Y Cyfarfod Llawn
Plenary
06/02/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn cychwyn ar ein gwaith y prynhawn yma, dwi eisiau gwneud ambell sylw a datganiad. Yn gyntaf, fel Senedd, dwi'n siŵr ein bod ni i gyd yn awyddus i gyfleu ein dymuniadau gorau am wellhad llwyr i'r Brenin Charles wrth iddo gychwyn ar ei driniaeth canser.
Ac yn ail, mi ydyn ni i gyd fel Senedd wedi ein tristáu gan y newyddion am farwolaeth Barry John dros y penwythnos. Seren yn ffurfafen rygbi Cymru a'r byd yn y 1970au—25 cap i Gymru a phump dros y Llewod. Ond nid yr ystadegau sy'n cyfleu mawredd Barry John, ond y stori a'r delweddau ohono yn llifo fel llysywen ar y cae rygbi, heb sôn am y bartneriaeth anhygoel o lwyddiannus hynny gyda Gareth Edwards. Does dim mwy o gydnabyddiaeth o fawredd dawn rygbi rhywun nag i gael eich galw yn 'frenin' gan Seland Newydd. Diolch i'r brenin Barry John, felly, a phob cydymdeimlad â'i deulu a'i gyfeillion, a'i gyd-chwaraewyr, wrthon ni fel Senedd.
Yn olaf, dwi eisiau hysbysu'r Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 26.75, fod Bil Caffael y Gwasanaeth Iechyd (Cymru) wedi cael Cydsyniad Brenhinol heddiw.
Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. Before we begin our work this afternoon, I want to make a few comments and a statement. First, as a Senedd, I'm sure we'd all wish to extend our best wishes for a full recovery to King Charles as he begins his cancer treatment.
And, secondly, we as a Senedd were all saddened by the news of Barry John's death over the weekend. A star in the Welsh and global rugby firmament in the 1970s—25 caps for Wales, and five for the Lions. But it's not the stats that convey Barry John's greatness, but the story and those images of his lithe majesty on the rugby field, never mind that incredibly successful partnership with Gareth Edwards. There is no greater recognition of the greatness of one's rugby talent than to be called 'king' by New Zealand. Let's thank king Barry John, and we extend our condolences to his family, friends and team mates as a Senedd.
Finally, I want to inform the Senedd that, in accordance with Standing Order 26.75, the Health Service Procurement (Wales) Bill has received Royal Assent today.
Felly, yr eitem nesaf y prynhawn yma fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Joyce Watson.
So, the next item on this afternoon's agenda will be questions to the First Minister, and the first question is from Joyce Watson.
1. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi banciau bwyd yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ60673
1. How is the Welsh Government supporting foodbanks in Mid and West Wales? OQ60673
Llywydd, since 2019, we have provided £18.85 million, including £2 million in this financial year, to support community food organisations. That funding assists them to access, store and distribute additional supplies of good-quality food and other essential goods which support well-being, healthy diets and personal dignity.
Llywydd, ers 2019, rydyn ni wedi darparu £18.85 miliwn, gan gynnwys £2 filiwn yn y flwyddyn ariannol hon, i gynorthwyo sefydliadau bwyd cymunedol. Mae'r cyllid hwnnw yn eu cynorthwyo i gael gafael ar gyflenwadau ychwanegol o fwyd o ansawdd da a nwyddau hanfodol eraill sy'n cefnogi llesiant, deiet iach ac urddas personol, a'u storio a'u dosbarthu.
Diolch, First Minister. Last month, I visited Ammanford foodbank and was in awe of the hard work and dedication by the staff and the volunteers. And I'd like to take the opportunity to thank them for all their commitment to helping others—it's truly inspiring. Demand for help from foodbanks has grown considerably in recent years. Before the Tories came to power, foodbanks were a marginal service, with 41,000 three-day packages handed out by the country's largest foodbank charity, the Trussell Trust, in 2009-10. Forward to 2020-21 and it's reached 2.6 million packages. The current cost-of-living crisis, delays to welfare payments like universal credit, with a five-week wait for any money whatsoever, and the reduction in local housing allowance benefits were cited as the biggest reasons for using foodbanks during my visit. First Minister, what discussions are you having with the UK Government regarding delays to welfare payments and their impact on households having to rely on foodbanks? And can I ask you to join me in thanking the staff and the volunteers at foodbanks across the country for their hard work and their dedication?
Diolch, Prif Weinidog. Fis diwethaf, ymwelais â banc bwyd Rhydaman ac roeddwn i'n rhyfeddu at y gwaith caled a'r ymroddiad gan y staff a'r gwirfoddolwyr. A hoffwn fanteisio ar y cyfle i ddiolch iddyn nhw am eu holl ymrwymiad i helpu eraill—mae'n wir yn ysbrydoliaeth. Mae'r galw am gymorth gan fanciau bwyd wedi tyfu'n sylweddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Cyn i'r Torïaid ddod i rym, roedd banciau bwyd yn wasanaeth ymylol, a dosbarthwyd 41,000 o becynnau tridiau gan elusen banc bwyd mwyaf y wlad, Ymddiriedolaeth Trussell, yn 2009-10. Ymlaen at 2020-21 ac mae wedi cyrraedd 2.6 miliwn o becynnau. Nodwyd mai'r argyfwng costau byw presennol, oediadau i daliadau lles fel credyd cynhwysol, ag arhosiad o bum wythnos am unrhyw arian o gwbl, a'r gostyngiad fudd-daliadau lwfans tai lleol yw'r rhesymau mwyaf am ddefnyddio banciau bwyd yn ystod fy ymweliad. Prif Weinidog, pa drafodaethau ydych chi'n eu cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch oediadau i daliadau lles a'u heffaith ar aelwydydd yn gorfod dibynnu ar fanciau bwyd? Ac a gaf i ofyn i chi ymuno â mi i ddiolch i'r staff a'r gwirfoddolwyr mewn banciau bwyd ledled y wlad am eu gwaith caled a'u hymroddiad?
Well, Llywydd, I thank Joyce Watson. Her experience is exactly mine and, I'm sure, that of all Members around the Chamber, that when you visit a foodbank, you are immediately in awe of the commitment that people who run them show every single week. But I'm always struck by the fact that one of the very first things that people tell you when you get there is how much they wished they didn't need to be doing what they are doing. And I agree with what Joyce Watson said, Llywydd, that, in years to come, the things that people will remember most from the last 14 years will be foodbanks and street homelessness. Those will be the two visible signs of the impact of 14 years of Conservative Government on the lives of those people who have the least. And the figures are exactly as Joyce Watson set out, Llywydd, in the growth in foodbanks, with the number of parcels for children in Wales increasing by 83 per cent in the last five years.
And, Llywydd, when the Conservative Government want to do something quickly, they find that they can. In all our correspondence over many years with the Department for Work and Pensions urging them to abandon the five-week wait, we're told that it's just practically impossible to do so. When the Chancellor wanted to bring forward his reduction in national insurance contributions, he found he could do it just by a stroke of the pen. And that's the difference, isn't it? The single biggest call on the discretionary assistance fund in recent years has been from people waiting those five weeks without a single payment. And these aren't people who've chosen to be in that position very often. They are people being moved by the Government from one benefit to the other. And when they move, they are forced to wait five weeks without a single penny. Now, we've adjusted the way in which the discretionary assistance fund works to help people in that position. It would be far, far better if the system worked properly for them in the first place.
Wel, Llywydd, diolch i Joyce Watson. Ei phrofiad hi yw fy un i yn union ac, rwy'n siŵr, profiad yr holl Aelodau o amgylch y Siambr, sef pan fyddwch yn ymweld â banc bwyd, eich bod chi'n rhyfeddu ar unwaith at yr ymrwymiad y mae pobl sy'n eu rhedeg yn ei ddangos bob wythnos. Ond rwyf bob amser yn cael fy nharo gan y ffaith mai un o'r pethau cyntaf y mae pobl yn ei ddweud wrthych chi pan fyddwch chi'n cyrraedd yno yw faint yr hoffen nhw pe nad oedd angen iddyn nhw fod yn gwneud yr hyn y maen nhw'n ei wneud. Ac rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Joyce Watson, Llywydd, mai'r pethau y bydd pobl yn eu cofio fwyaf, ymhen blynyddoedd i ddod, o'r 14 mlynedd diwethaf fydd banciau bwyd a digartrefedd ar y stryd. Dyna fydd y ddau arwydd gweladwy o effaith 14 mlynedd o Lywodraeth Geidwadol ar fywydau'r bobl hynny sydd â'r lleiaf. Ac mae'r ffigurau yn union fel y nododd Joyce Watson, Llywydd, yn y twf mewn banciau bwyd, gyda nifer y parseli ar gyfer plant yng Nghymru wedi cynyddu 83 y cant yn y pum mlynedd diwethaf.
