Cynulliad Cenedlaethol Cymru

I call Members to order.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Education, and the first question is from Rhun ap Iorwerth.

Diolch, Rhun. Cyhoeddodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon ddatganiad ym mis Gorffennaf ynghylch addysg a hyfforddiant meddygol yng ngogledd Cymru, a oedd yn cydnabod yr angen am fwy o addysg feddygol yn yr ardal. Ein huchelgais yw cyflawni hynny drwy ddull cydweithredol sy’n seiliedig ar gydweithio agosach rhwng prifysgolion Caerdydd, Abertawe a Bangor.

Thank you. I do understand that I have been asking questions of the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport on medical education to date, but it’s good to ask a question to you as the Cabinet Secretary for Education today. Now that the pre-budget agreement has secured development funding for undergraduate medical education in Bangor, will you, as the education Secretary, tell us what sort of work programme you would want to see put in place in order to start to build towards the introduction of a full undergraduate course in Bangor for medical students based in Bangor University working in partnership with another medical school or medical schools, in addition to the steps that can happen immediately in terms of securing further placements for students in north Wales?

Fel chi, Rhun, rwy’n falch ein bod wedi gallu sicrhau cyllid o £7 miliwn yng nghyllideb y flwyddyn nesaf i gefnogi ein cynlluniau ar gyfer datblygu addysg feddygol israddedig yng ngogledd Cymru. Mae’r Ysgrifennydd Iechyd wedi ymrwymo i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau’r Cynulliad yn yr hydref, a dyna yw’r bwriad o hyd, ond a gaf fi ddweud wrthych fod swyddogion yn gweithio gyda’r tri sefydliad i fwrw ymlaen â’r cynnig ac i nodi’r camau ymarferol sy’n angenrheidiol er mwyn ei roi ar waith. Y tro diwethaf i’r swyddogion gyfarfod â phrifysgolion Caerdydd, Abertawe a Bangor, ynghyd â’r ddeoniaeth, oedd ar 21 Medi.

Nid yw nifer y meddygon teulu cyfwerth ag amser llawn yng ngogledd Cymru wedi cynyddu dros y degawd diwethaf, er y cynnydd yn y boblogaeth, a bod nifer y contractau meddygon teulu wedi treblu, ac mae nifer y lleoedd hyfforddi ar gyfer meddygon teulu yng ngogledd Cymru wedi bod ar y lefel isaf erioed ers degawd bellach. Yn y Cynulliad dair blynedd yn ôl, galwodd pwyllgor meddygol lleol gogledd Cymru am ailsefydlu’r cyswllt gydag ysgol feddygol Lerpwl, o ble yr oedd llawer wedi dod i weithio yng ngogledd Cymru ac wedi cael eu hyfforddi yma fel meddygon ifanc. A phan ofynnais i’r Prif Weinidog ynglŷn â hyn, dywedodd ei bod yn hynod o bwysig fod unrhyw ysgol feddygol yn cydweithio’n agos ag eraill er mwyn sicrhau y cedwir y cynaliadwyedd hwnnw yn y dyfodol. Sut rydych yn ymateb, felly, i’r galwadau parhaus gan feddygon teulu ar bwyllgor meddygol lleol gogledd Cymru am yr atebion rydych yn eu hargymell i ymgorffori cysylltiadau cryfach â Lerpwl a Manceinion mewn perthynas â’r cyflenwad o feddygon newydd a meddygon ifanc i ardal gogledd Cymru?

Diolch i Mark am ei gwestiwn, ond nid mater ar gyfer fy mhortffolio i yw addysg feddygol ôl-raddedig, ond ar gyfer fy nghyd-Aelod Cabinet, Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd. Ond rwyf bob amser yn awyddus iawn i brifysgolion a sefydliadau Cymru geisio cydweithio ble bynnag y gallant, boed hynny yng Nghymru neu’r tu allan i Gymru.

Ysgrifennydd y Cabinet, fel y darganfuom yn y pwyllgor iechyd, mae pobl ifanc yng Nghymru sy’n astudio meddygaeth yng Nghymru yn fwy tebygol o aros yng Nghymru, a dyna pam ei bod yn hanfodol bwysig ein bod yn gwella cyfleoedd addysg feddygol yng ngogledd Cymru. Nid yn unig fod prinder meddygon a nyrsys yng Nghymru, ond mae radiolegwyr yn brin iawn hefyd. Ysgrifennydd y Cabinet, beth y mae eich Llywodraeth yn ei wneud i annog mwy o bobl ifanc i ystyried gyrfa mewn diagnosteg feddygol, a beth a wnewch i gynyddu nifer y lleoedd a chyfleoedd hyfforddi ym maes radioleg?

Mae’r Aelod yn gwneud pwynt dilys iawn, ac ers fy amser ar y pwyllgor iechyd, a fwynheais yn fawr, mae materion sy’n ymwneud â diagnosteg feddygol yn hanfodol, wrth gwrs, os ydym am fynd i’r afael â phroblemau gydag amseroedd aros ar gyfer y profion hynny. Rwyf fi ac Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd yn parhau i weithio’n agos ar draws y Llywodraeth i sicrhau ein bod yn cefnogi addysg feddygol a phroffesiynau sy’n gysylltiedig â meddygaeth, ac rydym yn buddsoddi dros £350 miliwn bob blwyddyn, gan gynorthwyo mwy na 15,000 o fyfyrwyr a hyfforddeion gyda’u haddysg a’u hyfforddiant mewn ystod o broffesiynau gofal iechyd ledled Cymru, gan gynnwys, fel y dywedais, meddygon a phroffesiynau eraill.

Diolch, David. Mae’r dystiolaeth yn awgrymu y gall ymgysylltiad teuluol gael dros chwe gwaith yn fwy o ddylanwad ar gyrhaeddiad addysgol plentyn na gwahaniaethau yn ansawdd yr ysgol. Mae ein pecyn cymorth Ymgysylltu â’r Gymuned a Theuluoedd a’n hymgyrch Mae Addysg yn Dechrau yn y Cartref yn parhau i sicrhau bod ymgysylltiad teuluol â dysgu plant yn parhau i fod yn flaenoriaeth i ymarferwyr.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae’n ofynnol i ysgolion gynnwys manylion yn eu cynlluniau datblygu ynglŷn â sut y byddai’r corff llywodraethu yn ceisio bodloni targedau gwella ysgolion ar gyfer y flwyddyn drwy weithio gyda theuluoedd disgyblion yn yr ysgol. Mewn arolwg gan PTA Cymru, canfuwyd mai 66 y cant yn unig o rieni a ddywedodd fod ysgol eu plentyn yn cyfathrebu’n dda â hwy, o gymharu â 76 y cant yng Ngogledd Iwerddon a 73 y cant yn Lloegr. Felly, mae’r awdurdodaethau hynny o’n blaenau yn hynny o beth. Rwy’n pryderu’n benodol ynghylch y modd y mae ysgolion yn cysylltu â gofalwyr maeth, sydd, yn amlwg, yn camu i rôl rhieni. Credaf fod hwn yn fater pwysig iawn ac y dylid ei flaenoriaethu mewn ysgolion i sicrhau eu bod yn ymgymryd â’r cyswllt hanfodol hwn yn effeithiol.

Diolch, David. Rwy’n parhau i edrych ar ffyrdd newydd ac arloesol o adeiladu’r berthynas rhwng ysgolion a rhieni, o ystyried y rôl hanfodol y gallant ei chwarae wrth wella cyrhaeddiad. Mae’r pecyn cymorth Ymgysylltu â’r Gymuned a Theuluoedd, fel y dywedais, wedi cael ei groesawu’n fawr gan lawer o ymarferwyr mewn ysgolion. Mae’r consortia’n gweithio gydag ysgolion i sicrhau ei fod yn cael ei ddefnyddio.

Rydych yn codi pwynt pwysig iawn ynglŷn â gofalwyr maeth. O beth o’r gwaith achos yn fy etholaeth i, rwy’n gwybod y gall gofalwyr maeth ei chael hi’n anodd sicrhau lleoedd i blant a osodir yn eu gofal weithiau os ydynt wedi dod o’r tu allan i’r sir. Felly, diolch am godi’r mater pwysig hwn a byddaf yn ymchwilio ymhellach gyda swyddogion i weld beth arall y gallwn ei wneud yn y maes pwysig hwn ar gyfer y grŵp pwysig hwnnw o blant a’u gofalwyr.

Diolch i David am godi hyn gan y credaf fod cyfranogiad rhieni yn rhan annatod o lwyddiant yr ysgol. A fyddai’n cydnabod, fodd bynnag, fod rhai ysgolion yn wynebu heriau mwy sylweddol o ran ymgysylltu â rhieni, ac yn gyffredinol hefyd o ran ymgysylltiad rhieni â’u plant? Efallai y gallai roi sylwadau ar ba fesurau y gall eu rhoi ar waith o fewn Llywodraeth Cymru i oresgyn y rhwystrau hynny? Mae hi wedi ymweld â rhai o’r ysgolion yn fy etholaeth—a chroesawaf hynny—sy’n wynebu’r heriau hyn.

A hoffai roi sylwadau hefyd ar bwysigrwydd rhaglenni Dechrau’n Deg yn cychwyn yr ymgysylltiad cynnar hwn â rhieni, gan fod yn rhan o fywydau eu plant hefyd? Roedd yn bleser mynychu agoriad dwy ganolfan Dechrau’n Deg newydd yn fy etholaeth yr wythnos diwethaf yn Lewistown ac yn Garth. Dyma’r deuddegfed ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Maent yn cael cryn dipyn o effaith o ran ymgymryd â’r rôl honno o gynnwys y rhiant ym mywydau eu plant, ac yn y pen draw, ym mywyd yr ysgol hefyd a’u haddysg yn y dyfodol.

Diolch, Huw. Nid yw Dechrau’n Deg yn rhan o fy mhortffolio, ond rydych yn llygad eich lle i dynnu sylw at ei rôl hollbwysig. Rwy’n cytuno mai po gynharaf y gallwn ymyrryd ym mywydau plant i sicrhau budd cadarnhaol, y cyfleoedd gorau y gall dysgwyr o gefndiroedd mwy difreintiedig eu cael yn ddiweddarach yn eu bywydau. Dyna pam y cyflwynasom y grant amddifadedd disgyblion ar gyfer y blynyddoedd cynnar—mae’n ddrwg gennyf, y grant datblygu disgyblion ydyw bellach—ym mis Ebrill 2015 i ddarparu cymorth ychwanegol i’n dysgwyr ieuengaf, gan gynnwys cymorth gyda datblygu lleferydd ac iaith a datblygiad cynnar sgiliau llythrennedd, sy’n gallu bod yn heriol weithiau. Rydym yn ategu’r gwaith hwnnw, er enghraifft, drwy gynorthwyo BookTrust Cymru i ddarparu deunydd darllen ar gyfer teuluoedd yn ogystal â’r ymgyrch ‘Magu plant. Rhowch amser iddo’ a’n hymgyrch Mae Addysg yn Dechrau yn y Cartref, lle y mae gan deuluoedd fynediad at adnoddau rhad ac am ddim i’w helpu i helpu eu plant.

I now call on the party spokespeople to question the Cabinet Secretary. The Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd.

Diolch, Llywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, rydych wedi cydnabod wrthyf yn y Siambr hon—ac mae’r Prif Weinidog, a phob tegwch, wedi dweud yr un peth—nad yw’r Llywodraeth yn gwneud cystal ag yr hoffai o ran athrawon cyflenwi yma yng Nghymru. Wrth gwrs, cyhoeddodd y pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ei adroddiad, yn awgrymu camau gweithredu yn y Cynulliad diwethaf. Sefydlwyd tasglu’r model cyflenwi gweinidogol y llynedd a chyflwynasant eu hadroddiad ar ddechrau’r flwyddyn. Gyda’r sector yn teimlo’n fwyfwy rhwystredig oherwydd y diffyg cynnydd, awgrymai eich llythyr diweddaraf at y pwyllgor addysg yr wythnos diwethaf y gallai fod yn ddwy flynedd arall yn awr cyn y bydd model newydd yn cael ei ddatblygu, a’i roi ar waith yn y pen draw. Mae hynny ymhell dros bedair blynedd wedi i’r Llywodraeth dderbyn yr holl argymhellion yn adroddiad y pwyllgor hwnnw yn ôl yn 2015. Felly, a ydych yn cydymdeimlo â rhwystredigaeth y sector yn hyn o beth, ac a oes ganddynt achos cyfiawn dros fod yn ddig ynglŷn â pha mor araf y mae’r Llywodraeth yn ymgymryd â’r gwaith o ddiwygio?

Llyr, mae mater athrawon cyflenwi yn un cymhleth a sensitif. Fe fyddwch yn gwybod bod y grŵp gorchwyl a gorffen a sefydlwyd gan y Gweinidog blaenorol wedi cydnabod yn eu hadroddiad eu hunain, a gyflwynwyd i mi, nad oes un ateb unigol a all fynd i’r afael â mater athrawon cyflenwi. Nid yw’n deg dweud nad oes unrhyw gamau wedi eu cymryd. Rwyf wedi sefydlu grŵp i ystyried canfyddiadau’r adroddiad gorchwyl a gorffen a’u rhoi ar waith. Felly, er enghraifft, mae gan athrawon cyflenwi fynediad at Hwb bellach, lle nad oedd hynny’n wir o’r blaen. Rydym yn gweithio ar drefniadau hyfforddi newydd ar gyfer athrawon cyflenwi. Mae gennym drefniadau cydweithredol newydd ar waith mewn nifer o awdurdodau lleol mewn perthynas ag athrawon newydd gymhwyso sy’n gweithio ar y llwybr cyflenwi er mwyn eu cefnogi’n well yn eu rôl. Ac rydym yn parhau i edrych ar fodelau newydd o ddarparu athrawon cyflenwi.

Fel y dywedais yn fy natganiad yr wythnos diwethaf, mewn cwestiwn a ofynnoch bryd hynny, rwy’n credu, mae swyddogion wedi bod yng Ngogledd Iwerddon yn ddiweddar i edrych ar brofiad Gogledd Iwerddon. Fodd bynnag, hyd nes bod y broses o ddatganoli cyflog ac amodau athrawon wedi’i chwblhau, rydym wedi ein cyfyngu braidd yn ein gallu i gyflwyno’r model newydd arloesol yr hoffwn ei weld.

Wel, mae etholwr wedi cysylltu â mi—ac roeddech chi’n sôn am gyflog ac amodau—ac roedd hi’n ennill £115 y dydd fel athrawes gyflenwi. Mae hi bellach wedi cael llythyr gan ei hawdurdod lleol yn dweud bod yn rhaid i bob ysgol weithio drwy’r asiantaeth athrawon cyflenwi breifat, New Directions, gydag ychydig iawn o eithriadau. Ac mae hi’n dweud wrthyf y bydd hynny’n golygu y bydd ei chyflog yn gostwng i £85 y dydd, gan fod New Directions yn cadw oddeutu 30 y cant o’r arian a delir gan ysgolion am athrawon cyflenwi. A oes unrhyw syndod fod prinder cynyddol o athrawon cyflenwi, yn enwedig mewn rhai pynciau? A ydych yn derbyn bod ein hathrawon cyflenwi yn haeddu gwell cynnig a chyflog tecach?

Mater i ysgolion unigol yw cyflogi athrawon cyflenwi. Nid oes yn rhaid i ysgolion fynd drwy’r gweithdrefnau unigol hynny o reidrwydd. Anogir awdurdodau lleol i ddefnyddio trefniadau’r consortia, gan fod hynny’n rhoi rhywfaint o sicrwydd inni, er enghraifft, ynglŷn â gwiriadau ar gyfer yr ymarferwyr unigol a all fod yn gweithio yn ein hysgolion. Un o’r problemau a welsom gyda’r grŵp gorchwyl a gorffen yw nad yw rhai o’r sefydliadau llai o faint sy’n trefnu ac yn darparu athrawon cyflenwi yn dilyn rhai o’r gwiriadau sylfaenol yr hoffem sicrhau eu bod yn digwydd yn ein hysgolion.

Felly, fel y dywedais, yn y pen draw, ceir model ar gyfer ysgolion unigol, ond buaswn yn disgwyl bod yr holl amddiffyniadau priodol ar waith ar gyfer ein gweithlu athrawon cyflenwi. Yr hyn sy’n bwysig i mi yw ein bod yn defnyddio athrawon cyflenwi pan fo angen, ond nad yw athrawon cyflenwi yn dod yn ddewis diofyn mewn llawer o’n hysgolion, ac mae hynny’n amharu ar ddysgu, o bosibl, ac yn effeithio ar safonau.

Wel, nid ydych wedi ateb y cwestiwn ynglŷn ag a ydynt yn cael cynnig teg yn hyn o beth. Oherwydd mae athro cyflenwi arall yn dweud wrthyf ei fod yn ystyried rhoi’r gorau i swydd y mae wedi’i gwneud ers 18 mlynedd oherwydd y gostyngiad sylweddol y mae’n ei wynebu yn ei gyflog. Ac yn y cyfamser, wrth gwrs, mae’n dweud wrthyf ei fod yn gweld New Directions yn talu difidend o £100,000 yr un i’w gyfarwyddwyr, a chyfran mewn difidend pellach o £430,000 gan riant-gwmni’r cwmni. Ar yr union adeg y mae ein hysgolion yn dibynnu fwyfwy ar athrawon cyflenwi am eu gwasanaethau a’u cymorth, rydych yn gwthio’r posibilrwydd o ddiwygio ddwy flynedd, efallai tair blynedd, ymhellach i’r dyfodol. Nawr, yn y cyfamser, mae cyflogau athrawon cyflenwi yn gostwng. Felly, a ydych yn credu ei bod hi’n iawn fod asiantaeth breifat yn mynd â thraean o gyflog athrawon cyflenwi?

Fel y dywedais, mater i’r ysgolion yw trefniadau cyflogi athrawon cyflenwi unigol. Un o’r enghreifftiau mwy diddorol o fodel amgen a ystyriwyd gan y grŵp gorchwyl a gorffen yw’r model cydweithredol a sefydlwyd gan yr athrawon eu hunain yn ne-orllewin Lloegr, ac rwy’n awyddus iawn i weld a oes unrhyw wersi y gellir eu dysgu o hynny.

O ran defnyddio asiantaethau preifat, mae hwnnw’n un o’r rhesymau pam ein bod wedi sefydlu’r trefniadau consortia newydd hyn gydag awdurdodau lleol ar gyfer athrawon newydd gymhwyso, fel mai’r awdurdodau lleol, mewn gwirionedd, sy’n gyfrifol am leoli athrawon cyflenwi yn yr ardaloedd hynny. Ac mae’r mathau hynny o fodelau, a’r contract cymdeithasol sydd gennym rhyngom ni fel Llywodraeth Cymru a’n gweithlu addysgu, yn un rwy’n awyddus i adeiladu arno.

Conservative spokesperson, Darren Millar.

Diolch, Llywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, yr haf hwn, cafwyd y canlyniadau TGAU gwaethaf yng Nghymru ers degawd, gyda’r cyfraddau pasio ar eu lefelau isaf ers 2006. Mae hynny’n rhoi tystiolaeth bellach inni fod gweinyddiaethau olynol o dan Lafur Cymru—a’r Llywodraeth glymblaid hon bellach—yn gwneud cam â phlant a phobl ifanc yma yng Nghymru. Beth a wnewch i wella’r sefyllfa hon?

Yr hyn rwyf am ei wneud yw gweithredu cynnwys ‘Addysg yng Nghymru: Cenhadaeth ein Cenedl’, a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf, ac yr atebais gwestiynau yn ei gylch yn y Siambr hon yr wythnos diwethaf.

Nid ydych wedi dweud beth yn benodol y byddwch yn ei wneud i wella’r canlyniadau TGAU. Un peth a fyddai’n ddefnyddiol, wrth gwrs, yw sicrhau bod gwerslyfrau TGAU ar gael yn Gymraeg i’r disgyblion sy’n dymuno sefyll eu harholiadau drwy gyfrwng y Gymraeg. Ond fel y gwyddoch, mae’n debyg, o ran y fanyleb newydd ar gyfer TGAU astudiaethau crefyddol, sydd eisoes wedi’i chyhoeddi—nid oes unrhyw werslyfrau ar gael ar gyfer TGAU astudiaethau crefyddol, yn Gymraeg nac yn Saesneg. Felly, ni fyddwn yn gweld unrhyw welliannau hyd nes y bydd eich Llywodraeth yn gwneud rhywfaint o waith i sicrhau bod yr adnoddau angenrheidiol gan yr athrawon, a bod dysgwyr yn gallu cael mynediad at yr adnoddau angenrheidiol, er mwyn codi’r safonau hyn. Rhoesoch sicrwydd inni yn y gorffennol fod y materion hyn wedi eu datrys. Rydym bellach ar ddechrau mis Hydref ac nid yw’r gwerslyfrau hyn ar gael o hyd yn y naill iaith neu’r llall, yn enwedig ar gyfer TGAU astudiaethau crefyddol. Pryd rydych yn mynd i dynnu’r ewinedd o’r blew a datrys y sefyllfa hon?

A gaf fi fod yn gwbl glir gyda’r Aelod mewn perthynas â chyfraddau pasio TGAU yr haf hwn? Ar gyfer pobl ifanc 16 oed, roedd y gyfradd a basiodd yn 66.7 y cant, ac mae hynny’n cyd-fynd â’r lefelau uchaf erioed a welsom dros y tair blynedd diwethaf. Yn bwysig i mi, mae canlyniadau ar lefel A*—y myfyrwyr sy’n cyflawni orau oll—wedi aros yn sefydlog, a chafwyd gwelliannau yng nghanlyniadau’r haf ar lefel A* i C mewn meysydd pwnc gyda nifer fawr yn eu sefyll, megis canlyniadau gwell mewn llenyddiaeth Saesneg, canlyniadau gwell mewn hanes, canlyniadau gwell mewn daearyddiaeth, ac yn bwysig, canlyniadau gwell mewn Cymraeg ail iaith.

Mae’r mater sy’n ymwneud â gwerslyfrau yn un dilys. Ni fydd Cymwysterau Cymru—wrth gwrs, mae cymwysterau hyd braich o’r Llywodraeth hon bellach—yn cymeradwyo cwrs newydd gan CBAC oni bai eu bod yn fodlon fod yr adnoddau ar gael. O ran adnoddau dwyieithog, rwy’n siŵr y bydd yr Aelod yn croesawu’r cyhoeddiad ddoe y bydd adnoddau ychwanegol ar gael ar gyfer cynhyrchu adnoddau cyfrwng Cymraeg, o gofio bod y Llywodraeth hon a Phlaid Cymru yn rhannu uchelgais i gynyddu adnoddau yn y maes hwnnw.

Un esgus am y canlyniadau TGAU gwael na chlywsom eu rhestru gennych, wrth gwrs—fe geisioch wneud y pwynt hwn ar sawl achlysur—yw mai TGAU newydd yw’r rhain. Ond wrth gwrs, mae gennym y Safon Uwch newydd, ac fe wellodd y canlyniadau mewn perthynas â’r Safon Uwch, er eu bod, fel y dywedais yn gynharach, wedi gwaethygu mewn perthynas â TGAU yma yng Nghymru.

Rydym wedi clywed addewidion gennych yn y gorffennol ynglŷn â sicrhau bod gwerslyfrau Cymraeg ar gael. Codwyd y materion hyn yn gynharach eleni, ac nid ydych wedi mynd i’r afael â hwy o hyd. Rwy’n derbyn eich bod wedi gwneud ymrwymiad tebyg yn awr, ond os na chyflawnwyd yr ymrwymiad gennych yn flaenorol, yn gynharach yn y flwyddyn, sut y gallwn ymddiried ynoch i gyflawni’r ymrwymiad hwnnw yn awr? Gwyddom eisoes fod yna ddysgwyr o Gymru nad ydynt yn gallu sefyll arholiadau seicoleg ac economeg eleni, gan nad yw’r arholiadau ar gael yn y Gymraeg o ganlyniad i aflerwch gan Cymwysterau Cymru, a’ch Llywodraeth yn wir am beidio â’u dwyn i gyfrif am hynny. Felly, gofynnaf ichi eto: pa bryd y byddwch yn mynd i’r afael â’r sefyllfa hon er mwyn sicrhau bod dysgwyr cyfrwng Cymraeg yn gallu sefyll eu harholiadau yn eu hiaith ddewisol a bod gwerslyfrau ar gael iddynt? Mae hyn yn ychwanegu at faich—baich gwaith—athrawon yn ein hysgolion. Fe ddywedoch eich bod am ei leihau—mae hyn yn ychwanegu ato, gan eu bod yn gorfod cyfieithu adnoddau i’w rhoi i’r plant yn eu dosbarthiadau. Mae’n annerbyniol ac mae angen gweithredu, nid geiriau caredig yn unig.

Wrth wraidd fy ymagwedd at addysg, mae’r mater o degwch. Ni ddylai unrhyw blentyn fod o dan anfantais, pa un a ydynt yn dewis astudio drwy gyfrwng y Saesneg, pa un a ydynt yn dewis astudio drwy gyfrwng y Gymraeg neu ba un a ydynt yn dewis mynychu ysgol ddwyieithog. Cynheliais uwchgynhadledd yn y gwanwyn i fynd i’r afael â’r broblem hon gydag adnoddau cyfrwng Cymraeg. Cawsoch wahoddiad ac ni ddaethoch, Darren, sydd efallai’n dangos eich gwir ddiddordeb yn y pwnc. Ers hynny, rydym wedi gweithio gyda CBAC i ddarparu copïau ar-lein a chopïau electronig o adnoddau cyfrwng Cymraeg i leihau’r amser y mae’n rhaid aros amdanynt. Rydym yn gweithio gyda Chyngor Llyfrau Cymru a CBAC i edrych ar sut y gallwn ddatblygu diwydiant cyhoeddi Cymru er mwyn cyhoeddi ein gwerslyfrau ein hunain, yn hytrach na gorfod dibynnu ar gwmnïau cyhoeddi mawr dros y ffin yn Lloegr. Yn hollbwysig, rydym wedi gallu cytuno ar adnoddau ychwanegol rhyngom ni a Phlaid Cymru i fynd i’r afael â’r mater hwn.

UKIP spokesperson, Michelle Brown.

Ysgrifennydd y Cabinet, yn ddiweddar, dywedodd Philip Hammond ei fod yn ystyried torri oddeutu £5,000 y flwyddyn oddi ar ffioedd dysgu mewn sefydliadau addysg uwch yn Lloegr. Felly, mae gennym sefyllfa lle y mae’n bosib y bydd y ffioedd dysgu yn lleihau yn Lloegr ac rydych wedi cyflwyno benthyciadau myfyrwyr newydd yng Nghymru. Felly, yn y bôn, bydd myfyrwyr Cymru yn edrych ar Loegr os ydynt yn gwneud hyn mewn gwirionedd, ac yn meddwl, ‘Wel, bydd gennyf lai o ddyled os af i astudio yn Lloegr’. Beth yw eich asesiad o’r newid posibl a awgrymwyd gan Philip Hammond, ac a ydych yn debygol o leihau ffioedd dysgu er mwyn achub y blaen arnynt a denu myfyrwyr yn ôl i Gymru?

Mae Llywodraeth Cymru wedi dweud yn glir nad yw’n credu bod y systemau addysg uwch yng Nghymru a Lloegr yn gweithredu ar eu pen eu hunain, a bod yn rhaid inni ddarparu’r fframwaith ariannol a rheoleiddiol i ganiatáu i’n sefydliadau gystadlu yn ddomestig ac yn rhyngwladol. Ar y sail honno, rwy’n cadw llygad barcud ar y polisi yn Lloegr, a byddaf yn ystyried goblygiadau unrhyw newidiadau cyn cyflwyno deddfwriaeth yma yn y Siambr hon. Ar gyfer 2017 a 2018, mae lefel y ffioedd yng Nghymru ar hyn o bryd yn is na’r uchafswm a ganiateir yn Lloegr.

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn ôl ffigurau a roddwyd gan y BBC yn gynharach eleni, amcangyfrifir bod dyled myfyrwyr yng Nghymru oddeutu £3.7 biliwn, gyda’r ddyled gyfartalog ymysg graddedigion yng Nghymru eisoes ychydig dros £19,000. Roedd hynny cyn i chi orfodi myfyrwyr Cymru, i bob pwrpas, i ysgwyddo rhagor o ddyled. Gallwch ddweud yr eir i ddyled yn gyfnewid am yr hyn a elwir yn bremiwm graddedigion, ond gadewch i ni gofio y bydd y graddedigion hynny’n talu trethi drwy’u trwynau yn nes ymlaen yn eu bywydau fel y gweddill ohonom, felly mae hynny braidd yn gamarweiniol. Fel y dywedais, rydych wedi penderfynu cynyddu dyledion myfyrwyr Cymru hyd yn oed ymhellach. Yn y pen draw, bydd ganddynt ddyledion cymaint â morgais, a byddant yn cymryd blynyddoedd i’w had-dalu wrth iddynt ddechrau mewn bywyd. A ydych yn credu bod hyn yn helpu economi Cymru, ac os felly, sut?

Un cyhoeddiad a groesawaf yn fawr gan y Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan yw eu bod wedi cytuno i newid y trothwy ad-dalu ar gyfer benthyciadau myfyrwyr. Yn wir, ysgrifennais at Jo Johnson, y Gweinidog prifysgolion a gwyddoniaeth, yn ôl ym mis Gorffennaf ac ym mis Medi eleni i egluro fy mhryderon ynglŷn â faint o log a oedd yn cael ei dalu ar fenthyciadau, yn ogystal â mater y trothwy. Felly, croesawaf yn fawr y penderfyniad i gynyddu’r trothwy i oddeutu £25,000, a byddaf yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i sicrhau y gellir rhoi’r newid hwnnw ar waith yma yng Nghymru yn gyntaf. Ond yr hyn nad yw’r Aelod yn ei gydnabod yw nad benthyciadau ffioedd yw’r gwir rwystr i bobl, yn enwedig pobl o gefndiroedd tlotach, rhag cael mynediad at addysg uwch, ond yn hytrach, costau a delir ymlaen llaw. Sut rydych yn talu am eich llety? Sut rydych yn talu am eich adnoddau? A dyna pam fod y Llywodraeth hon yn cyflwyno’r system fwyaf blaengar yn Ewrop i roi cymorth i israddedigion, myfyrwyr rhan-amser ac ôl-raddedigion.

Wel, Ysgrifennydd y Cabinet, gallwch ei alw’n flaengar os mynnwch; gosod baich dyled ar bobl ifanc rwyf fi’n ei alw. Felly, dyna’r sefyllfa rydym ynddi beth bynnag; rydych wedi arddel eich safbwynt. Fel y dywedais, bydd y myfyrwyr hyn yn mynd i lawer iawn o ddyled ar adeg yn eu bywydau pan nad ydynt, efallai, wedi arfer trin symiau mawr o arian, rheoli cyllideb fisol neu reoli cyllideb chwarterol yn effeithiol. Felly, sut y bwriadwch sicrhau bod y myfyrwyr hyn yn cael cyngor ariannol cyfrifol a thrylwyr cyn cael benthyciad, fel nad ydynt yn gwneud pethau fel cael benthyciadau diwrnod cyflog a chardiau credyd er mwyn talu am lety a ddylai gael ei ddarparu gan y prifysgolion yn y pen draw? Felly, pa systemau cymorth y byddwch yn eu rhoi ar waith i sicrhau bod myfyrwyr yn cael y cyngor ariannol cywir cyn gwneud y penderfyniadau hyn, a pha fath o gyngor ar ddyledion a fydd ar gael i raddedigion pan fyddant yn gadael?

Gadewch imi fod yn hollol glir, oherwydd nid wyf yn siŵr a yw’r Aelod yn deall. Bydd pob myfyriwr yng Nghymru y flwyddyn nesaf yn gymwys i gael grant o £1,000 nad oes angen ei ad-dalu. Ar gyfer myfyrwyr o’n cefndiroedd tlotaf, byddant yn cael yr hyn sy’n cyfateb i gyflog byw tra byddant yn astudio i dalu am y llety y siaradoch amdano. Dyma’r system fwyaf blaengar yn Ewrop. Rydych yn llygad eich lle: mae materion yn codi o ran sut y gallwn gynorthwyo myfyrwyr i ddefnyddio’u hadnoddau’n briodol. Dyna pam rydym yn gweithio gyda’r Cwmni Benthyciadau i Fyfyrwyr i weld a allem ddarparu’r grantiau hynny’n fisol yn hytrach na rhoi siec fawr ar ddechrau’r flwyddyn.

Question 3 (OAQ51130) is withdrawn. Question 4—Eluned Morgan.

Diolch, Eluned. Rydym wedi sicrhau bod lles ein dysgwyr yn ganolog i’n system addysg ac adlewyrchir hynny yn ‘Addysg yng Nghymru: Cenhadaeth ein Cenedl’. Mae ‘Dyfodol Llwyddiannus’ yn cynnwys maes dysgu a phrofiad sy’n benodol i iechyd a lles, i gydnabod ei gysylltiad pwysig â gwell cyrhaeddiad addysgol.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Fe fyddwch yn gwybod bod dewis y pynciau cywir i’w hastudio yn gwneud gwahaniaeth mawr i fwynhad plant yn yr ysgol, ond mae angen inni annog pobl hefyd i astudio pynciau a fydd yn arwain at swyddi da a boddhaus. Yn benodol, mae llawer iawn llai o ferched na bechgyn yn astudio pynciau STEM sy’n arwain at gymwysterau peirianneg. Y bore yma, bûm yn ymarfer gyda thîm y Scarlets—[Torri ar draws.] Rwy’n edrych fel chwaraewr rygbi, onid wyf?—gyda thîm y Scarlets a merched o Sir Benfro a Sir Gaerfyrddin. Roeddem yn ceisio tynnu sylw at y ffaith—ar y cyd â Valero, un o’r cwmnïau peirianneg mwyaf yng Nghymru—at y ffaith mai dim ond 220 allan o gohort o 38,000 o ferched ôl-16, neu 0.6 y cant, sy’n mynd ar drywydd cymwysterau peirianyddol yng Nghymru. Ar gyfer peirianneg adeiladu, mae’r ffigurau hyd yn oed yn waeth, gyda 0.2 y cant o ferched yn astudio’r cymwysterau perthnasol. Felly, a all Ysgrifennydd y Cabinet esbonio sut y gallwn ysbrydoli merched 12 ac 13 oed, yn arbennig, er mwyn sicrhau eu bod yn astudio pynciau STEM, nid yn unig ar lefel TGAU, ond ar gyfer Safon Uwch ac ar lefel prentisiaeth? Ac a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet sicrhau bod mwy o beirianwyr benywaidd yn cael eu gwahodd i ysgolion fel modelau rôl i ferched astudio’r pynciau pwysig hynny?

Diolch yn fawr iawn, Eluned. Rydych yn codi pwyntiau pwysig iawn. Yr hyn a welwn wrth edrych ar y patrymau yw cwymp, ar bob cam, yn nifer y menywod ifanc sy’n penderfynu astudio gwyddoniaeth. Felly, mae cwymp rhwng TGAU a Safon Uwch, a chwymp arall pan fo pobl yn mynd i’r brifysgol, a chwymp arall ar lefel astudio uwchraddedig yn y brifysgol. Rydym yn cydnabod hynny ac rydym yn gweithio gyda fy nghyd-Aelod Julie James i edrych ar beth arall y gallwn ei wneud i hyrwyddo cyfleoedd STEM i fenywod ifanc a sicrhau eu bod yn gwneud y cyswllt hollbwysig hwnnw rhwng astudio pynciau STEM yn yr ysgol a’r rhagolygon am gyflogau da iawn a llwyddiant yn y dyfodol. Mae hynny’n hanfodol, gwneud y cysylltiadau hynny. Rwyf bob amser yn falch iawn o ddefnyddio modelau rôl yn mynd i mewn i ysgolion lle y gallwn wneud hynny.

Un o’r materion eraill hefyd yw sicrhau bod y modd rydym yn addysgu gwyddoniaeth a phynciau STEM mor atyniadol â phosibl. Fe fyddwch yn gwybod ein bod wedi sefydlu ein rhwydwaith rhagoriaeth newydd ar gyfer addysgu gwyddoniaeth a pheirianneg yn ddiweddar, gydag adnoddau newydd, er mwyn sicrhau bod pobl yn cael profiad gwirioneddol gadarnhaol yn gynnar yn eu gyrfa academaidd, gan fod hynny’n hanfodol. Mae hynny’n golygu profiad cadarnhaol o wyddoniaeth yn yr ysgol gynradd.

Ysgrifennydd y Cabinet, dengys ffigurau Stonewall Cymru fod dros hanner y bobl ifanc Lesbiaidd, Hoyw, Ddeurywiol a Thrawsrywiol yng Nghymru wedi wynebu cam-drin corfforol neu eiriol yn yr ysgol. Dim ond chwarter y disgyblion Lesbiaidd, Hoyw, Ddeurywiol a Thrawsrywiol a oedd wedi cael eu bwlio a ddywedodd fod yr athrawon wedi ymyrryd, ac mae hynny’n peri cryn bryder a gofid i mi ar yr un pryd. Mae Stonewall Cymru yn awyddus i’r holl staff ysgol gael eu hyfforddi i fynd i’r afael â bwlio gwrth-Lesbiaidd, Hoyw, Ddeurywiol a Thrawsrywiol, ac i Estyn chwarae rhan weithredol yn sicrhau bod ysgolion yn creu amgylchedd diogel i ddisgyblion Lesbiaidd, Hoyw, Ddeurywiol a Thrawsrywiol. Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau y byddwch yn eu cymryd i ddiogelu disgyblion Lesbiaidd, Hoyw, Ddeurywiol a Thrawsrywiol yn ein hysgolion yng Nghymru, os gwelwch yn dda?

Diolch yn fawr iawn, Oscar, am eich cwestiwn. Gadewch imi ddweud yn gwbl glir: nid wyf yn derbyn—ac mae gennyf ymagwedd dim goddefgarwch tuag at—unrhyw fwlio yn ein system addysg. Ni allwn ddisgwyl i’n plant wneud y gorau o’u cyfleoedd a gwireddu eu potensial os nad ydynt yn teimlo’u bod yn ddiogel ac yn cael eu cefnogi yn ein hysgolion. Fe fyddwch yn gwybod bod Llywodraeth Cymru yn adnewyddu ei pholisïau ar hyn o bryd ar fynd i’r afael â bwlio yn ein hysgolion, yn ogystal ag edrych ar sut y gallwn gynorthwyo athrawon i weithredu’r polisi hwnnw yn eu hysgolion unigol. Un peth arall y mae’n rhaid inni ei wneud yw sicrhau bod gan ein plant fynediad at addysg rhyw a pherthnasoedd o’r radd flaenaf, gan mai addysgu plant yw’r ffordd orau o geisio atal bwlio, a dyna sut y gallwn gael effaith go iawn. Fe fyddwch yn gwybod bod yr Athro Emma Renold o Brifysgol Caerdydd yn cadeirio grŵp arbenigol ar hyn o bryd i edrych ar y mater hwn, a chredaf fod ei hadroddiad i fod i gael ei gyflwyno i mi y mis hwn.

Diolch, Llyr. Mae’r safonau proffesiynol newydd ar gyfer addysgu ac arweinyddiaeth wedi’u cyhoeddi ar Dysgu Cymru ac yn y pasbort dysgu proffesiynol, sydd, fel y gwyddoch, yn cael ei gynnal gan Gyngor y Gweithlu Addysg. Mae athrawon newydd gymhwyso sy’n dechrau eu cyfnod ymsefydlu o’r mis Medi hwn yn defnyddio’r safonau newydd, a bydd gweddill yr athrawon ac arweinwyr ysgolion yn mabwysiadu’r safonau newydd erbyn mis Medi 2018.

Thank you for that response. What I want to ask is who do you now believe should take ownership of those standards? Who do you think should be driving them forward to ensure that they are used better than the previous standards? Will the Education Workforce Council, for example, have a role in that regard, because in every other country the corresponding body does deliver that role?

Llywydd, mae’r Aelod yn gofyn pwy a ddylai berchnogi’r safonau hyn: y proffesiwn. Dylai’r proffesiwn berchnogi’r safonau, ac rwy’n falch o ddweud bod cefnogaeth eang yn y proffesiwn i’r safonau newydd hyn. Mae ein cynigion newydd yn gosod pum safon allweddol newydd yn lle’r 55 o safonau blaenorol, ac wrth gwrs, mae gan Gyngor y Gweithlu Addysg rôl bwysig iawn yn helpu i’w datblygu. Ar hyn o bryd, mae’r safonau hynny wedi’u hymgorffori ym mhasbort dysgu proffesiynol Cyngor y Gweithlu Addysg, a byddaf yn parhau i adolygu a ddylai rôl Cyngor y Gweithlu Addysg fod yn fwy yn y maes penodol hwn.

Wel, ni allwn aros i chi wneud penderfyniad ynglŷn â hyn. Gwnaed penderfyniad, mewn gwirionedd, gan y Cabinet blaenorol yn y Llywodraeth flaenorol, ac ni roddwyd y penderfyniad hwnnw ar waith o ran ymestyn cylch gwaith Cyngor y Gweithlu Addysg, sef y proffesiwn, i bob pwrpas, yng Nghymru. Rydych yn dweud y dylai’r proffesiwn berchnogi’r pethau hyn. Pam na allwch roi cyfrifoldeb i gorff y proffesiwn, Cyngor y Gweithlu Addysg, i fod yn gyfrifol am lunio’r safonau proffesiynol o hyn ymlaen? Rydych yn dweud, Ysgrifennydd y Cabinet, y bydd pum safon yn unig yn cymryd lle 55 o safonau. Mewn gwirionedd, pan fydd pobl yn chwilio ar-lein i weld beth y mae’r safonau hyn ei olygu a sut y gallai hynny effeithio ar eu hymarfer, maent i bob pwrpas yn mynd trwy gyflwyniad PowerPoint â thua 100 o sleidiau.

Pan fyddwch yn gwneud penderfyniad yn y pen draw ynglŷn â chylch gwaith Cyngor y Gweithlu Addysg, a wnewch chi hefyd ystyried diffyg gallu Cyngor y Gweithlu Addysg ar ei ffurf bresennol i atal pobl rhag cofrestru pan wneir honiadau difrifol? Fel y gwyddoch, mae sawl achos wedi bod yng Nghymru dros y blynyddoedd diwethaf o bobl yr honnir eu bod wedi cyflawni troseddau difrifol iawn weithiau. Ac er eu bod, efallai, wedi cael eu hatal rhag gweithio gan eu cyflogwyr at ddibenion cyflogaeth, maent yn parhau i fod ar gofrestr Cyngor y Gweithlu Addysg, ac nid oes unrhyw bŵer, yn wahanol i rai cyrff proffesiynol eraill, i atal eu cofrestriad er mwyn eu hatal rhag gweithio yn ein hysgolion. Credaf fod problem ddiogelu yma y mae angen mynd i’r afael â hi. A allwch gadarnhau y byddwch yn ystyried hynny hefyd pan fyddwch yn edrych ar gylch gwaith Cyngor y Gweithlu Addysg yn y dyfodol?

