Cynulliad Cenedlaethol Cymru

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Carolyn Thomas. 

Diolch. Byddwn ni'n mynd i'r afael â cholli bioamrywiaeth drwy gryfhau ein fframwaith deddfwriaethol, gan gynnwys cyflwyno targedau bioamrywiaeth statudol, mynd i'r afael â'r pwysau sy'n gyrru'r golled, a chamau i wella cyflwr a chydnerthedd ein cynefinoedd a'n rhywogaethau mwyaf gwerthfawr. Mae hyn yn cynnwys ein rhwydweithiau natur, ardaloedd morol gwarchodedig a rhaglenni gweithredu ar fawndiroedd cenedlaethol.

Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Mae'r Deyrnas Unedig yn un o'r gwledydd lle mae natur wedi dirywio fwyaf yn y byd. Heb fioamrywiaeth, ni fydd gennym ni unrhyw fwyd, ni fydd gennym ni unrhyw economi. Mae mis Mai yn fis pwysig iawn i fioamrywiaeth—mae gennym ni Ddiwrnod Rhyngwladol Bioamrywiaeth, mae gennym ni hefyd Mai Di-dor, ac, yr wythnos nesaf, rwy'n noddi digwyddiad yn y Senedd, lle mae gennym ni 24 o wahanol sefydliadau yn dod yma gyda stondinau, ac rwy'n gobeithio y byddwch chi ac Aelodau eraill yn gallu ymweld wrth i ni ddathlu diwrnod bioamrywiaeth yn y Senedd. 

Rwyf wedi bod yn gweithio ar brosiect o'r enw Iddyn Nhw, gydag awdurdodau lleol a sefydliadau eraill yn ymwneud â rheoli lleiniau glas a glaswellt amwynder ar gyfer natur, sy'n bwysig iawn. A chyda chronfa Lleoedd Lleol ar gyfer Natur Llywodraeth Cymru, mae sefydliadau a gwirfoddolwyr wedi bod yn rheoli, erbyn hyn, degau o filoedd o ardaloedd ar gyfer bywyd gwyllt, ar gyfer natur. Dros y blynyddoedd diwethaf, mae llawer o arbenigedd wedi cael ei ddatblygu, ac rydym ni wedi creu cymaint o safleoedd blodau gwyllt. Rwy'n gwybod bod Sir y Fflint newydd dderbyn statws caru gwenyn, sy'n anhygoel. Felly, Prif Weinidog, a fyddech chi'n cytuno bod y cyllid Lleoedd Lleol ar gyfer Natur gan Lywodraeth Cymru wir yn gwneud gwahaniaeth i safleoedd ledled Cymru?

Byddwn, a diolch i'r Aelod am y cwestiwn ar y camau ymarferol y gallwn ni eu cymryd i wneud gwahaniaeth, ac, yn benodol, i gydnabod y gwaith y mae'r Aelod dros ogledd Cymru eisoes wedi ei wneud i helpu i ddatblygu, hyrwyddo a chefnogi ymgyrch Iddyn Nhw. A diben honno yw helpu cymunedau lleol i ddeall pwysigrwydd lleiniau a mannau gwyrdd i fywyd gwyllt, gan gynnwys peillwyr. 

Rwy'n cydnabod bod diwrnod bioamrywiaeth y Senedd yn ddigwyddiad blynyddol pwysig—ac rwy'n gobeithio gallu galw heibio yn ystod mis Mai—ac, yn benodol, eich pwynt o ran nid yn unig yr hyn y mae partneriaethau natur lleol yn ei wneud yng Nghymru, ond rhywfaint o'r gwaith yr ydych chi wedi ei wneud yn cadeirio rhywfaint o'r gwaith ar hyn, am ddeall gwahanol ddull o ymdrin â glaswelltir trefol a lleiniau ymyl y ffordd, a sut y gallan nhw helpu i ychwanegu at fioamrywiaeth mewn gwirionedd. Felly, gan gydnabod y gwaith hwnnw, a gobeithio y caiff hynny ei fabwysiadu, yn raddol, gan fwy a mwy o awdurdodau fel cam ymarferol y gall pob un ohonyn nhw ei gymryd a'i gefnogi.

Un o'r rhywogaethau prin yng Nghymru sy'n cael ei heffeithio gan golli bioamrywiaeth, wrth gwrs, yw'r wiwer goch, ac, fel hyrwyddwr rhywogaeth y wiwer coch, byddai'n amhriodol i mi beidio â manteisio ar y cyfle hwn i ofyn i'r Prif Weinidog newydd pa gamau y mae ei Lywodraeth yn eu cymryd i hyrwyddo brechlyn gwiwerod coch o ran brech gwiwerod. Bydd yn gwybod bod hwn yn glefyd peryglus iawn, sy'n achosi llawer iawn o ofid ymhlith y gymuned sy'n cefnogi gwiwerod coch, ac y gallai rwystro ymdrechion cadwraeth yn ddifrifol ledled Cymru, yn enwedig ar Ynys Môn, lle'r ydym ni wedi gweld rhai achosion yn y gorffennol, ac mae pobl yno yn bryderus iawn i ddiogelu'r boblogaeth sy'n bodoli. Nawr, cawsom ddadl—dadl Pwyllgor Deisebau—y llynedd ar yr union bwnc hwn, a, bryd hynny, rhoddodd y Gweinidog a oedd yn gyfrifol am fioamrywiaeth ymateb cynorthwyol a awgrymodd y byddai Llywodraeth Cymru yn ceisio gweithio gyda Llywodraethau eraill y DU i geisio cyflwyno brechlyn. A gaf i ofyn pa gynnydd sydd wedi'i wneud o ran y brechlyn hwnnw? Diolch.

Hoffwn gydnabod yn gyntaf rôl Darren Millar wrth hyrwyddo achos y wiwer goch, ac, yn benodol, wrth gwrs, mae cadarnle mwyaf arwyddocaol y wiwer goch ar Ynys Môn yng Nghymru. O ran heriau brech gwiwerod, rwyf wedi gweld briff ar hyn. Ni allaf gofio manylion y gwaith sy'n cael ei wneud rhwng Llywodraethau yn y DU, ond rwy'n fwy na pharod i Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelod, a hefyd i wneud yn siŵr bod copi ar gael drwy'r llyfrgell, fel y gall Aelodau eraill weld hwnnw hefyd, os ydyn nhw'n dymuno gweld y diweddariad ymarferol hwnnw.

Prif Weinidog, mae gwastadeddau Gwent yn ased gwych i Gymru, ac, yn sicr, yn fy ardal leol yn Nwyrain Casnewydd. Yn ffodus, mae gennym ni'r bartneriaeth gwastadeddau byw sy'n gwneud llawer iawn o waith i ddatblygu'r amgylchedd a bioamrywiaeth gyda grwpiau bywyd gwyllt a phartneriaid allweddol. Fi yw'r hyrwyddwr rhywogaethau dros lygod y dŵr, ac erbyn hyn rydym ni'n gweld llygoden y dŵr yn gwasgaru ar draws ardal gwastadeddau Gwent fel un enghraifft o'r bioamrywiaeth wych, unigryw sydd ganddyn nhw. A wnewch chi ymuno â mi i ganmol yr holl wirfoddolwyr, Prif Weinidog, sy'n gwneud i'r gwaith hwn ddigwydd, trwy bartneriaeth Gwastadeddau Byw, a'r holl sefydliadau sy'n ymgyfuno o'i chwmpas, a'r oll y maen nhw'n ei wneud dros fioamrywiaeth yn lleol ac yng Nghymru yn ei chyfanrwydd?

Rwy'n hapus iawn i gydnabod gwaith y bartneriaeth Gwastadeddau Byw, ac, yn benodol, gwaith yr Aelod fel cadeirydd sefydliad Cyfeillion Gwastadeddau Gwent, sy'n dod ag amrywiaeth o wahanol bartneriaid at ei gilydd. Rwy'n siŵr bod llygod y dŵr ledled y wlad yn dathlu eich llwyddiant fel eu hyrwyddwr rhywogaeth, ac rydych chi'n parhau i godi eu hachos yn y Siambr a thu hwnt. Fodd bynnag, ceir pwynt difrifol wrth gwrs o ran y pwynt am fioamrywiaeth a'r ffaith bod gwastadeddau Gwent yn gynefin penodol yng Nghymru, a'n diddordeb cyffredin mewn gweld y cynefin hwnnw'n gwella—mae hynny yn y polisi cynllunio ffurfiol a hefyd y gwaith sydd eisoes wedi dechrau ar raglen wella ar gyfer gwastadeddau Gwent. Bydd hynny'n parhau gyda'r Llywodraeth hon, gan barhau â gwaith Llywodraeth fy rhagflaenydd, i wneud yn siŵr bod pwyslais ar y gwaith hwn, ac rydym ni'n deall ei bwysigrwydd i bob un ohonom ni, yn ogystal â'r rhai sy'n cael mwynhau gwastadeddau Gwent yn eu hardal leol.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Rydym ni'n darparu amrywiaeth o gymorth i bobl â nam ar eu golwg i gael mynediad at drafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru. Rydym ni wedi sefydlu tasglu hawliau anabledd i nodi'r problemau a'r rhwystrau sy'n effeithio ar fywydau llawer o bobl anabl yng Nghymru, gan gynnwys sut i ddarparu a chael mynediad at drafnidiaeth gynhwysol a gwirioneddol hygyrch.

Diolch am yr ateb.

Trefnodd fy etholwr, Ryan Moreland, dacsi i'w gludo o Riwbeina i Ysbyty Athrofaol Cymru ar gyfer apwyntiad meddygol brys. Roedd yn aros y tu allan ar y stryd, a phan gyrhaeddodd gyrrwr y tacsi a gweld ci tywys Ryan, Jamie, fe yrrodd heibio, gan guddio ar ben y stryd a chanslo'r gwaith. Llwyddodd Ryan i gael tacsi arall i gyrraedd yr ysbyty, ond nid yw'r stori yn dod i ben yn y fan honno. Ar y ffordd yn ôl o'r ysbyty, roedd y gyrrwr tacsi yn y safle tacsis yr aeth Ryan iddo unwaith eto yn betrusgar i fynd â Jamie, ac yna ychwanegodd £5 at y bil oherwydd bod gan Ryan gi tywys gydag ef. Mae hyn yn rhywbeth y mae pobl â nam ar eu golwg yn ei brofi bob dydd, er bod y ddwy weithred yn anghyfreithlon. A wnaiff y Prif Weinidog gondemnio ymddygiad y gyrwyr tacsi hyn, ac a wnaiff ef wneud popeth o fewn ei allu i symud tuag at hyfforddiant anabledd gorfodol i bob gyrrwr tacsi ac i geisio rhoi terfyn ar yr arferion cywilyddus hyn?

Cefais fy mrawychu o ddarllen am brofiad etholwr Julie Morgan, Ryan Moreland. Mae'n anghyfreithlon i yrwyr tacsis wrthod cludo cŵn cymorth. Mae'n anghyfreithlon iddyn nhw ychwanegu ffi ychwanegol am gludo ci cymorth. Mae'n gadarnhaol bod Veezu, y sefydliad a oedd â'r gyrrwr fel partner, wedi cael gwared ar yr unigolyn hwnnw a wrthododd gludo eich etholwr, a gwnaed adroddiadau hefyd i Gyngor Caerdydd ystyried y drwydded ar gyfer y gyrrwr penodol hwnnw. Rwy'n credu ei fod yn ein hatgoffa'n bwysig o'r ffaith, er gwaethaf y gyfraith, bod hawliau pobl, yn ymarferol, yn cael eu penderfynu gan agweddau ac ymddygiadau pobl eraill. Ni ddylai hyn byth fod yn dderbyniol. Rwy'n falch bod camau wedi cael eu cymryd, ond nid wyf eisiau i'r un person anabl wynebu'r un rhwystrau a heriau ag y gwyddom fod eich etholwr wedi'u hwynebu, a bydd gan eraill straeon tebyg, mae arnaf ofn. Felly, rydym ni yn bwriadu cyflwyno hyfforddiant cydraddoldeb i bobl anabl cenedlaethol ar gyfer pob gyrrwr tacsi a hurio preifat, ac rydym ni'n gweithio gyda Guide Dogs Cymru, a grwpiau eraill sy'n cynrychioli pobl anabl, wrth i ni ddatblygu'r cynlluniau hynny. A byddwn i'n fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf, ac felly hefyd Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth, ar sut mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo.

Hoffwn ddiolch i'r Aelod am ofyn cwestiwn mor bwysig. Prif Weinidog, dim ond yr wythnos diwethaf, codais y mater o sicrhau mynediad cyfartal at drafnidiaeth gyhoeddus i bobl ledled Cymru gyfan gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol. Roeddwn i'n falch o glywed bod yr Ysgrifennydd Cabinet yn fodlon ac yn barod i ystyried dulliau fel Braille ar ganllawiau fel modd o hybu hygyrchedd i bobl â namau ar eu golwg, oherwydd, Prif Weinidog, daw hyn ar adeg pan fo'r mesurau hyn yn fwy pwysig nag erioed. Dim ond y mis diwethaf, gwelsom fenyw ifanc yn datgan yn gyhoeddus bod diffyg cymorth Trafnidiaeth Cymru i bobl anabl wedi gwneud iddi gwestiynu ei lle mewn cymdeithas. Mae hyn yn gwbl annerbyniol yn 2024, pan fo mesurau o'r fath wedi'u hymgorffori yn y gyfraith ers 18 mlynedd bellach mewn gwledydd fel Japan. Felly, yn ychwanegol at fy nghwestiwn i'r Ysgrifennydd Cabinet yr wythnos diwethaf, Prif Weinidog, a allaf i gael ymrwymiad gennych chi heddiw ar amserlen i'ch Llywodraeth ymchwilio'n briodol i fesurau, fel Braille ar ganllawiau a phalmentydd botymog mewn cyfleusterau trafnidiaeth gyhoeddus ledled y wlad, i helpu i gynorthwyo pobl â nam ar eu golwg, gan fod hwn yn fater brys ac mae angen i ni ddal i fyny â gweddill y byd? Diolch.

Bydd diweddariad pellach gan yr Ysgrifennydd Cabinet ar y gwaith sydd eisoes ar y gweill. Wrth gwrs, mae'n bwysig deall ein cyfrifoldebau ni a chyfrifoldebau Trafnidiaeth Cymru i wneud yr amgylchedd yn un gwirioneddol hygyrch, yn ogystal â'n dealltwriaeth o bwy mewn gwirionedd sy'n rheoli'r gwahanol seilwaith i ddarparu mynediad ymarferol at reilffyrdd. Rwyf wedi ymdrin â rhywfaint o hyn yn fy etholaeth fy hun. Rwy'n deall effaith ymarferol go iawn sicrhau bod cyfleusterau gorsafoedd yn hygyrch. Mae gan lawer o'n gorsafoedd hŷn risiau o hyd, nid oes ganddyn nhw lifftiau, ac felly mae heriau gwirioneddol o ran sut y gall gwahanol ddefnyddwyr rheilffyrdd gael mynediad ymarferol atyn nhw. Ac rwy'n siŵr y bydd yr Aelod eisiau cymryd camau dilynol pan fydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn rhoi'r diweddariad pellach hwnnw maes o law.

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies. 

Diolch, Llywydd. Nododd y cwestiwn a ddechreuodd y sesiwn holi hon gan Julie Morgan fod cwmni tacsi yn amlwg wedi torri'r rheolau gwahaniaethu yn erbyn pobl anabl. Rwy'n credu bod perchennog y cwmni tacsis hwnnw wedi cyfrannu at eich ymgyrch arweinyddiaeth, Prif Weinidog. Rwy'n siŵr y byddech chi wedi datgan buddiant o gyfeirio atyn nhw'n anfwriadol, ond rwy'n siŵr y byddwch chi eisiau rhoi hynny ar y cofnod fel y gall pobl ddeall eich bod chi wedi derbyn rhodd ganddyn nhw. Ac wrth sôn am roddion, rydym ni'n amlwg wedi gweld tybiaethau a sylwadau parhaus ynghylch y rhodd sylweddol a gawsoch ar gyfer eich ymgyrch arweinyddiaeth. Nododd y cwmni hwnnw a roddodd i chi, ar ddiwedd eu cyfrifon ar 30 Mehefin 2023, mewn troednodyn ar eu cyfrifon,

'Felly, mae'r cyfleoedd allanol a grëwyd i Grŵp Dauson lwyddo yn parhau i fod wedi'u hysgogi gan ddeddfwriaeth yn bennaf'.

Chi yw arweinydd a Phrif Weinidog y Llywodraeth sy'n pennu'r agenda ddeddfwriaethol. Allwch chi ddim gweld pam mae pobl yn poeni'n ddwys iawn am y tensiynau rhwng y rhodd sylweddol, y sylwadau y gofynnodd y cwmni i bobl eu gweld yn eu cyfrifon am y cyfleoedd deddfwriaethol, a'ch derbyniad o'r rhodd honno?

Felly, ceir un neu ddau o wahanol bwyntiau i'w gwneud yma. Y cyntaf yw bod Veezu Holdings Limited wedi gwneud rhodd. Mae hynny wedi cael ei ddatgan yn ffurfiol ac yn briodol. I ateb y cwestiwn cyntaf am nodi'r camau a gymerwyd ganddyn nhw i gael gwared ar y gyrrwr-weithredwr unigol hwnnw o'u platfform ac o ran adrodd y mater hwnnw i Gyngor Caerdydd fel y dylen nhw fod wedi ei wneud—. Ac rwy'n falch eu bod nhw wedi gwneud hynny. 

O ran y ddeddfwriaeth y mae'r Llywodraeth hon yn mynd ar ei thrywydd, mae'n dychwelyd eto at y cwestiwn cyntaf. Byddwn ni'n mynd ar drywydd y gwelliannau i dargedau bioamrywiaeth, byddwn ni'n gwella nid yn unig y ddeddfwriaeth, ond hefyd y dirwyon i bobl nad ydyn nhw'n bodloni'r safonau sy'n mynd i mewn i ddeddfwriaeth. Bydd gan y Senedd hon o'i blaen yn y tymor hwn y Bil cynaliadwyedd amgylcheddol sylweddol hwnnw. Bydd yn cael ei gyflwyno gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig. Nid oes unrhyw gwestiwn o unrhyw newid i ymrwymiad y Llywodraeth hon i gyflwyno'r mesurau hynny. Ac eto, rydym ni'n dychwelyd at yr hyn sydd wedi digwydd mewn gwirionedd, lle mae rhoddion wedi cael eu datgan yn briodol neu lle mae'r rheolau wedi cael eu dilyn i wneud hynny, ac nid oes unrhyw gysylltiad rhwng unrhyw ddewis y mae'r Llywodraeth hon wedi ei wneud a'r hyn sydd wedi digwydd yn y gystadleuaeth arweinyddiaeth, ac mae pob gwrthdaro gwirioneddol yn cael ei reoli. Mae hwn yn fusnes, y gwnaethoch chi gyfeirio ato, sydd wedi'i leoli yn fy etholaeth i. Ni allwn, nid wyf ac ni fyddaf yn gwneud unrhyw fath o ddewis gweinidogol o amgylch y cwmni hwnnw.

Wel, fe glywsom ni hefyd mewn cwestiynau y prynhawn yma gan yr Aelod dros Ddwyrain Casnewydd am ba mor werthfawr yw gwastadeddau Gwent. Ond rydym ni'n gwybod bod yr unigolyn a wnaeth y rhodd i chi wedi bod yn destun achos llys ac wedi ei gael yn euog ar ddau gyfrif o ddympio a llygru gwastadeddau Gwent. Ond, yn yr un modd, rydym ni wedi clywed gan ffigurau uwch eraill o fewn eich rhengoedd eich hun dros yr wythnos ddiwethaf—Andrew Morgan, er enghraifft; cefnogwr brwd ohonof i ar Twitter, dylwn ychwanegu—sydd wedi amlygu, yn amlwg, ei bryderon, a fe yw arweinydd Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf a chadeirydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Rydym ni hefyd wedi cael Beth Winters, Aelod Seneddol Cwm Cynon, ac roedd hyd yn oed eich dirprwy de facto, Ken Skates, pan gafodd ei gyfweld ddydd Mercher diwethaf, yn ei chael hi'n anodd, rwy'n credu, i'w roi'n garedig, i amddiffyn y sefyllfa. Felly, beth ydych chi'n ei ddweud wrth yr unigolion pwysig hynny o fewn y mudiad Llafur sydd â phryderon gwirioneddol, a'r cyhoedd ehangach sydd â phryderon gwirioneddol, pan fyddan nhw'n edrych ar y dystiolaeth sydd o'u blaenau?

Eto, os hoffech chi ddychwelyd at y dystiolaeth, y dystiolaeth yw bod rhoddion wedi cael eu datgan yn gwbl briodol gan y ddwy ymgyrch yn dilyn y gystadleuaeth arweinyddiaeth. Mae proses adolygu ffurfiol yn cael ei chynnal i edrych ar hyd yr ymgyrch, cyllid ymgyrchu ac amrywiaeth o faterion eraill. Mae hynny'n cael ei drafod yn agored ac yn dryloyw. Mater i'm plaid yw penderfynu ar y rheolau ar gyfer cystadlaethau arweinyddiaeth yn y dyfodol.

Mewn gwirionedd, yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yw canolbwyntio ar fusnes y Llywodraeth hon a'r wlad hon, yr hyn sy'n wirioneddol bwysig i bobl: yr argyfwng costau byw; y realiti bod llawer o deuluoedd yn dal i fynd i'w gwelyau yn poeni am dalu eu biliau ar ddiwedd yr wythnos neu ddiwedd y mis; y realiti ein bod ni'n gwybod bod gennym ni fwy i'w wneud o ran ein gwasanaethau cyhoeddus; pwysigrwydd allweddol y setliad cyllido sydd gennym ni; ac wrth gwrs, yr wythnos diwethaf, y newyddion gan Tata eu bod nhw'n bwriadu bwrw ymlaen â'u cynigion nid yn unig i gael gwared ar dros 2,500 o swyddi uniongyrchol, ond i gael effaith ar economi mwy na 10,000 o bobl. Dyna'r busnes y mae'r Llywodraeth hon yn ymgysylltu ag ef.

Dyna pam, yr wythnos nesaf, yr wyf i'n bwriadu mynd i Mumbai i gyfarfod â Tata i ddadlau'r achos eto nid yn unig dros y dewis amgen, ond achos clir yr ydym ni wedi parhau i'w wneud ac y byddwn ni'n parhau i'w wneud i beidio â chael unrhyw ddiswyddiadau gorfodol caled, ac i edrych eto ar y cyfleoedd ar gyfer dur yng Nghymru a Phrydain, a'r hyn y bydd yn ei olygu nid yn unig ar gyfer ein dyfodol adnewyddadwy, ond ar gyfer dyfodol cyffredinol ein heconomi. Dyna Brif Weinidog a Llywodraeth sy'n bwrw ymlaen â'r hyn sy'n bwysig i bobl Cymru.

Mae'n hyfryd clywed eich bod chi'n cael adolygiad mewnol yn y Blaid Lafur i ymchwilio i hyn i gyd. Mae'n fy atgoffa o oes y Blaid Gomiwnyddol pan oedden nhw'n arfer cael y politbiwro yn llongyfarch eu hunain ac yn dweud, 'Rydym ni wedi gwneud gwaith gwych, cymerwn ni olwg gyflym ar y cynllun pum mlynedd nesaf, ac rydym ni'n dal i fod yn yr un sefyllfa.' Y gwir amdani yw, mae gan bobl gyffredin ar y stryd gwestiynau difrifol am y mater penodol hwn. Mae'n codi dro ar ôl tro, ynghylch pam £200,000, a'r hyn a ddisgwyliwyd o dderbyn y £200,000 hwnnw. Oherwydd ni chafodd ei roi i'r Blaid Lafur, fe'i rhoddwyd i chi yn benodol i geisio cael swydd y Prif Weinidog.

Collodd Humza Yousaf ei swydd fel Prif Weinidog ddoe oherwydd iddo fethu â deall y sefyllfa. Prif Weinidog, ydych chi'n methu â darllen meddyliau'r cyhoedd yng Nghymru ar y mater penodol hwn trwy beidio â dod ymlaen a chomisiynu'r ymchwiliad annibynnol hwnnw i'r materion pwysig y mae pobl wedi nodi fel rhai sy'n peri pryder mawr iddyn nhw, fel y gallwn ni gael eglurder ynghylch hyn, yn hytrach na'ch cael chi'n farnwr, yn rheithgor ac yn ddienyddiwr, os mai dyna sy'n ofynnol ar ddiwedd y broses hon? Rwy'n gobeithio nad ydyw, ond yn y pen draw rydym ni angen yr eglurder a dyna pam rydym ni angen yr ymchwiliad annibynnol. Beth sydd gennych chi i'w ofni?

Rwy'n credu bod nifer o bwyntiau i'w gwneud. Y cyntaf yw bod etholiad, wrth gwrs—nid ceisio cael y swydd, cael etholiad ar gyfer y swydd. Fe wnaeth aelodau ddewis mewn pleidlais un aelod, un bleidlais. Yr ail yw, cyfeiriodd yr Aelod at Humza Yousaf, ac mae'n ein hatgoffa o ba mor anodd a chreulon y gall busnes gwleidyddiaeth fod. Ond, mae'n rhaid i mi ddweud, ym mhob un o'm rhyngweithiadau â Humza Yousaf, roeddwn i o'r farn ei fod yn unigolyn rhadlon. Wrth gwrs, mae gennym ni wahanol farn ar ddyfodol cyfansoddiadol, ond rwy'n dymuno'n dda iddo ef a'i deulu. Bob hyn a hyn dylem gydnabod bod yna bobl radlon ar bob ochr i'n rhaniad gwleidyddol, yn ceisio gwneud y peth iawn dros eu gwlad.

O ran sut mae'r cyhoedd yn teimlo, nid wyf i'n credu y bydd y cyhoedd yn ralïo i faner y Torïaid o ran sut y dylid ariannu gwleidyddiaeth. Yn wir, pan edrychwch chi ar sut mae'r cyhoedd yn teimlo am amrywiaeth eang o faterion, nid yw'r dystiolaeth diweddaraf o arolygon yn cefnogi dadl yr Aelod. Mae'r cyhoedd yn poeni fwyaf ac yn fwyaf obsesiynol am yr argyfwng costau byw, maen nhw'n poeni am ddyfodol y DU a Chymru, maen nhw'n poeni am ba mor dda y mae eu gwasanaethau cyhoeddus wedi'u hariannu, ac maen nhw'n poeni am y math o economi y gallem ni ei chael. Pe baech chi'n mynd i Bort Talbot neu i Lan-wern neu i Shotton neu i Drostre, fyddech chi ddim yn dod o hyd i bobl ag obsesiwn am y mater y mae'r Aelod eisiau ei godi. Maen nhw'n poeni am y mater hwn. Maen nhw'n poeni am fater dyfodol eu swyddi. Maen nhw'n poeni am ddyfodol eu cymunedau. Maen nhw'n poeni pa un a yw Llywodraeth y DU yn barod i gefnogi dyfodol boddhaol i ddur. Dyna beth mae pobl yn poeni amdano. Dyna fydd y Llywodraeth hon yn canolbwyntio arno. Rwy'n edrych ymlaen at wneud yn union hynny.

Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Mae pobl eisiau gwybod bod ganddyn nhw Lywodraeth a Phrif Weinidog y gallan nhw ymddiried ynddyn nhw, a dyna pam mae cymaint o sylw cyhoeddus ar y crebwyll gwael y gwnaethoch chi ei ddangos wrth dderbyn yr arian hwnnw yn rhan o'ch ymgyrch arweinyddiaeth. Edrychaf ymlaen at barhau â'r craffu pan edrychwn ni ar hyn eto yn y Senedd brynhawn yfory, oherwydd ni wnaiff y cwestiynau hyn ddiflannu.

Nodais hefyd efallai y dylai'r Prif Weinidog fyfyrio ar ba un a oes angen datganiad o fuddiant pan soniodd nid unwaith ond ddwywaith, yn gadarnhaol, am gwmni tacsi, Veezu, y rhoddwyd £25,000 iddo ganddo fel rhodd i'w ymgyrch. Mae'n fater o ddatganiad o fuddiant. Ond, y prynhawn yma, rwy'n mynd i droi at Wasanaeth Tân ac Achub De Cymru.

Ym mis Chwefror, mi gyhoeddwyd bod Llywodraeth Cymru yn cymryd drosodd Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru ar ôl canfyddiad bod yna ddiwylliant o aflonyddu rhywiol a misogyny. Mi wnaeth y comisiynwyr a gafodd eu hanfon i mewn gan y Llywodraeth benodi Stuart Millington yn brif swyddog tân interim. Ond mi ddaeth hi i'r amlwg bod Mr Millington ei hun yn wynebu tribiwnlys cyflogaeth yn dilyn cyhuddiad o aflonyddu a gwahaniaethu yn ei rôl efo gwasanaeth tân ac achub y gogledd. Rŵan, er i undeb y frigâd dân, yr FBU, ofyn am dynnu ei apwyntiad yn ôl, mi gafodd y penodiad ei amddiffyn gan y comisiynwyr. Ond ydy'r Prif Weinidog yn gwbl hyderus bod gan y comisiynwyr a'r Gweinidogion yr holl wybodaeth berthnasol yn eu meddiant er mwyn gallu dod i gasgliad am briodoldeb ei apwyntiad o, pa un ai ydy hyn yn wybodaeth gyhoeddus ai peidio?

Fe wnaf i ddychwelyd yn gyntaf at y pwynt am Veezu, y ffaith bod datganiad wedi cael ei wneud ac y cyfeiriwyd ato heddiw, ac roeddwn i'n tynnu sylw'n ffeithiol at yr hyn yr oedden nhw wedi ei wneud mewn ymateb i'r driniaeth anodd dros ben a chwbl annerbyniol o etholwr Julie Morgan. Ac mae hwnnw'n fater syml o ffaith bod yr adroddiad hwnnw wedi cael ei wneud.

O ran realiti penodi Stuart Millington yn brif swyddog tân dros dro gwasanaeth tân ac achub de Cymru gan y comisiynwyr, rwy'n cydnabod, mewn ymchwiliad mewnol blaenorol, er na chymerwyd unrhyw gamau disgyblu, bod pwyntiau dysgu i Mr Millington am ei arddull reoli. Rwy'n deall y math o sylwadau y gall hynny arwain ato. Wrth gwrs, rwyf i wedi bod yn gyn stiward siop undeb llafur ac yn gyfreithiwr cyflogaeth fy hun. Rwy'n deall llawer am realiti byd gwaith a pha mor anodd y gall fod i bobl wneud cwynion yn y lle cyntaf, ond hefyd mewn materion dadleuol sut mae angen yn aml i'r arweinydd neu'r rheolwr dan sylw gyflawni a derbyn newidiadau i'w arddull reoli ei hun. 

Wrth gwrs, mae yna dribiwnlys cyflogaeth y disgwylir iddo gael ei gynnal ar 7 Mai, y mae Awdurdod Tân ac Achub Gogledd Cymru yn ymatebydd a enwir ynddo. Bydd Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, yn cymryd diddordeb yn y dystiolaeth a ddarperir yn y tribiwnlys hwnnw ac, yn wir, y canlyniad. Os bydd angen cymryd camau pellach ar ôl hynny, byddwn ni'n gwneud hynny, ond mae proses ar waith i gael arweinydd parhaol i Wasanaeth Tân ac Achub De Cymru a'r gwelliant y mae'n amlwg sydd ei angen o fewn y sefydliad hwnnw.

Mae'r penodiad dros dro yn un pwysig. Rwy'n gwybod bod hyn yn rhywbeth y mae newyddiadurwyr yn ITV Wales yn mynd ar ei drywydd. Pan benodwyd Stuart Millington, cyhoeddodd prif swyddog tân gogledd Cymru, Dawn Docx, ddatganiad yn dweud, ac rwy'n dyfynnu, 

'Er y byddai'n amhriodol i ni wneud sylwadau ar unrhyw gŵyn benodol, rydym ni'n rhoi manylion achosion o ymddygiad amhriodol i Lywodraeth Cymru, gan gynnwys bwlio ac aflonyddu, yn rheolaidd.'

Nawr, dywedwyd wrthym ni mai cyfleoedd dysgu, neu fân gyfleoedd dysgu, yn unig oedd y cwynion yr oedd Mr Millington yn eu hwynebu—ymadrodd a ailadroddwyd gan y Prif Weinidog heddiw. Ni ystyriwyd bod yr un ohonyn nhw'n ddigon difrifol i gyrraedd y trothwy i banel disgyblu gyfarfod, ond mae gen i gopi yma o'r adroddiad a gyflwynwyd i Dawn Docx ar 12 Hydref y llynedd, adroddiad annibynnol a gomisiynwyd gan wasanaeth tân gogledd Cymru ar honiadau yn erbyn Mr Millington. Daeth i'r casgliad bod tystiolaeth i gefnogi achos prima facie a allai fod yn gyfystyr â bwlio, aflonyddu a gwahaniaethu, neu aflonyddu ar sail gweithgarwch undeb llafur. A yw'r Prif Weinidog yn fodlon bod ymateb Dawn Docx wedi rhoi adlewyrchiad cywir o gasgliadau'r adroddiad hwn? Ac a yw'n gwybod pa un a oedd y comisiynwyr a benodwyd gan Lywodraeth Cymru yn ymwybodol o'r adroddiad annibynnol hwn pan wnaethon nhw ddyrchafu Mr Millington i'w swydd bresennol?

Nid wyf wedi cael y fantais o ddarllen yr adroddiad y mae'r Aelod yn cyfeirio ato o fis Hydref y llynedd. Y pwynt am achos prima facie yw bod angen i chi ymchwilio i hynny'n llawn wedyn er mwyn deall yr hyn sy'n dod o hynny. Ac rwyf wedi cynrychioli yn fy mywyd cyn dod i mewn i'r Siambr hon bobl ar bob ochr i'r berthynas gyflogaeth, felly ni fyddwn eisiau ceisio gwneud dyfarniad ar adroddiad nad wyf wedi ei ddarllen, nad wyf wedi cael mynediad ato, ac, yn wir, heb ddeall yr ymchwiliad a gynhaliwyd neu na chynhaliwyd.

Yr hyn sy'n bwysig, rwy'n credu, yw pan ddarperir gwybodaeth i'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau i wneud dewis yn ei chylch, gallwch chi ddeall pam y digwyddodd hynny. Pan mewn gwirionedd, fel yn yr achos hwn, ceir awgrym y gallai fod mwy o wybodaeth ar gael, wel byddwn i eisiau i ni ystyried hynny. Ac, fel y dywedais, mae hwn yn fater lle mae tribiwnlys cyflogaeth yn cael ei gynnal am Awdurdod Tân ac Achub Gogledd Cymru, lle gallai Mr Millington fod yn rhan o hynny neu beidio. Bydd angen i mi ddeall hynny, a gwn y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai, Llywodraeth Leol a Chynllunio eisiau deall hynny hefyd, i weld a oes unrhyw beth i ni ei wneud, ond y pwynt cyntaf yw i'r comisiynwyr ddeall sut mae hynny'n edrych.

Mae hyn yn bwysig i gael yr arweinyddiaeth a'r diwylliant yn iawn, nid yn unig yn ne Cymru, ond ar draws ein hawdurdodau tân ac achub. Nid oes dim o hyn yn tynnu oddi wrth ddewrder a gwasanaeth yr holl ddiffoddwyr tân ledled y wlad, ond mae'n rhaid i'r diwylliant fod yn iawn i bawb gael y cyfle i ymuno ac i allu symud ymlaen fel y dylen nhw o fewn yr awdurdod tân ac achub, a lle nad yw hynny'n wir, rydym ni eisiau gweld camau'n cael eu cymryd.

Mae'r Prif Weinidog yn iawn: mae'n allweddol yr hyn a ddigwyddodd ar ôl yr ymchwiliad annibynnol hwn. Holwyd Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai, Llywodraeth Leol a Chynllunio am benodiad Mr Millington yn y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol dim ond yr wythnos diwethaf. Yn ei thystiolaeth, dywedodd, do, cyn penodi Mr Millington, bod cwyn wedi cael ei gwneud amdano yn 2023, ei fod wedi bod yn destun ymchwiliad, a bod

'hwnnw wedi dod i'r casgliad nad oedd achos disgyblu i'w ateb.'

Ond rydym ni'n gwybod bod yr ymchwiliad allanol annibynnol wedi dweud bod achos i fynd ar ei drywydd. Fe wnaeth uwch gynghorydd tân ac achub y Llywodraeth, Dan Stephens, hefyd fychanu'r honiadau yn erbyn Mr Millington. Yn yr un pwyllgor, dywedodd fod yr ymchwiliad disgyblu wedi canfod nad oedd unrhyw agweddau ar yr honiadau a wnaed yn erbyn Mr Millington yn cyrraedd y trothwy ar gyfer camau disgyblu. Ond rydym ni eisoes wedi canfod bod yr adroddiad allanol wedi dod o hyd i dystiolaeth i gefnogi achos prima facie a allai fod yn gyfystyr â bwlio ac aflonyddu, a phe bai'n cael ei gadarnhau, daeth yr adroddiad i'r casgliad y gallai hyn fod yn gyfystyr â chamymddwyn neu gamymddwyn difrifol. Nawr, o gofio bod Dan Stephens yn ymwybodol

'o'r holl gwynion a wnaed yn erbyn prif swyddogion a'r canlyniadau'—

ei eiriau i'r pwyllgor—a oes gan y Prif Weinidog, eto, hyder bod y Llywodraeth wedi cael cyfrif cywir o'r ymchwiliadau, yr holl ymchwiliadau, gan gynnwys yr un allanol annibynnol hwn?

Rwy'n credu bod dwy agwedd bwysig ar yr hyn y mae'r Aelod wedi ei ddweud. Mae'n cynnwys ei sylw cynharach am achos prima facie; nid casgliad ar ddiwedd proses ddisgyblu yw hwnnw, ond y pwynt ynglŷn â chamau disgyblu pe bai'r cyhuddiadau prima facie hynny yn cael eu cadarnhau, a dyna'r hyn y mae gen i ddiddordeb ynddo. Nid yw'r camau disgyblu hyd yma wedi dod o hyd i achos dros weithredu a gadarnhawyd. Gallai'r tribiwnlys cyflogaeth a'r dystiolaeth ynddo newid y darlun. Rwy'n gwybod mai'r hyn nad wyf i'n barod i'w wneud yw gwneud sylw cyn hynny, cyn i mi ddeall yr hyn sydd wedi digwydd. Bydd yr un peth yn wir i Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai, Llywodraeth Leol a Chynllunio. Mae angen i ni ddeall pa dystiolaeth a ddarperir yn y tribiwnlys cyflogaeth hwnnw, ac os yw honno'n newid y sefyllfa i'r comisiynwyr.

