut.
Gweinidog, mae gennych y pwerau i ymyrryd er mwyn chwyldroi'r ysgolion, y cynghorau a'r consortia hyn, sy'n parhau i fethu'r plant. Defnyddiwch nhw os gwelwch yn dda.
Thank you. Can I call on Siân Gwenllian to move amendments 2, 3, 4, 5 and 6 in the name of Rhun ap Iorwerth?
Diolch. A gaf i alw ar Siân Gwenllian i gynnig gwelliannau 2, 3, 4, 5 a 6 yn enw Rhun ap Iorwerth?
Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn nodi ymroddiad parhaus athrawon a staff cynorthwyol yn ein hysgolion yn eu gwaith o godi safonau a chyrhaeddiad disgyblion.
Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn nodi adroddiad Donaldson ar Estyn, Arolygiaeth Dysgu; Adolygiad annibynnol o Estyn a gyhoeddwyd yn Mehefin 2018, ac sydd heb dderbyn ymateb gan Lywodraeth Cymru hyd yma.
Gwelliant 4—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn nodi adroddiad Prifysgol Caerdydd 'Cut to the Bone?' sy’n cadarnhau bod gwariant ysgol yn 2017-18 £324 y disgybl yn is mewn termau real na’r ffigwr cyfatebol yn 2009-10.
Gwelliant 5—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn nodi llythyr agored ASCL Cymru a’i sylwadau fod yna argyfwng cyllid difrifol mewn ysgolion yng Nghymru sydd yn cael effaith andwyol ar bobl ifanc Cymru.
Gwelliant 6—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ystyried gwariant teg o’r gyllideb a fydd yn ysgafnhau’r pwysau presennol sy’n bodoli ar ein hysgolion.
Amendment 2—Rhun ap Iorwerth
Add as new point at end of motion:
Notes the continued dedication of teachers and support staff in our schools as they work to improve standards and pupils' attainment.
Amendment 3—Rhun ap Iorwerth
Add as new point at end of motion:
Notes the Donaldson report on Estyn, A Learning Inspectorate; an independent review of Estyn, that was published in June 2018 and has not yet received a response from the Welsh Government.
Amendment 4—Rhun ap Iorwerth
Add as new point at end of motion:
Notes the Cardiff University report 'Cut to the Bone?' which confirms that school spending in 2017-18 was £324 less per pupil in real terms than the corresponding figure in 2009-10.
Amendment 5—Rhun ap Iorwerth
Add as new point at end of motion:
Notes ASCL Cymru's open letter and its comments that there is a severe funding crisis in Welsh schools that is having a detrimental effect on Wales's young people.
Amendment 6—Rhun ap Iorwerth
Add as new point at end of motion:
Calls on the Welsh Government to consider fair funding from the budget that would lessen the current pressures that exist on our schools.
Cynigiwyd gwelliannau 2, 3, 4, 5 a 6.
Amendments 2, 3, 4, 5 and 6 moved.
Diolch yn fawr, a dwi'n symud y gwelliannau hynny.
Diolch yn fawr am y cyfle i drafod canfyddiadau adroddiad Estyn 2017-18. Mae sefyllfa ein hysgolion uwchradd yn fater o bryder mawr, gyda disgyblion mewn hanner ein hysgolion uwchradd, sef mewn tua 100 o ysgolion, yn cael eu gadael i lawr. Hynny yw, dydy'r plant ddim yn cyrraedd eu llawn botensial erbyn iddyn nhw adael yr ysgol.
Mae hyn yn sobor i bob un person ifanc sy'n cyrraedd y sefyllfa honno, ac mae o hefyd yn sobor o ran ffyniant y genedl yn gyffredinol. Mae Cymru angen cyfundrefn addysg o'r radd flaenaf er lles y genedl a chenedlaethau'r dyfodol. Dim ond 195 ysgol uwchradd sydd yna yng Nghymru. Dydy hyn ddim yn rhif anferth, ac mae'n rhaid felly fod yna rywbeth mawr o'i le nad oes modd sicrhau safonau cyrhaeddiad uwch a chyson ar draws Cymru. Y cwestiwn pwysig ydy: sut mae gwella'r sefyllfa?
Mi nododd prif arolygydd Estyn yn y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn Rhagfyr y llynedd fod angen gwneud tri pheth. Yn gyntaf, mae angen adnabod yr ysgolion yn gynt, hynny yw, yr ysgolion sy'n tanberfformio. Yn ail, mae angen gwneud yn siŵr eu bod nhw yn cael gwell cefnogaeth ac, yn drydydd, mae angen cydgordio'r gefnogaeth maen nhw'n ei chael ar hyn o bryd yn well.
Dwi'n mynd i hoelio sylw ar y trydydd pwynt yma, sydd yn hollbwysig, dwi'n meddwl, ac yn haeddu sylw. Ar hyn o bryd, mae cymaint o haenau yn y system—yr ysgolion eu hunain a'u timau rheoli, y llywodraethwyr, yr awdurdodau lleol, y consortia ac adran addysg Llywodraeth Cymru—pwy sydd yn cymryd y cyfrifoldeb? Ydy o'n gyfrifoldeb i bawb, ac i neb, yn y pen draw? Mae hyn yn bryder. Mae angen gwella atebolrwydd yn y system drwyddi draw a hynny ar frys, ac mae angen adolygu'r trefniadau a'r angen am yr holl haenau er mwyn gwneud cydgordio'r gefnogaeth yn well, sef un o amcanion y prif arolygydd.
Troi at adroddiad Donaldson ar yr arolygiaeth dysgu—prif fyrdwn hwnnw oedd y dylai fod gan Estyn fwy o rôl o ran cefnogi'r broses o wella ysgolion. Hynny yw, y dylai Estyn fod yn fwy gweithredol yn yr ymateb, yn hytrach na dim ond yn y diagnosis. Ac mae yna ddadleuon o blaid ac yn erbyn hynny, a'r bore yma, fe gafwyd datganiad gan y Llywodraeth yn dweud eu bod nhw yn derbyn yr argymhellion yn yr adroddiad yna.