Rwyf am fod yn gwbl glir: mae Cyngor y Gweithlu Addysg wedi chwarae rhan yn natblygiad y safonau proffesiynol, ynghyd ag Estyn ac undebau’r gweithlu, ac fe gawsant yr holl wybodaeth drwy gydol y broses. Ar hyn o bryd, nid fy mwriad yw ymestyn eu cylch gwaith i safonau addysgu proffesiynol.

O ran y mater arall a godwyd gennych, mae fy swyddogion wedi gofyn i Gyngor y Gweithlu Addysg am dystiolaeth gadarn ynglŷn â pham y dylid cyflwyno’r newidiadau y maent yn eich lobïo amdanynt. A phan ddaw’r dystiolaeth honno i law, byddaf yn ei hystyried.

Mae addysg yn un o’r meysydd allweddol sy’n sail i’n huchelgais i gyflawni’r targed o 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Bydd sicrhau’r cynnydd yn nifer y plant a phobl ifanc a addysgir drwy gyfrwng y Gymraeg neu’n ddwyieithog yn flaenoriaeth i bob un ohonom.

Diolch. Hoffwn sôn am brofiad ysgol yn fy rhanbarth, sef Ysgol Gymraeg Nant Caerau yng ngorllewin Caerdydd. Yn 2012, roedd gan yr ysgol 86 o ddisgyblion ar safle a gynlluniwyd ar gyfer plant pedair i saith oed. Erbyn hyn, mae gan yr ysgol 240 o ddisgyblion rhwng pedair ac 11 oed, ac maent yn gorfod troi plant ymaith. Mae ysgolion mewn ardaloedd eraill wedi cael eu hymestyn, ond mae’n rhaid i Nant Caerau fodloni ar safle bychan ac mae maint yr arwynebedd yn llai na hanner yr hyn a argymhellir yng nghanllawiau’r Llywodraeth. Mae darn o dir ger yr ysgol y gellid ei ddefnyddio, ac mae hynny’n gwneud synnwyr perffaith i mi a phawb arall, bron â bod, ond mae’r cyngor yn llusgo’u traed.

Felly, a ydych yn cytuno, os ydym am gynyddu’r defnydd o’r iaith Gymraeg mewn ardaloedd fel Caerau a Threlái, fod angen inni fuddsoddi mewn safleoedd fel hyn? Ac a wnewch chi gyfarfod â rhieni i annog cyngor Caerdydd i wneud rhywbeth ynglŷn â’r safle cyn gynted ag y bo modd?

Llywydd, bydd yr Aelodau’n ymwybodol, o’r datganiad busnes ddoe, y byddaf yn gwneud datganiad llafar ar gynlluniau addysg Gymraeg ddydd Mawrth nesaf. Bydd yr Aelodau hefyd yn ymwybodol fy mod wedi comisiynu Aled Roberts i edrych ar yr holl gynlluniau strategol ar gyfer addysg a gyhoeddwyd gan yr awdurdodau lleol, yn y gwanwyn, a chyhoeddodd yr adroddiad hwnnw yn yr haf. O ran yr enghraifft a grybwyllodd yr Aelod, buaswn yn awgrymu y dylai godi’r mater gyda’i gyngor lleol.

Gweinidog, mewn datganiad yn ôl ym mis Ebrill, a gyfeiriai, yn rhannol o leiaf, at hybu defnydd o’r Gymraeg, fe egluroch chi sut yr hoffech ganolbwyntio ar gydgysylltu a chomisiynu cymorth ymarferol i hwyluso’r defnydd o’r Gymraeg ymhlith busnesau bach. Nawr, daeth oddeutu £4 miliwn o’r brif gyllideb addysg i gyllideb y Gymraeg eleni at ddibenion cefnogi addysg, a thybed a yw’n glir eto a yw’r broses o baratoi pobl ifanc ar gyfer defnyddio’r Gymraeg yn y gweithle, sef y gefnogaeth orau y gallwch ei rhoi, yn amlwg, yn cael ei chefnogi drwy’r system addysg, drwy fagloriaeth Cymru, hyfforddiant technoleg gwybodaeth, neu yn anad dim, drwy ymgorffori’r defnydd o’r Gymraeg mewn cyrsiau galwedigaethol ar gyfer gyrfaoedd sy’n ymwneud â’r cyhoedd.

Rwy’n gobeithio bod hynny’n digwydd. Cefais gyfarfod yr wythnos diwethaf gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg a’r Coleg Cymraeg Cenedlaethol i drafod sut y gallwn ehangu a pharhau i gyflawni’r gwaith a argymhellwyd gan Delyth Evans yn ei grŵp gorchwyl a gorffen, a gyhoeddwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet yn yr haf. Byddwn yn disgwyl ac yn rhagweld y bydd yn rhaid i’r holl elfennau gwahanol hynny fod ar waith. Byddaf yn cyhoeddi cynllun ar gyfer cynnwys dysgu’r Gymraeg mewn addysg erbyn diwedd y flwyddyn, a bydd rhai o’r elfennau hynny’n cael sylw yn y cynllun hwnnw. Fel arall, fe welwch o’r strategaeth a gyhoeddwyd gennym cyn toriad yr haf fod gennym dargedau ar waith i gynyddu nifer yr athrawon a staff addysgu sydd ar gael i allu addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg ac i addysgu Cymraeg—cynnydd sylweddol erbyn diwedd tymor y Cynulliad hwn—ac rydym eisoes wedi sefydlu ein rhaglenni ar gyfer cyflawni’r targedau hynny. Byddwn yn fwy na pharod i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau ar adegau priodol drwy gydol tymor y Cynulliad hwn.

According to the Aled Roberts review of the Welsh in education strategic plans, which was completed on behalf of Government—Aled Roberts states that the plans show that

a great deal more needs to be done if we are to reflect the aspirations within the Welsh Government’s 2010 strategy, let alone the more ambitious requirements of the Government’s new strategy to reach a million Welsh speakers by 2050’

and the majority of local authorities are eager to contribute to the Government aspiration of securing 1 million Welsh speakers. In looking at your language strategy, Cymraeg 2050, there are no targets and criteria for all local authorities in order to note how each local authority will contribute to reaching this ambitious aim. You’ve mentioned that you’re going to make a statement next week on the WESPs. In your response to Aled Roberts’s report, will you introduce these targets and criteria for the Government and local authorities?

I would very kindly suggest that the Member once again reads the strategy that I published in July. And if you read the programme of work, which was published simultaneously, you will see that there are criteria included there that show that we’re planning for an increase in the number of children receiving their education through the medium of Welsh, and how many teachers will be required to attain those targets. So, the targets are already there for the end of this Assembly term and the ensuing years. So, there are some targets included in both the programme of work and in the strategy itself.

When it comes to publishing the WESPs, of course, it’s a matter for the local authorities. It’s not a matter for this Government to do that, and it’s up to each individual authority to do that. And I have written to each one of the local authorities over the summer, and I would expect them to publish their plans, I would hope, before the end of this year.

Mae deddfwriaeth flaengar Cymru ar ddigartrefedd yn blaenoriaethu aelwydydd â phlant ac yn ei gwneud yn ofynnol i bob awdurdod lleol ddod o hyd i gartref iddynt. Mae digartrefedd yn enghraifft o brofiad niweidiol iawn yn ystod plentyndod. Bydd sefydlu canolfan gymorth profiadau niweidiol yn ystod plentyndod yn helpu i sicrhau bod ysgolion yn gallu rhoi’r gefnogaeth fwyaf priodol i’r dysgwyr hyn sy’n agored iawn i niwed.

Diolch am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae’n debyg y byddwch yn ymwybodol fod oddeutu 3.33 y cant o aelwydydd a ystyrid yn ddigartref mewn perthynas â’n grwpiau blaenoriaeth yn 2016-17 yn bobl ifanc 16 a 17 oed, ac wrth gwrs, gwyddom fod yr oedran hwnnw’n amser anodd iawn oherwydd bod ganddynt arholiadau, yn aml iawn, yn ystod y cyfnod hwnnw. A gaf fi ofyn a ydych wedi ystyried darparu canllawiau i awdurdodau addysg lleol, ac yn wir, i ysgolion ynglŷn â sut i gefnogi pobl mewn sefyllfaoedd o’r fath, oherwydd mae’n amlwg fod angen cymorth ychwanegol arnynt, ar ben yr hyn a ddarperir yn gyffredinol i ddisgyblion yn eu dosbarthiadau, ar yr oedran penodol hwnnw? Felly, tybed a ydych wedi ystyried cyhoeddi canllawiau statudol ar y mater hwn.

Fel y dywedais, Darren, diben sefydlu’r ganolfan gymorth profiadau niweidiol yn ystod plentyndod yw helpu ysgolion i gefnogi plant sy’n dioddef o brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, ac mae digartrefedd yn brofiad niweidiol arwyddocaol iawn yn ystod plentyndod. Fe ddywedaf wrthych beth, Darren, efallai y gallwn daro bargen. Efallai y gallwn ystyried cyhoeddi canllawiau statudol pan fydd eich Llywodraeth yn San Steffan yn rhoi’r gorau i arddel y fath bolisi tai didostur mewn perthynas â phobl ifanc 16 a 17 oed, sy’n eu gorfodi’n aml i sefyllfaoedd peryglus, gan nad ystyrir bod ganddynt yr un hawliau â phobl hŷn o ran digartrefedd a budd-daliadau, a gwnewch chi rywbeth i atal y credyd cynhwysol.

Tybed a allech ddweud mwy wrthym ynglŷn â sut y mae pobl ifanc yn ymwneud â mater digartrefedd mewn ysgolion. Yn amlwg, rwy’n ymwybodol o becyn cymorth Shelter Cymru, a ddefnyddir mewn llawer o ysgolion yng Nghymru, ond tybed sut y gellir ychwanegu at hynny, oherwydd cawsom ddadl yr wythnos diwethaf gan bobl ifanc yn Wrecsam—nid Wrecsam, mae’n ddrwg gennyf—Ynys Môn, a ddaeth i lawr i’r Cynulliad Cenedlaethol, ac fe welsant yn eithaf clir fod problemau i’w cael, os cânt eu gwneud yn ddigartref, fod astudio’n anodd iawn gan nad oes ganddynt amgylchedd cyfforddus, ac yn aml nid oes ganddynt Wi-Fi. Felly, sut rydych yn edrych ar y problemau posibl hynny a grybwyllwyd gan bobl ifanc sydd ar y rheng flaen yn hyn o beth?

Mae’r Aelod yn gwneud pwynt gwerth chweil, ac mae angen inni ystyried, bob amser, sut y gallwn gael gwared ar y rhwystrau sy’n effeithio ar allu pobl i ddysgu. Rydym ni, fel Llywodraeth, wedi datblygu ein llwybr atal digartrefedd ymhlith pobl ifanc, a lansiwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant yn hwyr y llynedd, sy’n nodi dull cynhwysfawr o gynorthwyo pobl ifanc i osgoi digartrefedd, ac mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant wedi cyhoeddi £2.6 miliwn ychwanegol yn gynharach y mis diwethaf ar gyfer prosiectau newydd, a fydd yn canolbwyntio’n benodol ar fynd i’r afael â chysgu ar y stryd a digartrefedd ymhlith pobl ifanc.

Diolch, Joyce. Mae lleihau biwrocratiaeth ddiangen a galluogi athrawon i dreulio mwy o amser yn cefnogi dysgu disgyblion yn flaenoriaeth i mi ac i’r Llywodraeth. Rydym yn parhau i weithio’n agos gyda’r proffesiwn i feithrin capasiti a lleihau baich gwaith, drwy leihau biwrocratiaeth, gweithredu polisïau yn well, a ffyrdd gwell a mwy craff o weithio.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet, ac yn sicr, rwy’n croesawu’r buddsoddiad mawr ei angen hwnnw gan Lywodraeth Cymru. Fel y byddai’r rhan fwyaf ohonom yn cytuno, rwy’n siŵr, er bod gweithgarwch nad yw’n ymwneud ag addysgu yn hanfodol i’r gwaith o redeg ysgol, byddai’n llawer gwell pe bai amser athrawon yn cael ei dreulio’n addysgu, ac mae lleihau beichiau diangen yn hanfodol er mwyn cyflawni hynny. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, yn ôl yr hyn a ddeallaf, bydd cynllun peilot yn cael ei gyflwyno mewn 11 ardal awdurdod lleol mewn grwpiau o ysgolion cynradd. A oes gennych unrhyw fanylion ynglŷn ag a fydd unrhyw un o’r rheini yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru, ac a oes gennych unrhyw syniad pa bryd y gallwn ddisgwyl gweld yr ysgol gyntaf yn cyflogi rheolwyr busnes?

Joyce, rydych yn llygad eich lle. Ni ddylai treulio eu hamser yn ceisio archebu papur neu bapur tŷ bach, rheoli contractau glanhau, neu geisio ymdrin â materion sy’n ymwneud â’r adeilad neu dechnoleg gwybodaeth fod yn waith i benaethiaid. Mae angen i’r bobl broffesiynol hynny ganolbwyntio ar addysgu a dysgu, datblygu’r cwricwlwm, a chynorthwyo eu staff i sicrhau bod eu plant yn cael profiadau a gwersi rhagorol. Rydych yn llygad eich lle, dyna pam rydym wedi lansio cynllun peilot yn ddiweddar, ac rwy’n falch iawn o ddweud bod cynghorau Powys a Sir Gaerfyrddin wedi derbyn cyllid gan Lywodraeth Cymru tuag at recriwtio rheolwyr busnes ysgolion ar gyfer clystyrau o ysgolion cynradd, yn bennaf, yn eu hardaloedd lleol. Bydd hyn yn cynnwys cyfanswm o dros 30 o ysgolion ym Mhowys a Sir Gaerfyrddin, ac mae’r broses o benodi rheolwyr busnes yn mynd rhagddi ar hyn o bryd, a dylent fod wrth eu gwaith yn nes ymlaen eleni.

Ysgrifennydd y Cabinet, un ffordd o helpu i leihau beichiau diangen ar athrawon yw annog mwy o ddeialog rhwng arweinwyr ysgolion ac athrawon drwy asesiadau effaith anffurfiol o lwyth gwaith pan fydd polisïau newydd yn cael eu cyflwyno, er mwyn sicrhau bod trafodaeth adeiladol a gonest am effaith polisïau’r Llywodraeth yn mynd rhagddi’n barhaus. Felly, byddwn yn ddiolchgar os gallwch ddweud wrthym a yw hyn yn rhywbeth rydych yn ei argymell, ac os felly, a allech ddweud ychydig mwy wrthym ynglŷn â sut y mae eich trafodaethau gyda phenaethiaid ac arweinwyr ysgolion ynglŷn â chyflwyno rhyw fath o asesiadau effaith o lwyth gwaith yn mynd rhagddynt ar hyn o bryd?

Diolch yn fawr, Paul. Mae’n bwysig iawn fod arweinwyr ysgolion a’u staff yn rhannu dealltwriaeth o’r disgwyliadau. Weithiau, ysgogir y disgwyliadau hynny gan fesurau atebolrwydd allanol, felly mae arweinwyr ysgolion yn rhoi gwaith i staff am eu bod yn credu mai dyna sy’n ddisgwyliedig, naill ai gan eu consortiwm rhanbarthol, gan yr awdurdod addysg lleol, neu yn hollbwysig, gan Estyn. Dyna pam, yn gynharach eleni, fe fyddwch yn gwybod ein bod wedi lansio adnodd ar gyfer pob ysgol a phob ymarferydd yn nodi disgwyliadau’r consortia rhanbarthol ac Estyn yn glir iawn, er enghraifft, ynglŷn â’r mater yn ymwneud â marcio ac asesu. Mae pob un o undebau’r athrawon wedi cefnogi hynny, a gobeithiaf y bydd yn adnodd gwerthfawr iawn ym mhob un o’n hysgolion, ac y bydd arweinwyr ysgolion o ddifrif yn ei gylch.

Mae angen i ni droi at y proffesiwn yn gyson i weld sut y gallwn weithio’n fwy craff ac yn well gyda’n gilydd, a herio ein hunain fel Llywodraeth: a ydym yn mynnu pethau gan ysgolion sy’n ychwanegu at fiwrocratiaeth, heb ychwanegu at ddysgu? Byddwn yn adolygu hynny’n gyson pan fyddaf yn cyfarfod ag arweinwyr ysgolion, drwy gyfres o gynadleddau rydym yn eu cynnal.

Thank you, Cabinet Secretary.

The next item, therefore, is questions to the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport. And the first question is from Mohammad Asghar.

Diolch am y cwestiwn. Gall problemau gyda’r bledren a’r coluddyn effeithio ar bobl o bob oed am amryw o resymau. Gallant achosi cryn ofid ac anghyfleustra, ac amharu’n sylweddol ar fywydau’r rhai yr effeithir arnynt. Gall problemau o’r fath groesi nifer o arbenigeddau, ac rwy’n falch o ddweud bod GIG Cymru yn rhoi camau ar waith i gydgysylltu gwasanaethau, er enghraifft, drwy waith bwrdd wroleg Cymru.

Diolch yn fawr iawn am eich ateb, Gweinidog. Mae therapi symbylu’r nerf sacrol yn helpu rhai sy’n dioddef embaras, anghysur a phoen o ganlyniad i broblemau gyda’r bledren a’r coluddyn. Mae’n driniaeth sy’n newid bywydau yn syml iawn. Fodd bynnag, ychydig iawn o gyllid sydd ar gael ar gyfer therapi symbylu’r nerf sacrol, ac nid oes unrhyw ganolfan ar gael yng Nghymru ar gyfer cyflawni’r triniaethau angenrheidiol, gyda chleifion yn gorfod teithio i Loegr i gael triniaeth. Ysgrifennydd y Cabinet, cyfarfûm â meddyg ymgynghorol yr wythnos diwethaf a ddywedodd fod triniaeth resymol a rhad iawn ar gael yn Lloegr—ac yn y wlad hon hefyd, mae’r gweithwyr proffesiynol yma—i blannu sglodyn syml iawn yng nghefn y corff i reoli’r bledren, sy’n ffordd syml iawn o roi cysur i’n pobl hŷn, yn enwedig gan mai menywod yw 90 y cant o’r rhai sy’n dioddef gyda hyn. Pa gamau y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn eu rhoi ar waith i wella mynediad at driniaethau symbylu’r nerf sacrol ar gyfer ein hannwyl famau a thadau, er mwyn sicrhau ansawdd bywyd gyda phroblemau’r bledren a’r coluddyn, er mwyn gwella eu hansawdd bywyd yng Nghymru? Diolch.

Diolch am eich cwestiwn dilynol. Rwyf wedi cael nifer o gyfarfodydd gyda fy nghyd-Aelod, yr Aelod dros Ganol Caerdydd, Jenny Rathbone, ynglŷn â’r mater hwn mewn gwirionedd, oherwydd yr heriau penodol ynghylch menywod sy’n dioddef anafiadau anymataliaeth ysgarthol wrth roi genedigaeth, lle y mae’r broblem yn un sylweddol. Nid wyf yn hollol siŵr a yw’r mater y cyfeiria’r Aelod ato yn un sy’n effeithio ar bobl hŷn yn bennaf, ond rwy’n awyddus i sicrhau bod gennym driniaeth yng Nghymru a argymhellir gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal. Nid yw ar gael yn ddigon cyson yng Nghymru ar hyn o bryd—mae pobl yn teithio y tu allan i Gymru ar sail comisiwn i gael y driniaeth—ac felly, yn dilyn cyfarfod gyda Jenny Rathbone rai misoedd yn ôl, rwyf wedi dweud wrth y gwasanaeth fy mod yn awyddus i weld dull mwy cyson o weithredu. Cyn hyn, yn anffodus, cafodd nifer o bobl eu cyfarwyddo i ddefnyddio proses y Ceisiadau Cyllido Cleifion Unigol. Dyma un o’r achosion lle’r oedd proses y Ceisiadau Cyllido Cleifion Unigol yn cael ei chamddefnyddio, gan fod hon yn driniaeth a gymeradwyir gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal. Nid yw’n driniaeth gymwys ar gyfer y Ceisiadau Cyllido Cleifion Unigol. Mater i’r gwasanaeth yw datblygu dull cyson o ymdrin â phroblem sy’n gymharol gyffredin. Felly, rwy’n edrych ymlaen at weld y cynlluniau a ddaw yn awr gan y grŵp gorchwyl a gorffen sy’n cael ei sefydlu dan arweiniad Julie Cornish, llawfeddyg arbenigol y colon a’r rhefr ar fwrdd iechyd prifysgol Cwm Taf, sy’n arwain y gwaith hwnnw. Dylai hynny sicrhau bod gennym gynllun wedyn i ddarparu gwasanaeth mwy cyson i fenywod yng Nghymru sy’n haeddu cael y driniaeth honno ar gael iddynt ar y sail honno.

Ysgrifennydd y Cabinet, yn amlwg gall problemau gyda’r bledren arwain at gathetreiddio pobl am amryw o resymau. Mewn adroddiad crwner yn ddiweddar ar farwolaeth mewn cartref nyrsio yn fy etholaeth, yn y Cymer, nodai naratif y crwner nad oedd y staff wedi cael hyfforddiant digonol, gan olygu bod unigolyn a oedd wedi eu cathetreiddio’n hirdymor wedi dioddef o ganlyniad i hynny, a bu farw’r unigolyn hwnnw. A wnewch chi sicrhau bod y byrddau iechyd yn gwbl ymwybodol o’r hyfforddiant sydd angen ei ddarparu er mwyn ymdrin â phreswylwyr a chleifion sy’n cael eu cathetreiddio am gyfnodau hir, fel nad ydynt yn wynebu sefyllfa lle y gallant gael heintiau a septisemia o ganlyniad i hynny, sy’n arwain at farwolaeth yn y pen draw?

Diolch am eich cwestiwn, ac am godi mater arferion diofal mewn cyfleusterau preswyl, nid yn unig mewn ysbytai neu ofal yn y cartref. A dweud y gwir, mae yna her yn hyn o beth sy’n ymwneud â phroses nad yw’n anarferol, ac sy’n eithaf syml mewn gwirionedd; mae’r her yn ymwneud â’r ffordd yr ymdrinnir â chathetrau sydd wedi blocio a’r gofal priodol. Felly, byddaf yn sicr o fynd ar drywydd y mater a byddaf yn edrych eto ar sut y gallwn geisio sicrhau, wrth gomisiynu gofal yn y sector gofal cymdeithasol, ein bod yn deall beth rydym yn ei gomisiynu, ansawdd y gofal a ddarperir, ond yn ogystal â hynny, fod gweithwyr gofal iechyd proffesiynol yn deall eu cyfrifoldebau mewn perthynas â’r hyn sydd, yn ei hanfod, yn elfen sylfaenol o ofal a thriniaeth i bobl ym mha ran bynnag o’r system gofal iechyd y maent.

Ym mis Gorffennaf, cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig gyda manylion y cynlluniau ar gyfer Addysg a Gwella Iechyd Cymru. Gosodwyd y ddeddfwriaeth i sefydlu Addysg a Gwella Iechyd Cymru fel awdurdod iechyd arbennig ar 13 Medi, ac yn amodol ar ewyllys y Cynulliad, bydd yn dod i rym ar 5 Hydref.

Nodaf hefyd fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi bod yn hysbysebu am aelodau anweithredol i fwrdd yr awdurdod iechyd ac wedi gwneud cryn dipyn o waith o ran yr adroddiadau a oedd gennym eisoes gan Mel Evans a’r Athro Williams. Tybed a all ddweud beth y mae’n ei wneud i sicrhau y bydd y bwrdd yn gweithredu’n wirioneddol annibynnol, hyd braich oddi wrth Lywodraeth Cymru, yn ogystal â sicrhau bod y gwahanol fuddiannau proffesiynol yn cael eu cynrychioli’n briodol ar y bwrdd hwnnw. Credaf y dylai o leiaf dri o’r aelodau anweithredol fod yn siaradwyr Cymraeg. Beth y mae’n ei wneud i sicrhau bod y bwrdd hwnnw’n ystyried proffesiynau penodol yn briodol, er enghraifft nyrsio, gan fod y Cynulliad hwn wedi rhoi cymaint o bwyslais ar yr angen am gymarebau staffio mwy diogel?

Diolch am y cwestiwn. Credaf fod hwn yn gyfle defnyddiol i egluro diben a phwrpas y bwrdd, gan nad yw’r bwrdd yn mynd i fod yn fwrdd cynrychiadol, wedi ei lunio o wahanol grwpiau buddiant. Pe baem yn gwneud hynny, bydd gennym grwpiau gwahanol yn ymladd ac yn cystadlu â’i gilydd, yn hytrach na chael bwrdd gyda digon o arbenigedd i ymgymryd â’r gwaith o gynllunio’r gweithlu a swyddogaeth Addysg a Gwella Iechyd Cymru. Pe bai gennyf gynrychiolydd nyrsio, byddai gennyf lobi am gynrychiolydd meddygon, byddai gennym lobi am wahanol gynrychiolwyr ar gyfer meddygon ymgynghorol a chlinigwyr gofal sylfaenol, a gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd ac eraill. Dyna’r ffordd anghywir o fynd o’i chwmpas. Cyn hir, byddem mewn sefyllfa lle y byddai angen bwrdd mwy o lawer arnom er mwyn bodloni’r holl anghenion gwahanol hynny, a byddai cyfarfodydd y bwrdd yn troi’n gynadleddau bychain.

Rwy’n disgwyl y bydd modd i Addysg a Gwella Iechyd Cymru gaffael digon o arbenigedd, drwy eu prif weithredwr, eu huwch swyddogion ac aelodau annibynnol y bwrdd, i gynorthwyo’r gwasanaeth iechyd i ddeall yn iawn y broses o gynllunio’r gweithlu, drwy ddod â’r gwahanol gyrff, y cydnabu adroddiadau Evans a Williams eu bod yn bodoli, at ei gilydd i greu cyfangorff mwy cydlynol. A dyna yw diben Addysg a Gwella Iechyd Cymru. Mae’n cael ei sefydlu ar sail briodol lle y bydd y cadeirydd, ar ôl mi wneud fy mhenodiad cychwynnol, yn mynd drwy broses benodi gyhoeddus briodol, a dylai hynny roi sicrwydd i’r Aelodau ar bob ochr ynglŷn ag ansawdd yn ogystal ag annibyniaeth yr aelodau hynny wrth iddynt ymgymryd â’r her hon a’u swyddogaethau ar ran pob un ohonom.

Questions now from the party spokespeople. Conservatives’ spokesperson, Suzy Davies.

Diolch yn fawr. Gweinidog, bydd cyfnod 2 o Ddeddf Rheoleiddio ac Arolygu Gofal Cymdeithasol (Cymru) 2016 yn dod i rym ym mis Ebrill, a chlywsom yn y grŵp trawsbleidiol ar nyrsio a bydwreigiaeth neithiwr fod angen i gomisiynwyr a darparwyr gynllunio ar gyfer hyn, ac fe fydd angen rhywfaint o gynllunio mewn gwirionedd. Clywsom hefyd, er y bu peth ymgysylltu â rhanddeiliaid, na rannwyd y cynlluniau i leihau presenoldeb nyrsys cymwysedig mewn cartrefi nyrsio gyda’r cyhoedd, sydd bellach, efallai, yn talu am drefniant gofal sy’n wahanol i’r hyn roeddent wedi’i ddisgwyl. A wnewch chi ymrwymo heddiw i gyhoeddi map, erbyn diwedd y mis hwn—rhyw fath o amserlen o’r camau y byddwch yn eu cymryd rhwng nawr a mis Ebrill—er mwyn rhoi rhywfaint o eglurder i gomisiynwyr a darparwyr? Ac a fydd y map hwnnw’n cynnwys gwybodaeth ynglŷn â phryd y byddwch yn lansio ymgyrch wybodaeth i’r cyhoedd?

Diolch am eich cwestiwn, a buaswn yn hapus i roi datganiad ysgrifenedig i’r Cynulliad yn ystod yr wythnosau nesaf ar y map a’r amserlenni penodol sydd gennym ar gyfer gweithredu’r rhan hon o’r Ddeddf.

Wel, diolch am eich ateb. Gall ‘wythnosau nesaf’ olygu unrhyw beth, felly rwy’n gobeithio y gallwch wneud hynny o fewn ychydig iawn o wythnosau.

Fel y gwyddoch, mynegwyd pryderon difrifol yn yr ymgynghoriad â rhanddeiliaid ynglŷn â chael gwared, i bob pwrpas, ar bresenoldeb nyrsio 24 awr mewn cartrefi nyrsio a newid i oruchwylio gofal nyrsio o bell gan unigolyn cyfrifol, a fyddai’n nyrs, ac a allai fod yn goruchwylio unrhyw nifer o gartrefi. Yn benodol, dywedwyd wrthym y byddai hynny’n arwain at fwy o alw am nyrsys ardal a darpariaeth y tu allan i oriau yn lleol pe bai’r unigolyn cyfrifol gryn bellter i ffwrdd pan fyddai’r angen am ofal nyrsio’n codi. Rwy’n siŵr y buasech yn cytuno bod ymyrraeth nyrsio yn gynnar yn atal angen rhag gwaethygu’n rhywbeth sy’n peri mwy o ofid i’r unigolyn ac sy’n costio mwy i’r GIG. A allwch ddweud wrthyf am unrhyw asesiad rydych chi neu Ysgrifennydd y Cabinet wedi’i wneud o’r galw dadleoledig hwn, a pha waith modelu a wnaed i nodi a oes unrhyw gapasiti i’n niferoedd gostyngol o nyrsys ardal a’n gwasanaeth y tu allan i oriau allu diwallu’r galw dadleoledig hwnnw?

Diolch am eich cwestiwn. Yn sicr, roeddem yn argymell y dylid cael gwared ar y gofyniad am nyrsys 24 awr yn y rheoliadau gan ei fod yn llym ac yn gaeth iawn, ac mewn gwirionedd, nid oedd yn darparu’r hyblygrwydd sydd ei angen ar gartrefi preswyl—yr hyblygrwydd y credwn sydd ei angen arnynt—i ddiwallu anghenion y bobl y maent yn gofalu amdanynt yn y ffordd fwyaf priodol. Felly, yn y dyfodol, bydd y datganiad o bwrpas a ddarperir gan gartrefi gofal yn gwbl hanfodol o ran nodi’r gofal y maent yn ei ddarparu ar gyfer y mathau o gyflyrau a fydd gan bobl a’r hyn y byddant ei angen. Felly, credaf fod honno’n ffordd fwy priodol o fwrw ymlaen â’r strwythur staffio yn y cartrefi gofal. Rwy’n deall bod rhywfaint o nerfusrwydd ynghylch hynny; wrth gwrs fy mod. Yn ddiweddar bûm ar ymweliad a drefnwyd gan David Rees â chartref gofal yn ei etholaeth ef, ymweliad a drefnwyd ar y cyd â’r Coleg Nyrsio Brenhinol. Felly, cawsom gyfle i ddatrys rhai o’r pethau penodol a’r pryderon penodol a godwyd gan y proffesiwn nyrsio. Yn sicr, byddwn yn ystyried y rhain i gyd wrth benderfynu ar y camau nesaf.

Mae’n ddefnyddiol gwybod hynny. Mae hynny’n rhywfaint o dystiolaeth, ond nid ydym wedi mynd yr holl ffordd at asesiad o’r effaith debygol ar nyrsys ardal, a chredaf y gallai hynny fod yn rhywbeth yr hoffech ei ystyried. Ond fe gyfeirioch at anghenion staffio cartrefi nyrsio unigol, ac mae cyfansoddiad unrhyw dîm mewn cartref nyrsio yn hanfodol i lwyddiant y gofal a ddarperir ganddo. Mae cael gwared ar nyrs oddi ar y safle yn un math o bwysau ar y tîm hwnnw, ond mae sicrhau sgiliau cywir yn lle’r rhai a allai fod wedi’u colli wrth i bobl adael yn fath arall o bwysau.

Mae datblygu sgiliau staff presennol, pa un a ydynt yn gynorthwywyr nyrsio neu’n weithwyr cymorth gofal iechyd, yn dda o ran lefelau cadw staff a datblygiad personol, ond ceir anawsterau ymarferol yn gysylltiedig â dod o hyd i amser i hyfforddi staff mewn cartrefi nyrsio a gofal cartref. Mae hyn yn arbennig o berthnasol pan fo angen i unigolyn arfer crebwyll a deall goblygiadau ymyrraeth yn hytrach na gallu cyflawni tasg yn fecanyddol, os mynnwch. Sut y gallwch roi sicrwydd inni nad yw ansawdd a safonau’n dioddef pan fo datblygiad proffesiynol parhaus yn anghyson oherwydd y pwysau hwn? A sut y bydd yr anghysondeb wrth gaffael sgiliau yn creu anghysondeb o ran pryd yn union y mae unigolion yn penderfynu eu bod bellach yn ddigon cymwys i gofrestru?

Diolch am eich cwestiwn. Yn bersonol, mae datblygu’r gweithlu a rhoi sicrwydd i’r cyhoedd yn ddwy flaenoriaeth allweddol, ond maent hefyd yn flaenoriaethau i Gofal Cymdeithasol Cymru, a sefydlwyd, fel y gwyddoch, ym mis Ebrill eleni. A chredaf fod y ddau fater yn rhan bwysig o’u cynllun strategol ar gyfer y pum mlynedd nesaf. Ac maent yn canolbwyntio’n bendant ar ba gymwysterau y bydd yn ofynnol i bobl sy’n gweithio yn y sector eu cael yn y dyfodol. Mae ymgynghoriad yn mynd rhagddo ar hyn o bryd, neu credaf ei fod newydd gael ei lansio’r wythnos hon neu’r wythnos nesaf, o ran pa gymwysterau y byddwn yn ei gwneud yn ofynnol i bobl yn y sector gofal cartref feddu arnynt yn y dyfodol, gan ein bod yn awyddus i sicrhau bod gennym gymwysterau, pan fo pobl yn cofrestru, sy’n berthnasol, ac a fydd yn rhoi hyder i’r cyhoedd, ond mae angen inni sicrhau hefyd ein bod yn cynnal y sgiliau meddal hynny y mae cymaint ohonynt gennym yn y sector gofal cartref. Mae pobl wedi bod yn gweithio yn y sector hwnnw ers blynyddoedd lawer, ac mae ganddynt brofiad ac maent yn bobl dosturiol. Maent yn darparu gofal o ansawdd da; maent yn deall yr unigolion. Mae’n anodd mesur y pethau hynny, felly mae angen inni sicrhau’r cydbwysedd o ran y sgiliau meddal a’r agweddau a’r doniau i allu gwneud y gwaith, yn ogystal â’r cymwysterau mwy ffurfiol, wrth i ni geisio proffesiynoli’r gweithlu er mwyn gwneud y gwaith yn fwy deniadol i bobl yn y dyfodol ac i roi’r math o glod a pharch a strwythur gyrfaol yr hoffem eu gweld yn y gweithlu hefyd.

Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.

Diolch, Llywydd. Nawr, mae gormod o gleifion yn dal i wynebu amseroedd aros gormodol ar gyfer triniaeth, a hoffwn ganolbwyntio yn gyntaf ar amseroedd aros orthopedig ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr. Mae gennyf etholwr sydd wedi cael blaenoriaeth glinigol fel rhywun sydd angen llawdriniaeth orthopedig ar frys. Ar hyn o bryd, mae wedi bod yn aros am y driniaeth frys hon ers 66 wythnos ac nid yw’n disgwyl cael triniaeth tan fis Mawrth y flwyddyn nesaf. Mewn llythyr a gefais yn ddiweddar gan y bwrdd iechyd, dywedwyd wrthyf fod rhai cleifion yn gorfod aros am fwy na 100 o wythnosau. Ac nid yw hyn yn dderbyniol mewn unrhyw fodd. Wynebodd eich rhagflaenydd broblem debyg yn ne Cymru mewn perthynas â llawdriniaeth y galon, a gwnaeth benderfyniad ar y pryd i drefnu rhai llawdriniaethau drwy gontract allanol er mwyn lleihau’r rhestrau aros hynny. A wnewch chi’r un peth ar gyfer pobl yng ngogledd Cymru er mwyn mynd i’r afael â’r argyfwng hwn?

Rwy’n cydnabod bod rhai pobl yn aros am amseroedd annerbyniol o hir, ac mae yna her wirioneddol o ran y bobl sy’n aros am amser hir, yn enwedig yng ngogledd Cymru, a gallu’r bwrdd iechyd i gael y capasiti priodol, gan gynnwys capasiti’r unedau therapi dwys ar gyfer pobl sydd ag anghenion mwy cymhleth. Felly, nid yw’n sefyllfa dderbyniol. Mae’n fater rwyf wedi’i godi’n uniongyrchol, yn amlwg, gyda’r cadeirydd; rwyf mewn cysylltiad rheolaidd bellach gyda’r cadeirydd a’r prif weithredwr. Rwy’n disgwyl i’r cynllun orthopedig y mae’r bwrdd iechyd yn ei gyflwyno fynd i’r afael â’r problemau eleni, yn hytrach nag edrych tua’r dyfodol pan ddywedant y dylai’r broblem fod wedi’i datrys. Os nad ystyrir bod y cynllun hwnnw’n ddigonol, a byddaf yn derbyn cyngor gan swyddogion yma hefyd, bydd yn rhaid i mi ystyried mesurau eraill. Ond mae’n rhaid gwneud hynny ar sail cynnwys y cynllun, a yw’n gredadwy mewn gwirionedd, gan fy mod yn disgwyl i bobl yng ngogledd Cymru allu cael mynediad at ofal amserol o ansawdd da, ac rwy’n cydnabod nad yw hynny’n digwydd o gwbl yn achos rhai pobl.

Rydych newydd ddisgrifio beth yr hoffech ei weld yn digwydd ymhen amser, ac rydych yn aros am adroddiadau; byddwch yn ystyried yr adroddiadau. Mae hyn yn digwydd yn awr, pobl yn aros am dros 100 o wythnosau, ac roedd fy nghwestiwn yn ymwneud yn benodol â beth y gellid ei wneud yn awr er mwyn lleihau’r amseroedd aros i bobl sydd wedi bod yn aros mewn poen, gan arwain at ragor o broblemau gyda’u hiechyd. Rydych yn honni’n aml fod amseroedd aros yn gwella. Mae rhai ohonynt yn gwella. O gymharu â 2014 yn hytrach na 2011, mae’r duedd hirdymor yn eithaf amlwg o ran amseroedd aros yn mynd yn hwy ac yn hwy. O bryd i’w gilydd, rydych yn cyhoeddi arian ar gyfer mentrau i fynd i’r afael â meysydd problemus, ond mae methiannau o ran cynllunio’r gweithlu yn tanseilio eu cynaliadwyedd. Flwyddyn i fis Awst diwethaf, fe fyddwch yn cofio lansio gwasanaeth thrombectomi yng Nghaerdydd i drin cleifion strôc—gofal o’r ansawdd uchaf. Gohiriwyd y gwasanaeth ym mis Mai eleni o ganlyniad i broblemau staffio, sy’n golygu na fydd 500 o gleifion y flwyddyn yn cael y driniaeth orau sydd ar gael bellach. Pam fod rhannau eraill o’r Deyrnas Unedig yn gallu gwneud hyn yn iawn, ond nid GIG Cymru o dan arweiniad y Blaid Lafur?

Mae mwy nag un rhan i’r sylwadau a’r cwestiynau a wnaed, ac mewn gwirionedd, o ran gwelliant eleni, rwy’n disgwyl y caiff gwelliannau eu gwneud eleni. Rwy’n disgwyl i’r cynllun orthopedig gan fwrdd iechyd gogledd Cymru gael ei ddarparu o fewn y mis nesaf. Dyna rwy’n ei ddisgwyl, ac rwy’n disgwyl i hynny gael ei ystyried yn briodol wedyn o ran pryd y caiff ei roi ar waith. Y bwriad yw i’r arian ychwanegol sydd wedi bod ar gael yma wneud gwelliannau eleni ar gyfer pobl sy’n aros ar hyn o bryd. Mae hynny’n cynnwys comisiynu capasiti y tu allan i ogledd Cymru hefyd. Ni fyddai’n iawn i mi roi ymrwymiad ynglŷn â pha bryd y bydd y mater yn cael ei ddatrys cyn i mi weld eu cynllun a deall pa mor effeithiol y mae’n debygol o fod, ond dywedaf eto: os nad wyf yn hyderus y caiff y mater ei ddatrys, bydd angen i mi gael trafodaeth wahanol ynglŷn â sut i sicrhau gwelliannau ar gyfer pobl yng ngogledd Cymru.

Ynglŷn â’ch pwynt am thrombectomi, mae hon yn driniaeth gymharol newydd sydd ar gael, a gall gael cryn effaith ar gleifion strôc. Comisiynwyd y gwasanaeth yng Nghaerdydd, a daeth yn weithgar gyda thri meddyg ymgynghorol yn gweithio gyda’i gilydd mewn tîm—aseswyd mai dyna’r nifer gywir o bobl ar gyfer anghenion pobl ar draws de Cymru. Yn anffodus, mae dau o’r tri meddyg ymgynghorol wedi gadael bellach, oherwydd amgylchiadau sydd, at ei gilydd, y tu hwnt i reolaeth y bwrdd iechyd. Yr her oedd recriwtio pobl i’r swyddi hynny. Mae un person wedi cael ei recriwtio a bydd yn dechrau’r mis hwn. Fodd bynnag, bydd yn treulio cyfnod dan oruchwyliaeth am y pedwar mis cyntaf, sy’n gwbl arferol. Rwy’n disgwyl y bydd camau pellach yn cael eu cymryd wedi hynny i sicrhau bod y gwasanaeth yn darparu hyd at y capasiti unwaith eto. Golyga hynny ein bod, ar hyn o bryd, yn comisiynu capasiti ychwanegol o system Lloegr.