Y darlun ehangach, fodd bynnag, yw'r newid diwylliannol sydd ei angen o hyd o fewn Awdurdod Tân ac Achub De Cymru i wneud yn siŵr bod y diwylliant yn y gwaith yn un croesawgar, lle ceir her a chefnogaeth priodol yn y gweithle, ac nad ydym yn goddef ymddygiadau yr ydym ni'n benderfynol o'u gyrru allan o gymdeithas ehangach. Dyna'r llwybr yr wyf i eisiau i ni ei ddilyn, a pheidio â chael ein tynnu oddi wrtho. Os yw hynny'n golygu bod her gydag unrhyw uwch reolwr yn y gwasanaeth tân ac achub mewn unrhyw ran o Gymru, yna byddaf eisiau gweld hynny'n cael sylw ac i Weinidogion gael eu hysbysu'n briodol nid yn unig am yr ymchwiliadau, ond y camau y mae angen eu cymryd.

Gwnaf, diolch. Mae'r bwrdd iechyd wrthi'n adolygu ei gynigion ar gyfer safle Ysbyty Brenhinol Alexandra ar hyn o bryd, mewn partneriaeth â rhanddeiliaid lleol. Disgwylir i'r cynigion gynnwys uned mân anafiadau, gwelyau gofal canolraddol a gofal integredig. Dylai'r achos busnes gael ei gyflwyno i Lywodraeth Cymru ei ystyried pan fydd yn barod.

Diolch yn fawr iawn am eich diweddariad y prynhawn yma, Prif Weinidog. Rwy'n credu efallai nad yw'r cynnydd tybiedig a'r cynnydd gwirioneddol sy'n cael ei deimlo gan fy etholwyr yn cyfateb yma, oherwydd y ffaith amdani yw bod fy etholwyr wedi bod yn aros dros 10 mlynedd i'r ysbyty cymuned hwn gael ei adeiladu yn y Rhyl, a ystyriwyd ers amser maith fel yr ateb ar gyfer trin rhai o'r problemau mwyaf difrifol yn adran damweiniau ac achosion brys Glan Clwyd, sef yr ysbyty sy'n perfformio waethaf yn y bwrdd iechyd sy'n perfformio waethaf.

Chi oedd y Gweinidog iechyd pan wnaethoch chi gyhoeddi gyntaf y byddai £40 miliwn yn mynd tuag at ysbyty cymuned gogledd Sir Ddinbych, ac er y gallaf werthfawrogi'r ffaith bod costau wedi codi'n sylweddol ers hynny, rwy'n credu y gallwch chi fynd dwy ffordd gyda hyn, Prif Weinidog. Gallwch chi naill ai fod y Prif Weinidog diweddaraf mewn llinell o Brif Weinidogion sy'n tyfu'n barhaus i fethu â chyflawni'r prosiect hwn, y dywedodd eich rhagflaenydd uniongyrchol ei fod yn gresynu na chafodd yr ysbyty hwn ei ddarparu yn ystod ei amser yn y swydd, neu gallech chi fod y Prif Weinidog i gwblhau'r prosiect hwn o'r diwedd. Pa un fydd hi? Os rywsut mai'r olaf fydd hi, yna beth fyddai eich neges i'm hetholwyr yn Nyffryn Clwyd sydd wedi bod yn aros yn rhy hir i hyn ddigwydd?

Mae'n destun gofid, wrth gwrs, nad yw'r cynnig i ddefnyddio safle Ysbyty Brenhinol Alexandra, y mae cefnogaeth eang iddo, wedi dwyn ffrwyth eto. Pan gymeradwyais i gynigion rai blynyddoedd yn ôl, credwyd i ddechrau y byddai'n costio tua £40 miliwn. Cynyddodd hynny wedyn i £100 miliwn. Ac mae'n werth ystyried nid yn unig y cynnydd sylweddol o ran cost y prosiect, ond y ffaith bod hynny i gyd wedi digwydd yn erbyn cefndir lle mae ein gallu cyfalaf o fewn Llywodraeth Cymru ac o fewn GIG Cymru wedi lleihau'n olynol. A dweud y gwir, rydym ni wedi gwneud yn waeth o ran cyfalaf nag yr ydym ni wedi ei wneud o ran refeniw yn yr ychydig rowndiau cyllideb diwethaf, felly rydym ni wir wedi ein gwasgu.

Yr hyn sydd wedi digwydd nawr yw bod y cynllun wedi cael ei flaenoriaethu gan y bwrdd cynllunio rhanbarthol, gyda phartneriaid eraill—y gwasanaeth iechyd, yn gweithio gyda phartneriaid lleol eraill—i edrych ar ddyluniad a ddylai weithio. Mater i'r partneriaid hynny yw llunio achos busnes llawn a all ddod i'r Llywodraeth i'w gymeradwyo. Hoffwn yn fawr iawn petawn ni'n gallu cael achos busnes y gallwn ni fuddsoddi ynddo a gweld darpariaeth ynddo hefyd. Bydd hynny'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i wahanol randdeiliaid ac etholwyr, nid yn unig yn etholaeth yr Aelod ond yn y rhanbarth ehangach. Ond mae angen i'r achos busnes gael ei ddarparu'n gadarn i ni, gyda chostau manwl o'i gwmpas, ac yna rwyf eisiau gallu rhoi sêl bendith i hynny. Yn wir, ysgrifennodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol at y Cynghorydd Joan Butterfield, cadeirydd y pwyllgor craffu partneriaethau, yn ddiweddar i roi'r wybodaeth ddiweddaraf ar hyd y llinellau hynny.

Mae Croeso Cymru yn hyrwyddo'r Cymoedd yn rhan o'r strategaeth 'Croeso i Gymru: Blaenoriaethau i'r economi ymwelwyr 2020-2025'. Mae hon yn canolbwyntio ar dyfu twristiaeth ar draws Cymru gyfan. Mae'r Cymoedd wedi ymddangos yn ddiweddar mewn hysbysebion teledu, ar gyfryngau cymdeithasol a gweithgarwch gwefannau, ac mewn deunydd hyrwyddo i'r fasnach deithio.

Rwy'n gwybod eich bod chi wedi dweud yn flaenorol na all twristiaeth yng Nghymru ddibynnu ar ein mynyddoedd a'n harfordiroedd yn unig, a bod yn rhaid i ni adrodd ein stori a'n hanes hefyd. Yn y Rhondda, mae gennym ni'r Eisteddfod yn dod i Bontypridd i ddathlu ein hiaith, gyda Clwb Coffi yn darparu gwersi Cymraeg, a'r Llew yn Nhreorci yn cynnal digwyddiadau Cymraeg, gan gynnwys gŵyl Mabon. Ond mae gennym ni hefyd lwybrau cerdded hardd yng nghronfeydd dŵr Maerdy a pharc gwledig Cwm Clydach, a llwybrau beicio mynydd anhygoel yn Barry Sidings. Mae'r lleoedd hardd hyn hefyd yn adrodd stori ein hanes diwydiannol. Ychwanegwch at hyn weiren wib pwll glo'r Tower a Pharc Treftadaeth y Rhondda a Gwesty'r Parc Treftadaeth, ac mae gennym ni gyfle gwirioneddol i werthu ein stori, trwy brofiadau anhygoel, i'r byd.

Yn fwy diweddar, mae Martin Roberts wedi dod â bywyd newydd i brosiect twnnel y Rhondda, y twnnel beicio hiraf yn Ewrop pan gaiff ei gwblhau. Felly, Prif Weinidog, a fuasech chi'n fodlon ymweld â thwnnel y Rhondda gyda mi i gyfarfod â'r tîm gwych, ac i gael eich gostwng i lawr i'r twnnel i weld drosoch chi eich hun y potensial sydd ar gael, a chodi'r problemau ariannu sy'n ein hwynebu ar hyn o bryd i adfer y twnnel gyda Llywodraeth y DU, os gwelwch yn dda?

Diolch am y cynnig. Rwy'n siŵr bod y Prif Weinidog blaenorol yn difaru na chafodd yr un cyfle i gael ei ostwng i dwnnel yng nghanol mynydd. Ond rydych chi'n iawn am yr heriau ariannu, oherwydd, mewn gwirionedd, mae ewyllys ac awydd gwirioneddol yn lleol i weld y twnnel yn ailagor. Mae tua £20 miliwn o waith cyfalaf y mae angen ei wneud. Byddaf yn fwy na pharod i drefnu ymweliad gyda'r Aelod i edrych ar gyfleoedd twristiaeth yn y Cymoedd. Rwy'n siŵr bod nifer o Aelodau, gan gynnwys Vikki Howells, y mae weiren wib y Tower yn ei hetholaeth, wrth eu boddau o glywed cyfeiriadau at y rheini. Ond rwyf hefyd yn falch eich bod chi wedi sôn am wahanol agweddau yn eich etholaeth eich hun, gan gynnwys yr hen olchdy ym Maerdy ar y ffordd i fyny at y gronfa ddŵr, y gofeb i drychineb pwll glo Cambrian yn llynnoedd Clydach, a'r hen seidins rheilffordd yn Barry Sidings. Rwy'n credu bod cyfleoedd gwirioneddol yno i feddwl am fwy o dwristiaeth a all fynd yno mewn ffordd sy'n wirioneddol gynaliadwy. Felly, rwy'n fwy na pharod i siarad â'r Aelod am ymweliad priodol, a chawn ni weld a fydd hwnnw yng nghanol mynydd neu yn rhywle arall.

Mae croeso i chi gerdded drwy'r twnnel a dod allan yn etholaeth Aberafan. 

Fel y clywsom, Prif Weinidog, mae Cymdeithas Twnnel y Rhondda wedi bod yn ymgyrchu i ailagor hen dwnnel rheilffordd y Rhondda rhwng Blaen-cwm a Blaengwynfi yn y gobaith o greu llwybr beicio dan do hiraf Ewrop, yn ogystal â chreu canolfan twristiaeth a chymunedol, a fyddai'n cynnwys, ymhlith pethau eraill, canolfan ymwelwyr, llwybr beicio ac amffitheatr, a fydd yn sicr yn helpu i ddenu ymwelwyr i'r ardal. Mae ganddo'r potensial i fod yn atyniad twristiaeth mawr ar gyfer y Cymoedd, ac i ddod â swyddi hanfodol i'r ardal. Ac ar gyfer y cofnod, Dirprwy Lywydd, rwy'n aelod o Gymdeithas Twnnel y Rhondda, ac mae hwn yn brosiect rwy'n credu'n angerddol ynddo. Rwyf wedi cyfarfod ag Ysgrifennydd Gwladol Cymru ac rwyf wedi bod yn gohebu ag Ysgrifennydd trafnidiaeth y DU, a'r diweddaraf yw y gwnaiff Llywodraeth y DU ond drosglwyddo perchnogaeth o'r twnnel ymlaen i gorff Llywodraeth, lleol neu fel arall, nid yn uniongyrchol i ymddiriedolaeth neu sefydliad arall. Fel y byddwch yn gwybod, Prif Weinidog, mae Llywodraeth y DU wedi cynnig y twnnel hwn i chi yn y gorffennol, ond gwrthodwyd hyn. Gyda hyn mewn golwg, a allwch chi roi cyfrif o'r rhesymau am hyn, ac esbonio pam mae'r Llywodraeth hon yn gwrthod helpu i gefnogi'r cyfle hwn i dyfu twristiaeth yn y Cymoedd? Diolch.

Dylwn i sôn fod Martin Roberts, sy'n fwy enwog, wrth gwrs, am fod yn gyflwynydd Homes Under the Hammer, yn y cyd-destun hwn wedi rhoi hwb gwirioneddol i gymdeithas y twnnel. Yr her, fodd bynnag, yng nghwestiwn Joel James, yw'r ffaith bod yr ased hwn, sy'n eiddo i'r Adran Drafnidiaeth yn Llywodraeth y DU ar hyn o bryd, fel y dywedais mewn ymateb i Buffy Williams, yn dod â chost gyfalaf o £20 miliwn i gyflawni'r prosiect. Yn syml, nid yw hynny ar gael i ni. Hefyd, mae'r angen wedyn i gynhyrchu £0.25 miliwn mewn refeniw. Nid oes dim o hynny wedi cael ei gynnig gan yr Adran Drafnidiaeth, felly, yn ei hanfod, byddai'n golygu trosglwyddo rhywbeth gyda bil enfawr a rhwymedigaeth i Lywodraeth Cymru. Hoffwn gael sgwrs synhwyrol ac aeddfed rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ynglŷn â'r costau sy'n gysylltiedig â hynny. Hoffwn ei weld yn cael ei droi'n ased gwirioneddol i'r economi ymwelwyr yma yng Nghymru, ac yn wir y cyfle, o bosibl, ar gyfer teithio llesol hefyd, yn rhan o hynny. Ond mae'n rhaid i ni fod yn agored ac yn onest am y gost go iawn a'r costau sylweddol sy'n gysylltiedig ag ased y mae Llywodraeth y DU yn gyfrifol amdano ar hyn o bryd.

Diolch i Buffy Williams am ofyn y cwestiwn yma. Mi ddylwn i ddatgan fy mod i'n aelod o gyfeillion twnnel y Rhondda, a na, nid dim ond gan eu bod nhw wedi fy rhoi dan ddaear. Ac mae'n rhaid i mi ddweud, nid gŵyl am Mabon ap Gwynfor sydd yn y Rhondda, ond gŵyl Mabon, fydd yn ŵyl wych ddydd Sadwrn yn dathlu'r Gymraeg a cherddoriaeth Gymraeg yn y Rhondda, yn y Lion yn Nhreorci.

Un o'r heriau mawr, wrth gwrs, o ran twristiaeth ydy pobl yn gallu cael mynediad at yr holl gyfoeth o bethau sydd wedi cael eu rhestru eisoes. Rhywbeth sy'n cael ei godi efo fi yn aml gan fusnesau lleol ydy, yn dilyn uwchraddio llinell Treherbert, sydd wrth gwrs wedi bod yn fuddsoddiad sylweddol, nad ydy'r amserlenni wedi cael eu hehangu, gan olygu bod pobl yn methu â chael nôl i ba bynnag ran o Gymru neu Loegr maen nhw'n dod ohono fo os ydyn nhw eisiau mwynhau'r hyn sydd gan y Cymoedd i'w cynnig. Os ydych chi'n meddwl am Theatr y Parc a'r Dâr, er enghraifft, yn Nhreorci, does yna ddim trên yn hwyr yn y nos. Felly, gaf i ofyn sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Trafnidiaeth Cymru i sicrhau bod yr amserlenni yn cael eu hehangu rŵan, fel bod mwy o bobl yn gallu aros i fwynhau'r cyfoeth sydd gan y Cymoedd i'w cynnig?

Dylwn i fod wedi dweud mewn ymateb i Buffy Williams yn gynharach fy mod i'n arbennig yn edrych ymlaen at fynd i'r Eisteddfod ym Mhontypridd. Rwy'n edrych ymlaen at ymuno ag Andrew Morgan ac eraill, ac rwy'n siŵr y bydd llawer o Aelodau yma hefyd yn manteisio ar y cyfle i ymweld â'r Eisteddfod—ffenestr wych i ddiwylliant Cymraeg. Yn wir, rwyf wrth fy modd ei bod yn cael ei chynnal mewn lleoliad yn y Cymoedd eleni. Ac roeddwn i yn seremoni cyhoeddi Eisteddfod Wrecsam a fydd yn cael ei chynnal y flwyddyn nesaf, gyda Lesley Griffiths, dros y penwythnos.

O ran eich pwynt am reilffordd Treherbert, yr her i ni yw sut yr ydym yn cyflawni yn erbyn buddsoddiad sylweddol mewn cerbydau rheilffyrdd. Rhan o'r rheswm y soniais i am Wrecsam yw ein bod ni wedi gweld dau drên newydd yn cael eu henwi ar ôl cydberchnogion clwb pêl-droed Wrecsam. Fodd bynnag, mae hynny'n rhan o gyflwyno gwelliant sylweddol i'r cerbydau rheilffyrdd: £800 miliwn sydd wedi'i fuddsoddi. Mae gwaith cyfalaf sylweddol yn cael ei wneud ar reilffordd Treherbert hefyd, a phrofiad llawer gwell i deithwyr a phrofiad mwy dibynadwy i bobl sy'n talu am docynnau. Mae hynny'n hanfodol er mwyn cyrraedd lle mae'r Aelod eisiau i ni gyrraedd, ac yn wir lle mae'r Llywodraeth hon eisiau i ni gyrraedd. Bydd gennym ni fwy o opsiynau ar yr amserlen, a gallwn ni ehangu'r gwasanaethau. Yr hyn y mae angen i ni ei wneud, fodd bynnag, yw cynyddu nifer y teithwyr ar y rheilffyrdd hynny. Dyna pam mae'r daith y mae Trafnidiaeth Cymru arni o ran gwella eu prydlondeb ac o ran gwella'r realiti mai nhw yw'r fasnachfraint sy'n perfformio orau yng Nghymru mor bwysig i ni. Heb y cynnydd hwnnw yn nifer y teithwyr, rydym ni'n annhebygol o weld y datblygiadau yr ydym eisiau eu gweld, ac wrth gwrs y cyfleoedd ar gyfer setliad ariannu teg i ganiatáu i ni fuddsoddi mewn gwasanaethau rheilffyrdd teithwyr yma yng Nghymru.

Rydym ni wedi darparu cymorth sylweddol a pharhaus ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus yn y canolbarth a'r gorllewin, yn ariannol a thrwy adnoddau ein swyddogion a Trafnidiaeth Cymru. Rydym ni eisiau i'r canolbarth a'r gorllewin ac, yn wir, Cymru gyfan, fod â system trafnidiaeth gyhoeddus sy'n diwallu anghenion ein cymunedau.

Rwy'n croesawu buddsoddiad Llywodraeth Cymru o £4.6 miliwn yn y canolbarth i wella trafnidiaeth gyhoeddus a thwf economaidd. Bydd y cyllid yn helpu i ddatblygu prosiectau pwysig fel ail gam llwybr cyd-ddefnyddio ar hyd Ffordd Hafren i ganol tref y Trallwng, gwella diogelwch ar y ffyrdd yn Llanidloes, a chysylltiad troedffordd Rhiwgoch ag Aberaeron. Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi ei bod hi'n hanfodol ein bod ni'n gweld buddsoddiad parhaus mewn seilwaith trafnidiaeth lleol i annog pobl i ddefnyddio ffyrdd llesol o deithio a thrafnidiaeth gyhoeddus?

Ydw, ac rwy'n falch iawn bod yr Aelod wedi tynnu sylw at y £4.6 miliwn sydd wedi cael ei fuddsoddi i wella trafnidiaeth gyhoeddus a theithio llesol yn y canolbarth. Mae hyn yn rhan o fwy na £100 miliwn a roddwyd i awdurdodau lleol drwy grantiau ar gyfer teithio llesol a llwybrau diogel, i helpu i wella diogelwch ar y ffyrdd, cyfleusterau gwefru cerbydau trydan, gwytnwch ffyrdd, trafnidiaeth leol a ffyrdd heb eu mabwysiadu. Rydym hefyd, wrth gwrs, yn buddsoddi mewn trawsnewid y strydoedd mawr yn Aberhonddu, Crucywel a'r Drenewydd, ac mewn seilwaith coridor bysiau strategol yng Ngheredigion. Mae'n enghraifft dda o'r cymorth ymarferol yr ydym ni'n ei ddarparu—nid cymorth o ran bod eisiau i bobl ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yn unig, ond sut rydym, yn ymarferol, yn ei gwneud hi'n haws ac yn fwy effeithiol i'n hetholwyr wneud hynny.

Prif Weinidog, hoffwn godi gyda chi drafnidiaeth gyhoeddus yn y canolbarth o safbwynt rheilffyrdd. Mae braidd yn druenus, mae arna' i ofn. Rwy'n parhau i gael etholwyr yn cysylltu â mi am drenau sydd wedi eu gohirio ar reilffordd y Cambrian, a threnau sydd ddim yn ymddangos o gwbl ar fyr rybudd hefyd. Ni ddylai fod yn syndod mewn gwirionedd, wrth gwrs, oherwydd Trafnidiaeth Cymru oedd â'r boddhad cwsmeriaid gwaethaf o blith unrhyw weithredwr trenau yn y DU, yn ôl arolwg o ddefnyddwyr y rheilffyrdd.

Ond yr hyn sydd fwyaf rhwystredig i mi yw'r oedi o ran cynnydd gwasanaeth bob awr. Rydym ni wedi cael ymrwymiad ar ôl ymrwymiad sydd heb eu cyflawni. Yn ôl yn 2021, dywedodd Trafnidiaeth Cymru wrthyf, 'Mae'n ddrwg iawn gennym dorri ymrwymiad arall, ond bydd eich gwasanaeth bob awr ar reilffordd y Cambrian yn cael ei ddarparu nawr ym mis Mai 2024.' Nawr rydym ni ym mis Mai, fwy neu lai—yn ddiweddarach yr wythnos hon—ac rwy'n cael fy hysbysu y bydd hi'n 2026 cyn i ni gael gwasanaeth bob awr gwirioneddol sy'n stopio ym mhob tref ar reilffordd y Cambrian rhwng Amwythig ac Aberystwyth. A hyd yn oed wedyn, dim ond yn ystod misoedd yr haf y bydd hynny. 

Felly, Prif Weinidog, gan mai chi sy'n gyfrifol am Trafnidiaeth Cymru yn y pen draw, a allwch chi roi ymrwymiad i mi, a'm hetholwyr, o ran pryd y gallan nhw ddisgwyl gwasanaeth sy'n brydlon ar y mwyafrif helaeth o achlysuron, ac nad yw'n cael ei ganslo ar fyr rybudd hefyd, a phryd y gallwn ni ddisgwyl, mewn gwirionedd, y gwasanaeth bob awr gwirioneddol hwnnw, fel yr addawyd flynyddoedd maith yn ôl?

Mae yna ddau bwynt eang i'w crybwyll, ac maen nhw'n bwyntiau ffeithiol yma: y pwynt ffeithiol yw mai Trafnidiaeth Cymru yw'r fasnachfraint sy'n perfformio orau yng Nghymru o bell ffordd. Mae'n perfformio'n well o ran prydlondeb ac o ran diffyg achosion o ganslo o'i gymharu â phob masnachfraint sy'n cael ei rhedeg a'i rheoli drwy adrannau Llywodraeth y DU. Mae hynny'n fater o ffaith, nid mater o farn, ac mae'n drueni na all yr Aelod gydnabod hynny, hyd yn oed os byddai'n dewis peidio â'i ddathlu. [Torri ar draws.]

Hoffwn glywed atebion y Prif Weinidog, ac mae hynny'n golygu y dylai pob aelod o'r meinciau cefn ar bob ochr gadw'n dawel, fel y gallwn ni glywed yr atebion.

Yr ail bwynt, wrth gwrs, yw nad yw seilwaith rheilffyrdd wedi'i ddatganoli. Yr her y mae'r Aelod yn ei hwynebu yw, ar y naill law mae'n gresynu ac yn cwyno am yr heriau y mae diffyg buddsoddiad mewn seilwaith rheilffyrdd yn eu hachosi, heb ewyllysio'r modd o sicrhau bod hynny'n digwydd. Byddai gen i lawer mwy o barch tuag at yr Aelod pe bai'n barod i sefyll ar ei draed a beirniadu'r ffaith nad yw Llywodraeth y DU wedi buddsoddi mewn seilwaith rheilffyrdd ar delerau teg, a'r seilwaith rheilffyrdd yw achos uniongyrchol yr heriau y mae'r Aelod yn cyfeirio atyn nhw ar y rhan hon o'r rhwydwaith rheilffyrdd. Byddai gen i lawer mwy o barch pe bai'n barod i feirniadu hynny. Edrychaf ymlaen at Lywodraeth Lafur yn y DU a fydd yn buddsoddi mewn seilwaith rheilffyrdd. Edrychaf ymlaen at wneud ac ennill y ddadl dros fuddsoddiad gwirioneddol mewn seilwaith rheilffyrdd yma yng Nghymru. Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelod yn cydnabod hynny wedyn yn y dyfodol, hyd yn oed os nad yw'n barod i feirniadu methiant cywilyddus y Torïaid i fuddsoddi yn ein seilwaith rheilffyrdd yng Nghymru.

Byddwn ni'n parhau i gefnogi ein heconomi wledig, fel yr ydym ni'n cefnogi'r economi ledled Cymru gyfan. Rydym ni'n buddsoddi yn ein bargeinion twf, mewn seilwaith digidol, yn y rhwydwaith trafnidiaeth ac yng nghadarnleoedd y Gymraeg. Fe wnaethom ni gynnal y cynllun taliad sylfaenol ar £238 miliwn yn 2024 ac rydym ni hefyd yn ariannu cynlluniau buddsoddi gwledig.

Prif Weinidog, fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar dwf gwledig, fe wnaethon ni lansio adroddiad ym mis Mawrth o'r enw 'Cynhyrchu Twf yn yr Economi Wledig'. Gyda chefnogaeth CLA Cymru, cafodd yr adroddiad ei lunio yn dilyn pedair sesiwn dystiolaeth yn canolbwyntio ar elfennau allweddol o economi wledig Cymru: twristiaeth; tai a chynllunio; economi, seilwaith a chysylltedd; ac, yn olaf, cynhyrchu bwyd a'r gadwyn gyflenwi. Diolch i'r amrywiaeth o arbenigwyr a rhanddeiliaid a gymerodd ran yn yr ymchwiliad. Nawr, helpodd y sesiynau tystiolaeth hyn i lunio 19 o argymhellion, argymhellion amhleidiol, a fyddai, pe bydden nhw'n cael eu derbyn, yn rhoi hwb i'n heconomi wledig. Felly, o ystyried bod economi Cymru ar ei hôl hi'n barhaus o gymharu â gweddill y Deyrnas Unedig, pa ystyriaeth ydych chi wedi'i rhoi i waith y grŵp trawsbleidiol, ei ymchwiliad, ei adroddiad a'r argymhellion i roi'r hwb sydd ei angen mor daer ar economi wledig Cymru?

Rwy'n falch o'r gwaith y mae'r Llywodraeth hon wedi'i wneud ac y bydd yn parhau i'w wneud i gefnogi'r economi wledig ar draws gwahanol rannau o Gymru. Wrth gwrs, fe fyddwn ni'n cymryd o ddifrif waith y grŵp trawsbleidiol a'r gwahanol argymhellion, y bydd rhai ohonyn nhw ar gyfer Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig, gan arwain ar y diwydiant bwyd, ac y bydd rhai ohonyn nhw ar gyfer Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi ac ynni. Rydyn ni'n gwneud hynny, wrth gwrs, yn erbyn cefndir lle'r ydyn ni wedi colli bron i £0.25 biliwn a fyddai fel arall wedi cael ei wario ar yr economi wledig yng Nghymru. Felly, mae heriau ynglŷn â'n cyllid, yr adnoddau sydd ar gael i ni. Hyd yn oed yn y cyd-destun hwnnw, fe wnawn ni edrych o ddifrif ar waith y grŵp trawsbleidiol, ac rwy'n siŵr y bydd yr Ysgrifenyddion Cabinet perthnasol yn hapus i sicrhau bod eu swyddogion yn ymateb i chi.

Ddysgon ni ar Ffermio neithiwr fod 12,000 o ymatebion wedi bod i'r ymgynghoriad ar y cynllun ffermio cynaliadwy, sydd, wrth gwrs, yn ffigwr sylweddol iawn, ac yn awgrymu efallai fod yna waith sylweddol iawn angen ei wneud er mwyn sicrhau bod y cynllun yn addas i bwrpas. Ond gaf i ofyn, fel rhan neu yn sgil unrhyw newidiadau arfaethedig i'r cynllun, a fydd yna asesiad effaith economaidd newydd yn cael ei baratoi yn seiliedig ar y cynigion terfynol ac y bydd hwnnw, gobeithio, ddim mor gul, efallai, â'r asesiad blaenorol, a bydd e'n edrych ar bethau fel yr impact ar y gadwyn gyflenwi oedd ddim wedi ei gynnwys yn flaenorol? Ond bydd hefyd yn edrych ar y gwerth cymdeithasol, y social value, achos mae hwnna yn elfen bwysig iawn o werth y cynllun yn symud ymlaen, ac efallai'n elfen sydd ddim wedi cael y sylw y dylai hi fod wedi ei chael hyd yn hyn.

Rwy'n parhau i wneud y pwynt fy mod i'n rhywun sydd â chysylltiad gwirioneddol â'n heconomi wledig. Cefais fy magu mewn cymuned wledig ac, fel y gŵyr yr Aelod, treuliais i oriau lawer ar ffermydd gyda fy nhad yn ystod fy mhlentyndod. Felly, dydy hyn ddim yn rhywbeth y mae angen i mi gael fy nghyflwyno iddo: deall sut beth yw bywyd gwledig neu waith caled ein cymunedau ffermio. Felly, mae hynny'n llywio'r ffordd yr wyf i a fy Llywodraeth yn ymdrin â'r mater hwn.

Fel y gŵyr yr Aelod, y tri grŵp o randdeiliaid cynnar y gwnes i gyfarfod â nhw oedd gweithwyr dur, meddygon a ffermwyr. Felly, rydym yn edrych ar bron i 12,000 o ymatebion a gafwyd i'r ymgynghoriad ar y cynllun ffermio cynaliadwy. Roedd bob amser yn wir y byddai'n ymgynghoriad dilys, felly byddwn ni'n ystyried yr hyn sydd wedi'i ddweud wrthyn ni. Mae hynny'n golygu ei bod hi'n debygol y bydd rhywfaint o newid yn y cynllun, a'r sgyrsiau sy'n digwydd o amgylch sut allwn gyflwyno cynllun sy'n addas i'r diben, sy'n blaenoriaethu ac yn hyrwyddo cynhyrchu bwyd a diod cynaliadwy yma yng Nghymru ac sy'n ystyried yn briodol yr argyfyngau hinsawdd a natur sy'n ein hwynebu ni. Wrth gwrs, mae ffermwyr yn gwybod hynny, oherwydd maen nhw'n gweld yr effaith honno ar y tir y maen nhw'n warcheidwaid drosto. Felly, rwyf yn edrych ymlaen at sgwrs adeiladol a fydd yn cael ei chynnal gan Ysgrifennydd y Cabinet dros faterion gwledig, ac rwy'n credu, o ran hynny, efallai na fyddwn ni'n cytuno ar bob agwedd arno, ond gallwn ni ragweld cynllun a fydd yn caniatáu i ffermio symud ymlaen mewn ffordd sy'n wirioneddol gynaliadwy ac sy'n hyrwyddo cynnyrch o Gymru.

Ie, diolch am y cwestiwn. Mae seicolegwyr addysg yn chwarae rhan bwysig yn y system addysg yn y gogledd, ac, yn wir, ar draws Cymru gyfan. Rydyn n'n buddsoddi £2.6 miliwn i hyfforddi a chadw seicolegwyr addysg newydd yng Nghymru.

Mae prinder dybryd o seicolegwyr addysg yn y gogledd-orllewin, sy'n golygu nad ydy rhai o'n dysgwyr mwyaf bregus yn cael y gefnogaeth maen nhw ei hangen. Mae yna her sylweddol wrth recriwtio seicolegwyr addysg, ac mae hyn yn deillio yn rhannol oherwydd y rhwystrau yn y llwybrau hyfforddi presennol, gyda dim ond Prifysgol Caerdydd yng Nghymru yn darparu'r ddoethuriaeth dair blynedd sy'n angenrheidiol ar gyfer cymhwyso fel seicolegydd addysg. Mae teithio neu adleoli i Gaerdydd ar ôl gwneud gradd gyntaf ym Mangor yn rhwystr penodol. Felly, ydych chi'n cytuno mai'r ateb syml ydy sefydlu doethuriaeth mewn seicoleg addysg ym Mhrifysgol Bangor ar hyd yr un llinellau â'r hyfforddiant seicoleg clinigol sydd yno eisoes?

Diolch am y cwestiwn dilynol. Dylwn i fod wedi ymateb i Llyr Huws Gruffydd drwy ddweud y bydd asesiad newydd o effaith economaidd y cynllun ffermio cynaliadwy newydd, wrth gwrs.

Mewn ymateb i bwynt yr Aelod am hyfforddi seicolegwyr addysg, rydyn ni wedi cynyddu'r hyfforddiant i seicolegwyr addysg ar y cwrs yng Nghaerdydd. Fodd bynnag, rwyf yn deall y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud ynghylch lle mae pobl yn hyfforddi a lle maen nhw'n debygol o weithio wedyn. A'r her i bobl sy'n ymgymryd â'u hyfforddiant dros y ffin mewn prifysgolion ardderchog yng ngogledd-orllewin Lloegr yw a fyddan nhw wedyn yn dod yn ôl i ymarfer yma yng Nghymru, ac yn benodol yr her ynglŷn â chael cefnogaeth seicoleg addysg yn ein dwy iaith genedlaethol. Felly, rwy'n deall bod adran seicoleg ragorol ym Mhrifysgol Bangor, gyda'r potensial i hyfforddi seicolegwyr addysg. Fy nealltwriaeth i yw bod cyfarfod gyda phartneriaid, gan gynnwys awdurdod lleol Gwynedd, i drafod hyn. Rwy'n credu mai'r wythnos nesaf y bydd y cyfarfod yn digwydd. Felly, byddaf i'n cymryd diddordeb, fel y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, yn y sgyrsiau sy'n digwydd a ph'un a allwn ni, mewn gwirionedd, ddarparu mwy o hyfforddiant mewn gwahanol rannau o Gymru, oherwydd rwy'n cydnabod y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Delyth Jewell.

Gwnaf. Bydd y Llywodraeth yn parhau i weithio'n agos gyda'r sectorau celfyddydau a diwylliant yng Nghymru i sicrhau eu bod yn cael digon o gyllid o fewn ein hamlen gyllidebol. Mae manylion cyllid ar gyfer y celfyddydau a diwylliant yn y flwyddyn ariannol hon wedi'u nodi yn y gyllideb derfynol a basiwyd gan y Senedd hon ym mis Mawrth.

Diolch am hwnna.

Mae amddifadu'r celfyddydau o gyllid yn ein gwneud ni i gyd yn dlotach. Mae cerddoriaeth, drama a llenyddiaeth yn dod â chyfoeth aruthrol i fywydau pobl. Ni ddylai diwylliant gael ei neilltuo ar gyfer pobl gefnog yn unig, oherwydd nid yn unig y mae tlodi yn effeithio ar bocedi pobl, mae hefyd yn gwanhau'r enaid. Fwy na 100 mlynedd yn ôl, ysgrifennodd James Oppenheim

'Ni fydd ein bywydau yn cael eu chwysu o'n genedigaeth hyd ddiwedd ein hoes; / Mae calonnau'n llwgu yn ogystal â chyrff; rhowch inni fara, ond rhowch i ni rhosod.'

Prif Weinidog, tybed a gaf i roi'r rhosyn hwn i chi ac a wnewch chi ei gadw a'i wasgu i'ch atgoffa chi o'r teimlad hanfodol hwnnw na chaiff calon Cymru ei hamddifadu, ni waeth pa bwysau bynnag a gaiff eu rhoi ar y lle hwn na'i phobl. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi dderbyn y rhosyn hwn? Rwy'n addo nad oes draenen ynddo. [Chwerthin.]

Mae gan y rhosod rwy'n eu tyfu yn fy ngardd ddigonedd o ddrain arnyn nhw. Ond, edrychwch, diolch am y cynnig o roi blodyn i mi. Nid wyf i'n hollol siŵr y byddai hynny'n cael ei groesawu gartref—[Chwerthin.]

Rhosyn melyn ydyw, nid un coch.

Ond ar eich pwynt o ran 'Bara a Rhosynnod', rwy'n cydnabod y pwynt sy'n cael ei wneud ac nid yw'r Llywodraeth hon eisiau lleihau cyllid ar gyfer ein sefydliadau diwylliannol; rydyn ni eisiau sicrhau ei fod yn wirioneddol hygyrch o ran yr hyn yr ydyn ni'n ei wneud wrth geisio cyflwyno'r celfyddydau a diwylliant, ar draws y cyfleoedd, i bobl ifanc ym mhob cymuned, gan gydnabod bod mynediad at y celfyddydau a diwylliant yn wahanol, mewn termau ymarferol, rhwng gwahanol gymunedau. Yr her sydd gennym ni, er hynny, yw bod â'r amlen gyllidebol a oedd gennym ni a blaenoriaethu iechyd a llywodraeth leol ac yna, o fewn fy adran i ar y pryd, gwneud dewisiadau ynghylch eisiau rhoi mwy o adnoddau i brentisiaethau. Mae'n lle anodd i fod ynddo. Ein hymrwymiad ni yw gwrando ar y sector, gweithio gyda nhw o fewn yr amlen sydd gennym ni. Hoffwn i ein gweld ni mewn man lle y gallwn ni nid yn unig gael strategaeth ddiwylliannol yr ydym wedi cytuno arni gyda'r Aelod dynodedig, ond ein bod ni wir yn gallu ariannu hynny'n sylweddol yn y dyfodol. Dydy ein hamlen bresennol ddim yn caniatáu i ni wneud hynny. Yr hyn yr ydyn ni wedi'i wneud, er hynny, yw blaenoriaethu arian ar gyfer y strategaeth ddiwylliannol, gyda chytundeb y bydd yr arian hwnnw'n cael ei ddefnyddio i geisio lliniaru ac osgoi colli swyddi eraill yn y sector. Ac mae'r weithred honno o drosglwyddo adnoddau yn dangos yr ymrwymiad ar y cyd rhwng y Llywodraeth a Phlaid Cymru o ran bod eisiau gweld swyddi'n parhau, eisiau gweld y sector diwylliant yn parhau. Ac rwy'n edrych ymlaen, yn y dyfodol, pan fyddaf yn gobeithio y bydd setliad cyllideb gwahanol, at weld dadeni a thwf yn yr hyn y gall y sector diwylliannol ei wneud a'r gwir gyfraniad y mae'n ei wneud i'n heconomi ni ac, yn wir, i'n cymdeithas ni.

Diolch i'r Prif Weinidog.

Eitem 2 heddiw yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a galwaf ar y Trefnydd, Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae tri newid i fusnes yr wythnos yma. Cyn hir, bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a'r Gymraeg yn gwneud datganiad ar Tata Steel. Yn ail, bydd y ddadl ar LCM y Bil Dioddefwyr a Charcharorion nawr yn digwydd yr wythnos nesaf. Yn olaf, bydd y ddadl ar Fil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau) nawr yn para pedair awr. Mae busnes drafft y tair wythnos nesaf wedi ei nodi yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd ar gael ar-lein.

Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad am gynnig gofal plant Llywodraeth Cymru? Mae nifer o etholwyr pryderus yn fy etholaeth i yng Ngorllewin Clwyd wedi cysylltu â mi yn mynegi siom am y diffyg cymorth gyda chostau gofal plant y maen nhw'n gymwys i'w cael o'i gymharu â'u ffrindiau a'u teulu dros y ffin yn Lloegr, lle mae Llywodraeth y DU, wrth gwrs, yn cyflwyno 30 awr o ofal plant am ddim i blant dwy, tair a phedair oed, tra bod gennym ni gynnig llawer llai hael yma yng Nghymru. Ond mae'n ymddangos eich bod chi'n gallu rhoi gofal plant am ddim mewn ardaloedd Dechrau'n Deg i bobl sy'n gallu fforddio talu am ofal plant eu plant nhw, sydd i'w weld yn hollol chwerthinllyd. Mae Llywodraeth Cymru yn cael yr arian i allu cynnig cynnig gofal plant tebyg am ddim i rieni sy'n gweithio yng Nghymru. Pam nad ydych chi'n rhoi'r tegwch hwnnw i rieni yma ac yn sicrhau bod y gefnogaeth honno ar gael? 

Wel, yn wir, Darren Millar, rydyn ni'n falch iawn o'n cynnig gofal plant yma yng Nghymru, y cynnig gofal plant gorau yn y DU, nid dim ond o ran y 30 awr, ond o ran y ffaith bod y cynnig gofal plant hwnnw i blant tair oed wedi'i ymestyn i'r rhai sydd mewn hyfforddiant—nad yw ar gael i unrhyw un arall y tu allan i Gymru—a'i fod hefyd yn cynnwys rhai o'r cyfnodau gwyliau hollbwysig.

Nawr, yn yr un modd, rydyn ni'n hynod falch o'n menter Dechrau'n Deg. Mae colli Cychwyn Cadarn yn Lloegr—y toriad i Cychwyn Cadarn yn Lloegr—ar ôl 14 mlynedd o gyni, wedi cael effaith mor niweidiol o ran anghenion ac amgylchiadau ein plant ieuengaf, oherwydd, wrth gwrs, mae Dechrau'n Deg yn ymwneud â'n blynyddoedd cynharaf. Mae tystiolaeth wedi profi bod Dechrau'n Deg, yr ydyn ni'n mynd i'w ymestyn—rydyn ni wedi'i ymestyn yn ein cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru, ac rydyn ni wedi'i ymestyn ledled Cymru—. Wrth gwrs, mae'r Gweinidog yn bwrw ymlaen â hyn, o ran y camau nesaf, unwaith eto ar y cyd â Phlaid Cymru, i sicrhau y gallwn ni gyrraedd pob plentyn dwy oed yn y pen draw o ran Dechrau'n Deg.

A dweud y gwir, mae'n rhaid i mi ddweud, gwnaeth y Prif Weinidog a minnau ymweld â lleoliad Dechrau'n Deg gyda Jayne Bryant ychydig wythnosau yn ôl yn fy etholaeth i, yn y Barri, ac yn wir doedd dim rhaid i ni fynd at y rhieni; fe ddaethon nhw aton ni a sôn am yr effaith gadarnhaol yr oedd Dechrau'n Deg wedi'i chael ar eu bywydau—nid dim ond ar fywydau eu plant, ond ar eu bywydau nhw hefyd, oherwydd yr ymgysylltiad o ran magu plant, ond gan gydnabod hefyd yr effaith y mae Dechrau'n Deg wedi'i chael ar fywydau'r plant hynny.

Trefnydd, hoffwn ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi. Dwi'n siŵr y byddwch chi wedi gweld y newyddion o ran y 100 o swyddi sydd yn y fantol yn Rhondda Cynon Taf yn sgil y newyddion ynglŷn ag Everest Windows. Mi fydd nifer o Aelodau, wrth gwrs, yn cofio bod 496 o swyddi wedi'u colli yn ôl ym mis Hydref gyda chau UK Windows and Doors. Mae'r rhain yn swyddi na fedrwn ni fforddio eu colli, felly a gaf i ofyn a fyddai'r Ysgrifennydd Cabinet yn fodlon rhoi datganiad o ran unrhyw drafodaethau sydd wedi bod gyda'r cwmni? Hefyd, pa becyn cefnogaeth sydd ar gael i'r gweithwyr hynny, rhai ohonyn nhw yn wynebu diswyddo am yr ail waith, neu golli swyddi am yr eilwaith, sydd yn dorcalonnus? Yn drydydd, pa asesiad sy'n cael ei wneud o unrhyw gwmnïau eraill sydd yn cyflogi ar y funud yn Rhondda Cynon Taf sydd, efallai, o risg o gau? Sut ydyn ni'n creu cynllun er mwyn sicrhau bod yna swyddi da yn parhau yn Rhondda Cynon Taf, oherwydd mae'r angen yn ddirfawr ac mae nifer o'r rheini a gollodd eu swyddi yn ôl ym mis Hydref dal heb ffeindio gwaith amgen, felly mae hwn yn newyddion torcalonnus i nifer, ond hefyd yn bryderus dros ben?

Diolch yn fawr am eich cwestiwn pwysig iawn.

Wrth gwrs, mae Gweinidog yr economi yma yn y Siambr, a gwn fod yr Aelod lleol, Buffy Williams, wedi codi'r materion hyn hefyd, ond rydych chi'n gwneud hynny hefyd o ran y rhanbarth—Rhondda Cynon Taf yn ei gyfanrwydd—o ran yr effeithiau ar swyddi. Wrth gwrs, rydyn ni'n mynd i fod yn cael datganiad yn fuan iawn gan Weinidog yr economi, sy'n edrych ar hyn o ran effaith y colledion swyddi hynny ledled y de a thu hwnt. Felly, rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn mynd ar drywydd hynny. Diolch. 

Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf wedi bod yn cefnogi etholwr, Lucy Vers, y mae gan ei mab chwech oed, Elliot, nychdod cyhyrol Duchenne, cyflwr prin sy'n golygu bod y cyhyrau'n nychu ac sy'n cyfyngu ar fywyd. Mae llawer o'i phryder yn ymwneud â mynediad at dreialon clinigol, ac, ar brydiau, mae hi wedi mynd ag Elliot yr holl ffordd o dde Cymru i Newcastle dim ond ar gyfer prawf gwaed, fel rhan o'r treialon clinigol hynny. Ac mae mynediad at dreialon clinigol i blant, wrth gwrs, yn broblem ar gyfer cyflyrau eraill, nid dim ond nychdod cyhyrol Duchenne. Rwy'n ymwybodol bod Llywodraeth Cymru yn gwneud gwaith ar y materion hyn, a thybed a allai Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd wneud datganiad ar y gwaith hwnnw a sut mae Llywodraeth Cymru, gyda phartneriaid, yn mynd i'r afael â'r materion hyn.

Diolch yn fawr, John Griffiths, am y cwestiwn pwysig iawn hwnnw. Ac rydych chi'n codi'r pwynt hwnnw am bwysigrwydd y treialon clinigol hynny, a'u pwysigrwydd i'ch etholwr. Rwy'n credu bod Llywodraeth Cymru, drwy Ymchwil Iechyd a Gofal Cymru—. Yn bwysig, mae'n rhaid i ni adrodd yn ôl bod tua £19.6 miliwn o gyllid y flwyddyn i gefnogi'r gwaith o ddarparu'r mathau hynny o astudiaethau ymchwil o ansawdd uchel ar draws iechyd a gofal cymdeithasol, yn enwedig o ran edrych nid yn unig ar amrywiaeth eang o glefydau, ond clefydau prin hefyd, a gweithio gyda chlinigwyr ac elusennau clefydau prin. Mae'n bwysig edrych ar lle mae yna astudiaethau ymchwil penodol—ac rydych chi wedi enwi un y mae'ch etholwr wedi bod yn cymryd rhan ynddi—ac mae'n bwysig bod cyllid ar gyfer teithio ar gael hefyd, felly annog eich etholwr i drafod mynediad at y treialon hynny gyda meddygon ymgynghorol a thimau clinigol. Ond, unwaith eto, rydyn ni wedi nodi heddiw yr hyn yr ydych chi wedi'i godi, a byddwn ni'n rhannu hynny gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol. 

Trefnydd, rwy'n galw unwaith eto ar Lywodraeth Cymru i wneud datganiad ar y sefyllfa barhaus ar safle tirlenwi Withyhedge yn fy etholaeth i. Ysgrifennais i at y Prif Weinidog, nad oedd hyd yn oed yn ddigon cwrtais i ymateb, ac yn hytrach, fe wnaeth ei drosglwyddo i Ysgrifennydd y Cabinet dros faterion gwledig, a gadarnhaodd i bob pwrpas na fydd Llywodraeth Cymru yn ymyrryd yn y mater hwn. Felly, byddwn i'n ddiolchgar pe gallai Llywodraeth Cymru roi datganiad yn amlinellu pa feini prawf y mae angen eu bodloni cyn y bydd Llywodraeth Cymru yn ymyrryd ar fater amgylcheddol ac iechyd cyhoeddus difrifol. Mae'r mater hwn yn effeithio ar iechyd a lles pobl, ac mae pryderon mawr ynghylch llygredd aer a'r amgylchedd, ac felly mae'n gynddeiriogol na all Llywodraeth Cymru wneud y peth iawn yma ac ymyrryd i gefnogi'r gymuned. Ac felly byddwn i'n ddiolchgar pe gallai datganiad gael ei wneud ar frys, gan egluro safbwynt Llywodraeth Cymru ac egluro pa feini prawf sydd angen eu bodloni cyn y bydd yn ymyrryd ar faterion mor ddifrifol. 

Yn ail, Dirprwy Lywydd, hoffwn i hefyd ofyn am ddatganiad gan y—

[Anghlywadwy.]

Iawn, diolch yn fawr iawn. 

Diolch yn fawr, Paul Davies. Rwy'n gwybod bod y mater hwn yr ydych chi wedi'i godi gyda ni, ac yr ydych chi wedi'i godi gyda mi fel Trefnydd yn y Senedd. Ac rwy'n eich sicrhau chi bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig yn cydnabod y pryder yr ydych chi'n ei godi eto, y pryder o fewn y gymuned leol, a hefyd yr angen i weithredu'n gyflym; rwy'n gwybod mai dyna'r hyn yr ydych chi'n galw amdano. Ac mae'n rhaid i'ch pwynt am weithredu'n gyflym gael ei gyfeirio at Cyfoeth Naturiol Cymru, a hefyd sicrhau bod preswylwyr yn adrodd achosion o'r arogl fel bod modd gweithredu. 

Ond rwy'n credu mai'r hyn y mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi'i flaenoriaethu yw camau i fynd i'r afael â ffynhonnell fwyaf tebygol allyriadau nwyon sy'n ffoi o'r safle tirlenwi, nodi ac yna mynd i'r afael â'r ffynhonnell honno, ac, yn amlwg, edrych ar effeithiau posibl eraill y gwaith hwn ar yr un pryd. Felly, dyna'r pwynt nesaf o ran yr wybodaeth ddiweddaraf, ond mae'n rhaid i mi ddweud bod y safle'n cael ei reoli gan drwydded amgylcheddol, sy'n cynnwys amodau y mae'n rhaid i'r gweithredwr gydymffurfio â nhw. 

Mae sgandal pensiwn y glowyr wedi rhygnu ymlaen ers degawdau, ac rwy'n gofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru yn nodi sut y bydd yn mynnu bod San Steffan yn gwneud iawn am yr anghyfiawnder hwn. Talodd ein glowyr bris ofnadwy am eu llafur, o ran y llwch a dagodd eu hysgyfaint ac o ran y gwaed a liwiodd lethrau ein cymoedd. Ond mae eu cronfa bensiwn yn gwneud pobl gyfoethog yn Llundain yn gyfoethocach ac yn cadw'r glowyr eu hunain mewn tlodi. Lladrad golau dydd i'r dynion a weithiodd mewn tywyllwch, y dynion a ddioddefodd yn gorfforol ac yn feddyliol, y dynion a'r menywod a rwygodd y glo o'r ddaear ac a gafodd eu hiechyd a'u hapusrwydd wedi'u rhwygo oddi wrthyn nhw. Felly, hoffwn i gael datganiad yn nodi sut y bydd Llywodraeth Cymru yn mynnu bod San Steffan yn ildio'u hawl i'r gronfa fuddsoddiadau a throsglwyddo'r biliynau y maen nhw wedi'u dwyn i'r glowyr eu hunain, ac, ar ben hynny, pryd y byddan nhw'n ymrwymo i weithredu argymhellion ymchwiliad yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol ei hun i gynllun pensiwn y glowyr. Mae'r glowyr hyn yn haeddu gwell na hyn gennym ni.

Diolch yn fawr, Delyth Jewell. Diolch am dynnu sylw at yr anghyfiawnder hwn, anghyfiawnder rwy'n gwybod bod y Cwnsler Cyffredinol Mick Antoniw AS wedi bod yn mynd i'r afael ag ef, fel AS ac yn rhinwedd ei swydd weinidogol. Ond mae'n rhywbeth y bydd ein Gweinidog cyllid, unwaith eto, yn ymwybodol ohono. Felly, fe awn ni â hynny'n ôl, i'w archwilio ymhellach. 

Trefnydd, dros y penwythnos, fe wnaethon ni weld Cwpan JD Cymru yn dychwelyd i'r lle y mae i fod—yn ôl dros y ffin i Gymru, gyda Chlwb Pêl-droed Cei Connah yn bencampwyr, camp wych gan bawb sy'n gysylltiedig â'r clwb, gan adael un llysgennad clwb balch nos Sul. Trefnydd, yn goron ar y cyfan oedd foli anhygoel gan un o raddedigion ein hacademi, Josh Williams, i ennill y gêm. Rydyn ni eisoes wedi gweld fideos o chwaraewyr presennol yr academi yn ceisio efelychu ei gôl. A gaf i ofyn am ddatganiad Llywodraeth Cymru gan yr Ysgrifennydd Cabinet sy'n gyfrifol am chwaraeon ar sut y gallwn ni adeiladu ar lwyddiannau fel Clŵb Pêl-droed Cei Connah yng Nghwpan Cymru a hyrwyddo pêl-droed ar lawr gwlad ledled Cymru? Diolch.

Diolch yn fawr, Jack Sargeant. Rwy'n siŵr bod pob un ohonon ni yma yn y Siambr eisiau llongyfarch Clŵb Pêl-droed Cei Connah. Rydych chi wedi enwi Josh Williams, ac rwy'n credu bod angen iddo fod wedi'i gofnodi. Fe, wrth gwrs, oedd llysgennad y clwb, rwy'n deall. Fe wnaethon nhw ennill ddydd Sul yn rownd derfynol Cwpan Cymru. Wrth gwrs, mae ein llythyr cylch gwaith ar gyfer tymor y llywodraeth at Chwaraeon Cymru, sydd â chyllideb, yn nodi ein disgwyliad y bydd Chwaraeon Cymru yn hyrwyddo mynediad cyfartal at chwaraeon, ac mae'n amlwg ei fod yn cefnogi athletwyr ifanc a thalentog mewn clybiau ar lawr gwlad. Felly, fe wnaf i ofyn i fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol ysgrifennu ato hefyd, gan amlinellu ymhellach sut mae chwaraeon ar lawr gwlad yn cael eu hyrwyddo ledled Cymru.

Prynhawn da, Trefnydd. Tybed a gaf i ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros—rydw i wedi anghofio nawr—cyfiawnder cymdeithasol a rhywbeth arall—diwylliant; ymddiheuriadau—ar Fil Diogelwch Rwanda (Lloches a Mewnfudo), a'i effaith ar ein dinasyddion yma yng Nghymru a'r rhai sy'n ceisio lloches. Rydyn ni wedi clywed am bolisi oer a dideimlad y Llywodraeth Geidwadol o godi pobl sy'n aros am benderfyniadau ar eu ceisiadau lloches a'u rhoi mewn canolfannau cadw, gyda'r posibilrwydd wedyn o'u rhoi nhw ar awyren i Rwanda. Tybed a gaf i ofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet am ddatganiad ar sut mae hi'n rhyngweithio â'r Llywodraeth yn Llundain i sicrhau nad yw hyn yn digwydd i bobl yr ydyn ni wedi'u croesawu yng Nghymru fel dinesydd noddfa. Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr, Jane Dodds, am eich cwestiwn pwysig iawn.

Diolch am godi hyn gyda ni heddiw. Rydyn ni eisiau bod yn genedl noddfa, rydyn ni eisiau rhoi'r croeso hwnnw. Ond a gawn ni ddechrau drwy fynegi ein cydymdeimlad yn dilyn y marwolaethau trasig yn ddiweddar yn y Sianel? Ac er gwaethaf honiadau Llywodraeth y DU, ni fydd Bil Diogelwch Rwanda (Lloches a Mewnfudo) yn gwneud dim i atal y teithiau peryglus hyn. Mae'n gwbl glir mai'r hyn sydd ei angen arnon ni yw llwybrau digon diogel a chyfreithlon i amddiffyniad yn y DU, a rhaid datblygu cydweithredu rhyngwladol gyda'n cymdogion Ewropeaidd i danseilio modelau busnes smyglwyr. A dyna'r hyn yr ydyn ni wedi'i ddweud wrth Lywodraeth y DU.

Wrth gwrs, nid yw polisi mudo wedi'i ddatganoli, felly mae atebion i rai materion pwysig, y mater ategol, yn nwylo Llywodraeth y DU. Rwy'n gwybod y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol—fel y gwnes i, yn fy rôl flaenorol—yn parhau i egluro ein gwrthwynebiad i Ddeddf Mudo Anghyfreithlon 2023, a'n gwrthwynebiad i Ddeddf Diogelwch Rwanda (Lloches a Mewnfudo) 2024 sydd newydd ei phasio. Mae'r darpariaethau'n anymarferol, maen nhw'n gadael y rhan fwyaf o bobl mewn limbo ac maen nhw'n tanseilio blaenoriaethau eraill. Fel y dywedais i, chawson ni ddim rhybudd ymlaen llaw o weithrediad Llywodraeth y DU i gadw unigolion sy'n byw yng Nghymru hyd nes y byddan nhw'n cael eu symud o'r DU, ac rydyn ni'n deall bod nifer bach o unigolion wedi cael eu cadw. Felly, a gawn ni heddiw—ac, rwy'n gobeithio, ar draws y Siambr hon—annog y Swyddfa Gartref i sicrhau bod unigolion sy'n cael eu cadw yn cael mynediad prydlon at gyngor cyfreithiol o ran ymdrin â'r mater hwn? Mae'n rhaid i ni gydnabod, yng Nghymru yn unig, bod dros 3,000 o bobl mewn limbo, gyda'u hiechyd meddwl yn gwaethygu, dim hawl i weithio a pholisi y DU sy'n gwneud integreiddio cymunedol yn amhosibl.

Fe wnaf i gyfeirio Aelodau at fy natganiad buddiannau o ran perchnogaeth eiddo. Fis diwethaf, dywedodd y Gweinidog dros dai ar y pryd, Julie James, wrth Senedd Cymru fod y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol wedi annog awdurdodau lleol ar bremiymau cartrefi gwag, ar bremiymau treth gyngor ail gartrefi, i gyhoeddi'r wybodaeth am faint o refeniw ychwanegol sydd wedi'i godi. £17 miliwn, cawson ni wybod ganddyn nhw. Nawr, rwy'n pryderu y gallai'r ffigur hwnnw a hyrwyddwyd fod yn anghywir. Er enghraifft, ar ôl cyflwyno ceisiadau rhyddid gwybodaeth yn gofyn, o ran premiymau treth gyngor ar ail gartrefi, am y colledion ariannol gan berchnogion eiddo—mater sydd wedi'i godi gyda mi—wrth newid o'r dreth gyngor i ardrethi busnes, mae sawl awdurdod lleol wedi nodi colledion: mae Ceredigion wedi gweld colled ariannol o £1 filiwn; Conwy, £1.8 miliwn; sir Benfro, colled ariannol o £3.6 miliwn. Felly, byddai'r ffigurau'n uwch pe tybid bod yr eiddo—dim ond tri allan o 22 awdurdod lleol yw hynny—yn newid o ail gartrefi i ardrethi busnes mewn un flwyddyn ariannol yna'n aros yn gymwys ar gyfer ardrethi busnes yn y blynyddoedd ariannol canlynol. Mae angen i ni, Ysgrifennydd Cabinet, gael y gwirionedd ynghylch y ffigurau o ran effaith y premiwm ail gartrefi. Felly, a wnewch chi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid wneud datganiad ar y posibilrwydd o fynnu archwiliad i'r ffigurau hyn? Diolch. 

Diolch, Janet Finch-Saunders. Wrth gwrs, monitro rheolaidd o ran goblygiadau gweithredu polisi sy'n bwysig i ddyfodol Cymru o ran darpariaeth tai, o ran effaith y premiwm ail gartrefi—. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidogion dan sylw—yr Ysgrifenyddion Cabinet—yn gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am yr effeithiau hynny, sydd, yn ein barn ni, o ran y premiwm ail gartrefi, mor bwysig o ran mynd i'r afael â'n hangen ni am dai yng Nghymru. 

Trefnydd, a gawn ni ddatganiad brys gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, yn dilyn y digwyddiad ysgytwol yn Ysgol Dyffryn Aman yr wythnos diwethaf, i ba gynlluniau sydd gan y Llywodraeth i gynnal adolygiad brys o ddiogelwch ysgolion? Rwy'n teimlo'n sicr, ar ôl siarad â staff, myfyrwyr a rhieni dros y dyddiau diwethaf yn Rhydaman, y bydden nhw'n sicr yn croesawu adolygiad o'r math hwn. Ac rwy'n credu ymhlith y materion y gallai adolygiad eu hystyried yn ddefnyddiol fyddai'r cynnig presennol i ddileu'r cyllid ar gyfer swyddogion heddlu cymunedol ysgolion yn raddol, hygyrchedd unedau cyfeirio disgyblion a'r adnoddau ar eu cyfer a gwasanaethau perthnasol eraill o ran gwasanaethau iechyd meddwl plant a phobl ifanc a gwasanaethau cymdeithasol plant, y pwerau sydd ar gael i staff wrth ymdrin ag ymddygiad heriol a'r canllawiau ynghylch hynny, a'r data diweddaraf sydd gennym ni ar nifer yr achosion o feddu ar gyllyll mewn ysgolion yng Nghymru. Rwy'n teimlo'n sicr bod angen nawr, onid oes, i ailadeiladu ymddiriedaeth a diogelwch ymhlith staff, myfyrwyr a theuluoedd i sicrhau bod pobl yn gwybod ein bod ni'n gwneud ein hysgolion mor ddiogel â phosibl, ac rwy'n credu y byddai adolygiad ar hyn o bryd yn gam pwysig iawn, iawn ymlaen. 

Wel, diolch yn fawr iawn, Adam Price, a diolch am y ffordd y gwnaeth yr Aelodau, a chi eich hun a'ch cyd-Aelodau, a'n cyd-Aelodau ni ar draws y Siambr, ymgysylltu mor glir yr wythnos diwethaf, ac, wrth gwrs, rydyn ni'n cydnabod aelodau'r teulu hefyd. Rwy'n credu bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, yn y Cabinet ddoe yn bendant, yn dweud bod hyn yn flaenoriaeth iddi hi ar hyn o bryd i edrych ar sut y gall hi ac y gallwn ni gefnogi'r gymuned, cefnogi Ysgol Dyffryn Aman, cydnabod dewrder enfawr a hefyd gydlyniant yr ymateb cymunedol hwnnw a chyda'r awdurdod lleol. Mae hi wedi canolbwyntio ar y gefnogaeth dros dro ar gyfer lles y disgyblion, y staff ac unrhyw un y mae'r digwyddiad hwnnw wedi effeithio arnyn nhw, ac, wrth gwrs, wrth i'r ymchwiliad fynd yn ei flaen, bydd gwersi'n cael eu dysgu a'u datblygu.

Ond rwy'n gwybod eich bod chi'n cyfeirio at faterion llawer ehangach a all effeithio ar lawer o ysgolion eraill yng Nghymru. Rwy'n credu ei bod yn bwysig edrych ar faterion sy'n ymwneud â diogelwch yn unig. Mae canllawiau Llywodraeth Cymru ar gael i gefnogi ysgolion wrth gynllunio i ymdrin ag unrhyw ddigwyddiadau fel hyn, yn 'Canllawiau i leoliadau addysg a gofal plant ar gynllunio at argyfyngau ac ymateb iddynt'. O ran y pwynt ynglŷn â mynediad at amgylcheddau dysgu diogel, mae gan leoliadau addysg ddyletswydd gyfreithiol i sicrhau bod plant a phobl ifanc yn cael eu diogelu, ac mae canllawiau ar waith i gefnogi sefydliadau gyda hyn. Felly, o ran y materion ehangach, ydw, rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros addysg eisiau ymateb yn fanylach. Diolch.

Diolch i'r Trefnydd.

Yr eitem nesaf fydd eitem 3. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a'r Gymraeg yw hwn ar Tata Steel. Dwi'n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud y datganiad hynny—Jeremy Miles.

Diolch, Llywydd. Cyhoeddodd Tata Steel ddydd iau y byddan nhw'n bwrw ymlaen gyda'u cynlluniau ar gyfer Port Talbot, a fydd yn golygu cau dwy ffwrnais chwyth ac agor ffwrnais arc trydan yn eu lle. Daw'r cyhoeddiad yn dilyn saith mis o drafod eu cynigion gyda’r undebau llafur.

Mae'n hynod siomedig nad yw'r argymhellion yn yr adroddiad aml-undebol a gomisiynwyd gan bwyllgor dur y Deyrnas Unedig ar gynhyrchu dur carbon is ym Mhort Talbot wedi cael eu mabwysiadu. Dyma ergyd gas i filoedd o weithwyr a’u teuluoedd ac i gymunedau cyfan yng Nghymru, yn enwedig ym Mhort Talbot. 

Rydyn ni'n falch o'n sector dur yng Nghymru. Mae'n ased strategol i'r Deyrnas Unedig, ac mae ganddo'r gweithlu medrus i allu darparu’r capasiti cynaliadwy i gynhyrchu'r dur sydd ei angen ar economïau Cymru a'r Deyrnas Unedig, y capasiti y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn dadlau’n gyson drosto.

Ers cyhoeddiad gwreiddiol cynigion Tata'r llynedd, mae Gweinidogion wedi mynegi pryderon ynglŷn â chyflymder y pontio arfaethedig. Fe allai ymgynghoriad rhwng y cwmni a'r undebau fod wedi sicrhau pontio hwy, tecach a fyddai wedi lliniaru colli swyddi. Gyda'r ymgynghoriad hwnnw wedi dod i ben erbyn hyn, mae Tata am symud ymlaen â'i gynllun i gau ffwrnais chwyth 5 ym mis Mehefin, a ffwrnais chwyth 4 a'r asedau pen trwm sy'n weddill erbyn diwedd mis Medi. Yn rhan o'r cynllun gwerth £1.25 biliwn, ar gyfer gallu diwallu anghenion cwsmeriaid yn ystod y cyfnod pontio tair blynedd i gynhyrchu dur gyda ffwrneisi arc trydan, a pharhau i gynhyrchu yn eu safleoedd eilaidd, bydd Tata yn dibynnu ar fewnforion o dramor. Mae Tata eisoes wedi cyhoeddi bod disgwyl i hyd at 2,800 o swyddi gael eu colli yn rhan o'i gynllun pontio, ac fe effeithir ar tua 2,500 o'r rhain mewn cyfrannau dros y 18 mis nesaf, gyda disgwyl y gyfran gyntaf ym mis Gorffennaf eleni. Mae'r cwmni yn disgwyl y byddai 300 o swyddi pellach yn cael eu colli mewn dwy flynedd i dair ar safle Llanwern.

Llywydd, mae'r cadarnhad gan Tata y bydd cynhyrchu dur ffwrnais chwyth yn dod i ben ym Mhort Talbot yn hynod drist i Gymru ac mae'n golygu cyfnod anodd iawn i ddod i weithwyr a'u teuluoedd, yn ogystal ag eraill yn y cymunedau lleol a'r gadwyn gyflenwi ehangach. Mae hi'n hanfodol fod y cwmni'n gwneud popeth yn ei allu i osgoi diswyddiadau gorfodol o'i weithlu teyrngar ac mae'n gweithio gyda'r bwrdd pontio i sicrhau bod y gweithwyr yr effeithir arnyn nhw'n cael y cymorth a'r arweiniad priodol i ailsgilio neu geisio cyflogaeth. Mae angen i Tata ddarparu manylion ar fyrder hefyd gydag amseriadau o'r effaith ar ei weithlu a'i gadwyn gyflenwi, lle gellid colli llawer o filoedd o swyddi eto, i sicrhau y gall Llywodraeth Cymru a'n partneriaid roi'r cymorth gorau posibl iddyn nhw. Fe fyddai hyn yn cynnwys darparu cymorth a gafodd ei deilwra ar gyfer sgiliau a hyfforddiant i'w galluogi i gynllunio ar gyfer dyfodol cadarnhaol.

Fe fyddwn i'n annog Tata hefyd i roi cyfle i'w gweithwyr a'r gadwyn gyflenwi, lle bynnag y bo hynny'n ymarferol, a gweithio ar y cam datgomisiynu ac adeiladu sydd ei angen ar gyfer symud at gynhyrchu dur arc trydan. Bydd y gwaith paratoi yn dechrau ym mis Rhagfyr eleni ac felly fe allai gynnig parhad cyflogaeth i rai gweithwyr. Serch hynny, fe fydd yna fwlch sylweddol rhwng cau'r ffwrneisi chwyth ym Mhort Talbot a dechrau gyda'r ffwrnais arc drydan arfaethedig. Mae hyn yn golygu ein bod ni mewn perygl o golli llawer o gwmnïau'r gadwyn gyflenwi ynghyd â'r arbenigedd a'r sgiliau a'r blaengarwch arloesol y maen nhw'n eu cynnig i economi Cymru.

Rydym ni'n pryderu am yr effaith y bydd cynllun Tata yn ei gael ar faint yr allbwn ar draws pob un o safleoedd Tata yng Nghymru, nid yn unig ym Mhort Talbot, ond ar y gweithfeydd eilaidd a leolir yn Llanwern, Trostre, Shotton a Chaerffili, yn ystod y cyfnod pontio yn gyntaf, ond eto wedyn pan fydd y ffwrnais arc drydan yn weithredol. Mae angen i ni fod â gweledigaeth bendant oddi wrth y cwmni a fyddai'n cynnwys buddsoddiad sylweddol ym mhob safle ac yn parhau i ddefnyddio'r arloesedd sy'n tarddu o'n prifysgolion ni.

Fe fyddwn ni'n gweithio gyda bwrdd pontio Tata i roi'r mecanweithiau ar waith yn gyflym a fyddai'n caniatáu i weithwyr Tata, busnesau yn ei gadwyn gyflenwi, teuluoedd a chymunedau allu cael gafael ar yr holl gymorth sydd ar gael. Fe fyddai'r cymorth yn cynnwys ailsgilio a hyfforddi, cymorth iechyd a llesiant, entrepreneuriaeth a chyngor busnes, cyngor ariannol ac arweiniad yn ogystal â chyfleoedd gwaith yn y dyfodol. Trwy waith is-grwpiau'r bwrdd pontio a ffrydiau gwaith, mae sesiynau galw heibio eisoes yn digwydd ym Mhort Talbot, gydag ymgynghorwyr o'r Adran Gwaith a Phensiynau, Gyrfa Cymru, Busnes Cymru, Cyngor ar Bopeth, Cyngor Castell-nedd Port Talbot a grŵp colegau Castell-nedd Port Talbot wrth law i ymateb i bryderon a chwestiynau. Fe fydd rhagor o sefydliadau yn mynychu'r sesiynau yn y dyfodol, ar gyfer ehangu'r ystod o gyngor a fydd ar gael, ac fe fydd ffeiriau swyddi yn cael eu trefnu yn yr amser priodol. Yn yr un modd, mae tudalen we ar gael ar wefan Cyngor Castell-nedd Port Talbot sy'n cynnig un pwynt cyswllt siop un stop i bawb sy'n chwilio am gymorth a chyngor. Fe fydd y dudalen we wedi parhau i gynyddu ei chynnwys a chyfeirio dolenni ar gyfer unigolion a busnesau tuag at y gefnogaeth a'r arweiniad sydd ar gael i gyd.

Mae bwrdd pontio Tata wedi comisiynu cynllun gweithredu economaidd lleol i amcangyfrif yr effaith economaidd ar yr economi leol a rhanbarthol, i nodi ymyraethau i liniaru effeithiau ar unigolion, teuluoedd, busnesau a'r gymuned ehangach, a chynnig piblinell o gyfleoedd i adfywio'r economi leol dros y tymhorau byr, canolig a hwy. Bydd y cynllun yn cael ei ddefnyddio gan y bwrdd pontio yn arf i argymell sut y dylid gwario'r gronfa gymorth gwerth £100 miliwn.

Mae'r tri undeb dur, Community, GMB ac Unite, wedi neu ar ganol holi barn eu haelodau ynglŷn â gweithredu diwydiannol. Mae aelodau Unite wedi dychwelyd pleidlais o blaid gweithredu diwydiannol eisoes. Bydd pleidleisiau Community a GMB yn cau ar 9 o fis Mai. Mewn ymateb i'r pleidleisiau hyn ar weithredu diwydiannol, mae Tata wedi rhoi amodau ynghylch elfennau'r pecyn diswyddo gwirfoddol y bwriedir ei gynnig. Rydym ni o'r farn y dylai Tata fod yn cynnig y pecyn gorau posibl i'w weithlu. Er bod ymgynghoriadau ffurfiol wedi dod i ben, fe fydd trafodaethau rhwng y cwmni a'r undebau yn parhau yn ystod y pythefnos nesaf ar femorandwm cyd-ddealltwriaeth posibl ar gyfer buddsoddiadau yn y busnes yn y dyfodol ac effaith ailstrwythuro ar weithwyr. Fe fydd proses diswyddo wirfoddol yn cael ei lansio ar draws Tata Steel UK o 15 Mai.

Mae Llywodraeth Cymru o'r farn fod cynhyrchu dur yn rhan sylfaenol o ddyfodol y genedl, ac fe fyddwn ni'n dal ati i gefnogi'r rhai sy'n gweithio yn y diwydiant dur ym mhob ffordd y gallwn ni.

Diolch ichi, Ysgrifennydd y Cabinet, am y datganiad ac am ganiatáu i mi ei weld o flaen llaw. Diolch yn fawr. 

Mae fy nghyd-Aelodau ar y meinciau hyn a minnau'r un mor siomedig â'r Ysgrifennydd Cabinet oherwydd yr hyn sydd wedi datblygu gyda Tata ym Mhort Talbot. Ni ddylid diystyru maint effaith hyn ar unigolion, teuluoedd a chymunedau ehangach. Rydym ni'n meddwl am y rhai yr effeithir arnynt ac sy'n byw gyda'r fath ansicrwydd ar hyn o bryd. Mae ein safbwynt ni wedi bod yn amlwg, sef ein bod ni'n dymuno gweld Tata yn parhau i redeg ffwrnais chwyth wrth iddyn nhw bontio at ffwrnais arc drydan.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae eich datganiad chi'n rhoi sylwebaeth eglur ar ein sefyllfa ni ar hyn o bryd, ond mae'n brin o fanylion ynghylch sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r gweithlu a'r gymuned yn fwy eang. Ond gan wybod nawr sut mae Tata yn dymuno bwrw ymlaen, a gaf i ofyn, Ysgrifennydd Cabinet, a ydych chi'n gwybod ar bwy yng ngweithlu Tata y bydd hyn yn effeithio yn uniongyrchol? Pa sgiliau a pha fathau o weithwyr a fydd yn cael eu colli o'r gweithlu? Ac, os ydych chi'n ymwybodol o hynny, a ydych chi wedi gallu cysylltu â nhw'n uniongyrchol a pha gymorth a wnaethoch chi ei gynnig iddyn nhw? Er mwyn i ddiswyddiadau ar raddfa fawr fel hyn fod yn digwydd, fe allai archwiliad, yn hanfodol, o'r gweithwyr a'u sgiliau a fydd yn cael eu diswyddo fod o gymorth wrth ddod o hyd i gyflogaeth addas iddyn nhw cyn gynted â phosibl. Yn aml, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn pwysleisio'r gefnogaeth a gynigiodd hi i weithlu Tata cyn i'r cynlluniau hyn gael eu cyhoeddi'r llynedd, o ran cefnogaeth ynglŷn â sgiliau a hyfforddiant yn benodol. Felly, a gaf i ofyn a cheisio sicrwydd y bydd unrhyw achrediad a chymwysterau gyda sgiliau a gafodd y gweithlu, a ariannwyd gan Lywodraeth Cymru, naill ai'n rhannol neu'n gyfan gwbl, yn drosglwyddadwy yn gyfan gwbl i gyflogwr newydd ac nad ydyn nhw'n gyfyngedig i gyflogaeth gyda Tata yn unig? Er enghraifft, a fyddai gyrrwr wagen fforch godi yn gallu mynd â'i dystysgrif gydag ef i gwmni arall, neu a fyddai'n rhaid iddo ymgymryd â chymwysterau eraill?

Wrth i ni edrych ar gyfleoedd i'r dyfodol, mae'n rhaid i ni gynnwys y porthladd rhydd Celtaidd, sy'n addo miloedd o swyddi newydd erbyn dechrau'r degawd nesaf, ac fe fydd llawer ohonyn nhw ym Mhort Talbot. Gan wybod, ac o ystyried penderfyniad Tata a'i amseriad, y bydd cyfnod rhwng diffodd y ffwrneisi chwyth a bod y ffwrnais arc ar waith a bod y porthladd rhydd Celtaidd ei hun yn gwbl weithredol hefyd—rheswm arall pam mae penderfyniad Tata yn siomedig. Ysgrifennydd Cabinet, a gaf i ofyn sut yr ydych chi am gefnogi'r gweithwyr yn y cyfnod pontio hwn er mwyn iddyn nhw allu aros yn yr ardal a chael swyddi y bydd y porthladd rhydd yn eu cynnig wedyn? Yn amlwg, pe byddai sgiliau yn cael eu colli yn y cyfnod pontio hwn, pe byddai draen dawn a sgiliau, yna ni allwn ni wneud y mwyaf o'r budd economaidd llawn a gynigir gan y porthladd rhydd i Bort Talbot a'r ardaloedd ehangach.

Un ffordd o leihau'r draen dawn a sgiliau fel hyn fyddai defnyddio'r holl sgiliau hyn i'r fath raddau â phosibl wrth ddatgomisiynu ac adeiladu'r ffwrnais arc newydd, yr ydych chi wedi sôn amdani hi, ac fe fyddai hynny'n golygu y byddai busnesau lleol yn defnyddio pobl a gyflogir yn lleol. Felly, a gaf i ofyn, Ysgrifennydd Cabinet, mewn unrhyw drafodaethau a gawsoch chi gyda Tata, a ydych chi wedi gallu pwysleisio ac annog defnyddio'r gweithlu mewnol, y rhai a gyflogir eisoes gan Tata, wrth adeiladu'r ffwrnais arc drydan ac wrth ddatgomisiynu'r ddwy ffwrnais chwyth hefyd? Os felly, pa warantau a gawsoch chi oddi wrth Tata eu bod nhw'n fodlon derbyn y cynnig hwnnw?