A, Llywydd, pan fydd y Llywodraeth Geidwadol eisiau gwneud rhywbeth yn gyflym, maen nhw'n canfod eu bod nhw'n gallu. Yn ein holl ohebiaeth dros flynyddoedd lawer gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau yn eu hannog i gefnu ar yr arhosiad o bum wythnos, dywedir wrthym ni ei bod hi'n ymarferol amhosibl gwneud hynny. Pan oedd y Canghellor eisiau cyflwyno ei ostyngiad i gyfraniadau yswiriant gwladol, canfu y gallai wneud hynny dim ond â thrawiad ysgrifbin. Dyna'r gwahaniaeth, ynte? Bu'r alwad unigol fwyaf ar y gronfa cymorth dewisol yn y blynyddoedd diwethaf gan bobl sy'n aros am y pum wythnos hynny heb un taliad. Ac nid yw'r rhain yn bobl sydd wedi dewis bod yn y sefyllfa honno yn aml iawn. Maen nhw'n bobl sy'n cael eu symud gan y Llywodraeth o un budd-dal i'r llall. A phan fyddan nhw'n symud, maen nhw'n cael eu gorfodi i aros pum wythnos heb yr un geiniog. Nawr, rydym ni wedi addasu'r ffordd y mae'r gronfa cymorth dewisol yn gweithio i helpu pobl yn y sefyllfa honno. Byddai'n llawer, llawer gwell pe bai'r system yn gweithio'n iawn iddyn nhw yn y lle cyntaf.
First Minister, the illegal invasion of Ukraine and subsequent inflationary costs have severely impacted our Welsh farmers, particularly through rising costs of the three Fs—feed, fuel and fertiliser. This has undoubtedly led to increased food costs, affecting families across Wales. So, does the First Minister agree with me that tackling food poverty in Wales depends on a robust and supported Welsh agricultural sector? If so, can he confirm that the entire £337 million allocated to support Welsh farmers under the comprehensive spending review for this fiscal year will be fully spent supporting farmers and land managers in producing environmentally sustainable, safe and traceable food? This would be a sure-fire way of continuing to supply food and produce to our supermarket shelves and the vital support for foodbanks that serve the most vulnerable in our communities.
Prif Weinidog, mae'r ymosodiad anghyfreithlon ar Wcráin a chostau chwyddiant dilynol wedi effeithio'n ddifrifol ar ein ffermwyr yng Nghymru, yn enwedig trwy gostau cynyddol porthiant, tanwydd a gwrtaith. Nid oes amheuaeth bod hyn wedi arwain at gostau bwyd uwch, gan effeithio ar deuluoedd ledled Cymru. Felly, a yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi bod mynd i'r afael â thlodi bwyd yng Nghymru yn dibynnu ar sector amaethyddol cadarn ac wedi'i gefnogi yng Nghymru? Os felly, a all ef gadarnhau y bydd y £337 miliwn cyfan a ddyrannwyd i gynorthwyo ffermwyr Cymru o dan yr adolygiad cynhwysfawr o wariant ar gyfer y flwyddyn gyllidol hon yn cael ei wario'n llawn yn cynorthwyo ffermwyr a rheolwyr tir i gynhyrchu bwyd amgylcheddol gynaliadwy, diogel ac y gellir ei olrhain? Byddai hon yn ffordd sicr o barhau i gyflenwi bwyd a chynnyrch i silffoedd ein harchfarchnadoedd a'r cymorth hanfodol i fanciau bwyd sy'n gwasanaethu'r rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymunedau.
Llywydd, the sustainable farming scheme has sustainable food production at its core. It's the first thing that the SFS is designed to achieve. We have kept the current level of basic payment scheme payments for farmers in Wales, quite unlike what has happened across our border. That was very hard won, in a very difficult budget round, and it is a very strong signal of the determination of this Government to go on investing in rural communities.
Llywydd, mae cynhyrchu bwyd yn gynaliadwy wrth wraidd y cynllun ffermio cynaliadwy. Dyma'r peth cyntaf y mae'r cynllun wedi'i gynllunio i'w gyflawni. Rydym ni wedi cadw'r lefel bresennol o daliadau cynllun taliadau sylfaenol i ffermwyr yng Nghymru, yn dra gwahanol i'r hyn sydd wedi digwydd dros ein ffin. Brwydrwyd yn galed iawn dros hynny, mewn rownd gyllideb anodd iawn, ac mae'n arwydd cryf iawn o benderfyniad y Llywodraeth hon i barhau i fuddsoddi mewn cymunedau gwledig.
Diolch i Joyce Watson am y cwestiwn. Fe es i yn ddiweddar i'r un banc bwyd yn Rhydaman hefyd, ac fe glywais i storïau gan nifer fawr o bobl a oedd yn dibynnu ar y gwasanaeth, a phobl mewn gwaith oedd y rheini, sy'n ddatblygiad pryderus iawn, iawn. Ond mae'r banc bwyd arbennig yma'n rhedeg gwasanaeth cefnogi, sy'n rhoi cyngor i bobl sydd ar fudd-daliadau sy'n gallu elwa o gael cymaint mwy o fudd-daliadau sy'n haeddiannol iddyn nhw—cannoedd ar filoedd o bunnoedd, sy'n dangos bod angen i ni wneud llawer mwy i helpu'r bobl yma i gael y budd-daliadau y mae gyda nhw hawl iddyn nhw. Ond un peth penodol a achosodd bryder i fi am Rydaman oedd gweld y twf yn nifer y bobl dros 65 oed a oedd yn dod i ddibynnu ar fanciau bwyd. Felly, gaf i ofyn beth ydyn ni'n gwneud i gefnogi pobl yn gyffredinol sy'n gweld yr angen am fanciau bwyd, ond yn arbennig y rheini sy'n 65 ac yn hŷn sy'n gynyddol yn dod i ddibynnu arnyn nhw?
I thank Joyce Watson for the question. I recently visited the same foodbank in Ammanford, and I heard stories from many people who were reliant on the service, and these were people in work, which is a very concerning development indeed. But that particular foodbank runs a support service that provides advice to people who are on benefits about how they can claim more of the benefits that they're eligible for—hundreds of thousands of pounds, which shows that we need to do far more to help these people to access those payments that they're eligible for. But one particular thing that was a cause of concern in Ammanford was the growth in the number of people over 65 years of age who were becoming reliant on foodbanks. So, can I ask what we're doing to support people in general who see the need to use foodbanks, but particularly those who are 65 and over who are increasingly becoming reliant on them?
Diolch yn fawr i Cefin Campbell, Llywydd, am y cwestiwn ychwanegol yna. Dwi wedi clywed oddi wrth Joyce Watson am y ffaith, pan fydd pobl yn mynd at y banc bwyd yn Rhydaman, nad dim ond bwyd maen nhw'n cael—maen nhw'n cael cyngor ac maen nhw'n cael pethau eraill i'w helpu nhw i wella'r sefyllfa y maen nhw'n ei hwynebu. Rydyn ni wedi cydweithio'n agos â Chomisiynydd Pobl Hŷn Cymru i helpu pobl i gael credyd pensiwn. Mae nifer fawr o bobl yn Nghymru yn colli mas ar bethau. Mae hawl gyda nhw i'r budd-daliadau yna, ond mae pobl hŷn, rydyn ni'n gwybod, yn pryderu, yn becso, a dydyn nhw ddim yn siŵr am sut mae'r system yn gweithio. Mae lot fwy rydyn ni'n gallu gwneud, ac yn mynd i wneud, gyda'r comisiynydd i helpu pobl i dynnu lawr y pethau sydd yna iddyn nhw. Ac nid jest yr arian y maen nhw'n cael drwy'r credyd pensiwn, ond mae hwnna'n agor y drws i bethau eraill y mae pobl yn gallu eu cael hefyd. Dyna pam mae'r ymdrech y mae'r comisiynydd yn gwneud yn bwysig i bobl hŷn yng Nghymru, ac rydyn ni'n awyddus i wneud mwy gyda hi i roi'r help sydd ar gael i bobl yn y sefyllfa y mae Cefin Campbell wedi ei hesbonio i ni y prynhawn yma.