Dylid nodi hefyd fod pob rhan arall o system y Deyrnas Unedig yn wynebu her, mewn gwirionedd, o ran diwallu’r angen am y gwasanaeth newydd hwn. Fe nodwch, yn y darn y penwythnos hwn, ei fod yn dweud bod rhannau sylweddol o Loegr yn wynebu heriau tebyg o ran sicrhau gwasanaeth wedi’i staffio a’i weithredu’n llawn, a gellid dweud yr un peth am yr Alban hefyd. Felly, mae hyn yn ymwneud â sut y dychwelwn at driniaeth gymharol newydd, er mwyn ei chomisiynu’n briodol ac ar sail gynaliadwy ar gyfer y dyfodol. Mae hon, wrth gwrs, yn flaenoriaeth bwysig i mi a’r gwasanaeth.

Unwaith eto, mae hon yn neges rydym yn ei chlywed dro ar ôl tro, nad yw hwn yn fater unigryw i Gymru, ei bod yn broblem ledled y DU, boed o safbwynt recriwtio neu gadw neu beth bynnag, ond fe wyddom fod hwn yn wasanaeth sy’n cael ei ddarparu mewn rhannau eraill o’r DU. Yn wir, mae arweinydd strôc Ymddiriedolaeth GIG Gogledd Bryste wedi dweud bod y methiant i gael trefn ar bethau yng Nghaerdydd ac yng Nghymru, yn arbennig, yn golygu bod Cymru’n destun gwawd y gymuned niwrofasgwlaidd ryngwladol. Nid wyf fi, ac nid yw cleifion a staff, eisiau i bobl siarad am ein GIG yn y ffordd honno. Oni allwch weld bod gwahaniaeth enfawr rhwng yr hyn a ddywedwch chi a Llywodraeth Cymru, y disgwyliadau rydych yn hoffi eu creu, a’r realiti i staff a chleifion y GIG, sydd, a bod yn onest, yn haeddu gwell?

Efallai nad ydych yn hoffi ei glywed, Rhun, ond dyma’r gwir yn onest ynglŷn â lle’r ydym o gymharu â rhannau eraill o’r Deyrnas Unedig hefyd. Fe nodwch, o’r darn yn The Guardian a ddyfynnwyd gennych, ei fod yn nodi, mewn gwirionedd, fod yna heriau sylweddol mewn rhannau eraill o Loegr hefyd. Nid yw’n wir i ddweud mai Cymru’n unig sy’n gwneud yn wael yn yr achos hwn. Mae’n rhaid i mi ddweud fy mod yn teimlo bod y sylw a wnaed gan yr ymgynghorydd ym Mryste yn arbennig o sarhaus a chibddall. Teimlwn fod rhoi sylwadau ar wasanaethau a ddarparir gan gomisiynau ym mhedair gwlad y Deyrnas Unedig yn y ffordd honno yn sarhaus, fel y dywedais. Mae hon yn her sydd y tu hwnt i—. Nid yw’n rhywbeth lle y mae’r bwrdd iechyd wedi achosi problem gyda dau o bobl yn gadael o fewn cyfnod byr iawn; yr her yw sut y down yn ôl, ac mewn gwirionedd, rydym yn dibynnu ar berthynas dda rhwng rhannau’r system yng Nghymru, ond hefyd gyda chydweithwyr yn Lloegr, ac fel arall hefyd.

Mae her yma ynglŷn â sut y gallwn greu rhwydwaith priodol i wasanaethu anghenion pobl yng Nghymru ac mae angen inni weithio gyda chydweithwyr yn Lloegr i ddeall sut y gallem ac y dylem wneud hynny mewn ffordd sy’n gynaliadwy ar gyfer pob rhan o’r Deyrnas Unedig. Felly edrychaf ymlaen at sgwrs fwy aeddfed rhwng cydweithwyr yng Nghymru ac yn Lloegr am y ffordd y mae’r driniaeth hon sy’n datblygu, a allai effeithio’n sylweddol ar wella cyfraddau marwolaethau ac anabledd y gellir ei osgoi i bobl sy’n cael strôc, yn cael ei chyflwyno ar sail gynaliadwy at ei gilydd. Nid yw’n bwysig iawn i mi a ydych yn rhwystredig ynglŷn â chael ateb gonest am ein sefyllfa, ond rwy’n credu bod y gonestrwydd yn bwysig, oherwydd fel arall, nid ydym yn mynd i gael y math o system gofal iechyd rydym yn awyddus i’w chael ac y mae pobl Cymru yn haeddu ei chael.

UKIP spokesperson, Caroline Jones.

Diolch, Llywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, mis Hydref yw mis ymwybyddiaeth o ganser y fron ac i nodi’r achlysur, mae Breast Cancer Now wedi cyhoeddi adroddiad newydd sy’n edrych ar lwybr cleifion canser y fron, ac yn gwneud argymhellion i wella canlyniadau i gleifion. Rydym bellach yn gwneud cynnydd o ran gwella cyfraddau goroesi canser y fron. Mae cyfraddau goroesi ar ôl blwyddyn a phum mlynedd wedi cynyddu 1.7 y cant dros y degawd diwethaf. Mae lefelau canfod canser y fron yn gwella, ond nid ydym bob amser yn trin y canser yn ddigon cynnar. Ni chyrhaeddwyd targedau rhwng atgyfeirio a thriniaeth canser y llwybr brys a heb fod yn frys yn ystod y 12 mis diwethaf. Mae Breast Cancer Now yn galw arnoch i fonitro perfformiad yn erbyn amseroedd aros yn agos ac i roi camau unioni ar waith. Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi dderbyn yr argymhelliad hwn ac amlinellu’r camau rydych yn eu cymryd i gyrraedd targedau rhwng atgyfeirio a thriniaeth?

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn. Dyma fater lle y ceir pryder gwirioneddol ar draws y Siambr ac oddi mewn a thu allan i’r pleidiau gwleidyddol. Mewn gwirionedd, mae’r cyflawniad yn y gwasanaethau canser yn arwydd o’r llwyddiant a gawsom yn y GIG, ond hefyd o’r her na chafodd ei goresgyn sy’n dal i fodoli. Rwy’n falch eich bod wedi nodi bod cam mawr ymlaen wedi’i wneud yn y cyfraddau goroesi ar ôl blwyddyn a phum mlynedd yng Nghymru. Yn ystadegol, rydym yn yr un lle â phedair gwlad arall y DU. Rydym hefyd yn gweld mwy o bobl yn cael eu hatgyfeirio a mwy o bobl yn cael eu trin, a’u trin o fewn yr amser. A hynny ar gefn cynnydd o 40 y cant yn nifer yr atgyfeiriadau yn y pedair blynedd diwethaf.

Ond y gwir na ellir ei osgoi yw bod pob un o’r pedair gwlad yn y Deyrnas Unedig yn dal i fod ar waelod tabl cynghrair canlyniadau’r gwledydd eraill yn Ewrop. Mae llawer mwy i ni ei wneud. Nawr, nid wyf yn derbyn popeth y mae arolwg Breast Cancer Now yn ei ddweud, ond o ran yr angen i geisio gwneud rhywbeth am sgrinio—oherwydd, yn anffodus, mae canlyniadau sgrinio canser y fron wedi gostwng; nid ydym yn cael yr un nifer o fenywod yn dod drwodd—mae yna her i ni wneud yn siŵr fod y neges yn cael ei deall yn glir y bydd sgrinio cynnar yn helpu i achub bywydau. Hefyd o ran yr heriau yn ein capasiti diagnostig yn ogystal—ac mae hynny’n bendant yn rhan o’r hyn y bwriadwn ei wneud, nid yn unig gyda’r arian perfformiad uniongyrchol eleni, ond ar sail fwy hirdymor a mwy cynaliadwy. Ac rwy’n sicr yn monitro perfformiad yn agos.

Mae amseroedd rhwng atgyfeirio a thriniaeth yn bethau y bydd pob cadeirydd yn disgwyl gorfod eu trafod gyda mi ac yn wir, pan fo gwasanaethau’n gwaethygu, rhoddir rhagor o sylw. Enghraifft dda o hyn yw bwrdd iechyd Caerdydd a’r Fro. Nid oes llawer iawn o amser er pan oedd ffigurau canrannau yn y 70au yn erbyn y targed 62 diwrnod—cwbl annerbyniol. Maent wedi datrys ac wedi edrych ar y problemau hynny ac maent bellach mewn lle llawer gwell ar dros 90 y cant. Yr her ar gyfer gweddill Cymru yw sut i gael yr un lefel o ddealltwriaeth o’u heriau a’u cyflawniad wedyn, a gwneud hynny ar sail gynaliadwy yn wyneb galw cynyddol.

Diolch i chi am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Un o’r gwelliannau mwyaf y gallwn ei wneud i ofal canser y fron—a holl ddiben y mis ymwybyddiaeth—yw gwneud y cyhoedd yn ymwybodol o arwyddion a symptomau canser y fron. Mae canfod canser y fron yn gynnar yn gwella eich gobaith o oroesi, fel y gwn o brofiad personol. Mae hi bellach yn ddeng mlynedd ers i mi gael canser y fron ac achubwyd fy mywyd gan i mi sylwi ar bant yn hytrach na lwmp a chefais ofal o’r radd flaenaf gan y staff rhagorol yn Ysbyty Castell-nedd Port Talbot.

Ysgrifennydd y Cabinet, gall canser y fron ymddangos mewn sawl ffordd, felly mae’n hanfodol fod y cyhoedd yn ymwybodol o’r arwyddion a’r symptomau. Ceir llawer o ddynion nad ydynt yn sylweddoli y gall canser y fron effeithio arnynt—nid yw 54 y cant o ddynion yn y DU erioed wedi archwilio eu hunain am symptomau. Pa gynlluniau sydd gan eich Llywodraeth i gynnal ymgyrchoedd gwybodaeth i’r cyhoedd am ganser y fron, gan dargedu dynion a menywod?

Fe edrychaf, ond nid wyf yn ymwybodol fod yna gynllun penodol gan Lywodraeth Cymru i gynnal ymgyrch wedi’i thargedu at ddynion, ond rydym yn cydnabod bod y trydydd sector yn mynd ati’n arbennig o weithgar i hyrwyddo ymwybyddiaeth. Rwy’n meddwl mewn gwirionedd mai’r peth mwyaf a wyddom, gan fod tystiolaeth fod hyn yn effeithiol ar sail sgrinio poblogaeth, yw gwneud yn siŵr mewn gwirionedd fod mwy o bobl yn defnyddio gwasanaeth sgrinio canser y fron yn y dyfodol. Mae gennym her gyda dynion a’u hymwybyddiaeth o ganser y fron—gyda dynion yn gyffredinol a’u hymwybyddiaeth o’u hiechyd eu hunain ar ystod eang o bethau mewn gwirionedd. Mae yna her ehangach, nid yn unig o ran deall bod problem, ond rwy’n credu y gellir gwneud y cynnydd mwy ym maes atal sylfaenol mewn gwirionedd, a deall y patrymau ymddygiad—drwy ddeiet, ymarfer corff, alcohol ac ysmygu—lle’r ydym yn fwy tebygol o fynd yn sâl, gan gynnwys dioddef amryw o ganserau, a chymryd mwy o berchnogaeth a rheolaeth dros y pethau y gallwn eu gwneud drosom ein hunain.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Rydym i gyd yn gwybod bod atal yn well na gwella. Er y gallwn roi camau ar waith i fynd i’r afael â rhai o’r ffactorau risg sy’n gysylltiedig â chanser y fron, mae Breast Cancer Now yn tynnu sylw at y ffaith na allwn fynd i’r afael â’r ffactorau risg mwyaf: bod yn fenyw a mynd yn hŷn. Fodd bynnag, gallwn roi camau ar waith i leihau’r risg o gael canser y fron yn lledaenu i rannau eraill o’r corff. Mae Breast Cancer Now yn galw ar Lywodraeth Cymru i wella mynediad at feddyginiaethau ataliol, megis bisffosffonadau. Ysgrifennydd y Cabinet, beth y mae eich Llywodraeth yn ei wneud i wella mynediad at feddyginiaethau oddi ar y patent ar gyfer cleifion canser y fron yng Nghymru?

Yn ddiddorol, roedd yr Aelod yn yr ystafell pan gefais gyfarfod ar yr union bwnc hwn tua chwe wythnos yn ôl gyda’r Aelod dros Torfaen a’i chydweithiwr seneddol. Mae’r rhain yn feysydd rydym wrthi’n eu hystyried. Rydym yn dechrau gweld bod mwy y gallwn ei wneud i gael dull wedi ei arwain gan dystiolaeth i sicrhau bod y triniaethau mwyaf effeithiol a chymesur ar gael yn ein gwasanaeth.

Question 3 (OAQ51130) has been withdrawn. Question 4, Lee Waters.

Rwy’n disgwyl adroddiad gan Swyddfa Archwilio Cymru ar y system technoleg a rheoli gwybodaeth ehangach yn GIG Cymru. Rwy’n disgwyl iddo gael ei gwblhau o fewn y tri neu bedwar mis nesaf, a bydd y trefniadau llywodraethu yn rhan o’r adolygiad hwnnw gan Swyddfa Archwilio Cymru, ac wrth gwrs, byddaf yn disgwyl i hynny gynnwys Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru. Wedyn byddaf yn ystyried argymhellion yr adolygiad hwnnw ar ôl iddynt gael eu cwblhau.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Daw’r adroddiad hwnnw gan y swyddfa archwilio yn sgil sawl beirniadaeth gan Bwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus y Cynulliad o berfformiad Gwasanaeth Gwybodaeth GIG Cymru. Dyma sefydliad sydd â chyllideb o dros £53 miliwn a 500 o staff, ond nid oes ffordd dryloyw o allu monitro eu perfformiad neu eu dwyn i gyfrif. Nid oes ganddynt fwrdd annibynnol ac nid ydynt yn cyhoeddi unrhyw adroddiadau blynyddol, felly buaswn yn annog Ysgrifennydd y Cabinet, wrth ystyried yr adroddiad hwnnw, i feddwl yn ddiwygiol sut y gallwn sicrhau ei bod yn system fwy trylwyr.

Diolch i chi am fy annog i feddwl yn ddiwygiol. Rwy’n cydnabod y pwyntiau a godwyd, oherwydd cânt eu lletya gan Felindre ac mae’r trefniadau lletya fel y maent am fy mod yn credu y byddai’n her i geisio eu sefydlu fel corff cyfan gwbl ar wahân o’r GIG, ond mae gennyf ddiddordeb, nid yn unig mewn trafodaeth, ond mewn dod o hyd i ateb o ran sut y gallwn greu mwy o ymwybyddiaeth o’r hyn y maent yn ei wneud a mwy o oruchwyliaeth lywodraethol o’r hyn y maent yn ei wneud, boed hynny yn Felindre ai peidio. Felly, mae gennyf feddwl cwbl agored ynglŷn â’r hyn y byddai gan Swyddfa Archwilio Cymru i’w ddweud, gan fy mod yn credu ei fod yn rhywbeth y byddai’n rhaid i ni ei ddatrys wrth symud ymlaen i wneud yn siŵr fod mwy o ymwybyddiaeth a chraffu, a chredaf fod hynny’n hollol iawn a phriodol.

Ysgrifennydd y Cabinet, nododd yr adolygiad seneddol diweddar o iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru fod y rhan fwyaf o’r 534 o staff Gwasanaeth Gwybodeg y GIG ar hyn o bryd yn ymwneud â chynnal gwasanaethau a seilwaith digidol yn hytrach na datblygu systemau newydd. Nawr, o ystyried y pryderon eang—ac rydym wedi ei drafod yma—ynglŷn â data agored, casglu data a rhannu gwybodaeth, er enghraifft gyda nodiadau cleifion rhwng y sectorau iechyd a gofal cymdeithasol ac yn wir, rhwng ysbytai yn yr un bwrdd iechyd hyd yn oed, pa ymrwymiad y gallwch ei roi y byddwch yn ystyried adolygu er mwyn sicrhau allbwn mwy rhagweithiol ac arloesol o’r gwasanaeth hwn?

Wel, dyna fwy am allu Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru i gyflawni cenhadaeth ar y cyd mewn gwirionedd, cenhadaeth wahanol, i ddatblygu cynnyrch newydd ac ar yr un pryd i gynnal y bensaernïaeth sylweddol sydd gennym. A gwelsom, yn yr ymosodiadau seiber diweddar, allu’r Gwasanaeth Gwybodeg fel corff cenedlaethol i gydlynu gwaith er mwyn cynnal ein system gyfan. Roedd honno’n dasg sylweddol. Rwyf wedi dweud o’r blaen yn y Siambr hon, mewn gwirionedd, fy mod yn cydnabod yr her o ran y capasiti go iawn i Wasanaeth Gwybodeg GIG Cymru barhau i ddatblygu cynnyrch newydd, i fodloni disgwyliad y cyhoedd ynglŷn â’r ffordd y maent yn byw eu bywydau yn y presennol, y disgwyliad i allu symud data a gwybodaeth er mwyn ei rannu mewn ffordd sy’n bwysig iddynt mewn gwirionedd. Dyna pam y mae Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru wedi bod o gymorth i ni, er enghraifft, wrth greu system fferylliaeth gymunedol, fel ein bod bellach yn gallu cael fersiwn a rennir o’r cofnod meddyg teulu. Mae llawer o gynnydd i’w wneud o ran iechyd o drosglwyddo a rhannu cofnodion yn ddiogel ac yn effeithiol. Unwaith eto, rwy’n cadw meddwl agored ynglŷn â’r angen inni geisio dod â mwy o bobl i mewn i Wasanaeth Gwybodeg GIG Cymru i wella a chynyddu eu capasiti neu ba un a oes angen inni gael perthynas wahanol gyda phobl eraill sy’n datblygu cynnyrch eu hunain. Mae honno’n her sy’n ymwneud ag eiddo deallusol. Mae’n her hefyd i bwrs y wlad allu gwneud hynny mewn cyfnod o gyni cynyddol. Dyma’r unig ran o’r gwasanaeth cyhoeddus lle y ceir disgwyliad parhaus y gallwn wario mwy o arian a chyflogi mwy o staff. Mae’n rhaid inni allu mesur ein disgwyliadau yn erbyn y blaenoriaethau sydd gennym yn y gwasanaeth cyfan, ond mae Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru a thechnoleg gwybodaeth yn bendant yn rhan o’n pensaernïaeth wrth symud ymlaen ac yn rhan sylweddol o’r enillion iechyd sy’n dal i gael eu gwneud. Felly, mae hwn yn fater o flaenoriaeth i mi, wrth symud ymlaen.

Mae gwasanaethau mamolaeth yng Nghymru yn gweithio ar y cyd â gwasanaethau ffisiotherapi a gwasanaethau ymataliaeth arbenigol. Mae’r gwasanaethau hyn yn darparu asesiad ac yn nodi problemau sy’n cynnwys anymataliaeth ysgarthol ac wrinol, gan atgyfeirio at wasanaethau arbenigol ar gyfer triniaeth a chynlluniau gofal unigol.

Ysgrifennydd y Cabinet, nodais y sylwadau a wnaethoch yn gynharach. Gan eich bod wedi mynychu rhan o’r cyfarfod a gynhaliwyd yn Nhŷ Hywel yr wythnos diwethaf, fe fyddwch yn ymwybodol fod hon yn broblem fawr ac mae’n cael sylw gan elusen newydd o’r enw MASIC i famau sydd wedi cael anafiadau i sffincter yr anws wrth roi genedigaeth. Roedd hi’n drawiadol clywed tystiolaeth gan dair o fenywod a oedd wedi dioddef anafiadau a oedd wedi newid eu bywydau o ganlyniad i rwygiadau o’r drydedd a’r bedwaredd radd yn ystod genedigaeth. Mae eu hanymataliaeth ysgarthol wedi ei gwneud hi’n ofynnol i bob un ohonynt roi’r gorau i’w gyrfaoedd—roedd un ohonynt yn nyrs damweiniau ac achosion brys ac un arall yn ficrobiolegydd—ac yn amlwg, effeithiai’n helaeth ar bob dim yn eu bywydau.

Mae gwybod bod nifer yr anafiadau hyn wedi treblu yn y degawd diwethaf yn destun pryder. Yn gyffredinol, amcangyfrifir bod un o bob 10 o fenywod yn cael eu heffeithio gan anymataliaeth ysgarthol, yn enwedig erbyn adeg y menopos. Felly, mae’r broblem yn eang a heb gael ei thrafod nes yn awr. Mae’n dda ein bod wedi cael cwestiwn cynharach ar bwnc anymataliaeth; nid ydym yn aml yn siarad am y math hwn o beth. Mae gennyf ddau gwestiwn, mewn gwirionedd. Un yw: pam nad oes ffisiotherapi ar gael i bob mam ar ôl rhoi genedigaeth? Mae’n arferol mewn llefydd fel Ffrainc. Yn ail, pam mai Cymru yw’r unig ran o Gymru a Lloegr lle na all mamau gael triniaeth anymyrrol i symbylu’r nerf sacrol, er iddi gael ei chymeradwyo gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Iechyd a Rhagoriaeth Glinigol ers dros 10 mlynedd a’i bod yn driniaeth lwyddiannus yn nhri chwarter yr achosion o anymataliaeth ysgarthol lle y mae triniaeth gadwrol fel ffisiotherapi wedi methu?

Diolch am y cwestiynau dilynol. Unwaith eto, rwy’n cydnabod mai’r Aelod dros Ganol Caerdydd a dynnodd fy sylw’n iawn at y mater hwn am y tro cyntaf. Rwy’n credu bod angen inni gychwyn gyda’r pwynt fy mod yn wirioneddol falch o gael y swydd hon, i allu sefyll a gweithio gyda’r gwasanaeth iechyd gwladol, ond mae’n rhaid i mi gydbwyso hynny â’r gydnabyddiaeth nad yw’r gwasanaeth bob amser yn ei gael yn iawn. Dyma faes nad wyf yn credu ei fod wedi cael y sylw a ddylai yn y gorffennol o bosibl.

Yr her bellach yw sut y gallwn gyrraedd lle y dylem fod wedi cyrraedd. Dyna pam y mae’r grŵp gorchwyl a gorffen sy’n cael ei arwain gan Julie Cornish yn bwysig, ac rwy’n disgwyl iddo ddod o hyd i ffordd ymlaen i’n gwasanaeth. Rydych yn llygad eich lle: bu cynnydd sylweddol yn y rhwygiadau sy’n cael eu canfod, ond hefyd yn nifer y menywod a welir sy’n dioddef o anymataliaeth ysgarthol yn arbennig. Yr her wedyn yw sut y gallwn ddiwallu’r angen dealladwy sy’n bodoli. Rwy’n credu hefyd ei fod yn ymwneud â deall bod gennym anghenion heb eu diwallu yn y gorffennol.

Felly, dyna pam y nodais y bydd yna grŵp gorchwyl a gorffen, a dyna pam fy mod wedi cydnabod nad yw’n dderbyniol nad ydym wedi gallu comisiynu a darparu digon o wasanaethau symbylu’r nerf sacrol yma yng Nghymru yn y gorffennol. Mae angen i hynny wella, oherwydd rwy’n cydnabod, os yw’r driniaeth fwy cadwrol o feddyginiaeth a ffisiotherapi yn arbennig wedi methu, mae symbylu’r nerf sacrol yn effeithiol mewn oddeutu 75 i 80 y cant o achosion, felly mae’n driniaeth amgen hynod o effeithiol.

O ran eich pwynt ynglŷn â ffisiotherapi, mae pwynt yma ynglŷn â beth sy’n ddarbodus neu fel arall. Yn fy marn i, nid yw darpariaeth ar raddfa eang, heb fod yr angen darbodus ar gael, yn un y buaswn o reidrwydd yn ei derbyn ar y cychwyn, ond pe bai’r dystiolaeth yn newid ac mai dyna oedd y peth iawn i’w wneud, buasai gennyf ddiddordeb yn y ffordd y byddem yn cynllunio gweithlu wedyn i ddiwallu’r angen gofal wedi ei arwain gan dystiolaeth.

Mae hefyd yn werth nodi y bydd arolwg cenedlaethol yn dechrau yr wythnos nesaf, lle’r ydym yn gofyn i fenywod siarad am eu profiad o famolaeth a rhoi genedigaeth. Rydym yn awyddus i gael dealltwriaeth go iawn o’r da, y drwg a’r cyffredin, gan fod hyn yn cael ei arwain mewn gwirionedd gan fydwragedd ymgynghorol ledled Cymru i geisio sicrhau bod gennym y ffynhonnell orau o wybodaeth er mwyn asesu effeithiolrwydd ein gwasanaethau ac er mwyn eu gwella ar gyfer y dyfodol.

Mae gan Technoleg Iechyd Cymru gylch gwaith i asesu technolegau sy’n dod i’r amlwg ar draws iechyd a gofal cymdeithasol a gwneud argymhellion o ran eu mabwysiadu. Mae ein cronfeydd effeithlonrwydd drwy dechnoleg a gofal integredig yn cefnogi gwerthuso cyflym ac uwchraddio technolegau newydd a rhai sy’n dod i’r amlwg mewn lleoliadau gofal yn y byd go iawn.

Diolch i chi am hynny. Mae yna ddatblygiadau newydd, fel y bydd y Gweinidog yn gwybod, mewn technoleg wisgadwy i gefnogi pobl hŷn yn eu cartrefi; offer i helpu i reoli meddyginiaeth, i helpu i ddefnyddio offer cegin ac i rybuddio gofalwyr; a thechnoleg adnabod llais a datblygiadau eraill. Ceir technoleg robotic hyd yn oed yn Siapan sy’n helpu gyda thasgau corfforol cyffredin yn y cartref. Gall hyn helpu pobl sy’n byw yn y cartref gyda chymorth a rheoli eiddilwch cynyddol heb orfod troi at ofal preswyl. Mae’n enghraifft hefyd o arloesi yn yr economi sylfaenol, sy’n gyfle i greu cyflogaeth yn ogystal. Yng ngoleuni hyn, a fyddai hi’n cefnogi creu cronfa technoleg gofal i annog buddsoddi mewn syniadau technoleg gofal yng Nghymru er budd ein trigolion, pa un a ydynt angen gofal neu waith?

Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn hwnnw a’r gydnabyddiaeth i’r amrywiaeth enfawr o dechnolegau cynorthwyol a geir, a’r potensial enfawr sydd ganddynt i wella’r gofal a gynigiwn i bobl. Mae mecanweithiau ariannu sefydledig ar waith eisoes ynghyd â dulliau sefydledig o ran mabwysiadu ac ehangu defnydd o dechnolegau cynorthwyol. Er enghraifft, mae ein strategaeth iechyd a gofal ddigidol ar gyfer Cymru yn darparu llwybr ar gyfer annog mwy o ddefnydd o dechnoleg i drawsnewid ein gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol a sicrhau canlyniadau gwell i bobl. Ac mae ein rhaglen gofal a alluogir gan dechnoleg hefyd yn datblygu dull cenedlaethol o gynyddu’r defnydd o deleiechyd a theleofal yng Nghymru, ac mae’r rhaglen honno’n gweithio’n agos iawn gyda chydweithwyr iechyd a gofal cymdeithasol yn Llywodraeth Cymru i nodi’r blaenoriaethau a’r defnydd mwyaf effeithiol a chyson y gallem ei wneud o’r technolegau newydd hyn.

O ran cyllid, eisoes mae gennym raglen effeithlonrwydd drwy dechnoleg, sef cronfa gwerth £10 miliwn i gefnogi asesu technolegau newydd, a’u datblygu a’u mabwysiadu’n gyflym ar draws iechyd a gofal cymdeithasol. Hefyd, wrth gwrs, mae ein cronfa gofal integredig yn cynnig cyfleoedd enfawr i ddefnyddio’r technolegau newydd hyn i gadw pobl yn eu cartrefi, yn hytrach na chael derbyniadau diangen i’r ysbyty, ac yn amlwg, i ddod â phobl adref yn gynt o’r ysbyty hefyd. Rydym wedi darparu £60 miliwn o gyllid sydd ar gael ledled Cymru ar gyfer y gronfa gofal canolraddol y flwyddyn hon, a cheir rhai enghreifftiau yn ein hardal ym Mae’r Gorllewin lle y defnyddiwyd y cyllid hwn. Er enghraifft, mae’r rhanbarth newydd dderbyn arian ar gyfer prynu pecynnau technoleg gynorthwyol Just Checking, a byddant yn cael eu defnyddio mewn cartrefi ar gyfer tenantiaethau byw â chymorth ar gyfer pobl ag anableddau dysgu. Ac felly bydd y gwasanaeth yn defnyddio’r pecynnau i fesur y gefnogaeth y bydd unigolion ei hangen yn y cyfnod gosod cychwynnol, ac yna gallant ddefnyddio’r pecynnau hyn i dargedu oriau cymorth, yn ystod y dydd a’r nos, ar y lefel gywir ar gyfer yr unigolyn dan sylw.

Rydych newydd grybwyll Bae’r Gorllewin, ac rwy’n siŵr eich bod yn ymwybodol fod bargen ddinesig bae Abertawe mewn sefyllfa dda iawn i feithrin cwmnïau sydd am ddatblygu’r ymyriadau technoleg hyn mewn gwirionedd ar gyfer ailalluogi a gofal cymdeithasol arall, yn enwedig yn y cartref. Nodwyd y cyfle eisoes. Tybed felly pa sgyrsiau y gallech fod wedi eu cael gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith i sicrhau bod unrhyw gwmnïau newydd sy’n dangos diddordeb yn y maes gweithgaredd hwn yn edrych yn ffafriol ar ardal bargen ddinesig bae Abertawe, yn hytrach na mannau eraill. Rwy’n credu y byddai o gysur mawr i bawb ohonom wybod y bydd hwnnw’n gyfle i staff a’r economi yn ogystal â chleifion. Diolch.

Diolch yn fawr am y cwestiwn hwnnw, ac rwy’n sicr wedi cael trafodaethau gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi ynglŷn â’r ffaith ein bod wedi nodi gofal cymdeithasol fel sector o bwys strategol cenedlaethol. Ac wrth gwrs, fe fyddwch wedi gweld yn ‘Ffyniant i Bawb’ ei fod yn un o’n themâu trawsbynciol allweddol ochr yn ochr â thai, sydd hefyd â chysylltiad â’r math hwn o faes hefyd. Felly, byddaf yn sicr yn cael y drafodaeth benodol honno ar botensial y fargen ddinesig. Credaf fod hwnnw’n gynnig cyffrous gyda photensial cyffrous yno hefyd, felly rwy’n meddwl ei fod yn rhywbeth y gallem weithio i gael cyfarfod ar y cyd yn ei gylch.

Diolch. Mae Prif Swyddog Meddygol y DU wedi comisiynu pwyllgor gweithgarwch corfforol y DU i ystyried y dystiolaeth sy’n galw am wahardd rygbi cyswllt ar gyfer plant oedran ysgol. Gwrthododd y pwyllgor yr alwad i wahardd taclo ac nid oedd yn teimlo bod chwarae rygbi yn peri risg annerbyniol o niwed.

Diolch am yr ateb, ac mae’n ymateb go galonogol. Gofynnwyd y cwestiwn mewn perthynas ag erthygl a ymddangosodd yn ddiweddar yn y ‘British Medical Journal’, a gafodd gryn dipyn o gyhoeddusrwydd, felly rwy’n siŵr eich bod yn ymwybodol ohoni. Wrth gwrs, rhaid i ni fod yn ymwybodol o’r risgiau, ond rydym hefyd yn ceisio annog pobl ifanc i gymryd rhan mewn gweithgaredd corfforol. Felly, rwy’n chwilio am sicrwydd nad oeddem yn mynd i orymateb i’r erthygl hon. Felly, rwy’n meddwl bod eich ymateb yn galonogol yn y goleuni hwnnw, ac rwy’n casglu nad oes dim wedi newid o ganlyniad i’r erthygl hon yn y BMJ.

Diolch am y cwestiwn. Rydym yn effro iawn i bwysigrwydd cadw plant yn ddiogel yn yr ysgol ym mhob modd, ond rydym yn rhoi pwys arbennig ar ddiogelwch chwaraeon ysgol. Mae’n bwysig rhoi camau cymesur ar waith i greu amgylcheddau diogel i blant allu cymryd rhan mewn chwaraeon. Gall anafiadau ddigwydd mewn unrhyw weithgaredd hamdden wrth gwrs, er bod rhai chwaraeon, yn amlwg, yn cynnwys mwy o risg nag eraill. Mae Llywodraeth Cymru wedi darparu canllawiau ar gyfergyd ac anafiadau i’r ymennydd i gynorthwyo pobl sy’n ymwneud â chwaraeon ysgol a chymuned hyd at 19 oed er mwyn lleihau’r posibilrwydd o anaf. Cynhyrchwyd y canllawiau hynny ar y cyd ac mewn cydweithrediad ag ystod o bartneriaid gan gynnwys y GIG, Undeb Rygbi Cymru a Chymdeithas Bêl-droed Cymru. Felly, mae’n bwysig mabwysiadu ymagwedd gymesur tuag at y mater, gan wneud chwaraeon mor ddiogel ag y gallwn ond gan gydnabod hefyd y manteision enfawr y mae chwaraeon a gweithgarwch corfforol yn eu rhoi i unigolion.

Gweinidog, diolch i chi am eich atebion hyd yma ar hyn. Rwy’n derbyn y pwynt fod yna gorff o dystiolaeth ar gael sy’n werth ei archwilio, ond rwy’n cytuno â’r teimladau a fynegoch mai camau cymesur yw’r hyn sydd ei angen. Fel rhywun sy’n hoffi meddwl ei fod wedi elwa o chwaraeon cyswllt dros y blynyddoedd ac sydd â phlant a fu’n cymryd rhan mewn pob math o chwaraeon hefyd, rwy’n gweld y manteision ehangach. Ond mae’n creu rhwymedigaeth arnom ni fel gwleidyddion a chi fel Llywodraeth yn wir, i weithio gyda’r cyrff rheoli chwaraeon sy’n cael eu nodi’n chwaraeon cyswllt i wneud yn siŵr fod y cyfleusterau diweddaraf ar gael lle y caiff y chwaraeon hynny eu chwarae. Hoffwn wybod pa ryngweithio a wnewch gyda’r cyrff rheoli—gan ein bod yn ei weld yn Stadiwm y Mileniwm, wyddoch chi, meddygon ar ymyl y cae os oes rhywun yn cael cyfergyd ac yn y blaen—pa gyfleusterau sydd ar gael, ar lefel fwy cymunedol, i wneud yn siŵr nad oes neb yn agored i risg ddiangen a bod cydymffurfio’n digwydd â’r camau cymesur y soniwch amdanynt ar lefel gymunedol, lle y bydd y rhan fwyaf o bobl yn chwarae’r chwaraeon cyswllt hyn?

Mae Chwaraeon Cymru, fy swyddogion a minnau mewn cysylltiad rheolaidd â’r cyrff rheoli chwaraeon cenedlaethol ac wrth gwrs, eu cyfrifoldeb hwy hefyd yw gwneud yn siŵr fod unigolion sy’n cymryd rhan yn y chwaraeon hyn yn gwneud hynny’n ddiogel. Gwn fod y cyrff rheoli wedi rhoi arweiniad da yn y maes hwn. Er enghraifft, mae’r undeb rygbi wedi cyhoeddi eu cyfarwyddyd eu hunain ynghylch cyfergyd a chaiff ei adolygu’n flynyddol gan bwyllgor ymgynghorol meddygol Undeb Rygbi Cymru. Maent hefyd wedi dweud bod cyfergyd yn faes blaenoriaeth iddynt ac maent yn gweithio gyda dyfarnwyr yn arbennig dros y flwyddyn hon. Hefyd, ceir protocolau cyfergyd gorfodol yn y gêm ar lefel ryngwladol, proffesiynol a lled-broffesiynol, a chaiff hynny eto ei gyflwyno drwy ddogfen meini prawf safonau gofynnol URC. Caiff honno ei harchwilio’n flynyddol hefyd. Mae Ymddiriedolaeth Bêl-droed Cymru yn mynd i ddarparu eu canllawiau cyfergyd eu hunain cyn hir, gan fod pryderon wedi’u mynegi o’r blaen ynglŷn â phenio peli, er enghraifft. Felly, mae canllawiau cyfergyd ar y ffordd yn fuan iawn gan Ymddiriedolaeth Bêl-droed Cymru. Bydd y rheini’n cael eu dosbarthu i bob clwb yng Nghymru, gyda thaflenni a phosteri ar gael i gynorthwyo gyda chodi ymwybyddiaeth o’r materion hyn.

I’m pleased that the Minister has just mentioned other sports, because although rugby has been given a great deal of coverage, it’s true to say that all sorts of team sports have some element of risk and contact. Of course, we must safeguard children and young people who participate in those sports. So, in that context, what tools and mechanisms does the Welsh Government have in order to weigh up the risk inherent in certain contact sports but also the wider benefits that come from encouraging the next generation of children and young people to think in terms of keeping fit and active and being involved in sport as a wider benefit for the whole of society?

Fel y dywedais, mae Llywodraeth Cymru’n gweithio’n agos gyda chyrff rheoli chwaraeon cenedlaethol ac mewn gwirionedd hwy sydd yn y sefyllfa orau i ddeall meysydd risg penodol y chwaraeon hynny ac maent yn darparu eu canllawiau eu hunain ar gyfergyd. Pan ydym wedi darparu cyfarwyddyd, mae Llywodraeth Cymru wedi gweithio’n agos gyda’r cyrff hynny. Rwy’n gwbl ddiwyro ynghylch pwysigrwydd annog plant i ddod o hyd i chwaraeon y maent yn dwli arnynt a chael cymaint o gyfleoedd â phosibl i roi cynnig ar wahanol chwaraeon, gan ein bod yn gwybod bod pobl sy’n gwneud gweithgarwch corfforol yn wynebu 30 y cant yn llai o risg o farw’n gynnar. Credaf fod y ffigur hwnnw ynddo’i hun yn go drawiadol, yn ogystal â’r ffaith, er enghraifft, fod 50 y cant yn llai o risg o ddiabetes math 2 a 30 y cant yn llai o risg o gwympiadau, os ydych yn berson hŷn. Rwy’n credu ein bod yn gallu gweld manteision gweithgarwch corfforol yn amlwg ar draws y rhychwant oes, felly mae’n bwysig mabwysiadu ymagwedd wybodus a chymesur i ddiogelwch mewn chwaraeon.

Thank you, Minister.

The next item on our agenda is the topical questions. The question is from Bethan Jenkins.

What assessment has the Cabinet Secretary made of the announcement that Ford Bridgend will lose contracts with Jaguar Land Rover post 2020? (TAQ0049)

Galwn ar Jaguar Land Rover i gadarnhau na fydd y symud yn aberthu swyddi yng Nghymru. Cyfarfu’r Prif Weinidog a minnau â Ford yn ddiweddar a chyda chynrychiolwyr undebau i drafod dyfodol hirdymor y safle, ac rwy’n falch o ddweud y bydd gweithgor yn ymchwilio i’r holl bosibiliadau ar gyfer y cyfleuster.

Diolch yn fawr am yr ymateb hwnnw. Gwelais yr arwyddion clir cyntaf o gythrwfl ym mis Mawrth, ac ar 21 Awst pleidleisiodd y gweithlu, fel y gwyddoch rwy’n siŵr, dros weithredu diwydiannol, sydd bellach wedi ei ohirio. Mae wedi bod yn hysbys ac wedi cael ei ddweud gan aelodau o’ch Llywodraeth chi fod arferion gwaith wedi cael eu caniatáu i dyfu fel problem ers nifer o flynyddoedd. Cawsom gyfarfod trawsbleidiol ym mis Mai gydag undebau llafur lle y mynegwyd pryderon o’r fath. Roedd yr undebau a’r gweithlu eisiau ymyrryd ar y pryd ac roeddent am helpu i arallgyfeirio ar y pryd a chyfryngu gyda’r rheolwyr ar y pryd. Felly, rwy’n chwilfrydig ynglŷn â pham y mae wedi cymryd nes y pwynt hwn i sefydlu’r grŵp gorchwyl a gorffen. Pa amgylchiadau lliniarol eraill a olygodd na chafodd ei sefydlu’n gynt? Hoffwn wybod pwy fydd yn aelodau ohono a sut y bydd yn adrodd wrthych. A fydd yn dod atom ni fel Cynulliad ac a fydd yn canolbwyntio ar arallgyfeirio? Mae cynrychiolwyr ar ran Ford wedi dweud y gellid defnyddio’r injan Dragon newydd fel sylfaen ar gyfer uned bŵer hybrid ym Mhen-y-bont ar Ogwr wrth edrych ar geir y genhedlaeth nesaf. Felly, a allwch ein sicrhau yma heddiw y bydd y grŵp gorchwyl a gorffen penodol hwn yn canolbwyntio ar sicrhau bod Pen-y-bont ar Ogwr yn dod yn ganolfan fodurol ac yn gwella’i statws o ran datblygu technolegau newydd yn yr ardal? Credaf mai’r hyn y mae gweithlu Ford yn ei ddweud wrthyf, ac eraill rwy’n siŵr, yw eu bod eisiau gallu edrych ar ffyrdd newydd o gynnal y safle ym Mhen-y-bont ar Ogwr, ac mae angen inni wneud hynny yn awr.

Yn hollol. Rwy’n ddiolchgar iawn i’r Aelod am gydnabod pwysigrwydd y gweithgor a sefydlwyd mewn partneriaeth gymdeithasol go iawn rhwng Llywodraeth Cymru, undeb Unite, Ford a Fforwm Modurol Cymru. Bydd yn edrych ar yr holl opsiynau ar gyfer y cyfleuster, gan gynnwys technolegau newydd ar gyfer injans trydan a hybrid. Bydd yn adrodd wrthyf yn rheolaidd, ac rwy’n rhoi fy ymrwymiad yn fy nhro i adrodd wrth y Siambr hon yn rheolaidd hefyd.

Mae Unite wedi cadarnhau yn ddefnyddiol y byddai’n well ganddynt ddeialog yn hytrach na gweithredu diwydiannol ffurfiol. Mae hwnnw’n gam sydd i’w groesawu’n fawr gan yr undeb, ac rwy’n falch o ddweud yn ogystal fod y Prif Weinidog wedi cynnig gweithredu fel brocer rhwng y safle a’r undeb. Unwaith eto, cafodd hyn dderbyniad da iawn. Nid oes amheuaeth fod wyneb y sector modurol yn newid, fod technolegau newydd yn cynnig cyfleoedd a heriau, ond gyda’r £100 miliwn yn barod i gael ei fuddsoddi yn y parc technoleg fodurol yng Nglyn Ebwy, mae cyfle enfawr i gwmnïau fel Ford fanteisio ar y technolegau sy’n datblygu a fydd yn pennu dyfodol y sector.