Mae fy nghwestiwn olaf i, Ysgrifennydd Cabinet, gan wybod fy mod i wedi codi cryn dipyn o bwyntiau manwl y prynhawn yma, ynglŷn â phwysigrwydd y gadwyn gyflenwi, a'r effaith arni hi, gyda'r hyn y gwnaethoch chi ei grybwyll yn eich datganiad. A wnaethpwyd unrhyw asesiad o bwy yn y gadwyn gyflenwi yr effeithir arnynt yn sgil cynigion Tata, a pha swyddi, os o gwbl, a fydd yn cael eu colli yn y cwmnïau hynny yng Nghymru? Nawr, er ein bod ni i gyd yn gobeithio y gellir amsugno swyddi a gollwyd yn Tata drwy greu swyddi newydd yn y porthladd rhydd a mannau eraill, efallai na fydd mater y swyddi o'r gadwyn gyflenwi mor hawdd i'w ddatrys, ac mae hynny'n dibynnu ar eu lleoliad nhw. Yn eich datganiad chi, mae llawer o sôn am y bwrdd pontio, ac mae hi'n ymddangos y bydd ef yn gwneud llawer o'r gwaith trwm. Gan fod Llywodraeth Cymru yn eistedd wrth y bwrdd pontio hwnnw erbyn hyn, rwy'n credu ei bod hi'n hen bryd i Lywodraeth Cymru gyfrannu at redeg y bwrdd pontio hwnnw'n ariannol hefyd. Diolch, Llywydd.

Rwy'n diolch i Sam Kurtz am ei sylwadau a'i gwestiynau. Mae'r cymorth a fydd ar gael oddi wrth Lywodraeth Cymru yn cynnig ystod eang o ymyraethau, a fydd yn gymesur â maint yr her y mae'r gweithlu a'r rhai yn y gadwyn gyflenwi yn ei hwynebu. Felly, mae ef yn gwybod am y dull amlasiantaeth yr ydym ni'n ceisio ei fabwysiadu yng Nghymru, a bydd hwnnw'n cael ei fabwysiadu yn y sefyllfa hon, pan rown ni ein rhaglenni cymorth ar waith, ochr yn ochr â'r ganolfan waith, Cymru'n Gweithio, awdurdodau lleol, undebau llafur a Tata Steel ei hun. Bydded hynny gyda rhaglen ReAct+ neu Cymunedau am Waith, gyda'r Rhaglen Sgiliau Hyblyg, sy'n ariannu rhai rhaglenni sgiliau ar y cyd, neu gyda'r newidiadau y gwnaethom ni eu cyflwyno yn ddiweddar i gyfrifon dysgu personol, sy'n golygu bod y cymhwyster cyflog a fyddai fel arall yn eithrio llawer o weithwyr Tata rhag bod yn gymwys, fe wnaethom ni ddiddymu hynny erbyn hyn, gan ehangu argaeledd cyfrifon dysgu personol, hyd at y gweithlu yr effeithir arno a rhai yn y gadwyn gyflenwi hefyd, fe geir amrywiaeth o raglenni y byddwn ni'n eu darparu, fel sydd gennym ni mewn cyd-destunau eraill, er nad oedd cyd-destunau'r gorffennol yn cynnwys cymaint o ddiswyddiadau na cholli swyddi.

Ar hyn o bryd, nid yw hi'n bosibl i ni fesur maint hynny i gyd, er y bydd y rhaglenni ar gael, oherwydd nid ydym ni'n gwybod pa amodau a fydd gan Lywodraeth y DU o ran y cyllid y gwnaeth ei ddarparu ac nid oes gennym ni ran yn y gwaith a wnaeth Tata ei hun o ran mapio nifer y swyddi a gollir ar amseroedd penodol. Felly, rydym ni'n aros am yr wybodaeth honno oddi wrth Tata er mwyn sicrhau y gellir dod â'n cyfraniad ni, ynghyd â'r ystod o bartneriaid a bydd yn gwneud cyfraniad hefyd, at ei gilydd ar gyfer bod yn fwyaf effeithiol o ran y gefnogaeth i'r gweithwyr hynny.

Un o'r tasgau allweddol yng ngwaith y bwrdd—. Ac ni fyddwn i'n derbyn y portread mai'r bwrdd sy'n gwneud y gwaith trwm. Mae yna amrywiaeth o bartneriaid sydd â rhan sylweddol, naill ai'n cael eu cynrychioli ar y bwrdd neu'r tu hwnt iddo, ac mae hi'n bwysig iawn mai ymdrech gydweithredol yw hon. Felly, rwy'n credu mai honno yw'r ffordd y byddwn ni'n gallu bwrw ymlaen ynddi hi. Ond, yn hollbwysig, mae angen i ni nodi'r gefnogaeth sydd ar gael yn arferol, ac rwyf i wedi amlinellu i chi beth fyddai honno o safbwynt Llywodraeth Cymru, a nodi wedyn beth arall y mae angen ei wneud. Felly, mae'r darn hwnnw o waith yn gwbl hanfodol, er mwyn defnyddio'r adnoddau sydd ar gael dros ben yr hyn y byddem ni'n ei roi fel arfer.

Roedd yr Aelod yn sôn am nifer o bwyntiau pwysig o ran sgiliau, ac mae ef yn deall nad ydym ni'n gallu nodi'r gymysgedd benodol o sgiliau ar hyn o bryd am ein bod yn aros am yr wybodaeth bellach honno, ond fe fyddwn ni'n gallu gwneud hynny pan fydd yr wybodaeth honno ar gael. Eto i gyd, mae rhai heriau wedi cael eu nodi eisoes. Un ohonyn nhw yw achrediad sgiliau y gallai gweithwyr fod wedi ei gael yn ystod eu cyflogaeth yn Tata, ond lle nad yw hwnnw wedi arwain at gymhwyster y gellid ei drosglwyddo o'r gweithle. Mae honno'n cael ei chydnabod yn her. Fe fydd Tata ei hun yn gweithio ar hynny, ac mae eisoes yn gweithio gyda Choleg Penybont ar sut y gellir mapio'r rhain ar gymwysterau y gellir eu hadnabod ar gyfer gweithlu gyda'r paru swyddi y bydd ei angen. Felly, mae'r darn hwnnw o waith yn un o'r darnau o waith y bydd angen ei ddatblygu.

Mae ef yn gwneud pwynt pwysig o ran y porthladd rhydd Celtaidd, ond mae'n gwneud y pwynt hefyd y bydd bwlch sylweddol rhwng cyfnod y colli swyddi yn Tata a'r cyfnod pan fydd y cyfleoedd cyflogaeth hynny ar gael. Mae hi'n bwysig iawn ein bod yn ni cadw hyder y bobl hynny a fyddai'n buddsoddi yn y cyfleoedd hynny yn y porthladd rhydd yn y dyfodol, trwy sicrhau bod popeth a wnawn ni yn y byrdymor yn cefnogi gweithwyr, ac yn eu cefnogi nhw i uwchsgilio neu i gael cydnabyddiaeth i'w sgiliau.

Nid yw Tata wedi darparu unrhyw warantau, ond mae cydnabyddiaeth eang y bydden nhw'n gwneud popeth yn eu gallu i sicrhau bod y gweithwyr hynny sy'n gallu bod â rhan yn y datgomisiynu a'r gwaith adeiladu yn cael cynnig y swyddi hynny. Felly, mae hynny wedi cael ei godi mewn trafodaethau. Nid oes unrhyw warantau wedi cael eu rhoi, ond mae cydnabyddiaeth iddyn nhw fod yn awyddus i wneud felly. Yn sicr, fe fyddem ninnau'n awyddus i weld hynny'n digwydd. Fe fydd swyddi arbenigol yn ofynnol ar gyfer y tasgau hynny lle nad yw'r sgiliau ar gael ar eu cyfer nhw, ond pryd bynnag y gallwn ni, dyna'r hyn y byddem ni'n dymuno ei weld.

Fe wnaeth ef bwynt, yn olaf, ynglŷn â'r cyfraniad ariannol i'r bwrdd pontio. Yr hyn a welsom ni yw ymrwymiad o ran ffigurau pennawd. Hyd yn hyn, nid oes ymrwymiad wedi bod eto i wario'r un geiniog o fewn y prif ffigur hwnnw, ac felly rwy'n credu ei bod hi'n werth cadw hynny mewn cof, ac fe fyddem ni i gyd yn dymuno gweld hynny'n digwydd yn gyflym. Mae pob plaid yn awyddus i weld hynny'n digwydd yn gyflym. Mae'r cyfraniadau a wnaethom ni wedi bod yn gyson dros nifer o flynyddoedd pan oedd angen cefnogaeth ar Tata, boed hynny ynglŷn â sgiliau, ynghylch arloesi, ynghylch buddsoddiad cyfalaf, sy'n cynrychioli cyfran sylweddol o'n cyllideb gyffredinol ni, a gallu unrhyw Lywodraeth ddatganoledig i ymyrryd o ran digwyddiad economaidd fel hwn yn amlwg iawn, llawer mwy cyfyng na gallu Llywodraeth y DU, yn anad dim oherwydd y bydd yr effaith yn cael ei theimlo ar draws economi'r DU gyfan oherwydd yr hyn a welwn ni ym Mhort Talbot. Rwy'n credu bod angen cydnabod hynny.

Roedd y newyddion ar ddydd Iau yn newyddion nad oeddem ni'n awyddus i'w gweld, ac fe hoffwn i ategu sylwadau'r Ysgrifennydd Cabinet yn ogystal â sylwadau llefarydd y Ceidwadwyr wrth iddyn nhw fynegi cydsafiad â'r gweithwyr yn y cymunedau yn fwy eang yr effeithir arnyn nhw gan hyn.

Fe hoffwn i fynegi fy siom ar goedd hefyd ynglŷn â'r ffordd y mae Tata wedi ymddwyn dros y misoedd diwethaf yn benodol, gan wneud datganiadau o fwriad yn ystod eu cyfnod ymgynghori, yn ystod ymchwiliadau'r pwyllgor, a bygwth tynnu pecynnau diswyddo hael oddi ar weithwyr, a dal ati i beidio â bod yn dryloyw gyda'r wybodaeth ynghylch pwy yn union yr effeithir arnyn nhw yn sgil y cau a'u sefyllfa o ran cael eu cyflogi gan Tata yn uniongyrchol neu yn y gadwyn gyflenwi yn fwy eang. Nid yw cwmni cyfrifol yn gweithredu fel hyn, yn enwedig pan fo hynny mewn cyd-destun o genedlaethau lawer o gysylltiad gyda'r safle rydych chi'n berchen arno.

Mae'r sefyllfa hon yn ei chyfanrwydd wedi arddangos y materion yn eglur iawn sydd ynghlwm ag economi Cymru; efallai ei bod hyd yn oed yn crisialu pam nad yw'r Llywodraeth wedi gallu gwneud gwelliannau sylweddol i'r economi dros y blynyddoedd. Mae hon yn broblem o ran perchnogaeth, onid yw hi? Dyma ni, mewn sefyllfa gydag adnodd strategol, sy'n bwysig mewn cymaint o ffyrdd, mewn sefyllfa lle mae cytundeb trawsbleidiol y dylai'r ffwrneisi chwyth aros ar agor, ac yma rydym ni'n dal i fod yn ddi-rym o ran dyfodol ein cenedl ein hunain.

Rwy'n sobr o rwystredig. Dwy fil wyth cant o swyddi uniongyrchol, miloedd yn rhagor yn y gadwyn gyflenwi a'r contractwyr—dyna'r cyfan rwyf wedi'i glywed ers cael fy ethol: colli swyddi, colli swyddi, colli swyddi. Beth yw'r pwynt—ac rwy'n gofyn hyn i bob Aelod yn y Siambr hon—beth yw'r pwynt i ni fod yma? Beth yw diben bod ag Aelodau Seneddol yn San Steffan pan fo'r angen amdanom ni ar ei fwyaf yn ein cymunedau ni, rydym ni'n taflu ein dwylo yn yr awyr ac yn gadael llonydd i bethau ddigwydd? A ydym ni mor awyddus i dderbyn ein trechu?

Rydyn ni wedi chwarae'r gêm nawr. Rydym ni wedi ceisio apelio ar hynawsedd Tata. Fe wnaethom ni roi dewisiadau eraill o'u blaenau nhw, ond nawr, mae hyn am ddigwydd. Maen nhw'n gwneud fel a fynnont, felly beth a wnawn ni nawr? Wel, mae yna dri dewis hyd y gwelaf i nawr, mae Plaid Cymru wedi rhoi dau ohonyn nhw ar y bwrdd yn gyson: gwladoli, cymryd perchnogaeth o adnodd strategol, cymryd rheolaeth ar ein dyfodol. Dyma syniad a gefnogir gan y Gynghrair Cymunedau Diwydiannol, y syniad a wyntyllodd gwasanaeth sifil Llywodraeth y DU, yn ôl rhai. Galwodd y Prif Weinidog hynny'n godi sgwarnogod. Yn wyneb hyn nawr, a fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â'r datganiad hwnnw? Wrth gwrs, fyddai hi'n rhaid i Lywodraeth y DU wneud hyn.

Yr ail ddewis yw'r syniad a wyntyllwyd yn wreiddiol gan Adam Price, sef defnyddio'r system gynllunio i roi gorchymyn cadwraeth ar y ffwrneisi chwyth, i roi amser i ni weithio allan sut y gallai'r diwydiant dur fynd yn gynaliadwy. Mae hwnnw'n rhywbeth y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud. Ac yn drydydd, derbyn dirywiad rheoledig diwydiant hanfodol. Felly, beth amdani? Beth yw eich dewis chi: gwladoli, cadwraeth neu ddirywiad a reolir? Mae'r gêm wedi dechrau. Sut ydych chi am ei chwarae hi? Nid fel hyn. Os yw'r gweithwyr yn barod i ymladd, fe ddylem ninnau fod yn barod hefyd.

Rwy'n diolch i Luke Fletcher am y sylwadau a wnaeth ac am yr angerdd a deimlodd pob un ohonom ni yn y ffordd y mynegodd ef ei achos. Rwy'n cytuno yn llwyr ag ef: mae cynhyrchiant dur sylfaenol yn adnodd strategol i economi Cymru, i economi gyfan y DU, ac ni ellir dychmygu bod ag economi sy'n ildio adnodd o'r fath. Nid dyna fu ein safbwynt ni yn y Llywodraeth. Rydym ni wedi dadlau yn gyson dros roi cynhyrchiant dur sylfaenol ar sail gynaliadwy yn y dyfodol yng Nghymru, ac rydym ni wedi dadlau dros y 14 mlynedd diwethaf i hynny fod yn cael ei gymryd o ddifrif ledled y DU ond heb wneud hynny mor llwyddiannus ag y byddem ni wedi dymuno.

Fe wnaeth ef y pwynt ynglŷn â nifer o bolisïau y mae Plaid Cymru wedi eirioli drostyn nhw. Rwy'n credu bod y sefyllfa wirioneddol y mae'r gweithwyr yn ei hwynebu ar lawr gwlad yn un sydd, yn fy marn i, ychydig yn wahanol i'r sefyllfa y mae'r Aelod yn ei phortreadu. Rwyf i o'r farn mai rhywbeth da iawn bob amser yw ymestyn am atebion creadigol, ond rwy'n credu bod angen i ni gydnabod gwirionedd yr hyn sy'n digwydd ar lawr gwlad ar hyn o bryd.

Fy marn bersonol i ynglŷn â chyfran yn y busnes yw ein bod ni wedi gweld—. Yn y sector bancio, rydym ni'n gweld hyn yn cael ei drafod o bryd i'w gilydd; yn y sector niwclear, rwy'n credu bod y pethau hyn yn syniadau sy'n cael eu hystyried, ond rwy'n credu bod yr amgylchiadau arbennig hyn ar lawr gwlad yn wahanol iawn. Mae yma fusnes gennym ni, er y byddai hi'n llawer gwell gennyf i fod wedi gweld cynllun gwahanol iawn, iawn, iawn i'r un a ddaeth i'r golwg, fel yntau, rwy'n gwybod, ac un a oedd yn llawer tebycach i'r cynllun a gynigiodd yr aml-undeb, a oedd yn darparu ar gyfer y pontio teg hwnnw i sector dur cynaliadwy yn y dyfodol, y byddem ni i gyd yn dymuno ei weld, dyma fusnes sy'n rhoi £1.2 biliwn i mewn ar gyfer gweledigaeth wahanol, ond mae hynny, yn fy marn i, yn rhoi cyd-destun gwahanol iawn i'r pwynt a wnaeth ef o ran gwladoli.

Ein dull ni o weithredu yn y Llywodraeth yw sicrhau ein bod ni'n gwneud popeth yn ein gallu i gefnogi'r gweithlu, i ddadlau'r achos yn gadarn i Tata ynghylch yr angen i roi'r pecyn gorau posibl i'r gweithwyr wrth iddyn nhw wynebu'r hyn y maen nhw'n ei wynebu nawr, oherwydd fe fydd effaith hyn arnyn nhw, ac ar eu teuluoedd nhw, ond ar gymunedau ledled y de hefyd yn aruthrol fawr. Felly, mae angen y pecyn gorau sydd ar gael oddi wrth Tata, ond mae angen i ni weld ymrwymiad i fuddsoddi yn nyfodol cynhyrchu dur ym mhob safle ledled Cymru hefyd. Ac mae hynny'n cynnwys buddsoddiad parhaus a rhagor o fuddsoddiad yn y math o ymchwil, gyda phartneriaid prifysgol, sy'n darparu'r gallu blaengar hwnnw, fel bydd honno'n rhan hollbwysig, a chytunwyd hynny, a bod ag ymrwymiad i honno fod yn rhan hanfodol o'r cynnig ar gyfer cynhyrchiant dur yma yng Nghymru i'r dyfodol.

Ysgrifennydd Cabinet, a gaf i ddiolch i chi a'ch rhagflaenydd am yr holl gefnogaeth y gwnaethoch chi ei rhoi i weithwyr Tata Steel dros y misoedd diwethaf? A dyma ni eto. Fe allem fod yn ôl ym mis Tachwedd, oherwydd ychydig iawn sydd wedi newid ers mis Tachwedd, pan ddaeth y cyhoeddiad: mae Tata am gau dwy ffwrnais chwyth, maen nhw wedi cau'r ffyrnau golosg. Ac nid pontio mohono, oherwydd mae pontio yn symud o un peth i'r llall; cau diwydiant dur ac atal cynhyrchu dur yn y de yw hyn, ac rydym ni'n aros am ffwrnais arc trydan, gyda gobaith, a fydd yn caniatáu inni ailgylchu dur yn y dyfodol, ond mae gennym fwlch enfawr rhyngddyn nhw nawr.

Rwy'n croesawu'r fawr y gefnogaeth drawsbleidiol i'r cynllun aml-undeb, a ddaeth, gyda llaw, nid oddi wrth yr undebau, ond gan arbenigwyr dur. Roedd yr wybodaeth ganddyn nhw ac fe wnaethon nhw ei rhoi at ei gilydd, ac roedd yn ymwneud â chadw ffwrnais chwyth ar waith, ar gyfer caniatáu i bontio ddigwydd mewn gwirionedd, ac yn anffodus mae Tata wedi gwrthod hynny.

Mae Llywodraeth y DU wedi methu ag ysgogi Tata i'r cyfeiriad cywir mewn gwirionedd; dim ond gadael llonydd iddyn nhw fwrw ati, ac nid ydyn nhw wedi rhoi unrhyw amodau ar unrhyw arian. Felly, rwy'n gwerthfawrogi'r cynllun gweithredu economaidd lleol a gafodd ei gynhyrchu a'i gyflwyno i'r bwrdd pontio'r wythnos diwethaf, ond fy mhryderon i ynglŷn â hynny yw mai cynllun i'r dyfodol ydyw, ag adfywio yn gynwysedig o bosibl, ond nid oes unrhyw sicrwydd y bydd busnesau yn dod. Nid oes sicrwydd pa sgiliau fydd eu hangen. Ac rydych chi eich hun wedi dweud nad yw Tata hyd yn oed wedi gwneud eu hasesiad sgiliau na'u hasesiad cadwyn gyflenwi o feysydd eu gweithlu eu hunain, felly dyma fwlch enfawr sydd gennym ni o'n blaenau.

Nid oes diffyg uchelgais yn y dref, ac rwyf i am roi fy llaw i fyny i ddweud fy mod i'n barod i ymladd; nid wyf i am ildio, ac ni fydd fy nghymunedau i'n ildio. Nid oes unrhyw ddiffyg uchelgais. Rydym ni'n awyddus i symud ymlaen. Mae gennym ni bobl gydnerth, ond mae angen i ni fod â dyfodol a gobaith, ac, ar hyn o bryd, nid yw'r gobaith hwnnw gennym ni. Rwy'n dymuno i ni allu estyn y gobaith hwnnw. Mae'r porthladd rhydd Celtaidd yn syniad gwych, ymhen 10 mlynedd. Ond o ble y cawn ni'r gweithlu a beth fydd ein sefyllfa ni yn y 10 mlynedd nesaf? Dyna'r elfen hanfodol o'r hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud.

Felly, y gwir amdani, Ysgrifennydd Cabinet, yw eich bod chi'n gwneud popeth yn eich gallu, ac rwy'n gwerthfawrogi hynny. Mae gennym ni fwy i'w wneud eto, mae gan bob un ohonom ni fwy i'w wneud; mae'n rhaid i ni gyd weithio gyda'n gilydd i gefnogi ein cymunedau, i gefnogi'r teuluoedd, i gefnogi'r gweithwyr. Ond y gwir yw—a dyma'r sefyllfa wirioneddol—nid oes gan Lywodraeth bresennol y DU unrhyw strategaeth ddiwydiannol nac unrhyw gynllun ar gyfer dur. Mae hi'n hen bryd i ni gael gwared ar y Llywodraeth hon, ac a ydych yn cytuno â mi mai'r unig ffordd y gallwn ni symud ymlaen yn wirioneddol yw gyda Llywodraeth a fydd â chynllun ar gyfer strategaeth ddiwydiannol, Llywodraeth gyda chynllun ar gyfer dur, a honno'n Llywodraeth Lafur?

Wel, rwy'n diolch i David Rees am ei gwestiynau, ac rwy'n ategu popeth a ddywedodd ef, ac yn cydnabod ei fod ef yn hyrwyddo'r sector dur yn ei gymuned ei hun a ledled Cymru. Ac rwy'n gwybod pa mor galed y mae ef yn gweithio ar ran ei gymunedau sy'n wynebu cyfradd o bryder na ellir ei dychmygu o ganlyniad i'r newyddion a ddaeth yr wythnos diwethaf.

Mae ef yn iawn i ddweud mai'r hyn y mae angen i ni ei weld yw Llywodraeth yn San Steffan, fel sydd gennym ni eisoes yng Nghymru, sydd â diddordeb mewn buddsoddi yn sylfeini ein heconomi, buddsoddi mewn strategaeth ddiwydiannol, ac fe fydd hynny'n estyn cyfleoedd i'r de, fel mewn rhannau eraill o'r DU. Mae ef yn gywir i ddweud, rwy'n credu, bod y cynllun yn dangos nifer o brosiectau posibl yn y dyfodol a fydd, wrth iddyn nhw ddigwydd, yn cynnig cyfleoedd. Ond mae ef yn gywir hefyd i ddweud bod bwlch gennym ni rhwng cau'r ffwrneisi chwyth a chyflawniad rhai o'r cynlluniau hynny, ac felly'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud, yn rhan o'r bartneriaeth yw gweithio gydag eraill, yw nodi, er enghraifft—ac fe wn i, o'r trafodaethau a gefais i'n flaenorol gydag ef, ei fod yn gofidio am yr effaith ar y gadwyn gyflenwi—yr effaith a fydd ar y gadwyn gyflenwi. Fe wyddom ni fod Tata wedi gwneud y gwaith hwnnw ac fe fyddwn ni'n cael yr wybodaeth honno, rwy'n gobeithio, yn fuan iawn.

Ond wedyn mae cyfleoedd i'w cael mewn gweithgynhyrchu gwerth uchel, yn ei ran ef o'r byd unwaith eto, ym Maglan. Fe fydd y datblygiadau yn y fan honno'n darparu cyfleoedd, rwy'n gobeithio, i rai o'r cwmnïau hynny yn y gadwyn gyflenwi i fod â chefnogaeth wrth arallgyfeirio i sectorau eraill o'r economi lle mae eu sgiliau nhw, lle gall eu busnes, lle bydd eu gallu—lle gallan nhw elwa ar y cyfleoedd hynny.

Ond mae'r gwaith hwnnw y soniais amdano yn gynharach yn allweddol yn hyn o beth, sef nid yn unig o ran ei ddibyniaeth ar y gwaith y mae pob un ohonom ni'n ei wneud, o ran cynnig arferol, trwy gyfrwng Busnes Cymru a Banc Datblygu Cymru. Mae i bob un o'r rhain swyddogaeth hanfodol, ond beth yw'r gefnogaeth ychwanegol nawr? Beth yw'r rhaglenni ychwanegol y mae eu hangen nhw nawr ar gyfer edrych ar gyllid y bwrdd pontio i allu eu cefnogi nhw, fel ein bod ni'n gallu rhoi'r gefnogaeth honno, nad ydym ni'n colli'r sgiliau hynny, nad ydym ni'n colli'r busnesau hynny, er mwyn iddyn nhw fod yma i wireddu'r cynlluniau hynny a nodir yn y cynllun gweithredu ar yr economi leol?

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw? Roedd hwnnw—rwy'n cytuno â llefarydd fy mhlaid i, Sam Kurtz—ychydig yn brin, yn fy marn i, o ran manylder ynglŷn â'r hyn y mae Llywodraeth Cymru am ei wneud yn ymarferol i helpu gweithwyr dur ym Mhort Talbot, ac mae'n pwyso llawer iawn, rwy'n credu, ar gamau'r bwrdd pontio hwnnw. Testun gofid mawr i mi a llawer o etholwyr yr wyf i'n siarad â nhw yw nad yw Llywodraeth Cymru fyth wedi cyfrannu at y bwrdd pontio hwnnw. Fe welsom ni £80 miliwn yn cael ei roi gan Lywodraeth y DU, £20 miliwn gan Tata Steel ei hun, ond dim byd oddi wrth Lywodraeth Cymru hyd yn hyn, ac mae hynny'n destun gofid mawr i mi.

Un mater a grybwyllwyd hefyd gan Sam Kurtz yw'r mater hwn o achredu sgiliau gweithwyr, lle mae'r sgiliau ganddyn nhw i gyflawni swydd ar safle Tata, yn ffatri Tata, yn y cwmni hwnnw, ond efallai nad yw'r ardystiad na'r cymwysterau cywir ganddyn nhw'r tu allan i Tata, felly pe bydden nhw'n symud ymlaen i chwilio am waith arall, efallai na fyddai'r ardystiad priodol ganddyn nhw i wneud felly. Fe wn i fod y bwrdd pontio yn gyfrifol nid yn unig am wella sgiliau gweithwyr ond am adfywiad yr ardal yn fwy eang hefyd, ac yn amlwg, po leiaf y gwariwch chi ar un, y mwyaf y bydd yn rhaid i chi wario ar y llall, ac fe fydd y gwaith adfywio hwnnw'n bwysig hefyd. Felly, a all Llywodraeth Cymru gadarnhau ai hi fydd yn talu'r bil, os mynnwch chi, ar gyfer y rhaglen honno i achredu gweithwyr er mwyn i'r gwaith adfywio hanfodol ddigwydd hyd at ei graddfa fwyaf posibl?

Dim ond ar gyfer mynd i'r afael â'r pwynt a wnaeth Tom Giffard, rwy'n credu ei fod ef yn rhoi gormod o gyfrif ar y graddau y mae gweithwyr yn dymuno clywed rhywun yn ceisio sgorio pwyntiau gwleidyddol yn hyn o beth. Rwy'n credu mai'r hyn y mae pobl yn dymuno ei glywed yw cydnabyddiaeth o wirionedd y sefyllfa ar lawr gwlad. Dim ond i gywiro'r cofnod, rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud bod y cyfraniadau a wnaethom ni yn y Llywodraeth i gefnogi cynhyrchiant dur yn Tata, o safbwynt sgiliau ac arloesedd a chyfalaf, yn cynrychioli cyfran lawer mwy o'r gyllideb sydd ar gael i Lywodraeth Cymru na chyfran o £80 miliwn o gyllideb Llywodraeth y DU. Ond rydym ni yma i gefnogi'r gweithlu a gwneud popeth yn ein gallu yn ein priod swyddogaethau a'n pwerau i wneud hynny. 

Mae'r gwaith y mae ef yn sôn amdano, sef achrediad sgiliau, yn wirioneddol hanfodol. Fe fuom ni'n trafod y perygl yn y bwrdd ddydd Iau i'r gweithwyr hynny sydd wedi datblygu sgiliau sylweddol ond nad ydyn nhw'n cael cydnabyddiaeth yn rhwydd y tu allan i Tata ac y mae angen iddyn nhw fod â chefnogaeth er mwyn achredu'r sgiliau hynny a chydnabod cymwysterau mewn mannau eraill. Mae'r gwaith ar y gweill ar hyn o bryd gyda Choleg Penybont, ac fe fydd hwnnw'n cael ei ymestyn ymhellach eto. Mae nifer o wahanol ffynonellau ariannu i gefnogi hynny, naill ai oddi wrth Tata, y bwrdd pontio, a'r gwaith a amlinellais i eisoes yn fy ymateb i Sam Kurtz yn gynharach—yr ymrwymiadau yr ydym ni'n eu gwneud yn y Llywodraeth a'r newidiadau yr ydym ni'n eu gwneud i raglenni cyfredol, gan gynnwys y cyfrifon dysgu personol, sydd ar gael i ymestyn sgiliau rhai sydd mewn gwaith. Mae yna amrywiaeth o wahanol ymyraethau a fydd yn cefnogi'r gweithlu, ac fe fyddwn ni'n dod â holl rym y rhaglenni sgiliau a chyflogadwyedd ar gyfer eu cefnogi nhw.

Mae'r newyddion a glywsom ni'r wythnos diwethaf oddi wrth Tata nid yn unig yn effeithio ar y gweithlu ym Mhort Talbot a'u teuluoedd nhw, ond yn ogystal â hynny, wrth gwrs, ar yr holl gymunedau yr wyf i'n eu cynrychioli, ac mae'r hunllef sydd wedi bod yn gwmwl uwch eu pennau nhw am fisoedd lawer erbyn hyn yn sefyllfa wirioneddol nawr. Mae hi mor siomedig, ond mae angen i'r bobl hyn wybod bod Llywodraeth Cymru yn cymryd camau i archwilio pob llwybr posibl y gallech ei ddilyn ar gyfer achub rhai o leiaf o'r miloedd o swyddi a gaiff eu colli fel hyn, fel y camau a gyflwynodd Plaid Cymru. Oherwydd rydych chi'n aros am Lywodraeth Lafur newydd yn y DU, ond erbyn hynny fe fydd hi'n rhy hwyr ac fe fyddwn ni wedi colli'r ffwrnais chwyth honno. Felly, a ydych chi'n gwneud unrhyw waith yn y maes hwnnw? Sut ydych chi'n cynnig cael yr wybodaeth hanfodol angenrheidiol honno oddi wrth Tata i nodi cwmnïau a chontractwyr sydd angen cymorth yn fuan iawn? Oherwydd nid wyf i o'r farn fod disgwyl am hynny'n ddigonol mewn gwirionedd. Ac o ran yr ymyraethau hynny yr oeddech chi'n sôn amdanyn nhw a gynllunnir ar gyfer y gymuned yn fwy eang, sut mae'r rhai a effeithir am fod â rhan yn hynny o beth? A ydych chi'n cytuno ei bod hi'n hanfodol y bydd llais y gymuned yn cael ei glywed yn iawn wrth iddi lywio drwy'r dyfodol anodd hwn?

Mae'r un pryderon gennym ninnau ar ran y cymunedau yr effeithir arnynt. Rwyf innau'n cynrychioli llawer o deuluoedd sydd â phobl yn gweithio yn y gwaith dur, ac rwy'n gwybod beth yw arwyddocâd hynny i'r teuluoedd o'r trafodaethau a gefais i yn fy nghymorthfeydd. Felly, rwy'n ategu'r sylwadau a wnaethoch chi ddechrau eich cwestiynau. Ond mae'r teuluoedd hynny'n gwybod hefyd beth rydym ni'n ei wneud yn y Llywodraeth i gefnogi paru swyddi, uwchsgilio, sefydlu busnesau newydd, y gwaith cadwyn gyflenwi yr oeddwn i'n sôn amdano yn gynharach wrth ymdrin â chwestiwn David Rees, y gwaith yr ydym ni'n ei wneud i sicrhau bod cefnogaeth iechyd meddwl a llesiant i'r rhai yn Tata yr effeithir arnynt a'r tu hwnt i hynny. Fe wyddom ni fod risgiau iechyd meddwl difrifol iawn yn gallu deillio o ddiswyddiadau ar raddfa eang, a phan fo llawer llai o ddiswyddiadau nag yn yr achos hwn, hyd yn oed. Felly, rydym ni'n gweithio gyda'r byrddau iechyd lleol i sicrhau y bydd cymorth ar gael. Mae cefnogaeth ar gael yn Tata ar hyn o bryd, ond mae pawb yn cydnabod yr angen i'w chynnig yn llawer ehangach i gefnogi llesiant yr unigolion hynny, eu teuluoedd nhw a'r gymuned hefyd.

Yr hyn y gwnes i ei amlinellu yn fy natganiad heddiw ac yn yr atebion i gwestiynau yw cyfres ymarferol iawn o gamau. Yr hyn sydd angen i ni ei weld nawr yw trosi'r uchelgais yn y cynllun hwnnw y bu'r bwrdd yn ei ystyried a'i gymeradwyo'r wythnos diwethaf i gyfres bendant o gamau a gymerir gan y gwahanol bartïon o amgylch y bwrdd hwnnw—y ni ein hunain mewn dull amlasiantaethol, gan weithio gyda'n gilydd mewn partneriaeth, ar gyfer rhoi'r gefnogaeth y gallwn ni i weithwyr, i'w teuluoedd nhw, i rai yn y gadwyn gyflenwi, ac eraill yn y cymunedau lleol. Rydym ni wedi cyflwyno'r achos hwnnw'n wastadol i Tata sef fod angen yr wybodaeth arnom ni ynghylch pa weithwyr y mae'n debygol yr effeithir arnyn nhw a pha bryd, a mapio'r gadwyn gyflenwi, ar gyfer rhoi'r gefnogaeth honno i gyd.

Ysgrifennydd Cabinet, mae Llanwern yn waith pwysig iawn, o hyd, yn yr economi leol yng Nghasnewydd a'r cyffiniau, gan gynnwys cymoedd Gwent, ac mae'n darparu swyddi â chyflog da, medrus dros ben, ac mae'r proffil oedran yn llawer iau mewn gwirionedd na'r hyn y mae llawer o bobl yn ei dybio, gyda nifer o brentisiaid yn cael eu cefnogi gan Lywodraeth Cymru, wrth gwrs. Felly, wrth i faterion fynd rhagddyn nhw, Ysgrifennydd Cabinet, a wnewch chi sicrhau y bydd gweithrediadau eilaidd, fel y rhai yn Llanwern, yn cael yr holl warantau y gellir eu cynnig, ar gyfer cadw cymaint o'r swyddi hynny â phosibl, a bod y prentisiaid hynny yn Llanwern yn parhau i dderbyn cymorth fel eu bod nhw'n cael eu cadw a'u datblygu i'r dyfodol hefyd?

Rwy'n diolch i John Griffiths am y cwestiynau yna. Mae ef yn iawn i ddweud bod gweithwyr dur ledled Cymru yn edrych ar gyhoeddiad yr wythnos diwethaf ac yn pendroni ynglŷn â'r hyn y mae'n ei olygu iddyn nhw a'u gwaith. O ran y ddau bwynt a ofynnodd i mi'n benodol, rydym wedi ceisio a chael ymrwymiadau gan Tata ynglŷn â'r ddau faes hynny. O ran cynhyrchu eilaidd, maen nhw wedi cadarnhau, yn ystod y broses bontio ac ar ôl y pontio, y byddan nhw'n sicrhau'r cyflenwad eilaidd trwy ddefnyddio dur o dramor. Maen nhw wedi dweud eu bod nhw'n hyderus y bydd ganddyn nhw'r gallu a'r medr i gyflenwi'r dur hwnnw o ansawdd uchel y bydd ei angen yn y dyfodol. Maen nhw wedi gwneud ymrwymiad hefyd o ran prentisiaid—y byddan nhw'n sicrhau y bydd y prentisiaid hynny yn gallu cwblhau eu prentisiaethau drwy eu cadw nhw neu eu hadleoli nhw, i sicrhau eu bod nhw â'r gefnogaeth sy'n angenrheidiol.

Rwy'n gwneud datganiad byr iawn, oherwydd rwy'n awyddus i sicrhau bod Democratiaid Rhyddfrydol Cymru hefyd yn ymuno yn y gefnogaeth drawsbleidiol hon o ran y gweithwyr ym Mhort Talbot. Rydym ni'n rhannu eich siom wrth i Tata wrthod cynigion yr undeb yn llwyr a'u hymagwedd lawdrwm. Mae'n rhaid i ni fod yn gwbl bendant: mae caniatáu pontio annheg, oherwydd dyna yw hyn, sy'n siomi'r miloedd o weithwyr ym Mhort Talbot, eu teuluoedd nhw a'r gymuned gyfagos, yn gwbl annerbyniol. Nid ystadegau moel mo'r rhain, ond pobl wirioneddol sy'n ymdrin â degawdau o esgeulustod llywodraethol, diffyg gweledigaeth, ac, unwaith eto, Tata Steel yn eu gadael yn amddifad. Mae Port Talbot yn gymuned gydnerth, yn un a berfformiodd Y Dioddefaint yn eu cannoedd, yn 2011. Fe ddaethon nhw allan ac ymuno mewn gwirionedd yn rhywbeth creadigol iawn. Mae'n rhaid i ni fod wrth eu hymyl nawr, i sicrhau ein bod ni'n cymryd risgiau, yn feiddgar ac yn sefyll i fyny i Tata. Nid yw hyn yn dderbyniol. Diolch yn fawr iawn.

Diolch i Jane Dodds am y datganiad a'r cwestiynau yna. Ein barn ni yn y Llywodraeth yw bod bargen well, ar gyfer dur ac i'r gweithlu, ar gael ac y dylai fod wedi bod yn fath o gytundeb a gafodd ei negodi rhwng Llywodraeth y DU a Tata—un a fyddai wedi darparu ar gyfer pontio llawer hwy a thecach i ffurf fwy cynaliadwy o gynhyrchu dur i'r dyfodol. Rydym ni o'r farn fod yr ymgynghoriad wedi cynnig cyfle i gyflwyno cynllun o'r fath, ac mae hi'n hynod o siomedig nad yw hynny wedi digwydd. Fe fydd hynny ag effaith sylweddol ar fywydau miloedd o unigolion, ond ar eu teuluoedd nhw, y gymuned leol, a chymunedau, mewn gwirionedd, ledled y de. Ein gorchwyl ni nawr yw sicrhau ein bod ni'n ymladd dros y dyfodol gorau posibl i'r gweithwyr a'r diwydiant dur yng Nghymru. Rwy'n gwybod y bydd y Prif Weinidog yn mynd i Mumbai yn fuan iawn i gyflwyno'r achos hwnnw ar ran y sector cynhyrchu dur a gweithwyr dur yng Nghymru.