Ond un cyhoeddiad heddiw sydd wedi dychryn pawb ydy hwn, sef y bydd yna fwy o arolygiadau, ac Estyn, nid Donaldson, sydd wedi sôn am hyn. Mae o wedi llwyddo i gynddeiriogi bron pawb sy'n ymwneud ag addysg yng Nghymru. Doedd yna ddim cyfeiriad at hyn yn adroddiad Donaldson, hyd y gwelaf i, ac os rhywbeth, mae'r adroddiad yn rhoi'r argraff mai symud i'r cyfeiriad arall sydd angen, efo'r pwyslais ar ddilysu hunanarfarnu, nid ar fwy o arolygu. Ond mae'r Llywodraeth wedi derbyn yr argymhellion, ac felly, os ydy'r Llywodraeth am weld Estyn yn rhoi mwy o gefnogaeth i'n hysgolion ni, yna mae'n rhaid gofyn y cwestiwn: beth ydy pwrpas y consortia? Mae'n rhaid edrych o ddifri ar eu rôl nhw os ydy Estyn yn mynd i fod yn cymryd rhai o'r cyfrifoldebau drosodd.
Un arall o ganfyddiadau Estyn oedd hyn: mae arweinyddiaeth yn ddigonol ac angen gwelliant mewn pedair o bob 10 ysgol, ac yn anfoddhaol mewn rhyw un o bob 10 ysgol. Mae'r ymyrraeth sy'n dod o wahanol gyfeiriadau yn gwneud swydd pennaeth yn un anodd iawn. Dyma reswm arall dros greu llai o haenau yn y system, a chreu llinellau atebolrwydd cadarn drwyddi draw. A dwi ddim yn credu y gellir edrych ar y problemau sy'n cael eu hamlygu gan adroddiad Estyn heb edrych ar y cyd-destun ehangach sy'n wynebu ein hysgolion a'n hathrawon. Does yna ddim dwywaith fod y proffesiwn dan bwysau aruthrol ar hyn o bryd, a fedrwn ni ddim sôn am godi safonau heb sôn am gyllid ac adnoddau. Yn ôl y Llywodraeth ei hun, mae diffyg yng nghyllideb dwy o bob pum ysgol a arolygwyd. Mae'n rhaid inni unioni'r sefyllfa yma, ac mae angen i'r Llywodraeth gynnal adolygiad brys o gyllido ysgolion. Ydy'r lefel cyllido yn ddigonol? A beth am y sleisen o'r gacen sy'n mynd at addysg? Oes digon ohono yn mynd at ein hysgolion? Gobeithio y bydd y drafodaeth prynhawn yfory yn amlygu rhai o'r problemau yma a bod gwaith y pwyllgor plant a phobl ifanc hefyd yn bwydo i'r drafodaeth honno.
Dwi'n gorffen ar hyn: gwaith y Llywodraeth yma ydy edrych yn hir ac yn galed ar y dystiolaeth a dod i gasgliadau a gweithredu yn ôl y dystiolaeth.
Thank you very much, and I move those amendments.
Thank you very much for the opportunity to discuss the findings of the Estyn report for 2017-18. The situation in our secondary schools is a cause of great concern, with pupils in half of our secondary schools, so, around 100 schools, being let down. That is, the children aren't reaching their full potential by the time they leave school.
Now, this is sobering for every young person who reaches that point, and it's also disappointing in terms of the prosperity of the nation as a whole. Wales needs an education regime of the highest order for the benefit of the nation and of future generations. Now, there are only 195 secondary schools in Wales. This isn't a huge number, so there has to be something major wrong if we can't ensure higher attainment rates across Wales. So, the important question is: how can we improve the situation?
The chief inspector of Estyn noted in the Children, Young People and Education Committee in December of last year that three things need to be done. First of all, we need to identify earlier those schools that are underperforming. Second, we need to ensure that they receive better support and, thirdly, we need to co-ordinate the support that they receive at present better.
I'm going to focus on the third point, which is vital, I think, and does deserve attention. At the moment, there are so many layers within the system—the schools themselves and their management teams, the governors, the local authorities, the consortia and the education department at the Welsh Government—so who's taking responsibility? Is it a responsibility for all of them, or for none of them, ultimately? This is a concern. We need to improve accountability in the system as a whole and, as a matter of urgency, we need to review the arrangements, and the need for all of these layers in order to co-ordinate the support better, which was one of the objectives of the chief inspector.
Now, turning to the Donaldson report on the learning inspectorate, the main thrust of it was that Estyn should have more of a role in terms of supporting the process of improving schools—namely, that Estyn should be more active in its response rather than just being part of the diagnosis. There are arguments in favour and against that, and this morning we had a statement from the Government stating that they did accept the recommendations in that report.
But one announcement today that has frightened everyone is this: there will be more inspections, and Estyn, not Donaldson, has talked about this. It has succeeded in raising the hackles of everyone involved in education. There was no reference to this in the Donaldson report, as far as I can see, and, if anything, the report says that we need to move in the opposite direction, with a focus on self-validation and inspection, not on greater inspection itself. But the Government has accepted the recommendations of that report, so if the Government wants to see Estyn giving greater support to our schools, then we have to ask the question: what's the point of the consortia? We need to look seriously at their role if Estyn is going to be taking some of the responsibilities over.
Another of the Estyn findings was this: that leadership is adequate and needs improvement in four out of 10 schools, and is unsatisfactory in about one out of 10 schools. Now, the intervention that comes from different directions makes the job of the head very difficult, and this is another reason for creating fewer layers in the system and for greater accountability throughout. And I don't think that we can look at the problems that are pointed to in the Estyn report without looking at the wider context that faces our schools and our teachers. There's no doubt about it—that the profession is under a great deal of pressure at the moment, and we can't talk about raising standards without talking about funding and resources. According to the Government itself, there is a deficit in the budget of two out of five schools inspected. We need to deal with the situation and the Government needs to hold an urgent review of funding the schools. Are the funding levels sufficient? And what about the slice of the cake that goes towards education? Does enough of it go to our schools? I hope that the debate tomorrow will point to some of these problems and that the work of the Children, Young People and Education Committee will feed into that discussion.