O ran gweithgareddau eraill yn y maes hwn, euthum i Cologne i gyfarfod â phrif swyddogion Ford yn Ewrop yn ystod yr haf. Roeddwn yn falch o’r ymateb. Mae Ford Europe a Ford Britain wedi mynegi eu dymuniad i edrych ar yr holl opsiynau ar gyfer dyfodol hirdymor y safle ym Mhen-y-bont ar Ogwr, a cheir awydd gwirioneddol i leihau dibyniaeth ar yr injan draddodiadol ac i ganolbwyntio yn lle hynny ar gynhyrchu injan hybrid a thechnolegau eraill sy’n datblygu. Dirprwy Lywydd, hoffwn ddweud hefyd ein bod yn galw ar JLR i gadarnhau na fydd y symudiad hwn yn aberthu swyddi yng Nghymru ac yn eu symud yn lle hynny i orllewin canolbarth Lloegr.

Diolch i Bethan am ddwyn hyn i’n sylw heddiw. Mae’n fater pwysig, ac roedd yn newyddion siomedig iawn ein bod wedi cael cadarnhad y byddai’r llinell gynhyrchu yn dod i ben, ond nid yn unig hynny—y byddai’n dod i ben dri mis yn gynharach nag a drafodwyd erioed o’r blaen. Mae’n dangos yn glir fod bwriad gan linell gynhyrchu JLR i symud cyn gynted ag y bo modd, ac mae hynny’n hynod siomedig. Rwy’n ddiolchgar am y ffordd gadarnhaol y mae’r Gweinidog a Llywodraeth Cymru wedi ymwneud â hyn. Rydym wedi cyfarfodd â’r undebau fel Aelodau Cynulliad, ond hefyd cyfarfu Chris Elmore a minnau â chynrychiolwyr Ford yn San Steffan wythnos a hanner yn ôl i lobïo’r achos dros fuddsoddi yn y ffatri yn y dyfodol. Roeddent am bwysleisio eu bod yn awyddus i gymryd rhan yn gadarnhaol mewn deialog, nid yn unig gyda’r undebau, ond hefyd roeddent yn ganmoliaethus iawn o rôl Llywodraeth Cymru yn ymchwilio i bob llwybr posibl, nid yn unig i ddod â’r hyn y byddem yn ei alw’n gynhyrchiant y system yriant draddodiadol i’w modelau newydd, ond hefyd pethau fel cynhyrchu cerbydau trydan neu gynhyrchu batrïau ac yn y blaen. Mae’n dda, ac rwy’n annog y Gweinidog yn gryf i fwrw ymlaen â hynny.

Ond fe orffennodd drwy ddweud y pwynt ynglŷn ag i ble y mae cynhyrchiant JLR yn symud. Rydym wedi gweld arwyddion sy’n peri pryder fod cynhyrchiant JLR yn symud—ac yn symud yn gynt na’r disgwyl—i safle yn Wolverhampton yn seiliedig ar gymorth uniongyrchol gan Lywodraeth y DU i linell gynhyrchu fodurol newydd. Os yw hynny’n wir, mae’n golygu bod swyddi a ddylai fod ym Mhen-y-bont ar Ogwr, lle mae eu hangen yn ddybryd, yn cael eu dwyn yn uniongyrchol. Os felly, a allai dynnu sylw’r Ysgrifennydd Gwladol at hyn yn ei drafodaethau ac a wnaiff ofyn i’r Ysgrifennydd Gwladol: beth y maent yn mynd i’w roi yn ôl i dde Cymru a Phen-y-bont ar Ogwr i wneud iawn am hyn? Oherwydd os yw’n wir fod buddsoddiad Llywodraeth y DU yn dwyn y swyddi hyn o Gymru, yna rydym eisiau’r buddsoddiad hwnnw yn ôl er mwyn creu rhagor o swyddi a chynnal y swyddi sydd yma ar hyn o bryd.

A gaf fi ddiolch i’r Aelod am ei gwestiynau ac am ei angerdd wrth eu gofyn? Mae’n gwbl ymroddedig i weithlu Ford ym Mhen-y-bont ar Ogwr, fel y mae’r Aelod lleol ac eraill yn y Siambr hon, a hoffwn ei longyfarch am sicrhau bod y cyfarfod yn Llundain yn digwydd, cyfarfod a oedd, o ran y briff a roddodd i mi, yn hynod o gynhyrchiol yn fy marn i. Gwyddem y byddai’r ffatri ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn gweld lleihad yng nghapasiti’r injan AJ wrth i ffatri weithgynhyrchu Wolverhampton ddod yn weithredol. Fodd bynnag, rwy’n chwilio am sicrwydd nad yw Llywodraeth y DU wedi cael unrhyw ran yn trosglwyddo gwaith yn gynnar i’r safle yn Wolverhampton. Mae’n gwbl hanfodol fod Llywodraeth y DU yn gweithredu mewn ffordd sydd o fudd i’r DU yn gyfan ac sy’n cadw cydbwysedd economi’r DU, fel y mae strategaeth ddiwydiannol y DU yn ei amlinellu.

Gallaf hefyd ddweud bod fy swyddogion yn cymryd rhan ar hyn o bryd mewn trafodaethau gyda swyddogion Llywodraeth y DU a chyda’r Sefydliad Buddsoddi Modurol i ymchwilio i ffyrdd ategol o ddefnyddio safle Pen-y-bont ar Ogwr er mwyn sicrhau cyfleoedd yn y dyfodol, gan gynnwys buddsoddiad. Mae hwn yn ddatblygiad pwysig. Gallai hefyd gyd-fynd yn daclus â’r gronfa her, ac yn arbennig â her Faraday. I’r perwyl hwnnw, yn ystod yr haf, roeddwn yn falch hefyd o gyfarfod â Richard Parry-Jones, sydd â rôl hanfodol yn yr her arbennig honno, a buom yn trafod nifer o gyfleoedd a allai fod yn berthnasol i Ford Pen-y-bont ar Ogwr.

Yn amlwg, mae hwn yn newyddion drwg, yn enwedig gan ei bod yn fwy tebygol y daw cynhyrchiant i ben yno. Rwyf wedi clywed yn eich atebion heddiw ac i fod yn deg, yn ystod y chwe mis diwethaf, neu fwy na hynny hyd yn oed, fod Ford a’r diwydiant modurol yn wynebu newid cyflym a’u bod yn parhau i edrych am gyfleoedd uwch-dechnoleg eraill ar gyfer Pen-y-bont ar Ogwr. Rydym wedi clywed heddiw eich bod yn fodlon iawn â’r sgyrsiau gyda Ford ac ymdrechion i gasglu gwybodaeth o bob cwr o Ewrop a gweddill y byd—credaf fod cyflwyniadau cynharach wedi cyfeirio at hynny yma. Mae hyn i gyd yn galonogol iawn, ond nid oes gennyf deimlad cryf o ba bryd y byddai rhyw ymrwymiad penodol yn cael ei wneud gan Ford. Rwy’n deall mai Ford a ddylai ei wneud, yn hytrach na Llywodraeth Cymru. Ar ryw bwynt, a ydych yn rhoi pwysau ar Ford i ddweud, ‘A wnewch chi roi rhyw fath o ateb pendant inni erbyn rhyw ddyddiad penodol?’? Nid wyf yn awgrymu beth y dylai’r dyddiad hwnnw fod, ond mae angen dod â rhywfaint o sicrwydd i mewn i’r broses.

Yn ail, tybed a fyddech yn ddigon caredig i ateb cwestiwn na wnaethoch ei ateb gan Bethan Jenkins ynglŷn â’r gweithgor. Yn sicr, pan gysylltodd yr undebau â’r holl Aelodau Cynulliad perthnasol i ddweud bod y grŵp yn cael ei sefydlu, roedd yna deimlad y byddai ACau yn rhan o hynny, ac nid wyf yn siŵr a yw hynny’n wir. Nid wyf yn gwybod a oes unrhyw un yn y Siambr wedi mynd ar ei drywydd.

Ac yn drydydd, rwyf eisiau sôn eto ynglŷn â’r fargen ddinesig a’r ganolfan arloesi dur. Gwn fod hyn yn eithaf pell i ffwrdd, felly nid yw’r amseriad yn berffaith yma, ac yn amlwg, nid yw’r safle yn ardal y fargen ddinesig, ond mae ar garreg y drws, ac mae’n gyfleuster enfawr lle y mae cynhyrchu cynhyrchion modurol newydd gan ddefnyddio deunyddiau newydd, wedi’u datblygu drwy’r ganolfan wyddoniaeth o bosibl—mae’n gyfle na ellir ei anwybyddu. Fel rwy’n dweud, nid yw’r amseru’n wych o ran hynny, ond byddai colli arbenigedd y gweithlu hwn gyda hynny ar y gorwel yn ergyd ddifrifol, yn amlwg, i’r gweithwyr yr effeithir yn uniongyrchol ar eu teuluoedd—ac maent wedi cael eu trin yn wael iawn yn ystod y broses hon—ond hefyd i deuluoedd eraill hefyd sy’n rhan o economi y rhan hon o dde Cymru. Felly, er ein bod yn sôn am geir hybrid ac yn y blaen, gall deunyddiau newydd gynnig cyfleoedd modurol eraill. Diolch.

Ac mae’r Aelod yn hollol iawn. Mae’r gweithgor yn edrych yn frwd ar gyfleoedd a ddaw yn sgil y fargen ddinesig a chyfleoedd y gall strwythurau buddsoddi eraill sy’n rhan o strategaeth ddiwydiannol y DU, er enghraifft, eu cynnig hefyd. Mae’r diwydiant yn newid yn gyflym a phennir buddsoddiadau mewn cynhyrchion yn y dyfodol gan gylchoedd buddsoddi. Mae cynhyrchion newydd yn debygol o fod yn seiliedig ar dechnoleg sy’n datblygu, yn seiliedig yn bennaf ar fodelau injan hybrid a modelau injan drydan, ac rwyf wedi pwyso ar Ford yn Ewrop, ar lefel yn Cologne, i sicrhau bod Ford Pen-y-bont ar Ogwr yn cael pob cyfle i wneud cais am y cynhyrchion newydd hyn ac i’w cael. Bydd y dyddiadau’n cael eu pennu gan benderfyniadau’r cylch buddsoddi, h.y. pan fydd yr injans presennol yn cael eu diddymu’n raddol ac injans newydd yn cael eu cyflwyno, ond rwyf wedi gofyn am gael fy nghadw mewn cysylltiad llawn â Ford dros eu cylchoedd buddsoddi. Ond mae cyfleoedd eraill y gellid eu sicrhau ar gyfer safle Ford ar ffurf cynhyrchu a gorffen injans sy’n cael eu gorffen yn rhywle arall ar hyn o bryd, ac unwaith eto, mae hyn yn rhywbeth y mae’r gweithgor yn mynd ar ei drywydd ar hyn o bryd.

O ran cyfansoddiad y gweithgor, rwyf eisoes wedi amlinellu bod yr aelodaeth yn cynnwys y fforwm modurol, Llywodraeth Cymru, Ford ei hun ac undeb Unite. Bydd yn adrodd wrthyf yn rheolaidd a minnau, yn fy nhro, yn adrodd wrth Aelodau’r Cynulliad. Pe bai Aelodau’r Cynulliad yn dymuno cyfarfod ag aelodau eraill o’r gweithgor, rwy’n siŵr mai grŵp trawsbleidiol fyddai’r fforwm mwyaf perthnasol a phriodol ar gyfer gwneud hynny.

Ysgrifennydd y Cabinet, er ei bod yn siomedig fod Jaguar Land Rover wedi penderfynu cynhyrchu eu hinjans yn fewnol, nid oedd unrhyw sicrwydd y byddai Ford wedi ennill y contract pan oedd i fod i gael ei adnewyddu ym mis Rhagfyr 2020. Felly, mae gennym ddwy flynedd a hanner i fod yn gadarnhaol a dod o hyd i gontractau ychwanegol ar gyfer safle Pen-y-bont ar Ogwr. Yr hyn nad oes ei angen yn awr yw bygythiad o streic. Mae angen i’r undebau, Ford, Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU weithio gyda’i gilydd i ddod o hyd i gontractau eraill. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, cyhoeddodd Ford heddiw y byddant yn buddsoddi’n drwm yn y cerbydau trydan. Rwy’n gwybod bod y rhan fwyaf o hyn wedi’i ateb yn barod, ond hoffwn gofnodi’r hyn rwy’n ei drafod. Pa drafodaethau a gawsoch ynglŷn â’r posibilrwydd y gallai safle Pen-y-bont ar Ogwr ddarparu’r system yriant ar gyfer fflyd drydan a hybrid Ford yn y dyfodol? Hefyd, hoffwn gael fy ngwahodd i unrhyw gyfarfodydd sydd i ddod, neu o leiaf gael gwybod amdanynt, fel y nododd Suzy Davies. Diolch.

Rwy’n credu ei bod yn bwysig i bob Aelod gael yr holl wybodaeth ynglŷn â datblygiadau mewn perthynas â Ford Pen-y-bont ar Ogwr, ac rwy’n addo gwneud yn siŵr fod y newyddion diweddaraf yn cael ei gynnig i’r Aelodau’n rheolaidd ac fel y dywedais wrth Suzy Davies, efallai mai mewn grŵp trawsbleidiol fyddai’r adeg fwyaf priodol i gyfarfod ag Aelodau eraill y gweithgor ac i archwilio rhai o’r cyfleoedd wrth iddynt gael eu datblygu ymhellach. Rydych yn gywir fod gan Ford ym Mhen-y-bont ar Ogwr ddwy flynedd a hanner i sicrhau cynhyrchion newydd i’w cynhyrchu ar y safle, ac rydym yn gwneud popeth a allwn i sicrhau bod hynny’n digwydd. Rwy’n falch o ddweud bod undeb Unite wedi dewis deialog yn hytrach na gweithredu diwydiannol ffurfiol, ac mae arweinyddiaeth yr undeb yn gwbl ymrwymedig i sicrhau bod dyfodol hirdymor a chynaliadwy i’r safle a’i weithlu medrus.

Mae llawer o drafodaethau wedi digwydd eisoes ynglŷn â’r potensial i ddenu systemau gyriant trydan i’r ffatri ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Bydd y trafodaethau hynny’n parhau ac fel y dywedais wrth Suzy Davies ac eraill, rydym yn benderfynol o fanteisio ar bob cyfle sy’n cael eu cynnig gan y technolegau newydd sy’n dod i’r amlwg yn gyflym.

Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.

Symudwn ymlaen at yr eitem nesaf, sef y datganiadau 90 eiliad. A daw’r datganiad 90 eiliad cyntaf heddiw gan Elin Jones.

Aneurin Jones was the artist of his people, and his people were the characters of his youth in Brecknock and, later on, in the countryside of west Wales. His canvas was the second half of the twentieth century in these rural communities, and his characters can be seen standing and chatting in the mart, running Welsh ponies and cobs, singing or playing draughts, feeding the chickens or standing by the chapel gate. Personally, as for many others, I’m sure, I see my grandmother’s colourful apron and my grandfather’s square frame in these images.

Aneurin Jones was a popular artist with a stream of visitors coming to his home studio or his home in Cardigan to buy his work. Not many artists can sustain a high-street gallery, but he was such an artist, along with his son, Meirion, with their gallery in Awen Teifi in Cardigan. Aneurin was just as much of a character as all those depicted in his artworks. He was a teacher, leg-puller, kind-hearted and he was a proud Welshman. He was loyal to his people and his work neither aggrandised nor belittled his people, but recorded their lives in art. And that artwork was commended and praised by his fellow artists in Wales and beyond.

Aneurin died last week, one of our country’s great artists, an artist who knew his people and who belonged to his land. It is a privilege to acknowledge the art and feat of Aneurin Jones here today in our Senedd.

Diolch. Suzy Davies.

I agree with those comments too—I sympathise.

Yr wythnos diwethaf, cafodd cais Abertawe i ddod yn Ddinas Diwylliant y DU ar gyfer 2021 ei gyflwyno o’r diwedd. Mae mwy i Abertawe na’i diwylliant o’r gorffennol, er na ddylem anwybyddu etifeddiaeth Dylan Thomas, na Kingsley Amis, Peter Ham, Ceri Richards, ac wrth gwrs, seren yr wythnos hon, Vernon Watkins, na’r ffaith ei bod yn 160 mlynedd ers i rai o’r lluniau cynharaf o’r lleuad gael eu tynnu yn Abertawe gan John Dillwyn Llewelyn. Mae Abertawe yn cyfrannu at ddiwylliant y byd drwy gyfrwng rhai fel Karl Jenkins, Spencer Davies, Glenys Cour, Hannah Stone, yn ogystal â pherfformwyr adnabyddus fel Ria Jones, Rob Brydon a Catherine Zeta-Jones. Mae’r ddinas yn lleoliad ar gyfer digwyddiadau diwylliannol megis gŵyl a gŵyl ymylol Abertawe, yr ŵyl jazz, proms yn y parc y BBC a hyd yn oed sioe awyr Cymru. Er bod digwyddiadau tebyg mewn mannau eraill yn y DU, yn debyg iawn i ddull yr Elyrch o chwarae pêl-droed, mae Abertawe’n ei wneud yn ei ffordd arbennig ei hun.

Caiff y diwylliant unigryw ei adlewyrchu yn ei phobl, sy’n gynnes a doniol, a chyda’i gilydd, maent yn dangos dychymyg mawr yn ailddyfeisio’r ‘dref hyll a hyfryd’ a chreu dinas go iawn. O glwb busnes Abertawe a’r Gweilch i Ganolfan Clyne Farm, morlyn llanw Abertawe a’r prifysgolion, cyrff cyhoeddus a phreifat, mae hwn yn gais sy’n cynrychioli’r ddinas gyfan a Chymru gyfan. Ar ôl cael siom y tro diwethaf, mae Abertawe yn ôl ar ei thraed ac yn ymladd unwaith eto. Cafodd Gogledd Iwerddon ei chynrychioli yn 2013, a Lloegr yn 2017, felly gadewch i ni wneud yn siŵr mai tro Cymru fydd hi nesaf.

Diolch. Julie Morgan.

Diolch. Mahatma Gandhi—ddydd Llun, dadorchuddiwyd cerflun o Mahatma Gandhi ym Mae Caerdydd, gyferbyn â Chanolfan Mileniwm Cymru. Canlyniad tair blynedd o waith caled a chodi arian gan Gyngor Hindwaidd Cymru oedd hyn, a hoffwn dalu teyrnged i’r sefydliad a’i gadeirydd, Vimla Patel, sydd wedi gweithio’n ddiflino i wneud y cerflun yn realiti. Mynychodd cannoedd o bobl y seremoni i weld y cerflun, a wnaed yn India gan y cerflunwyr Ram Sutar a’i fab Anil Sutar. Mae’r cerflun 6 troedfedd o uchder, y bydd llawer ohonoch eisoes wedi ei weld o bosibl, yn dangos Gandhi yn dal ffon ac ysgrythur Hindwaidd, a chredaf fod hwn yn ddiwrnod gwych i India, yn ddiwrnod gwych i Gaerdydd ac yn ddiwrnod gwych i Gymru. Ac i mi, roedd yn anrhydedd cael bod yn un o noddwyr y prosiect hwn.

Rwy’n gobeithio y bydd plant a phobl ifanc Caerdydd a Chymru yn dysgu am Gandhi a’i werthoedd, sy’n gynyddol bwysig mewn byd mor ansicr a threisgar. Cefais y fraint o eistedd wrth ymyl gor-ŵyr Gandhi yn y seremoni, ar y diwrnod a fyddai wedi bod yn ben-blwydd ei hen daid. Roedd yn addas iawn ein bod yn dadorchuddio cerflun ohono ar yr adeg hon, 70 mlynedd ar ôl rhaniad India. Roedd Gandhi wedi ymrwymo i annibyniaeth India ac yn ymroddedig i’r dull di-drais. Mae’r cerflun hefyd yn cydnabod y cysylltiadau cryf rhwng Cymru ac India. Fe ddof i ben gyda geiriau Gandhi:

Y dull di-drais yw’r grym mwyaf at ddefnydd y ddynoliaeth. Mae’n gryfach na’r arf dinistr mwyaf aruthrol a grewyd drwy ddyfeisgarwch dyn.

Diolch yn fawr iawn.

Symudwn ymlaen yn awr at eitem 5 ar yr agenda, sef datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid ar gyflwyno Bil a gynigir gan bwyllgor—Bil Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus (Cymru). Galwaf ar Simon Thomas, fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I’m pleased to say that, on Monday, 2 October, I formally laid the Public Services Ombudsman (Wales) Bill before the Assembly. This is the first time that a committee has introduced a Bill since the Assembly gained full primary law-making powers. The Bill represents a significant amount of work undertaken over a number of years and I would like to place on record my thanks to the fourth Assembly’s Finance Committee, chaired by Jocelyn Davies, for its commitment to developing the Bill.

The ombudsman’s role is currently governed by the Public Services Ombudsman (Wales) Act 2005. This Bill restates that Act, while also setting out a number of new powers, creating one piece of bilingual legislation that will form part of the Welsh statute book. The 2005 Act has facilitated public access to the ombudsman’s service. It has enabled the resolution of disputes and provided redress for individuals. In its focus on complaints handling in the public sector, the 2005 Act has also stimulated improvement in the delivery of public services. However, since the introduction of the 2005 Act, best practice and international standards for ombudsmen have moved on. Developments include the strengthening of powers of ombudsmen in Scotland and Northern Ireland.

In the fourth Assembly, the Finance Committee undertook a public consultation to inform its inquiry into the proposals to extend the ombudsman’s powers. Following this inquiry, the committee drafted a Bill. In early October 2015, that committee consulted on the draft Bill. The responses were generally supportive of the provisions in the draft Bill. Since there was not sufficient time in the fourth Assembly to introduce a Bill, that Finance Committee recommended that the legislation be taken forward as soon as possible in the fifth Assembly.

The Finance Committee in this fifth Assembly has considered the draft Bill, seeking evidence from the ombudsman, as well as giving further consideration to the estimates of the costs and benefits of the Bill’s provisions. The Finance Committee, therefore, agreed to introduce the Bill to strengthen the role of the ombudsman and, in doing so, futureproof the legislation while making it citizen-centred.

I will now talk about these new provisions in this Bill. They will allow the ombudsman to accept oral complaints, which will therefore improve social justice and equal opportunities, and contribute to the Welsh Government’s commitment to create a fair and equitable Wales. We believe it will facilitate and improve the making of complaints by the most vulnerable and deprived members of society, such as people with learning difficulties, the homeless and the elderly. By removing the requirement to make a complaint in writing, the Bill will also futureproof access to the ombudsman’s services, allowing his office to develop guidance to respond to future developments, such as advances in technology—apps, smartphones et cetera.

The Bill will also include provision for the ombudsman to conduct own-initiative investigations. While requiring criteria specified on the face of the Bill to be satisfied prior to beginning an investigation, the power to conduct own-initiative investigations will provide a mechanism to protect the most vulnerable and give attention to the dignity of individuals. It also has wider benefits. It will enable the ombudsman to be more responsive to citizens since it allows him to investigate matters reported anonymously, strengthening the citizen’s voice.

The Bill allows the ombudsman to investigate matters relating to the private health services, which include medical treatment and nursing care—an element of a complaint in a public/private pathway. This will enable the ombudsman to explore the whole of a complaint, meaning that investigations can follow the citizen and not the sector. Currently, under the 2005 Act, the ombudsman has jurisdiction to investigate where the NHS commissions private medical treatment for patients, but not where such treatment is commissioned by patients themselves. Where patients commission private treatment, they currently have to make separate complaints for the public and private elements to the ombudsman and the private sector provider respectively. This is not satisfactory for the citizens in Wales.

For example, in giving evidence to the Finance Committee explaining these problems, the ombudsman noted a recent complaint. A member of the public had contacted his office in respect of the treatment provided to her late husband who had received treatment in the NHS, and who had then had private treatment before returning to the health service. The ombudsman noted that the individual had to wait five and a half years to get a response, which is clearly unacceptable.

The provisions of the Bill will also drive improvements in public services and in complaints handling. Currently, a model complaints policy is in place in Wales to help achieve consistency across public services. Evidence shows that, while the position is improving, adoption across the public sector is not consistent. We hope that the Bill will address this. The provisions in the Bill for complaints handling and procedures propose a similar approach for Wales as that in Scotland. This means that, for the first time, there will be regular, reliable and comparable data on complaints across the public sector. This, hopefully, will drive accountability and improvement in public services, transparency in reporting, and will empower the scrutiny process for which data and information are critical.

As a committee, we believe it is more important than ever that public services should deliver for the people of Wales and that the public services ombudsman is empowered to ensure that our services are citizen centred. The public needs to have confidence in the ombudsman to investigate where they believe they have suffered injustice or hardship or some transgression through maladministration, or in the way that services are delivered, and we believe that this Bill will go some way to achieving this. It is for these reasons that, in the opinion of the Finance Committee, the Public Services Ombudsman (Wales) Bill is necessary, and therefore, on behalf of the committee, I commend the Bill to the Assembly.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, Mark Drakeford.

Thank you very much. May I just say a word of thanks to Simon Thomas and the other members of the Finance Committee for the work that they have already done in preparing this Bill, and to present the Bill today? The Welsh Government appreciates the role of the public services ombudsman. It provides an important service in being a means to assist citizens who haven’t received the level of service from the public sector that they have a right to expect. The Welsh Government will look positively at measures that will assist the ombudsman to deliver his role.

Therefore, for example, we would welcome the proposal that he should be able to take oral complaints. This could assist the most vulnerable people in our society, including those who have protected characteristics. I am sure that the committees with responsibility for scrutinising the Bill will also want to consider how those people who do have protected characteristics will be supported in interpreting the proposed legislation.

On the other hand, Deputy Presiding Officer, in relation to certain other aspects of the Bill, the Welsh Government does have some concerns that expanding the role of the ombudsman could lead to people believing that public services are being overregulated in Wales, and it could lead to overlap or confusion in the roles of various regulators. We look forward to holding further discussions on these issues and some other issues contained within the Bill during the scrutiny process.

I’m sure you would expect me to say this as the Cabinet Secretary for finance, but I should also add that we do have some concerns about the increasing cost that would have to be borne as a result of this legislation, at a time when the rest of our public services have to tighten their belts. Every additional pound spent here, or any savings that aren’t made, is a pound that cannot be transferred to front-line services.

We will also need to look further at this aspect during the scrutiny process, but I do believe that we need to be entirely assured that Wales would get substantial benefit for the additional costs incurred. In the meantime, as the Bill is formally laid, the Welsh Government looks forward to playing a constructive part, and to take a full part in the scrutiny process. Thank you very much.

May I thank the Cabinet Secretary for his response to the statement, and for stating, in the first place, that he will take a positive approach to this Bill? He has put his finger on a very obvious element, where the Bill addresses a current weakness, in that complaints cannot be accepted orally. It’s obvious in the way that technology is developing and the way that some people, as he mentioned, with protected characteristics are safeguarded that we need to make sure that that situation is resolved.

Also, very appropriately, as the Government representative, he talked about the range of other regulators and other people acting in this field, and trying to avoid any overlap with the work of other regulators. The Bill, as it’s drafted at the moment, includes a number of provisions for ensuring that there is co-ordination on that. But, of course, as we scrutinise the Bill, it’s possible that we will need to look at that to make sure that that is robust enough, and that it will be possible to avoid those concerns that the Minister alluded to.

Finally, of course, the cost is a completely appropriate question to raise on this matter. I would just wish to remind the whole of the Assembly that it is you, the Assembly, who will be paying this cost, so that everybody is aware that any additional costs arising from this Bill will come to you, ultimately, in the public services ombudsman’s estimates that are discussed by the Finance Committee and, in turn, are approved here. But, of course, it comes from the block grant. It’s part of the block grant. So, the Cabinet Secretary, as the person who is primarily responsible for handling the money in the block, will want to keep a very close eye on this expenditure, as I’m sure will other Assembly Members, in order to ensure that the costs associated—and outlined very thoroughly in the explanatory memorandum, I might add—are appropriate to the benefits that we will gain from passing the Bill or the other new provisions suggested in the Bill. So, I look forward to that discussion.

Rwy’n sicr yn croesawu mwy o bwerau i’r ombwdsmon gwasanaethau cyhoeddus o dan y Bil hwn a chynnwys y Cynulliad yn y broses benodi. Roeddwn yn gefnogol iawn i hyn pan ddaeth gerbron y pwyllgor y tymor diwethaf ac edrychaf ymlaen at graffu yn ein pwyllgor pan ddaw gerbron.

Credwn yn gryf y dylai’r ombwdsmon fod yn atebol i Gynulliad Cenedlaethol Cymru, ac nid i Lywodraeth Cymru’n unig, felly mae’r Ceidwadwyr Cymreig yn falch o nodi y bydd yr enwebiad ar gyfer y rôl hon yn digwydd yma drwy’r Cynulliad. Fodd bynnag, hoffwn gael rhywfaint o eglurhad pellach ynglŷn â sut y bydd Aelodau Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn bwydo i mewn i bob lefel o broses enwebu’r ombwdsmon, ac nid camau olaf y penodiad yn unig.

O ran hygyrchedd, rydym yn croesawu cynigion i ddiddymu’r gofyniad i wneud cwyn yn ysgrifenedig ac i’r ombwdsmon ddal i allu cychwyn ymchwiliadau. Pum aelod arall o Gyngor Ewrop yn unig sydd ag ombwdsmyn heb y pŵer hwn, felly mae’n hen bryd i hyn ddigwydd, mewn gwirionedd, er mwyn sicrhau nad yw Cymru yn llusgo ar ôl gweddill y DU ac Ewrop. Wrth sicrhau gwrthrychedd mewn perthynas â’r pŵer hwn, sut y bydd y darpariaethau yn y Bil yn tynnu llinell derfyn glir rhwng ymrwymiad yr ombwdsmon i gynrychiolaeth a blaenoriaethau Llywodraeth Cymru? A sut y bydd y Bil yn sicrhau y bydd Llywodraeth Cymru a gwasanaeth cyhoeddus yn fwy agored i dderbyn canlyniadau ymchwiliadau?

Mae’r polisi cwyno enghreifftiol cyfredol yng Nghymru yn wirfoddol a nododd y Pwyllgor Cyllid yn flaenorol nad oedd y modd y cafodd ei fabwysiadu ar draws y sector cyhoeddus yn gyson. Felly, yn gyntaf, pa ystyriaeth y gellid ei rhoi i sail statudol y canllawiau a gyhoeddir gan yr ombwdsmon i fod yn gymwys ar gyfer gwasanaethau iechyd preifat yn ogystal? Yn dilyn y drafodaeth diwrnod agored yr wythnos diwethaf, bydd y pŵer newydd penodol hwn yn golygu y byddwn yn gallu casglu data rheolaidd, dibynadwy a chymaradwy ar gwynion ar draws y sector cyhoeddus. Yn ail, felly, sut y caiff y data hwn ei gasglu er mwyn mynd ati’n gadarn i hyrwyddo atebolrwydd a thryloywder mewn gwasanaethau cyhoeddus, gan rymuso’r broses graffu?

Ac yn olaf, sut y pennir arferion gorau wrth edrych i’r dyfodol? A fyddwn yn gallu craffu ar enghreifftiau o arferion gorau o bob cwr o’r DU a thu hwnt er mwyn sicrhau bod cwynion gwasanaethau cyhoeddus yn effeithlon ac yn effeithiol o ganlyniad i’r Bil hwn? A fydd hyn yn cael ei adolygu fel rhan o’r adolygiad pum mlynedd gan y Cynulliad hwn?

Diolch i’r pwyllgor a Chadeirydd y Pwyllgor Cyllid, a diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am dderbyn hyn mewn ysbryd da. Edrychaf ymlaen at weithio gyda phawb, yn fy rhan ar y pwyllgor, a phan ddaw i’w graffu yma, er mwyn sicrhau ein bod yn cael hyn yn iawn. Diolch.

Diolch i Janet Finch-Saunders am ei sylwadau a’i chroeso cyffredinol i’r hyn y mae’r Bil yn cynnig ei wneud. A gaf fi ddweud ar y dechrau fod y Bil yn seiliedig ar—nid yw’n newid y ddeddfwriaeth bresennol o ran atebolrwydd yr ombwdsmon gwasanaethau cyhoeddus i’r Cynulliad Cenedlaethol, nid i’r Llywodraeth? Ef ydyw. Ar hyn o bryd mae’n ombwdsmon annibynnol, ac wedi ei benodi am—. Rwy’n credu bod nifer o flynyddoedd i fynd o hyd tan ddiwedd ei benodiad. Ni allaf gofio’n union pa bryd y dechreuodd yn y swydd—rhywbeth fel 2013, rwy’n meddwl, neu 2014. Mae’r Bil yn rhoi sicrwydd penodol na chafodd ei benodiad ei dorri drwy basio’r Bil hwn—felly nid ydym wedi ymyrryd â’r pwerau sydd ar waith—a phan ddown i benodi ombwdsmon gwasanaethau cyhoeddus newydd, nid yw’r Bil yn newid y trefniadau presennol sy’n sicrhau mai’r Cynulliad hwn sy’n gyfrifol am hynny, hyd at ac yn cynnwys penodi drwy bwyllgor. Felly, rwy’n gobeithio y gellir edrych ar rai o’r datblygiadau arloesol eraill hefyd a gawsom yn y Pwyllgor Cyllid, er enghraifft gyda gwrandawiadau cyn penodi ac yn y blaen, nid yn unig ar gyfer yr ombwdsmon, ond ar gyfer yr archwilydd cyffredinol newydd, sef yr apwyntiad nesaf a wneir gan y Cynulliad hwn mewn gwirionedd.

Croesawaf y ffaith eich bod at ei gilydd am weld y pwerau hyn ac yn credu bod y pwerau cwynion llafar a phwerau i weithredu ar ei liwt ei hun, sef un o’r pwerau mwy arloesol yn hynny o beth y fy marn i, a ddefnyddir, fel y dywedoch, gan ombwdsmyn eraill drwy Gyngor Ewrop i gyd. Nid yw’n unigryw yn yr ystyr honno, felly mae angen inni ddeall y gymhariaeth ryngwladol honno. Pe bai’r ombwdsmon yma ei hun, rwy’n siŵr y byddai’n siarad am y rhwydwaith o ombwdsmyn sy’n bodoli. Ceir cynadleddau rhyngwladol, ac maent yn dod at ei gilydd. Yn wir, mynychais un yn Aberystwyth y llynedd i glywed gan ombwdsmyn eraill sut y caiff eu gwaith ei wneud.

O ran y mater penodol yn ymwneud â chasglu data, rwy’n credu ei bod yn bwysig cofio bod yr ombwdsmon yn llunio adroddiad blynyddol i’r Cynulliad hwn, sy’n cael ei graffu, rwy’n meddwl, gan y pwyllgor rydych yn aelod ohono, ond mae ar gael i holl Aelodau’r Cynulliad. Buasech yn disgwyl i’r adroddiad blynyddol, os daw’r Bil hwn yn ddeddf, gynnwys y data hwnnw, a chynnwys y gymhariaeth o’r data. Yn sicr, mae’r asesiad effaith rheoleiddiol yn ystyried rhai o’r costau a allai godi mewn perthynas â hynny ac wrth gwrs, mae gennych rai costau sefydlu cychwynnol i wneud yn siŵr fod gennych y seilwaith yn ei le er mwyn caniatáu i hynny ddigwydd. Ond y wers glir yn hyn—pwynt olaf Janet Finch-Saunders, rwy’n meddwl—oedd sut y mae hynny wedyn yn llywio arferion gorau, ac rydym yn awyddus i weld hynny wedi ei adlewyrchu yn adroddiadau blynyddol ombwdsmyn yn y dyfodol. Rydych yn hollol iawn; yn y Bil ei hun, ceir gofyniad penodol i’r Cynulliad wneud adolygiad pum mlynedd o’r Bil a’i weithrediad, ond nid yw hynny, mewn unrhyw ffordd, yn rhwystro unrhyw adolygiad arall rhag cael ei wneud gan unrhyw un o bwyllgorau’r Cynulliad neu unrhyw gorff allanol y gellid ei gomisiynu i wneud hynny.

Rwy’n credu, o ran y polisi enghreifftiol, system wirfoddol yw honno ar hyn o bryd, fel y dywedoch yn hollol gywir. Byddai gennym safon aur o’i rhoi ar sail fwy statudol yn fy marn i. Buaswn yn gobeithio, er enghraifft, y byddai darparwyr gofal iechyd preifat wedyn yn awyddus i fod yn rhan o’r safon aur oherwydd byddai hynny, yn ei dro, yn dangos sut y maent yn chwarae eu rôl yn diwallu anghenion dinasyddion ac yn diwallu anghenion pobl Cymru.

Mae fy nghroeso’n gynnes iawn hefyd i gyflwyno’r Bil cyntaf hwn a gynhyrchwyd gan bwyllgor. Ddeunaw mlynedd ar ôl i ni bleidleisio dros ddatganoli mae gennym bellach Fil wedi ei gyflwyno gan un o bwyllgorau’r Cynulliad. Rwy’n credu bod hwnnw’n gam enfawr ymlaen. Roeddwn yn rhan o’r Pwyllgor Cyllid yn y Pedwerydd Cynulliad, ac a gaf fi ymuno â Simon Thomas i roi clod i Jocelyn Davies am y gwaith a wnaeth fel Cadeirydd y pwyllgor hwnnw ar symud y Bil hwn i’r cam y mae arno ar hyn o bryd?

Mae’r ombwdsmon yn darparu gwasanaeth hynod o bwysig i lawer o’r bobl sy’n byw yng Nghymru. Yn aml, yr ombwdsmon yw’r dewis olaf i bobl sy’n ceisio cael cyfiawnder. Maent wedi cael eu siomi gan y system drwyddi draw. Yr ombwdsmon yw’r person olaf y gallant droi ato. Mae’r Bil arfaethedig yn darparu llawer o welliannau posibl. A gaf fi sôn am gwynion llafar? Ni all yr ombwdsmon gymryd cwynion llafar. Buaswn yn tybio bod pob un ohonom yn yr ystafell hon yn cymryd cwynion llafar. Os na fyddem yn gwneud hynny, byddem yn torri oddeutu un rhan o dair oddi ar nifer y cwynion a gawn gan etholwyr. Pe na baem yn eu derbyn ar lafar, ac yn aml iawn mewn mannau amhriodol, pan fyddant eisiau dweud wrthych am bethau—. Mae llawer o bobl yn hoffi dweud pethau wrthych yn hytrach na gorfod eu hysgrifennu. Mae yna broblem lythrennedd ymhlith llawer o bobl nad ydynt yn hoffi ysgrifennu pethau ar bapur, yn enwedig yn swyddogol, pethau y bydd y byd swyddogol yn ymdrin â hwy. Maent yn nerfus yn ei gylch. Maent yn nerfus ynglŷn â’u sgiliau llythrennedd. Yn bwysicaf oll efallai, rwy’n credu eu bod yn ofni gwneud camgymeriad. Rwy’n credu y bydd caniatáu i’r ombwdsmon dderbyn pethau ar lafar yn golygu y bydd pobl yn cael gwared ar yr ofn hwnnw. Nawr, gallai hynny gynyddu nifer y cwynion sy’n mynd at yr ombwdsmon, ond gallai hefyd atal cwynion yn y dyfodol, oherwydd, os yw’r ombwdsmon yn cael llawer o gwynion mewn un maes, yn hytrach na’i fod yn gorfod aros yn barhaus am y nesaf—ac rwy’n dweud ‘ei fod’ yn hytrach nag ‘ei bod’ am mai ef ydyw ar hyn o bryd—bydd yn gallu ymdrin â’r mater.

Felly, os nad yw’n gwneud dim arall, byddai cwynion llafar yn newid yr ombwdsmon yn llwyr o fod yn rhywun sy’n gweithio yn y math hwnnw o faes technegol y mae pob un ohonom ni’n teimlo’n gartrefol ynddo, ond un na fyddai nifer fawr o fy etholwyr yn teimlo felly ynddo, i rywun sy’n barod i wrando ar gwynion yn yr un modd ag y mae pob un ohonom ni yn ei wneud.

Un cwestiwn sydd gennyf i Simon Thomas: a wnaiff amlinellu ymhellach sut y mae’r ddeddfwriaeth yn adeiladu ar y ddeddfwriaeth bresennol i fod o fudd i’r hyn y dylem fod â diddordeb ynddo’n unig: pobl Cymru?

Diolch i Mike Hedges, nid yn unig am ei sylwadau heddiw, ond am y gwaith a wnaeth ar y Pwyllgor Cyllid yn flaenorol, ac wrth gwrs rwy’n cefnogi’n fawr iawn yr hyn a ddywedodd am Jocelyn Davies. Rwy’n gobeithio y gallaf barhau—. Rwy’n credu bod gan Jocelyn ddull o weithredu lle’r oedd hi’n awyddus i weithio gyda phob plaid yma, ac rwy’n gobeithio bod—. Yn sicr, mae tywys Bil drwodd, mae angen i mi wneud hynny, ac rwy’n ymwybodol iawn fod angen i mi adeiladu cefnogaeth i’r Bil hwn ar ran y pwyllgor.

Hoffwn ddweud, cyn ateb y cwestiwn yn benodol, i gefnogi’r hyn roedd Mike Hedges yn ei ddweud am yr angen am gwynion llafar, mae pawb ohonom wedi eistedd yn ein cymorthfeydd ac yn ein swyddfeydd gyda phobl sy’n barod iawn i ddweud eu stori wrthym ond nad ydynt am lofnodi’r darn o bapur neu ddweud nad ydynt wedi dod â’u sbectol, wyddoch chi, ac mae’n rhaid i ni lywio ein ffordd drwy hyn. Ond wrth edrych ar y Bil hwn, cefais fy nharo gan ffigurau anllythrennedd gweithredol, i bob pwrpas, yng Nghymru. Mae mor uchel â 25 y cant o’r boblogaeth sy’n oedolion, ac yn uwch yng Nghymru nag mewn rhannau eraill o’r Deyrnas Unedig. Felly, rwy’n meddwl bod yna angen gwirioneddol inni agor y drysau i’r ombwdsmon glywed y cwynion llafar hynny.

Wrth gwrs, mae’n rhaid cael rhyw fath o broses ddilysu a byddai’n rhaid i ni sicrhau bod yr ombwdsmon yn gallu gwneud yn siŵr fod y cwynion yn cael eu hystyried yn llawn. Ond gellid gwrthbwyso’r cynnydd posibl yn nifer y cwynion wedyn, fel y dywedodd Mike Hedges, â dealltwriaeth well o batrwm y cwynion mewn sector penodol, a allai arwain at ymchwiliad ar ei liwt ei hun, ac yn ei dro, hefyd, â’r rhan o’r Bil sy’n ymwneud â safoni, sydd, yn sicr yn achos ombwdsmon yr Alban, wedi arwain at lai o gwynion yn symud ymlaen o’r cam cyntaf mewn gwirionedd. Mewn geiriau eraill, mae pethau’n cael eu datrys yn gynt a cheir rhai arbedion o fewn y system oherwydd hynny.