Diolch i chi am eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet. Ddoe, fe gawsom ni ein briffio gan y Gynghrair Cymunedau Diwydiannol, a oedd yn awgrymu y dylid dod â gwaith dur Port Talbot yn ôl i berchnogaeth gyhoeddus. Ysgrifennydd Cabinet, a yw hyn yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru yn gefnogol iddo, ac a ydych chi wedi cael unrhyw drafodaethau gyda Llywodraeth y DU i'r perwyl hwnnw? A yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud unrhyw asesiadau o risgiau a/neu fuddion cynigion o'r fath, a awgrymwyd gan undebau hefyd? Yn olaf, Ysgrifennydd Cabinet, sut ydych chi'n ymgysylltu â'r gymuned yn fwy eang sydd o amgylch y gweithwyr dur i liniaru effaith cynigion Tata ar y rhai nad yw'r diswyddiadau arfaethedig yn effeithio yn uniongyrchol arnyn nhw? Diolch i chi.

Rwyf i o'r farn mai pwynt rhyfeddol iawn a wnaeth yr Aelod i mi—y dylwn i fod wedi argymell i Lywodraeth y DU wladoli cynhyrchiant dur yng Nghymru—pan nad yw'r Llywodraeth honno wedi ymgysylltu o gwbl am dros 14 mlynedd ynglŷn â'r angen i sicrhau dyfodol cynaliadwy i ddur yng Nghymru a ledled y DU. Roedd cynlluniau llawer gwahanol ar gael i Lywodraeth y DU pe bydden nhw wedi dymuno cefnogi sector dur cynaliadwy, heb angen gwladoli; sy'n gofyn rhoi ystyriaeth ddifrifol i fywoliaeth y gweithwyr dur. A thestun gofid mawr yw nad ydyn nhw wedi dewis gwneud felly.

Bydd atgofion o'r 1980au, pan nad oedd y Ceidwadwyr yn cymryd y diwydiant dur o ddifri bryd hynny, a'r hyn a ddigwyddodd yn fy nghymuned i. Mae'r hyn sy'n digwydd ym Mhort Talbot yn debyg iawn nawr. Dyma newyddion cwbl ddinistriol, ac fe fydd hwn yn cael ei deimlo mewn cymunedau dur ledled Cymru. [Torri ar draws.] Rwy'n gallu clywed y sylwadau, ond nid yw'n gwneud gwahaniaeth i'r sefyllfa wirioneddol, Ysgrifennydd Cabinet. Rydych chi'n cydnabod yn eich datganiad bwysigrwydd safleoedd eraill, gan gynnwys Shotton yn fy etholaeth i. Mae hi'n gwbl hanfodol ein bod ni'n parhau i fuddsoddi yn y gweithlu medrus yn Shotton. Y cynnyrch terfynol a ddaw o safle Shotton yw'r gorau yn y byd, ond ar gyfer gwneud hyn, mae angen y gallu arnom ni i gynhyrchu dur crai yma yng Nghymru. A gaf i ofyn i chi, Ysgrifennydd Cabinet, pa sgyrsiau a gawsoch chi'n arbennig ynglŷn â safle Shotton a'r cyflenwad dur yno i'r dyfodol?

Rwy'n diolch i Jack Sargeant am y pwynt pwysig yna. Fe gefais i sicrwydd gan y cwmni y bydd ei weithrediadau eilaidd, gan gynnwys y safle yn Shotton, yn parhau i weithio ar y cyfraddau a gynlluniwyd, ac y bydd y swbstrad yn cael ei sicrhau gan gyfleusterau dur eraill Tata yn ystod y cyfnod pontio at wneud dur gyda ffwrneisi arc trydan. Rwy'n cytuno â'r Aelod bod Shotton yn cyflenwi cynnyrch o'r radd flaenaf, ac rwy'n falch y bydd yn parhau i wneud hynny yn ystod y cyfnod pontio.

Fe fydd ethol Llywodraeth Lafur gyda pholisi diwydiannol gwahanol ym mis Hydref neu fis Tachwedd yn rhy hwyr i achub ffwrnais chwyth sydd am gau ym mis Medi. Ac fe wyddom ni y bydd y cwmni yn gweithio ar gyflymder mawr i ddatgymalu, diraddio a dymchwel y ffwrnais chwyth, am eu bod nhw'n gwybod, pe byddai honno'n dal i sefyll ym mis Hydref neu fis Tachwedd, gyda Llywodraeth newydd yn ei lle, y byddai'n rhaid iddyn nhw wyrdroi eu cynlluniau. Mae gan Lywodraeth Cymru, fel dywedwyd wrthym ni gan gynghorwyr cyfreithiol y Senedd, bŵer i gynnal a rhoi'r safle i'w gadw. Fe allem ni gyflwyno deddfwriaeth frys. Nid y fi sy'n dweud hyn; ond cynghorwyr cyfreithiol y Senedd. Fe allem ni ddefnyddio pwerau prynu gorfodol i gynnal neu roi'r safle i'w gadw. Pe gallem ni wneud hynny, hyd yn oed am ychydig fisoedd yn unig, fe allem ni greu cyfle ar gyfer y newid hwnnw i bolisi newydd, buddsoddiad newydd, ac fe allem ni ddychwelyd at y cynllun aml-undeb. Pam nad ydym ni'n defnyddio'r pŵer sydd gennym? A wnaiff y Llywodraeth ymchwilio i weld a yw cyngor cyfreithiol y Senedd yn gywir, drwy ofyn i'ch cyfreithwyr eich hunain? Ac a wnewch chi ymrwymo i rannu'r cyngor cyfreithiol hwnnw gyda'r Senedd gyfan?

Yr hyn yr ydym ni'n dymuno ei weld yw Llywodraeth Lafur yn ddiweddarach eleni, a fydd â chynllun eglur ar gyfer dur ledled y DU, ac ymrwymiad i fuddsoddi, ac ymrwymiad i fuddsoddi yn y seilwaith angenrheidiol ar gyfer bod â dyfodol cynaliadwy i'n heconomi yng Nghymru. Dyna pam mae hi'n anhygoel o rwystredig i bob un ohonom ni fod Tata yn gwneud y penderfyniadau a wna, yn ystod y cyfnod hwn, pryd mae, ar y gorwel, yn syth o'n blaenau ni, Lywodraeth newydd ymrwymedig i gynhyrchiant dur mewn ffordd nad yw'r Llywodraeth bresennol, yn syml.

Mae ymrwymiad y Llywodraeth Lafur sydd ar ddod i mewn i fuddsoddi mewn dur yn parhau. Mae'r angen i fuddsoddi mewn dur yng Nghymru a ledled y DU yn parhau. Fe fyddwn ni'n awyddus i weld Llywodraeth Lafur yn cael ei hethol i wneud hynny, ac rwy'n dymuno gweld ymrwymiadau gan Tata i fuddsoddi yn ei holl safleoedd yng Nghymru, i sicrhau ein bod ni'n cadw'r gallu hwnnw, yr enw da hwnnw am gynhyrchu dur blaengar, hyd yn oed yn y dulliau trawsnewidiol a gynllunnir ganddyn nhw. Mae'r buddsoddiad hwnnw, yr ymrwymiad hwnnw, yn hanfodol i'n cynhyrchiant dur yng Nghymru yn y dyfodol.

Ysgrifennydd Cabinet, diolch yn fawr iawn. Mae'n hynod siomedig bod y cawr dur cyfalafol Tata wedi gwrthod yr adroddiad mynegai hwn a gomisiynwyd gan yr undebau llafur—Community a GMB—sy'n archwilio'r dewisiadau amgen hynny i gynllun Tata. A bydd pawb sy'n gofalu am Gymru ac anghenion diogelwch y DU, a'r gallu i fod yn genedl creu dur sylfaenol, yn galaru'r penderfyniad hwn, felly mae taer angen cefnogaeth drawsbleidiol yma. Ond diffyg strategaeth ddiwydiannol sy'n gyfrifol am hyn. 

Fel Aelod o'r Senedd dros Islwyn, rwy'n bryderus iawn am effeithiau cynllun Tata, nid yn unig ar faint allbwn pob un o'r safleoedd yn y gwaith eilaidd yn Llanwern, y cafodd rhan fawr o'r cynllun tai cymdeithasol mwyaf ym mwrdeistref Caerffili ei adeiladu ar ei gyfer—sydd yn Nhŷ Sign—ond hefyd ar ddiogelwch dur, angen dibynnu ar Tsieina ac eraill sydd â budd strategol yn y Deyrnas Unedig. Ai dyna sydd wrth wraidd hynny—i gynhyrchu dur y DU ar gyfer seilwaith mawr a'r Weinyddiaeth Amddiffyn? Ac felly, heb y strategaeth ddiwydiannol honno yn y DU, rwy'n hynod bryderus y bydd hyn yn niweidiol i Gymru a'r DU. 

Mae'n adeg bryderus, gan fod y cynlluniau a amlinellwyd yn golygu disodli cynhyrchu yn y DU, fel y dywedais i, gyda dur wedi'i fewnforio yn lle hynny. Mae hynny'n wirioneddol yn rhoi elw o flaen pobl a'r amgylchedd. Felly, sut a pha warantau sydd yna i Lywodraeth Cymru, y gallan nhw o bosibl eu sicrhau gan Tata a Llywodraeth y DU, i sicrhau y bydd safle Llanwern, a pharth cyflogaeth pwysig i ranbarth Gwent gyfan, yn gweld buddsoddiad sylweddol wrth symud ymlaen, ac i ddiogelu'r capasiti cynhyrchu dur sylfaenol hwnnw ar gyfer y DU?

Wel, mae'r Aelod yn iawn i dynnu sylw at bwysigrwydd cynhyrchu dur i ddiogelwch y genedl, yn ogystal ag iechyd economaidd y genedl. Mae hi'n iawn i ddweud hynny. Dyna'r achos yr ydym wedi'i wneud yn gyson fel Llywodraeth Cymru. Dyna pam rydym yn credu'n angerddol bod gallu gwneud dur sylfaenol yn gwbl hanfodol ar gyfer anghenion y dyfodol, iechyd yn y dyfodol a diogelwch ein heconomi yn y dyfodol. Ac rwy'n gwybod mai dyna fydd yr achos y bydd y Prif Weinidog yn ei wneud pan fydd yn mynd i Mumbai yr wythnos nesaf i siarad yn uniongyrchol â Tata yno. Ac fe fydd yn mynd gydag ef, rwy'n siŵr, gefnogaeth yr Aelodau yn y Siambr hon sydd eisiau gweld cynhyrchu dur yn cael ei drawsnewid yn llwyddiannus, yn gynaliadwy i'r dyfodol, ond ar sail pontio teg i'r ffordd newydd honno o gynhyrchu dur. 

Dyna'r dyfodol—pontio teg i hynny, nid y cynllun y gwelsom Tata yn ei gyflwyno yr wythnos diwethaf, ac rwy'n siŵr iawn mai dyna fydd yr achos y bydd y Prif Weinidog yn ei wneud yr wythnos nesaf. 

Ac yn olaf, Jenny Rathbone. 

Diolch. Datganiad cenhadaeth clwstwr diwydiannol de Cymru yw datblygu clwstwr diwydiannol gwirioneddol gynaliadwy o'r radd flaenaf i ddiwallu anghenion cymdeithas yn 2030, 2040, 2050 a thu hwnt. Ni ellir ei wneud heb ddur—ni ellir ei wneud, oherwydd does neb wedi dyfeisio'r deunydd i adeiladu llinellau rheilffordd neu ynni adnewyddadwy heb ddur. Ac rwy'n teimlo nad cynllun sero net yw hwn, fel y mae rhai pobl wedi dadlau ar ben arall yr M4, ond nid cyd-Aelodau yma yn y Senedd.

Ni all diben y porthladd rhydd Celtaidd fod dim ond i fewnforio dur o India neu Tsieina. Yn 2013 fe wnaeth Llywodraeth Cymru brynu Maes Awyr Caerdydd am £52 miliwn. Hoffwn adleisio geiriau Altaf Hussain ac Adam Price i ystyried gwladoli fel yr unig lwybr i achub ein diwydiant dur, nid yn unig i Gymru, ond i'r DU gyfan, oherwydd, fel arall, mae Tata Steel yn bwriadu cerdded i ffwrdd o hyn i gyd. Felly, mae angen polisi beiddgar arnom nawr, a tybed a ydych chi wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i drafod hyn, gyda Llywodraeth y DU—os gellid byth eu perswadio o ddifrifoldeb y sefyllfa hon—yn ogystal â gyda'r weinyddiaeth Lafur sydd ar ddod.

Nid yw hyn yn rhywbeth sydd o fewn gallu Llywodraeth Cymru i'w gyflawni, fel y mae'r Aelod rwy'n credu yn derbyn yn ei chwestiwn. Yn amlwg, rydym wedi gweld Llywodraethau'n cymryd rhan gyhoeddus yn y sector bancio, ac yn sicr mae'n cael ei drafod yn y sector niwclear, felly mae cyd-destunau lle mae hynny'n cael ei ystyried. Nid wyf yn credu bod yr amgylchiadau hynny'n berthnasol yn uniongyrchol yn yr achos penodol hwn; mae'r cyd-destun yn wahanol. Nid y cynllun y mae Tata yn ei gyflwyno yw'r cynllun yr wyf i eisiau ei weld, nid dyma'r cynllun y mae Aelodau yn y Siambr hon eisiau ei weld, ond mae'n gynllun y maen nhw'n buddsoddi cannoedd o filiynau o bunnoedd ynddo, felly mae'n gyd-destun gwahanol i'r enghreifftiau eraill yr wyf wedi'u rhoi.

Rwyf eisiau gweld bargen wahanol ar gyfer gwneud dur, bargen wahanol i weithwyr dur na'r un y mae Tata yn mynd ar ei hôl. Y dyfodol iawn ar gyfer creu dur—un sy'n cyflawni'r pontio teg hwnnw i sector dur cynaliadwy, sy'n ategu'r cynllun y mae Syndex wedi'i ddatblygu ar gyfer yr aml-undebau, fel yr oedd David Rees yn ei ddweud yn gynharach, cynllun sydd wedi ei gostio, sy'n gredadwy, yn gyflawnadwy, ac sy'n cyflawni'r pontio teg hwnnw. Mae'r fargen honno ar gael o hyd, ac ysgrifennodd y Prif Weinidog at Brif Weinidog y DU yr wythnos diwethaf, gan wneud yr union bwynt hwnnw.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.

Mae eitem 4 ac eitem 5 wedi eu gohirio, ac felly fe gymerwn ni doriad nawr o tua 10 munud, i baratoi ar gyfer Cyfnod 3 y Bil sydd i ddilyn. Byddwn ni'n canu'r gloch bum munud cyn i ni ailgychwyn. Diolch yn fawr.

[Anghlywadwy.]—o welliannau, sy'n ymwneud ag enw Comisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru. Gwelliant 44 yw'r prif welliant yn y grŵp, a dwi'n galw ar Adam Price i gynnig y prif welliant—Adam Price.

Diolch yn fawr, Llywydd. Mae'n anrhydedd i gychwyn Cyfnod 3 yn ein trafodion ar y Bil yma o bwys hanesyddol o ran ein llwybr cenedlaethol a'n bywyd democrataidd.

Mae'r gwelliant yma a'r, beth yw hi, 78 o welliannau cysylltiedig—does neb yn gallu ein cyhuddo ni o beidio â bod yn drylwyr, a dwi'n ddiolchgar iawn am y cymorth a ges i, wrth gwrs, gyda'r clercod—yn newid enw'r corff sydd yn gyfrifol o fewn y Bil yma am benderfynu ffiniau'r seddi newydd ar gyfer y Senedd hon i gymryd mas y term 'ffiniau'. Mae hynny, ar yr olwg gyntaf, yn edrych braidd yn wrth-resymegol, felly dyma ychydig o esboniad cefndirol.

Enw'r corff perthnasol ar hyn o bryd ydy'r Comisiwn Ffiniau a Democratiaeth Leol Cymru. Dyna'r corff sydd ar hyn o bryd yn adolygu'r trefniadau etholiadol o fewn llywodraeth leol, ac mae'r enw presennol yn ceisio ei wahanu o'r Comisiwn Ffiniau i Gymru, sy'n gyfrifol am benderfynu ffiniau etholaethau Senedd San Steffan. Yn y Bil yma, fel mae'n sefyll ar hyn o bryd, mae enw'r corff yn newid i Gomisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru—dwi'n edrych ar y Cwnsler Cyffredinol i weld a ydw i'n gywir—ond, yn Saesneg, Democracy and Boundary Commission Cymru, a hynny yn bennaf i adlewyrchu swyddogaeth ychwanegol y corff i fod yn gyfrifol am osod ffiniau newydd y Senedd genedlaethol o 2026 ymlaen. Mae hyn i gyd yn gwneud synnwyr, a dylwn i ddweud hynny, na ddylwn, gan taw fi yn rhannol oedd wedi cyd-gytuno'r awgrym am yr enw newydd yma wrth drafod y Mesur drafft yn rhinwedd fy rôl ar y pryd yn arweinydd Plaid Cymru. 

'Felly, pam y gwelliant yma?', dwi'n eich clywed chi'n ei ofyn. Wel, ers cyhoeddi'r Bil hwn, mae yna Fil arall gennym hefyd, y Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru), sydd yn newid swyddogaethau'r comisiwn dan sylw. Mae'n ymestyn swyddogaeth y comisiwn, er enghraifft, i fod yn gyfrifol am benderfynu lefelau cymeradwyaeth i gynghorwyr a deiliaid swyddi eraill o fewn llywodraeth leol. Mae'n rhoi swyddogaeth ganolog i'r comisiwn, trwy'r bwrdd rheoli etholiadol newydd, wrth asesu cynlluniau peilot sydd yn arloesi ym maes etholiadau yng Nghymru. A'r tebygrwydd yw, hefyd, mai'r corff yma fydd cartref safle gwybodaeth ar-lein newydd arfaethedig i bleidleiswyr, fydd yn cynnig gwybodaeth am ymgeiswyr a'r broses etholiadol ehangach. 

Mae nodyn esboniadol y Bil arall yna yn dweud y bydd gan y comisiwn, ac rwy'n dyfynnu, 

'cyfrifoldeb am oruchwylio’r gwaith o gyd-drefnu a gweinyddu etholiadau datganoledig...yn ogystal â chynghori Gweinidogion Cymru ar faterion sy’n ymwneud ag iechyd democrataidd y wlad.'

Felly, cwmpas o ran cyfrifoldeb sydd yn eang iawn yn ymwneud ag iechyd democrataidd, ac, yn wyneb y diffiniad hwnnw, rydw i wedi llunio'r newid yma mewn enw, oherwydd ymddengys i mi y bydd gan y corff ar ei newydd wedd swyddogaeth eang o ran democratiaeth Cymru, ac mae uwcholeuo dim ond un agwedd ar hynny, sef y swyddogaeth ffiniau, ymhlith llawer o dan ddemocratiaeth yn gyffredinol, yn rhoi camargraff ynglŷn â natur eang y swyddogaethau y bydd gan y corff. Mae ailenwi'r corff yn symlach, yn Gomisiwn Democratiaeth Cymru, yn adlewyrchiad gwell o'r sefyllfa newydd yma. Mae teitlau byrrach i gyrff cyhoeddus bob amser i'w ffafrio, dwi'n teimlo, o'i gymharu â rhai hir a chlogyrnaidd, yn enwedig o bersbectif dealltwriaeth y dinesydd o rôl a chyfansoddiad y cyrff dan sylw.

Felly, dyna air o esboniad o ran diben y gwelliant. Dylwn nodi, o ran proses, mai fy mwriad oedd cyflwyno'r gwelliant fel gwelliant procio yn ystod y trafodion ar y Bil arall, gan fod y pwyntiau rwyf wedi eu nodi yn deillio o'r Bil hwnnw. Ond canfuwyd, ar ôl trafod â chlercod y Senedd, na fyddai'r gwelliant o fewn sgôp y Bil hwnnw, a dim ond o fewn cyd-destun y Bil yma y gellir newid enw, y gellir trafod ailenwi. Felly, oherwydd rhyfeddodau gweithdrefnau'r broses seneddol, rydyn ni wedi cyrraedd y pwynt yma o drafod gwelliant i newid enw corff sydd yn edrych yn rhesymol yng nghyd-destun y Bil yma ond ddim yng nghyd-destun Bil arall nad yw'n bosib gwella i'r perwyl arbennig yma. 

Gwelliant procio ydy hwn o hyd, o ran fy mwriadau i, er mwyn o leiaf rhoi'r cyfle i roi ystyriaeth i'r mater a chlywed y dadleuon ar y naill ochr a'r llall. Rwyf wedi, serch hynny, fel roeddwn i wedi cyfeirio, cyflwyno rhestr gyflawn o welliannau er mwyn rhoi'r cyfle i ni gyflawni'r newid os taw dyna fyddai farn y Senedd, ond nid wyf yn bwriadu gwasgu nhw i gyd i bleidlais os yw hi'n glir nad oes mwyafrif yn mynd i fod o blaid. Felly, gyda hynny o eiriau i ddechrau, edrychaf ymlaen at glywed barn fy nghyd-Aelodau ar draws y Senedd.

Rydych chi ychydig yn hyf, Cwnsler Cyffredinol; rwy'n mynd i alw Darren Millar. 

Diolch, Llywydd. Wrth wneud fy sylwadau agoriadol yn y ddadl Cyfnod 3 hon heddiw, hoffwn unwaith eto gofnodi fy niolch i dîm y Pwyllgor Biliau Diwygio am eu cefnogaeth a'u gwaith drwy gydol cyfnodau'r Bil hwn hyd yn hyn, gan gefnogi Aelodau—gan gynnwys fi—gyda drafftio a pharatoi'r holl welliannau y byddwn yn eu cyflwyno. Rwy'n credu ei bod yn gywir dweud bod pob un ohonom yma yn y Senedd yn ddiolchgar iawn am y gwaith y mae'r clercod a'r cynghorwyr cyfreithiol a'r ymchwilwyr ar y pwyllgorau hyn yn ei wneud. Rwyf hefyd yn ddiolchgar iawn i'r Aelod sy'n gyfrifol, mewn gwirionedd, ac i Aelodau eraill o'r Senedd, am eu hymgysylltiad yn arwain at y trafodion heddiw. Fel y gwyddant, mae gennym wahaniaethau sylfaenol ynghylch egwyddorion y Bil hwn a'r diwygiadau y mae'n ceisio eu gosod, ond rydym wedi gallu cymryd rhan mewn ffordd adeiladol sydd wedi bod yn barchus ac sydd wedi rhoi'r ystyriaeth ddifrifol i'r Bil a'r gwelliannau arfaethedig iddo y maent yn eu haeddu.

Nawr, wrth gwrs, fel y byddech chi'n disgwyl i mi ddweud, hyd yn oed pe bai'r holl welliannau yn cael eu derbyn, rwy'n credu ei bod yn annhebygol iawn y byddem yn rhoi ein cefnogaeth iddo, ond, wrth ddweud hynny, rwyf am gydnabod y ffordd gadarnhaol yr ydym wedi gallu gweithio gyda'n gilydd a byddai'r gwelliannau yr ydym wedi'u cyflwyno drwy drydydd cyfnod y Bil hwn yn gwneud y Bil, yn ein barn ni, llawer gwell nag ydyw ar hyn o bryd a byddai'n llawer gwell i ddemocratiaeth Cymru ac yn gwella'r ffordd y mae'r Senedd yn gweithio yn y dyfodol.

Os gallaf droi'n fyr at grŵp 1 a'r gwelliannau a gyflwynwyd yn enw Adam Price, mae'n rhaid i mi ddweud, Adam, rwy'n eu gweld, mae arnaf ofn, yn ddiangen. Nid oedd unrhyw bryder wedi ei godi hyd yma ynghylch y cynnig i newid yr enw Comisiwn Ffiniau a Democratiaeth Leol Cymru i Gomisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru, ac, mewn gwirionedd, bydd dileu'r gair 'ffiniau' o'r teitl hefyd yn dileu cyfeiriad at un o agweddau pwysicaf gwaith y comisiwn hwn. Nawr, rwy'n gwerthfawrogi bod ganddo gyfrifoldebau llawer ehangach, ond mae hynny'n sicr yn cael ei gynnwys yn y gair 'democratiaeth' ar ddechrau'r teitl hefyd, felly, wrth ei alw'n Gomisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru, bydd yn gwneud yn union yr hyn y mae'n ei ddweud ar y tun, fel staen pren Ronseal, ac, felly, rwy'n credu, oherwydd bod y gwelliannau hyn yn ddiangen, byddaf yn annog pobl i beidio â'u cefnogi.

Cwnsler Cyffredinol.

Diolch, Llywydd. A gaf i—? Cyn siarad am y gwelliannau penodol, hoffwn ddiolch i Darren, Jane Dodds ac Adam Price ac eraill, mewn gwirionedd, am yr ymgysylltiad, yr ymgysylltiad adeiladol? Mae'n amlwg bod yna feysydd lle mae anghytundebau ond mae'n bwysig gallu cael sgyrsiau, gallu ymgysylltu a gwneud newidiadau sy'n fuddiol i'r ddwy ochr, a hefyd bod yna graffu priodol ar y ddeddfwriaeth. Felly, diolchaf ichi am hynny, a hefyd y rhai sydd wedi gweithio ar y Bil hwn, oherwydd mae hwn yn ddarn arloesol o ddeddfwriaeth yn hanes datganoli a'r Senedd hon. Ac rwy'n credu bod y Bil hwn yn cynrychioli cyfle unwaith mewn cenhedlaeth i greu Senedd fodern sy'n adlewyrchu Cymru'r unfed ganrif ar hugain, Senedd fwy effeithiol gyda mwy o allu a chapasiti i ddwyn Llywodraeth Cymru a deddfwriaeth i gyfrif, a Senedd y mae ei maint yn adlewyrchu ei chyfrifoldebau presennol.

Unwaith eto, gan droi'n benodol at y gwelliannau, fel y deallir yn dda, yn fy marn i, ni fydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r newidiadau hynny i'r Bil, am lawer o'r rhesymau y mae Darren Millar wedi'u nodi, oherwydd bod adolygiadau ffiniau yn swyddogaeth graidd gwaith y comisiwn ac y byddant yn parhau i fod felly. Bydd y comisiwn yn gyfrifol am adolygu trefniadau etholiadol ar gyfer awdurdodau lleol yng Nghymru. Bydd hefyd yn rhoi swyddogaethau adolygu ffiniau etholaethol y Senedd arno, gan ei wneud y corff cyntaf â chyfrifoldeb penodol dros adolygu ffiniau etholaethau'r Senedd. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig bod enw'r comisiwn yn cadw'r gair 'ffin' oherwydd ei fod yn amlygu ac yn adlewyrchu un o elfennau allweddol gwaith y comisiwn.

A gaf i ddweud hefyd fy mod i'n parchu'n fawr ac mae gennyf lawer o empathi gyda'r pwyntiau sy'n cael eu gwneud, mewn gwirionedd? Oherwydd bod mater democratiaeth, llesiant ein democratiaeth ac ati, a'r elfennau hynny sydd wedi'u cynnwys yn y ddeddfwriaeth hon, ac a fydd yn wir yn cael eu cynnwys mewn deddfwriaeth ddilynol, yn arloesol iawn, rwy'n credu, ac yn adlewyrchu'r sylw yr ydym yn ei roi i wella democratiaeth yng Nghymru, sef yr hyn rwy'n credu yw hanfod hyn mewn gwirionedd. Felly, byddwn yn annog Aelodau, os caiff ei symud i bleidlais, i bleidleisio yn erbyn y gwelliannau, ond rwy'n rhoi sylw mawr i'r pwyntiau, y pwyntiau amlwg a wneir, yn benodol o ran yr elfennau hynny sydd yno gyda democratiaeth. Mewn gwirionedd, mae'n eithaf arloesol bod gennym nid yn unig gomisiwn ffiniau, ond mae gennym Gomisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru, felly rwy'n credu bod hynny'n bwysig.

Adam Price i ymateb.

Dwi'n ddiolchgar i'r Aelodau am eu hymateb, a dyw e ddim yn syndod nad yw'r gwelliant yma, felly, yn mynd i gael mwyafrif. Ond dwi yn credu ei fod e'n bwysig i gofnodi, fel oedd y Cwnsler Cyffredinol, yr amrediad eang a chynyddol o swyddogaethau fydd gan y comisiwn yma. Mae e wedi cael ei ddweud, weithiau fel beirniadaeth, nad ydw i fel gwleidydd, nad yw Plaid Cymru, efallai, erioed wedi adnabod problem nad ŷn ni eisiau creu sefydliad cenedlaethol yn ei chylch. Dyw e ddim cweit yn gywir, ond mae creu sefydliadau cenedlaethol yn bwysig. Mae e'n rhan o ddatrys y problemau a'r heriau dŷn ni'n eu hwynebu a gwireddu ein potensial, ac mae creu sefydliad cenedlaethol ar ei newydd wedd, yn esblygu ac yn tyfu ym maes democratiaeth a maes iechyd democratiaeth, dwi'n credu, yn rhywbeth dylen ni i gyd ei groesawu. 

O ran y teitl, byddai'n well gen i deitl talfyredig fy hunan. Mae yna rywbeth, ys dywedir yn Saesneg, yn fwy elegant, efallai, amdano. Efallai mai 'comisiwn democratiaeth' ar lafar, yn anffurfiol, y bydd pobl yn dechrau ei alw fe. Hynny yw, pan grëwyd Cyngor Cymru a Mynwy, pryd oedd e, yn 1949, 'cyngor Cymru' roedd pawb yn ei alw fe, gan gynnwys y cadeirydd ei hun, Huw T. Edwards, wrth gwrs. So, efallai bydd Comisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru yn troi mas fel 'comisiwn democratiaeth' i bob pwrpas. Mae yna lot o waith, mae yna raglen o waith, rhaglen ac agenda llawn y byddwn ni i gyd eisiau cyfrannu iddyn nhw yn ystod y cyfnod cyffrous sydd o'n blaenau ni. Ond gyda hynny, dwi yn gofyn am ganiatâd y Senedd i dynnu'r gwelliant yma'n ôl, dwi ddim am ei wasgu fe i bleidlais.

Y cynnig, felly, gan Adam Price, sydd eisoes wedi symud gwelliant 44 yw bod gwelliant 44 yn cael ei dynnu nôl. Os nad oes unrhyw un yn anghytuno â hynny, fe wnawn ni gymryd bod y Senedd yn cytuno i hynny. Fydd yna ddim pleidlais, felly, ar welliant 44.

Grŵp 2 fydd nesaf, a'r grŵp yma yn welliannau sy'n ymwneud ag adolygu ffiniau etholaethau’r Senedd, ar gyhoeddiadau a gweithredu. Gwelliant 1 yw'r prif welliant. Y Cwnsler Cyffredinol sy'n cynnig y gwelliant yma. Mick Antoniw.

Diolch, Llywydd. Rwy'n falch o agor y ddadl ar y grŵp hwn o welliannau, sy'n gwneud newidiadau technegol i adran 2, ac Atodlenni 2 a 3 i'r Bil, sy'n ymwneud ag adolygiadau ffiniau etholaethau'r Senedd.

Mae gwelliant 1 yn egluro bod cyfeiriad at 'yr adran honno' yn adran 2(1) o Ran 1 o'r Bil yn golygu adran 49J o Ddeddf Comisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru etc. 2013. Mae'r gwelliant yn ceisio gwneud hyn mewn ffordd fwy cryno.

Mae gwelliannau 24, 25 a 31 yn sicrhau cysondeb ieithyddol rhwng y darpariaethau sy'n ymwneud â chyhoeddi sylwadau, yn dilyn y gwahanol gyfnodau o sylwadau, sy'n ofynnol fel rhan o adolygiadau ffiniau etholaethol. Maent hefyd yn egluro, pan fydd gofyniad i gyhoeddi'r sylwadau a dderbyniwyd, fod yn rhaid i Gomisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru eu cyhoeddi mewn dogfen. 

Mae gwelliant 26 yn egluro, pan fydd yn cyhoeddi unrhyw hysbysiad fel rhan o adolygiad paru ffiniau 2026, fod yn rhaid ei gyhoeddi ar wefan y Comisiwn. Byddai hyn yn cynnwys, er enghraifft, yr hysbysiad ar ddechrau'r adolygiad. Mae hyn yn darparu cysondeb yn y gofynion cyhoeddi ar gyfer yr holl ddogfennau neu adroddiadau a gyhoeddir gan Gomisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru fel rhan o adolygiad paru 2026. Mae'n adlewyrchu'r gofynion cyhoeddi a nodir ar gyfer hysbysiadau, adroddiadau a dogfennau y darperir ar eu cyfer yn Atodlen 3, sy'n gwneud darpariaeth ar gyfer adolygiadau ffiniau llawn dilynol. Mae gwelliant 27 yn welliant canlyniadol sy'n ofynnol oherwydd gwelliant 26. 

Mae gwelliant 30 yn welliant technegol arall, er mwyn sicrhau cysondeb ieithyddol ag adran 49H(3)(d) o Ddeddf Comisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru etc. 2013, fel y'i mewnosodwyd gan Atodlen 3. Felly, byddwn i'n gofyn i'r holl Aelodau gefnogi'r gwelliannau annadleuol, gobeithio, yn y grŵp hwn.

Gan mai hwn yw fy nghyfraniad cyntaf i fel rhan o'r drafodaeth heddiw, mi hoffwn i nodi fy niolch i bawb sydd wedi gweithio'n ddiwyd i'm cynghori drwy'r broses hon a hefyd, wrth gwrs, y clercod a'm cyd-Aelodau ar y pwyllgor diwygio.

Wythnos nesaf, mi fydd hi'n 25 mlynedd ers yr etholiadau cyntaf i'r Senedd hon. Chwarter canrif yn ddiweddarach, mae'n gyfan gwbl briodol ein bod yn cymryd y camau angenrheidiol tuag at ddiwygio'r Senedd. Mae'r angen am y diwygiadau hyn wedi bod yn amlwg ers blynyddoedd lawer. Er bod ystod y pwerau sydd gan y Senedd hon yn parhau i fod yn llawer rhy gyfyngedig, yn enwedig o gymharu â Senedd yr Alban, mae cymwyseddau datganoledig Cymru, serch hynny, wedi cynyddu’n sylweddol o ran nifer a chymhlethdod ers 1999, gyda chynnydd, o ganlyniad, yng nghyfrifoldebau Aelodau etholedig ynghyd â'n gallu i ddeddfwriaethu.

Er gwaethaf y datblygiadau hyn, nid yw maint y Senedd wedi newid, ac mae'n fwyfwy amlwg nad yw maint ein Senedd yn darparu'n ddigonol ar gyfer y pwerau hyn. Fel y gwnes i gyfeirio ato yn ystod ein trafodaethau yng Nghyfnod 2 y Bil hwn, mae Cymru yn haeddu cael Senedd o'r maint sydd ei hangen ar gyfer ein democratiaeth. Yn yr Alban, mae un Aelod ar gyfer tua bob 33,000 o etholwyr. Yng Ngogledd Iwerddon, mae un Aelod ar gyfer tua 15,000 o etholwyr. Yng Nghymru, mae un Aelod i tua 39,000 o etholwyr. Yn bellach, rhaid cofio hefyd ein bod wedi colli nifer o gynrychiolwyr: yr Aelodau o Senedd Ewrop yn sgil Brexit ac, o etholiad nesaf San Steffan, lleihad o 40 i 32 o Aelodau Seneddol. Mae hyn yn gadael Cymru gyda'r gynrychiolaeth etholiadol lleiaf o holl wledydd y Deyrnas Unedig, a hynny o bell ffordd. Ar y mesur hwn yn unig, mae cyflwyno Bil diwygio'r Senedd yn anghenraid democrataidd, ac mae'n siŵr na allai unrhyw un sydd wirioneddol yn credu mewn democratiaeth gymesur, sy'n gweithredu'n dda, wrthwynebu hyn.

Mae hefyd yn amlwg bod Senedd fwy ei maint yn hwyluso atebolrwydd a chraffu mwy effeithiol ar y Llywodraeth. Mae nifer y meysydd polisi sydd bellach wedi eu datganoli yn golygu bod Aelodau'r gwrthbleidiau yn aml yn cael portffolios lluosog, gan orlwytho'r gwaith craffu angenrheidiol ar draws nifer cyfyngedig o unigolion. Bydd cynyddu nifer Aelodau'r Senedd, felly, yn cyfoethogi, yn gwella ac yn grymuso gwleidyddiaeth wrthbleidiol yng Nghymru—rhywbeth y byddwn yn gobeithio bod hyd yn oed Aelodau Torïaid y Senedd hon yn cydnabod, pan ddim yn y Siambr hon neu o flaen camera.

Rydym hefyd yn falch y bydd y Mesur hwn yn mynd i'r afael â'r angen amlwg am ddiwygio ein system bleidleisio, gan ddileu, unwaith ac am byth, y system gyntaf i'r felin hynafol sydd wedi bod mor niweidiol i ymgysylltiad a brwdfrydedd pleidleiswyr yn etholiadau San Steffan. Mae holl Aelodau Plaid Cymru wedi bod yn glir o'r cychwyn nad yw'r Bil hwn yn cyflawni popeth yr hoffem ei weld o ran diwygio seneddol. Mae ein polisi fel plaid yn parhau i fod yn gefnogol o'r model pleidlais sengl drosglwyddadwy yn hytrach na'r system restr gaeedig a fydd yn cael ei gweithredu gan y Bil hwn, a byddwn yn parhau i wthio i hyn gael ei ystyried fel rhan o'r broses adolygu yn 2030. Fodd bynnag, rydym hefyd yn cydnabod nad oes gan un blaid yn y Senedd y mwyafrif o ddwy ran o dair sy'n ofynnol i gyflawni diwygio ar ei phen ei hun. Ac felly, rydym wedi gweithio'n bragmataidd gyda'r Llywodraeth i ddatblygu set o gynigion a fydd yn medru cyrraedd y trothwy hwn.

I droi at sylwedd y grŵp yma, rydym yn derbyn rhesymeg y Llywodraeth i greu eglurder o ran dyletswyddau Comisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru i gyhoeddi adroddiadau ar adolygiadau ffiniau etholaethol, ac i hysbysebu’r wybodaeth mewn mannau priodol, ac felly byddwn yn cefnogi gwelliannau 1, 24, 25, 26, 27, 30 a 31.

Y Cwnsler Cyffredinol.