I conclude on this: the work of this Government is to look long and hard at the evidence and to come to conclusions and take action according to that evidence.
I'd like to thank Her Majesty's Chief Inspector of Education and Training in Wales for his annual report. It's a report card on the performance of Wales's education system, and it appears that we are not doing well enough. While eight in 10 primary schools are deemed good or better, only 8 per cent of Wales's primary schools are classed as excellent schools. Every child in Wales deserves to go to an excellent school, and the standard of your education shouldn't be dependent upon where your parents choose to live, if they even have a choice, which many families do not.
And the outlook for our secondary schools is much bleaker—only around half of Wales's secondary schools are judged to be good or better, and half of the secondary schools inspected in the past year needed follow-up action, and two were placed in special measures. The problem, according to Professor David Reynolds, former education adviser to both the Welsh and the UK Governments, is because we are introducing a new curriculum at the same time as trying to drive up standards in a system that is not all that wonderful by international standards. Standards have improved slightly, and of course that's very welcome, but we still have one of the worst-performing education systems in the world. We are letting down future generations and condemning us to languish at the bottom of the economic league tables. We are preventing half of Wales's young people from achieving their true potential. We have known for years that we weren't helping our brightest, but, as highlighted by the chief inspector's report, we are letting down pupils across all abilities and all age ranges.
I had the pleasure of attending the official opening of Ysgol Carreg Hir in my region, a new primary school resulting from the merger of three primary schools: Bryn Hyfryd and Ynysmaerdy, and one which was in special measures, Llansawel. I have to say that I was very impressed with the new school buildings, the staff and the pupils. The pupils seem to thrive in the new environment, which was conducive to learning, and I have no doubt that the new school will be much better than the sum of its parts, and it will, thanks to the staff, pupils and parents, be judged as excellent when Estyn inspectors visit the school.
However, not all our children and young people are lucky enough to have state-of-the-art learning environments. Many, many pupils are crammed into crumbling classrooms, filled with broken and out-of-date equipment. Teachers and pupils alike do their best, but massive underinvestment and budget cuts have taken their toll. I recently met with the headteacher of Ysgol Gyfun Cymraeg Llangynwyd to discuss the future of Welsh-medium education in the Bridgend county borough. His school had a good rating from Estyn and scored five stars in the 'Real Schools Guide', but he has explained that it is getting harder and harder with the budget to make it stretch as far as it needs to to maintain these standards. The crumbling buildings and chronic underinvestment are taking their toll, and his experience is far from unique. Spending per pupil is much lower than in England or Scotland and has fallen by over £300 in the last decade. No wonder ASCL Cymru were forced to write about the severe funding crisis and its effect on Welsh schools.
Unfortunately, unless we address the funding crisis, more and more schools will be doomed to failure. Every young person in Wales deserves to attend an excellent school like Ysgol Carreg Hir, deserves to receive a world-class education and deserves to be nurtured and challenged to find their true potential. So, this Estyn report should serve as a wake-up call, because we are failing Wales's young people in many areas, and the report card reads 'must do better.'
Hoffwn ddiolch i Brif Arolygydd ei Mawrhydi dros Addysg a Hyfforddiant yng Nghymru am ei adroddiad blynyddol. Mae'n gerdyn adroddiad ar berfformiad system addysg Cymru, ac ymddengys nad ydym yn gwneud yn ddigon da. Er y bernir bod wyth o bob 10 o ysgolion cynradd yn dda neu'n well, dim ond 8 y cant o ysgolion cynradd Cymru a fernir yn ysgolion rhagorol. Mae pob plentyn yng Nghymru yn haeddu cael mynd i ysgol ragorol, ac ni ddylai safon eich addysg ddibynnu ar ble mae eich rhieni yn dewis byw, os oes ganddynt ddewis. Mae llawer o deuluoedd heb y dewis hwnnw hyd yn oed.
Ac mae'r rhagolygon ar gyfer ein hysgolion uwchradd yn fwy llwm o lawer—dim ond tua hanner yr ysgolion uwchradd yng Nghymru a fernir i fod yn dda neu'n well, ac roedd angen camau dilynol ar hanner yr ysgolion uwchradd a arolygwyd yn ystod y flwyddyn ddiwethaf tra rhoddwyd dwy mewn mesurau arbennig. Y broblem, yn ôl yr Athro David Reynolds, cyn gynghorydd addysg i Lywodraeth Cymru a'r DU, yw ein bod yn cyflwyno cwricwlwm newydd ar yr un pryd â'r ymgais i wella safonau mewn system lle nad yw popeth yn wych o'i chymharu â safonau rhyngwladol. Mae safonau wedi gwella ychydig, ac wrth gwrs mae hynny i'w groesawu'n fawr, ond mae gennym un o'r systemau addysg sy'n perfformio waethaf yn y byd. Rydym yn siomi cenedlaethau'r dyfodol ac yn condemnio ein hunain i nychu ar waelod y tablau cynghrair economaidd. Rydym yn atal hanner pobl ifanc Cymru rhag cyflawni eu gwir botensial. Rydym yn gwybod ers blynyddoedd nad ydym yn helpu ein dysgwyr disgleiriaf, ond, fel yr amlygwyd gan adroddiad y prif arolygydd, nid ydym yn cyfarfod ag anghenion disgyblion ar draws pob ystod oedran a galluoedd.