I thank Cefin Campbell very much for that supplementary question, Llywydd. I've heard from Joyce Watson about the fact that, when people do go to the foodbank in Ammanford, they don't only receive food—they get advice and other things to help them to improve the situation they're facing. We have collaborated closely with the Older People's Commissioner for Wales to help people to claim pension credit. A great number of people in Wales are missing out on things .They're entitled to those benefits, but older people, we know, are concerned, are anxious and they're not sure how the system works. There is a lot more that we can do, and there's a lot more we will do, with the commissioner to help people to draw down those things that they're entitled to. And not just the money they receive through pension credit, but that then opens the door to other things that people can claim as well. That's why the efforts made by the commissioner are important for older people in Wales, and we're eager to do more with her to provide support to people in the situation that Cefin Campbell has described for us this afternoon.
Good afternoon, First Minister. Just to go from one age group—older people—to our children here in Wales, let's be honest, our benefits system from the Conservative Government is evil, odious and punitive. The sanctions that are given to families mean that we end up with poor children here in Wales. But the Welsh Government does have levers at its disposal and I'm looking forward to the roll-out of the Welsh benefits charter. But one thing that really concerns a few us of here in the Siambr is around our poverty strategy and how that can be strengthened. So, may I ask you, First Minister, how, in your view, can we strengthen our poverty strategy? Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Prif Weinidog. Dim ond i fynd o un grŵp oedran—pobl hŷn—i'n plant yma yng Nghymru, gadewch i ni fod yn onest, mae ein system fudd-daliadau gan y Llywodraeth Geidwadol yn anfad, yn atgas ac yn gosbol. Mae'r sancsiynau sy'n cael eu rhoi i deuluoedd yn arwain yn y pen draw at blant tlawd yma yng Nghymru. Ond mae gan Lywodraeth Cymru ysgogiadau ar gael iddi ac rwy'n edrych ymlaen at gyflwyno siarter budd-daliadau Cymru. Ond un peth sydd wir yn poeni ambell un ohonom ni yma yn y Siambr yw ein strategaeth dlodi a sut y gellir cryfhau honno. Felly, a gaf i ofyn i chi, Prif Weinidog, sut, yn eich barn chi, y gallwn ni gryfhau ein strategaeth dlodi? Diolch yn fawr iawn.
Well, Llywydd, there are a number of ways in which the poverty strategy aims to do more to help young people and families who are in that position. Part of it is, as Cefin Campbell said, by making sure that we draw down into Wales the help that is available for people and which doesn't always get claimed in the way that we would want it to be. Now, I recall a discussion here on the floor of the Senedd about the large number of families in Wales who were not claiming Healthy Start vouchers, and, as a result of the discussion we had here and the work done by my colleague Lynne Neagle, we have succeeded in driving up the percentage of families getting that help. Now 78 per cent of families in Wales obtain that help. That's higher than in England and it's higher than in Northern Ireland. And that does show that, where we make a concerted effort together, we are able to do more to make sure that help that is available for families is, actually, drawn down by them. That's just one example.
I'm grateful to the Member for highlighting the Welsh benefits charter. That will have a big impact in the lives of families with children, because one of the benefits that will now be automatically linked up is the help that my colleague the education Minister makes available to young people attending school who need help with the cost of the school day. So, there are a series of very practical ways in which the strategy will do more and will help young people and their families in the way that Jane Dodds has suggested.
Wel, Llywydd, ceir nifer o ffyrdd y mae'r strategaeth dlodi yn ceisio gwneud mwy i helpu pobl ifanc a theuluoedd sydd yn y sefyllfa honno. Rhan ohono, fel y dywedodd Cefin Campbell, yw drwy wneud yn siŵr ein bod ni'n manteisio yng Nghymru ar y cymorth sydd ar gael i bobl ac nad yw bob amser yn cael ei hawlio yn y ffordd y byddem ni'n dymuno iddo ei gael. Nawr, rwy'n cofio trafodaeth yma ar lawr y Senedd am y nifer fawr o deuluoedd yng Nghymru nad oedden nhw'n hawlio talebau Cychwyn Iach, ac, o ganlyniad i'r drafodaeth a gawsom ni yma a'r gwaith a wnaed gan fy nghyd-Aelod Lynne Neagle, rydym ni wedi llwyddo i gynyddu canran y teuluoedd sy'n cael y cymorth hwnnw. Erbyn hyn, mae 78 y cant o deuluoedd yng Nghymru yn cael y cymorth hwnnw. Mae hynny'n uwch nag yn Lloegr ac mae'n uwch nag yng Ngogledd Iwerddon. Ac mae hynny yn dangos, lle'r ydym ni'n gwneud ymdrech unedig gyda'n gilydd, ein bod ni'n gallu gwneud mwy i wneud yn siŵr bod teuluoedd wir yn manteisio ar y cymorth sydd ar gael iddyn nhw. Dim ond un enghraifft yw hynny.
Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am dynnu sylw at siarter budd-daliadau Cymru. Bydd honno'n cael effaith fawr ym mywydau teuluoedd â phlant, oherwydd un o'r manteision a fydd bellach yn cael ei gysylltu'n awtomatig yw'r cymorth y mae fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog Addysg, yn ei wneud ar gael i bobl ifanc sy'n mynychu'r ysgol sydd angen help gyda chost y diwrnod ysgol. Felly, mae yna gyfres o ffyrdd ymarferol iawn y bydd y strategaeth yn gwneud mwy ac yn helpu pobl ifanc a'u teuluoedd yn y ffordd y mae Jane Dodds wedi ei awgrymu.
2. Pa fesurau y bydd y Prif Weinidog yn eu cymryd i roi mwy o ddylanwad i bobl Cymru dros wasanaethau bysiau? OQ60642
2. What measures will the First Minister take to give greater influence over bus services to the people of Wales? OQ60642
Well, Llywydd, we will bring forward a bus Bill to reform the failed system of deregulation. That will enable all levels of government to work with our communities to design and deliver bus services they need.
Wel, Llywydd, byddwn ni'n cyflwyno Bil bysiau i ddiwygio'r system ddadreoleiddio sydd wedi methu. Bydd hynny'n galluogi pob lefel o lywodraeth i weithio gyda'n cymunedau i ddylunio a darparu gwasanaethau bysiau sydd eu hangen arnyn nhw.
Thank you, First Minister, and we're looking forward to having that bus Bill in front of us, because one of the greatest frustrations for us as representatives, but also for local people, is that they have no real say over where the routes run and at what times of the day to get them to their jobs, to get them to hospitals, to get them to visit friends, particularly in the northern parts of the valleys in my constituency, but we'll all feel it throughout the whole of Wales. But one of the other big frustrations is that there is one part of the UK that has retained the powers to do that. When we had that disastrous—utterly disastrous—deregulation back in the 1980s, where the powers were stripped away from any democratic input into control over buses and routes and services and so on, one place kept it and it was London. And, in London, the passenger numbers have gone up, the routes have been sustained, investment has been massive. Everywhere else, it is has fallen away. So, can we have the assurance that that Bill will come forward? And can he clarify for us what that will mean for people to have an input into where the routes that serve their communities go and that keeps their lives and their livelihoods—give some chance to sustain them?