Diolch yn fawr. Rwy'n ddiolchgar i'r Aelodau am eu cyfraniadau adeiladol a gofynnaf i'r holl Aelodau gefnogi'r holl welliannau yn y grŵp hwn. Diolch.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw wrthwynebiad? Nac oes. Felly, mae gwelliant 1 wedi'i dderbyn.

Grŵp 3 yw'r grŵp nesaf o welliannau. Mae'r rhain yn ymwneud ag anghymwyso personau sydd wedi eu heuogfarnu o ddichell o fewn y pedair blynedd diwethaf rhag bod yn Aelod o'r Senedd neu'n ymgeisydd. Gwelliant 43 yw'r prif welliant—yr unig welliant yn y grŵp yma—a dwi'n galw ar Adam Price i gyflwyno'r prif welliant hwnnw.

Diolch, Llywydd. Dyma'r ail gyfle i ni drafod y cynnig hwn i wneud dichell fwriadol gan ymgeiswyr neu Aelodau o'r Senedd yn drosedd benodol, a fyddai, pe bai pobl yn cael eu dyfarnu'n euog, yn arwain at anghymhwyso o'r Senedd. A gaf i, yn gyntaf oll, ddiolch i'r holl Aelodau hynny sydd wedi cymryd rhan mewn trafodaethau adeiladol iawn gyda mi wrth lunio'r fersiwn newydd hon o'r gwelliant, ac, yn wir, y trafodaethau adeiladol a gawsom gyda'r Llywodraeth hefyd? Rydym bellach wedi cyrraedd man lle mae gennym Aelodau o bob plaid yn cefnogi'r gwelliant, a chonsensws cynyddol, rwy'n credu, ar draws y Senedd, fod hwn yn faes yr ydym eisiau gweithredu ynddo, gan gydnabod mai cefnlen hyn mewn democratiaethau ledled y byd yw'r gostyngiad yn ymddiriedaeth y cyhoedd mewn gwleidyddiaeth, mewn gwleidyddion ac yn ein sefydliadau democrataidd, ac mae angen i ni wneud rhywbeth ynghylch hynny.

Ar un ystyr, mae gwleidyddiaeth bob amser wedi bod â bwlch hygrededd ymhlith dinasyddion, ond credaf mai'r hyn y byddwn i'n ei ddweud yw bod y bwlch presennol wedi dod yn agendor atebolrwydd yn ystod y degawdau diwethaf, a nawr rydyn ni'n syllu i mewn i affwys. Rydyn ni'n edrych ar fyd yn y dyfodol yn llawn ffugiadau dwfn, gwleidyddiaeth ôl-wirionedd a thon ar ôl ton o dwyllwybodaeth, felly mae angen i ni wneud rhywbeth ac mae angen i ni wneud rhywbeth ar frys. Gallai Cymru wir arwain democratiaeth ledled y byd yn hyn o beth. Pe baem ni'n pasio'r cynnig hwn mewn rhyw ffurf neu'i gilydd, gan ddefnyddio rhyw gerbyd—fe ddown ni ymlaen at hynny, rwy'n siŵr, yn ein trafodaethau—fe fyddem ni'r cyntaf yn y byd yn hyn o beth.

Yn yr ymchwil yr ydym wedi'i gynnal yn y broses o ddatblygu'r gwelliant hwn, fe wnaethom nodi, rwy'n credu, bod tua hanner dwsin o Seneddau ledled y byd—Awstria a thua phum Senedd y Gymanwlad—mewn gwirionedd yn ei gwneud hi'n drosedd i wleidyddion ddweud celwydd wrth y Senedd, ond, mewn gwirionedd, mae'r hyn a ddywedwch y tu allan i'r Senedd yn gofyn am yr un gofal. Mae yna ychydig o Seneddau eraill: mae De Awstralia ers 20 mlynedd, er enghraifft, wedi ei gwneud yn drosedd i chi wneud datganiadau ffug yn ystod ymgyrch etholiadol, ac mewn gwirionedd, mae'r gyfraith honno wedi gweithredu'n effeithiol iawn, iawn. Felly, mae darnau o ddysgu—mae rhai cynseiliau—y gallwn ni dynnu arnyn nhw, ac rydyn ni wedi defnyddio llawer o'r iaith honno yn y gwelliant hwn, felly dydyn ni ddim yn cychwyn o'r dechrau'n llwyr. Ond mae'r gwelliant hwn yn dod â'r holl elfennau hynny at ei gilydd, ac mae'n torri tir newydd mewn gwirionedd gan ei fod yn waharddiad cynhwysfawr ar ddichell, nid yn unig yn ystod cyfnodau etholiad ond drwy gydol y flwyddyn, ym mhob blwyddyn; nid yn unig y tu mewn i'r Senedd, ond y tu allan i'r Senedd hefyd, ar-lein ac all-lein.

I redeg trwy rai o'r elfennau allweddol yn gyflym iawn, iawn, mae ei brif bwyslais wrth gwrs, ar ddatganiadau ffug a thwyllodrus 'mewn manylyn perthnasol'. Beth mae hwnnw'n ei olygu? Wel, mae'n golygu, os ydych chi'n cael rhywbeth yn anghywir, elfen ddibwys, ac ati, yna nid dyna'r hyn rydyn ni'n mynd i'r afael ag ef yma. Mae'n ymwneud â gwneud datganiad ffug arwyddocaol neu sylweddol, a'i wneud, yn hollbwysig, yn ymwybodol. Nid eich bod chi wedi gwneud camgymeriad anfwriadol—rydyn ni i gyd yn gwneud camgymeriadau ac angen cywiro ein hunain, mae hynny'n naturiol—ond ei wneud mewn ffordd fwriadol—dyna sy'n allweddol—a gyda'r bwriad o gamarwain y Senedd neu'r cyhoedd.

Ac mae'n ymwneud â datganiadau ffeithiol. Rydym yn dweud yn benodol nad yw'n ymwneud â datganiadau barn neu gred; nid ydym yn ymwneud ag atal anghytundebau cyfreithlon a allai hyd yn oed olygu dehongli'r ffeithiau yn wahanol. Hefyd, mae'n eithrio bwriad yn y dyfodol. Mae rhesymau dilys, weithiau, pryd gallwch chi addo rhywbeth ac mae amgylchiadau y tu hwnt i'ch rheolaeth yn golygu nad ydych chi wedi gallu cyflawni hynny. Felly, nid yw'n ymwneud â hynny; mae'n ymwneud â datganiadau ffeithiol sy'n brofadwy, ac mae'n ymwneud â'r sefyllfaoedd hynny pan fo gwleidyddion yn gwybod bod yr hyn maen nhw'n ei ddweud yn ffug ac maen nhw'n ei wneud beth bynnag am resymau sinigaidd ac oportiwnistaidd.

Rydyn ni wedi ceisio codi'r safon yma, oherwydd yr hyn nad ydym eisiau ei weld, wrth gwrs—. Nid cyfres gyfan o erlyniadau yw arwydd llwyddiant y fenter hon. Yr hyn yr ydym eisiau ei wneud yw creu norm diwylliannol yn ein gwleidyddiaeth lle mae pob un ohonom yn derbyn nad yw dichell fwriadol byth yn dderbyniol. Unrhyw adeg mae gwleidydd wedyn yn meddwl y gallai fod yn dod yn agos at y llinell, mae'n ailfeddwl ac mae'n camu'n ôl o'r llinell honno. A dyna'r profiad, rwy'n credu, yn Ne Awstralia gyda'r gyfraith gwirionedd mewn hysbysebu gwleidyddol y cyfeiriais ati.

Yn y gwelliant rydym yn rhoi cyfle i bobl dynnu yn ôl ac ymddiheuro. Felly, un ai ar ôl i chi sylweddoli, 'O, arhoswch, dywedais rywbeth ac nid oedd e'n gywir', neu fod rhywun yn tynnu eich sylw at hyn, mae yna gyfnod rhesymol o amser, 14 diwrnod, pryd y gallwch chi ddweud, 'Edrychwch, dwylo i fyny, roeddwn yn anghywir, a hoffwn gywiro'r gwall.' Mae hwn yn welliant rhesymol. Nid yw, mewn unrhyw ffordd, yn atal trafodaeth rydd. Nid yw'n ymwneud â barn, cred, ac ati; mae'n ymwneud â gosod egwyddor graidd sydd, yn fy marn i, yn ein huno ni i gyd—ein bod ni eisiau dweud yng Nghymru y bydd ein diwylliant democrataidd ni â gonestrwydd wrth ei wraidd. Gyda'r geiriau hynny o gyflwyniad, edrychaf ymlaen at ymateb yr Aelodau.

A gaf i ddiolch i Adam Price am gyflwyno'r gwelliant hwn heddiw ac am wrando ar adborth Aelodau'r Senedd yn y ddadl yng Nghyfnod 2 ar welliant tebyg? Cytunodd wrth gwrs i dynnu'r gwelliant hwnnw yn ôl a chael trafodaethau trawsbleidiol, yr wyf wedi bod yn gysylltiedig â nhw, ac rwy'n ddiolchgar iawn ei fod wedi estyn allan er mwyn gwneud hynny. Roedd y trafodaethau hynny'n gynhyrchiol iawn ac fe'u cynhaliwyd mewn ysbryd da iawn.

Rwy'n falch iawn ein bod wedi dod o hyd i gonsensws ar y testun yn y gwelliant sydd ger ein bron, oherwydd, fel y mae Adam Price wedi'i amlinellu'n eithaf huawdl, mae gennym broblem mewn gwleidyddiaeth yn fyd-eang ynghylch anwireddau a chamwybodaeth, ac mae hynny'n felltith, rwy'n ofni, ar drafodaeth wleidyddol, ac wedi bod yn felltith gynyddol yn y blynyddoedd diwethaf, ac mae'n tanseilio hyder yn ein democratiaethau. Mae'n arwain at drafodaeth wleidyddol wenwynig ac amgylchedd yr ydym, yn anffodus, i gyd yn boddi ynddo.

Yn ddiweddar, ymwelais, gyda phwyllgor B y Cynulliad Seneddol Prydeinig-Gwyddelig, â'r Ganolfan Ragoriaeth Ewropeaidd ar gyfer Gwrthsefyll Bygythiadau Hybrid yn Helsinki, ac roedd yn ddiddorol gwrando ar rai o'r tueddiadau mewn bygythiadau hybrid sy'n tanseilio democratiaethau ledled y byd. Un ohonyn nhw yw her gwleidyddion, weithiau yn ddiarwybod, yn dod ar draws datganiadau anghywir, anwireddus ac yn eu defnyddio nhw, a'r pethau hynny yn ymledu ar draws pethau fel cyfryngau cymdeithasol. Mae hynny, felly, yn tanseilio'r ymddiriedaeth mewn democratiaeth ac yn chwarae i ddwylo ein gelynion rhyngwladol, a dweud y gwir, y cyfundrefnau awdurdodaidd hynny sydd eisiau niweidio democratiaeth.

Mae'n ddyletswydd arnom ni i gyd yn y Siambr hon i sicrhau bod gonestrwydd ac uniondeb wrth wraidd popeth a wnawn, a gwn fod pawb yn y Senedd hon yn ceisio gwneud yr hyn a allant i sicrhau eu bod yn cynnal y gwerthoedd hynny. Mae gennym ddyletswydd i osod esiampl i'r cyhoedd. Mae'n iawn, felly, ein bod yn hyrwyddo, yn ein rhengoedd ein hunain, y gwerthoedd yr ydym eisiau eu gweld yn ffynnu ar draws cymdeithas, a'i gwneud yn glir bod methu â chynnal y gwerthoedd hynny trwy geisio camarwain pobl yn fwriadol, naill ai yn y Senedd hon neu rywle arall, yn arwain at ganlyniadau amlwg.

Rydym yn gwybod bod gan ddeddfu ar y mater hwn gefnogaeth gyhoeddus eang. Rwy'n deall bod darn tebyg o ddeddfwriaeth wedi ei gynnig mewn Bil Aelod yn San Steffan, a bod rhywfaint o bleidleisio wedi digwydd o amgylch hynny, a bod y mwyafrif llethol—rwy'n credu ei fod yn 75 y cant o bobl o amgylch y DU gyfan—eisiau gweld rhywfaint o ddeddfwriaeth ar y mater hwn. Mewn gwirionedd, yng Nghymru, roedd dros 90 y cant o bobl yn cefnogi'r angen am rywfaint o ddeddfwriaeth ar y mater hwn. Felly, rydyn ni'n cyd-fynd â'r cyhoedd yma o ran eu bod nhw eisiau i ni ymdrin â'r mater hwn.

Mae'r gwelliant yn gymesur, mae'n rhesymol, mae ganddo'r mesurau diogelwch hynny i atal pobl rhag ei gam-drin pe bai'n cael ei wneud yn fater troseddol, ac, wrth gwrs, yn bwysig iawn, byddai'n trin gwleidyddiaeth fel proffesiwn yn yr un modd â'r llu o broffesiynau eraill y mae gwleidyddion wedi rheoleiddio ar eu cyfer yn y gorffennol. Mae'n anghyfreithlon i feddyg ddweud celwydd wrthych, ac rydym wedi deddfu fel gwleidyddion, yn gyfan gwbl, i atal meddyg rhag camarwain claf. Pam y dylai fod yn wahanol i ni? Dyna pam rwy'n falch o allu cefnogi'r gwelliant hwn heddiw. Rwy'n gobeithio mai Cymru yw'r genedl gyntaf yn y byd i allu arwain ar y mater penodol hwn.

Rwy'n credu bod gennym gyfle gyda'r Bil hwn y dylem fachu arno er mwyn ymdrin â'r broblem hon o ddichell a mynd i'r afael â hi. Nid wyf eisiau gweld hwn yn cael ei ohirio am chwe mis arall, naw mis, pum mlynedd neu 10 mlynedd. Mewn gwirionedd, cofiwch, mae wedi cymryd 25 mlynedd i'r Bil diwygio'r Senedd ddod ymlaen. A allwn ni aros mor hir i ymdrin â'r mater hwn? Nid wyf yn credu hynny, a dyna pam rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n cefnogi'r gwelliant hwn heddiw.

Diolch i Adam Price am gyflwyno hwn, a Jane Dodds hefyd am ychwanegu ei chefnogaeth. Mae'n rhaid i mi ddweud, pan glywais i Adam Price yn gwneud y dadleuon y tro diwethaf i ni drafod hyn, roeddwn i'n amheus, ond cytunais i'w drafod ymhellach ac i siarad â'r tîm yn Compassion in Politics a noddodd yr adroddiad, a phrofi'r dadleuon, a rhaid imi ddweud fy mod wedi fy mherswadio bod hwn yn gam synhwyrol a rhesymol i'w gymryd. Mae'n tynnu ar waith a wnaed ar sail drawsbleidiol ar Fil Aelod preifat yn San Steffan dair blynedd yn ôl. Mae ganddo gefnogaeth gyhoeddus, ac mae cynsail, fel y mae Darren Millar newydd ddweud, gan broffesiynau eraill sydd hefyd yn destun rheolau ynghylch camarwain yn fwriadol.

I fod yn glir, ac i dawelu meddwl y rhai a allai fod yn bryderus, nid yw hyn yn ymwneud â cheryddu dadlau gwleidyddol, ac nid yw'n ymwneud ag atal pobl rhag mynegi eu barn na'u gwerthoedd. Mae hyn eisoes wedi'i ddiogelu mewn cyfreithiau hawliau dynol. A gallwch ddarllen yn adroddiad diweddaraf y comisiynydd safonau ar y gŵyn am y ffordd y defnyddiwyd disgrifiad o'r gwaharddiad cyffredinol o 20 mya a bod dadl am ddehongli cyfreithiau hawliau dynol, a bod modd gwneud amddiffyniad o hynny yn ymarferol. Mae'n dangos nad yw'r offer sydd yno eisoes a'r cynsail sydd eisoes yno yn cael eu defnyddio'n swta. Mae yna arlliw. Nid yw hwn yn rhywbeth y dylem fod yn ei ofni.

Mae'r gwelliant yn ymwneud yn benodol ag atal rhywun rhag cyflwyno rhywbeth y mae'n gwybod ei fod yn ffug ac yn dwyllodrus, a byddai'n alinio gwleidyddiaeth â phroffesiynau eraill lle mae camliwio bwriadol yn cael ei wahardd. Ac nid wyf wir yn gweld dadl gref yn ei erbyn, a bod yn onest.

Gadewch imi geisio profi hyn gydag un enghraifft gyfoes y credaf y byddai'n dod o fewn y cwmpas. Ar hyn o bryd, mae honiad bod ein polisi adeiladu ffyrdd yn cynrychioli gwaharddiad ar adeiladu ffyrdd. Nid yw'n ddehongliad o ffaith. Nid yw'n farn gyfreithlon. Yn syml, mae'n anghywir. A gellir dangos ei fod felly, sef y prawf sydd wedi cael ei grybwyll. A do, wrth gwrs, bu newid yn y meini prawf. Mae dadl bolisi i'w chynnal ynghylch hynny, ond mae ffyrdd newydd yn cael eu datblygu a byddant yn cael eu cyflawni, felly nid oes gwaharddiad. Mae'r Ceidwadwyr yn gwybod hynny, maen nhw'n parhau i'w ddweud, ond mae'n ffug, yn dwyllodrus gyda'r bwriad o gamarwain.

Byddai'r bar ar gyfer erlyniad yn briodol yn uchel, ac mae amddiffynfeydd wedi'u rhestru yn y gwelliant y gellir eu defnyddio'n gyfreithlon yn erbyn y cyhuddiad. Mae hefyd yn amlwg na all unigolion ddwyn cyhuddiadau yn erbyn unigolion eraill. Ac fel y dywedodd Adam Price, gall Aelod dynnu'r datganiad yn ôl ac ymddiheuro o fewn 14 diwrnod fel falf ddiogelu.

Rwy'n gwybod bod gan y Llywodraeth rai pryderon technegol ynghylch y gwelliant, ac mae'n annhebygol o symud ymlaen heddiw, ond mae'n bwysig nodi'r gefnogaeth ddwybleidiol i alinio gwleidyddiaeth â'r proffesiynau eraill, a diddordeb y Cwnsler Cyffredinol mewn cydweithio i ddatblygu rhywbeth y gellid ei gyflwyno. Diolch.

Hoffwn ychwanegu fy nghefnogaeth fel bod gennym gynrychiolwyr trawsbleidiol sy'n cefnogi'r gwelliant hwn. A diolch i Adam Price hefyd am gyflwyno'r gwelliant hwn.

Er bod nifer o welliannau wedi'u cynnig mewn cyfnodau blaenorol mewn ymgais i wella'r Senedd a hyrwyddo amcanion y Bil diwygio, mae'r gwelliant hwn yn benodol yn wir yn mynd i'r afael â gwarchod rheolaeth y gyfraith a chynnal uniondeb system ddemocrataidd Cymru wrth symud ymlaen. Fel y dywedwyd, ni allwn wadu'r realiti bod gwirionedd a thryloywder yn wynebu heriau sylweddol yn ein cyfnod presennol. Mae gormodedd o gamwybodaeth, newyddion ffug a naratifau twyllodrus wedi dod yn fwyfwy cyffredin, ac mae hynny wedi erydu ymddiriedaeth y cyhoedd yn y maes gwleidyddol. Er fy mod i fel Democrat Rhyddfrydol Cymru, yn credu bod yn rhaid i ni barhau i fod yn wyliadwrus wrth ddiogelu egwyddorion rhyddid i lefaru ac ymgom agored, mae gennym gyfrifoldeb clir hefyd i gynnal y safonau uchaf o onestrwydd o ran ffeithiau yn ein hymddygiad fel gweision cyhoeddus.

Mae'r gwelliant hwn yn ceisio sefydlu fframwaith clir ar gyfer dal y rhai sy'n dal swydd gyhoeddus yn atebol am ddatganiadau camarweiniol bwriadol a wneir yn rhinwedd eu swyddogaeth swyddogol. Mae'n cydnabod pwysigrwydd atal lledaenu celwyddau yn fwriadol tra bo'n darparu mesurau diogelu rhag hawliadau neu orgyrraedd gwamal. Drwy gefnogi'r mesur hwn, mae gennym gyfle i anfon neges bwerus at bobl Cymru a'r byd—neges sy'n cadarnhau ein hymrwymiad i gynnal ein hunain ag urddas, uniondeb a thryloywder. Gall y gwelliant hwn fod yn gam tuag at adfer ymddiriedaeth y cyhoedd yn y broses wleidyddol, a gosod esiampl i eraill ei dilyn.

Nid yw'n gyfrinach y bu cynnydd pryderus mewn amheuaeth gyhoeddus ynghylch gallu gwleidyddion i weithredu gyda gonestrwydd a chymhwysedd. Nid oes angen i ni fynd ar ôl y sgandalau niferus ac achosion o ddichell sydd wedi cyfrannu at erydiad yr ymddiriedaeth dros amser, ond mae'r niferoedd yn siarad drostynt eu hunain. Canfu astudiaeth gan y Sefydliad Ymchwil Polisi Cyhoeddus yn 2021 fod 63 y cant o bleidleiswyr bellach yn gweld gwleidyddion yn meddwl am eu buddiannau eu hunain, sy'n gyferbyniad llwyr i'r ystadegyn saith mlynedd ynghynt, sef 48 y cant.

Canfu arolwg gan Compassion in Politics ar lefel genedlaethol yng Nghymru fod cefnogaeth drawsbleidiol i gyfreithiau newydd i atal dweud celwydd mewn gwleidyddiaeth, gyda 71 y cant o bleidleiswyr Ceidwadol a 79 y cant o gefnogwyr Llafur yn cefnogi'r syniad. Felly, mae'r gwelliant hwn yn cynrychioli dull cytbwys, gan sicrhau nad yw ymgom gyfreithlon a rhyddid mynegiant yn cael eu cyfyngu'n ormodol. Mae'n darparu mesurau diogelwch cadarn yn erbyn hawliadau gwamal neu flinderus, ac yn sicrhau mai dim ond awdurdodau cyhoeddus all erlyn y drosedd.

Gyda'r gwelliant hwn, gall Cymru unwaith eto gymryd safiad arloesol, gan osod esiampl ar gyfer llywodraethu moesegol nid yn unig o fewn y Deyrnas Unedig, ond ar y llwyfan byd-eang hefyd. Yn y pen draw, ein nod yw cryfhau clymau o ymddiriedaeth rhwng pobl Cymru a'u cynrychiolwyr etholedig, gan feithrin diwylliant gwleidyddol sy'n gwerthfawrogi gonestrwydd, uniondeb ac ymrwymiad diwyro i wasanaethu er budd pennaf ein hetholwyr. Rwy'n mawr obeithio y bydd y gwelliant hwn yn cael ei dderbyn gan y Senedd heddiw. Diolch yn fawr iawn, Llywydd.

Y Cwnsler Cyffredinol. 

Diolch, Llywydd. Fel y dywedais i yng Nghyfnod 2, rwy'n cefnogi'r egwyddor gyffredinol sy'n sail i'r cynigion i gynyddu atebolrwydd Aelodau. Mae gonestrwydd yn egwyddor gyffredinol yn y cod ymddygiad i Aelodau, ac mae gwirionedd yr Aelodau wrth wraidd y safonau rwy'n credu bod yn rhaid i ni eu cynnal. Mae ymddiriedaeth yn hanfodol i weithrediad priodol democratiaeth yng Nghymru.

Nid yw'r mater o'r hyn sy'n wir, yr hyn nad yw'n wir, yr hyn sy'n ffaith a'r hyn nad yw'n ffaith, wrth gwrs, yn rhywbeth newydd. Aneurin Bevan yr holl flynyddoedd yn ôl a ddywedodd, 'Dywedaf i fy ngwir i, dywedwch chi eich gwir chi.' Fodd bynnag, mae'n bwysig bod dadansoddiad manwl o bolisi a goblygiadau cyfreithiol trosedd sy'n anghymwyso o ddichell fwriadol yn cael ei wneud cyn unrhyw ddeddfwriaeth neu weithredu.

Rwy'n dal i fod o'r farn mai'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad ddylai ystyried y mater hwn. Mae'r pwyllgor hwnnw wedi cytuno i gynnal ymchwiliad o'r fath mewn ymateb i argymhelliad gan y Pwyllgor Biliau Diwygio. Rwyf hefyd wedi ysgrifennu at y Pwyllgor Safonau Ymddygiad i gefnogi ei waith arfaethedig ar atebolrwydd, ac, yn wir, mae'r Prif Weinidog wedi ysgrifennu at arweinydd Plaid Cymru, gan gopïo mewn pleidiau eraill hefyd. Felly, er na allaf gefnogi'r gwelliant hwn heddiw, edrychaf ymlaen at ymgysylltu â'r pwyllgor mewn cysylltiad â'i waith yn y maes hwn.

Nawr, ar gyfer system fel yr un a gyflwynwyd gan y gwelliant hwn, rwy'n pwyllo cyn dod i gasgliad cyn i'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad gael cyfle i ystyried y mater ehangach a hefyd ymgynghori â'r comisiynydd safonau. Mae'r angen am ymddiriedaeth yn ein gwleidyddiaeth yn hanfodol, ond rhaid i ni fod yn ofalus ynghylch canlyniadau anfwriadol posibl, gan gynnwys mewn cysylltiad â gallu'r Aelodau i siarad yn rhydd ar faterion sy'n peri pryder i'w hetholwyr yn y Senedd hon. Byddai angen ystyried yn ofalus hefyd risgiau cymhwysedd posibl mewn cysylltiad â'r gwelliant hwn. Ni all y Senedd ddeddfu i greu troseddau o fath y delir â nhw gan Ddeddf Anudon 1911, sy'n cynnwys gwneud datganiadau ffug yn ymwybodol ac yn fwriadol.

Nawr, drwy gydol y broses o ddatblygu'r ddeddfwriaeth hon, rwyf wedi cymryd gofal mawr i sicrhau bod unrhyw risg bosibl i'r Bil yn cael ei lleihau, yn enwedig yng ngoleuni'r amserlenni gweithredu byr iawn, cyn etholiad 2026. Gallai cynnwys y gwelliant hwn ar hyn o bryd beryglu'r gwaith o gyflwyno'r pecyn yn ei gyfanrwydd. Nawr, mae hwn yn faes pwysig ar gyfer trafodaeth bellach, ac rwy'n sicr yn cefnogi'r uchelgais i wella ein gwleidyddiaeth. Mae mwy o waith yn hanfodol ac, o'r herwydd, rwy'n annog Aelodau i wrthwynebu—

A wnewch chi gymryd ymyriad—

Yn sicr.

—os yw hynny'n iawn, Llywydd? Diolch am ganiatáu'r ymyriad. Rydych chi'n sôn am fwy o waith sydd angen ei wneud, ond rydych chi wedi clywed ein bod ni wedi aros yn hir i gyrraedd y cyfnod hwn, a meddwl oeddwn i tybed a oedd gennych chi syniad yn eich pen o faint o amser y byddech chi'n edrych arno, o ran cyflwyno deddfwriaeth bellach yn y maes hwn. Diolch yn fawr iawn.

Wel, a gaf i ddweud mai'r peth cyntaf, rwy'n credu, yw deddfu ar frys—? Ac mae hwn yn fater sydd angen sylw gofalus iawn, iawn, ac mae angen i ni ddiogelu'r fraint sy'n bodoli yn y Senedd hon, o ran gallu siarad yn rhydd ac yn agored, felly mae angen i ni fod yn ofalus iawn ynglŷn â sut yr ydym yn deddfu yn y maes penodol hwn. Rwyf wedi siarad â Chadeirydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad, nid yn unig mewn cysylltiad â hyn, ond hefyd mewn cysylltiad â gwelliant arall sy'n dod, a dyna'r mater o adalw, ac rwy'n credu bod y pethau hyn wedi'u cysylltu mewn gwirionedd, mewn ffordd. Roedd yna ryngweithio rhyngddynt sy'n bwysig iawn i'w ddeall. Yn sicr, cyn belled ag y mae Llywodraeth Cymru yn y cwestiwn, byddwn yn gweithio gyda phwyllgor y gellid ei benodi—ac rwy'n credu mai'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad yw'r un priodol mae'n debyg, oherwydd pwysigrwydd ymgysylltiad rôl y comisiynydd safonau hefyd—a chredaf fod pwyllgor sy'n gweithio'n gyflym ac yn cymryd hyn o ddifrif ac yn rhoi'r gwaith i mewn iddo, byddwn yn ymgysylltu ac yn cefnogi hynny, er mwyn cyflawni'r gwaith o ddrafftio deddfwriaeth a fyddai'n ymarferol ac, rwy'n credu, hefyd, yn dderbyniol, ond hefyd yn ddeddfwriaeth sydd hefyd yn diogelu'r rhyddid sy'n bwysig yng ngweithrediad y Senedd hon hefyd.

Adam—

Rwy'n credu fy mod i wedi gorffen yn y fan yna, Llywydd.

Da iawn, a diolch am egluro hynny.

Adam Price i ymateb.

Rwy'n credu ei bod wedi bod yn ddadl adeiladol iawn ar y Cyfnod 3 hwn, ac rydym ni, rwy'n credu, wedi gweld consensws cynyddol nawr, onid ydym, ar draws y Senedd gyfan, ar draws yr holl bleidiau, a pharodrwydd i ni symud ymlaen a deddfu. Dylwn i ddweud—ac rwy'n croesawu'r gefnogaeth o bob ochr—dylwn i ddweud, mewn cysylltiad â rhai o'r materion cymhwysedd a'r materion cyfreithiol a gododd y Cwnsler Cyffredinol, fod y dadansoddiad cyfreithiol a gefais yn awgrymu na fyddent yn codi unrhyw faterion cymhwysedd. Ond gallaf ddeall safbwynt y Llywodraeth bod angen gwneud rhagor o ddadansoddi manylion, cyfreithiol a pholisi, ond y peth pwysig, rwy'n credu, o fy safbwynt i, yw na allwn aros tan y Senedd nesaf. Hynny yw, y don o wleidyddion poblyddol, diegwyddor, darparwyr gwleidyddiaeth ôl-wirionedd—rydych chi'n gwybod, dydyn ni ddim yn rhydd rhag hynny. Mae hynny'n dod i'n cyfeiriad ni, a byddai'n rhy hwyr i weithredu adeg y Senedd nesaf; mae angen i ni weithredu yn y Senedd hon.

Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig inni symud ymlaen, lle bynnag y bo modd, ar sail drawsbleidiol a hollbleidiol. Mae democratiaeth yn cael ei hamddiffyn orau pan fydd pob democrat yn gweithio gyda'i gilydd. Ac rwy'n credu ein bod wedi gwneud cynnydd—cynnydd pwysig, rwy'n credu, cynnydd sylweddol—yn y consensws sy'n dod i'r amlwg, ac ar ôl clywed yr hyn a ddywedwyd ar draws y Siambr, nid wyf am dorri'r consensws hwnnw, rwyf eisiau i ni i weithio gyda'n gilydd mewn gwirionedd, ond ar y sail ein bod yn deddfu yn y Senedd hon, gan weithio gyda phob plaid. Ac rwy'n credu ei bod yn bosibl y gallem wneud hynny ar gyflymder drwy'r pwyllgor ymddygiad, ond gallwn hefyd weld dadl dros y Pwyllgor Biliau Diwygio. Os yw'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad, oherwydd bod ganddo lawer o faterion capasiti, yn dweud, 'Wel, ni allwn ni edrych ar hyn', yna efallai fod dewis arall gyda'r Pwyllgor Biliau Diwygio yn cyflwyno Bil pwyllgor. Rydym yn un o bum Senedd yn unig, rwy'n credu, sydd â'r gallu i gyflwyno Biliau pwyllgorau. Rydyn ni wedi ei wneud unwaith, gadewch i ni ei wneud gyda hwn, gan ddod â phawb at ei gilydd. Ac os nad yw hynny'n gweithio, yna rwyf wedi gwirio, Cwnsler Cyffredinol, a byddai gwelliant ar hyn o fewn cwmpas—. Nid ydych eisiau clywed hyn, Mick, mae'n debyg: byddai o fewn cwmpas y Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru), felly gallai fod yn ddiwrnod groundhog tri a phedwar. Mae yna wahanol ffyrdd y gallem wneud hynny.

Ond gyda'r ewyllys wleidyddol ar draws y Siambr hon, gadewch i ni ei wneud gyda'n gilydd. Ar sail hynny, yn yr ysbryd hwnnw, ac yna'n seiliedig ar yr hyn rwyf wedi'i glywed, ni fyddaf yn gwthio hwn i bleidlais nawr, ond mae angen y cyfle i ddeddfu yn y Senedd hon, a byddwn yn dod o hyd iddo oherwydd bod consensws ar draws pob ochr i'r Siambr. Ni fyddaf yn gwthio hwn i bleidlais. Byddwn i'n gofyn, yn barchus, i bob cefnogwr, yn y cyfnod hwn—. Dydw i ddim eisiau rhoi—. Rwy'n gwybod bod yna lawer o Aelodau Llafur sydd wir eisiau pleidleisio gyda'r gwelliant hwn, ond ni allant, am resymau dealladwy. Nid wyf eisiau eu rhoi mewn sefyllfa o wrthdaro; rwyf eisiau i ni i gyd weithio gyda'n gilydd. Felly, ar hyn o bryd, ni fyddaf yn ei wthio i bleidlais, gofynnaf i gefnogwyr eraill beidio, ond gadewch i ni ddeddfu hwn nawr, yn y Senedd hon, fel y gallwn greu'r bennod newydd honno ar gyfer ein democratiaeth. 

Os ydw i wedi deall hynny'n gywir, mae Adam Price yn ceisio tynnu'r gwelliant yn ôl, ac ni fydd pleidlais arno. Gan fod y gwelliant wedi cael ei gynnig, byddai angen i bob Aelod gefnogi peidio â chael pleidlais ar y gwelliant hwn. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu hynny? Na. 

Felly, no objections, ac felly mae'r gwelliant yna wedi'i dynnu yn ôl.

Grŵp 4 sydd nesaf. Mae'r grŵp yma'n gyfres o welliannau sy'n ymwneud â'r system bleidleisio yn etholiadau cyffredinol y Senedd a dyrannu seddi. Gwelliant 32 yw'r prif welliant. Darren Millar sy'n cyflwyno'r gwelliant yma.

Diolch, Llywydd. Rwy'n codi i gynnig gwelliannau 32, 33, 34, 35, 36 a 39, y cyflwynwyd pob un ohonynt yn fy enw i. Mae'r gwelliannau hyn yn ceisio newid y system bleidleisio a gynigiwyd gan y Bil o system bleidleisio rhestr gaeedig i system bleidleisio rhestr hyblyg.

Llywydd, mae 'democratiaeth' yn air mewn Groeg hynafol, ac mae'n llythrennol yn golygu 'rheolaeth y bobl', felly byddai'n naturiol dod i'r casgliad pan fydd y Senedd hon yn ystyried Bil y dywedir wrthym y bydd yn cryfhau democratiaeth, mai dyna fyddai'n ei wneud, y byddai'n rhoi mwy o bŵer, mwy o ddewis, a mwy o lais i bobl Cymru, eto, yn anffodus, nid yw'r Bil hwn yn gwneud unrhyw un o'r pethau hynny. Mewn gwirionedd, yn ddryslyd, bydd yn gwneud yr union i'r gwrthwyneb oherwydd bydd yn cael gwared ar y system bleidleisio y cyntaf i'r felin bresennol y mae dwy ran o dair o Aelodau'r Senedd hon yn cael eu hethol drwyddi ar hyn o bryd, ac yn ymestyn y system bleidleisio ar y rhestr gaeedig i 100 y cant o Aelodau'r Senedd. Mae'r system bleidleisio rhestr gaeedig honno yn system a fydd yn atal pleidleiswyr rhag gallu pleidleisio dros ymgeisydd unigol o'u dewis.

Llywydd, bydd system bleidleisio rhestr gaeedig yn tynnu pŵer oddi ar y bobl a'i roi yn nwylo pleidiau gwleidyddol. Mae'n gyfystyr â bachu pŵer ar ran pleidiau gwleidyddol oddi ar y cyhoedd. Bydd Aelodau'r Senedd yn dod yn fwy ymatebol i farn yr elît ac aelodau eu plaid sydd â'r rheolaeth dros y rhestrau etholiadol a safle ymgeiswyr nag i farn y bobl yr ydym yma i'w gwasanaethu. Nawr, pan fydd gan bobl y cyfle i bleidleisio dros ymgeisydd unigol, mae perthynas gref o atebolrwydd rhwng y cyhoedd a'u cynrychiolwyr etholedig. Gall pleidleiswyr wobrwyo Aelodau o'r Senedd sy'n eu cynrychioli'n dda, a gallant hefyd gosbi'r Aelodau hynny o'r Senedd nad ydynt yn gwneud hynny. Ac rydym eisoes yn gweld y gwahaniaeth y mae hynny'n ei wneud yn etholiadau'r Senedd yn barod, onid ydym, oherwydd rydym yn gweld y gwahaniaeth yn y pleidleisiau i bleidiau a phobl ar y systemau dwy restr sydd gennym ar hyn o bryd, oherwydd gall pobl bleidleisio dros gynrychiolydd etholaeth a phlaid ranbarthol. Rydym yn gweld y gwahaniaeth y mae hynny'n ei wneud.

Nawr, rwy'n wirioneddol agored i glywed unrhyw un yn y Senedd hon yn cynnig dadl gref y bydd y system etholiadol a gynigir ar hyn o bryd gan y Bil yn gwneud Aelodau'r Senedd yn fwy atebol i'w hetholwyr na'r trefniadau presennol, oherwydd ni allaf feddwl am un ddadl o'i phlaid, ac nid wyf wedi clywed neb yn ei gwneud hi i mi chwaith. Yn wir, fe wnes i herio pobl yng Nghyfnod 2 i wneud dadl gref ynghylch pam roedd y system rhestr gaeedig hon yn well na system rhestr hyblyg, a allai barhau i gyflawni holl amcanion cynigwyr y Bil hwn wrth sicrhau bod cymesuredd yn y Senedd, ond yn dal i ddiogelu'r cyfle sylfaenol hwnnw y mae pobl yn dymuno er mwyn gallu pleidleisio dros unigolyn a dwyn y person unigol hwnnw i gyfrif. A dyma pam y galwodd y Pwyllgor Biliau Diwygio, pan oedd yn ystyried y mater hwn, yn ei adroddiad Cyfnod 1, am fesurau, ac rwy'n dyfynnu,

'i sicrhau bod y system etholiadol yn rhoi mwy o ddewis i bleidleiswyr ac yn sicrhau bod Aelodau'r dyfodol yn fwy atebol i'w hetholwyr.'