I ymateb yn benodol i Mike Hedges, rwy’n ei sicrhau ef a’r Cynulliad cyfan nad yw’r Bil ond yn adeiladu ar y Biliau cyfredol; nid yw’n diddymu unrhyw bwerau. Yn ogystal â’r pwerau cwynion llafar, fel y dywedais, bydd yn galluogi’r ombwdsmon i gael y pwerau hynny i weithredu ar ei liwt ei hun. Rwy’n credu ei bod yn bwysig ein bod yn cofnodi nad ydym yn ysgrifennu siec wag i’r ombwdsmon fynd i gynnal ymchwiliadau ar ei liwt ei hun. Mae’n dweud ar wyneb y Bil sut y mae’n rhaid i’r ymchwiliadau hynny ymwneud â’i waith ac anghenion ehangach y dinesydd. Rwy’n gobeithio, wrth graffu ar y Bil, y caiff anghenion y dinesydd eu cydnabod fel rhai sy’n ganolog i’r Bil hwn, ac wrth gwrs, efallai y bydd yna syniadau sy’n dod i mewn drwy’r broses ddiogelwch a fydd yn ein cynorthwyo ac yn ein helpu i gyflawni’r nod hwnnw.

I’d also like to thank Simon Thomas, as Chair of the committee, for the work that he’s done in bringing this Bill forward. Indeed, a number of the points that I was going to raise have already been raised by other Members. But I think it is a very important point to make—Mike Hedges has mentioned this in particular—the point about costs relating to accepting complaints orally. Because, of course, if there’s going to be an increase in the number of complaints because you can make them orally, that might mean that there are costs at the outset of the process, but, in the long term, we can ensure, through this process, that public services work better and more efficiently, and so there will be savings. Invest to save, possibly—that model.

I see the Cabinet Secretary is smiling, and I know that he’s very keen to keep costs under control, for obvious reasons, but I think this is an issue of social justice. Many of the people who are involved regularly with public services, and who then need a system in order to make complaints and get justice, are people who need all possible support in order to ensure that they receive equitable treatment that perhaps many of us would feel more comfortable and confident doing in written form.

I’d like to ask the Chair of the committee how he foresees it will be possible to inform our citizens that this new process is available to them. What kind of process will need to be put in place so that citizens know that they can make oral complaints? Also, the Chair mentioned in his statement many times, for good reasons, futureproofing—I’m not sure what that is in Welsh, but ensuring that things are futureproofed for the future in terms of technology and so forth. Of course, technology can be a good thing; it can make it easier for people to contact people in public office, in particular, but, of course, that’s going to cause a lot of work if you can receive complaints through Twitter, for example. I can imagine that that could have unexpected or unwanted consequences. So, I’d like to ask, as I said, in the first place: how are we going to ensure that citizens, on the one hand, know that they have the right to make these complaints orally and have the support to do that, but, on the other hand, how are we going to keep that balance, remembering that Mr Drakeford is going to look at the costs—how are we going to ensure that costs are under control, and that we don’t use technological opportunities, because that might create a situation that we don’t want to see?

Thank you very much to Steffan Lewis for those questions. May I start by saying that there’s some good news here in the wider context? Namely, if you look at the reports of the public services ombudsman over recent years, then the number of complaints, without the proposed legislation, has been increasing regularly. Now, does that reflect on the quality of public services, or does that reflect on improved information about the services of the ombudsman? That’s not a question that I can answer here and now, but what I can say is that, as the number of complaints increases, the cost per complaint for the ombudsman of dealing with those complaints has been decreasing. So, it’s interesting to see that the complaints are going up, but the cost per complaint is going down, which means that the ombudsman, to date, has been managing to subsume those and absorb those costs within the way his office works and to provide enhanced services without necessarily engendering additional costs as a result of that.

It’s also true to say that the ombudsman has set a voluntary ceiling in coming to the Finance Committee. He committed that he wouldn’t ask for more than 0.03 per cent of the total block. So, although that is a voluntary agreement, it is something that the Finance Committee, and, in turn, the Assembly, can also insist upon. So, the management of costs, in a way, is in the hands of the committee and the Assembly. So, as I said, this isn’t a blank cheque to enable costs to increase. But it is true to say that more information about services and greater accessibility to those services could lead to an increase in the number of complaints. If you look at the fact that we are discussing legislation based on the 2005 Act, well, back in 2005, there was no iPhone, there were no apps, there was no way of making contact directly using those methods. There’s nothing in the current legislation that allows the ombudsman to actually advertise services in that way; everything has to be done in written form and the most electronic means is to receive an e-mail. Now, perhaps we wouldn’t want to go down the Twitter route, because we all receive complaints via Twitter and Facebook from time to time, but you would expect, over a period of time, those interactive services, through apps, smartphones or whatever else, to be developed by the ombudsman, but it’s difficult to do that whilst the powers are so restricted in terms of only accepting written complaints.

Diolch yn fawr iawn.

Symudwn ymlaen yn awr at eitem 6, sef dadl gan Aelodau unigol o dan Reol Sefydlog 11.21 ar newid yn yr hinsawdd, a galwaf ar Simon Thomas i gynnig y cynnig. Simon.

Diolch. Newid cyflym, Dirprwy Lywydd, a hoffwn awgrymu wrth yr Aelodau, os ydych wedi cael digon arnaf yn barod yna ystyriwch gael mwy o Aelodau yn y Cynulliad er mwyn inni allu rhannu ychydig mwy ar y gwaith. [Chwerthin.] Ond rwy’n falch iawn o gyflwyno dadl Aelodau’r meinciau cefn ar y cysyniad o gael ein cyfrifon carbon personol ein hunain. Cyd-destun hyn, wrth gwrs, yw bod Deddf yr amgylchedd yma yng Nghymru yn gosod targed i leihau allyriadau carbon 80 y cant erbyn 2050, ac yma yn y Cynulliad rydym yn sôn llawer am yr hyn y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ei wneud, yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, rydym yn siarad llawer, efallai, am yr hyn y mae rhai busnesau preifat yn ei wneud, rydym yn sôn am syniadau newydd, fel y morlyn llanw neu beth bynnag y gallai fod, ond nid ydym yn siarad cymaint am yr hyn y gallai ein cyfraniad personol ni fod i hynny. Felly, cefais fy nharo’n fawr, pan gyfarfûm â Martin Burgess, sy’n un o fy etholwyr yn Aberystwyth, ond yn y cyd-destun hwn, mae’n ymchwilydd ym Mhrifysgol Aberystwyth ac wedi bod yn gweithio ar y cysyniad o gyfrifon carbon personol ers tua degawd bellach, ac wedi helpu i ddatblygu o fewn y brifysgol, ond hefyd yn fwy cyffredinol, sut y gellid datblygu’r cysyniad hwn.

Rwy’n credu ar y dechrau fy mod eisiau dweud, er bod yna gysyniad go iawn yma y gellid ei weithio ar lawr gwlad, mae yna drafodaeth fwy diddorol hefyd—neu lawn mor ddiddorol—ynglŷn ag a ydym yn ysgwyddo unrhyw gyfrifoldeb personol am ein defnydd o garbon, ac rwy’n gobeithio y bydd y ddadl hon yn ein galluogi i drafod a sbarduno hynny hefyd.

Bu bron i’r cysyniad ddwyn ffrwyth: comisiynodd David Miliband, fel Ysgrifennydd yr amgylchedd, adroddiadau annibynnol ar gyfrifon carbon personol. Aeth yr adroddiadau yn y diwedd at Hilary Benn—daeth yn Ysgrifennydd yr amgylchedd yn 2008. Cafodd ei roi i’r naill ochr, mae’n rhaid dweud, ond rwy’n credu ei fod yn syniad y mae ei amser yn sicr wedi dod i’w drafod yn y Cynulliad.

Felly, sut y byddai hyn yn gweithio fel cysyniad? Wel, yn syml iawn, mae gan bob un ohonom ein defnydd personol ein hunain o garbon yn y ffordd yr ydym yn byw ein bywydau bob dydd, y ffordd yr ydym yn siopa, y ffordd yr ydym yn gyrru, y ffordd yr ydym yn teithio i’r gwaith, y ffordd yr ydym yn prynu ein nwyddau, a’r ffordd yr ydym yn effeithio ar yr amgylchedd. Mae cyfrif carbon personol yn ffurf ar fasnachu carbon personol, sy’n golygu ei fod yn trosglwyddo i chi fel rhyw fath o gyfrif banc neu gerdyn credyd neu ddebyd—ond mae’n fwy o gerdyn credyd, mewn gwirionedd, oherwydd eich bod yn cael y cyfrifon ymlaen llaw.

Bob mis, neu bob blwyddyn, mae’r Llywodraeth yn caniatáu—yn ystyried—defnydd personol pawb o garbon: lwfans carbon rhad ac am ddim, os mynnwch, bob mis. Bob tro y byddwch yn defnyddio carbon, boed hynny ar ffurf nwyddau arbennig o ddrud-ar-garbon y gallech fod yn eu prynu, neu eich defnydd o danwydd, eich defnydd o wres, neu ba ddefnydd bynnag y gallai fod, caiff hynny ei dynnu o’ch cyfrif. Felly, y syniad, wrth gwrs, yw gwneud i bobl feddwl am eu defnydd o garbon. Yn hyn o beth, rwy’n meddwl ei fod yn mynd law yn llaw â newidiadau eraill ehangach rydym eisoes yn eu gweld: cynlluniwyd mesuryddion deallus i wneud i chi feddwl am eich defnydd carbon unigol. Mae gennym apiau bellach y gallwn eu defnyddio i ddweud wrthym ac i’n galluogi i droi’r gwres i lawr yn y cartref pan fyddwn oddi cartref, i ddiffodd y goleuadau, ac i ddweud wrthym faint o ynni a ddefnyddiwn. Mae hyn yn gwreiddio ac yn cyfleu’r neges ar lefel lawer mwy personol.

Yn bwysig iawn, gallwch bob amser brynu rhagor o garbon—ond ei brynu a wnewch—ond gallwch hefyd werthu unrhyw garbon nad ydych wedi ei ddefnyddio. Mewn geiriau eraill, mae’n gyfrif masnachu personol. Rhaid datgan un peth pwysig yn awr, sef nad treth yw hon. Nid yw’r Llywodraeth yn cael unrhyw arian o hyn; mae’n berthynas bersonol rhyngoch chi a’ch defnydd carbon. Gallech ei wneud fel masnachu carbon, fel y dywedais, felly gallech brynu mwy neu werthu, ond nid yw’r Llywodraeth yn cael dim o hyn. Mae’n ymwneud â sicrhau bod defnydd carbon pawb wedi ei gyfrif a rhoi ar ddeall i unigolion sut y gallent leihau eu defnydd o garbon.

Felly, mae’n gysyniad y gallai cyfrifon carbon personol chwarae rhan bwysig yn sicrhau ein bod yn cyrraedd ein targedau cenedlaethol a rhyngwladol i leihau allyriadau carbon, a dyna pam rwy’n gobeithio y bydd y ddadl hefyd yn cael ei gweld yng nghyd-destun cytundeb ehangach Llywodraeth Cymru a phleidlais y Cynulliad hwn yn wir i gefnogi cytundebau Paris ar newid yn yr hinsawdd.

Mae yna effaith bersonol go iawn i’w chael o hyn hefyd. Rydym wedi gweld adroddiadau diweddar yn y cyfryngau ynghylch ansawdd aer gwael iawn yn Llundain, ond peidiwch â meddwl bod ansawdd aer yn Llundain yn wael a bod ansawdd ein haer ni yng Nghymru yn wych. Ceir pum ardal yng Nghymru lle y mae gennym ormod o nitrogen deuocsid, ac mae gormodedd ohono’n berygl go iawn i iechyd; mae wedi cael ei alw gan Iechyd Cyhoeddus Cymru yn un o’r risgiau mwyaf i iechyd—y trydydd risg uchaf i iechyd, rwy’n credu—sy’n ein hwynebu. Felly, mae gwir angen mynd i’r afael â’n defnydd o garbon, yr effaith ar yr amgylchedd, ac effaith y llygredd yn sgil hynny.

Efallai y byddwch yn meddwl y byddai pobl yn amharod iawn i wneud hyn neu i gredu yn hyn, ond nid oeddem yn meddwl y byddai 5c ar fagiau plastig yn newid ymddygiad pobl—yn sicr, fe wnaeth. Mae astudiaethau gan brifysgolion Caerdydd a Nottingham wedi canfod bod 88 y cant o bobl yn credu bod yr hinsawdd yn newid ac am weld mwy o weithredu gan Lywodraethau mewn perthynas â newid yn yr hinsawdd. Cafwyd sgwrs genedlaethol gan Cynnal Cymru, ‘Y Gymru a Garem’—bydd llawer o’r Aelodau yn ei chofio—a gwelwyd bod 26 y cant o bobl a gymerodd ran yn y sgwrs yn teimlo mai newid yn yr hinsawdd oedd y mater pwysicaf sy’n wynebu cenedlaethau’r dyfodol. Felly, mae yna agwedd arall ar y cysyniad hwn sy’n cyd-fynd nid yn unig â Deddf yr amgylchedd, ond gyda Deddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol, wrth gwrs, ac rwy’n meddwl weithiau mai Deddf sy’n edrych o gwmpas am ffordd o gael ei defnyddio’n weithredol yn ymarferol yw honno. Rwy’n credu y gallai hyn fod yn ffordd ymarferol o ddefnyddio’r Ddeddf honno.

Ategu’r hyn y mae Llywodraeth yn ei wneud yn unig a ddylai cyfrifon carbon personol ei wneud, ond rwy’n credu ei bod yn bwysig ein bod yn rhannu’r baich—nad ydym ond yn beio Llywodraeth pan fyddant yn gwneud camgymeriad, ond ein bod yn rhannu gyda’r Llywodraeth sut y gallem gyflawni hynny. Rwy’n credu ei fod yn gyffrous iawn yn gysyniadol y gallai pob un ohonom gael cyfrif carbon o’r fath. Rwy’n credu hefyd ei bod yn eithaf diddorol edrych ar waith gan yr adran ddaearyddiaeth ddynol ym Mhrifysgol Aberystwyth a ddangosai fod 58 y cant o gartrefi ar hyn o bryd yn allyrru llai o garbon na’r cymedr. Mewn geiriau eraill, byddai cyfrif carbon o fudd i 58 y cant o’r cartrefi, a byddai’n anfantais, os mynnwch, i’r 40 y cant arall. Byddai’n gynyddol oherwydd, ar y cyfan, y rhai sy’n defnyddio fwyaf o garbon yw’r bobl gyfoethocach a gwell eu byd mewn cymdeithas. Mae yna rai enghreifftiau, wrth gwrs, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, lle na fyddai’n gweithio lle’r ydych yn ddibynnol ar danwydd solet, lle na allwch fforddio cael eich tŷ wedi ei inswleiddio’n iawn, lle na allwch ddewis eich cyflenwr tanwydd; mae’r rhain yn faterion a allai fod yn niweidiol i gyfrifon carbon personol. Felly, mae’n rhaid iddynt fynd law yn llaw â materion buddsoddi ehangach mewn perthynas â thlodi tanwydd, mewn perthynas ag inswleiddio ac mewn perthynas â sicrhau mynediad cyfartal at syniadau newydd megis paneli solar neu daliadau trydan, neu beth bynnag y bo.

Ond yn y cyd-destun ehangach, nid oes amheuaeth ei fod, fel cysyniad, yn cyd-fynd â’n dull o weithredu ar leihau carbon. Mae’n sicr yn cyd-fynd â’r targedau roedd Llywodraeth Cymru wedi gosod iddi’i hun ar gyfer lleihau carbon yng Nghymru, ac mae’n rhywbeth y gellir ei gyflwyno, mewn cynllun peilot fan lleiaf, yma yng Nghymru, ac mae hynny’n rhywbeth arbennig o gyffrous yn fy marn i. Felly, rwy’n gobeithio y bydd y ddadl hon yn caniatáu i bobl o leiaf drafod y cysyniad o gyfrifon carbon personol, trafod y syniad o sut y gallwn wneud newidiadau ein hunain, ac rwy’n gobeithio clywed gan Lywodraeth Cymru—rwy’n siŵr y byddaf yn clywed rhai o’r problemau a fyddai gan brosiect o’r fath—a yw, fel cysyniad o leiaf, yn rhywbeth y gallwn ei drafod a’i ddatblygu, ac efallai ei gadw mewn cof fel ateb arbennig o Gymreig i her ryngwladol.

Credaf fod hon yn ddadl bwysig iawn am mai hyn a hyn sy’n bosibl i chi ei wneud gyda deddfwriaeth. Mae’r hyn sy’n digwydd y tu ôl i ddrysau caeedig yn amhosibl i’w blismona. Ac yn yr un modd, os ydych yn dechrau codi tâl ar bobl i wneud y peth iawn, mae’n cael effaith wahaniaethol ar bobl ar incwm isel a gall pobl sydd â llawer o arian ei anwybyddu. Ni all pobl heb gar fynd â dodrefn diangen i’r ganolfan ailgylchu; maent yn dibynnu ar y cyngor neu elusen i’w casglu ar eu rhan. Buasai cyllidebau carbon personol yn annog pobl sydd â cheir i wneud teithiau byr ar droed, yn hytrach na mynd i mewn i’r car bob tro.

Byddai hefyd yn ein hannog i feddwl am ôl troed carbon yr hyn rydym yn ei fwyta, ac mae hwn yn faes nad ydym yn siarad amdano’n aml. Mae rhai sefydliadau megis Sefydliad Bwyd ac Amaeth y Cenhedloedd Unedig—maent hwy wedi cyfrifo bod un rhan o bump o’r holl allyriadau a achoswyd gan bobl yn deillio o ffermio cig, cynnyrch llaeth ac wyau, ac mae sefydliadau eraill yn cyfrifo bod y ffigur hwnnw’n nes at hanner yr holl allyriadau, felly mae hwn yn amlwg yn bwnc y mae angen inni daflu mwy o olau arno. Ond rwy’n credu y gallwn gytuno bod y bwyd rydym yn ei fwyta yn effeithio’n fawr ar ein hôl troed carbon, a byddai angen i unrhyw gyfrif carbon personol ystyried hynny. Mae ychydig yn fwy cymhleth na chyfrif faint o ynni rydym yn ei ddefnyddio i wresogi’r cartref.

Ond mae’n ddiddorol nodi bod—. Mae allyriadau nwyon tŷ gwydr a gynhyrchir drwy gyfuno tyfu, magu, ffermio, prosesu, cludo, storio, coginio a chael gwared ar y bwyd ar ein platiau yn rhywbeth y mae angen i ni edrych arno’n gyfannol. Os ydym yn prynu ffa gwyrdd o Kenya, yn amlwg mae’r ôl troed carbon yn llawer uwch na phe baem yn ei dyfu’n lleol. Mae ôl troed carbon o ddim ond 1 kg o gig oen yn 39.2 kg o garbon deuocsid mewn allyriadau, sy’n cyfateb, mae’n debyg, i yrru 91 milltir mewn car. O’i gymharu â hynny, dim ond 1.1 kg o garbon deuocsid yw ffrwythau, sy’n cyfateb i yrru 2.5 milltir. Mae llaeth ychydig yn fwy, ond 1.9 kg o garbon deuocsid, sy’n cyfateb i yrru 4 milltir mewn car. Felly, gan gig a chaws y mae’r ôl troed carbon uchaf. Mae ôl troed carbon ffrwythau, llysiau, ffa a chnau yn llawer is.

Mae’r Co-op wedi gwneud rhywfaint o waith ymchwil ar eu ffermydd ac maent wedi nodi bod 54 y cant o allyriadau carbon ar eu ffermydd yn dod o allyriadau methan ac ocsid nitraidd o’u da byw. Mae’r methan yn llawer mwy grymus na charbon deuocsid. Felly, maent wedi bod yn monitro eu ffermwyr dros chwe blynedd i ddangos bod methan 28 gwaith yn fwy grymus na charbon, ac mae ocsid nitraidd 260 gwaith yn gryfach. Mae’r rhain i gyd yn ffigurau mawr, ond un o’r pethau y mae’n tynnu sylw ato yw ei bod yn bwysig iawn nad yw pobl yn rhoi gwastraff bwyd i mewn gyda’u gwastraff gweddilliol, gan ei fod yn mynd i safleoedd tirlenwi ac yna, wrth gwrs, mae’n achosi methan.

Rwy’n gwybod ei bod yn heresi i hyd yn oed ystyried hyn, ond pe baem yn symud oddi wrth ddeiet yn seiliedig ar gig, byddem yn cael effaith sylweddol iawn ar ein hôl troed carbon personol. Dangosai pump deiet gwahanol a gymharwyd fod bwyta cyw iâr yn lle cig eidion yn torri chwarter allyriadau carbon bwyd mewn un cam syml. Nid wyf yn argymell na ddylem byth fwyta cig oen bendigedig o Gymru, ond rwy’n dweud bod angen inni feddwl yn ofalus ynglŷn â pha mor aml rydym yn ei fwyta ac a ydym yn ei fwyta fel ein bwyd rheolaidd. Rwy’n meddwl bod y rhain yn faterion pwysig iawn y mae angen i ni eu cadw mewn cof.

Nid eich iechyd yn unig sy’n gwella o newid y bwydydd rydych yn eu bwyta. Mae hefyd yn mynd i wella eich ôl troed carbon personol. Rwy’n meddwl mai dyma rai o’r pethau y mae angen i ni eu hystyried yn ofalus i ddeall sut y byddem yn ei wneud mewn gwirionedd. Mae hyd yn oed gwybod faint o garbon y mae’n ei gymryd i gynhyrchu unrhyw eitem benodol o fwyd yn beth pwysig iawn ac efallai y dylai fod ar y labeli. Diolch yn fawr iawn.

Diolch i fy nghymydog, bellach, Simon Thomas, am gychwyn y ddadl hon heddiw. Rydym wedi croesi cleddyfau ar faterion cysylltiedig sawl gwaith yn ystod y flwyddyn neu ddwy y bûm yn Aelod o’r Cynulliad hwn ac roeddwn yn meddwl efallai, lle y mae dadlau wedi methu, y byddai mwy o obaith cyrraedd consensws drwy osmosis.

Nid oes gennyf wrthwynebiad penodol i gyfrifon carbon personol ac rwy’n sicr yn cytuno â rhai o’r pwyntiau a wnaed heddiw am ansawdd aer—maent yn bwysig iawn. Mae ocsid nitraidd a nwyon eraill, wrth gwrs, yn llygryddion. Ond rwy’n credu ei bod yn bwysig i ni gydnabod hefyd nad yw carbon deuocsid yn nwy gwenwynig ac nid yw’n llygrydd fel y cyfryw. Gwn mai damcaniaethau ynghylch cynhesu byd-eang sy’n sail i’r cynnig hwn, ond mae’n bwysig cydnabod bod y carbon deuocsid sydd yn yr atmosffer ar hyn o bryd, 390 rhan y filiwn—mewn llong danfor, ar gyfartaledd, mae’n 1,500 rhan y filiwn, ac fe wyddom nad yw hyd at 8,000 rhan y filiwn yn amharu ar iechyd pobl. Felly, nid yw hyn yn berygl i iechyd ynddo’i hun. Rwy’n cytuno’n gryf â llawer o’r hyn a ddywedodd Jenny Rathbone am filltiroedd bwyd. Rydym yn tyfu llawer o’n llysiau ein hunain ac yn y blaen gartref. Rwy’n arddwr brwdfrydig a hoffwn pe bai rhagor o bobl yn rhannu fy mrwdfrydedd ynglŷn â hynny. Rwy’n credu y byddai pawb ohonom yn well ein byd.

Hoffwn fynd i’r afael â’r cymhelliad sy’n sail i’r cynnig hwn ac i ba raddau y gall y costau a osodir gan y polisïau gwrth-gynhesu-byd-eang fod yn groes i’r graen weithiau. O ganlyniad i gostau ynni uchel, sydd wedi deillio o benderfyniadau polisi bwriadol llywodraethau, nid yn unig yn y wlad hon, ond mewn mannau eraill yn y byd, yr hyn a wnaethom yw cyflymu prosesau dad-ddiwydiannu’r gorllewin, a chanlyniad gwrthnysig hynny oedd allforio cynhyrchiant ynni-ddwys iawn fel dur, alwminiwm, gwydr a sment i rannau o’r byd nad ydynt wedi derbyn y rhwymedigaethau sydd gennym yn y gorllewin i leihau ein hôl troed carbon. Felly, mewn gwirionedd, o ganlyniad i hyn, rydym wedi gwneud pethau hyd yn oed yn waeth. Rwy’n siŵr na fydd Ysgrifennydd yr amgylchedd yn dymuno clywed y gair ‘Tsieina’ eto fyth yn fy araith, ond mae Tsieina’n cynhyrchu 30 y cant o allyriadau carbon y byd mewn gwirionedd, ac India’n cynhyrchu 7 y cant arall, ac fel nad wyf byth yn blino ei nodi, nid yw cytundebau Paris yn ei gwneud yn ofynnol iddynt leihau eu hôl troed carbon mewn gwirionedd. Y cyfan y maent yn mynd i’w wneud yw lleihau allbwn carbon y pen wrth i’w heconomïau dyfu. Felly, mae gan Tsieina gerdyn gwyrdd i bob pwrpas, yn yr ystyr y byddant yn cael cynyddu eu hallyriadau carbon am o leiaf 20 mlynedd arall. Felly, ni fydd unrhyw newidiadau a ddaw yn sgil ein polisïau domestig yn effeithio mewn unrhyw fodd mesuradwy ar yr hyn sy’n digwydd yn y byd ac yn sicr, ni fyddant yn effeithio dim ar dymereddau’r byd. Mae gennyf broblem gyda hyd yn oed y cysyniad o dymheredd byd-eang, gan nad oes ffordd hawdd o’i fesur. Am gyfnod cymharol fyr yn unig y buom yn casglu data lloeren, felly nid oes gennym y math o ddilyniant amser sydd ei angen arnom er mwyn dod i gasgliadau synhwyrol o’r math y seilir polisi arnynt, yn enwedig casgliadau sy’n mynd i arwain at newidiadau dramatig yn ein ffordd o fyw a phatrymau cyflogaeth.

Hoffwn dynnu sylw’r Cynulliad at bapur a ymddangosodd yr wythnos diwethaf neu’r wythnos cynt mewn cyhoeddiad academaidd o’r enw ‘Nature Geoscience’, sy’n mynd i’r afael â phroblem cynnydd mewn tymheredd byd-eang. Oherwydd, dros yr 20 mlynedd diwethaf, nid ydym wedi cael unrhyw gynnydd amlwg yn nhymheredd y byd, ac nid yw’r modelau cyfrifiadurol y seiliwyd y rhagfynegiadau enbyd o ofid a gwae arnynt yn gallu egluro’r saib hwn. Dywedodd Myles Allen, sy’n athro gwyddoniaeth geosystemau ym mhrifysgol Rhydychen wrth ‘The Times’ ychydig ddyddiau’n ôl,

Nid ydym wedi gweld y cynnydd mawr yng nghyflymder cynhesu ar ôl 2000 a welwn yn y modelau. Nid ydym wedi gweld hynny yn yr arsylwadau.

Mae’r modd y mae’n amddiffyn y modelau hyn yn ddiddorol. Dywedodd eu bod wedi eu cyfosod ddegawd yn ôl, felly nid oedd yn syndod eu bod yn gwyro oddi wrth realiti. Eto, yr union fodelau hynny sy’n cael eu defnyddio i wneud rhagfynegiadau ynghylch 50 neu 100 mlynedd i’r dyfodol sydd wedi peri’r fath gostau enfawr i drethdalwyr i dalu am ffynonellau ynni amgen. Felly, fe ddylem oedi, rwy’n meddwl, yn yr un ffordd ag y mae tymheredd byd-eang i’w weld fel pe bai wedi oedi, a gofyn i ni ein hunain a oes angen inni fwrw iddi mor gyflym gyda’r cynlluniau hyn i leihau ein hôl troed carbon pan nad ydym, yn gyntaf oll, yn gwybod a yw hynny mewn gwirionedd yn mynd i gael ei ddilyn gan wledydd eraill yn y byd sy’n llygru mwy na neb arall, os ydym yn ystyried carbon deuocsid yn llygrydd, ac yn ail, mae’n rhaid i ni ystyried yr effaith ar safon byw ein pobl, yn enwedig y rhai ar waelod y raddfa incwm, sef y rhai y mae’n fwyaf amlwg eu bod yn ddifreintiedig.

Galwaf yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig, Lesley Griffiths.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch i’r Aelodau am eu cyfraniadau ac rwy’n croesawu’r ddadl amserol hon. Bydd cyd-Aelodau’n ymwybodol fy mod wedi gwneud cyhoeddiad ychydig cyn toriad yr haf ar ddatgarboneiddio’r sector cyhoeddus a’r wythnos diwethaf, gwneuthum ddatganiad ar ein targedau ynni adnewyddadwy. Y mis nesaf, byddaf yng Nghonfensiwn Fframwaith y Cenhedloedd Unedig ar Newid yn yr Hinsawdd, COP23, yn Bonn i rannu llwyddiannau Cymru ac wrth gwrs, i ddysgu gan eraill. Rwy’n credu bod presenoldeb Llywodraeth Cymru yn y digwyddiadau hyn yn dangos o ddifrif ein hymrwymiad i liniaru cynhesu byd-eang a’n cefnogaeth i gytundeb Paris. Efallai y dylwn atgoffa Neil Hamilton fod 195 o aelodau Confensiwn Fframwaith y Cenhedloedd Unedig ar Newid yn yr Hinsawdd wedi llofnodi hwnnw, felly nid wyf yn meddwl mai rhywbeth sy’n effeithio ar y gorllewin ydyw. Wrth gwrs, nid yw Cymru yn barti i’r cytundeb, ond rydym yn gwybod bod y camau a gymerir ar lefel y wladwriaeth a’r lefel ranbarthol yn hanfodol er mwyn cadw’r cynnydd yn nhymheredd y byd yn ystod y ganrif hon o dan 2 radd. Rwy’n credu ei fod hefyd yn gyfle gwych i siarad am y fframwaith deddfwriaethol arloesol a’r sylfeini rydym wedi eu gosod yma yng Nghymru, ac rwy’n edrych ymlaen yn fawr at siarad am ein profiadau a’u rhannu yn Bonn.

Nododd Simon Thomas fod gwir angen i ni rannu’r baich mewn perthynas â newid yn yr hinsawdd, a dyna pam y cyflwynasoch y ddadl hon ar gyfrifon carbon personol, ond roeddwn eisiau amlinellu peth o’r gwaith a wnawn fel Llywodraeth Cymru. Felly, fe soniais fy mod, ychydig cyn toriad yr haf, wedi datgan fy uchelgais i greu sector cyhoeddus carbon niwtral erbyn 2030 ac wedi lansio galwad am dystiolaeth gan ofyn i randdeiliaid rannu eu barn ar y cyfleoedd a’r heriau, targedau interim posibl a monitro cynnydd, a byddwn yn cyhoeddi’r camau nesaf yn y maes yn fuan.

Yr wythnos diwethaf, cyhoeddais dargedau newydd heriol ar gyfer cynhyrchiant ynni adnewyddadwy i gyfeirio camau gweithredu ar draws y wlad a sicrhau mwy o fanteision i Gymru. Rydym wedi bod yn gweithio gyda Phwyllgor y DU ar Newid yn yr Hinsawdd hefyd i ddiffinio’r manylion o dan y prif darged. Ac rwyf wedi derbyn cyngor y pwyllgor ar sut y byddwn yn rhoi cyfrif am allyriadau yng Nghymru ac yn edrych ymlaen at dderbyn y rhan nesaf o’u cyngor cyn bo hir. Bydd hyn yn llywio ein penderfyniadau ar dargedau interim a chyllidebau carbon. Mae’r pwyllgor hefyd wedi cynnwys rhanddeiliaid i sicrhau bod eu cyngor yn cynrychioli ystod eang o safbwyntiau.

Wrth gwrs, mae datgarboneiddio yn cyd-fynd yn agos iawn â Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 ac mae angen i ni ystyried y tymor hir a mabwysiadu dull integredig ar draws y Llywodraeth ac ar draws y gymdeithas. Mae angen i ni gydweithio ag eraill, gan na allwn wneud hyn ein hunain ac mae angen inni alluogi a chynorthwyo pobl i weithredu.

Felly, efallai mai lleihau allyriadau yn awr i osgoi niwed sydd hyd yn oed yn fwy sylweddol i’r hinsawdd yw’r mesur ataliol mwyaf posibl, ac nid oes dim yn bwysicach i’r cenedlaethau i ddod na chael amgylchedd i’w cynnal. Felly, rwy’n gweithio gyda fy nghyd-Aelodau yn y grŵp gorchwyl a gorffen gweinidogol i sicrhau y bydd ein polisïau a’n cynigion ar draws y Llywodraeth yn lleihau ein hallyriadau ac o fudd i’n heconomi a’n hiechyd. Mae ein gwaith wedi canolbwyntio ar allyriadau yn ôl sector, oherwydd dyma sut yr adroddir am allyriadau ar draws y byd. Rwy’n credu bod hon yn ffordd ddefnyddiol iawn o ystyried y broblem a nodi polisïau.

Gan droi yn awr at gyfrifon carbon personol, yn amlwg rwy’n ymwybodol iawn o’r cysylltiad rhwng allyriadau sector a’r dewisiadau a wnawn fel unigolion. I raddau helaeth, mae allyriadau’r sector trafnidiaeth yn gynnyrch miliynau o bobl yn dewis hedfan, gyrru, beicio neu gerdded, ac fel y dywedodd Simon, mae ein dewisiadau o ran y ffordd yr ydym yn byw yn amlwg yn effeithio ar ein defnydd carbon personol. Felly, rwy’n meddwl o ddifrif fod angen i ni gynyddu ein hymwybyddiaeth o garbon, ein hymwybyddiaeth o effaith ein dewisiadau a meddwl am ein defnydd carbon os ydym am weld y newid sydd ei angen arnom. Mae cyfrifon carbon personol, wrth gwrs, yn un ffordd o wneud hyn.

Felly, gan y byddwn yn pennu cyllidebau carbon cenedlaethol, rwy’n meddwl ei bod yn ymddangos yn eithaf rhesymegol i fynd un cam ymhellach a chymhwyso’r ffigurau hynny ar lefel bersonol. Soniodd Simon—ac roeddwn yn ymwybodol iawn o’r gwaith a wnaeth Llywodraeth Lafur y DU yn y maes pan oeddent yn edrych ar gyfrifon carbon personol, ac yn wir, fe ddaethant i’r casgliad ei fod yn syniad o flaen ei amser, ac rwy’n gwybod bod—

Roedd hynny 10 mlynedd yn ôl, cofiwch.

Ddeng mlynedd yn ôl. Wel, yn union, ac mae pethau wedi symud ymlaen mor gyflym yn y 10 mlynedd hynny. Gwn fod Martin Burgess—fe gyfeirioch at y myfyriwr PhD sy’n un o’ch etholwyr—mae fy swyddogion wedi ei gyfarfod i drafod hyn ac rydym wedi edrych ar ba ddeddfwriaeth a fyddai ei hangen ar gyfer cyfrif carbon personol, a buaswn yn dweud ei bod yn annhebygol ar hyn o bryd fod gennym y pwerau hynny. Hefyd, mae’r cynllun peilot y cyfeirioch chi ato, rwy’n meddwl, unwaith eto, gallai’r un sail mewn perthynas â chymhwysedd deddfwriaethol rwystro hynny hefyd. Ond fel y dywedoch, mae 10 mlynedd wedi mynd heibio ac rwy’n credu bod ein dealltwriaeth o wyddoniaeth hinsawdd yn sicr wedi cynyddu’n ddramatig, a hefyd—ac mae hyn yn ôl pob tebyg yn bwysicach—mae’r angen i weithredu wedi dod yn fwy amlwg—

A wnewch chi ildio?

Gwnaf, wrth gwrs.

Rwy’n deall beth y mae’r Gweinidog yn ei ddweud, yn sicr o ran rhai o’r materion cymhwysedd ac yn y blaen sy’n ymwneud â chynllun cyfrif carbon personol ffurfiol, ond mae’r cysyniad o bob un ohonom yng Nghymru yn gwybod beth yw ein carbon personol—sut rydym yn ei ddefnyddio, sut rydym yn ei wario, gan gysylltu â phwyntiau Jenny Rathbone ynglŷn â chynhyrchu bwyd yn ogystal—yn rhywbeth y dychmygaf y gallai Llywodraeth Cymru wneud rhywbeth ag ef a gallai helpu Llywodraeth Cymru i gyflawni ei hamcanion mewn gwirionedd.

Ydy, yn hollol—roeddwn yn dod at hynny. Oherwydd, fel y dywedais, mae fy swyddogion yn siarad, neu wedi bod yn siarad â Martin Burgess, gan eich bod yn hollol iawn: er bod yr heriau a nodwyd ddegawd yn ôl yn parhau i fod yn berthnasol heddiw o bosibl, ac mae’n debyg eu bod, ac yn sicr mewn perthynas â’r ddeddfwriaeth, rwy’n credu bod angen inni alluogi ac ysbrydoli unigolion i gymryd y camau hynny. Felly, rwy’n awyddus tu hwnt i archwilio beth allai weithio yng Nghymru o fewn y terfynau a osodais, gyda chyfrif carbon personol yn bendant yn rhan o’r drafodaeth honno. Felly, rwy’n gefnogol iawn i’r gwaith ymchwil sy’n edrych ar ddulliau o gynyddu ein hymwybyddiaeth garbon i helpu pobl i wneud dewisiadau wedi’u llywio gan yr effaith a gaiff nid yn unig ar genedlaethau’r dyfodol, ond ar genedlaethau presennol hefyd. Felly, rwy’n falch iawn o gefnogi’r cynnig, ar y sail ein bod yn edrych ar ystod ehangach o ddulliau.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Mike Hedges i ymateb i’r ddadl.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Yn gyntaf oll, hoffwn ddiolch i Simon Thomas, nid yn unig am gyflwyno’r ddadl, ond am fynd o gwmpas a chael pobl i’w chefnogi? Oherwydd mae’n wirioneddol bwysig ein bod yn dechrau trafod materion fel hyn. ‘Lleihau’r defnydd o garbon 80 y cant’—mae’n nod aruthrol. Sut y gwnawn ni hynny? Wel, mae’n rhaid iddo fod yn gyfraniadau personol, rwy’n credu bod Simon Thomas yn hollol gywir ynglŷn â hynny, ac mae angen inni ysgwyddo cyfrifoldeb personol am hynny. Nid oes gennyf unrhyw syniad beth yw fy nefnydd carbon personol. Buaswn yn tybio bod hynny’n wir am bawb, neu bron bawb yn yr ystafell hon yn ôl pob tebyg. A hoffwn ei leihau? Hoffwn, ond nid wyf yn gwybod a wyf fi’n ei leihau o lawer neu o ychydig iawn. Felly, a ddylwn gael fy nebydu am ei ddefnyddio? Dylwn, fe ddylwn deimlo ei fod yn costio rhywbeth i mi. Hyd yn oed os nad yw’n arian, dylai gostio teimlad drwg i mi, am fy mod mewn gwirionedd yn defnyddio mwy o garbon nag y dylwn. Po fwyaf y meddyliwn am y peth, y mwyaf y byddwn yn ei leihau. Credaf fod pobl yn cymryd hynny gyda gwariant. Os ydych yn cyfrif pob ceiniog a wariwch, byddwch yn gwario llawer iawn llai. Bydd yn union yr un fath gyda charbon, oni fydd? Pe baech yn cyfrif yr hyn a ddefnyddiwch, byddai’n llawer iawn llai. Fel y dywedodd Simon Thomas, nid treth ydyw, ond mae’n ymwneud â chyfrifoldeb.

Mae Jenny Rathbone yn llygad ei lle: hyn a hyn sy’n bosibl gyda deddfwriaeth. Mae angen i bawb ohonom wneud ymdrech i weithio ar wneud pethau i leihau ein defnydd o garbon. A bwyd—un o fy rheolau yn ein tŷ ni: ni fyddwn byth yn prynu unrhyw fwyd sydd wedi teithio ymhellach na mi, ac rwy’n credu bod—. Ni fyddaf yn gofyn i Jenny Rathbone wneud hynny gan fy mod yn gwybod faint mae hi wedi teithio, ond nid ydym yn prynu bwyd sy’n dod o wledydd sydd ymhellach nag y teithiais i erioed, ac rwy’n credu bod hynny’n rhywbeth y gallai pawb ohonom feddwl amdano o bosibl. Mae’n dod o lawer iawn o wledydd egsotig, gan gario llawer o filltiroedd awyr, ac mae angen inni ystyried yn ofalus yr hyn rydym yn ei fwyta. Rwy’n credu bod hyn yn wirioneddol bwysig, ac rwy’n siarad fel rhywun sy’n cefnogi prynu cynnyrch Cymreig lleol, felly mae hynny’n sicr yn helpu.

Rwy’n cytuno â Neil Hamilton: mae ansawdd aer yn bwysig. Rwy’n credu bod pawb yn cytuno bod ansawdd aer yn bwysig, ac rydym yn gweld y gwelliannau sy’n digwydd yn yr Hafod yn ddiweddar. Nid gwenwyn yw carbon deuocsid—hollol gywir. Fodd bynnag, mae’n nwy tŷ gwydr. Bydd yn arwain at godi tymheredd. Rydym yn gwybod hynny oherwydd fe ddylai tymheredd y ddaear fod o gwmpas -24, -26 gradd canradd pe na bai carbon deuocsid yn yr atmosffer. Rydym eisiau peth ohono i’w gael i fyny at dymheredd y gellir byw ynddo. Yr hyn nad ydym ei eisiau yw cael gormod ohono, sy’n ei symud i dymheredd lle na allwn fyw ynddo. Rwy’n credu, Neil, fod y Ceidwadwyr yn y 1980au wedi gorfodi costau ynni i fyny, ac arweiniodd hynny at ddinistrio’r diwydiant alwminiwm ar draws de Cymru. Efallai eich bod yn un o’u haelodau yn y dyddiau hynny.