Diolch, Prif Weinidog, ac rydym ni'n edrych ymlaen at gael y Bil bysiau hwnnw o'n blaenau, oherwydd un o'r rhwystredigaethau mwyaf i ni fel cynrychiolwyr, ond hefyd i bobl leol, yw nad oes ganddyn nhw unrhyw lais gwirioneddol o ran ble mae'r llwybrau'n rhedeg ac ar ba adegau o'r dydd i'w cael i'w swyddi, i'w cael nhw i ysbytai, i'w cael nhw i ymweld â ffrindiau, yn enwedig yn rhannau gogleddol y cymoedd yn fy etholaeth i, ond byddwn ni i gyd yn ei deimlo ledled Cymru gyfan. Ond un o'r rhwystredigaethau mawr eraill yw bod un rhan o'r DU sydd wedi cadw'r pwerau i wneud hynny. Pan gawsom y dadreoleiddio trychinebus—hollol drychinebus—hwnnw yn ôl yn y 1980au, lle cafodd y pwerau eu tynnu i ffwrdd o unrhyw fewnbwn democrataidd i reolaeth dros fysiau a llwybrau a gwasanaethau ac yn y blaen, fe wnaeth un lle ei chadw, sef Llundain. Ac, yn Llundain, mae nifer y teithwyr wedi cynyddu, mae'r llwybrau wedi cael eu cynnal, mae'r buddsoddiad wedi bod yn enfawr. Ym mhob man arall, mae wedi diflannu. Felly, a allwn ni gael y sicrwydd y bydd y Bil hwnnw yn cael ei gyflwyno? Ac a all ef egluro i ni beth fydd hynny'n ei olygu i bobl gael mewnbwn i le mae'r llwybrau sy'n gwasanaethu eu cymunedau yn mynd ac sy'n cadw eu bywydau a'u bywoliaeth—rhoi rhywfaint o gyfle i'w cynnal?
Well, Llywydd, I'm very pleased to give the Member an assurance that that Bill is in the final stages of its preparation. It's a complex Bill, but it will come in front of the Senedd. One of the fundamental ways in which it will change the bus landscape in Wales is this: the system we have inherited and the system that we have run up until now is one that pays in a subsidy per journey, per passenger. That is a very difficult system for Government because it is inherently uncertain and you will never know how much the system will cost, and it is difficult for companies as well, because they don't have predictability about it. The future will be about subsidising routes, not individuals, so that we will have a planned, agreed, stable and subsidised system of bus transport here in Wales, so that for those routes that are socially necessary—and that's how we will be consulting the public, of course, in that we will be looking to see their views of those routes that are socially necessary—but not commercially viable, we will continue to invest the tens of millions of pounds that are put into the system today but in a way that does not give the public an adequate return on that investment. That is what the Bill will allow us to do.
Wel, Llywydd, rwy'n falch iawn o roi sicrwydd i'r Aelod bod y Bil hwnnw ar gamau olaf ei baratoad. Mae'n Fil cymhleth, ond bydd yn dod gerbron y Senedd. Un o'r ffyrdd sylfaenol y bydd yn newid y dirwedd fysiau yng Nghymru yw hon: mae'r system yr ydym ni wedi ei hetifeddu a'r system yr ydym ni wedi ei rhedeg hyd yma yn un sy'n talu cymhorthdal fesul taith, fesul teithiwr. Mae honno'n system anodd iawn i Lywodraeth gan ei bod yn ansicr yn ei hanfod ac ni fyddwch byth yn gwybod faint y bydd y system yn ei gostio, ac mae'n anodd i gwmnïau hefyd, gan nad oes ganddyn nhw'r gallu i'w ragweld. Bydd y dyfodol yn golygu sybsideiddio llwybrau, nid unigolion, fel y bydd gennym ni system trafnidiaeth fysiau wedi'i chynllunio, wedi'i chytuno, sefydlog ac wedi'i sybsideiddio yma yng Nghymru, fel bod y llwybrau hynny sy'n angenrheidiol yn gymdeithasol—a dyna sut y byddwn ni'n ymgynghori â'r cyhoedd, wrth gwrs, yn yr ystyr y byddwn ni'n edrych i weld eu safbwyntiau ar y llwybrau hynny sy'n angenrheidiol yn gymdeithasol—ond nid yn fasnachol hyfyw, byddwn yn parhau i fuddsoddi'r degau o filiynau o bunnoedd sy'n cael eu rhoi yn y system heddiw ond mewn ffordd nad yw'n rhoi enillion digonol i'r cyhoedd o'r buddsoddiad hwnnw. Dyna'r hyn y bydd y Bil yn caniatáu i ni ei wneud.
Of course, the UK Bus Services Act 2017 introduced reforms in England seven years ago. Although it is now more than two decades since I first raised the need to embed the lived experience of disabled people in plans and designs for local environments and services, rather than creating barriers for them afterwards, I still regularly hear from disabled people that this is still not happening. Questioning you at the Committee for the Scrutiny of the First Minister meeting in Wrexham University last July, I referred to my meeting with RNIB Cymru, Vision Support and the VI Voices campaigning group Wrexham, people living with a vision impairment who want to raise awareness about the barriers they face, where issues raised included navigating Wrexham bus station, inaccessible transport touch screens and concerns that the Wrexham Gateway project, supported by the Welsh Government and, in principle, by me too, could create further barriers because they had no input into this. Arriva Bus have also raised concerns that they have not been consulted about this project, despite promotional materials showing one of their buses. Why, therefore, after all these years, are disabled people being denied greater influence over bus and other service plans and design?
Wrth gwrs, cyflwynodd Deddf Gwasanaethau Bysiau y DU 2017 ddiwygiadau yn Lloegr saith mlynedd yn ôl. Er ei bod bellach dros ddau ddegawd ers i mi godi'r angen i ymwreiddio profiad byw pobl anabl mewn cynlluniau a dyluniadau ar gyfer amgylcheddau a gwasanaethau lleol, yn hytrach na chreu rhwystrau iddyn nhw wedyn, rwy'n dal i glywed yn rheolaidd gan bobl anabl nad yw hyn yn digwydd o hyd. Wrth eich holi yng nghyfarfod y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog ym Mhrifysgol Wrecsam fis Gorffennaf diwethaf, cyfeiriais at fy nghyfarfod gydag RNIB Cymru, Vision Support a grŵp ymgyrchu VI Voices Wrecsam, pobl sy'n byw gyda nam ar eu golwg sydd eisiau codi ymwybyddiaeth o'r rhwystrau y maen nhw'n eu hwynebu, lle'r oedd y materion a godwyd yn cynnwys symud o gwmpas gorsaf fysiau Wrecsam, sgriniau cyffwrdd trafnidiaeth anhygyrch a phryderon y gallai prosiect Porth Wrecsam, a gefnogir gan Lywodraeth Cymru ac, mewn egwyddor, gennyf innau hefyd, greu rhwystrau pellach gan nad oedd ganddyn nhw unrhyw fewnbwn i hyn. Mae cwmni Arriva Bus hefyd wedi mynegi pryderon nad ydyn nhw wedi cael eu hymgynghori ynglŷn â'r prosiect hwn, er bod deunyddiau hyrwyddo yn dangos un o'u bysiau. Pam, felly, ar ôl yr holl flynyddoedd hyn, y mae pobl anabl yn cael eu hatal rhag cael mwy o ddylanwad dros gynlluniau a dyluniad bysiau a gwasanaethau eraill?
Well, Llywydd, I'm afraid I can't answer in detail for how Wrexham council discharges its responsibilities in this area, but I do remember the question that the Member put to me when I was in Wrexham and I remember agreeing with him, and I agree with him again this afternoon that, when services are being redesigned, when there are new facilities like a new bus station, of course the voice of the user, and particularly those users who have particular needs, those voices ought to be heard and they ought to be taken into account in the way in which those services are designed and developed.
When we have greater control over bus services through the franchising model, it will be easier for us to make sure that those points are felt powerfully in the system. In the meantime, those who are responsible on the ground for changes to services and new developments, of course they should make sure that they consult with those local groups who have expertise to contribute, who have passengers who want to use that service and would be more likely to do so if those needs are properly taken into account.