Cefais y pleser o fod yn bresennol yn agoriad swyddogol Ysgol Carreg Hir yn fy rhanbarth i, ysgol gynradd newydd sy'n deillio o uno tair ysgol gynradd: Bryn Hyfryd ac Ynysymaerdy, ac un a oedd mewn mesurau arbennig, Llansawel. Rhaid imi ddweud fy mod wedi fy mhlesio'n fawr gydag adeiladau'r ysgol newydd, y staff a'r disgyblion. Mae'r disgyblion fel petaent yn ffynnu yn yr amgylchedd newydd, ac roedd hyn yn ffafriol i'w dysgu ac nid oes gennyf unrhyw amheuaeth y bydd yr ysgol newydd yn llawer gwell na'i gwahanol rannau, ac y bydd, diolch i'r staff, disgyblion a rhieni, yn cael ei barnu'n rhagorol pan ddaw arolygwyr Estyn i ymweld â hi.
Fodd bynnag, nid yw ein plant a'n pobl ifanc i gyd yn ddigon ffodus o gael amgylcheddau dysgu modern. Mae llawer iawn o ddisgyblion yn cael eu gwasgu i ddosbarthiadau sy'n dadfeilio gydag offer sy'n hen-ffasiwn ac wedi torri. Mae athrawon a disgyblion fel ei gilydd yn gwneud eu gorau, ond mae tanfuddsoddi enfawr a thoriadau yn y gyllideb wedi gadael eu hôl. Cyfarfûm yn ddiweddar â phennaeth Ysgol Gyfun Gymraeg Llangynwyd i drafod dyfodol addysg cyfrwng Cymraeg ym mwrdeistref sirol Pen-y-bont. Cafodd yr ysgol adroddiad da gan Estyn a sgoriodd bum seren yn y 'Real Schools Guide', ond esboniodd ei bod yn mynd yn anoddach ac yn anoddach ymestyn y gyllideb i fynd mor bell ag sydd ei angen er mwyn cynnal y safonau hyn. Mae'r diffygion yn yr adeiladau a'r tanfuddsoddi dirfawr yn gadael eu hôl, ac nid yw ei brofiad ef yn unigryw o bell ffordd. Mae'r gwariant fesul disgybl lawer is nag yn Lloegr neu'r Alban, ac mae wedi gostwng dros £300 yn ystod y degawd diwethaf. Does dim syndod fod Cymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau Cymru wedi eu gorfodi i ysgrifennu am yr argyfwng ariannu difrifol ac effaith hynny ar ysgolion Cymru.
Yn anffodus, os na fyddwn yn datrys yr argyfwng ariannu, bydd mwy a mwy o ysgolion yn sicr o fethu. Mae pob person ifanc yng Nghymru yn haeddu cael mynychu ysgol ragorol fel Ysgol Carreg Hir, yn haeddu derbyn addysg o'r radd flaenaf ac yn haeddu cael eu meithrin a'u herio i ddarganfod eu gwir botensial. Felly, dylai'r adroddiad hwn gan Estyn ein deffro, gan ein bod yn methu pobl ifanc Cymru mewn llawer o ardaloedd, ac mae'r cerdyn adroddiad yn dweud, 'rhaid gwneud yn well.'
I now call the Minister for Education to reply to the debate—Kirsty Williams.
Galwaf ar y Gweinidog Addysg i ymateb i'r ddadl—Kirsty Williams.
Can I begin, Deputy Presiding Officer, by thanking Members for their contribution this afternoon? If I could begin by addressing some of the comments made by Suzy Davies, I'm not the one who's claiming that the culture of co-operation and self-improvement is moving apace. That's what is reported back from the chief inspector himself, and it is that move towards teachers working with other teachers within their own school and schools working with other schools in that culture of collaboration and self-improvement that will really drive the results. It is not top-down intervention from the Government alone that can move the system and move the needle in the way that we have to do.
Now, the Member is right to say that we are providing a greater emphasis on self-evaluation, and in the past it has been noted by the Organisation for Economic Co-operation and Development that this has not been a strength of our system. And that's why Estyn are working with the OECD to design a self-evaluation toolkit to ensure that there is a consistency in approach to self-evaluation across the Welsh education system and that consistency is also a robust approach to self-evaluation. And the purpose of a reformed inspectorate is for Estyn to be able to validate a school's self-improvement work. If Estyn are confident that that school is doing it well and that their self-evaluation is robust and driving change, then that school will have a greater sense of earned autonomy before Estyn will come back. If Estyn have concerns about that approach, then they will be back at the school more frequently, and that's how we will drive the system forward.
A gaf i ddechrau, Dirprwy Lywydd, drwy ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniad y prynhawn yma? Os caf i ddechrau drwy ymdrin â rhai o'r sylwadau a wnaed gan Suzy Davies, nid fi yw'r un sy'n hawlio bod y diwylliant o gydweithrediad a hunanwelliant yn symud yn gyflym. Dyna adroddodd y prif arolygydd ei hun, a'r symudiad hwnnw tuag at athrawon yn gweithio gydag athrawon eraill yn eu hysgol eu hunain ac ysgolion yn gweithio gydag ysgolion eraill yn y diwylliant hwnnw o gydweithio a hunanwelliant fydd mewn gwirionedd yn ysgogi'r canlyniadau. Nid ymyrraeth o'r brig i lawr gan y Llywodraeth yn unig sy'n gallu symud y system a symud y nodwydd yn y ffordd y mae'n rhaid i ni ei wneud.