Oherwydd fe wnaethom gydnabod mai'r nam sylweddol yn y pecyn diwygio presennol oedd diffyg atebolrwydd a'r diffyg dewis i bleidleiswyr a gyflwynir iddynt yn y Bil penodol hwn. Ac roedd yr argymhelliad hwnnw yn adroddiad pwyllgor diwygio'r Senedd yng Nghyfnod 1 yn adlewyrchu nid yn unig fy safbwyntiau, ond barn holl aelodau'r pwyllgor hwnnw a gyfrannodd at ei waith ac a luniodd yr argymhelliad hwnnw. Roedd yn adroddiad trawsbleidiol a geisiodd wneud gwelliant difrifol i'r Bil. Felly, roeddwn yn siomedig iawn o weld ymateb negyddol Llywodraeth Cymru i'r argymhelliad hwnnw, ac roeddwn yn arbennig o siomedig o weld bod Llafur a Phlaid Cymru wedi pleidleisio yn erbyn gwelliannau a gyflwynais er mwyn dod â'r argymhelliad hwnnw i rym yng Nghyfnod 2. Ac roedd yn anodd deall yn arbennig pam pleidleisiodd Plaid yn eu herbyn o ystyried bod y system rhestr hyblyg yn llawer agosach at un system bleidlais sengl drosglwyddadwy, sy'n caniatáu i bobl bleidleisio dros ymgeisydd unigol o'u dewis.

Nawr, nid wyf yn llai sicr o'r difrod a wneir i ddemocratiaeth Cymru os bydd yr agwedd hon ar y Bil yn mynd drwyddo heb ei diwygio. Dyna pam rwyf wedi cyflwyno cyfres o welliannau sy'n ceisio goresgyn y diffyg pwysicaf hwn yn y Bil hwn. Ac os cytunir ar fy ngwelliannau, byddant yn cryfhau'r Bil drwy sicrhau y gall pleidleiswyr gadw'r pŵer i bleidleisio dros ymgeisydd unigol o'u dewis gan dderbyn safbwynt y Llywodraeth o ran bod eisiau sicrhau bod cynrychiolaeth gyfrannol mewn ffordd lle gellir rhestru ymgeiswyr ar wyneb y Bil, ond gan ddal i roi'r dewis hwnnw i bleidleiswyr unigol ad-drefnu'r rhestrau hynny. Nawr, rwy'n gwerthfawrogi bod y Prif Weinidog blaenorol a Llywodraeth flaenorol Cymru yn ymddangos eu bod yng nghlwm wrth ddelfryd y rhestrau caeedig, ac rwyf dal heb glywed neb yn dadlau dros restrau caeedig, gyda llaw, ac rwy'n gobeithio, yn absenoldeb unrhyw reswm da o'u plaid a dim rheswm da dros beidio â newid i system rhestr hyblyg, y gallai'r Prif Weinidog presennol a'i Lywodraeth newydd, er mai'r un Aelod sydd wrth y llyw, gymryd safbwynt gwahanol.

Felly, byddai gwelliant 32 yn caniatáu i bleidleiswyr fwrw pleidlais dros naill ai plaid wleidyddol neu ymgeisydd unigol ar restr y blaid honno. Byddai gwelliant 33 yn sicrhau bod unrhyw bleidleisiau sy'n cael eu bwrw ar gyfer ymgeiswyr unigol y blaid yn cael eu cynnwys yng nghyfanswm cyffredinol pleidlais y blaid at ddibenion dyraniadau seddi. Ac mae gwelliant 34 yn nodi y byddai ymgeiswyr sy'n derbyn mwy na 10 y cant o'r pleidleisiau a fwriwyd ar gyfer eu plaid yn mynd i frig rhestr y blaid. Ac os bydd mwy nag un ymgeisydd yn cael mwy na 10 y cant o'r bleidlais, yna byddent yn cael eu rhestru yn unol â'r ganran y maent yn ei chael ar frig y rhestrau hynny. Pam 10 y cant? Y rheswm am hyn yw mai 10 y cant oedd y ganran a argymhellwyd gan y panel arbenigol wrth edrych ar y materion hyn yn ôl yn 2017. Byddai gwelliant 35 yn ei gwneud yn ofynnol i swyddogion canlyniadau ddefnyddio rhestrau aildrefnu'r pleidiau i hysbysu'r Llywydd os bydd swydd wag yn y Senedd yn codi, ac mae gwelliant 36 yn ganlyniad i welliant 35.

Ac yn olaf, mae gwelliant 39 yn darparu ar gyfer mecanwaith adolygu, iawn. Felly, byddai hynny'n caniatáu—yn ei gwneud yn ofynnol—i Weinidogion Cymru gynnal adolygiad o fewn 12 mis i bob etholiad i adrodd ar y system bleidleisio ac unrhyw newidiadau arfaethedig i'r trothwy o 10 y cant ar gyfer aildrefnu rhestrau plaid. A lle cynigir newid, byddai'n ei gwneud yn ofynnol i'r newid hwnnw gael ei gyflwyno i'r Senedd gyfan a chael ei gefnogi gan o leiaf dwy ran o dair o Aelodau'r Senedd hon er mwyn newid y trothwy.

Nawr, Llywydd, rhestrau agored neu hyblyg o'r math hwn yw'r norm ar draws llawer o ddemocratiaethau Ewropeaidd—Sweden, yr Iseldiroedd, Denmarc, Gwlad Pwyl, Slofacia a llawer, llawer mwy. Bydd pleidleisio dros system rhestr hyblyg yn y ffordd yr wyf yn ei chynnig yn caniatáu ar gyfer cymesuredd canlyniadau etholiad y mae Llywodraeth Cymru yn gofyn amdano wrth ddiogelu egwyddorion dewis pleidleiswyr ac atebolrwydd uniongyrchol yn ein democratiaeth. Byddai'n eu cadw wrth wraidd ein system bleidleisio ac yn cryfhau ein democratiaeth mewn ffordd nad yw'r Bil presennol yn ei wneud, ac mewn gwirionedd, mae'n ei thanseilio. Dyna pam rwy'n cymeradwyo'r gwelliannau hyn i'r Siambr, ac rwy'n erfyn ar yr Aelodau i feddwl yn ofalus iawn wrth fwrw eich pleidleisiau ar y gwelliannau hyn, oherwydd rydyn ni'n gwneud camgymeriad difrifol, yn fy marn i, trwy chwalu'r atebolrwydd uniongyrchol hwn i'r cyhoedd trwy gyflwyno system rhestr gaeedig—system rhestr gaeedig yn unig—a pheidio â chael yr atebolrwydd uniongyrchol hwnnw. Byddai'n gam mawr tuag yn ôl.

Dwi yn synnu clywed Darren Millar yn dweud dydy o ddim yn gwybod pam mae Plaid Cymru yn pleidleisio fel hyn, oherwydd dwi ddim yn meddwl ei bod hi wedi bod yn gyfrinach o gwbl beth ydy barn Plaid Cymru ar y mater, a buaswn i'n gobeithio fy mod i, yn ystod bob cam o'r broses yma, wedi bod yn glir yn dweud bod y math yma o system etholiadol wedi bod yn bwnc llosg. Mae hyn yn ei hun yn rhywbeth y dylwn ni fod yn ei groesawu, yn dangos cryfder y teimlad sydd yn amlwg yn bodoli ynglŷn â natur ein democratiaeth, ein bod ni'n cael sgwrs ynglŷn â system bleidleisio a bod pobl yn teimlo yn angerddol amdano fo.

O ran fy mhlaid i, i fod yn hollol ddi-amwys, rydym wedi bod yn glir o'r cychwyn taw system STV neu restrau cyfrannol agored neu hyblyg y byddwn ni'n ei ffafrio ac sy'n cynrychioli'r opsiwn mwyaf blaengar i etholwyr Cymru. Mae o'n siomedig nad yw'r Llywodraeth wedi gweld gwerth yr opsiwn yma, ond, fel plaid sydd o hyd yn rhoi buddiannau'r genedl yn gyntaf, rydym ni wedi gweithio'n bragmataidd er mwyn datblygu opsiwn a fydd, gobeithio, yn medru pasio drwy'r Senedd, gyda chefnogaeth y dwy ran o dair o Aelodau sydd eu hangen.

Ac nid yw'n syndod i neb erbyn hyn taw cyfaddawd ydy'r system yma. Dyma yw natur democratiaeth, yn aml. Ond, er gwaethaf ei diffygion, does dim amheuaeth y bydd y newidiadau yma yn welliant sylweddol o'i chymharu â'r un presennol, wrth sicrhau y bydd nifer y seddi a enillwyd yn adlewyrchiad teg o'r pleidleisiau a fwriwyd, ac yn rhoi'r gorau yn gyfan gwbl ar y model first-past-the-post, sydd wedi bod mor niweidiol i fywiogrwydd democrataidd.  

Ein blaenoriaeth, felly, ydy sicrhau bod pecyn beiddgar o ddiwygiadau yn eu lle erbyn 2026, sydd dim ond dwy flynedd i ffwrdd erbyn rŵan, gydag adolygiadau pellach yn medru digwydd yn sgil y mecanwaith adolygu sy'n cael ei ganiatáu gan y Bil yma.   

A tra rydym yn cydnabod y pryderon hollol dilys sydd wedi'u mynegi ynglŷn â rhestrau caeedig, mae'r syniad bod cyflwyno rhestr o ymgeiswyr rhywsut yn amharu ar allu pleidleiswyr i ddeall i bwy y maent yn pleidleisio yn hollol groes i realiti hanes ein hetholiadau datganoledig yng Nghymru, lle mae rhestrau caeedig wedi bod yn elfen o'r etholiadau i seddi rhanbarthol o'r cychwyn. Mae'n werth hefyd pwysleisio bod system San Steffan, sydd yn parhau i ddwyn cefnogaeth frwdfrydig y Torïaid, yn ei hun yn fersiwn o restr gaeedig, ble mae etholwyr yn dewis ymgeisydd dewisol y pleidiau sy'n sefyll. Rhestr gaeedig o un ydy honna.    

Am y rhesymau yma i gyd, felly, nid ydym yn gallu cefnogi gwelliannau 32, 33, 34, 35, 36 na 39, yn enw Darren Millar, a fydd yn ail agor y ddadl ynglŷn â'r system etholiadol ac yn dadwneud y gwaith sydd wedi'u wneud i gyrraedd y pwynt yma.  

Hoffwn wneud ymyriad byr i ymateb i rai o'r pwyntiau a wnaeth Darren Millar. Roedd yn araith deg a rhesymol, ac rwy'n siŵr y byddwn ni'n cydymdeimlo ag elfennau ohoni ar draws y Siambr. Ond, wrth gwrs, fel y gwyddom ni, mae systemau etholiadol yn gawdel enwog. Mae cymaint ohonyn nhw, ac mae gan bawb eu ffefrynnau eu hunain, ac rwy'n siŵr, o gwmpas y Siambr hon, pe byddem yn rhoi pleidlais rydd i bobl ar ddewis pa system yr hoffent ei gweld, byddai gennym ystod o opsiynau wedi'u cyflwyno, ond mae angen dod o hyd i gonsensws. Mae gennym eisoes, fel y nododd Heledd Fychan, draddodiad o restrau caeedig yn ein Senedd ddatganoledig, felly nid yw hyn y tu allan i'n traddodiad. Ei mantais—. Gofynnodd am ddadlau o'i phlaid, ac, mewn gwirionedd, rwy'n amhendant ynghylch y peth, ond rwy'n amhendant ynghylch yr holl systemau pleidleisio, oherwydd mae gan bob un ohonyn nhw ffaeleddau; mae gan bob un ohonyn nhw fanteision ac mae gan bob un ohonyn nhw anfanteision. Mantais y system hon yw ei bod yn hawdd ei deall, sef un o'r profion sy'n cael ei wneud ar gyfer y cyntaf i'r felin; mae'n rhoi pleidlais gyfartal wedi'i phwysoli i bob pleidleisiwr; ac, yn amodol ar y trothwy, mae'n caniatáu i bob barn yn yr etholaeth gael ei chynrychioli. Mae hynny'n fantais enfawr o gymharu â'r model y cyntaf i'r felin, ac mae'n amrywiad ar ein system bresennol. Bydd enwau'r ymgeiswyr ar y bleidlais. Ac mae'n ffordd i ni fel Senedd greu consensws a symud ymlaen i ddiwygio'r Senedd, ac rwy'n gwerthfawrogi nad yw'n rhywbeth y mae eisiau ei weld. Ond nid oes dim o hyn yn gwbl ddigyfnewid; os gwelwn fod diffygion, ac os gwelwn fod canlyniadau anfoddhaol yn deillio o hyn, yn union fel yr ydym wedi newid ein system bleidleisio dros y 25 mlynedd diwethaf a'i mireinio, byddem yn gallu gwneud yr un peth eto. Felly, er bod ei ddadleuon yn ddeniadol, nid wyf yn credu bod unrhyw ergydion trwm yn bodoli o blaid hyn, ac mae'r wobr fwy o ddiwygio'r Senedd yn un yr wyf yn barod i anwybyddu rhai o fy amheuon er ei mwyn, gan gydnabod, fel y dywedais, bod gan bob un system bleidleisio ei diffygion, a pha bynnag system y byddai'n ei chynnig, gallem i gyd dynnu sylw at y diffygion ynddi hi hefyd.

Cwnsler Cyffredinol.

Diolch, Llywydd. Credaf fod gwahaniaeth barn gwirioneddol, adeiladol ar hyn, ond gallaf gadarnhau na fyddaf yn cefnogi gwelliannau 32, 33, 34, 35, 36 na 39, a fyddai'n rhoi ar waith system rhestr hyblyg a mecanwaith ar gyfer adolygu'r trothwy cysylltiedig ar gyfer symud ymgeisydd i fyny rhestr plaid ar ôl hynny.

Mae'n angenrheidiol bod y cynigion yn y Bil hwn yn gallu hawlio uwchfwyafrif yn y Senedd. Rwy'n parhau i fod yn hyderus ei fod yn wir am y darpariaethau sydd yn y Bil ar hyn o bryd, gan gynnwys y rhai sy'n ymwneud â system rhestr gaeedig. Felly, ar ôl trafod y gwelliant hwn yng Nghyfnod 2, rwy'n gwybod fy mod mewn perygl o ailadrodd rhai o'r un pwyntiau, ond maen nhw'n parhau i fod yn bwysig. Mae'r system rhestr gaeedig arfaethedig yn dileu anghymesuredd y system y cyntaf i'r felin yn ein system etholiadol bresennol, sy'n golygu y bydd y canlyniadau'n adlewyrchu'r pleidleisiau a fwriwyd yn well. Mae'r cynigion yn darparu ar gyfer un llwybr syml ar gyfer ethol, gyda phleidleisiau yn gofyn am un papur pleidleisio yn unig, yn hytrach na dau. Mae system rhestr gaeedig yn gyfarwydd i bleidleiswyr yng Nghymru o'r pleidleisiau rhestr ranbarthol bresennol. Mae system rhestr gaeedig hefyd yn hwyluso ymgeiswyr i fod yn atebol i'r cyhoedd am faniffestos cenedlaethol eu pleidiau gwleidyddol, gan ddal i gadw angen i ymgeiswyr feithrin pleidlais bersonol leol i hybu rhagolygon etholiadol eu plaid. Mae hefyd yn darparu mecanwaith ar gyfer gwella amrywiaeth, nad yw rhestrau hyblyg yn ei wneud. Mae hefyd yn sicrhau, yn etholiadau'r Senedd yn y dyfodol, y bydd pob pleidlais yn cyfrif.

Er y gallai rhai ddadlau nad yw system o'r fath yn darparu'r un lefel o ddewis i bleidleiswyr â rhestrau hyblyg neu agored, rwy'n glir nad yw'n dileu'r dewis sydd gan bleidleiswyr ar hyn o bryd. O dan y system y cyntaf i'r felin, mae pleidiau yn dewis eu hymgeiswyr, maen nhw'n rheoli'r mecanwaith dethol, fel y byddan nhw'n ei wneud mewn system restr—rhestr o un, mewn gwirionedd, o dan y system y cyntaf i'r felin. Mae'r dewis ar gyfer y pleidleisiwr yn parhau fel un lle maen nhw'n pleidleisio dros yr ymgeiswyr a ddewiswyd gan blaid neu ymgeisydd annibynnol.

Ac wrth gwrs, yng Nghyfnod 2, cytunodd Pwyllgor o'r Senedd Gyfan i welliant Jane Dodds i'r Bil sy'n sicrhau y bydd y Gorchymyn cynnal etholiadau yn ei gwneud yn ofynnol i'r papur pleidleisio a ddefnyddir mewn etholiad cyffredinol mewn etholaeth yn y Senedd gynnwys enwau'r holl ymgeiswyr. Bwriad Llywodraeth Cymru trwy'r amser oedd i hynny fod yn wir—

A wnewch chi gymryd ymyriad?

Yn sicr.

Diolch yn fawr iawn. Doeddwn i ddim yn mynd i siarad am hyn. Bron i mi orfod clymu fy hun i'r gadair er mwyn peidio â dweud dim byd ynghylch y system bleidleisio. Fodd bynnag, diolch am gyfeirio ataf. Mae'n debyg mai fy nghwestiwn i, mewn gwirionedd, yw eich bod chi'n dweud bod y gwelliant bellach wedi'i gynnwys, o ran yr enwau gyferbyn â'r blaid, ond onid yw'n wir bod yr enwau hynny yn cael eu penderfynu gan y blaid, nid gan y cyhoedd? Diolch.

Wel, yn union yr un ffordd ag o dan y system y cyntaf i'r felin, mae ymgeiswyr yn cael eu dewis gan y pleidiau. Mae'n union yr un fath, ond mae hon yn system sydd â llawer mwy o gyfranoldeb, ac rwy'n credu ei bod yn llawer mwy democrataidd nag unrhyw beth sydd gennym ni ar hyn o bryd. Wrth gwrs, mae'r Bil hefyd yn darparu ar gyfer adolygiad ôl-ddeddfwriaethol gan bwyllgor y Senedd nesaf i ystyried gweithredu ac effaith y ddeddfwriaeth hon. Er mai mater i'r Senedd nesaf fydd union gwmpas yr adolygiad hwnnw, mae'n ymddangos bod y profiad o restrau caeedig yn ystyriaeth berthnasol iawn. Diolch, Llywydd.

Darren Millar i ymateb.

Diolch, Llywydd. Yn amlwg, rwy'n siomedig o glywed yr ymatebion. Mae pawb yn y Siambr hon yn gwybod bod system rhestr hyblyg yn ddewis gwell na system rhestr gaeedig. Rydw i dal heb glywed rheswm eto pam mae'r Llywodraeth yn credu bod system rhestr gaeedig yn well. Mae'r holl ddadleuon yr ydych i'w gweld yn eu gwneud, mewn gwirionedd, yn erbyn y system y cyntaf i'r felin, nad wyf i hyd yn oed wedi ceisio'i hamddiffyn, er bod ganddi fframwaith atebolrwydd cryf iawn ynddi. Wrth gwrs, yr ydych chi'n gwneud y gymhariaeth—. Rwy'n credu bod Heledd a'r Aelod cyfrifol wedi cyfeirio, i bob pwrpas, at y ffaith bod honno'n system rhestr gaeedig o un. Wel, mae hynny'n ddigon posibl, ond o leiaf y gallwch chi wrthod yr ymgeisydd drwy bleidleisio dros rywun arall, oni allwch chi? Ni allwch chi wneud hynny yn yr un ffordd trwy wrthod ymgeisydd unigol os oes gennych chi system rhestr gaeedig gyda rhestr o enwau o'ch blaen chi.

Os gaf i fynd trwy'r manteision yr ydych chi'n dweud sydd i system rhestr gaeedig, felly, fe wnaethoch chi sôn ei bod yn ymdrin â chyfranoldeb. Wel, mae rhestr hyblyg yn gwneud hynny hefyd. Mae'n hawdd ei deall. Wel, mae'r un peth yn wir am restr hyblyg—rydych chi'n pleidleisio dros berson neu blaid. Mae un papur pleidleisio. Felly hefyd gyda rhestr hyblyg. Rydych chi'n dwyn pobl i gyfrif am faniffestos cenedlaethol. Wel, dyna yw gwaith pleidiau unigol wrth roi ymgeiswyr ar y rhestr honno, ni waeth ble maen nhw'n cael eu gosod ar y cychwyn. Ymdrin ag amrywiaeth. Wel, mae gennym ni Fil arall yn mynd rhagddo yn y Senedd ar hyn o bryd a fyddai'n caniatáu system gwota, neu system am-yn-eilio. Gallwch chi ddal gwneud hynny hyd yn oed ar system rhestr hyblyg, ac, os oes unrhyw un wedi darllen adroddiad y panel arbenigol o 2017, roedd yn eithaf clir y gallwch chi barhau i ymdrin â mater amrywiaeth drwy system rhestr hyblyg. Rydych chi'n dweud y bydd pob pleidlais yn cyfrif o dan y system rhestr gaeedig. Ni fydd, mewn gwirionedd, oherwydd, wrth gwrs, os yw'ch ymgeisydd yn cael llai na 12 y cant o'r trothwy yn eich sedd benodol, mae'n annhebygol y bydd yn cael yr un sedd. Felly, nid yw hi mor gyfrannol, mewn rhai ffyrdd, ag y mae hi gyda'n sefyllfa ranbarthol ar hyn o bryd. Ond byddai system rhestr hyblyg yr un fath yn union, yr un mor gyfrannol â'ch system rhestr gaeedig. Felly, rwy'n dal i aros am y ddadl ynghylch pam.

Nawr, y ddadl arall y gwnaethoch chi ei gwyntyllu oedd, 'Wel, dyma'r unig beth—yr unig ddatrysiad posibl—a all ein cael ni i fwyafrif o ddwy ran o dair.' Nid wyf i'n siŵr ei fod, mewn gwirionedd. Rwy'n siŵr, pe bai trafodaeth ar y mater a bod pobl yn cael rhwydd hynt i allu pleidleisio, yn enwedig ar feinciau'r Blaid Lafur, yna efallai y byddwn ni'n dod i ddatrysiad hollol wahanol. Ond mae'n ymddangos i mi eich bod chi'n gwbl ymroddedig iddo, am ba reswm bynnag nid wyf i'n gwybod. Mae'n debyg eich bod chi wedi cael cyfarwyddyd o rywle na allwch chi o bosibl wyro oddi wrtho. Rydych chi wedi clywed gan feinciau Plaid Cymru y byddai'n well ganddyn nhw system rhestr hyblyg, felly maen nhw'n cael eu gorfodi, i bob pwrpas, gennych chi lot fan hyn i gefnogi system sy'n israddol i system rhestr hyblyg, y mae gan bob un ohonon ni'r cyfle i'w chyflwyno y funud hon drwy gefnogi'r gwelliannau hyn. Nid ydw i'n ei ddeall.

Y ddadl arall yr ydych chi'n ei gwneud, wrth gwrs, yw nad yw'n hollol ddigyfnewid, rwy'n credu y dywedodd Lee Waters. Nid yw'n hollol ddigyfnewid. Bydd adolygiadau. Gall y pethau hyn newid, yn union fel yr ydyn ni'n gwneud newidiadau nawr. Mae wedi cymryd 25 mlynedd i gyrraedd mor bell â hyn. Pa mor hir fydd newidiadau? A yw'n digwydd unwaith bob 25 mlynedd, fel comed yn ymddangos? Ai dim ond fel hynny? Ai dyna'r ffordd yr ydyn ni'n gwneud newidiadau yma, unwaith bob 25 mlynedd? Edrychwch, gadewch i ni fanteisio ar y cyfle nawr. Gadewch i ni ddatrys y peth hwn, gwella'r Bil, sicrhau bod rhywfaint o atebolrwydd uniongyrchol, sy'n fantais nad yw eich system rhestr gaeedig yn ei chyflwyno, a sicrhau ein bod ni'n ei gael yn gywir ar gyfer ein democratiaeth, oherwydd rwy'n ofni y byddwn ni, mewn gwirionedd, yn gweld llai o bobl yn pleidleisio yn y dyfodol, oherwydd ni all pobl bleidleisio dros berson a byddan nhw'n credu bod ganddyn nhw hyd yn oed llai o lais a chyfle i wneud newid, oherwydd dyna beth fydd eich system yn ei wneud. [Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf i, hoffech chi wneud ymyriad?

Hoffwn, fe hoffwn i wneud ymyriad, ac mae'n bwysig ein bod ni'n cael y drafodaeth hon. Wrth gwrs, bydd hi'n glir iawn ar y papur pleidleisio pwy sy'n sefyll. Bydd pobl yn gallu gwneud dewis ynghylch pwy sydd ar frig y rhestr a phwy sy'n debygol o fod i'w ddisgwyl. Mater i ni yw esbonio i bobl ar draws y blaid hon bod hon yn system ddemocrataidd, nid rhyw system wneuthuredig, annemocrataidd; mae'n system gadarn y bydd pob un ohonon ni mewn sefyllfa i esbonio i bobl Cymru mai eu system nhw ydyw, y gobeithiwn y gallwn ni ei newid a'i chryfhau ar gyfer y dyfodol, ond dyma'r mwyafrif y gallwn ni ei gael yma i ysgogi'r gwelliant pwysig hwn ymlaen.

Wel, y mwyafrif ydyw yr ydych chi'n ei dderbyn, a dweud y gwir, wyddoch chi, a dweud y gwir, rwy'n credu y dylech chi fod wedi mynnu bargen galetach gan eich meistri Llafur er mwyn cael y pecyn o welliannau hynny drwodd a oedd yn mynd i gyflawni'r math o atebolrwydd uniongyrchol yr ydyn ni'n mynd i'w golli nawr os nad yw'r Bil hwn yn mynd drwodd heb gael ei wella o ran y ffordd y byddwn ni'n gallu ymdrin â'r rhestrau hyn.

Felly, edrychwch, wrth gwrs rwy'n derbyn y gall pobl edrych i lawr rhestr a dweud, 'O, nid ydw i'n hoffi'r person hwnnw', neu 'Nid ydw i'n hoffi'r person hwnnw, felly, rydw i'n mynd i bleidleisio dros blaid arall', ond nad ydych chi'n credu y byddai'n well cael yr atebolrwydd uniongyrchol hwnnw, lle y gall aelodau'r cyhoedd bleidleisio dros ymgeisydd unigol ar restr plaid i ddweud, 'Wyddoch chi beth? Dydw i ddim yn rhy hoff o'r person yna, ond rwy'n credu bod y person yna'n gwneud gwaith gwell i fi yn lleol ac rwyf i eisiau gallu gwobrwyo'r person yna gyda fy mhleidlais'? Rydyn ni'n gwybod bod hynny'n digwydd eisoes, iawn, o fewn y system bresennol, lle y gall pobl bleidleisio a mynegi barn am ymgeisydd unigol ar sail y cyntaf i'r felin ac yna gwneud rhywbeth ar y rhestrau caeedig, rhestrau rhanbarthol, hefyd. Ac, ar y cyfan, mae pobl leol sy'n gweithio'n galed dros eu hetholwyr yn cael eu gwobrwyo yn y bleidlais gyntaf i'r felin. Byddan nhw dal i allu gwobrwyo'r unigolion hynny os oes gennych chi system rhestr hyblyg. Felly, rydyn ni'n gwneud camgymeriad mawr yma, Aelod cyfrifol, a chamgymeriad mawr ar ran y Blaid Lafur. Mae'n gam yn ôl; gallai gymryd degawdau i'w ddatrys yn y dyfodol. Dydyn ni byth yn siŵr a ydyn ni byth yn mynd i gael mwyafrif dwy ran o dair yn y dyfodol, felly mae angen i ni achub ar y cyfle hwn; ei ddatrys, a pheidio â gwneud camgymeriad.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 32? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly, fe gymerwn ni bleidlais ar welliant 32. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Mae gwelliant 32 wedi'i wrthod.

Gwelliant 33. Ydy e'n cael ei symud, Darren Millar?

Cynnig.

Ydy. A oes gwrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, pleidlais felly ar welliant 33. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Mae gwelliant 33 wedi'i wrthod.

Ydy gwelliant 34 yn cael ei gynnig?

Ydy, gan Darren Millar. Os gwrthodir gwelliant 34, bydd gwelliant 39 yn methu. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 34? A oes gwrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Gwelliant 34, felly, pleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Mae gwelliant 34 wedi'i wrthod. Mae gwelliant 39 yn cwympo.

Gwelliant 35, Darren Millar, yn cael ei symud?

Ydy. A oes gwrthwynebiad i welliant 35? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Pleidlais, felly, ar welliant 35. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Mae gwelliant 35 wedi'i wrthod. 

Ydy gwelliant 36 yn cael ei symud?

Cynnig.

Ydy. A oes gwrthwynebiad i welliant 36? [Gwrthwynebiad.] Oes. Pleidlais ar welliant 36. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal a 38 yn erbyn. Mae gwelliant 36 wedi ei wrthod.

Grŵp 5 sydd nesaf. Y grŵp yma yw gwelliannau sy'n ymwneud â gwelliannau cysylltiedig at ddibenion Rhan 2 o Fil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau). Gwelliant 2 yw'r prif welliant. Y Cwnsler Cyffredinol i gynnig y gwelliant yna. Mick Antoniw.

Diolch, Llywydd. Bydd gwelliant 2 yn mewnosod gwelliant ychwanegol yn adran 10 y Bil. Mae hwn yn welliant technegol i ddileu telerau o Ddeddf Senedd ac Etholiadau (Cymru) 2020 sy'n ddiangen o ganlyniad i'r Bil hwn. Mae hepgor y cofnodion yn y Bil yn cynnwys yr ymadroddion 'Aelod etholaethol y Senedd', 'Rhanbarth etholiadol y Senedd' ac 'Aelod rhanbarthol y Senedd'. Diolch, Llywydd.

Does gen i neb yn siarad ar y grŵp yma. Dwi'n cymryd bod y Cwnsler Cyffredinol ddim eisiau cyfrannu eto. Felly, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 2? A oes unrhyw wrthwynebiad? Nac oes. Mae gwelliant 2 wedi'i dderbyn.

Grŵp 6 yw'r grŵp nesaf o welliannau. Mae'r rhain yn ymwneud ag adalw Aelodau o'r Senedd. Gwelliant 40 yw'r prif welliant. Darren Millar sy'n cyflwyno'r prif welliant yma.

Diolch, Llywydd. Rwy'n codi i gynnig gwelliannau 40 a 42, sydd wedi'u cyflwyno yn fy enw i. Mae'r gwelliannau hyn yn ceisio cyflwyno system adalw ar gyfer Aelodau'r Senedd yn y dyfodol. Mae system adalw i Aelodau yn fecanwaith atebolrwydd pwysig nad yw, yn anffodus, wedi bod ar gael yn y Senedd hyd yma yn ystod ein chwarter canrif gyntaf. Mae systemau adalw yn cael eu defnyddio mewn deddfwrfeydd ledled y byd, a'u swyddogaeth yw hyrwyddo safonau uchel ymhlith cynrychiolwyr etholedig trwy ei gwneud yn bosibl iddynt golli eu seddi rhwng etholiadau.

Nawr, gwyddom fod Aelodau'r Senedd, yn y gorffennol, wedi mynegi eu cefnogaeth gyhoeddus lawn i gyflwyno system o'r fath; felly hefyd yr Aelod sy'n gyfrifol am y Bil. Yn y Pwyllgor Biliau Diwygio, pan ystyriodd y mater yng Nghyfnod 1, roedd llawer o gyfranwyr a oedd hefyd yn cefnogi'r angen am system adalw. Felly, yn wyneb pecyn o newidiadau i strwythur y Senedd a'r ffordd yr ydyn ni'n cael ein hethol, rwy'n credu bod gennym ni gyfle da i allu cyflwyno system adalw ar gyfer Aelodau. 

Fel y dywedais i eisoes o ran y system etholiadol newydd arfaethedig, mae'r Bil hwn, yn ei ffurf heb ei wella, yn peryglu cyfyngu atebolrwydd uniongyrchol Aelodau unigol y Senedd i'r bobl y maen nhw'n eu cynrychioli yn sylweddol, hyd yn oed yn fwy felly nawr bod y gwelliannau ar y rhestr hyblyg wedi'u trechu. Mae'n bwysicach byth, felly, ein bod ni'n edrych ar ffyrdd o gynnal y berthynas hanfodol honno o atebolrwydd rhwng cynrychiolwyr etholedig a'r cyhoedd, fel y gwnaeth y Pwyllgor Biliau Diwygio ei argymell yn ei adroddiad Cyfnod 1. 

Nawr, byddai cyflwyno system adalw yn gwneud yn union hynny. Byddai'n grymuso pleidleiswyr i allu barnu eu Haelodau o'r Senedd mewn achosion lle nad oedden nhw'n bodloni'r safonau uchel iawn yr ydyn ni'n eu disgwyl gan y rheini sydd mewn swydd gyhoeddus, felly byddai'n sicrhau bod ymddiriedaeth ac atebolrwydd wrth wraidd popeth yr ydyn ni'n ei wneud, nid yn unig ar adeg yr etholiad ond drwy gydol yr amser y mae'r Aelodau yn y swydd.

Gan droi at y gwelliannau, byddai gwelliant 40 yn mewnosod adran newydd ar wyneb y Bil. Byddai'n adlewyrchu ein cyd-destun unigryw yma yn y Senedd a byddai'n golygu y byddai deiseb adalw yn ofynnol ar gyfer Aelodau'r Senedd neu eu bod yn ddarostyngedig i ddeiseb adalw os ydyn nhw naill ai'n eu cael yn euog o drosedd a'u dedfrydu neu'n cael gorchymyn i fynd i'r carcharu neu i gael eu cadw yn y ddalfa, neu'u hatal o drafodion y Senedd am gyfnod o 10 diwrnod eistedd neu fwy gan Bwyllgor Safonau Ymddygiad y Senedd. 

Fe wnes i gyflwyno gwelliannau tebyg yng Nghyfnod 2, ond fe wnes i fyfyrio ar rywfaint o'r adborth a'r sylwadau yn y dadleuon, ac fe wnes i newidiadau i ymdrin â rhai o'r pryderon a gafodd eu codi. Felly, yn hytrach na dim ond ailadrodd yr holl ddarpariaethau yn Neddf Adalw Aelodau Seneddol 2015, i gydnabod y ffaith bod pethau'n wahanol yma yng Nghymru, rwyf wedi'u haddasu i adlewyrchu ein hamgylchiadau ni. I gydnabod yr amser cyfyngedig i graffu ar yr hyn sy'n welliant sylweddol, rwyf i hefyd wedi gwneud rhai rhannau o'r gwelliant gwreiddiol y cyflwynais i'n amodol ar Weinidogion Cymru yn cyflwyno rheoliadau yn y dyfodol, a fyddai wedyn yn destun dadl ac a fyddai'n gorfod gofyn am bleidlais gadarnhaol yma yn y Senedd.

Gwahaniaeth pwysig arall yn y gwelliannau sydd ger ein bron ni heddiw yw, er y byddai fy ngwelliannau blaenorol wedi arwain at isetholiad pe bai deiseb adalw lwyddiannus, nid felly fydd y gwelliannau diwygiedig hyn. Yn hytrach, byddan nhw'n arwain at lenwi seddi gwag yn y ffordd arferol—h.y. y ffordd arferol y bydd sedd wag yn cael ei llenwi o dan y trefniadau newydd—h.y. byddai'r person nesaf ar y rhestr yn llenwi'r sedd wag honno. Mae hynny'n golygu, pan fydd 10 y cant neu fwy o etholwyr yn yr etholaeth wedi llofnodi deiseb adalw, y byddai'r Aelod sy'n destun y ddeiseb honno yn colli ei sedd, a byddai'r ymgeisydd nesaf ar restr etholiadol y blaid yn cymryd y sedd wag.

Mae'r newid hwn wedi'i wneud oherwydd fy mod i'n deall y gallai'r posibilrwydd o gynnal isetholiad beidio â chyd-fynd yn dda â'r system etholiadol newydd, oherwydd byddai wedi arwain at fandad deuol—mandadau gwahanol ar gyfer ymgeiswyr unigol. Ni fyddai bod â rhywun ymhlith ei holl gymheiriaid a oedd wedi'i ethol mewn ffordd wahanol na rhywun wedi'i ethol drwy isetholiad, yn amlwg, yn rhywbeth a fyddai o reidrwydd yn dda, ond dyna'r unig ffordd yr oeddwn i'n credu y dylai ddigwydd. Ond rwyf i wedi myfyrio ar yr adborth hwnnw, a dyna pam rwy'n dweud, 'Gadewch i ni lenwi'r seddi gwag hynny nawr drwy'r system rhestrau, er mwyn goresgyn yr her honno.'

Y gwahaniaeth arall i'w nodi yng ngwelliant 40, yw adran ychwanegol a fyddai'n caniatáu i Weinidogion Cymru wneud darpariaethau ym maes gwariant deisebau o ran unrhyw ymgyrchu ynghylch y deisebau a'r benthyciadau hynny—felly, ariannu ymgyrchoedd, yn effeithiol. Ond, unwaith eto, byddai'r rheini'n ddarostyngedig i reoliadau a fyddai'n gofyn am bleidlais gadarnhaol. Yn olaf, mae gwelliant 42 yn ganlyniadol i welliant 40.

Roedd yn siomedig bod pleidiau eraill wedi dewis peidio cefnogi fy ngwelliannau blaenorol yng Nghyfnod 2, er gwaethaf iddyn nhw gefnogi egwyddor yr angen am fecanwaith adalw a'r gefnogaeth y mae hynny wedi'i ennill. Ond ar ôl gwneud y newidiadau hyn, y newidiadau yr wyf i wedi'u hamlinellu, i wneud yn siŵr bod y gwelliant yn adlewyrchu'r cyd-destun yn y Senedd—y gwahanol drefniadau yn y Senedd nag sydd mewn lle arall yn y DU o ran ein Senedd y DU—rwy'n credu ein bod ni wedi gallu ymdrin â rhai o'r pryderon hynny, ac rydyn ni wedi rhoi'r cyfle i graffu pellach ddigwydd o ganlyniad i reoliadau yn ddarostyngedig i drafodaeth a dadl yma, a bod pleidlais fwyafrifol o ddwy ran o dair yn ofynnol.

Rwy'n gwybod beth fydd yr Aelod sy'n gyfrifol am hyn yn ei ddweud, fel y mae wedi'i ddweud o'r blaen mewn ymateb i'r drafodaeth a gawsom ar y ddadl ynghylch y gwelliant dichell, ei fod eisiau gweld system o adalw, ond ei fod yn credu ei bod yn well i'r pwyllgor safonau ymddygiad allu ystyried hyn yn gyffredinol a chyflwyno rhywbeth yn y dyfodol. Rwy'n pryderu na fydd gennym ni amser i hynny ddigwydd rhwng nawr a'r etholiad nesaf, ac y gallem golli'r cyfle hwn. Felly, rwy'n dweud eto: gadewch i ni geisio'i gofleidio. Gadewch i ni achub ar y cyfle hwn, gan wneud yn siŵr bod gennym ni ddeiseb adalw. Mae'r rhain yn faterion o ddiddordeb cyhoeddus byw, ac maen nhw wedi bod felly yn ystod yr wythnosau diwethaf, ers ein trafodaeth pwyllgor Cyfnod 2. Mae hwn yn gyfle i allu dod â hynny i ben, i allu ymdrin â'r sefyllfa mewn ffordd sy'n cynnal yr atebolrwydd hwnnw, o gofio ein bod ni'n ei golli drwy gyflwyno system rhestr gaeedig ar gyfer pob etholiad yn y dyfodol. Rwy'n credu ei bod yn ffordd synhwyrol ymlaen sy'n gymesur, ac rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n rhoi eu cefnogaeth iddo. 