Wel, Llywydd, mae gen i ofn na allaf ateb yn fanwl am sut mae cyngor Wrecsam yn cyflawni ei gyfrifoldebau yn y maes hwn, ond rwy'n cofio'r cwestiwn a ofynnodd yr Aelod i mi pan oeddwn i yn Wrecsam ac rwy'n cofio cytuno ag ef, ac rwy'n cytuno ag ef eto y prynhawn yma, pan fydd gwasanaethau'n cael eu hail-ddylunio, pan fydd cyfleusterau newydd fel gorsaf fysiau newydd, wrth gwrs y dylai llais y defnyddiwr, ac yn enwedig y defnyddwyr hynny sydd ag anghenion penodol, y dylai'r lleisiau hynny gael eu clywed ac y dylid eu cymryd i ystyriaeth yn y ffordd y mae'r gwasanaethau hynny yn cael eu dylunio a'u datblygu.
Pan fydd gennym ni fwy o reolaeth dros wasanaethau bysiau drwy'r model masnachfreinio, bydd yn haws i ni wneud yn siŵr bod y pwyntiau hynny yn cael eu teimlo'n rymus yn y system. Yn y cyfamser, y rhai sy'n gyfrifol ar lawr gwlad am newidiadau i wasanaethau a datblygiadau newydd, wrth gwrs, dylen nhw wneud yn siŵr eu bod nhw'n ymgynghori â'r grwpiau lleol hynny sydd ag arbenigedd i gyfrannu, sydd â theithwyr sydd eisiau defnyddio'r gwasanaeth hwnnw ac a fyddai'n fwy tebygol o wneud hynny os cymerir yr anghenion hynny i ystyriaeth yn briodol.
Cuts to bus services in the Valleys are having a hugely detrimental effect on people's lives. I'm particularly concerned about the ongoing inaccessibility of the Grange University Hospital by bus from too many communities. Lots of people in the Valleys don't drive and, to get from valley to valley, they're dependent on buses. A constituent has written to me to complain that there is no direct bus from Caerphilly town to the hospital. Their neighbour, who doesn't drive, has been having to visit his wife in the Grange for three weeks by getting buses, and they're having to catch two buses. The journey, apparently, can take more than an hour and a half, which is the last thing anyone would want when they're visiting a sick loved one. It can't be right that the biggest town in the county has no direct access by bus to the main hospital. There are towns across the south-east that similarly have no bus route to the Grange. So, what urgent work can be done, please, to open up more bus routes across the region to this central hospital?
Mae toriadau i wasanaethau bysiau yn y Cymoedd yn cael effaith aruthrol o niweidiol ar fywydau pobl. Rwy'n arbennig o bryderus am anhygyrchedd parhaus Ysbyty Athrofaol y Faenor ar fws o ormod o gymunedau. Nid yw llawer o bobl yn y Cymoedd yn gyrru ac, i fynd o gwm i gwm, maen nhw'n ddibynnol ar fysiau. Mae etholwr wedi ysgrifennu ataf i gwyno nad oes bws uniongyrchol o dref Caerffili i'r ysbyty. Bu'n rhaid i'w cymydog, nad yw'n gyrru, ymweld â'i wraig yn y Faenor ers tair wythnos trwy fynd ar fysiau, ac maen nhw'n gorfod dal dau fws. Gall y daith, mae'n debyg, gymryd mwy nag awr a hanner, sef y peth olaf y byddai unrhyw un ei eisiau pan fyddan nhw'n ymweld â rhywun agos sy'n sâl. Ni all fod yn iawn nad oes gan dref fwyaf y sir fynediad uniongyrchol ar fws i'r prif ysbyty. Ceir trefi ar draws y de-ddwyrain nad oes ganddyn nhw lwybr bws i'r Faenor yn yr un modd. Felly, pa waith brys ellir ei wneud, os gwelwch yn dda, i agor mwy o lwybrau bysiau ar draws y rhanbarth i'r ysbyty canolog hwn?
Well, Llywydd, a great deal of work has gone on already to create new bus services to the Grange hospital. No commercial provider will provide such a service. So, while I absolutely recognise the point that Delyth Jewell has made about there being people who rely on the bus service, there clearly are not enough of them to persuade a commercial provider to put on a service directly from Caerphilly, or in the other instances that she has identified. So, any new service has to be subsidised by the public purse.
Now, we already have gone through an emergency bus scheme, a bus transition fund, and are now investing in a bus network support grant, all of which is designed to try to meet the many needs that we know exist in all parts of Wales. The Minister will have heard the points you've made this afternoon, and I'm sure that there'll be further consideration of them, but I have worked closely with the Member for Caerphilly on this issue. That has led to some improvements already, and no doubt those conversations will continue to see if more can be done.
Wel, Llywydd, mae llawer iawn o waith wedi cael ei wneud eisoes i greu gwasanaethau bysiau newydd i ysbyty'r Faenor. Ni wnaiff unrhyw ddarparwr masnachol ddarparu gwasanaeth o'r fath. Felly, er fy mod i'n cydnabod yn llwyr y pwynt y mae Delyth Jewell wedi ei wneud ynglŷn â bod pobl sy'n dibynnu ar y gwasanaeth bysiau, mae'n amlwg nad oes digon ohonyn nhw i berswadio darparwr masnachol i gyflwyno gwasanaeth yn uniongyrchol o Gaerffili, nac yn yr achosion eraill y mae hi wedi eu nodi. Felly, mae'n rhaid i unrhyw wasanaeth newydd gael ei ariannu gan bwrs y wlad.
Nawr, rydym ni eisoes wedi mynd trwy gynllun bysiau brys, cronfa bontio bysiau, ac rydym ni bellach yn buddsoddi mewn grant cymorth rhwydwaith bysiau, y mae pob un ohonyn nhw wedi'i gynllunio i geisio diwallu'r anghenion niferus y gwyddom sy'n bodoli ym mhob rhan o Gymru. Bydd y Gweinidog wedi clywed y pwyntiau yr ydych chi wedi eu gwneud y prynhawn yma, ac rwy'n siŵr y bydd ystyriaeth bellach ohonyn nhw, ond rwyf i wedi gweithio'n agos gyda'r Aelod dros Gaerffili ar y mater hwn. Mae hynny wedi arwain at rai gwelliannau eisoes, ac rwy'n siŵr y bydd y sgyrsiau hynny'n parhau i weld a oes modd gwneud mwy.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Could I first of all begin by identifying with the comments that you made earlier and send our best wishes to His Majesty the King from the Conservative benches for his speedy recovery and praise him for coming forward with the condition that he's fighting, in the hope that it'll bring other people forward to have a speedy diagnosis, as we know the time is of the essence?
In relation to Barry John, it takes some doing to be called 'the King' in New Zealand, and that is the stature of the man, that he was such a genius on the field of rugby. In the amateur era, where so few games were actually played by players—I think fewer than 30 caps and 150 points—to be called 'the King' really is a true reward for the way he played the game of rugby on the field, both in New Zealand and here in Wales.
First Minister, today, we are hearing the story of Theresa Jones, who had to wait 24 hours for an ambulance to respond to the call from the care home that she was a resident in in Port Talbot. We also see Jeremy Bowen's mother in the A&E department at the Heath hospital, who's been sitting on a plastic chair since 4 o'clock yesterday afternoon. In both cases, how long should both these individuals have to wait to be seen?
Diolch, Llywydd. A gaf i ddechrau yn gyntaf oll drwy uniaethu â'r sylwadau a wnaethoch chi'n gynharach ac anfon ein dymuniadau gorau at Ei Fawrhydi y Brenin o'r meinciau Ceidwadol am ei wellhad buan a'i ganmol am sôn am y cyflwr y mae'n ei frwydro, yn y gobaith y bydd yn dod â phobl eraill ymlaen i gael diagnosis buan, gan ein bod yn gwybod bod amser yn hanfodol?
O ran Barry John, mae'n dipyn o gamp i gael eich galw'n 'y Brenin' yn Seland Newydd, a dyna statws y dyn, ei fod yn gymaint o athrylith ar y cae rygbi. Yn yr oes amatur, pan oedd cyn lleied o gemau yn cael eu chwarae gan chwaraewyr mewn gwirionedd—llai na 30 cap a 150 o bwyntiau rwy'n credu—mae cael eich galw'n 'y Brenin' yn wobr wirioneddol am y ffordd y chwaraeodd rygbi ar y cae, yn Seland Newydd ac yma yng Nghymru.