Nawr, mae'r Aelod yn iawn i ddweud ein bod ni'n rhoi mwy o bwyslais ar hunanwerthuso, ac yn y gorffennol, nodwyd gan Y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd nad yw hyn wedi bod yn gryfder yn ein system. A dyna pam mae Estyn yn gweithio gyda'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd i lunio pecyn cymorth hunanarfarnu i sicrhau bod cysondeb yn yr ymagwedd at hunanwerthuso ar draws y system addysg yng Nghymru a bod y cysondeb hefyd yn ymagwedd gadarn at hunanarfarnu. A diben arolygiaeth ddiwygiedig yw i Estyn allu dilysu gwaith hunanwelliant ysgol. Os yw Estyn yn ffyddiog bod yr ysgol honno yn gwneud hyn yn dda a bod eu hunanarfarnu yn gadarn ac yn ysgogi newid, yna bydd gan yr ysgol honno fwy o ymdeimlad o fod wedi haeddu awtonomiaeth cyn bydd Estyn yn dod yn ôl. Petai gan Estyn bryderon ynglŷn â'r ymagwedd honno, yna fe fydden nhw yn ôl yn yr ysgol yn amlach, a dyna sut y byddwn ni'n ysgogi'r system i symud ymlaen.
Now, the Member made the point around non-maintained settings, and the report itself doesn't say whether the drop in numbers is a good thing or a bad thing. What it does say—and the Member is right to point out—is that it is not simply the preserve of the maintained settings to offer excellence to our youngest learners. In fact, the quality of our non-maintained sector is commented upon by the chief inspector, and the non-maintained provision for our youngest learners is one of the strengths of our system.
You will know now, and you referenced it, that we are working with colleagues in the health and social services department to ensure that there is a greater joining up of the childcare offer alongside foundation phase, with an opportunity for co-location to make it easy as possible for parents, and you will also be aware that Estyn and Care Inspectorate Wales are now working on joint inspections for those establishments as well, which, again, I think is a better way of moving forward.
If I could turn to Siân Gwenllian, she talked about accountability: where does accountability lie in the system and whose job is it to be accountable? Well, the reality is that accountability lies at different levels, and so it should. Accountability begins with the professional accountability of every single person working in our education system—that professional accountability that drives so many of our educators to ensure that they strive every day to do a fantastic job for the children they work with. The first line of accountability, then, after that, lies with our school governors who, on a day-to-day basis, on a weekly basis, are there to hold the senior management of their schools, of which they are governors, to account. Of course, our regional consortia, our school improvement services and local education authorities have a responsibility for individual schools in their areas, but also on a regional basis. Estyn is there to provide independent assurance for the system as a whole, and Welsh Government are accountable for the quality of the system as a whole.
Now, we do need to move to a situation where Estyn does provide more support for school improvement where a school has been found by Estyn not to be as good as it could be. Let me give you an example of why this is so necessary. I think back to a school in my own constituency, which, over many years, was deemed to be a school in need of special measures. Each time Estyn came to that school, they reported and they disappeared only to come back several months later with a different set of inspectors who asked the schools to jump through a different set of hoops. And when the school was unable to do that, they went away again, only to come back months later with a different set of people again. Now, that's not the way I want our inspectorate to behave. We need to have Estyn, our inspectors, around the table with our school improvement services, with our LEAs, to create a plan for that school and to work with others to ensure that that plan is delivered and that that school moves out of a category more quickly than some of our schools do at the moment. And it's a vision that I share with the chief inspector, because I think Estyn has more to do than it is currently doing at the moment.
With regard to frequency of inspections, the issue lies in the fact that you can put your child into the Welsh education system at the moment, and your child can go through the education system through the entirety of their career and not be subject to a school inspection. What we do know is that some schools that are in a category can improve really, really quickly, but we also know that the good schools can go down really, really quickly, and this system that is being proposed today and will be consulted upon gives us the opportunity to provide parents with better real-time data and information about what is going on in their schools. Plaid Cymru might not want—. They said they want greater accountability—Plaid Cymru may not want that accountability, but I think parents want to see more timely, up-to-date data about what's going on in their children's schools than is currently available. And we have to get away—. Plaid Cymru have to acknowledge that we are moving to a different type of inspection system, and we're doing it to help us make sure that all of our children get a fantastic education.
Can I just say, about Caroline Jones—? She says that we have the worst system in the world, but I'm very glad that then she went on to clarify that by giving some examples of fantastic schools in her own region that are doing a great job. She says we're not doing enough for our more able and talented students. We have introduced a more able and talented programme, we are extending our Seren programme not just to sixth formers and post-16 learners, but to younger learners. And with regard to school buildings, band A, which is coming to an end, and band B, which is shortly to start, will see the biggest investment in our school and college building programme since the 1960s. Can I—
Nawr, gwnaeth yr Aelod bwynt ynghylch lleoliadau nas cynhelir, ac nid yw'r adroddiad ei hun yn dweud pa un a yw'r gostyngiad yn y niferoedd yn beth da neu'n beth gwael. Beth y mae'n ei ddweud—ac mae'r Aelod yn iawn i nodi—yw nad lle'r lleoliadau a gynhelir yn unig yw cynnig rhagoriaeth i'n dysgwyr ieuengaf. Yn wir, gwnaeth y prif arolygydd sylw ynglŷn ag ansawdd ein sector nas cynhelir, a'r ddarpariaeth nas cynhelir ar gyfer ein dysgwyr ieuengaf yw un o gryfderau ein system.
Byddwch yn gwybod erbyn hyn, ac fe wnaethoch chi gyfeirio ato, ein bod yn gweithio gyda chydweithwyr yn yr adran iechyd a gwasanaethau cymdeithasol i sicrhau bod mwy o undod rhwng y cynnig gofal plant ochr yn ochr â chyfnod sylfaen, gyda chyfle ar gyfer cyd-leoli er mwyn ei gwneud hi mor rhwydd â phosib i rieni, a byddwch hefyd yn ymwybodol bod Estyn ac Arolygiaeth Gofal Cymru nawr yn gweithio ar arolygiadau ar y cyd ar gyfer y sefydliadau hynny hefyd, sydd, rwy'n credu unwaith eto, yn well ffordd o symud ymlaen.