Mae angen diweddaru modelau cyfrifiadurol. Maent bob amser angen eu diweddaru. Rhan o fy ngwaith flynyddoedd lawer yn ôl oedd ysgrifennu modelau cyfrifiadurol, ac rydych yn eu diweddaru pan fyddwch yn cael data pellach, ond rydym i gyd yn gwybod bod tymereddau’n codi. Maent wedi cynyddu, ac mae’r Americanwyr yn elwa ohono, os ydych yn ei alw’n hynny, o’r corwyntoedd y maent yn eu cael. Fe ildiaf.

Mae academyddion yn derbyn bod y tymheredd wedi codi 0.9 gradd canradd ers canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Nid ydym yn sôn am ffigurau sy’n newid yn aruthrol yma.

Ie, ond cyfartaledd ydyw, onid e? Ac felly mae’n rhaid i chi weld faint o iâ sy’n torri i ffwrdd yn Antarctica ac yn yr Arctig, ac mae hynny’n mynd i arwain at lifogydd mewn nifer fawr o ardaloedd isel, a gwledydd yn diflannu o bosibl.

Y peth arall roeddwn yn mynd i ddweud oedd, os ydych am helpu’r tlawd: gwell inswleiddio. Mae llawer ohonom wedi ymweld â phobl yn eu tai, ac yn sicr nid ydynt yn gynnes. Mae’n debyg eu bod yn gwario mwy ar gadw eu tŷ yn gynnes nag a wnaf fi, ond oherwydd mai gwres canolog gwael sydd ganddynt, a ffenestri gwydr sengl, gyda bylchau rhwng y ffrâm a’r wal, mae ganddynt aer oer yn dod i mewn—. Byddai hynny’n gwneud mwy o effaith nag unrhyw daliadau ychwanegol.

A gaf fi ddiolch i’r Gweinidog am ei sylwadau? A chynyddu ymwybyddiaeth o garbon—mae angen i ni wybod beth rydym yn ei wneud. Mae cefnogaeth Llywodraeth Cymru i atal cynnydd yn y tymheredd byd-eang yn hysbys, ac yn rhywbeth rwyf fi, a’r rhan fwyaf o bobl, os nad pawb, yn yr ystafell hon, rwy’n siŵr, yn ei werthfawrogi o ddifrif, oherwydd mae’n eithaf tebyg i’r gwelltyn a chefn y camel, onid yw? Ie, gwlad fach ydym ni, ond pe bai pob gwlad fach yn gwneud yn union yr un peth ac yn parhau i godi tymheredd, yna byddai’r cyfan yn codi.

Rwy’n cefnogi’n fawr dyhead Ysgrifennydd y Cabinet fod yn rhaid inni fod yn uchelgeisiol oherwydd, fel y dywedodd rhywun unwaith, un byd sydd gennym. Nid yw’r ffaith bod rhai ohonom yn y gorllewin yn defnyddio adnoddau’r byd fel pe bai yna dri byd yn golygu bod gennym dri byd i ymelwa arnynt. Felly, mae angen inni ddechrau lleihau’r hyn a wnawn, a mesurau ataliol i leihau allyriadau carbon deuocsid—ni allwn ofyn am fwy na hynny. Ond mewn gwirionedd, dychwelaf at yr hyn y dechreuodd Simon Thomas ag ef: cyfrifoldeb personol. Os yw pobl yn gwybod faint o garbon y maent yn ei ddefnyddio, bydd y rhan fwyaf o bobl yn ceisio’i leihau, ac am hynny y mae hyn yn gofyn mewn gwirionedd. Diolch.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, felly derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Symudwn ymlaen yn awr at eitem 7 ar ein hagenda, sef y ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu, ‘Gwireddu’r Uchelgais—Ymchwiliad i Strategaeth Iaith Gymraeg newydd Llywodraeth Cymru’. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor, Bethan Jenkins, i gyflwyno’r adroddiad.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’m very pleased to open this debate on the Culture, Welsh Language and Communications Committee’s report, ‘Achieving the Ambition: Inquiry into the Welsh Government’s new Welsh Language Strategy’. The Welsh Government has committed itself to creating 1 million Welsh speakers by 2050. If this ambition is successful it will mean doubling the number of Welsh speakers in just over a generation. This is an ambitious and radical policy that the committee fully supports. We agreed to carry out an inquiry to look at the practicalities of how this radical policy can be successfully implemented.

We took a wide range of evidence, including informal external engagement sessions with stakeholders and school pupils across Wales. It is clear from considering the evidence that success will require hard work, considerable additional resources and clear targets. It will also need to be founded on the continuing support of all the people of Wales, Welsh speakers and non-Welsh speakers alike.

Our recommendations were, on the whole, concerned with the practicalities of how the ambition can be turned into reality, and the need for clarity on the staging points along the way. Our main concern was that the implications of the aim of 1 million speakers have not yet been fully thought through, and there was a need for more detail and clarity regarding how the aim will be achieved.

We were also concerned that the likely scale of the additional resources and investment required to achieve the aim may not yet have been fully realised. A wide range of other questions remains about how the strategy can be achieved in practice, especially in terms of the resources needed to turn the ambition into a reality. However, I am pleased that the Government’s response and the final strategy itself reflects and has addressed many of the issues raised in the report.

Education is clearly central to the whole strategy. Overall, we wanted the Welsh Government to provide greater clarity around the comparative contribution that Welsh-medium education, Welsh in other schools, preschool and normalisation measures will make in delivering the overall aim, and whether a different focus is intended for different interventions as the strategy progresses. There were also some concerns that realigning the education system to help achieve the language strategy may distort the delivery of other educational priorities. Therefore, any resources and capacity to implement the policy should be in addition to current spending on education.

The committee shared the concern of the Welsh Language Commissioner and the Welsh language Minister that too many local authorities have been inactive in stimulating and assessing demand for increased Welsh-medium provision. The Welsh in education strategic plans have not been implemented as intended, and many local authorities only assess current demand, without looking to see how Welsh-medium education can be positively promoted so that demand increases.

The strategy mentions moving schools along the language continuum. In our view, the key issue is ensuring that more pupils move toward fluency throughout the education system. Seventy-five per cent of Welsh pupils attend English-medium schools. With improved outcomes, these schools may be a rich source of the Welsh speakers of the future. Therefore, the Welsh Government needs to demonstrate how it intends to improve Welsh-language education within English-medium schools. Preschool education also has a fundamental contribution to make if the overall goal is to be met, particularly in terms of normalising the language from an early age. Of course, if the aim of 1 million Welsh speakers is to be meaningful, this must mean more than just the ability to say a few phrases in Welsh. It must mean understanding and holding conversations naturally on most everyday subjects. However, work is still needed on identifying an objective way of measuring progress that is widely accepted.

Of course, our report was published in May and the Government responded to it formally before the summer recess. Around the same time, they also published its final strategy document, ‘Cymraeg 2050’, which, as I’ve mentioned, covered many of the issues raised in our report.

We have, of course, also had the Government’s proposals for a new Welsh language Bill, which we debated only yesterday. Although the legal framework is an important part of the jigsaw, it is a somewhat separate matter from the issues raised in our report, but certainly we will be looking at the content of the Bill in detail.

There are issues raised in some of the specific recommendations in the report, and in the Government’s response to them, that I would like to mention, and I hope the Minister will respond to these in his contribution to the debate. Therefore, if we look at some specific recommendations, recommendation 5 called for additional help and support for private sector employers and businesses to develop and expand their Welsh-language provision. The Welsh Government accepted this recommendation and said that further details would be published in the strategy. Could the Minister tell us what additional support and help is to be provided?

Recommendation 6 was one of the key recommendations. It called for an urgent assessment of the additional resources that will be needed to achieve 1 million Welsh speakers, including the profile of spending over the early part of the strategy and the comparative cost of the various interventions that will possibly be required. Although the Welsh Government accepted the recommendation in part, pointing to the additional £10 million that has already been committed to start to deliver the new strategy, there is still no strategic assessment of the level of resources that will be needed. Indeed, the response said that there were no financial implications to the implementation of the strategy beyond the £10 million that has already been committed. So, I wanted to understand whether that is likely to be the case. Will more than £10 million be required to implement the policy in this area? Has the Minister carried out an assessment of the resources that will be required, how it is profiled and when he will make further announcements on additional resources?

If I turn to recommendation 11, which called on the Welsh Government to set out in detail how it intends to move schools along the language continuum, and how this will address any concerns from parents and the wider community. The Government response, quite rightly, focused on the role of local authorities in planning for school places and for developing Welsh-medium education through the Welsh in education strategic plans. However, the response also said that the Welsh Government intended to review the regulations and guidance for WESPs to encourage, and I quote,

movement along the language continuum’.

Could the Minister update us on progress in terms of that work and how local authorities will be encouraged to move schools along the language continuum?

Recommendation 14 called for the Welsh Government to set out clearly the number of additional teachers that will be required in order to teach through the medium of Welsh and teach Welsh. I am pleased that the strategy notes specific targets in that regard. For instance, the number of primary teachers who can teach in Welsh will need to increase from 2,900 currently to 3,900 by 2031, and to 5,200 by 2050. Likewise, this was reflected in the Welsh-medium sector in secondary schools. I would be grateful, however, if the Minister could provide a little more information on how these targets will be achieved, and particularly how this very significant increase in provision will be funded.

Similar questions arise in recommendation 15, in terms of how the supply of Welsh-speaking students entering the teaching profession can be increased. Again, could the Minister provide greater detail on how this will be achieved and what resources will be required?

Recommendations 17 and 18 were concerned with securing improvements in Welsh second-language teaching, where there is a wide consensus that outcomes are not as good as they should be, in terms of that education. Could the Minister provide us with an update, therefore, on progress made in the introduction of one continuum of learning Welsh for all pupils in Wales as part of the new curriculum?

Before I conclude, I want to say that I broadly welcome the Government’s ambition for 1 million Welsh speakers by 2050. May I also say that I’m pleased that the strategy has begun to answer many of the practical questions about how that ambition can be realised? It almost goes without saying that there remains a great deal of work to be done in this area, but I look forward to working with the Minister in that regard.

The last census showed a small but significant decline in the number of people able to speak Welsh. In this context, 1 million Welsh speakers by 2050 is a very ambitious target. However, if we are to halt the decline in the number of Welsh speakers, and reverse the trend of the last century, then we need to be bold and ambitious. So, I commend what the committee has done, and thank all members of the committee in the context of the fact that the staff have worked very hard on this too. We support this ambition, but we need to understand clearly how that’s going to be delivered. Thank you.

May I also thank everyone who was involved with this inquiry, including our witnesses and staff?

The Minister had already given some indications about his vision for a bilingual Wales, and that had created a level of consensus, as we know; so, we believed that it was useful to test that consensus by asking some preliminary questions in order to steer the Minister in the direction of some of the early details. Although one of the early details, the White Paper, failed to get consensus in the debate yesterday, things are looking a little more promising in terms of our report.

As per usual, the Government is eager to accept committee report recommendations, and we welcome that, but we also note that it is easy to accept recommendations when they come without cost to Government. But let’s be clear on this: the cost implications of agreeing to these recommendations will be met by ‘re-prioritising budgets for current programmes’. I’m eager to understand what will change, and over what period of time. The departmental budget for the current year is £36.2 million, and we know that £5 million of that goes towards workplace training and promoting and facilitating the use of the Welsh language. I assume, although it isn’t clear, that the £2 million referred to in response to recommendations 3 and 21 is part of that £5 million. Either way, it leaves a great deal of room for re-prioritising the budgets of current programmes, I believe. I do hope that the Government can give us some idea of what the likely cost of implementing our recommendations will be, and what will change in terms of that provision. What programmes will be dropped, or cut, and what evidence is he relying on to justify decisions taken in that regard? I’d like these details because, next year, it’s likely that an additional £10 million will come to the department for key priorities. Now, will that £10 million be used entirely for improving Welsh in the workplace, promoting the Welsh language and supporting the education sector, or will a penny of that be provided in terms of funding our recommendations to avoid relying on re-prioritising those mysterious programmes?

Some of the recommendations in the ‘Cymraeg 2050’ strategy are included there, and we will have to monitor provisions against our recommendations once the strategy is in place. The risk is not in the ideas, but in the actions, and workforce planning in terms of teachers will be a huge challenge. Minister, you recognise that in your response to recommendation 4, where you say that different strategies will be required to ensure a sufficient supply of teachers. That sounds expensive, and expensive over a period of many years until we reach a critical mass of bilingual skills in the general population. I would be most surprised if re-prioritisation of programme budgets would provide that ongoing income stream to fund this. Only some of the £10 million for next year will go to supporting the education sector, and it isn’t clear whether supporting the education sector even includes workforce planning. I accept that you can’t commit funding in the long term because of the annual budgetary cycle, but could you provide us with some indicative figures for this particular area of work—this key priority—because we haven’t seen that in response to recommendations 4, 6 or 14?

Now, most of our recommendations related to education, as you might expect. That’s the Minister’s starting point too. So, to conclude, I would like to highlight some of the recommendations at the bottom of our list, perhaps—those that refer to promoting the Welsh language as a community language and a language of the workplace, and providing support for adult learners. In future, these will be less of a problem because of a growth in bilingual skills in the general population, but we must reach that point, and the change of culture in that transition period will require patience, determination and funding.

I do hope that it will be an improvement process, rather than a lowering of aspirations, but progress in the face of disadvantage and resistance may be slow. That will make this work open to cuts or reprioritisation in ensuing years. And budgetary pressures will be there, whoever is in charge. So, recommendation 22 asked a very difficult question about the effort that should go into Welsh for adults. Is it possible that the Government may have to actually close its eyes on today’s adults to ensure that tomorrow’s adults are truly bilingual?

Rwy’n credu bod Bethan Jenkins wedi crynhoi’r argymhellion yn yr adroddiad yn deg iawn, felly nid wyf am ailadrodd yr hyn a ddywedwyd eisoes. Felly fe wnaf gyfraniad byr, yn gyntaf oll i dynnu sylw at y consensws a gafwyd yn y pwyllgor a’r ffordd y gwnaethom i gyd weithio gyda’n gilydd ar sail drawsbleidiol i fyfyrio ar gynigion y Llywodraeth ac i dynnu sylw at ein barn ynglŷn â rhai o’r pwyntiau ymarferol y mae angen mynd i’r afael â hwy yn awr. Rwy’n credu ei bod yn werth pwysleisio pa mor feiddgar a radical yw’r polisi diwylliannol hwn, wedi ei osod yn erbyn cefndir o 100 mlynedd neu fwy o ddirywiad yn yr iaith Gymraeg. Mae unrhyw Lywodraeth sy’n dweud ei bod yn mynd i geisio dyblu nifer y siaradwyr Cymraeg yn un ddewr a chredaf y dylid canmol y beiddgarwch hwnnw.

Ond rwy’n credu wrth wneud hynny fod angen i ni gydnabod bod hwn yn darged ymestynnol, a hefyd ei fod yn darged sy’n esblygu. Mae’n amlwg nad yw’r Llywodraeth wedi dod at y polisi hwn gyda glasbrint manwl ymlaen llaw; mae’n rhywbeth y mae’n meddwl drwyddo wrth i ni fynd. A dweud y gwir, pe bai wedi ei wneud yn y ffordd arall, mae’n debyg na fyddem yn cychwyn ar hyd y llwybr hwn, gan ei fod mor anodd. Felly, rwy’n meddwl ei bod yn iawn ein bod wedi bwrw iddi gyda’r targed uchelgeisiol a’n bod yn ôl-lenwi wrth i ni ddatblygu. Mae adroddiad y pwyllgor yn ymgais ddiffuant i geisio awgrymu rhai pethau y gallai’r Llywodraeth eu hystyried wrth iddi lunio’r cynllun hwn.

Mae’n werth cydnabod bod gennym yn y Prif Weinidog a’r Gweinidog dros yr iaith Gymraeg ddau wleidydd sy’n ymrwymedig iawn i weld hyn yn digwydd, a Llywodraeth Lafur Cymru sy’n gwneud ymrwymiad beiddgar am lawer o genedlaethau i ddod. Rwy’n credu bod angen inni weld hwn fel prosiect aml-genhedlaeth.

Felly, dau brif sylw sydd gennyf: un, fel sydd eisoes wedi cael ei grybwyll, nid canolbwyntio’n syml ar y sector cyfrwng Cymraeg yw’r her fawr yma, ond edrych ar y sector nad yw’n gyfrwng Cymraeg. Mae tua thri chwarter y disgyblion yn cael eu haddysgu mewn ysgolion nad ydynt yn gyfrwng Cymraeg, mae tua 16 y cant o ddisgyblion mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg a 10 y cant mewn ysgolion dwyieithog. Rydym yn gwybod bod problemau gyda chael disgyblion yn y lleoliadau hynny i ddefnyddio’r iaith Gymraeg yn llawnach y tu allan i’r ysgol. Ond rwy’n credu mai’r her fawr i gyrraedd y targed hwn yw bod tri chwarter yr ysgolion yn gyfrwng Saesneg ar hyn o bryd, a gwyddom ei bod yn ofynnol iddynt yn gyfreithiol i addysgu Cymraeg, ond mae’r rhai ohonom sydd â phrofiad o’r ysgolion hynny yn ein hetholaeth neu fel disgyblion ynddynt yn gwybod, yn ymarferol, nad oes y nesaf peth i ddim Cymraeg gan y bobl ifanc sy’n dod allan o’r ysgolion hynny yn aml.

Rwy’n siarad fel rhywun a oedd, cyn i mi gael fy ethol, yn gadeirydd llywodraethwyr ysgol gynradd cyfrwng Saesneg a weithiodd yn galed iawn i geisio recriwtio athrawon a oedd yn siarad Cymraeg er mwyn gwella sgiliau’r staff a’r disgyblion ac i wneud y Gymraeg yn rhan fywiog o amgylchedd yr ysgol. Llwyddasom am gyfnod byr, ond roedd cadw staff medrus yn amhosibl. Yn syml iawn, nid oes athrawon ar gael ar hyn o bryd i wneud y dyhead hwn yn ystyrlon, ac rwy’n meddwl ein bod wedi clywed cyfeirio yn araith Bethan Jenkins at y ffaith bod nifer y myfyrwyr sy’n cofrestru ar gyrsiau TAR Cymraeg yn gostwng.

Felly, mae gennym waith newid cyfeiriad syfrdanol i’w wneud er mwyn cyflawni hyn, ond rwy’n meddwl o ddifrif fod yn rhaid i’n ffocws fod ar sut y gallwn gael y continwwm i weithio mewn ffordd ystyrlon mewn ysgolion sy’n rhai cyfrwng Saesneg ar hyn o bryd, ac mae hynny’n anodd iawn. Ymwelais â nifer o ysgolion yn fy etholaeth yn ystod y flwyddyn ddiwethaf lle y mae’r penaethiaid yn meddu ar lefelau amrywiol o frwdfrydedd, rwy’n credu, a bod yn deg. Ond mae hyd yn oed y rhai sy’n gwbl gefnogol i gyflawni hyn yn cael trafferth yn ymarferol i wybod sut i’w wneud heb fod ganddynt adnoddau neu staff i bwyso arnynt. Felly, rhaid i hynny fod yn ffocws allweddol yn fy marn i.

Mae yna demtasiwn i fynd am enillion cyflym i geisio dangos rhywfaint o gynnydd yn y tymor byr, ac rwy’n credu bod hynny’n ddealladwy. Pan edrychwch ar y ffigurau ar nifer yr athrawon yn ein hystafelloedd dosbarth sy’n gallu siarad Cymraeg, 33 y cant ar hyn o bryd sy’n siarad Cymraeg ond 27 y cant ohonynt yn unig sy’n addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Felly, mae ein hadroddiad yn sôn am y demtasiwn i edrych ar y 5 i 6 y cant ar hyn o bryd sy’n siarad Cymraeg i ryw raddau, ond sydd ddim yn addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg, er mwyn cyrraedd y targed hwnnw. Ac wrth gwrs, dyna fan cychwyn dealladwy, ond mae’r broblem yn dal i fod gyda ni. Ar ôl bod mewn ysgol gynradd ddwyieithog, yn y ffrwd Gymraeg yn y dosbarth iau a’r ffrwd Saesneg yn yr ysgol gyfun, mewn amgylchedd dwyieithog, rwy’n gwybod bod hyd yn oed y plant sy’n cael eu haddysgu mewn lleoliad cyfrwng Saesneg yn dal yn agored i lawer iawn o Gymraeg; mae’n rhan o’u hawyrgylch, mae’n rhan o leoliad yr ysgol, ac mae’n lliwio eu teimlad tuag at yr iaith. Ac rwy’n meddwl y dylem fod yn edrych, fel rhan o’r gwaith ar ddatblygu’r continwwm, i ledaenu’r ysbryd hwnnw mewn cymaint o ysgolion cyfrwng Saesneg ag y bo modd fel bod pob ysgol yn y tymor byr i’r tymor canolig yn anelu at ddod yn ysgol ddwyieithog ac yn y ffordd honno, rwy’n meddwl y gallwn gyrraedd y targed hwn a dod â chalonnau a meddyliau’r bobl gyda ni. Diolch.

It’s a pleasure to take part in this very important debate on the committee report on ‘Achieving the Ambition—Inquiry into the Welsh Government’s new Welsh Language Strategy’. Of course, the aim, as we’ve heard many times, is to have a million Welsh speakers. It is a very ambitious aim, as we note in this excellent preamble by the excellent Chair to this committee. The survival of the Welsh language is amazing, because the context is one where we sometimes become a bit depressed about the future of the language. However, bearing in mind that there are more than 7,000 languages on the face of the earth, one language disappears off the face of the earth every other month. That’s the reality of the situation, and, in accepting that context, the survival of the Welsh language is amazing. The fact that more than 0.5 million people speak the language today is also amazing.

Of course, old Welsh is the original language of the isle of Britain. The word ‘Britain’ comes from ‘Prydain’. Back in the sixth century, everyone from Edinburgh downwards could speak old Welsh. That’s why we all have those old Welsh names: Ystrad Clud—Strathclyde—Lanark from Llannerch, Ecclefechan—Eglwys fechan—in Dumfries, and Caerliwelydd is Carlisle, and so on. So, this is part of the history not just of the people of Wales, but of the people of Britain. Having said that, the aim of a million Welsh speakers is to be supported, and I congratulate the Minister on that aim. The Minister also knows that we’ve been here before. Just over a century ago, we had a million Welsh speakers, and now we’re talking about regaining that territory, and the committee’s aim in putting together this report was to look at how we all—it’s not just a task for the Government—can regain that territory of having a million Welsh speakers.

Of course, a key factor at the outset is promotion. There’s a lot of talk in this report about the need to promote, meaning, as Suzy Davies has noted, a cultural shift in some areas of Wales, and a change of attitude among some people who are against the Welsh language and who treat it with disdain. There’s a job of work to be done there; there’s a great deal of work for everyone. Our language is a treasure. We’ve had great growth previously and we can have great growth again, but we need a landscape that understands the importance of this for our children and our children’s children. Through promotion, we need to advocate the advantages of Welsh-medium education. Some people out there believe that, if you send your child to a Welsh primary school, they don’t learn English at all. Well, no, that’s nonsense—naturally, you have a Welsh-medium education, but you learn English as well. So, the excellence of the situation is, when you send your child to a Welsh-medium school from the age of three or four, by the time they reach 11, they’re fluent in two languages. We need to have that fundamental information out there: you send your child to a Welsh-medium school, and, by the age of 11, they are fluent in two languages.

Children learn like sponges. They don’t stop at learning two languages; you can teach them a third or fourth language—that happens in many countries. Some people have to get over the hang-up they have about ‘you should just speak English or you’ll confuse the children’. That’s a very old-fashioned attitude. We have to move on from that and be aware that it is to be treasured, the ability to speak two languages, when, later on, and even in some of our primary schools, children do learn a third language like French or German, as my children did. My children had the opportunity to go to a Welsh-medium school—I didn’t. I went to an English-medium school, because I’m so old, of course—before this growth in Welsh-medium schools in recent times.

It also starts before school, with nurseries, and we heard quite a lot of evidence about the importance of Mudiad Meithrin and Welsh-medium nurseries, because, to get that fluency in the language, you have to get our children as early as possible. That’s also an element, and there was a recommendation—recommendation 7—to that end, but, of course, I don’t think Mudiad Meithrin is going to get what they asked for—in the short term, anyway.

I do commend and appreciate the efforts of the Government to tackle this and to go for a million Welsh speakers, but it’s not just a job for the Government—it’s a job for us all. Thank you very much.

I call on the Minister to contribute to the debate—Alun Davies.

Thank you, Llywydd. I think I can start where Dai Lloyd finished, because you are entirely right in your analysis: the Government can put in place all sorts of structures, but, at the end of the day, it’s the community, the nation, and the country that speak the language, not just the Government. Therefore, it is something for us as a national community, and that’s why I’ve always emphasised the importance of creating unity around this debate and not putting the emphasis that we sometimes see on separating people in these debates.

Will you take an intervention on that specific point?

Okay.

You talk about building consensus around the language, but, unfortunately, following the debate we had yesterday on the Welsh language Bill, it appears that that consensus is starting to be undermined. Welsh speakers in every part of the country, language bodies, and language planning experts, all agree that the Welsh language Bill will be a backward step rather than strengthening the efforts that you have in terms of your strategy to reach a million Welsh speakers by 2050.

I disagree with you, and I think what splits people is using words such as ‘brad’ or ‘betrayal’—that’s what causes splits in our nation, and that is a way of discussing these issues that I don’t think that we want to hear in our national parliament. I don’t think that should be part of any consensus. I tell you now that it’s not going to be any part of any consensus that I lead. So, I’m—[Interruption.] The Member—

Ignore him. He is not standing, so ignore him, Minister, and carry on.

He hasn’t been here for the debate; he arrives late and starts to shout across the Chamber.

You’re not ignoring him. Carry on, Minister.

I have been ignoring him for quite a while.

I am grateful for the way in which Bethan Jenkins has not only led the debate this afternoon, but has also led the committee. You asked a number of questions during your opening remarks, as did Suzy Davies during her contribution. I do feel, on occasion, that perhaps it would be better to appear before the committee to answer some of these questions and to go into greater detail on some of the issues that you’ve raised with me, rather than trying to respond this afternoon, and I would be pleased to have the opportunity to return to the committee for that kind of discussion.

But, in the analysis that we have shared across the Chamber this afternoon, one thing that stands out and one thing that’s very important, and it comes back to Lee Waters’s contribution too: everything must change. It would have been very easy for any Government to be elected and to set a language agenda in the way that we’ve done in the past—that we want to see growth in the language, or we want to see the language prosper; whatever words we choose to use. This Government did something different. We did something different, something radical and something bold, in the words of Lee Waters, in setting a target of a million Welsh speakers, doubling the number of people who use and speak the language at the moment. That is important not only because of the number, the target itself, but in terms of what that means for this Government, to this Parliament, and to the nation. It means that things have to change. Everything must change. And that’s why I don’t agree with the conservative voices I hear in this Chamber on occasion and outwith the Chamber, and Sian Gwenllian has already alluded to that. I want to see us thinking anew about this policy and how we contribute towards expanding the number of Welsh speakers and, indeed, doubling the number of Welsh speakers. I do think that the committee report has been an important contribution to that end. The questions that Bethan Jenkins and Suzy Davies have asked this afternoon are important and valid, and it gets to the very core of the debate that we need to have over the next few months.

When I published the strategy and the vision over the summer, I wanted to move the agenda forward, obviously, but it’s important for me not just to publish the strategy itself but also to publish a programme of work too and the targets that are part of that. The targets that we have set are targets for this Assembly, this Government, and this Minister. They are not just targets for 2030, 2040, and 2050; they are targets for this Assembly, and for this Government, and I do think that that is extremely important. We’ve had an opportunity to discuss the White Paper already this week, and I have no intention of rehearsing that debate this afternoon, but I would just say that I will continue to lead this debate in this nation and all parts of Wales and all communities across the country, and I will lead a new consensus in order to change the structures that we currently have. Everything must change.

At the heart of all of this is the crucial role of education, and many people—I think everyone who’s contributed this afternoon—have mentioned the role that our education system will play. Members will be very much aware that the Cabinet Secretary for Education made an announcement last week on our action plan for education in Wales, and she has placed an important emphasis on developing Welsh-medium education and improving the teaching of Welsh to all learners as part of our education system. I recognise the points that Lee Waters raised in his contribution on the importance of the English-medium sector. Far too often, we concentrate on the Welsh-medium sector but we don’t think of the majority of learners in Wales that are in the English-medium sector. Every part of the system has to be taken into account for the future; I agree with each and every one of the points that Lee has made.

I will be making a statement, Llywydd, next week on Welsh in education plans, and I think that there has been a welcome across this Assembly for the work undertaken by Aled Roberts. I would like to express my thanks to Aled not just for the work that he has done, but for the way that he has undertaken that work. He has been having discussions with authorities across Wales, and he has been challenging authorities across the country in terms of how we can reach our targets—exactly the types of challenges that Bethan mentioned in her opening remarks. We, as a result of that process, have reached the point, I think, where we can say with some confidence that we will have the kinds of WESPs in place that will enable us to reach our targets.

I do see that time is moving on, so may I just finish by saying this? Bethan Jenkins asked a question in her speech on small businesses and how we are promoting the use of the Welsh language within small businesses. Members will be aware that the First Minister made a statement on a new grant to that end during the National Eisteddfod this year on Anglesey. We will continue to make further statements on how we will progress that.

Llywydd, I am very grateful to the committee for its work. This has been an important inquiry. It has contributed to policy developments within Government. It has contributed to the national debate that needs to take place in order to ensure that Government policy isn’t just the policy of Government but, in the words of Dai Lloyd, is the policy that can unite Wales, and a policy that will be supported across the country. Thank you.

I call on Bethan Jenkins to reply to the debate.

Thank you very much. I’d like to thank everyone for contributing to this debate today. Even though we’ve had a debate on the Bill yesterday, I think it’s helped, in a way, to have a debate in the same week, for us to be able to look at this issue in a comprehensive way.

I thank Suzy Davies for her contribution. What you said about education for adults struck me—about closing our eyes to the adults of today in order to help adults in the future. I hope we don’t close our eyes entirely for the adults of today, because they are part of society, and a positive part of the learning spectrum. But I do agree with the point that you were trying to make. I don’t know what the Welsh word is, but we need to front-load, or start when people are young. We need to start with young people so that they won’t need adult education in future. I hope that we reach that reality in future.

Welsh in the workplace and in the community are very important, not only Welsh in education—that’s not the only important thing here. But as Assembly Members, we all know the challenge on the ground to encourage Welsh people to speak Welsh in their everyday lives, and I think that’s an additional piece of work for us to do as a committee. There are lots of stereotypes out there, and lots of concerns about people having the confidence to speak the language. That’s something for us to look at in the future.

On funding, in terms of our questions to the Minister, Suzy, maybe that hasn’t been answered. We might have the Minister back at committee to respond to some of those specific questions on funding for the plan.

Diolch i Lee Waters am eich cyfraniad ac am eich canmoliaeth i Lywodraeth Cymru. Rwy’n siŵr y byddant yn falch iawn o’ch cyfraniad yma heddiw. Rwy’n cytuno â chi pan ddywedwch fod y màs critigol eisoes yno sy’n gymwys i siarad Cymraeg ond nad ydynt yn addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg mewn gwirionedd. Mae hynny’n rhywbeth y gallem fynd amdano ar unwaith o ran eu hannog i newid ac i addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Roeddech yn wirioneddol angerddol yn y pwyllgor ynglŷn ag addysg iaith Saesneg. Pan wnaethom waith allgymorth, euthum i’r un yn Abertawe, wyddoch chi, ac roeddem yn clywed hynny. Roeddem yn clywed bod pobl ifanc yn hoffi dysgu, ond eu bod yn teimlo weithiau nad oedd y pethau roeddent yn eu dysgu’n berthnasol i’w bywydau bob dydd. Rwy’n obeithiol, gyda newidiadau i’r system addysg, y bydd hynny’n cael ei adlewyrchu yn y sylwadau a gawn yn ôl gan bobl hefyd.

I thank Dai for his contribution, and I think it’s important for us to look at the fact that we still have the Welsh language here, and lots of other countries don’t have their indigenous language to use in their everyday lives. We have to ensure that the language does grow. You made a very important point also, Dai, in terms of learning the Welsh language, and other languages—it’s something that we should be promoting within our schools. We’ve seen that languages other than Welsh and English—like French and German and so forth—have had a lower profile in schools and that is something we need to look at again. If we have those linguistic skills, why don’t modern languages prosper as they should? I think that’s something we should look at.

I think in terms of other issues outside of education that we haven’t discussed today, even though we discuss S4C very often, we need to normalise language through the media and through channels such as S4C. And this isn’t just a cheap shot—I do represent Port Talbot—but if you watch the programme ‘Bang’ you can see that there is significant dialogue in the English language, but then it moves to Welsh in the same scene, and I think that that is good for S4C in order for them to try and get people who come from non-Welsh-speaking areas to watch in the first place and then to retain and keep their attention. I would recommend as part of any strategy on the Welsh language that we encourage S4C and the arts council and the arts sectors and sports, for example, to be involved in this strategy, as Dai said, so that it’s owned by everyone, so that there is an onus on all of us here to ensure that we do act in order to reach that target. This is not only a target for the Welsh Government, but for us as individuals to achieve as well. Thank you very much to everyone.

The proposal is to note the committee report. Does any Member object? Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

That brings us to the Plaid Cymru debate on the NHS workforce. I call on Rhun ap Iorwerth to move the motion.

Thank you very much, Llywydd. One of our most valuable treasures, which is appreciated over and above every other public service in Wales, I’m sure I’m right in saying, is the health service, the NHS, and the most valuable resource of the NHS is its workforce—those people who, through a combination of their skills and their commitment, ensure that each and every one of us can get the best possible care when we need it most. One of the greatest duties that the Welsh Government has is to ensure that that workforce gets the support necessary, is planned properly so that we have the right people in the right places with the right skills in order to care for patients, and so there are sufficient numbers of people encouraged to come into the health service, and that they are getting the best possible training to make it a sustainable service for the future.

Unfortunately, we do know that there are major weaknesses in the workforce planning at present, which creates real problems and threatens the ability of the NHS to make provision for the people of Wales. Some of you will have seen news reports this week, following Plaid Cymru research into risk registers of the Welsh health boards, where each and every one of them identifies workforce shortages—shortages of doctors, shortages of nurses—as real risks at the highest level. The risk reports of the health boards are sobering, talking about the inability to provide services or patients facing a risk of avoidable harm. Now, this afternoon, we will pursue some of the different elements of workforce planning that we believe need to be prioritised far more than we are currently seeing from the Labour Government. Welsh patients, NHS staff, now and in the future, deserve better.

I will first of all try and paint a picture of where we are at present, and some of my fellow Members will expand on many aspects of workforce planning and the impact of having the unsustainable workforce that we currently have. Wales has one of the lowest levels in Europe of doctors per capita. A shortage in a number of areas of expertise, including in paediatrics and obstetrics, has led to a loss of some of these services in certain areas, with services being centralised in others and turning to nurse-led provision in other circumstances. The outcomes include longer waiting times, cancelled treatments and a lack of Welsh-speaking staff, having a very real impact on patients and outcomes for patients who want to have a Welsh-language service. In questions to the Cabinet Secretary earlier, I highlighted specifically the fact that thrombectomy had been withdrawn in Cardiff just nine months after it had been introduced, because staff had been lost and there were no replacements for them.

Primary care is facing grave challenges—recruitment problems, retention of staff leading to longer waiting times for appointments, and unacceptable pressure being put on those GPs that we have, and that is a reducing number of GPs. The number of GPs has declined in absolute terms from 2,026 to 2,009 over the last three years. Now, that’s only a decline of 25, but when you consider that more and more people are choosing to work part-time, then the full-time equivalent number of GPs is likely to have declined at a far greater rate, and that full-time equivalent figure isn’t published any longer, since 2013, because of concern about the quality of data. But we need that data to know exactly where we stand.

Consider then that a quarter of all our GPs are within a decade of retirement age, and the scale of the problem facing us comes into clearer focus. Dr Eamonn Jessup, the chair of the local medical committee for north Wales, said recently that he was concerned about the sustainability of one in three GP practices in north Wales. Full-time staff shortages are leading to huge costs, too—the costs of locums and agency workers is now around £150 million per annum and is increasing; it’s £44 million per annum in the Betsi Cadwaladr health board alone, up from £31 million in just a matter of three years. So, we need more doctors.

But at the same time, we have seen a reduction of 13 per cent last year in the number of students from Wales who applied to study medicine. There was a 1 per cent decline across Britain. Only some 30 per cent of medical students in Wales come from Wales compared with 85 per cent of medical students in Northern Ireland coming from Northern Ireland, a figure of 80 per cent in England and 55 per cent in Scotland. Now, I’ve reiterated these figures time and time again, but it does show a dreadful situation. We desperately need more doctors, but can’t encourage our young people to consider medicine as a career, or not enough of them, and then we can’t find placements for them to study here in Wales. Sian will expand upon that, including our call for the development of undergraduate medical education in Bangor.

Are we training more GPs given that we are desperate for more of them? Although the pressure on primary care has increased significantly over the past decade, the target for the number that we want to train has remained static—136. In England, the target has increased 30 per cent because they realise the scale of the problem. We too need to set higher targets.

I will turn to nursing. On ITV news yesterday, in response to the Plaid Cymru research that I mentioned earlier on risk registers, Tina Donnelly from the Royal College of Nursing said,

Os ydych yn dweud mai un risg eithafol yw bod gennych brinder o staff nyrsio, yna y cyfrifoldeb fyddai cau gwelyau am na ddylech fod yn gweithredu ar y lefel honno lle rydych yn staffio eich wardiau gan wybod nad yw’r lefelau staffio’n ddigonol oherwydd bydd hynny’n peryglu diogelwch cleifion. Ac mae hynny’n annerbyniol.

Dyma beth y mae cofrestr risg Hywel Dda yn ei ddweud:

Mae yna berygl o: Niwed y gellir ei osgoi i gleifion, niwed y gellir ei osgoi i ansawdd y gofal i gleifion ac oedi yn y llwybr damweiniau ac achosion brys. Caiff hyn ei achosi gan: Ddiffyg Nyrsys Cofrestredig sy’n arwain at lefelau staffio anniogel mewn Adrannau Achosion Brys.

a

Lefelau staffio sylfaenol nad ydynt yn bodloni canllawiau NICE. Swyddi gwag mewn sefydliadau nyrsys cofrestredig.

Gwelodd astudiaeth o wardiau yn y DU gan yr Athro Anne Marie Rafferty fod marwolaethau wedi cynyddu 26 y cant ar wardiau â lefelau is o staff nyrsio. Yng Nghaliffornia, lle y cyflwynwyd deddf staffio diogel, cafwyd gostyngiad o 10 i 13 y cant yn y cyfraddau marwolaethau 30 diwrnod. Mae adolygiad 2011 o aelodau’r Coleg Nyrsio Brenhinol yn dangos nad oedd 25 y cant o aelodau’r Coleg Nyrsio Brenhinol yn cael datblygiad proffesiynol parhaus, ac yn 2013, cododd y ffigur hwnnw i 43 y cant. Mae llawer o fyrddau iechyd lleol wedi rhoi gwaharddiad dros dro ar ganiatâd i staff nyrsio ymgymryd ag unrhyw hyfforddiant. Mae nyrsys yng Nghymru yn llai tebygol o fod wedi cael yr hyfforddiant gorfodol hwn fel y’i gelwir—rydym yn sôn am hyfforddiant ar ddefnyddio cyfarpar, symud a chodi a chario, rheoli heintiau—na nyrsys unrhyw wlad arall yn y DU. Ac yn 2013 ni chafodd 9.7 y cant unrhyw hyfforddiant o’r fath o gwbl—bron ddwbl y ffigur ar gyfer y DU yn gyffredinol. Mae hyn yn rhoi darlun gwirioneddol lwm o GIG lle nad yw staff nyrsio yn cael y gefnogaeth sydd ei hangen arnynt, ac mae hynny’n ddrwg i gleifion.

Mae cyfarwyddyd y prif swyddog nyrsio yn argymell cymhareb o un nyrs gofrestredig i ofalu am saith o gleifion ar wardiau meddygol a llawfeddygol—1:11 yn ystod y nos. Mae’r ymatebion i arolwg diweddar o’i aelodau gan Goleg Brenhinol y Bydwragedd yn dangos bod 9.7 o gleifion ar gyfartaledd i bob nyrs gofrestredig ar shifftiau dydd yng Nghymru. Roedd 85 y cant o’r ymatebwyr yn sôn am fwy na saith o gleifion i bob nyrs gofrestredig. Nid yw hynny’n ddigon da. Canfyddiadau eraill o’r arolwg: 55 y cant yn unig o nyrsys a deimlai’n fodlon ar y gofal y gallent ei roi; 32 y cant a deimlai fod ganddynt ddigon o amser i ofalu am gleifion. Gallwn fynd ymlaen. Rydym eisoes wedi derbyn yr egwyddor, drwy ddeddfwriaeth yma, fod angen sicrhau lefelau staffio diogel. Ni allwn golli golwg ar yr angen i gael y nifer gywir o nyrsys gyda’r hyfforddiant cywir, y cymorth cywir, er mwyn rhoi’r gofal angenrheidiol i gleifion.

Fe’i gadawaf yn y fan honno am y tro. Cawn glywed mwy gan fy nghyd-Aelodau ym Mhlaid Cymru yma. Yn 2014, lansiwyd papur polisi manwl gennym ar sut y byddem yn hyfforddi a recriwtio 1,000 o feddygon ychwanegol. Cynllun 10 mlynedd, gydag enillion ymylol, yn cynnwys ystod o bolisïau: cymhellion ariannol; gan wneud y GIG yn fwy deniadol i feddygon weithio ynddo; buddsoddiadau mewn addysg a hyfforddiant meddygol, gan gynnwys datblygu hyfforddiant meddygol yn y gogledd. Yn 2016, ychwanegwyd hyfforddi a recriwtio 5,000 o nyrsys a bydwragedd dros gyfnod o 10 mlynedd. Rydym yn gwybod na ellir gwneud hyn dros nos, ond mae angen i ni osod llwybr. Nawr, mae hon yn her, ac mae’r rhain yn heriau i’r Llywodraeth. Rwy’n edrych ymlaen at y ddadl y prynhawn yma, yn edrych ymlaen at yr ymateb gan Ysgrifennydd y Cabinet, oherwydd gallaf ddweud wrthych, mae llawer o bobl sy’n gweithio’n galed yn y GIG yng Nghymru yn chwilio am lawer gwell gan y Llywodraeth a chynllunio’r gweithlu na’r hyn a welant ar hyn o bryd.