Prif Weinidog, heddiw, rydym ni'n clywed hanes Theresa Jones, y bu'n rhaid iddi aros 24 awr i ambiwlans ymateb i'r alwad o'r cartref gofal yr oedd yn byw ynddo ym Mhort Talbot. Rydym ni hefyd yn gweld mam Jeremy Bowen yn yr adran damweiniau ac achosion brys yn ysbyty'r Mynydd Bychan, sydd wedi bod yn eistedd ar gadair blastig ers 4 o'r gloch brynhawn ddoe. Yn y ddau achos, pa mor hir ddylai'r ddwy hyn orfod aros i gael eu gweld?
Well, Llywydd, as the leader of the opposition will know, I'm never in a position to comment on individual cases, no matter how much attention has been drawn to them. The Welsh ambulance trust has expressed its disappointment at the service that was able to be provided, and there will, no doubt, be questions that will need to be asked about the service and the advice that was given and so on, and they will do that. Our aim, as he knows, is to make sure that people who are presented at an A&E department are seen, treated and moved, either beyond the service itself or into a hospital, within four hours. The standard waiting time—the standard waiting time—from the moment somebody arrives to the time that their treatment in an A&E department is concluded is just over two and a half hours in Wales. Some people wait longer than that, and the system works hard to try to deal with that, but that is the current state of A&E services where people have to wait.
Wel, Llywydd, fel y bydd arweinydd yr wrthblaid yn gwybod, nid wyf i byth mewn sefyllfa i wneud sylwadau ar achosion unigol, waeth faint o sylw a dynnwyd atyn nhw. Mae ymddiriedolaeth ambiwlans Cymru wedi mynegi ei siom at y gwasanaeth y llwyddwyd i'r ddarparu, a bydd, heb os, cwestiynau y bydd angen eu gofyn am y gwasanaeth a'r cyngor a roddwyd ac yn y blaen, a byddan nhw'n gwneud hynny. Ein nod, fel y mae'n gwybod, yw gwneud yn siŵr bod pobl sy'n cael eu cyflwyno mewn adran damweiniau ac achosion brys yn cael eu gweld, eu trin a'u symud, naill ai y tu hwnt i'r gwasanaeth ei hun neu i mewn i ysbyty, o fewn pedair awr. Yng Nghymru, ychydig dros ddwy awr a hanner yw'r amser aros safonol—yr amser aros safonol—o'r eiliad y mae rhywun yn cyrraedd i'r amser y mae eu triniaeth mewn adran damweiniau ac achosion brys yn dod i ben. Mae rhai pobl yn aros yn hwy na hynny, ac mae'r system yn gweithio'n galed i geisio delio â hynny, ond dyna gyflwr presennol gwasanaethau damweiniau ac achosion brys lle mae'n rhaid i bobl aros.
First Minister, these are two cases that are in the public domain, put by the families in both instances to highlight the pressures on the system. They make no criticism of the staff whatsoever, and, in fact, praised the experience that they had when the system kicks in and supports the families to see their loved ones having the treatment that they require. But it cannot be acceptable when we come here week after week and we hear from the health Minister that money has been put in to improve the experience in the A&E departments across Wales and that the ambulance service is having more resource to meet the demand—all very welcome, but, as Healthcare Inspectorate Wales highlighted in their annual report, they cannot find evidence of improvements in the service. Those are their words, not mine. I've listed two experiences of two elderly individuals here. I'm not asking you to comment about the individual experience, I'm asking you to reflect on the delivery of the service and how the Government, of which you are head, is making sure that these improvements are being fed through, because, in the experience of Jennifer Bowen, she is sitting under a noticeboard that says, 'How are we doing?' The last time that noticeboard was updated in that A&E department was May 2023, and, on each of the six categories, it is blank. That's the experience people are having. So, how can we actually see a reasonable response from the Government to support the health service, in the words of the patient in Port Talbot, pulling their finger out and getting on top of this?
Prif Weinidog, mae'r rhain yn ddau achos sydd yn y parth cyhoeddus, a rannwyd gan y teuluoedd yn y ddau achos i amlygu'r pwysau ar y system. Nid ydyn nhw'n beirniadu'r staff o gwbl, ac mewn gwirionedd, fe wnaethon nhw ganmol y profiad a gawson nhw pan fydd y system yn cychwyn ac yn cynorthwyo'r teuluoedd i weld eu hanwyliaid yn cael y driniaeth sydd ei hangen arnyn nhw. Ond ni all fod yn dderbyniol pan fyddwn ni'n dod yma wythnos ar ôl wythnos ac yn clywed gan y Gweinidog iechyd bod arian wedi cael ei roi i mewn i wella'r profiad yn yr adrannau damweiniau ac achosion brys ledled Cymru a bod y gwasanaeth ambiwlans yn cael mwy o adnoddau i fodloni'r galw—y cwbl i'w groesawu'n fawr, ond, fel yr amlygodd Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yn eu hadroddiad blynyddol, ni allan nhw ddod o hyd i dystiolaeth o welliannau yn y gwasanaeth. Eu geiriau nhw yw'r rheini, nid fy rhai i. Rwyf i wedi rhestru dau brofiad dau unigolyn oedrannus yma. Nid wyf i'n gofyn i chi wneud sylwadau am y profiad unigol, rwy'n gofyn i chi fyfyrio ar ddarpariaeth y gwasanaeth a sut mae'r Llywodraeth, yr ydych chi'n bennaeth arni, yn gwneud yn siŵr bod y gwelliannau hyn yn cael eu gwireddu, oherwydd, ym mhrofiad Jennifer Bowen, mae hi'n eistedd o dan hysbysfwrdd sy'n dweud, 'Sut ydym ni'n gwneud?' Y tro diwethaf i'r hysbysfwrdd hwnnw gael ei ddiweddaru yn yr adran damweiniau ac achosion brys honno oedd mis Mai 2023, ac, ar bob un o'r chwe chategori, mae'n wag. Dyna'r profiad y mae pobl yn ei gael. Felly, sut allwn ni weld ymateb rhesymol gan y Llywodraeth i gynorthwyo'r gwasanaeth iechyd, yng ngeiriau'r claf ym Mhort Talbot, i'w siapio hi a mynd i'r afael â hyn?
Well, Llywydd, I'm not responsible for an individual noticeboard in an individual department somewhere in Wales. If he wants a proper answer to his question, then I think he would recognise that the fundamental issue with both the ambulance service and A&E departments doesn't lie either in that service or in that department, it lies in the fact that so many people are in our hospitals in Wales who do not need to be in a hospital, but could be cared for successfully elsewhere, but where those services struggle to meet the demand for move-on. So, we have many, many hundreds of people, clinically fit to be looked after elsewhere, who are in a hospital bed. That means that, when an ambulance arrives at an A&E department, it finds that that flow through the hospital, as it's called, isn't working, and ambulances get delayed and are not available to go and meet another call. So, it's not an issue that you can tackle by focusing on the emergency and ambulance end of the system, by thinking that if you could put that right the problem would be solved. It is a more complicated problem than that and its fundamental challenge is in the ability of the system—the social care system and the health system—to move people through acute hospitals, freeing up beds, therefore making it easier at that emergency end of the system to give people the timely treatment they need.
Wel, Llywydd, nid wyf i'n gyfrifol am hysbysfwrdd unigol mewn adran unigol rhywle yng Nghymru. Os yw eisiau ateb priodol i'w gwestiwn, yna rwy'n credu y byddai'n cydnabod nad yw'r broblem sylfaenol gyda'r gwasanaeth ambiwlans ac adrannau damweiniau ac achosion brys yn y gwasanaeth hwnnw nac yn yr adran honno, mae yn y ffaith bod cynifer o bobl yn ein hysbytai yng Nghymru nad oes angen iddyn nhw fod mewn ysbyty, ond y gellid gofalu amdanyn nhw'n llwyddiannus yn rhywle arall, ond lle mae'r gwasanaethau hynny yn ei chael hi'n anodd bodloni'r galw i symud ymlaen. Felly, mae gennym ni gannoedd lawer iawn o bobl, sy'n ffit yn glinigol i dderbyn gofal yn rhywle arall, sydd mewn gwely ysbyty. Mae hynny'n golygu, pan fydd ambiwlans yn cyrraedd adran damweiniau ac achosion brys, mae'n canfod nad yw'r llif hwnnw drwy'r ysbyty, fel y'i gelwir, yn gweithio, ac mae ambiwlansys yn cael eu hoedi ac nid ydyn nhw ar gael i fynd i ateb galwad arall. Felly, nid yw'n broblem y gallwch chi fynd i'r afael â hi trwy ganolbwyntio ar ben brys ac ambiwlans y system, trwy feddwl pe gallech chi gywiro hynny y byddai'r broblem yn cael ei datrys. Mae'n broblem fwy cymhleth na hynny ac mae ei her sylfaenol yng ngallu'r system—y system gofal cymdeithasol a'r system iechyd—i symud pobl drwy ysbytai acíwt, gan ryddhau gwelyau, gan ei gwneud hi'n haws felly ar ben brys hwnnw'r system i roi'r driniaeth brydlon i bobl sydd ei hangen arnynt.