Os caf i droi at Siân Gwenllian, soniodd hi am atebolrwydd: ble mae atebolrwydd yn y system a gwaith pwy yw bod yn atebol? Wel, y gwir amdani yw bod cyfrifoldeb ar wahanol lefelau, ac felly y dylai hi fod. Mae atebolrwydd yn dechrau gydag atebolrwydd proffesiynol pob person unigol sy'n gweithio yn ein system addysg—yr atebolrwydd proffesiynol hwnnw sy'n ysgogi cymaint o'n haddysgwyr i sicrhau eu bod yn ymdrechu bob dydd i wneud gwaith gwych ar gyfer y plant y maen nhw'n gweithio â nhw. Mae'r llinell gyntaf o atebolrwydd, felly, ar ôl hynny, yn gorwedd gyda'n llywodraethwyr ysgol sydd, o ddydd i ddydd, o wythnos i wythnos, yno i ddwyn i gyfrif uwch reolwyr eu hysgolion, y maen nhw'n eu llywodraethu. Wrth gwrs, mae gan ein consortia rhanbarthol, ein gwasanaethau gwella ysgolion ac awdurdodau addysg lleol gyfrifoldeb dros ysgolion unigol yn eu hardaloedd, ond hefyd ar sail ranbarthol. Mae Estyn yno i roi sicrwydd annibynnol ar gyfer y system yn ei chyfanrwydd, ac mae Llywodraeth Cymru yn atebol am ansawdd y system yn ei chyfanrwydd.
Nawr, mae angen inni symud i sefyllfa lle mae Estyn yn rhoi mwy o gymorth ar gyfer gwella ysgolion pan fo Estyn wedi canfod ysgol nad yw mor dda ag y gallai fod. Gadewch i mi roi enghraifft i chi o pam mae hyn mor angenrheidiol. Rwy'n meddwl yn ôl am ysgol yn fy etholaeth i, a oedd yn cael ei hystyried, am flynyddoedd lawer, yn ysgol a oedd angen mesurau arbennig. Bob tro y daeth Estyn i'r ysgol honno, cafwyd adroddiad ganddyn nhw cyn iddyn nhw ddiflannu a dod yn ôl sawl mis yn ddiweddarach gyda grŵp o arolygwyr gwahanol yn gofyn i'r ysgol neidio drwy gyfres wahanol o gylchoedd. A phan oedd yr ysgol yn methu â gwneud hynny, aethant i ffwrdd unwaith eto, dim ond i ddod yn ôl fisoedd yn ddiweddarach gyda gwahanol grŵp o bobl unwaith eto. Nawr, nid dyna'r ffordd yr wyf i eisiau i'n Harolygiaeth ni ymddwyn. Mae angen inni gael Estyn, ein harolygwyr, o amgylch y bwrdd gyda'n gwasanaethau gwella ysgolion, gyda'n hawdurdodau addysg lleol, i greu cynllun ar gyfer yr ysgol honno ac i weithio gydag eraill i sicrhau bod y cynllun hwnnw yn cael ei gyflawni a bod yr ysgol honno yn symud allan o gategori yn gynt nag y mae rhai o'n hysgolion ni yn ei wneud ar hyn o bryd. Ac mae'n weledigaeth yr wyf i'n ei rhannu â'r Prif Arolygydd, oherwydd fy mod i'n credu bod gan Estyn fwy i'w wneud nag y mae'n ei wneud ar hyn o bryd.
O ran amlder arolygiadau, mae'r mater yn deillio o'r ffaith eich bod chi'n cael rhoi eich plentyn i mewn i'r system addysg yng Nghymru ar hyn o bryd, ac y gall eich plentyn fynd drwy'r system addysg drwy ei yrfa'n gyfan gwbl heb fod yn destun arolygiad ysgol. Yr hyn a wyddom yw bod rhai ysgolion sydd mewn categori yn gallu gwella'n gyflym iawn, ond gwyddom hefyd y gall ysgolion da waethygu'n gyflym iawn, ac mae'r system hon a gynigir heddiw ac yr ymgynghorir arni yn y man yn gyfle inni roi gwell data amser real a gwybodaeth am yr hyn sy'n digwydd yn eu hysgolion i rieni. Efallai nad yw Plaid Cymru eisiau—. Fe ddywedon nhw eu bod eisiau mwy o atebolrwydd—efallai nad yw Plaid Cymru eisiau'r atebolrwydd hwnnw, ond credaf fod rhieni eisiau gweld mwy o ddata mwy amserol a chyfredol ynghylch yr hyn sy'n mynd ymlaen yn ysgolion eu plant nag sydd ar gael ar hyn o bryd. Ac mae'n rhaid inni symud i ffwrdd—. Mae'n rhaid i Blaid Cymru gydnabod ein bod ni'n symud i fath gwahanol o system arolygu, ac rydym yn gwneud hyn i'n helpu ni i wneud yn siŵr bod ein plant i gyd yn cael addysg ardderchog.
A gaf i ddweud, ynghylch Caroline Jones—? Mae hi'n dweud bod gennym ni'r system waethaf yn y byd, ond rwy'n falch iawn ei bod hi wedi mynd ymlaen i egluro hynny drwy roi rhai enghreifftiau o ysgolion gwych yn ei rhanbarth ei hun sy'n gwneud gwaith da iawn. Mae hi'n dweud nad ydym ni'n gwneud digon dros ein myfyrwyr mwy galluog a thalentog. Rydym wedi cyflwyno rhaglen fwy galluog a thalentog, rydym yn ymestyn ein rhaglen Seren nid yn unig i fyfyrwyr chweched dosbarth a dysgwyr ôl-16, ond i ddysgwyr iau. Ac o ran adeiladau ysgolion, bydd band A, sy'n dod i ben, a band B, sydd i ddechrau cyn bo hir, yn gweld y buddsoddiad mwyaf yn ein rhaglen adeiladau ysgolion a cholegau ers y 1960au. A gaf i —
Will you take an intervention? Thank you very much. I was listening to what you've just been saying, particularly in relation to Caroline Jones's contribution. I still don't think you've given us an answer why we still have so many persistent failing schools—and I use 'failing' advisedly. There is a certain cohort of schools that is still not moving out of special measures and so on, despite years and years of intervention. What is it?