Rwy'n cyfrannu heddiw yn rhinwedd fy swydd fel Cadeirydd Pwyllgor Safonau Ymddygiad y Senedd. Fel y bydd yr Aelodau'n ymwybodol, argymhellodd y Pwyllgor Biliau Diwygio y dylai'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad ymgynghori ar y mater adalw fel rhan o ystyriaeth ehangach atebolrwydd Aelodau unigol. Rwy'n falch o ddweud bod y Pwyllgor Safonau Ymddygiad wedi cyfarfod ddoe i drafod a chytuno ar gwmpas ar y gwaith hwn. Rydyn ni'n bwriadu cymryd tystiolaeth gan dystion allweddol a all helpu'r pwyllgor i nodi trefn adalw effeithiol a chymesur sy'n gweithio i Gymru a'n system etholiadol. Nododd y pwyllgor ohebiaeth gan y Pwyllgor Deisebau a'r Cwnsler Cyffredinol ar y mater hwn, a oedd yn amlygu'r gefnogaeth eang, y tu mewn a'r tu allan i'r Senedd, i gyflwyno system adalw. Rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda chydweithwyr ar draws y Siambr hon, ac yn Llywodraeth Cymru, i gyflwyno system sy'n gweithio i Gymru, system sy'n cryfhau ein democratiaeth a'n hatebolrwydd i'r cyhoedd.

Dwi'n falch iawn o glywed y cyfraniad yna gan Vikki Howells ar ran y pwyllgor. Dwi'n meddwl ein bod ni i gyd yn cytuno bod angen rhyw fath o system o adalw. Mae'n rhywbeth sydd yn synhwyrol ac sydd â chefnogaeth trawsbleidiol yn y Senedd. Ond, fel y dywedais yn ystod Cyfnod 2, mi gredwn ni fod angen cyfnod i graffu ar y cynnig hwn a sicrhau system sy'n gweithio yn y cyd-destun newydd yma. Ers Cyfnod 2, mi ydyn ni wedi bod yn trafod ac ystyried datrysiadau posib, ac rydym yn croesawu'r ffaith bod y Prif Weinidog wedi ymrwymo mewn gohebiaeth y bydd y pwyllgor safonau, fel rydym ni wedi clywed rŵan, yn gweithio ar argymhellion i sefydlu proses adalw addas gan ystyried mewnbwn o bob plaid Seneddol.  

Mi fuaswn i'n ddiolchgar, felly, os byddai’r Cwnsler Cyffredinol yn medru cadarnhau hyn ar y record yn ei ymateb i’r grŵp yma, ac efallai rhoi syniad i ni o’r amserlen bosib ar gyfer cyflwyno unrhyw ddeddfwriaeth briodol i ddod â system o’r fath i rym. Dwi'n meddwl bod y neges yn glir gan nifer o Aelodau yn y Senedd hon: mae angen system, mae ei hangen hi ar frys, ond y mater ydy sut ydym ni'n ei gwneud hi fel ei bod hi'n system sy'n gweithio.

Rwy'n credu fy mod i'n mynd i ddweud ond hanner yr hyn yr oeddwn i'n mynd i'w ddweud, oherwydd mae'n wych clywed y bydd eich pwyllgor yn edrych ar hyn. Diolch yn fawr iawn. Ac rwy'n falch iawn o gefnogi gwelliant Darren. Diolch am y gwaith yr ydych chi wedi'i wneud ar hyn; mae'n bwysig iawn. Dim ond i ddweud ein bod ni i gyd yn cytuno bod materion penodol yn ein hwynebu ni fel gwleidyddion ynghylch ymddiriedaeth a chyfreithlondeb, ac mae hon yn un broses lle y gallwn ni ddechrau adfer yr ymddiriedaeth honno gan y cyhoedd.

Yn 2023, daeth grwpiau cynulliad dinasyddion i'r casgliad bod diwylliant gwleidyddol digon i godi cywilydd arnoch chi o anonestrwydd a diffyg canlyniadau difrifol ar gyfer ymddygiad gwael. Fel y dywedodd un cyfranogwr, 'Maen nhw'n cael gwneud beth fynna nhw, does dim cerydd'. Felly, mae'r gwelliant hwn yn gam allweddol ymlaen i ymdrin â'r mater hwn o erydu ymddiriedaeth y cyhoedd. Er y dylai pŵer adalw gael ei ymarfer yn bwyllog, gyda mesurau diogelu priodol yn erbyn camddefnydd posibl, mae'n parhau i fod yn fecanwaith hanfodol ar gyfer cynnal uniondeb ein sefydliadau democrataidd, ac felly rwy'n falch iawn o glywed y bydd camau'n cael eu cymryd i ystyried sut y gall hyn weithio. Byddwn i'n annog iddo fod cyn gynted â phosibl.

Dim ond i orffen ar nodyn personol iawn, mae sawl gwleidydd wedi ennill a cholli o system adalw. Fe wnawn ni ddechrau gydag un nad yw yn y Siambr hon: rhaid i ni gofio bod y Prif Weinidog Boris Johnson wedi ymddiswyddo dan fygythiad deiseb adalw ar ôl i'w ganfod ei fod wedi camarwain y Senedd yn fwriadol. A chefais i fy ethol fy hun am gyfnod byr iawn ar gefn deiseb adalw. Mae yna llawer iawn o enghreifftiau eraill, ac mae enghreifftiau diweddar iawn hefyd, ond mae hynny'n ymwneud â'r cyhoedd yn gallu gwneud y penderfyniadau y maen nhw'n teimlo sy'n gywir o ran democratiaeth. Rwy'n gobeithio'n fawr, wrth i ni symud hyn ymlaen, y gwelwn ni y bydd hynny'n cael ei gryfhau o ran y camau sy'n cael eu cymryd. Diolch yn fawr iawn.

Cwnsler Cyffredinol.

Diolch, Llywydd. Yn gyntaf, rwy'n diolch i Darren Millar am ystyried rhywfaint o'r hyn a ddywedwyd mewn ymateb i'r gwelliant tebyg yng Nghyfnod 2 a chyflwyno gwelliant diwygiedig a allai fod â lle mwy naturiol yn y system etholiadol y mae'r Bil yn ei gynnig, yn benodol y bydd seddi gwag sy'n deillio o ddeiseb adalw lwyddiannus yn cael eu llenwi yn yr un ffordd â'r rhai sy'n codi oherwydd rhesymau eraill. Mewn gwirionedd, nid yw'n welliant i system adalw, gymaint ag yn system ddileu. Byddai'r Aelod newydd yn amlwg yn dod drwy'r system rhestrau. A gaf i ddweud hefyd fy mod i'n parhau i fod yn gefnogol iawn, ac felly Llywodraeth Cymru hefyd, o'r cynnig cyffredinol i wella atebolrwydd yr Aelodau? Rwy'n credu bod yna gonsensws bod angen proses fel rhan o'r gwaith hwnnw, ac rwy'n ei weld fel maes pwysig ar gyfer archwilio ymhellach.

Ers Cyfnod 2, fel sydd wedi'i ddweud eisoes, rwyf i wedi ysgrifennu at y Pwyllgor Safonau Ymddygiad i fynegi fy safbwyntiau ar bwysigrwydd y gwaith hwn, yn ogystal â'r rhai a gafodd eu cyfleu yn ystod trafodion Cyfnod 2. Mae'r Prif Weinidog hefyd wedi ysgrifennu at arweinydd Plaid Cymru ac wedi rhannu'r llythyr gydag arweinwyr y pleidiau eraill yn y Senedd, i egluro bod y Llywodraeth yn barod i gefnogi gweithredu'n ymarferol unrhyw argymhellion y mae'r pwyllgor safonau yn eu gwneud ac wedi'u cymeradwyo wedyn gan y Senedd. Erbyn hyn mae rhywfaint o fomentwm y tu ôl i'r gwaith hwn, ac rwy'n falch iawn o glywed y sylwadau a gafodd eu gwneud gan Gadeirydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad bod y gwaith hwn sydd ar fin dechrau eisoes wedi'i gwmpasu. Mae'n bwysig ein bod ni'n cynnal y momentwm hwnnw. Oherwydd hynny, ni fyddaf i'n cefnogi'r gwelliannau hyn heddiw, oherwydd rwy'n dal o'r farn mai'r dull y mae'r Pwyllgor Biliau Diwygio wedi'i argymell yw'r un cywir.

Wrth gydnabod cymhlethdodau gweithredu system—rydyn ni'n nodi bod hyd yn oed y gwelliant hwn yn gyfystyr â 27 tudalen o ddeddfwriaeth y mae angen craffu arni ac sydd angen ei ystyried o ran rhyngweithio â materion ymddygiad eraill, a chawson ni'r drafodaeth yn gynharach ar y mater dichell, ac yn y blaen—galwodd ar y Pwyllgor Safonau Ymddygiad i weithio gyda'r comisiynydd safonau. Mae'r comisiynydd safonau hefyd wedi mynegi barn. Mewn gwirionedd, nid yw'n cytuno â hyn. Mae'n bwysig iawn ein bod ni'n deall beth yw'r rhesymau penodol hynny, neu sut y gallai'r ymgysylltu hwnnw effeithio ar yr ystyriaethau y byddai'r pwyllgor yn eu cael. Mae'n bwysig bod ystyriaeth ddyledus yn cael ei rhoi i'r safbwyntiau hynny. Mae'n rhaid i ni edrych ar ddatblygu dewisiadau ar gyfer cryfhau atebolrwydd Aelodau unigol, ac mae'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad, fel yr wyf i eisoes wedi'i ddweud, wedi ateb yr alwad honno ac yn mynd i fod yn ymgymryd â'r gwaith hwnnw.

Mewn gwirionedd, mae hyd a chymhlethdod y gwelliant hwn yn helpu, rwy'n credu, i bwysleisio, fel yr wyf i wedi'i ddweud, yr angen i ystyried yn ofalus, yn ogystal ag amlygu rhai o'r meysydd y bydd y pwyllgor, rwy'n siŵr, yn dymuno eu hystyried. Mae hyn yn cynnwys y cwestiynau allweddol ynghylch beth ddylai'r camau priodol fod o fewn y weithdrefn, beth fyddai'r sbardunau a sut y byddai hynny'n ymwneud â'r drefn anghymhwyso ar gyfer Aelodau, a beth ddylai'r trothwy fod er mwyn i ddeiseb lwyddiannus fod yn ddilys. Rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt hynod bwysig, yn enwedig o gofio bod hwn yn welliant dileu yn hytrach na gwelliant adalw, yn yr ystyr hwnnw. Felly, mae'n wahanol ac mae angen iddo fod yn wahanol i adlewyrchu'r system wahanol sydd gennym ni yng Nghymru, yn enwedig pan mai'r effaith yw bod Aelod yn colli ei sedd.

Felly, Darren, rwy'n diolch i chi am y gwaith yn y maes hwnnw. Diolch i'r holl Aelodau eraill am yr hyn rwy'n credu eu bod yn sylwadau adeiladol. Rwy'n gweld bod lefel uchel iawn o gonsensws yma. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni gynnal y momentwm. Bydd y pwyllgor, rwy'n siŵr, yn gwneud hynny, ac edrychaf ymlaen at ymgysylltu â'r pwyllgor yn ei waith. Diolch.

Darren Millar nawr i ymateb. 

Diolch, Llywydd. Rwy'n falch iawn o glywed y consensws o amgylch y Siambr. Gwelais i'r ohebiaeth rhwng y Prif Weinidog ac arweinydd yr wrthblaid yr wythnos diwethaf, ac rwy'n gwybod bod sicrwydd wedi'i roi bod Llywodraeth Cymru eisiau ddefnyddio ei hadnoddau er mwyn ceisio helpu i gyflwyno rhywbeth o ganlyniad i waith y Pwyllgor Safonau Ymddygiad. Yr un peth nad ydyn ni wedi cael ateb iddo yn fy marn i yw'r amserlenni ar gyfer cwblhau'r gwaith hwnnw. Gwrandawais i'n ofalus iawn ar yr hyn y dywedodd Vikki Howells am y darn o waith cwmpasu sy'n cael ei wneud, ond, yn amlwg, mae ceisio cael rhyw fath o arwydd o amserlen, o ystyried pa mor agos yr ydyn ni at etholiad nesaf y Senedd ac o gofio bod awydd i geisio cyflwyno rhywfaint o ddeddfwriaeth cyn yr etholiad hwnnw, rwy'n credu ei bod hi'n dipyn o her.

A wnewch chi gymryd ymyriad? 

Ydw, rwy'n hapus iawn i wneud hynny. 

Rwy'n ymddiheuro am beidio â gwneud sylw ar hynny. Rwy'n credu mai mater i'r pwyllgor ac i'r Senedd yw hynny mewn gwirionedd, ac rwy'n siŵr bod y brys yno yn cael ei gydnabod a bod y pwyntiau hynny'n cael eu hystyried. 

O ystyried bod consensws ar draws y Siambr, o ystyried bod yna bwyllgor trawsbleidiol sy'n barod i edrych ar hyn gyda rhywfaint o frys, gobeithio, gyda chais i geisio gwneud rhywbeth yr ochr hon i'r etholiad nesaf, yn ysbryd hynny, rwy'n hapus iawn i dynnu'r gwelliannau hyn yn ôl a chael trafodaethau eraill ar sail gydweithredol i geisio cael rhywbeth y gallwn ni i gyd gytuno arno a'i gefnogi.  

Mae Darren Millar yn cynnig fod gwelliant 40 yn cael ei dynnu'n ôl. Os nad oes yna wrthwynebiad i hynny, fe wnawn ni ystyried y gwelliant yna wedi ei dynnu'n ôl. 

Rŷm ni nawr yn symud at bleidleisiau ar welliannau 45 hyd 48 a 53 hyd 114. Y cynnig yw ein bod ni yn gwaredu'r gwelliannau yma ar y cyd. A oes unrhyw wrthwynebiad i osod y gwelliannau yma mewn bloc? Os nad oes yna wrthwynebiad i hynny, dwi eisiau gofyn i Adam Price a ydy e yn cynnig gwelliannau 45 i 48 ac wedyn 53 hyd at 114. 

Na, dwi ddim yn eu cynnig. 

Dyw'r holl welliannau yna, tua 60 ohonyn nhw, ddim yn cael eu cynnig. Does yna ddim pleidlais, felly, ar y gwelliannau yna. 

Grŵp 7 sydd nesaf. Mae'r grŵp yma o welliannau yn ymwneud â phenodi ac anghymhwyso aelodau, prif weithredwr a chomisiynwyr cynorthwyol Comisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru. Gwelliant 3 yw'r prif welliant fan hyn. Y Cwnsler Cyffredinol i gynnig y gwelliant.

Diolch, Llywydd. Rwy'n falch o agor y ddadl ar y grŵp hwn o welliannau sy'n ymwneud â phenodiadau ac anghymwysiadau gan Gomisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru. Byddaf yn cefnogi'r holl welliannau yn y grŵp hwn. Mae'r gwelliannau hyn, ar y cyfan, yn ganlyniad i ystyried y sylwadau a wnaed yn ystod Cyfnod 2.

Mae gwelliant 3 yn egluro na all aelodau Comisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru ddal unrhyw un o'r swyddi a restrir yn adran 4(3) o Ddeddf Comisiwn Democratiaeth a Ffiniau etc. Cymru 2013, roi ei theitl newydd arni, yn ystod eu cyfnod yn y swydd. Mynegwyd pryderon yn ystod Cyfnod 2 y byddai'r rhestr eithrio ond yn berthnasol ar ôl cael eu penodi. Er mai bwriad y darpariaethau presennol yn Neddf 2013 oedd y byddai'r rhestr yn berthnasol drwy gydol tymor y comisiynydd, mae'r gwelliant yn cael gwared ar unrhyw amheuaeth ynghylch y mater hwn. Mae gwelliant 17 yn gwneud newid cyfatebol mewn perthynas â chomisiynwyr cynorthwyol Comisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru.

Gan droi at welliant 4, mae'n werth tynnu sylw at y ffaith bod y darpariaethau presennol yn Neddf 2013 eisoes yn eithrio Aelodau o'r Senedd ac Aelodau Seneddol rhag bod yn aelodau o'r comisiwn. Mae'r gwelliant hwn, pan gaiff ei ddarllen gyda gwelliant 12, yn egluro bod Aelodau Tŷ'r Cyffredin ac Aelodau Tŷ'r Arglwyddi wedi'u heithrio rhag bod yn aelodau o'r comisiwn, ac mae hefyd yn ychwanegu Aelodau Senedd yr Alban ac Aelodau Cynulliad Gogledd Iwerddon at y rhestr. Mae'r rheswm dros gyflwyno'r gwelliant hwn yn rhannol, fel y dywedais i, mewn ymateb i sylwadau a wnaed gan Aelodau yn ystod trafodion Cyfnod 2 ynghylch ychwanegu staff cymorth seneddau eraill at y rhestr o bobl sydd wedi'u heithrio. Rwy'n credu y bydd yr Aelodau yn cofio'r ddadl benodol honno. Os yw staff cymorth Aelodau Senedd yr Alban ac Aelodau Cynulliad Deddfwriaethol Gogledd Iwerddon i'w hychwanegu at y rhestr, yna mae'n briodol ychwanegu'r Aelodau eu hunain hefyd. Yn yr un modd â newidiadau eraill a wnaed i'r rhestr eithrio gan y Bil, mae'r gwelliant hefyd yn sicrhau nad oes unrhyw wleidyddiaeth na chanfyddiad o wleidyddiaeth wrth benodi aelodau i'r comisiwn. 

Mae gwelliannau 8 a 18 yn gwneud yr un newid i'r rhestrau o bobl sydd wedi'u heithrio rhag bod yn brif gomisiynwyr gweithredol a chynorthwyol y Gomisiwn Democratiaeth a Ffiniau. Mae gwelliannau 5, 9 a 19 yn welliannau technegol sy'n ymwneud â sut mae Deddf 2013, y mae'r Bil yn ei diwygio, wedi'i strwythuro.

Bydd yr Aelodau'n cofio y gwnaed gwelliannau i'r Bil yng Nghyfnod 2 a oedd yn eithrio pobl oedd â chontract gwasanaethau gan Aelod o'r Senedd, neu gontract gwasanaethau mewn cysylltiad â chyflawni swyddogaethau Aelod, rhag bod yn aelod o Gomisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru. Mae gwelliant 6 yn ehangu ar hyn ac yn gwneud darpariaeth mewn perthynas â phobl gyfatebol y mae Aelodau Tŷ'r Cyffredin, Aelodau Tŷ'r Arglwyddi, Aelodau Senedd yr Alban ac Aelodau Cynulliad Gogledd Iwerddon yn ymwneud â nhw. Mae gwelliannau 10 ac 20 yn gwneud yr un newid i'r rhestrau o bobl sydd wedi'u heithrio rhag bod yn brif gomisiynwyr gweithredol a chynorthwyol y Comisiwn. 

Roedd y Bil, fel y'i diwygiwyd yng Nghyfnod 2, hefyd yn darparu y cai cynghorydd arbennig a benodir i gynorthwyo Gweinidogion Cymru, Gweinidogion yr Alban neu un o Weinidogion y Goron yn ei eithrio rhag bod yn aelod o Gomisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru. Mae gwelliant 7 yn newid y ffordd y disgrifir cynghorwyr arbennig, drwy gyfeirio at gynghorydd arbennig yn unig. Yna mae gwelliant 14 yn ychwanegu darpariaeth ddehongliol i'r Bil i sicrhau bod y disgrifiad hwn bellach hefyd yn cynnwys cynghorwyr arbennig Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon. Mae gwelliannau 11 a 21 yn gwneud yr un newid i'r rhestrau o bobl sydd wedi'u heithrio rhag bod yn brif gomisiynwyr gweithredol a chynorthwyol y Comisiwn.

Mae gwelliant 12 yn nodi sut y dylid dehongli'r term 'Aelod o un o ddeddfwrfeydd y DU' ac mae'n angenrheidiol o ganlyniad i sut yr aethpwyd i'r afael â gwelliannau 4, 6, 8, 10, 18 ac 20, sy'n sicrhau yn gyffredinol bod y ddarpariaeth wedi'i nodi mewn modd clir a châdarn. Rwy'n cyrraedd y diwedd.

Mae angen gwelliant 13 oherwydd sut mae'r gwelliannau'n cyfeirio at gynghorwyr arbennig ac yn sicrhau y caiff y cyfeiriadau hynny eu dehongli'n gywir. Mae gwelliant 15 yn ddiwygiad technegol arall sy'n mewnosod y term 'Aelod o un o ddeddfwrfeydd y DU' yn y tabl mynegai ymadroddion wedi'u diffinio yn Atodlen 3 o Ddeddf 2013, o ganlyniad i'r gwelliannau a wnaed i'r Bil. Yn yr un modd, mae gwelliant 16 yn diweddaru'r geiriad a ddefnyddir yn y cofnod sy'n ymwneud â chynghorwyr arbennig, yn yr un mynegai o ymadroddion diffiniedig. Mae'r gwelliannau hyn yn darparu darpariaeth glir a chydlynol o ran gwahardd comisiynwyr, comisiynwyr cynorthwyol a phrif weithredwr Comisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru, a gofynnaf i'r Aelodau eu cefnogi. Diolch.

Dŷn ni'n falch iawn fod y gwelliannau yma yn mynd i’r afael a’r pryderon a godwyd yn ystod Cyfnod 2 am yr angen am ddiffiniad mwy cynhwysfawr o’r math o unigolion a ddylai gael eu gwahardd o fod yn aelod o'r comisiwn ffiniau. Fel y gwnaethom nodi bryd hynny, roedd yna wendid yn y ddeddfwriaeth wreiddiol gan nad oedd na reoliadau i atal staff Aelodau Seneddol San Steffan rhag bod yn aelodau o’r comisiwn, gan y gall fod ganddynt ddiddordeb gwleidyddol i geisio cadw’r ffiniau Seneddol mor agos â phosib at rai San Steffan. Mae’r gwelliannau yma felly yn sicrhau cysondeb boddhaol o ran aelodaeth y comisiwn. A dŷn hefyd yn croesawu y mesurau i gynnwys cynghorwyr arbennig i’r rhestr o unigolion a ddylid eu gwahardd rhag bod yn aelodau o’r comisiwn, felly mi fyddwn ni'n cefnogi’r gwelliannau hyn.

Ydy'r Cwnsler Cyffredinol eisiau dweud rhywbeth mewn ymateb?

Dim ond i ddweud, yn amlwg, mae cynnal yr annibyniaeth a'r natur annibynnol a diduedd y mae pobl yn ei amgyffred yn hanfodol, a gobeithiaf fod y gwelliannau hyn wedi cyflawni hynny er boddhad yr holl Senedd. Diolch.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 3? A oes unrhyw wrthwynebiad? Nac oes. Felly, mae gwelliant 3 wedi'i dderbyn.

Gwelliant 4 yn cael ei symud gan y Cwnsler Cyffredinol?

Wedi ei gynnig.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 4? A oes unrhyw wrthwynebiad? Nac oes.

Gwelliant 5, Cwnsler Cyffredinol.

Wedi ei gynnig.

A oes gwrthwynebiad i welliant 5? Nac oes. Felly, mae gwelliant 5 wedi'i dderbyn.

Gwelliant 6, Cwnsler Cyffredinol.

Ei gynnig yn ffurfiol.

A oes gwrthwynebiad i wellant 6? Nac oes. Felly, wedi ei dderbyn.

Gwelliant 7, Cwnsler Cyffredinol.

Wedi ei gynnig.

Wedi ei symud. A oes gwrthwynebiad i welliant 7? Nac oes. Felly, mae gwelliant 7 wedi'i dderbyn.

Gwelliant 8, Cwnsler Cyffredinol.

Wedi ei gynnig.

Wedi ei symud. Felly, a oes gwrthwynebiad i welliant 8? Nac oes. Felly, mae gwelliant 8 wedi'i dderbyn.

Gwelliant 9, Cwnsler Cyffredinol.

Wedi ei gynnig.

A oes unrhyw wrthwynebiad i welliant 9? Nac oes. Felly, mae gwelliant 9 wedi'i dderbyn.

Gwelliant 10, Cwnsler Cyffredinol.

Wedi ei gynnig.

A oes unrhyw wrthwynebiad i welliant 10? Nac oes. Felly, mae gwelliant 10 wedi'i dderbyn.

Gwelliant 11, Cwnsler Cyffredinol.

Wedi ei gynnig.

A oes unrhyw wrthwynebiad i welliant 11? Nac oes. Felly, mae gwelliant 11 wedi'i dderbyn.

Gwelliant 12, Cwnsler Cyffredinol.

Wedi ei gynnig.

A oes gwrthwynebiad i welliant 12? Nac oes. Felly, mae gwelliant 12 wedi'i dderbyn.

Gwelliant 13, Cwnsler Cyffredinol.

Wedi ei gynnig.

A oes gwrthwynebiad i welliant 13? Nac oes. Felly, mae'r gwelliant wedi'i dderbyn.

Gwelliant 14, Cwnsler Cyffredinol.

Wedi ei gynnig.

A oes gwrthwynebiad i welliant 14? Nac oes. Felly, mae gwelliant 14 wedi'i dderbyn.

Gwelliant 15, Cwnsler Cyffredinol.

Wedi ei gynnig.

A oes gwrthwynebiad i welliant 15? Nac oes. Felly, mae e wedi'i dderbyn.

Gwelliant 16, Cwnsler Cyffredinol.

Wedi ei gynnig.

A oes gwrthwynebiad i welliant 16? Nac oes. Felly, mae gwelliant 16 wedi'i dderbyn.

Gwelliant 17—ydy e'n cael ei symud gan y Cwnsler Cyffredinol?

Wedi ei gynnig.

Ydy. Felly, a oes gwrthwynebiad i welliant 17? Felly, mae gwelliant 17 wedi'i dderbyn.

Gwelliant 18, Cwnsler Cyffredinol.

Wedi ei gynnig.

A oes gwrthwynebiad i welliant 18? Nac oes. Felly, mae gwelliant 18 wedi'i dderbyn.

Gwelliant 19, Cwnsler Cyffredinol.

Wedi ei gynnig.

A oes gwrthwynebiad i welliant 19? Nac oes. Felly, mae gwelliant 19 wedi'i dderbyn.

Gwelliant 20, Cwnsler Cyffredinol.

Wedi ei gynnig.

A oes gwrthwynebiad i welliant 20? Nac oes. Felly, mae gwelliant 20 wedi'i dderbyn.

Gwelliant 21, Cwnsler Cyffredinol.

Wedi ei gynnig.

A oes gwrthwynebiad i welliant 21? Nac oes. Felly, mae gwelliant 21 wedi'i dderbyn.

Adam Price, gwelliant 49 yn cael ei gynnig?

Ddim yn symud.

Ddim yn cael ei symud. Felly, does yna ddim pleidlais yn angenrheidiol ar welliant 49. 

Gwelliant 50.

Ddim yn cael ei symud.

Ddim yn cael ei symud chwaith, felly does yna ddim pleidlais ar welliant 50.

Daw hynny â ni at grŵp 8. Mae'r grŵp yma o welliannau yn ymwneud ag adroddiadau blynyddol Comisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru. Gwelliant 41 yw'r gwelliant, ac mae Darren Millar yn cyflwyno'r gwelliant.

Diolch, Llywydd. Rwy'n codi i gynnig gwelliant 41. Os caiff Bil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau) ei basio, yna bydd gan Gomisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru, i roi iddo ei enw newydd, y dasg bwysig iawn o adolygu ffiniau etholaethau'r Senedd, ochr yn ochr â'r holl gyfrifoldebau eraill a roddir iddo. Felly, bydd gwaith y comisiwn yn bwysig iawn i ni i gyd fel Aelodau o'r Senedd, ac yn wir i lawer o rai eraill hefyd, a gyda'i benderfyniadau a'i argymhellion yn effeithio arnom ni i gyd, mae'n amlwg yn bwysig iawn ein bod yn dangos diddordeb mawr yn ei waith.

Nawr, lluniodd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai adroddiad Cyfnod 1 mewn perthynas â'r Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru), a wnaeth argymhelliad o ran y Bil hwn ynghylch diwygio'r Senedd, yr ydym yn ei ystyried. Argymhellodd y dylai Llywodraeth Cymru ddiwygio Bil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau) i gryfhau atebolrwydd y Comisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru i'r Senedd, drwy ei gwneud hi'n ofynnol i'r Senedd drafod adroddiad blynyddol y comisiwn. Nawr, nid yw Llywodraeth Cymru hyd yma wedi cyflwyno gwelliant i sicrhau'r newid penodol hwnnw, a dyna pam rwy'n ei gyflwyno ar hyn o bryd.

Nawr, mae'n rhesymol disgwyl i'r Llywodraeth roi sylw i argymhellion y pwyllgor trawsbleidiol hwnnw sy'n craffu ar ddeddfwriaeth, ac rwy'n mawr obeithio y bydd yn hapus i gefnogi'r argymhelliad penodol hwn. Nid yw'n un dadleuol. Mae'n un y credaf y dylai pob un ohonom ni gytuno y dylai ddigwydd, i wneud yn siŵr bod y pethau hyn yn gweld golau dydd ac y creffir arnyn nhw'n gywir—yn arbennig, fel y dywedaf, gyda'r cylch gwaith a'r cyfrifoldebau llawer ehangach a fydd gan y Comisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru newydd, mewn gwirionedd. Ac, wrth gwrs, bydd y gwelliant hefyd yn sicrhau bod yn rhaid i Weinidogion Cymru wneud trefniadau i'r Senedd allu ystyried y pethau hyn o fewn 12 wythnos i gyhoeddi'r adroddiad, sydd, yn fy marn i, yn amser cwbl resymol. Mae'n rhoi amser i'r Llywodraeth, ac yn wir i Aelodau'r Senedd, dreulio'r adroddiad cyn ei drafod ar lawr y Senedd neu gan un o bwyllgorau'r Senedd, ac mae'n sicrhau bod atebolrwydd rhwng y comisiwn a'r Senedd, y mae'n ei gwasanaethu, a democratiaeth, y mae'n ei gwasanaethu. Felly, rwy'n cymeradwyo'r argymhelliad a'r gwelliant, yr wyf wedi'i gyflwyno i'r Senedd.

Y Cwnsler Cyffredinol i gyfrannu i'r ddadl yma.

Diolch, Llywydd. Diolch i'r Aelod am y sylwadau hynny. Mae'r gwelliant yn debyg i argymhelliad a gynhwysir yn adroddiad Cyfnod 1 y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai ar y Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru), sef bod gofyn i'r Senedd drafod adroddiad blynyddol Comisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru. Dim ond i atgoffa'r Aelodau wrth gwrs bod darpariaeth eisoes mewn perthynas â chyflwyno adroddiad i Aelodau Cymru ac i'w gyhoeddi. Ond am y rhesymau hyn, nodais yn fy ymateb ysgrifenedig i'r adroddiad hwnnw na fyddaf yn cefnogi'r gwelliant.

Er fy mod yn derbyn yr argymhelliad mewn egwyddor, argymhellodd Pwyllgor Biliau Diwygio ar wahân fod y Pwyllgor Busnes yn ystyried trefniadau atebolrwydd Comisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru fel rhan o'i adolygiad gweithdrefnol cyn etholiad 2026. Felly, does arnaf i ddim eisiau rhagdybio canlyniad yr adolygiad hwnnw, felly ni fyddaf yn ceisio diwygio Bil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau) am y rheswm penodol hwnnw. Diolch, Llywydd,

Darren Millar i ymateb.

Diolch, Llywydd, a diolch, Gweinidog, am egluro'ch safbwynt ynghylch y gwelliant penodol hwn o leiaf. Yn amlwg, rwy'n siomedig. Rwy'n credu bod hwn yn welliant syml. Nid wyf yn credu ei fod yn ddadleuol o gwbl. A hyd yn oed os oedd rhai trefniadau atebolrwydd o fewn un o bwyllgorau'r Senedd, a bod y Pwyllgor Busnes, yr wyf yn aelod ohono, wrth gwrs, o'r farn ei bod yn briodol i bwyllgor penodol ymgymryd â'r swyddogaeth hon, ni ddylai atal cyflwyno'r adroddiad gerbron y Senedd yn fwy ffurfiol i'w ystyried. Felly, rydw i'n mynd i ofyn am bleidlais. Rwy'n credu ei fod yn cyflawni ac yn ticio'r blwch o ran yr argymhelliad a wnaed gan y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, ac, fel y dywedaf, credaf ei fod yn gwneud yr hyn y mae angen iddo ei wneud, sef sicrhau ein bod yn dal sylw ar waith pwysig Comisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru yn y dyfodol, yn flynyddol, i sicrhau bod yr holl Aelodau yn ymwybodol o'i waith ar eu rhan, ac yn wir y sefydliadau democrataidd ehangach ledled Cymru.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 41? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, cymerwn ni bleidlais ar welliant 41. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 37 yn erbyn. Ac felly mae gwelliant 41 wedi ei wrthod. 

Gwelliant 51, ydyw e'n cael ei symud gan Adam Price?

Na, dwi ddim yn ei symud.

Na, dyw gwelliant 51 ddim yn cael ei symud, felly does dim angen pleidlais.

Gwelliant 115, Adam Price, ydy hwnna'n cael ei symud? Na, felly dyw hwnna chwaith ddim yn cael ei symud am bleidlais. 

Daw hynny â ni at grŵp 9. Y grŵp nesaf yma yw'r gwelliannau sy'n ymwneud â materion y caiff Comisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru eu hystyried at ddibenion adolygu ffiniau etholaethau'r Senedd. Gwelliant 22 yw'r prif welliant. Y Cwnsler Cyffredinol sy'n cynnig y gwelliant yma. Mick Antoniw. 

Diolch, Llywydd. Gwneir y gwelliannau yn y grŵp hwn mewn ymateb i argymhelliad 27 o adroddiad Cyfnod 1 y Pwyllgor Biliau Diwygio. Argymhellodd y pwyllgor mai'r effaith ar yr iaith Gymraeg yw un o'r cysylltiadau lleol y dylid eu hystyried gan Gomisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru wrth benderfynu ffiniau etholaethau'r Senedd. Mae gwelliant 22 yn nodi bod cysylltiadau lleol sy'n gysylltiedig â defnyddio'r Gymraeg yn un o'r cysylltiadau lleol y gall y Comisiwn eu cloriannu wrth ystyried y cyfuniadau posibl o etholaethau seneddol y DU fel rhan o'r adolygiad ffiniau a gynhelir cyn etholiad 2026.

Yn yr un modd, mae gwelliant 28 yn nodi cysylltiadau lleol ynghylch defnyddio'r Gymraeg fel un o'r cysylltiadau lleol y gallai Comisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru roi sylw iddo wrth ystyried a ddylid gwneud newidiadau i etholaethau'r Senedd, a beth ddylai'r newidiadau hynny fod fel rhan o'r adolygiad ffiniau a gynhelir cyn etholiad 2030 ac adolygiadau ffiniau dilynol.

Ar ôl ystyried yn fanwl, rwy'n ffyddiog mai'r gwelliannau hyn yw'r ffordd fwyaf priodol o weithredu amcan yr argymhelliad. Diolch, Llywydd.

Dwi'n falch iawn o weld y gwelliannau yma'n dod gerbron. Fel oedd y Cwnsler Cyffredinol yn sôn, mi oedd yna deimlad cryf gan y pwyllgor, a hefyd gan y tystion o'n blaenau ni. Mae hyn yn cadarnhau y bydd defnydd yr iaith Gymraeg yn ffactor y bydd y Comisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru angen ei ystyried wrth wneud newidiadau i'r ffiniau etholiadol seneddol. Felly, rydyn ni'n hapus iawn i gefnogi’r gwelliannau yma.

Ydy'r Cwnsler Cyffredinol eisiau ymateb i hynna?

Yn ffurfiol.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 22? Oes unrhyw wrthwynebiad i hynny? Nac oes. Felly, mae gwelliant 22 wedi ei dderbyn. 

Grŵp 10 yw'r mân newidiadau drafftio yn y Gymraeg. Gwelliant 23 yw'r prif welliant fan hyn. Y Cwnsler Cyffredinol i gynnig y gwelliannau yma. 

Diolch, Llywydd. Mae'r pâr hwn o welliannau technegol yn cywiro mater a nodwyd yng nghyfwerthedd testun Cymraeg y Bil i'r fersiwn Saesneg cyfatebol. Nid ydynt yn cael effaith wleidyddol. Gofynnaf i'r Aelodau eu cefnogi i'n helpu i sicrhau bod y llyfr statud dwyieithog yn parhau'n gywir, yn hygyrch a chyson. Diolch.

Does gyda fi neb sydd eisiau siarad, felly dwi'n cymryd nad oes angen ymateb. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 23? Oes unrhyw wrthwynebiad? Nac oes. Felly, mae gwelliant 23 wedi ei dderbyn. 

Ydy gwelliant 24 yn cael ei gynnig, Cwnsler Cyffredinol?

Wedi ei gynnig.

Ydy. Oes gwrthwynebiad i welliant 24? Nac oes. Felly, mae gwelliant 24 wedi ei dderbyn. 

Gwelliant 25, ydy e'n cael ei symud, Cwnsler Cyffredinol?

Wedi ei gynnig.

Ydy. Oes gwrthwynebiad i welliant 25? Nac oes. Felly mae gwelliant 25 wedi ei dderbyn. 

Ydy gwelliant 26 yn cael ei symud, Cwnsler Cyffredinol?

Wedi ei gynnig.

Ydy. Oes unrhw wrthwynebiad i welliant 26? Nac oes. Felly, mae gwelliant 26 wedi ei dderbyn.

Gwelliant 27, Cwnsler Cyffredinol.

Wedi ei gynnig.

Oes gwrthwynebiad i welliant 27? Nac oes. Felly, mae gwelliant 27 wedi ei dderbyn. 

Ydy gwelliant 52, Adam Price, yn cael ei symud? Nid yw'n cael ei symud, felly does dim angen pleidlais ar hwnnw. 

Gwelliant 28, Cwnsler Cyffredinol, ydy e'n cael ei symud?

Wedi ei gynnig.

Ydy. Oes gwrthwynebiad i welliant 28? Nac oes. 

Gwelliant 29, Cwnsler Cyffredinol.

Wedi ei gynnig.

Gwelliant 29 yn cael ei symud. Oes gwrthwynebiad? Nac oes. Felly, gwelliant 29 wedi ei dderbyn.

Gwelliant 30, Cwnsler Cyffredinol.

Wedi ei gynnig.

Gwelliant 30—oes gwrthwynebiad i welliant 30? Nac oes. Felly, gwelliant 30 wedi ei dderbyn.

Gwelliant 31, Cwnsler Cyffredinol.

Wedi ei gynnig.