And time and time again, we have this same conversation in this Chamber, First Minister. The problem is understood. The solutions that you are putting in place, as Healthcare Inspectorate Wales identified—not the Conservative benches, Healthcare Inspectorate Wales identified—are not showing any evidence, in their annual report, of those measures making a difference. The ambulance service have apologised to Mrs Jones. Will you, as head of the Welsh Government, which funds the health service and the ambulance service in Wales and gives it its operational direction through the ministerial instructions that are issued, apologise to both those individuals' families for the experience that they've experienced and give a commitment that we will see those improvements so that I don't have to come here again and highlight these type of tragic incidents that are sadly blighting so many people's experience within the Welsh NHS?
A dro ar ôl tro, rydym ni'n cael yr un sgwrs hon yn y Siambr hon, Prif Weinidog. Ceir dealltwriaeth o'r broblem. Nid yw'r atebion yr ydych chi'n eu rhoi ar waith, fel y nododd Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru—nid meinciau y Ceidwadwyr, y nododd Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru—yn dangos unrhyw dystiolaeth, yn eu hadroddiad blynyddol, o'r mesurau hynny yn gwneud gwahaniaeth. Mae'r gwasanaeth ambiwlans wedi ymddiheuro i Mrs Jones. A wnewch chi, fel pennaeth Llywodraeth Cymru, sy'n ariannu'r gwasanaeth iechyd a'r gwasanaeth ambiwlans yng Nghymru ac yn rhoi ei gyfarwyddyd gweithredol iddo drwy'r cyfarwyddiadau gweinidogol a gyflwynir, ymddiheuro i deuluoedd y ddwy hyn am y profiad y maen nhw wedi ei gael a rhoi ymrwymiad y byddwn ni'n gweld y gwelliannau hynny fel nad oes yn rhaid i mi ddod yma eto a thynnu sylw at y mathau hyn o ddigwyddiadau trasig sy'n anffodus yn difetha profiad cynifer o bobl yn GIG Cymru?
Well, Llywydd, I apologise to anybody whose experience of the Welsh NHS is not the experience that we would wish them to have, of course I do. It is not the case that the new services the Minister has funded and developed are not making an impact in the system. That is clearly not the case, and I don't believe that that's what the HIW report says. It is simply that the demand that the service is under means that, even when we have same-day emergency services, we have primary care urgent and emergency services—these are seeing hundreds and thousands of people every week in Wales—when we have new 111 services, where people get the advice that they need without ever needing to go to a hospital, when we have new services in pharmacy that allow the system to have an extra impact there, with all of those things there, the demand that is coming into the system means that the stresses and strains in A&E and in ambulance services remain very real. So, it is not—. Imagine if those things were not there, if they were not displacing demand to those new services, the additional stresses and strains that would be being felt. Of course, we look to see whether there are any examples anywhere else in the United Kingdom that we could draw on that would assist us in meeting the challenges of the Welsh NHS. The truth is that these are pressures everywhere. Nobody has a simple off-the-shelf solution that they can implement in the way I sometimes think that the leader of the opposition implies.
Wel, Llywydd, rwy'n ymddiheuro i unrhyw un nad yw ei brofiad o GIG Cymru y profiad y byddem ni'n dymuno iddyn nhw ei gael, wrth gwrs fy mod i. Nid yw'n wir nad yw'r gwasanaethau newydd y mae'r Gweinidog wedi eu hariannu a'u datblygu yn cael effaith yn y system. Mae'n amlwg nad yw hynny'n wir, ac nid wyf i'n credu mai dyna mae adroddiad AGIC yn ei ddweud. Y ffaith amdani yw bod y galw sydd ar y gwasanaeth yn golygu, hyd yn oed pan fo gennym ni wasanaethau brys ar yr un diwrnod, bod gennym ni wasanaethau gofal sylfaenol argyfwng a brys—mae'r rhain yn gweld cannoedd a miloedd o bobl bob wythnos yng Nghymru—pan fydd gennym ni wasanaethau 111 newydd, lle mae pobl yn cael y cyngor sydd ei angen arnyn nhw heb fyth angen mynd i ysbyty, pan fydd gennym ni wasanaethau newydd mewn fferylliaeth sy'n caniatáu i'r system gael effaith ychwanegol yno, gyda'r holl bethau hynny yno, mae'r galw sy'n dod i mewn i'r system yn golygu bod y pwysau a'r straen mewn adrannau damweiniau ac achosion brys ac mewn gwasanaethau ambiwlans yn parhau i fod yn real iawn. Felly, nid yw'n—. Dychmygwch pe na bai'r pethau hynny yno, pe na baen nhw'n disodli galw i'r gwasanaethau newydd hynny, y pwysau a'r straen ychwanegol a fyddai'n cael eu teimlo. Wrth gwrs, rydym ni'n edrych i weld a oes unrhyw enghreifftiau yn unrhyw le arall yn y Deyrnas Unedig y gallem ni fanteisio arnyn nhw a fyddai'n ein cynorthwyo i ymateb i heriau GIG Cymru. Y gwir amdani yw bod y rhain yn bwysau ym mhob man. Nid oes gan neb ateb oddi ar y silff syml y gallan nhw ei weithredu yn y ffordd yr wyf i'n credu weithiau y mae arweinydd yr wrthblaid yn ei awgrymu.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. A minnau wedi bod i ddigwyddiad i nodi Diwrnod Canser y Byd yma yn y Senedd heddiw, a gaf i ddymuno'n dda i'r Brenin ar ôl ei ddiagnosis o, a dymuno'n dda, wrth gwrs, i bob un sydd yn wynebu ac yn cael eu cyffwrdd gan ganser?
Mi wnaf innau ddweud gair o deyrnged i Barry John. Mi oedd gen i a'r teulu bêl rygbi go arbennig pan oeddwn i'n tyfu i fyny. Pêl rygbi oedd hi wedi’i arwyddo gan 15 Carwyn James a 15 Barry John o'r gêm honno i'r Urdd digwyddodd rhyw bedwar mis cyn i fi gael fy ngeni. Mae'r ffaith ein bod ni'n dal yma rŵan yn talu teyrnged i'r fath athrylith rygbi ac yn meddwl amdano fe fel un na fu erioed mo’i debyg, mewn gwirionedd, yn dweud cymaint o feddwl sydd gennym ni ohono fo fel dyn ac fel chwaraewr. Mae ein cydymdeimlad ni efo'r teulu.
Mi fyddwn ni'n troi ein sylw at y diwydiant dur eto'r prynhawn yma. Mi fydd Plaid Cymru, fel rydyn ni wastad wedi gwneud, yn dadlau'r achos dros ddiogelu Port Talbot a'r swyddi yno a dros sicrhau'r buddsoddiad sydd ei angen i ddelifro pontio teg tuag at ddyfodol mwy gwyrdd. Mae'r diwydiant dur yn teimlo, yn hollol iawn, eu bod nhw wedi cael eu gadael lawr, ond dydyn nhw ddim yr unig rai sydd yn teimlo diffyg cefnogaeth ar hyn o bryd.
Thank you very much, Llywydd. And having attended an event to mark World Cancer Day here in the Senedd, may I wish the King well after his diagnosis and wish everyone facing or touched by cancer a speedy recovery too?