A wnewch chi dderbyn ymyriad? Diolch yn fawr iawn. Roeddwn yn gwrando ar yr hyn yr ydych newydd fod yn ei ddweud, yn arbennig ynghylch cyfraniad Caroline Jones. Rwyf yn dal i gredu nad ydych chi wedi rhoi ateb i ni pam mae gennym ni gymaint o ysgolion sy'n methu'n barhaus—a defnyddiaf 'methu' yn ystyriol. Mae carfan arbennig o ysgolion sydd dal yn methu â symud allan o fesurau arbennig ac ati, er gwaethaf blynyddoedd a blynyddoedd o ymyrraeth. Beth yw e?
I agree with you that there are certain schools that appear in red categorisation and in Estyn categorisation too often, and we could probably all, between us, name those schools, which is why I made reference in my speech to changing the role of Estyn so they're not simply there to make a judgment—they have to be part of that school improvement, they have to be more proactive in school improvement than simply making a judgment—and why I have said that we will be reviewing how we can make more effective interventions for those schools, because it is not right that those schools are left in those situations, sometimes for a period of years. We have to have a more effective way of moving those schools more quickly than we currently do at the moment, and I acknowledged that in my opening speech. And that is about challenging local authorities about their powers of intervention, and, where they're not willing to use those powers of intervention either to remove governing bodies, to remove delegated financial regimes or to have other interventions, then we, as a Welsh Government, will have to do that.
If I can conclude, because I'm just about to run out of time. I was going to cover in my closing speech, instead of responding to questions, some of the issues that were raised in my written statement this afternoon. There are significant education reforms taking place. Estyn cannot escape those reforms. I'm glad to be working with the chief inspector to implement the findings of Graham Donaldson's review into a reformed inspectorate, which I believe are crucial to delivering on all of our aspirations to ensure that every child has access to a first-class education system. But as the chief inspector says himself, Deputy Presiding Officer—and I wish that more of our Members would have acknowledged it this afternoon—there is much to be proud of in our system.
Cytunaf â chi fod rhai ysgolion yn ymddangos yn y categorïau coch ac yng nghategorïau Estyn yn rhy aml, ac mae'n debyg y gallem ni i gyd, rhyngom, enwi'r ysgolion hynny, a dyna pam y cyfeiriais i yn fy araith at newid swyddogaeth Estyn fel nad ydyn nhw yno ddim ond i feirniadu—mae'n rhaid iddyn nhw fod yn rhan o'r cynllun gwella ysgolion hwnnw, mae'n rhaid iddyn nhw fod yn fwy rhagweithiol o ran gwella ysgol na dim ond beirniadu—a pham yr wyf wedi dweud y byddwn yn adolygu sut y gallwn wneud ymyriadau mwy effeithiol ar gyfer yr ysgolion hynny, oherwydd nid yw'n iawn fod yr ysgolion hynny yn cael eu gadael yn y sefyllfaoedd hynny, weithiau am flynyddoedd. Mae'n rhaid inni fod â ffordd fwy effeithiol o symud yr ysgolion hynny yn gynt nag a wnawn ar hyn o bryd, ac fe wnes i gydnabod hynny yn fy araith agoriadol. Ac mae hynny'n ymwneud â herio awdurdodau lleol am eu pwerau ymyrraeth, a phan nad ydyn nhw'n barod i ddefnyddio'r pwerau ymyrraeth, yna naill ai cael gwared ar gyrff llywodraethu, cael gwared ar gyfundrefnau ariannol dirprwyedig neu gael ymyraethau eraill, yna bydd yn rhaid i ni, fel Llywodraeth Cymru, wneud hynny.
Os caf i gloi, oherwydd fy mod i ar fin rhedeg allan o amser. Yn fy araith i gloi roeddwn yn mynd i drafod, yn hytrach nag ymateb i gwestiynau, rai o'r materion a godwyd yn fy natganiad ysgrifenedig y prynhawn yma. Mae diwygiadau addysg sylweddol yn digwydd. Ni all Estyn ddianc rhag y diwygiadau hynny. Rwy'n falch fy mod yn gweithio gyda'r prif arolygydd i weithredu canfyddiadau adolygiad Graham Donaldson o arolygiaeth ddiwygiedig, sydd, rwy'n credu, yn hollbwysig i wireddu ein dyheadau i sicrhau bod pob plentyn yn cael mynediad i system addysg o'r radd flaenaf. Ond fel y dywed y prif arolygydd ei hun, Dirprwy Lywydd—a hoffwn pe byddai mwy o'n Haelodau wedi cydnabod hyn y prynhawn yma—mae llawer i ymfalchïo ynddo yn ein system.
Thank you. The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.] Thank you. You are going to have to shout 'object' faster and a lot louder as well.
Diolch. Y cynnig yw derbyn gwelliant 1. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Diolch. Bydd yn rhaid i chi weiddi 'gwrthwynebu' yn gynt ac yn llawer uwch hefyd.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Okay, so we will now move to voting time on this.
Iawn, felly symudwn yn awr at y cyfnod pleidleisio ar hyn.
Presiding Officer, just to make a comment, my system has crashed for about the third time today, and I'm happy to vote manually.
Llywydd, dim ond i wneud sylw, mae fy system wedi torri am y trydydd tro heddiw, ac rwy'n hapus i bleidleisio â llaw.
I'm being reliably informed as long as your lights are working when we come to voting, you don't need the system. So, unless three Members wish for the bell to be rung, I am now going to move to voting time.
Rwy'n cael ar ddeall o ffynhonnell ddibynadwy cyn belled â bod eich goleuadau'n gweithio pan fyddwn yn pleidleisio, nid oes angen y system arnoch. Felly, oni bai bod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, rwyf nawr yn mynd i symud at y cyfnod pleidleisio.