I have selected the two amendments to the motion. I call on the Cabinet Secretary for health to move formally amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt.

Yn ffurfiol.

I call on Mark Reckless to move amendment 2, tabled in the name of Paul Davies. Mark Reckless.

Rwy’n cynnig y gwelliant yn enw Paul Davies.

Pan soniais am gynllunio gweithlu’r GIG bythefnos yn ôl yn y cwestiynau i’r Prif Weinidog, gofynnais pam, ar ôl 20 mlynedd o Lafur yn rheoli Cymru, fod yna adroddiadau Llywodraeth Cymru sy’n dweud bod angen gwaith sylweddol o hyd ar recriwtio a chadw staff meddygol i fod yn addas at y diben. Ni chefais ateb gan y Prif Weinidog ar y pryd, a gall Ysgrifennydd y Cabinet ddweud nad yw ond wedi bod yn ei swydd ers blwyddyn, ond ni all Llafur ddweud nad ydynt wedi cael amser i weithredu cynllun. Maent wedi bod mewn grym yng Nghymru ers 20 mlynedd. Datganolwyd pwerau gan Lafur i Lafur. Llafur yng Nghymru a benderfynodd flaenoriaethu eu ffrindiau mewn llywodraeth leol yn hytrach na’r GIG, ac nid oes neb i’w feio felly am fylchau yn y GIG yng Nghymru ar wahân i Lafur.

Er gwaethaf hynny, byddant yn ddiau yn ceisio rhoi’r bai ar y Ceidwadwyr yn San Steffan, ac eto byddai’r meddyg neu’r nyrs ieuengaf a hyfforddwyd yng Nghymru, y byddai’r Blaid Geidwadol yn gyfrifol am eu hyfforddi, yn 38 mlwydd oed erbyn hyn. Llywodraeth Cymru a ddylai ateb pam y mae 187 yn fwy o feddygon a 287 yn fwy o nyrsys wedi gadael y GIG yng Nghymru yn y 10 mis diwethaf nag sydd wedi ymuno â’r gwasanaeth. Nid yw’n ddigon i’r Llywodraeth nodi, yn ei gwelliant, fod prinder o weithwyr iechyd proffesiynol. Mae angen iddynt dderbyn eu bod yn gyfrifol.

Dros bedair blynedd gyntaf y Cynulliad, roedd Llywodraeth Cymru yn uniongyrchol gyfrifol am gynllunio gweithlu’r GIG. Ers hynny, maent wedi rhoi cynnig ar amrywiaeth o ddulliau a strwythurau gyda lobsgows o wahanol gyrff wedi cymryd rhan. Rwy’n gobeithio’n wirioneddol y bydd y dull o weithredu a argymhellir yn awr gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd o gael awdurdod iechyd arbennig ar gyfer cynllunio’r gweithlu yn fwy llwyddiannus na’r hyn a aeth o’r blaen.

Mae gennyf dri chwestiwn penodol rwyf eisiau eu gofyn iddo os gall eu hateb ar ddiwedd y ddadl am y cynlluniau hynny. Y cyntaf: yn y pen draw, a fydd yr awdurdod iechyd arbennig yn annibynnol go iawn neu a fydd yn gwneud yr hyn y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ei ddweud? Yr ail: sut y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn sicrhau bod yr awdurdod iechyd arbennig yn sicrhau hyder y rhai sy’n gweithio yn y GIG? Pam fod yna gymaint o bryder, o ystyried adroddiadau Mel Evans a’r Athro Williams? Rwy’n derbyn yr hyn a ddywedodd yn gynharach—na fydd yn gorff cynrychiadol—ond a yw’n deall hyd a lled y pryder ynglŷn â hyn, yn enwedig yn y Coleg Nyrsio Brenhinol, fel y mae ein gwelliant yn ei nodi? A beth fydd yn ei wneud i leddfu’r pryderon hynny? Yn olaf, sut y byddwn yn gwybod, ar ddiwedd tymor y Cynulliad, fod cynllunio gweithlu’r GIG yn gweithio? Ac a wnaiff dderbyn y cyfrifoldeb os nad yw’n gweithio?

Unwaith eto, mae’n bleser cymryd rhan yn y ddadl ar faterion gweithlu’r GIG, ac yn amlwg, byddaf yn canolbwyntio ar feddygon a nyrsys, y rhannau rwy’n gwybod fwyaf amdanynt. Yn amlwg, mae pawb ohonom yn ymwybodol iawn o’r prinder meddygon teulu. Mae ffigurau Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol yn dangos bod oddeutu 400 o swyddi meddygon teulu’n wag yng Nghymru heddiw. Pan fo practisau’n hysbysebu am feddyg teulu newydd, weithiau ni fyddant yn cael unrhyw geisiadau o gwbl. Mae’n anodd iawn gorfod llenwi swyddi gwag y dyddiau hyn.

Nawr, nid fel hyn y bu erioed. Rwyf fi gryn dipyn yn hŷn nag oed y myfyrwyr meddygol y soniodd Mark Reckless amdanynt, ac yn yr hen ddyddiau, roedd bod yn ymarferydd cyffredinol yn alwedigaeth ddewisedig. Mewn geiriau eraill, roedd yna giw o bobl, a byddai’n rhaid i chi ymladd yn galed iawn i gael swydd meddyg teulu nôl yn y 1980au cynnar. Felly, nid oedd hi bob amser fel hyn, ond mae llawer o bethau wedi newid. Un o’r pethau a newidiodd, yn amlwg, oedd bod y Ceidwadwyr yn 1990 wedi cyflwyno’r farchnad fewnol ac wedi dryllio gwaith cynllunio’r gweithlu a gawsom yn y GIG yn y 1960au, y 1970au a’r 1980au yn llwyr. Rydym yn dal i fod heb adennill y tir yn llawn.

Nawr, mae ymarfer cyffredinol ei hun wedi newid, yn amlwg. Mae bellach yn ddi-baid ac yn ddi-dor. Unwaith eto, yn ôl yn y 1980au a’r 1990au—

A wnaiff yr Aelod ildio?

Mark.

A yw’n dweud o ddifrif fod y broblem gyfan sydd gennym gyda chynllunio’r gweithlu a phrinder staff yn y GIG, gan gynnwys meddygon teulu yng Nghymru, yn deillio o ganlyniad i gyfnod o saith mlynedd rhwng 1990 a 1997?

Fy ail iaith yw hi, ond ni ddywedais hynny, iawn. [Chwerthin.] Ond dechreuodd y pydredd yn 1990, oherwydd roedd gennym drefniadau cynllunio’r gweithlu cenedlaethol hyd at y pwynt hwnnw, ac fe’i dinistriwyd gan gystadleuaeth y farchnad fewnol. Rydym yn adennill pethau yn awr, yn araf, ond rydym yn dal i fod heb adennill y tir a gollwyd. Felly, erbyn hyn, mae ymarfer cyffredinol yn ddi-baid, yn ddi-dor, gydag achosion cymhleth sydd angen eu datrys bob 10 munud drwy gydol y diwrnod gwaith—50 neu 60 o gleifion, pob un â phroblemau cymhleth—gan fod y materion symlach wedi’u brysbennu allan i gael eu gweld gan gyd-weithwyr iechyd proffesiynol.

Felly, sut y mae hyn yn effeithio ar gleifion sydd wedi cael anhawster mawr i weld meddyg teulu? Amseroedd aros cynyddol am apwyntiadau rheolaidd, dim sicrwydd y cewch weld eich meddyg teulu y buoch yn ei weld ers blynyddoedd, ac nid oes nyrs practis ar gael bob amser, gan fod prinder nyrsio yn ogystal. Mae hynny’n golygu, yn y pen draw, fod cynnydd yn y niferoedd sy’n mynd i adrannau damweiniau ac achosion brys yn ogystal. Mae diffyg nyrsys ardal yn golygu, fel arfer, eich bod fel claf yn gweld nifer o wahanol nyrsys yn awr, ac nid yr un neu ddau o wynebau cyfarwydd a arferai fod pan oedd nyrs ardal yn gysylltiedig â phob practis meddyg teulu yn ddi-ffael. Nid yw hynny’n wir bellach, gan nad oes gennym ddigon o nyrsys ardal. Nawr, mae ein cleifion yn ymwybodol iawn o’r pwysau gormodol hwn. Mae’n trosglwyddo i’n cleifion, ac nid yw rhai ohonynt yn ein ffonio pan ddylent, ac mae hynny’n niweidiol iddynt hwy hefyd.

Felly, beth sydd angen digwydd? Wel, mae’n ymwneud â recriwtio a chadw staff, fel y nododd Rhun. Os af ymlaen, mae cadw nyrsys a meddygon yn ymwneud â’r telerau a’r amodau hynny. Mae’n ymwneud â chael gwared ar y cap cyflog ar gyfer gweithwyr y GIG, yn enwedig nyrsys. Mae’n ymwneud â chydnabod ymrwymiad, allgaredd a gwaith caled, teithio’r filltir ychwanegol, ar ran nyrsys, meddygon, porthorion, ffisiotherapyddion, therapyddion galwedigaethol a’r gweddill i gyd—yn cael eu gwerthfawrogi gan y rheolwyr adnoddau dynol yn ein hysbytai, ac nid yw hynny’n wir bob amser bellach, fel nad yw staff yn teimlo eu bod yn cael eu hecsbloetio, eu gorweithio, dan bwysau i weithio shifftiau ychwanegol i lenwi’r bylchau yn y rota, bob amser yn gorfod brwydro am amser o’r gwaith i astudio, i sefyll arholiadau neu i wneud gwaith ymchwil. Mae meddygon wedi colli eu hystafell gyffredin, lle’r arferent siarad â chydweithwyr am bethau, ar alwad. Bellach, nid ydynt mewn timau penodedig, mae’r hen gwmnïaeth wedi mynd—maent bob amser ar alwad gyda gwahanol feddygon. Nid oes byth ddigon o welyau.

Mae pethau felly’n cynyddu’n bwysau annioddefol pan fyddwch yn gwneud penderfyniadau bywyd a marwolaeth nad oes gennych amser i ailedrych arnynt. Gyda dyletswydd o onestrwydd—ardderchog—i ddweud y gwir bob amser—gwych—sut y mae cysoni hynny â’r modd y caiff chwythwyr chwiban eu trin, gan fod chwythu’r chwiban, er gwaethaf yr holl eiriau caredig, yn dal i allu rhoi diwedd ar yrfa? Dyna un o’r pethau y mae meddygon iau hefyd yn ei ddweud wrthym ac y mae ein nyrsys yn ei ddweud wrthym. Ond hyd yn oed pe baem yn llwyddo i atal y gwaedlif o nyrsys a meddygon cymwys iawn sy’n gadael y GIG yn awr, ac yn cadw’r staff sydd gennym yn llawn—hyd yn oed pe baem yn gwneud hyn oll, nid ydym yn hyfforddi digon o feddygon a nyrsys yn y lle cyntaf. Hyd yn oed os yw pob meddyg sy’n graddio o Gaerdydd ac Abertawe yn aros yng Nghymru, yn aros yn y GIG, nid oes gennym ddigon o feddygon iau a meddygon teulu yn awr. Mae angen inni hyfforddi rhagor yn y lle cyntaf. Yn ogystal â rhoi trefn ar y materion cadw, mae angen inni hyfforddi rhagor yn y lle cyntaf. Dyna pam y mae angen ysgol feddygol newydd ym Mangor. Dyna pam y gallem ddyblu nifer y myfyrwyr meddygol sy’n graddio o Abertawe—wyddoch chi, gwasgaru’r llwyth o gwmpas. Mae angen i ni hyfforddi mwy o feddygon, yn enwedig ar gyfer ardaloedd gwledig, ar gyfer ardaloedd Cymraeg eu hiaith, i ychwanegu at yr hyfforddiant sydd eisoes yn ardderchog yn Abertawe a Chaerdydd yn awr. Diolch yn fawr.

Rwy’n codi i gefnogi’r gwelliannau i’r cynnig a gyflwynwyd gan arweinydd y tŷ, yr Aelod dros Fro Morgannwg.

Mae’r gwasanaeth iechyd gwladol yn un o greadigaethau mwyaf unrhyw Lywodraeth a etholwyd yn ddemocrataidd yn hanes y ddynoliaeth. Mae’n cael ei gydnabod yn fyd-eang fel y model gofal gorau posibl. Rydym ni, ar y meinciau Llafur Cymru hyn, yn clodfori cyflawniadau Llywodraeth Lafur 1945 yn creu gwasanaeth iechyd gwladol i genedlaethau dilynol ei fwynhau. Rwy’n cofio hanes fy nhad-cu, glöwr yn y Cymoedd, a ddywedodd wrthyf ei fod wedi mynd at y bwrdd cymorth ariannol i ofyn am arian i’w wraig feichiog, a’i fod wedi cael ei wrthod ac fe aeth adref, a bu farw ei wraig. Ac roedd hyn yn y dyddiau cyn y gwasanaeth iechyd gwladol.

Yn y ddau ddegawd ers i’r Cymry bleidleisio o blaid datganoli, mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi ymrwymo’n ddifrifol i bobl Cymru ei bod yn sicrhau bod y gwasanaeth iechyd gwladol yng Nghymru yn aros yn driw i egwyddorion Nye Bevan a’r gweledyddion Llafur a’i creodd. Rydym wedi rhoi ein harian ar ein gair. Ar ben hynny, rydym hefyd, fodd bynnag, yn cydnabod yn llawn, fel y gwnaeth Ysgrifennydd y Cabinet heddiw, fod yna brinder mewn mannau penodol mewn nifer o feysydd, gan adlewyrchu’r patrwm ar draws gwasanaeth iechyd gwladol y Deyrnas Unedig. Dywedwyd rywdro fod gwir berffeithrwydd yn amherffaith, ac roedd y doethion hynny o Fanceinion, y brodyr Gallagher o’r enwog Oasis, yn iawn—mae’r GIG yn ymgorffori hyn—mae’n berffaith oherwydd ei fod yn amherffaith.

Mae’r GIG yn gwasanaethu bodau dynol sydd bob un ohonynt yn rhannu un nodwedd gyffredin, sef eu marwoldeb. Salwch, afiechyd a marwolaeth yn y pen draw fydd tynged pawb yn y Siambr hon. Fe wnaeth hyd yn oed y Deresa May gref a chadarn heddiw, ar ddiwedd cynhadledd y Torïaid, fradychu ei dynoliaeth gydag amddiffyniad hurt o gyfalafiaeth na ellid ond prin ei ddehongli drwy ei pheswch di-baid, a dymunaf wellhad buan iddi—er y gwnewch faddau i mi os gobeithiaf y caiff hi ei P45 cyn gynted ag y bo modd, er lles ac iechyd pobl Cymru.

Diolch i fuddsoddiad gan Lywodraeth Lafur Cymru, erbyn hyn mae mwy o feddygon a nyrsys yng Nghymru nag erioed o’r blaen. Rhwng sefydlu’r Cynulliad Cenedlaethol yn 1999 a 2016, rydym wedi gweld cynnydd o 44 y cant yn nifer y nyrsys, cynnydd o 88 y cant yn nifer y meddygon ymgynghorol, a chynnydd o 12 y cant yn nifer y meddygon teulu yng Nghymru.

Diolch i Lafur Cymru, mae mwy yn cael ei fuddsoddi bellach mewn gofal iechyd nag erioed o’r blaen. Mae Cymru yn gwario £160 yn fwy y pen ar iechyd a gwasanaethau cymdeithasol wedi’u cyfuno nag yn Lloegr. Ac mae’r buddsoddiad hwn wedi golygu bod y GIG yng Nghymru yn trin mwy o bobl nag erioed o’r blaen, yn gyflymach nag erioed o’r blaen, wrth i fwy o feddygon teulu a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill lenwi swyddi ar draws Cymru.

Mae honiadau ynglŷn â phroblemau staffio yng Nghymru yn haerllug hefyd pan ddônt gan Lywodraeth Dorïaidd y DU sydd wedi torri £1.2 biliwn oddi ar gyllideb gyffredinol Llywodraeth Lafur Cymru o’i gymharu â 2010-11, ac sydd wedi torri £4.6 biliwn oddi ar wariant gofal cymdeithasol yn Lloegr. Gadewch i ni feddwl am y toriad i gyllideb Llywodraeth Cymru dros y saith mlynedd ddiwethaf o bolisi cyni aflwyddiannus y Llywodraeth Dorïaidd: £1.2 biliwn hyd yn hyn, gyda mwy i ddod. Mae’n haerllug braidd, onid yw? Pan fo angen, gall y Canghellor Torïaidd, ‘Spreadsheet Phil’, ddarganfod coeden arian hud a’i hysgwyd i gael £1 biliwn i’w roi i’r DUP, i gadw Llywodraeth flinedig ac aflwyddiannus yn ei lle ar amser benthyg. Ac rwy’n gwybod ei fod yn wirionedd anghyfleus i rai o’r Aelodau yma, ond bob tro y gofynnir i’r Cymry pwy yr hoffent eu cael i’w llywodraethu, mae pobl Cymru yn siarad yn glir ac yn pleidleisio Llafur Cymru, ac mae’n ymddiriedaeth nad ydym yn ei chymryd yn ganiataol. Dyna pam y gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd, sy’n gyd-Aelod talentog iawn o Lafur Cymru, yr Aelod dros Dde Caerdydd a Phenarth, yn rhoi ei egni’n ddyddiol i sicrhau bod y gwasanaeth iechyd gwladol yng Nghymru yn heini i ateb gofynion cynyddol poblogaeth sy’n heneiddio.

Rwy’n falch fod Llafur Cymru wedi buddsoddi yn y bwrsari hyfforddi nyrsys pan fo Lloegr wedi torri’r llwybr hwn i broffesiwn hynafol a gwerthfawr tu hwnt.

Rwyf am gloi drwy ddiolch i ddynion a menywod ymroddedig y gwasanaeth iechyd gwladol—y meddygon, y nyrsys, y parafeddygon—sy’n ymrwymo i un o’r ymdrechion mwyaf a wnaed gan unrhyw Lywodraeth: diogelu iechyd a lles ein pobl, a byddwn ni yn Llafur Cymru yn eu cefnogi. Diolch.

We do face a crisis in Wales in terms of the number of doctors. That’s very clear, and the crisis does exist in the wake of the failure of the Government to plan the workforce and to train new doctors, as well as recruiting from other countries.

Plaid Cymru is a party that is striving to offer solutions to the problems that we face here in Wales, and this crisis is at its worst in north Wales. In May 2017, 141 jobs in Betsi Cadwaladr University Local Health Board were vacant, which represents 37 per cent of all the vacant posts in NHS Wales. Therefore, the solution is obvious: establishing a new medical school in north Wales in order to train a new generation of doctors for the benefit of the sustainability of the health service in the long term. But, unfortunately, the Labour Party is still stubbornly rejecting this idea, despite all the evidence and the opinions of experts, as we’ve outlined in our report, ‘Tackling the Crisis’.

There’s been talk about the cost, and I’ve dealt with the cost previously in this Chamber, so I’m not going to expand on that but just remind you of this: over the last three years, Betsi Cadwaladr spent more than £80 million on locum doctors. Then, last week, the First Minister said this, in this place,

We know it would be difficult’—

That is, difficult to set up a medical centre in Bangor—

because big medical schools are in big cities with big hospitals, which have a far greater spread of specialities.’

More excuses. The problem is that the Government is missing the point entirely here, because the three hospitals across north Wales would train students on work placements, and they would receive training in the community as well. The University Hospital of Wales in Cardiff has only 800 beds, but the university has 1,500 medical students. The university uses other hospitals across the region, just as a medical school in Bangor would use all the facilities available across north Wales. Ireland has seven medical schools, and there are five in Scotland, which suggests that one medical school per 1 million of the population is practical. A third medical school in Wales would correspond to the structures in Ireland and Scotland. Betsi Cadwaladr health board has the largest population of all of Wales’s health boards, with almost 700,000 people. Add the population of other rural counties of Wales, and you will reach a figure of 1 million people.

The First Minister has also claimed that a lack of diversity and expertise in north Wales exists. Apart from extremely specialist work, like cardiothoracic and neurosurgery, then we have everything else required in north Wales, and it would be easy to actually teach those two areas of expertise with some vision. Labour’s support—or the lack of Labour’s support—is starting to become a joke, and the excuses are very poor indeed. Many universities in England and across the world have small hospitals nearby, for example, Lancaster and Keele. In a small town called Salina, some three hours from Kansas City in the United States, there is a medical school that has been established with the intention of ensuring that the graduates serve in rural areas once they’ve graduated. The reality of the situation is that none of the Government’s claims stack up. With ambition and strong leadership, this Government could tackle the crisis in north Wales—the crisis that exists because of a shortage of doctors and medical staff. The Government has to be willing to be innovative, to listen to evidence and to put parochialism aside.

Hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno’r ddadl hon a’r cyfle i siarad ynddi. Rwy’n cytuno â’r teimlad sy’n sail i’r cynnig hwn. Mae prinder staff o fewn y GIG yn niweidiol i ofal cleifion. Nid oes diwrnod yn mynd heibio pan nad ydym yn wynebu erthyglau newyddion sy’n amlinellu effaith prinder staff ar y GIG yng Nghymru. Rydym wedi gweld cynnydd o 400 y cant yn nifer y cleifion sy’n aros mwy na blwyddyn am lawdriniaeth, ac mae 39 y cant o bobl Cymru yn ei chael hi’n anodd gwneud apwyntiad gyda meddyg teulu. Yn ogystal â’r effaith y mae prinder staff yn ei chael ar y claf, mae’n rhaid i ni ystyried yr effaith y mae’n ei chael ar weithwyr y GIG. Mae prinder staff yn rhoi pwysau ychwanegol ar staff presennol.

Yn fy mhrofiad i, drwy gydol y toriad, fel y nodais, roedd yna ysbyty yn fy rhanbarth lle’r oedd staff yn brin dros ben ar yr uned gardiaidd—i’r graddau eu bod yn gofyn i aelod o staff ddychwelyd i wneud shifft ddwbl. Felly, er mwyn ateb y galw hwn, mae ein staff GIG gweithgar ac ymroddedig yn cael eu gorfodi i weithio am fwy o amser a threulio llai o amser gyda chleifion. Mae hyn yn effeithio ar ysbryd staff ac mae mwy a mwy o staff yn gadael y GIG, gan waethygu’r sefyllfa.

Mae dros 5 y cant o staff ysbyty yn absennol oherwydd salwch a gorfodir byrddau iechyd i ddibynnu ar staff asiantaeth drud i wneud iawn am y diffyg. O ganlyniad, mae gwariant ar nyrsys asiantaeth a meddygon locwm wedi codi i’r entrychion ac wedi gorfodi llawer o fyrddau iechyd i orwario. Mae diffyg gwaith priodol ar gynllunio’r gweithlu dros y degawdau diwethaf wedi ein gadael mewn sefyllfa beryglus. Mae gennym brinder staff yn cael eu recriwtio ym mhob arbenigedd, ac eto mae’r galw am wasanaethau’n cynyddu. Nid ydym eto mewn sefyllfa lle y caiff diogelwch cleifion ei roi mewn perygl yn rheolaidd, ond oni bai ein bod yn gallu cau’r bwlch, dyna fydd yn digwydd.

Yn ôl Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol, gallai bron i chwarter y gweithlu meddygon teulu ymddeol yn ystod y 10 mlynedd nesaf. Maent yn galw am gynyddu nifer y lleoedd hyfforddi meddygon teulu, i godi i 200 y flwyddyn. Pan ystyriwch mai 127 o leoedd hyfforddi yn unig oedd gennym eleni, mae’n dangos maint y broblem sy’n ein hwynebu.

Ddoe, clywsom y newyddion fod cleifion strôc yn ne Cymru, fel y nododd Rhun, yn cael eu hamddifadu o’r driniaeth orau sydd ar gael oherwydd sefyllfa’r tri radiolegydd sy’n gallu cyflawni thrombectomi: mae un wedi ymddeol, mae un yn absennol oherwydd salwch, ac mae’r trydydd wedi derbyn swydd yn rhywle arall. Mae prinder radiolegwyr yn golygu bod gennym fwy a mwy o bobl yn aros yn hwy ac yn hwy am brofion diagnostig.

Rhaid i ni hefyd sicrhau nad yw unrhyw newidiadau a gyflwynwn i iechyd a gofal cymdeithasol yn gosod beichiau ychwanegol ar y staff presennol. Bydd cynigion Llywodraeth Cymru ar gyfer gweithredu cam 2 o Ddeddf Rheoleiddio ac Arolygu Gofal Cymdeithasol (Cymru) 2016 yn arwain at ddileu’r gofyniad i gael isafswm o nyrsys mewn cartrefi gofal sy’n darparu gofal nyrsio. Bydd hyn yn niweidio gwasanaethau eraill fel gwasanaeth nyrsys ardal, sydd eisoes yn ei chael hi’n anodd ateb y galw sy’n aruthrol uwch na’r capasiti.

Rydym yn cyrraedd pwynt o argyfwng ac edrychaf ymlaen at glywed sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu mynd ati i gynllunio’r gweithlu yn y dyfodol. Mae arnom angen ymgyrch recriwtio meddygol sy’n blaenoriaethu myfyrwyr domestig ac yn annog pobl ifanc yng Nghymru i ddod yn radiolegwyr, seicolegwyr, ffisiotherapyddion, a’r llu o weithwyr gofal iechyd proffesiynol, nid nyrsys a meddygon yn unig. Mae angen inni gynllunio ar gyfer poblogaeth sy’n heneiddio a gweithlu sy’n heneiddio. Ac yn anad dim, mae angen inni gynllunio ar gyfer gweithlu sy’n gallu ateb y galw yn y dyfodol a darparu gofal i gleifion sy’n ddiogel, yn effeithiol ac yn fforddiadwy. Mae’r ddibyniaeth gynyddol ar staff asiantaeth a meddygon locwm drud—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Fe wnaf mewn munud—yn anghynaliadwy ac rwy’n annog Llywodraeth Cymru i gynllunio i wneud mwy o ddefnydd o staff banc. Gyda’r pwyntiau hyn mewn golwg, bydd UKIP yn cefnogi’r cynnig yn ogystal â gwelliant y Ceidwadwyr Cymreig. Byddwn yn ymatal ar welliant Llywodraeth Cymru gan ei fod yn cydnabod yr effaith y mae prinder staff yn ei chael ar ein staff ymroddedig yn y GIG, ond mae’n methu mynd i’r afael â’r mater.

Hoffwn ofyn cwestiwn i chi hefyd, os caf, Rhianon. A wyf fi’n cael gwneud hynny?

Na chewch.

Roedd hi eisiau ymyrryd.

Nid yw yn y Llywodraeth eto, felly ni chewch ofyn cwestiwn iddi ar y pwynt hwn.

Na, na, roedd hi eisiau ymyrryd.

A ydych wedi gorffen eich cyfraniad?

Ydw. Byddwn yn cefnogi gwelliant Plaid Cymru—

Nid yw’n bosibl ymyrryd felly.

Fe ildiais i chi.

Llyr Gruffydd.

Thank you, Llywydd. I just want to spend a few moments talking about one important aspect of this debate, one that Rhun made reference to earlier: the availability of services through the medium of Welsh, because if we think there is a problem—and there is a problem in terms of the numbers of doctors and nurses and other healthcare professionals—then you can just imagine how much greater the problem is in terms of the availability of those health professionals who can provide services through the medium of Welsh. I’m sure that many of us will have dealt with casework—regularly in my case, and I’m sure this is the case for others too—where parents are trying to access healthcare services for their children, and can’t get hold of the practitioners who can provide those services through the medium of Welsh.

As it happens, this very morning, the Children, Young People and Education Committee were dealing with Stage 2 amendments on the additional learning needs Bill, and during the course of developing recommendations at Stage 1 proceedings, we had broad-ranging evidence on the lack of availability of Welsh language services in that particular area. That is a very clear signal to us that the workforce planning, as it has been taking place over the past few years, has been a failure. We, as a committee, are now finding ourselves in a position where we are proposing amendments to put on the face of the legislation some expectations in terms of workforce planning and the availability of Welsh-medium practitioners. Now, that isn’t the way to plan the workforce, but we find ourselves, to all intents and purposes, having to do that through the back door in order to meet the demand that’s out there, and demand that this Welsh Government and previous Governments have failed to address.

There are, of course, cases that have been raised recently and have been given some coverage in the press where there is a shortage of GPs. There is the Dolwenith surgery in Penygroes, and we all heard the story of its closure: the only doctor who was a Welsh speaker in the area was leaving and there was no Welsh-medium provision available as a result. I want to mention rural areas too, because in rural Wales, GPs, on average, are older, are closer to retirement age, and recruitment levels are also lower, so the problem is exacerbated.

Roeddwn yn edrych ar rai o’r ystadegau, ac maent yn adrodd eu stori eu hunain: roedd cyfanswm o 54 y cant o leoedd hyfforddiant meddygol craidd heb eu llenwi mewn ysbytai ym myrddau iechyd Betsi Cadwaladr a Hywel Dda, o gymharu â thua hanner y lefel honno’n unig, 23.6 y cant, mewn byrddau iechyd eraill yng Nghymru. Cyfeiriodd Sian Gwenllian, yn gynharach yn y ddadl hon, at lefelau swyddi gwag: roedd 37 y cant o’r holl swyddi gwag a restrwyd ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, er nad yw Betsi, wrth gwrs, ond yn gwasanaethu oddeutu 22 y cant o boblogaeth Cymru. Fel Aelod Cynulliad sy’n cynrychioli rhanbarth Gogledd Cymru felly, rwy’n arbennig o bryderus am y sefyllfa yno. A’r ysbyty mwyaf yng ngogledd Cymru, wrth gwrs, yw Ysbyty Maelor Wrecsam—mae hyn yn rhywbeth a godais gyda’r Prif Weinidog yn gynharach yr wythnos hon—ar hyn o bryd, mae yna 92 o swyddi gwag ar gyfer nyrsys yn yr ysbyty hwnnw ac o ganlyniad, rydym bellach yn gweld rhai nyrsys arbenigol yn gorfod gweithio ar wardiau cyffredinol. Mae’r Coleg Nyrsio Brenhinol yn pryderu y gallai fod yn rhaid cau wardiau. Mae nifer cynyddol o’r nyrsys sy’n gweithio yno yn agosáu at oedran ymddeol, ac yn union fel y gwelsom gyda meddygon teulu yn Wrecsam a mannau eraill mewn gwirionedd, mae llawer yn dewis ymddeol yn gynnar ar ôl blynyddoedd lawer o wasanaeth. Mae bwrdd Betsi Cadwaladr wedi defnyddio asiantaeth breifat i recriwtio dramor yn Barcelona ac yn India yn y blynyddoedd diwethaf, ac roedd llawer o nyrsys a recriwtiwyd yn Barcelona yn methu gweithio am beth amser oherwydd cyfyngiadau ieithyddol, ac mae’r rhan fwyaf wedi dychwelyd adref erbyn hyn. Pedwar yn unig o’r nyrsys o India sydd wedi llwyddo yn y prawf iaith. Mae hyn i gyd yn teimlo’n fwy fel mesur panig yn y tymor byr, ac nid y strategaeth ystyrlon hirdymor a ddylai fod gennym ar gyfer gogledd Cymru a rhannau eraill o’r wlad.

Wyddoch chi, mae Betsi Cadwaladr wedi bod yn destun mesurau arbennig dros y ddwy flynedd a hanner ddiwethaf, felly rhaid i’r Llywodraeth dderbyn cyfrifoldeb am fethu cynllunio’n ddigonol er mwyn sicrhau bod digon o nyrsys yn cael eu hyfforddi a’u recriwtio yma yng ngogledd Cymru. Ac mae angen i ni ganolbwyntio mwy hefyd, wrth gwrs, ar gadw staff a staff sy’n dychwelyd, yn ogystal â sicrhau bod recriwtiaid newydd yn dod drwodd. I wneud pethau’n waeth, rhaid i mi ddweud, mae Prifysgol Glyndŵr, lai na hanner milltir o Ysbyty Maelor—ar draws y ffordd fwy neu lai—bellach wedi dechrau hyfforddi nyrsys ar gwrs newydd, ac mae rhestr lawn, 35 o nyrsys dan hyfforddiant, wedi cofrestru eleni, sy’n newyddion gwych, ond ni fydd yr un o’r hyfforddeion hyn yn mynd ar leoliad yn ysbytai Betsi Cadwaladr. Yn hytrach, byddant yn mynd i leoliadau yn Telford, yng Nghaer, ac at ddarparwyr gofal iechyd preifat yn lleol. Y rheswm am hyn yw bod Llywodraeth Cymru yn gwrthod cydnabod y cwrs am nad yw’r nyrsys yn gymwys ar gyfer y fwrsariaeth. Felly, nid yw nyrsys dan hyfforddiant yn cael yr hyfforddiant ymarferol yn eu hysbyty lleol, ac felly maent yn fwy tebygol o setlo mewn gwaith ar draws y ffin o ganlyniad i hynny. Mae’n golled drist o dalent i ogledd Cymru, ond mae’n adlewyrchu’r sefyllfa o ran cynllunio’r gweithlu yn ein gwasanaeth iechyd yng Nghymru heddiw.

I call on the Cabinet Secretary for health, Vaughan Gething.

Diolch i chi, Llywydd. Rwy’n ddiolchgar am y cyfle i gymryd rhan yn y ddadl hon, a’r cyfle i dynnu sylw at y gwaith sylweddol sy’n cael ei wneud eisoes gan y Llywodraeth hon a’r gwasanaeth iechyd gwladol. Mae’n ddrwg gennyf, fodd bynnag, na fydd mwy o amser i ateb a thrafod yr holl bwyntiau a wnaed yn y ddadl, ac rwy’n wirioneddol hapus i barhau sgwrs ag Aelodau sydd â diddordeb mewn gwneud hynny am yr hyn a wnawn y tu allan i’r busnes ffurfiol yn y Siambr heddiw.

Unwaith eto, rwy’n nodi, fel y gwneuthum yn yr ystafell hon, mewn ystafelloedd pwyllgor, ac mewn lleoliadau eraill, fod y Llywodraeth hon yn cydnabod yr heriau recriwtio go iawn mewn ystod o’n proffesiynau a’n harbenigeddau, ac mae’n cydnabod eu bod yn fwy difrifol mewn rhai rhannau o Gymru nag eraill. Rwy’n deall yn dda iawn y gall yr heriau hyn effeithio ar y modd y caiff gwasanaethau eu darparu. Mae’n wir, wrth gwrs, nad yw hon yn her unigryw sy’n wynebu Cymru’n unig, ond mae’r rhain yn heriau y mae angen i ni fynd i’r afael â hwy. Rydym wedi cymryd cam sylweddol ymlaen o ran ein hymrwymiadau yn ‘Symud Cymru Ymlaen’ a ‘Ffyniant i Bawb’ i ddenu a hyfforddi mwy o feddygon teulu. Dyna pam y datblygwyd ymgyrch ‘Hyfforddi, Gweithio, Byw’ gennym, gan weithio gyda phobl ar draws y gwasanaeth ac o fewn y proffesiwn. Mae honno wedi bod yn ymgyrch lwyddiannus, gan arwain at gynyddu ein cyfradd lenwi ar gyfer meddygon teulu i 91 y cant, sy’n gam mawr ymlaen. Ond byddwn yn ail-lansio’r ymgyrch honno yn ddiweddarach y mis hwn mewn pryd ar gyfer ffair yrfaoedd y British Medical Journal, gan ddysgu o’r hyn a weithiodd y llynedd a dysgu hefyd o’r hyn na weithiodd cystal ag y byddem wedi dymuno y llynedd hefyd, a rhan yn unig o’r ystod o fesurau rydym yn awyddus i’w rhoi ar waith yw’r rhain. Byddwn hefyd yn ehangu’r ymgyrch honno i gynnwys arbenigeddau meddygol eraill lle y ceir heriau penodol a difrifol o ran recriwtio.

Rydym yn parhau i fuddsoddi yn ein gweithlu meddygol yn y dyfodol gyda’n hymrwymiad i gynyddu addysg feddygol israddedig yng ngogledd Cymru. Byddwn yn cadw at y dull cydweithredol rhwng prifysgolion Bangor, Caerdydd ac Abertawe, i gyd-fynd â fy natganiad ysgrifenedig ym mis Gorffennaf, ond hefyd cytundeb y gyllideb a gytunwyd gyda Phlaid Cymru ar symud y mater hwn ymlaen yn ymarferol. Bydd hynny hefyd yn rhan—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

[Yn parhau.]—o’n hymrwymiad nid yn unig i addysg a hyfforddiant meddygol yng ngogledd Cymru, ond i weld cwricwlwm yn cael ei ddatblygu sy’n annog pobl ac yn grymuso pobl i dreulio mwy o’u hamser mewn meddygaeth wledig, ac nid mater ar gyfer y gogledd yn unig fydd hynny.

Diolch i chi am dderbyn ymyriad. Efallai ei bod yn adeg dda yn awr i ddweud y byddwch yn ystyried datblygu, gan ddefnyddio’r cyllid newydd a gytunwyd gennym cyn y gyllideb, ac archwilio cyrsiau israddedig blwyddyn 1 i flwyddyn 5 ym Mangor, mewn partneriaeth â Chaerdydd, Abertawe, unrhyw un arall, nid yn unig y lleoliadau ychwanegol i fyfyrwyr o fannau eraill yn y gogledd.

Byddwn yn edrych ar y cylch gwaith cyfan i ddeall lle y cawn y gwerth mwyaf er mwyn hyfforddi’r nifer fwyaf o bobl. Ac wrth gwrs, rydym am wneud yn siŵr y bydd y buddsoddiad hwnnw’n arwain at fwy o bobl yn aros yng Nghymru i wasanaethu yma, gan mai dyna’r pwynt a’r diben. Rydym yn buddsoddi mwy o arian i geisio cael mwy o feddygon i aros yng Nghymru hefyd. Ac fel rhan o’r fargen, y quid pro quo, gyda’r sector prifysgolion—ceir heriau o ran yr hyn y gallwn ac na allwn eu mandadu i’w wneud—bydd rhaid cael rhyw ddealltwriaeth am y genhadaeth sydd gennyf fi ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg o ran cymryd adnoddau gwerthfawr ar adeg pan fo’r gyllideb yn lleihau i’w rhoi i’r maes hwn.

Nawr, yn ogystal â ‘Hyfforddi, Gweithio, Byw’ ar gyfer meddygon, rydym hefyd wedi lansio ‘Hyfforddi, Gweithio, Byw’ ar gyfer nyrsys. Roeddwn yn falch iawn o lansio’r ymgyrch hon yn y gwanwyn eleni, a chafodd dderbyniad da iawn yn y lansiad ac yng nghynhadledd y Coleg Nyrsio Brenhinol yn Lerpwl. Roedd nyrsys Lloegr yn falch iawn o weld Llywodraeth a oedd ar eu hochr go iawn ac yn ceisio recriwtio nyrsys i fod yn falch o bwy ydynt hefyd. Mae’r ymgyrch honno, unwaith eto, yn llwyddo, ond gwyddom nad recriwtio ar ei ben ei hun yw’r ateb. Wrth gwrs, rydym yn gweithredu Deddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016 yng Nghymru—y gyntaf o’i bath yn y Deyrnas Unedig, y gyntaf o’i bath yn Ewrop. Rydym hefyd yn hyfforddi mwy o nyrsys yma yng Nghymru. Ddwy flynedd yn ôl, gwnaethom fuddsoddi mewn hyfforddiant i nyrsys er mwyn cynyddu’r niferoedd 22 y cant. Y llynedd, gwnaethom gynyddu nifer y nyrsys sy’n hyfforddi 10 y cant; eleni, cynnydd o 13 y cant. Rydym yn mynd ati i geisio hyfforddi mwy o nyrsys yma yng Nghymru. Dyma’r buddsoddiad mwyaf mewn addysg a hyfforddiant ar gyfer nyrsys ers datganoli. Yn ogystal, gwnaethom gynyddu hyfforddiant i fydwragedd 40 y cant yn y flwyddyn ddiwethaf. Ac fel y cawsom ein hatgoffa gan Rhianon Passmore, rydym wedi cynnal y fwrsariaeth i fyfyrwyr yma yng Nghymru, sy’n llwybr cwbl groes i’r un a gymerwyd gan y Torïaid yn Lloegr. Mae hynny’n bwysig, nid yn unig i nyrsys, ond hefyd i weithwyr proffesiynol eraill perthynol i iechyd mewn hyfforddiant. Ond wrth gwrs, mae ein buddsoddiad mewn addysg a hyfforddiant yn cynnwys y gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd, ac mae’r pecyn £95 miliwn a gyhoeddais yn gynharach eleni wedi arwain at 3,000 o fyfyrwyr newydd yn ymuno â’r rheini sydd eisoes yn astudio rhaglenni addysg gofal iechyd ar draws Cymru. Rydym wedi ymrwymo i ymestyn yr ymgyrch ‘Hyfforddi, Gweithio, Byw’ i gynnwys fferyllwyr a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill.

Yn benodol ar radiolegwyr, a gafodd eu crybwyll fwy nag unwaith, nid yn y ddadl heddiw’n unig, ond yn y Siambr, rydym yn disgwyl y bydd y buddsoddiad o £3.4 miliwn a gyhoeddais mewn academi ddelweddu ym Mhencoed yn gwneud gwahaniaeth go iawn i recriwtio a chadw radiolegwyr yma yng Nghymru. Unwaith eto, mae’n arwydd ein bod yn buddsoddi yn hyn ac yn gwerthfawrogi holl rannau amrywiol a gwahanol ein gweithlu. Oherwydd fe wyddom fod angen inni gynyddu cymysgedd sgiliau’r staff sydd gennym eisoes a’r ystod o wahanol o staff sydd gennym yn y gwasanaeth, gan y byddant yn gweithio’n gynyddol mewn timau amlddisgyblaethol. Felly, roedd y pecyn £95 miliwn y cyfeiriais ato yn cynnwys £0.5 miliwn ychwanegol i gefnogi gofal iechyd lleol, i ddatblygu ymarfer uwch, addysg, a sgiliau estynedig yn ein clystyrau gofal sylfaenol. Felly, byddwn hefyd yn cefnogi rolau newydd a rhai sy’n datblygu, gan gynnwys y cynlluniau peilot ar gyfer rhaglenni cymdeithion meddygol yn Abertawe a Bangor, a rolau gofal cymdeithasol gyda ffocws penodol ar y rhai sy’n lleddfu pwysau presennol ac yn cyfrannu at integreiddio a chanlyniadau gwell i unigolion.