Fine. So, the first vote this afternoon, then, is on the Household Waste Duty of Care (Fixed Penalties) (Wales) Regulations 2019, and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For the regulations 41, no abstentions, two against. Therefore the regulations are agreed.
Iawn. Felly, mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar Reoliadau Dyletswydd Gofal o ran Gwastraff Cartref (Cosbau Penodedig) (Cymru) 2019, ac rwy'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y rheoliadau 41, neb yn ymatal, dau yn erbyn. Felly mae'r rheoliadau wedi eu derbyn.
NDM6970 - Rheoliadau Dyletswydd Gofal Gwastraff o ran Cartref (Cosbau Penodedig) (Cymru) 2019: O blaid: 41, Yn erbyn: 2, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
NDM6970 - The Household Waste Duty of Care (Fixed Penalties) (Wales) Regulations 2019: For: 41, Against: 2, Abstain: 0
Motion has been agreed
We now move to vote on the debate on the Estyn annual report, and I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For the amendment 18, one abstention, 24 against. Amendment 1 is not agreed.
Symudwn yn awr i bleidleisio ar y ddadl ar adroddiad blynyddol Estyn, a galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y gwelliant 18, un wedi ymatal, 24 yn erbyn. Nid yw gwelliant 1 wedi ei dderbyn.
NDM6969 - Gwelliant 1: O blaid: 18, Yn erbyn: 24, Ymatal: 1
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6969 - Amendment 1: For: 18, Against: 24, Abstain: 1
Amendment has been rejected
I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For the amendment 42, one abstention. Therefore, amendment 2 is agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y gwelliant 42, un wedi ymatal. Felly, mae gwelliant 2 wedi ei dderbyn.
NDM6969 - Gwelliant 2: O blaid: 42, Yn erbyn: 0, Ymatal: 1
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6969 - Amendment 2: For: 42, Against: 0, Abstain: 1
Amendment has been agreed
I now call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For the motion 19, no abstentions, 24 against. Therefore, amendment 3 is not agreed.
Galwaf yn awr am bleidlais ar welliant 3, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 19, neb wedi ymatal, 24 yn erbyn. Felly, nid yw gwelliant 3 wedi ei dderbyn.
NDM6969 - Gwelliant 3: O blaid: 19, Yn erbyn: 24, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6969 - Amendment 3: For: 19, Against: 24, Abstain: 0
Amendment has been rejected
I now call for a vote on amendment 4, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For the amendment 18, no abstentions, 25 against. Therefore, amendment 4 is not agreed.
Galwaf yn awr am bleidlais ar welliant 4, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y gwelliant 18, neb wedi ymatal, 25 yn erbyn. Felly nid yw gwelliant 4 wedi ei dderbyn.
NDM6969 - Gwelliant 4: O blaid: 18, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6969 - Amendment 4: For: 18, Against: 25, Abstain: 0
Amendment has been rejected
I call for a vote on amendment 5, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For the amendment 18, no abstentions, 25 against. Therefore, amendment 5 is not agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 5, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y gwelliant 18, neb wedi ymatal, 25 yn erbyn. Felly nid yw gwelliant 5 wedi ei dderbyn.
NDM6969 - Gwelliant 5: O blaid: 18, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6969 - Amendment 5: For: 18, Against: 25, Abstain: 0
Amendment has been rejected
I call for a vote on amendment 6, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For the amendment 18, no abstentions, 25 against. Therefore, amendment 6 is not agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 6, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y gwelliant 18, neb wedi ymatal, 25 yn erbyn. Felly, nid yw gwelliant 6 wedi ei dderbyn.
NDM6969 - Gwelliant 6: O blaid: 18, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6969 - Amendment 6: For: 18, Against: 25, Abstain: 0
Amendment has been rejected
I now call for a vote on the motion as amended, tabled in the name of Rebecca Evans.
Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans.
Cynnig NDM6969 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn:
1. Nodi Adroddiad Blynyddol Prif Arolygydd Ei Mawrhydi dros Addysg a Hyfforddiant yng Nghymru ar gyfer 2017-18 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 11 Rhagfyr 2018.
2. Croesawu bod y “newid mewn diwylliant tuag at system fwy cydweithredol a hunan-wella yn parhau ar ei raddfa cyflym”.
3. Nodi bod safonau’n dda neu'n well mewn 8 allan o bob 10 ysgol gynradd, sydd yn gynnydd ar y llynedd.
4. Nodi, er bod safonau dal yn dda neu'n well mewn tua hanner o’n hysgolion uwchradd, bod amrywioldeb yn dal i fod yn her allweddol.
5. Yn nodi ymroddiad parhaus athrawon a staff cynorthwyol yn ein hysgolion yn eu gwaith o godi safonau a chyrhaeddiad disgyblion.
Motion NDM6969 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the Annual Report for 2017-18 of Her Majesty’s Chief Inspector of Education and Training in Wales that was laid in Table Office on 11 December 2018.
2. Welcomes that the “shift in culture towards a more collaborative and self-improving system continues apace”.
3. Notes that standards are good or better in 8 in 10 primary schools, an increase on last year.
4. Notes that whilst standards remain good or better in about half of secondary schools, variability remains a key challenge.
5. Notes the continued dedication of teachers and support staff in our schools as they work to improve standards and pupils' attainment.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion 26, 11 abstentions, six against. Therefore, the motion as amended is agreed.
Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig wedi'i ddiwygio 26, 11 wedi ymatal, chwech yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.
NDM6969 - Dadl: Adroddiad Blynyddol Estyn 2017-18, cynnig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 26, Yn erbyn: 6, Ymatal: 11
Derbyniwyd y cynnig
NDM6969 - Debate: The Estyn Annual Report 2017-18, motion as amended: For: 26, Against: 6, Abstain: 11
Motion has been agreed
And that brings today's business to a close. Thank you.
A daw hynny â busnes heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:46.
The meeting ended at 17:46.