O ran cynllunio’r gweithlu, mae rheoleiddio yn chwarae rôl allweddol hefyd, felly rwy’n falch fod Llywodraeth y DU wedi gwrando ar leisiau yng Nghymru a rhannau eraill o’r DU ar gyfer rheoleiddio cymdeithion meddygol. Mae’n gam da a chadarnhaol ymlaen i ganiatáu i ni gynllunio ar gyfer eu rôl yn y gweithlu yn y dyfodol. Fodd bynnag, rwy’n amheus iawn ynghylch cynlluniau Llywodraeth y DU i reoleiddio cymdeithion nyrsio. Ymddengys i mi mai amnewid rolau ar sail costau yw hynny yn hytrach na’r dull darbodus o weithredu ar sail ansawdd y dymunwn ei fabwysiadu yma yng Nghymru.

Yn ogystal, byddwn yn parhau i ddatblygu’r gweithlu cymorth gofal iechyd, sy’n gwneud cyfraniad gwerthfawr a chynyddol amrywiol i’r modd y darparir gwasanaeth yn y gwasanaethau clinigol ac anghlinigol. Unwaith eto, dyna rywbeth y cawsom gytundeb yn ei gylch mewn partneriaeth â chynrychiolwyr yr undebau llafur a staff y gwasanaethau iechyd o ran sut i ddatblygu’r rôl honno i’w defnyddio i’w photensial llawn.

Rydym hefyd yn parhau i fuddsoddi yng ngweithlu’r GIG o un flwyddyn i’r llall. Mae’n werth gwneud y pwynt hwn, gan gadw mewn cof y sylwadau a wnaed yn y ddadl. O 2015-16, y flwyddyn ddiwethaf y mae gennym ffigurau cyflawn ar ei chyfer, cynyddodd gweithlu cyfwerth ag amser llawn y GIG 3.2 y cant, a hynny yn wyneb blwyddyn ar ôl blwyddyn o bolisïau cyni Torïaidd. Mae hynny’n ffaith. Rydym yn dod i’r lle hwn, ac rydym yn trafod y dewisiadau anodd sy’n rhaid inni eu gwneud a’r hyn y mae’n ei olygu i barhau i roi mwy o arian tuag at y gwasanaeth iechyd gwladol—beth y mae hynny’n ei olygu i wasanaethau cyhoeddus eraill sy’n colli staff a phenderfynu beth na allant ei wneud mwyach. Yn y cyd-destun hwnnw, mae parhau i roi mwy o arian i’r GIG, parhau i weld nifer y staff yn cynyddu, yn gyflawniad gwirioneddol a sylweddol y dylai pawb ohonom ei nodi, ac nid yw’n dod yn hawdd. Dyna gyd-destun y ddadl hon rydym yn ei chael ynglŷn â’r galwadau am fwy o staff mewn mwy o arbenigeddau. Nid yw’n golygu nad ydym yn bwriadu cynyddu staff lle y mae angen i ni eu cael, ond gadewch inni beidio ag esgus ei fod yn beth hawdd i’w wneud.

Felly, rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i ddatblygu cynllun gweithlu 10 mlynedd, ac mae egwyddor hynny eisoes wedi cael ei datblygu. Ond ni allwn ac ni ddylwn osgoi’r ffaith bod pob plaid yn y Siambr wedi cytuno i adolygiad seneddol o iechyd a gofal cymdeithasol. Ni fyddai’n gwneud synnwyr i gyhoeddi cynllun gweithlu manwl cyn cyhoeddi adroddiad terfynol yr adolygiad. Bydd yr adolygiad, heb os, yn effeithio ar ein ffordd o feddwl a’r modd y cynlluniwn y gwasanaethau ar gyfer y dyfodol a’r gweithlu i ddarparu’r gwasanaethau hynny i’r cyhoedd, ac mae hynny’n briodol. Nid yw hynny’n golygu bod y GIG yma yng Nghymru yn sefyll yn llonydd. Mae cynllunio’r gweithlu yn cael ei wneud ar bob lefel yn ein sefydliad, gan weithio ar y cyd â phartneriaid i sicrhau bod y gweithlu’n iawn, yn meddu ar y sgiliau iawn, yn awr ac yn y dyfodol. Mae’n rhan hanfodol o’r broses gynllunio tymor canolig integredig.

Felly, rydym yn parhau i fwrw ymlaen â nifer o gamau gweithredu strategol ar gyfer gweithlu’r GIG. Mae hynny’n cynnwys sefydlu Addysg a Gwella Iechyd Cymru o fis Ebrill y flwyddyn nesaf, a bydd hwnnw, wrth gwrs, yn cynnal ei ddull annibynnol o weithredu. Nawr, yn hollbwysig, bydd disgwyl i Addysg a Gwella Iechyd Cymru weithio gyda chyrff eraill, fel Gofal Cymdeithasol Cymru, er mwyn darparu dealltwriaeth gynhwysfawr o anghenion y gweithlu ar hyn o bryd ac yn y dyfodol.

Gallaf weld nad oes gennyf lawer o amser, Llywydd, felly fe orffennaf yn awr. Fe’i gwnaf yn glir y byddwn yn cefnogi gwelliant 2, ond wrth nodi ein cyfeiriad ar gyfer y dyfodol, rwy’n ailddatgan ein bod yn gwerthfawrogi dyfeisgarwch ac ymroddiad ein gweithlu GIG i ddarparu gofal o ansawdd uchel. Rydym yn cydnabod bod yna heriau o ran recriwtio. Rydym wedi ymrwymo i weithio gyda’n partneriaid, gyda’r gwasanaeth, i fynd i’r afael â’r heriau hynny a sicrhau ein bod yn cael y gwasanaeth y byddai pawb yma ei eisiau a’r gwasanaeth y mae’r cyhoedd a phobl Cymru yn eu haeddu.

I call on Rhun ap Iorwerth to reply to the debate.

Thank you, Llywydd, and I thank everybody who’s taken part in the debate today. We all bring experience, don’t we, to a discussion like this. Some of us, like Dr Dai Lloyd, bring professional experience, medical experience. The majority of us bring experience of speaking to health professionals within the NHS, and the pressure that they tell us often is on them, and all of us, no doubt, speak to patients about the impact of weaknesses in workforce planning on their treatment within the NHS.

I am grateful to everybody for their contributions. I’m grateful to the Cabinet Secretary—I’m certainly grateful for the confirmation that full training for undergraduates, from the first year to the fifth year, will be looked at as part of the study for developing medical education in north Wales, and I’m looking forward to seeing that process continuing in accordance with the agreement before the budget.

What we’ve had, in all seriousness, is a repeat of what we hear from the Government time after time generally about what is already being done.

Clywn Ysgrifennydd y Cabinet yn ailadrodd yr hyn y mae’r Llywodraeth eisoes yn ei wneud. Ni allwch barhau i ddal ati i wneud yr un peth dro ar ôl tro a disgwyl cael canlyniadau gwahanol. Deallaf fod Ysgrifennydd y Cabinet yn ceisio rheoli’r GIG o fewn cyfyngiadau anodd iawn, nid yn lleiaf oherwydd polisïau cyni’r Torïaid. Rwy’n cydnabod hynny’n llwyr, ond nid rheolwyr sydd eu hangen arnom oherwydd y problemau dwfn sydd gennym yn y GIG yng Nghymru, ond gweledigaeth go iawn ynglŷn â ffordd ymlaen. Rwy’n ofni bod yr Aelod dros Islwyn yn crynhoi’r broblem sydd gennym yn hynny o beth i raddau helaeth, ydy, mae hi’n rhoi darlun hyfryd o’r hyn y mae Llafur wedi ei wneud dros y GIG sydd mor annwyl iddi, sydd mor annwyl i bawb ohonom, ond pan fydd gennych blaid sydd wedi bod yn rhedeg y GIG yng Nghymru ers 18 mlynedd, mae’r methiant i allu cyfaddef dyfnder y problemau yn dangos—. [Torri ar draws.] Mae hynny oherwydd y byddai cyfaddef y rheini’n golygu mai eich problemau chi ydynt a phroblemau rydych chi wedi eu creu. Oni bai ein bod yn cydnabod dyfnder y problemau, ni allwn symud ymlaen gyda newidiadau gweledigaethol a all arwain at GIG mwy cynaliadwy ar gyfer y dyfodol.

Ac ydych, rydych yn canmol Ysgrifennydd y Cabinet, ac nid wyf yn amau am eiliad ei fod yn Ysgrifennydd y Cabinet gweithgar tu hwnt. Ond a wyddoch chi beth? Nid oes gennyf ddiddordeb mewn gwybod sawl awr y mae’n ei roi i’w waith. Efallai ei fod yma yn y bore bach cyn neb arall. Efallai ei fod yr olaf i adael swyddfeydd y Llywodraeth ar ddiwedd y dydd. Mae gennyf ddiddordeb mewn gwybod pa mor uchel y mae’n gosod y bar, pa mor uchelgeisiol y mae’n barod i fod, pa mor arloesol y mae’n barod i fod dros y GIG a thros gleifion yng Nghymru. Rwyf am weld hynny; mae angen i’r GIG weld hynny.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting, therefore, until voting time.

And that brings us to voting time, unless three Members wish for the bell to be rung. Therefore, a vote on the Plaid Cymru debate on the NHS workforce: I call for a vote on the motion tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 11, no abstentions, 30 against, and therefore the motion is not agreed.

I now call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 23, four abstentions, 14 against. And therefore the amendment is agreed.

I now call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 41, no abstentions, none against, and therefore amendment 2 is agreed.

I now call for a vote on the motion as amended.

Open the vote. In favour 33, nine abstentions, none against, and therefore the motion as amended is agreed.

The next item on our agenda is the short debate. I will call the short debate once some Members have left the Chamber. Lee Waters.

Diolch, Llywydd. Rwyf wedi cytuno i roi munud o fy amser i fy nghyd-Aelodau Mike Hedges, Jenny Randerson a David Melding—Jenny Rathbone, rwy’n ymddiheuro.

Gadewch i mi ddechrau drwy ddweud y gall yr M4 fod yn erchyll. Yn ystod oriau brig, rwy’n gyson yn eistedd mewn traffig sy’n ciwio’n ddiddiwedd, ac nid yn nhwnelau Bryn-glas yn unig y mae hyn yn broblem, ond mewn sawl man ar hyd y draffordd, ac os oes damwain wedi bod, ni fydd neb yn symud o gwbl. Ac mae pobl, yn ddigon teg, wedi cael llond bol ar y sefyllfa, yn arbennig y ffaith ein bod wedi bod yn siarad am weithredu ers 15 mlynedd, ac eto nid oes dim i’w weld yn cael ei wneud byth. Rwy’n rhannu’r rhwystredigaeth.

Ond mae angen inni lunio ateb a fydd yn para—M4 sy’n addas ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol. Ac nid wyf yn credu o gwbl y bydd y ffordd liniaru arfaethedig yn ddim mwy nag ateb drud dros dro. Yn wir, fel polisi, mae’n llwyddo i wneud rhywbeth rhyfeddol: mae’n llwyddo i fod yn hen ffasiwn ac yn gynamserol ar yr un pryd. Yn hen ffasiwn am mai tystiolaeth yr 50 mlynedd ddiwethaf o bolisi trafnidiaeth yw nad yw adeiladu ffyrdd newydd, cynyddu capasiti, ond yn arwain at fwy o bobl yn defnyddio’u ceir, gan lenwi gofod newydd yn gyflym. Ac yn gynamserol, am nad yw’n rhoi unrhyw sylw i’r newidiadau pellgyrhaeddol sydd ar y ffordd. Nawr, rwy’n meddwl mai Einstein oedd i fod wedi dweud mai’r diffiniad o wallgofrwydd yn gwneud yr un peth drosodd a throsodd ond gan ddisgwyl canlyniad gwahanol. Wrth gynllunio trafnidiaeth, rydym yn parhau i wneud hynny; rydym yn gaeth i’r dull ‘rhagweld a darparu’ o weithredu fel y’i gelwir, sydd, o’i roi’n syml, yn golygu bod peirianwyr yn rhagweld y bydd y traffig yn tyfu yn y dyfodol, felly maent yn adeiladu mwy o ffyrdd i ymdopi â hynny. A dyna fodel diddiwedd o dwf traffig, a nodwyd yn gyntaf 30 mlynedd yn ôl, ac a dweud y gwir, mae’n nonsens.

Meddyliwch am y peth. Pe baem yn mynd â hynny i’w ben draw rhesymegol ac yn dilyn y tueddiadau, byddai’r dull hwn yn rhagweld y byddai pob un ohonom yn ennill incwm o £1 filiwn erbyn y flwyddyn 2205, a lori ar y ffordd am bob dyn, dynes a phlentyn. Nawr, ar wahân i’r codiad cyflog, nid wyf yn credu bod hwn yn ddyfodol y bydd unrhyw un ohonom eisiau byw ynddo ac yn sicr nid y math o ddyfodol y crewyd Deddf cenedlaethau’r dyfodol gennym i geisio’i ffurfio. Oes, mae problem yn ystod yr oriau brig o amgylch twnelau Bryn-glas. Oes, mae’n rhaid gwneud rhywbeth am y peth. Ond ni allwn adeiladu ein ffordd allan o’r broblem hon. Rydym wedi bod yn ceisio gwneud hynny ers cenedlaethau ac nid yw’n gweithio. Mae traffig yn cynyddu, mae ffyrdd, unwaith eto, yn llenwi ac rydym yn ôl yn sgwâr un unwaith eto. Os na fyddwn yn ofalus, mae’n bosibl mai maes parcio gwerth £1 biliwn fydd gennym yn y pen draw.

Eisoes, mae’r Sefydliad Trafnidiaeth Cludo Nwyddau—corff lobïo’r diwydiant cludo nwyddau—yn dweud y bydd traffordd dair lôn newydd yng Nghasnewydd yn annigonol i ateb y galw a dylem fod yn creu pedair lôn. Mae ceisio lleddfu tagfeydd drwy adeiladu ffyrdd mwy a mwy o faint yn ddim mwy nag ateb tymor byr ac un drud ar hynny. Amcangyfrifir bod y darn newydd o’r M4 ar hyn o bryd yn costio £1,100 miliwn am 15 milltir o darmac yn unig. Gan gofio bod pobl, ddwy flynedd yn ôl, yn mynnu y byddai’r gost ymhell o dan £1 biliwn, gall godi hyd yn oed ymhellach.

Ddoe, amlinellodd yr Ysgrifennydd Cyllid y darlun economaidd llwm sy’n ein hwynebu a sut y bydd yr arian hyd yn oed yn dynnach yn y blynyddoedd nesaf. A yw’n ddoeth inni glymu ein holl gapasiti benthyca mewn un cynllun mewn un cornel o Gymru? Rwy’n gofyn i fy nghyd-Aelodau o’r Cynulliad: pe bai’r Llywodraeth yn cynnig £1.1 biliwn i unrhyw un ohonom i’w wario ar rywbeth a fyddai’n gwneud Cymru’n well, faint ohonom yn onest a fyddai’n gallu dweud y byddem yn adeiladu traffordd chwe lôn dros wlyptir gwarchodedig? Bydd ein llinell gyfan o gredyd newydd yn cael ei wario ar brosiect a fydd, o safbwynt economaidd, prin yn ad-dalu’r buddsoddiad dros 30 mlynedd. Hyd yn oed o ddefnyddio fformiwla sydd wedi ei hystumio i orbwysleisio manteision cynlluniau ffyrdd, ni fyddwn ond yn gweld elw ar fuddsoddiad o £1.60 yn unig am bob £1 a wariwyd, ac mae’r Trysorlys yn ystyried honno’n lefel isel o werth am arian. Yn y cyfnod o amser hwnnw o 30 mlynedd, mae’n bosibl iawn y bydd datblygiadau technolegol cyflym a phrosiect metro cwbl weithredol yn trawsnewid y ffordd y teithiwn.

Sy’n dod â mi at fy ail bwynt. Rydym yn ceisio cael ateb sefydlog i broblem sy’n esblygu’n gyflym. Rydym yn gyfyngedig yn ein dull o reoli trafnidiaeth wrth inni fethu edrych ar y darlun ehangach, ac mae yna newidiadau sylweddol yn agosáu’n gyflym. Os siaradwch â phobl fusnes, maent yn cydnabod bod byd gwaith yn newid yn gyflym. Cyn bo hir, ni fydd angen i ni gludo pobl yn ôl ac ymlaen rhwng desgiau bob dydd. Mae technoleg sy’n esblygu’n gyflym yn golygu bod angen inni ddatblygu seilwaith digidol nid seilwaith trafnidiaeth, ond nid yw’r ystafelleidiau llawn o beirianwyr priffyrdd ym Mharc Cathays byth yn mynd i wynebu hynny o’u gwirfodd. Mae’r fformiwla a ddefnyddir i gyfiawnhau ffordd fel y modd gorau o ymdopi â thagfeydd yn nhwnelau Bryn-glas yn edrych ar y manteision posibl yn y ffordd fwyaf optimistaidd. Yn y cyfamser, mae rhagamcanion metro Caerdydd yn edrych arnynt yn y ffordd fwyaf pesimistaidd. O’r 11,000 o deithiau a wneir bob awr yn ystod oriau brig ar yr M4, awgrymodd swyddogion trafnidiaeth wrth yr ymchwiliad cyhoeddus na fydd y metro, ar ei orau, ond yn cael gwared ar 200 ohonynt. Nid wyf yn credu hynny. Ond hyd yn oed os yw hyn yn wir, os na fydd ond yn cael effaith fach iawn ar y traffig oriau brig, pam nad ydym yn bwrw iddi i ddatblygu system drafnidiaeth gyhoeddus a fydd yn mynd i’r afael â galw oriau brig ar yr M4?

Rwy’n ofni bod y prosiect hwn, y metro, yn cael ei sefydlu er mwyn iddo fethu. Mae’n cael ei amddifadu o fuddsoddiad drwy fod Llywodraeth y DU yn canslo trydaneiddio, a thrwy ddiflaniad grantiau’r UE oherwydd Brexit, a chan y lobi adeiladu ffyrdd sy’n ceisio lleihau ei effaith. Llunwyr polisi a ddylai ddweud wrth beirianwyr beth sydd ei angen ar gymdeithas, nid fel arall. Yr arloesedd arall sydd ger ein bron yw datblygiad cerbydau awtonomaidd. Nid ydym yn gwybod eto beth fydd effaith ceir heb yrrwyr, ond mae’n debygol iawn y bydd y dechnoleg newydd hon, gyda cheir yn gyrru ochr yn ochr a thrwyn wrth gynffon, yn ein galluogi i ddefnyddio gofod ffyrdd presennol yn llawer mwy effeithlon, gan wneud y capasiti ychwanegol yn ddiangen.

Ond efallai mai’r datblygiad mwyaf y mae’r dull hwn o weithredu yn methu ei ystyried yw’r ddeddf a basiodd y Llywodraeth hon a’r Cynulliad hwn gwta ddwy flynedd yn ôl: Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Ar 13 Medi, cafwyd ymyrraeth arwyddocaol gan Gomisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol—y person a rymuswyd yn gyfreithiol gan y Cynulliad hwn i fod yn warchodwr annibynnol y Ddeddf. Dywedodd fod Llywodraeth Cymru, yn ei dull o weithredu ar yr M4, yn gosod cynsail peryglus yn ei dehongliad o un o’n darnau mwyaf newydd o ddeddfwriaeth. Yn ei thystiolaeth i’r ymchwiliad cyhoeddus, cyfaddefodd y Llywodraeth y bydd y draffordd newydd yn achosi niwed. Ond, dadleuodd, gellir cyfiawnhau’r niwed oherwydd y manteision economaidd uniongyrchol y bydd yn eu creu—cyfaddawd hen ffasiwn, neu, fel y dywedodd Cwnsler y Frenhines y Llywodraeth yn hyfryd, mewn ffordd na fyddai neb ond Cwnsler y Frenhines yn ei wneud,

cydbwysedd rhwng desiderata gwahanol.

Llywydd, dyma’r safbwynt safonol: mae pedair elfen i ddatblygu cynaliadwy, medd y ddadl. Mae un ohonynt yn economaidd, ac felly mae prosiect sy’n creu manteision economaidd, drwy ddiffiniad, yn helpu i sicrhau datblygu cynaliadwy.

Her Sophie Howe i’r Llywodraeth yw bod hyn yn anghywir fel mater o gyfraith. Ni all un golofn o ddatblygu cynaliadwy fod yn bwysicach na’r lleill. Nid yw cyfaddawdau’n gyfreithlon yng Nghymru bellach. O dan Ddeddf cenedlaethau’r dyfodol, ni allwn fargeinio buddiannau hirdymor cenedlaethau’r dyfodol am fanteision byrdymor heddiw. Nid wyf yn gweld sut y gellir labelu menter sydd nid yn unig yn ymgorffori twf traffig, ond sy’n codi lefelau allyriadau ar gyfer y cenedlaethau i ddod gan eu gorfodi i ysgwyddo’r costau ar yr un pryd, fel unrhyw beth ond niweidiol i ddyfodol Cymru. Mae hon yn her sylweddol gan gomisiynydd cenedlaethau’r dyfodol, ac yn un na ddylid ei chyfyngu i ddadl ymhlith cyfreithwyr yn yr ymchwiliad cyhoeddus, ac roedd yr ymyrraeth heddiw yn gatalydd gennyf fi i geisio dod â’r ddadl hon i lawr ein Cynulliad Cenedlaethol, lle y dylai fod.

Pan ddaeth Deddf cenedlaethau’r dyfodol yn gyfraith, dylai Llywodraeth Cymru fod wedi edrych o’r newydd ar broblem tagfeydd o amgylch twnelau Bryn-glas a datblygu ateb a fyddai’n gyson â holl egwyddorion y Ddeddf, nid yn unig yr un a weddai i’w chynllun a bennwyd ymlaen llaw. Ac mae yna atebion i broblemau tagfeydd. Ceir llawer o dystiolaeth ynglŷn â sut y gall gwella trafnidiaeth gyhoeddus ac ar gyfer teithiau byr o ddydd i ddydd, leihau’r defnydd o geir, lleihau tagfeydd, lleihau’r pwysau ar y rhwydwaith ffyrdd. Yn ogystal â metro uchelgeisiol, gellir lleihau tagfeydd drwy nifer o ymyriadau, ac rwy’n cynnig rhai fel enghraifft—nid yw’n rhestr hollgynhwysol: lonydd blaenoriaeth i fysiau; goleuadau traffig sy’n rhoi blaenoriaeth i drafnidiaeth gynaliadwy; parcio a theithio; taliadau parcio ceir yn y gweithle; gwybodaeth wedi’i thargedu a’i theilwra am lwybrau bysiau ac amserau. Profwyd bod cyfuno polisïau i annog newid ymddygiad gyda seilwaith caled i wella trafnidiaeth gyhoeddus yn gweithio. Nid yw hyn yn chwyldroadol. Mae hyn yn digwydd mewn dinasoedd llwyddiannus ar draws y byd. Yn yr 50 mlynedd diwethaf rydym wedi troi ein cefn arno, ac yn awr rydym yn talu’r pris, drwy ansawdd aer gwael, tagfeydd, a’r lefelau uchaf yn Ewrop o ordewdra ymysg plant.

Mae yna ffordd o fynd i’r afael â’r problemau ar yr M4 nad yw’n niweidio anghenion cenedlaethau’r dyfodol. Yn wir, gall helpu amrywiaeth eang o ymyriadau polisi rydym yn ceisio eu cael i weithio, a buaswn yn gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet sefydlu grŵp arbenigol ar fyrder i ddod o hyd i ateb i broblemau tagfeydd ar yr M4 nad yw’n cynnwys cyfnewid anghenion cenedlaethau’r dyfodol am nodau byrdymor heddiw. Nid yw’r ymchwiliad cyhoeddus yn gwneud hynny. Mae’n edrych ar gyfres o opsiynau’n ymwneud â ffyrdd i ymdrin â phroblem tagfeydd. A phwy y gofynasom iddo farnu beth yw’r ateb gorau? Peiriannydd sifil.

Buaswn yn annog y Llywodraeth i beidio â gwrthod barn y comisiynydd annibynnol ar hyn. Os byddant yn ei hymladd yn y llysoedd, maent mewn perygl o danseilio eu deddfwriaeth flaengar eu hunain y dywedasom wrth y byd ein bod mor falch ohoni. Ni sydd wedi creu’r Ddeddf hon. Mae’n gofyn am ddull newydd o weithredu, nid amddiffyniad ôl-weithredol o’r hyn roeddem yn bwriadu ei wneud o’r cychwyn. Diolch.

Gallaf gael fy argyhoeddi bod angen ffordd liniaru i’r M4, ond ar hyn o bryd nid wyf wedi fy argyhoeddi. Rydym bob amser yn siarad yma am benderfyniadau’n seiliedig ar dystiolaeth. A ydym yn gwybod lle y mae pobl yn ymuno â’r M4 a lle y dônt oddi arni, gan ddefnyddio technoleg adnabod rhifau? A oes angen iddynt ddefnyddio’r M4, neu a oes ffyrdd eraill? A oes unrhyw ystyriaeth wedi’i rhoi i gyfeirio pobl at Gastell-nedd, Abertawe a gorllewin Cymru, yn ogystal â’r Fenni? Mae pobl fel fi yn parhau i ddod i lawr i’r M4 a throi ar yr M4 pan fyddai’n well inni fynd ar ffordd Blaenau’r Cymoedd yn ôl pob tebyg, ond mae’n dweud ‘Y Fenni’, ac rwy’n gwybod nad wyf am fynd i’r Fenni—nid bod gennyf unrhyw beth yn erbyn Y Fenni. A gawn ni fodelu effaith metro de Cymru ar symudiadau traffig yr M4? Mae yna lawer iawn o feddwl ac astudio a allai fynd i mewn i hyn. Iawn, rwy’n argyhoeddedig os ydym ei hangen, ond mae gwir angen fy argyhoeddi.

Mae yna rôl i’r M4. Os wyf fi’n teithio i orllewin Cymru i fynd i wersylla gyda fy mhlant, fy nghath a fy nghaneri, yn amlwg, rwy’n mynd i deithio yn y car—nid wyf yn mynd i deithio ar drafnidiaeth gyhoeddus.

Am ddarlun. [Chwerthin.]

Ond os ydych yn teithio drwy rannau o Gymru sydd heb eu cysylltu gan y gwasanaeth rheilffordd, mae’n rhaid i chi fynd yn y car. Felly, yn amlwg, mae angen i’r M4 gysylltu’r rhan honno o dde Cymru sy’n mynd o’r dwyrain i’r gorllewin. Ond ni fwriadwyd i’r M4 fod yn ffordd osgoi o gwmpas Casnewydd neu lwybr cymudo i mewn i Gaerdydd.

Mae’r polisi adnoddau naturiol newydd yn addo newid moddol oddi ar ffyrdd i bobl a nwyddau, gyda’r nod o leihau allyriadau ac effeithiau trafnidiaeth ar yr amgylchedd ac iechyd pobl. Byddai ffordd liniaru’r M4 yn gwneud y gwrthwyneb. Mae Llywodraeth Cymru hyd yn oed yn cyfaddef y byddai’n cynyddu’r traffig, ond yn ceisio dadlau y byddai’n lleihau tagfeydd a llygredd aer o ganlyniad i hynny. Fodd bynnag, gallai leihau tagfeydd yn ardal Casnewydd dros dro, ond ni fyddai ond yn symud y broblem i’r gorllewin i Gaerdydd. Mae gan Gaerdydd ardaloedd sy’n gweld llawer o dagfeydd eisoes yn fy etholaeth, gan effeithio ar o leiaf bum ysgol sydd â lefelau anghyfreithlon o lygredd aer. Byddai ffordd liniaru’r M4 yn gwneud hynny’n llawer iawn gwaeth. Nid yw hyn yn ddefnydd effeithiol o dros £1 biliwn. Yn lle hynny, gallem a dylem fuddsoddi’r arian hwnnw yn y metro, a fyddai’n cyflawni’r newid moddol y mae ein prifddinas sy’n tyfu ei angen ar frys.

Rwy’n gobeithio nad y caneri yw cinio’r gath. Mae’r daith rydych yn ei gwneud yn swnio’n ddiddorol.

Fel Tori ofnadwy o faleisus, rwy’n amheus o nwyddau am ddim, ac wrth gwrs, un o’r nwyddau rhataf sydd gennym yw’r ffyrdd. Pan fyddwn yn gwneud buddsoddiad cyhoeddus gwirioneddol enfawr fel hyn, rwy’n credu bod angen inni edrych ar yr holl dystiolaeth a rhagweld beth sy’n debygol o ddigwydd ymhen 10 neu 20 mlynedd. Ymhen 10 mlynedd, rwy’n rhagweld yn hyderus y bydd yna drefn brisio ffyrdd gynhwysfawr. Ni fyddwn yn gallu trethu modurwyr mwyach fel rydym bob amser wedi ei wneud drwy gyfrwng prisiau tanwydd, a bydd technoleg yn ein galluogi i wneud hynny. Byddwn yn cael defnydd llawer mwy rhesymol o’r ffyrdd pan fydd gennym drefn brisio ffyrdd, ac rwy’n gweld oes pan na fydd cymaint o dagfeydd yn y dyfodol o bosibl. Felly, mae angen i ni feddwl o ddifrif am y materion hyn.

Galwaf yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith i ymateb i’r ddadl. Ken Skates.

Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i’r holl Aelodau am eu cyfraniadau, ac yn enwedig yr Aelod dros Lanelli am gyflwyno’r ddadl hon heddiw? Roeddwn i eisiau dechrau fy nghyfraniad drwy ddiolch i Lee hefyd am y trafodaethau rydym ni ac Aelodau eraill wedi eu cael dros yr ychydig fisoedd diwethaf ynglŷn â’r mater hwn. Efallai nad ydym wedi cytuno bob amser, ond rwyf wedi gwerthfawrogi’r her ymarferol y mae Lee ac eraill wedi ei darparu i’r prosiect hwn. Yn yr un ysbryd, mae yna rai pethau pwysig rwyf am roi sylw iddynt yn fy ymateb heddiw.

Mae’n hanfodol ein bod yn dechrau drwy gydnabod y problemau parhaus sy’n gwaethygu ar yr M4 o amgylch Casnewydd a bod yn rhaid eu datrys. Nid cymudwyr yn unig sy’n wynebu’r problemau hyn ar y draffordd, maent yn broblemau a wynebir gan drigolion Casnewydd ac economi ehangach Cymru: problemau tagfeydd o amgylch twnelau Bryn-glas; problemau pan fo bysus yn hwyr yn rheolaidd neu’r heddlu a’r cyngor yn cael eu hatal rhag gwneud eu gwaith gan bobl sydd ond yn ceisio osgoi’r tagfeydd ar y draffordd; problemau ansawdd aer, wedi eu gwaethygu gan draffig yn stopio ac ailgychwyn; yr effaith ar enw da ac effaith economaidd porth i Gymru sy’n annibynadwy; a rhwystr i fewnfuddsoddiad. Mae annigonolrwydd yr M4 fel y mae ar hyn o bryd o amgylch Casnewydd yn glir i bawb ei weld.

Cafodd y ffordd ei chynllunio yn gyntaf yn y 1950au nid fel traffordd, ond fel ffordd osgoi Casnewydd. Mae ymhell islaw’r safon ar gyfer traffyrdd modern, gyda chyfyngu ar nifer lonydd, lleiniau caled ysbeidiol, aliniad gwael a chyffyrdd aml. Mae gwelliannau i’r llain ganol a therfyn cyflymder newidiol wedi gwella’r sefyllfa, ond nid yw ‘gwneud y tro a thrwsio’ bellach yn ddewis polisi cynaliadwy i ddiwallu anghenion hirdymor Cymru. Mae mynd i’r afael â’r tagfeydd a moderneiddio’r hyn sy’n ddarn hollbwysig o seilwaith yng Nghymru yn flaenoriaeth allweddol i Lywodraeth Cymru. Dyna pam y dywedodd y Llywodraeth ddiwethaf yn glir iawn yn y Cynulliad diwethaf ei bod am ddarparu ffordd liniaru ar gyfer yr M4, ac ailddatganodd fy mhlaid yr addewid hwnnw yn ei maniffesto ar gyfer etholiad y Cynulliad 2016. Pleidleisiodd pobl Cymru ar yr ymrwymiad hwnnw wedyn, ac aeth i mewn i’n rhaglen lywodraethu. Nid yw’r ymrwymiadau a’r gefnogaeth hon yn rhoi siec wag i Lywodraeth Cymru, ond yr hyn y maent yn ei roi yw addewidion, ac mae gennym fandad democrataidd y dylid ei barchu a gweithredu arno.

Byddai’r coridor M4 arfaethedig o amgylch Casnewydd yn fuddsoddiad seilwaith o bwys yng Nghasnewydd, a daw ag achos busnes cryf yn ei sgil a chyfres o fesurau digolledu a lliniaru amgylcheddol wedi’u hymgorffori ynddo. Mae’r arfarniad economaidd yn dangos bod y cynllun yn darparu gwerth da am arian. Mae’r gymhareb cost a budd a addaswyd, sy’n sicrhau manteision o gynyddu dwysedd economaidd, mwy o gystadleuaeth a mwy o fynediad at y farchnad lafur, yn fwy na 2. Mae hynny’n golygu dros y cyfnod arfarnu o 60 mlynedd, fod mwy na £2 o fudd am bob punt a werir ar y cynllun, heb gyffwrdd ar y manteision economaidd ehangach sy’n debygol o ddeillio o’r cynllun, megis canfyddiad cryfach o Gymru fel lle i fuddsoddi, rhywbeth na ellir ei fesur. Byddai’n ategu ac yn integreiddio gyda’n cynlluniau ar gyfer metro dinas-ranbarth Caerdydd, gan ddarparu rhwydwaith trafnidiaeth cyfannol sy’n addas ar gyfer y dyfodol.

Mae’r ymchwiliad cyhoeddus i’r prosiect hwn gan arolygwyr annibynnol yn caniatáu craffu agored a chadarn i weld a yw’n ateb hirdymor cynaliadwy i’r problemau difrifol sy’n gysylltiedig â’r porth hwn i Gymru. Mae trylwyredd y broses ymchwilio’n briodol i bwysigrwydd y pwnc, ac mae canlyniad yr ymchwiliad hwn o bwys gwirioneddol i Gymru.

Croesewir mewnbwn comisiynydd cenedlaethau’r dyfodol i’r ymchwiliad hwnnw; rwyf am wneud hynny’n glir iawn. Mae rôl y comisiynydd yn sicrhau bod y dehongliad o’r Ddeddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol yn gadarn yn hynod o bwysig. Rwy’n credu nad yw hi ond yn deg, fodd bynnag, fy mod yn cywiro’r hyn y teimlaf ei fod yn gamddehongliad o lythyr diweddar y comisiynydd yn y wasg. Y ffaith amdani yw bod y comisiynydd yn benodol heb wneud sylwadau ar honiadau a wnaed gan eraill nad yw prosiect yr M4 yn cydymffurfio â’r Ddeddf. Gallaf sicrhau’r holl Aelodau fod egwyddorion, dulliau o weithio a nodau’r Ddeddf wedi cael eu hystyried wrth ddatblygu’r prosiect hwn, a byddant yn parhau i gael eu hystyried yn llawn ac yn gyfartal yn y broses o wneud penderfyniad terfynol ar y prosiect hwn.

Fel rhan o’r dystiolaeth a roddwyd gerbron, cyflwynwyd gwerthusiad o gynaliadwyedd cyffredinol y cynllun i’r ymchwiliad. Cyflawnwyd yr adolygiad gan John Davies, ac roedd yn asesiad trylwyr seiliedig ar dystiolaeth o’r cynllun yng nghyd-destun deddfwriaeth a pholisi perthnasol, gan gynnwys Deddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol. Ei gasgliad yw bod y cynllun yn hanfodol i lesiant pobl Cymru, ac y dylai fynd yn ei flaen.

Mae’r egwyddor datblygu cynaliadwy, a ymgorfforwyd yn gyntaf yn Neddf Llywodraeth Cymru, a’i hatgyfnerthu wedyn yn Neddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol, yn atal rhai sy’n gwneud penderfyniadau rhag mabwysiadu ymagwedd fyrdymor ar draul cenedlaethau’r dyfodol. Roedd y pum ffordd o weithio yn nodi’n glir y rhwymedigaethau ar Lywodraeth Cymru i osgoi peryglu buddiannau cenedlaethau’r dyfodol. Mae’r ffyrdd o weithio yn cydnabod y ffaith y gall fod cyfaddawd rhwng amcanion a nodau dymunol. Mae’r egwyddor datblygu cynaliadwy yn galw am gael cydbwysedd. Mae’r egwyddor yn datgan yn glir fod rhaid i gyrff cyhoeddus ystyried pwysigrwydd cydbwyso anghenion byrdymor â’r angen i warchod y gallu hefyd i ddiwallu anghenion hirdymor.

Yn ddiweddar, Dirprwy Lywydd, camodd Llywodraeth Cymru i mewn i ddarparu cymorth ariannol i helpu’r diwydiant dur yng Nghymru, pan roddodd Tata ei safleoedd yn y DU ar werth yn 2016. Mae’r gefnogaeth a roesom wedi bod yn hanfodol i gadw swyddi dur a chynhyrchiant dur yng Nghymru, yn ei safleoedd ym Mhort Talbot, Shotton, Llanwern a Throstre. Cyfaddawd oedd y penderfyniad a’n hwynebai. Nid y diwydiant carbon isel rydym eisiau iddo fod yw’r diwydiant dur heddiw, ond roedd ein penderfyniad i roi cymorth ariannol i achub swyddi yn y gweithfeydd yn ne Cymru, ac yng ngogledd Cymru, yn gyfaddawd yn y tymor byr i roi amser inni gynllunio ar gyfer mwy o dechnegau ynni effeithlon yn y dyfodol, a dyfodol i’r diwydiant y mae pawb ohonom eisiau ei weld, rwy’n siŵr—canlyniad mwy cynaliadwy i genedlaethau’r dyfodol na rhoi miloedd o weithwyr Cymru allan o waith yn y tymor byr. Mae’r egwyddor datblygu cynaliadwy yn mynnu bod y penderfyniadau anodd hyn yn cael eu gwneud yng ngoleuni eu goblygiadau cymdeithasol, economaidd, amgylcheddol a diwylliannol yn y tymor byr a’r tymor hir. Mae’r achos hwnnw’n wahanol iawn i’r un rydym yn ei drafod yma, ond mae’n enghraifft arall o’r cydbwysedd sy’n rhaid ei daro.

Clywais rai’n dweud y byddai modd defnyddio’r arian a ddyrannwyd i’r cynllun hwn yn well ar ehangu opsiynau trafnidiaeth gyhoeddus yn y rhanbarth. Wrth ddatblygu model traffig manwl ar gyfer y prosiect, rydym wedi rhagweld effaith cael gwared ar dollau pont Hafren, ac wedi edrych ar effaith gweithredu ein gweledigaeth ar gyfer y metro. Rydym wedi bwrw golwg hirdymor ar yr hyn sydd ei angen i baratoi rhwydwaith trafnidiaeth de-ddwyrain Cymru ar gyfer y dyfodol; fodd bynnag, mae yna derfyn i’r hyn y byddai metro wedi ei ehangu yn ei wneud. Fel y mae ein dadansoddiad manwl yn egluro, bydd effaith gadarnhaol fwyaf y metro ar batrymau teithio o’r gogledd i’r de, ac nid y teithiau o’r dwyrain i’r gorllewin y mae’r M4 yn darparu ar eu cyfer. Mae’r adroddiad trosolwg ar drafnidiaeth gyhoeddus wedi asesu effaith holl elfennau rheilffordd y metro hyd at 2037, a gorsaf parcio a theithio arfaethedig Llanwern, a gwelodd y byddai llai na 4 y cant o’r traffig ar yr M4 yn cael ei dynnu oddi ar y ffordd, hyd yn oed o ystyried y rhagdybiaethau mwyaf ffafriol ar gyfer newid moddol.

Bydd canlyniad yr ymchwiliad M4 yn llywio penderfyniad ynglŷn ag a ddylid bwrw ymlaen â’r gwaith adeiladu y flwyddyn nesaf. Nid wyf yn gallu gwneud unrhyw sylwadau pellach ar y broses statudol barhaus heblaw dweud y bydd y penderfyniad terfynol yn cael ei wneud gyda safbwynt yn seiliedig ar y wybodaeth lawn ac ar yr holl ddeddfwriaeth, gan gynnwys Deddf cenedlaethau’r dyfodol. Gan edrych yn ehangach na’r M4 yn unig, rwy’n awyddus inni weld y ffordd benodol honno yng nghyd-destun yr uchelgeisiau ehangach sydd gennym fel Llywodraeth Cymru i ddatgarboneiddio’r system drafnidiaeth. Un o’r datblygiadau allweddol yn y gwaith hwn fydd y comisiwn seilwaith cenedlaethol rydym yn ei sefydlu i chwarae rôl allweddol yn y gwaith o gynllunio anghenion seilwaith Cymru—anghenion a gynllunnir dros y tymor hir, yn annibynnol ar y Llywodraeth, a helpu i flaenoriaethu penderfyniadau buddsoddi strategol. Rydym yn datblygu ein gwaith cynllunio trafnidiaeth yn barhaus fel y gall gynllunio ar gyfer twf mewn modd cynaliadwy. Mae comisiynydd cenedlaethau’r dyfodol ei hun wedi croesawu model newydd yr Arweiniad ar Arfarnu Trafnidiaeth Cymru a ddatblygwyd gennym ar gyfer prosiectau cynllunio a thrafnidiaeth.

Dirprwy Lywydd, rhaid inni barhau i ymdrechu i gyflawni newid moddol yn ein system drafnidiaeth, a sicrhau mwy o gydbwysedd yn y ffordd y cynlluniwn atebion trafnidiaeth. Fodd bynnag, dychwelaf at y mater canolog dan sylw: nid yw’r seilwaith presennol ar yr M4 o amgylch Casnewydd yn addas i’r diben. Dyna yw ein casgliad wedi bod ers peth amser. Gwnaed gwelliannau tameidiog a defnyddiol dros amser, a fydd yn gwella’r sefyllfa, gan gynnwys terfyn cyflymder newidiol a moderneiddio twnelau Bryn-glas, ond gohirio’r broblem yn unig y maent wedi ei wneud. Mae’r darn hwn o seilwaith angen ei uwchraddio’n helaeth ar gyfer y tymor hir. Bydd yr ymchwiliad yn dod i ben yn fuan ac rwy’n ymrwymo i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau ynglŷn ag unrhyw gynnydd. Diolch.

Diolch yn fawr iawn. Dyna ddiwedd ein trafodion am heddiw.