And may I say a few words in tribute to Barry John? I and the family had quite a special rugby ball when I was growing up. It was a rugby ball that had been signed by Carwyn James's 15 and the Barry John 15 from that game held for the Urdd, which happened some four months before I was born. The fact that we are still here today paying tribute to such a rugby genius and thinking of him as one we'd never seen the likes of before does demonstrate what we thought of him, both as a man and as a player. Our sympathies go to his family.
We'll turn our attention to the steel industry once again this afternoon. Plaid Cymru, once again, as we've always done, will make the case for safeguarding Port Talbot and the jobs there and for ensuring the investment required to deliver a fair transition to a greener future. The steel industry feels, quite rightly, that they've been left down, but they're not the only ones who feel that they aren't being supported at the moment.
I hope we will stand firmly on the side of steelworkers this afternoon. Our determination to lift the threat of devastation to jobs and the community in Port Talbot has brought into focus what we really mean when we say we seek 'a just transition to a greener future'. But does the First Minister agree with me that supporting a just transition is a principle that should be equally important to the agriculture sector too?
Rwy'n gobeithio y byddwn ni'n sefyll yn gadarn ar ochr gweithwyr dur y prynhawn yma. Mae ein penderfyniad i godi'r bygythiad o ddinistr i swyddi a'r gymuned ym Mhort Talbot wedi dangos yn eglur yr hyn yr ydym ni wir yn ei olygu pan fyddwn ni'n dweud ein bod ni eisiau 'trosglwyddiad cyfiawn i ddyfodol gwyrddach'. Ond a yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi bod cefnogi trosglwyddiad cyfiawn yn egwyddor a ddylai fod yr un mor bwysig i'r sector amaeth hefyd?
Well, Llywydd, I hadn't intended to get drawn into the opening remarks that you made at the start of today's session, but given that others have, I'll just tell you this one thing. My brother recently found, amongst effects that he'd taken from my mother's home, an old autograph book that I had had as a child. Here are the first four entries in the autograph book. The first was my Member of Parliament at the time, Gwynfor Evans. The second was Barry John. The third was Gerald Davies. And the fourth was Leslie Crowther and Peter Glaze. [Laughter.] Now, if you wanted to sum up a Carmarthenshire childhood in the 1960s, I think those first four pages probably do that, and there was Barry John, up there alongside those other boyhood heroes.
To turn to the point that the Member made about steel, well, of course this Government, with our allies in the trade union movement, will do everything we can to secure a just transition and a successful future for the steel industry here in Wales. It is why the economy Minister and I were in Port Talbot last week, meeting the chair of Tata's global board, making exactly these points to him, that there is a credible alternative plan to the one that the company itself has so far put on the table. We expect, over the weeks ahead, that that credible plan will receive the attention that it needs and deserves, and that an alternative future, an alternative path to that future that Port Talbot has of green steel making, should be agreed between the trade unions, the community, and the company itself, and the Welsh Government will certainly play our part in that, just as we play our part in a just transition to the future of farming. But as the steel industry faces a transition, so does farming, and that's the journey we are on. We are there to support farming communities in it. But the future will be different to the past.
Wel, Llywydd, nid oeddwn i wedi bwriadu cael fy nhynnu i mewn i'r sylwadau agoriadol a wnaethoch chi ar ddechrau'r sesiwn heddiw, ond o ystyried bod eraill wedi, fe wnaf i ddweud yr un peth hwn wrthych chi. Fe wnaeth fy mrawd ganfod yn ddiweddar, ymhlith eiddo yr oedd wedi eu cymryd o gartref fy mam, hen lyfr llofnodion yr oedd gen i pan oeddwn i'n blentyn. Dyma'r pedwar cofnod cyntaf yn y llyfr llofnodion. Y cyntaf oedd fy Aelod Seneddol ar y pryd, Gwynfor Evans. Yr ail oedd Barry John. Y trydydd oedd Gerald Davies. A'r pedwerydd oedd Leslie Crowther a Peter Glaze. [Chwerthin.] Nawr, pe baech chi eisiau crynhoi plentyndod yn sir Gaerfyrddin yn y 1960au, rwy'n credu bod y pedair tudalen gyntaf hynny yn ôl pob tebyg yn gwneud hynny, a dyna lle'r oedd Barry John, i fyny yno ochr yn ochr ag arwyr eraill hynny fy mhlentyndod.
I droi at y pwynt a wnaeth yr Aelod am ddur, wel, wrth gwrs, bydd y Llywodraeth hon, gyda'n cynghreiriaid yn y mudiad undebau llafur, yn gwneud popeth o fewn ein gallu i sicrhau trosglwyddiad cyfiawn a dyfodol llwyddiannus i'r diwydiant dur yma yng Nghymru. Dyna pam yr oedd Gweinidog yr economi a minnau ym Mhort Talbot yr wythnos diwethaf, yn cyfarfod â chadeirydd bwrdd byd-eang Tata, gan wneud yr union bwyntiau hyn iddo, bod cynllun amgen credadwy i'r un y mae'r cwmni ei hun wedi ei roi ar y bwrdd hyd yma. Rydym ni'n disgwyl, dros yr wythnosau nesaf, y bydd y cynllun credadwy hwnnw yn cael y sylw y mae ei angen ac yn ei haeddu, ac y dylid cytuno ar ddyfodol amgen, llwybr amgen i'r dyfodol hwnnw sydd gan Bort Talbot o gynhyrchu dur gwyrdd, rhwng yr undebau llafur, y gymuned, a'r cwmni ei hun, a bydd Llywodraeth Cymru yn sicr yn chwarae ein rhan yn hynny, yn union fel yr ydym ni'n chwarae ein rhan mewn trosglwyddiad cyfiawn i ddyfodol ffermio. Ond wrth i'r diwydiant dur wynebu cyfnod pontio, felly hefyd y mae ffermio, a dyna'r daith yr ydym ni arni. Rydym ni yno i gefnogi cymunedau ffermio ynddo. Ond bydd y dyfodol yn wahanol i'r gorffennol.
I thank the First Minister for his response. I'm not sensing a refusal to transition from the agriculture sector. It's that there is a feeling that it's not just, what they are being asked to do currently. The reality is that there is a feeling that this Welsh Government doesn't appreciate what impact is being felt from the laying of challenge on top of challenge on top of challenge for the sector. It's what we, and our spokesman Llyr Gruffydd, have long argued. It's not one thing necessarily. They're all chipping away, yes, but collectively they feel like a hammer blow to the industry.
The frustrations have become clear in public meetings in recent days. 'Welsh Government don't understand', they say, 'they don't see the deep impact of the ongoing failure to deal with TB, don't really understand how the shift to the Habitat Wales scheme risks undoing so many years of work, don't see that a mandated 10 per cent of tree cover just isn't workable for so many.' Welsh Government has to be a champion for farming. Agriculture has to be a partner in both tackling climate change and providing a secure and sustainable food future. So, let me appeal to the First Minister: take stock, work with the sector in a spirit that feels to the sector like co-operation.
A specific question on this: I'll turn to the trees issue, the 10 per cent tree cover. Look again at the impact that that has on land devaluation, on the loss of productive farmland, the effects on livestock levels and employment in the industry. We can meet the environmental goals. We can meet the environmental goals, but more flexibly—a just transition. Now, if the First Minister isn't willing to seek compromise here, won't the sector conclude that his Government isn't particularly interested in co-operation?
Diolch i'r Prif Weinidog am ei ymateb. Nid wyf i'n synhwyro gwrthodiad i bontio gan y sector amaeth. Ceir teimlad nad yw'n gyfiawn, yr hyn y gofynnir iddyn nhw ei wneud ar hyn o bryd. Y gwir amdani yw bod teimlad nad yw'r Llywodraeth hon yng Nghymru yn gwerthfawrogi pa effaith sy'n cael ei theimlo o osod her ar ben her ar ben her i'r sector. Dyma rydym ni, a'n llefarydd Llyr Gruffydd, wedi ei ddadlau ers tro. Nid yw'n un peth o reidrwydd. Maen nhw i gyd yn cael mân effeithiau, ydyn, ond yn gyfunol maen nhw'n teimlo fel ergyd drom i'r diwydiant.
Mae'r rhwystredigaethau wedi dod yn amlwg mewn cyfarfodydd cyhoeddus yn ystod y dyddiau diwethaf. 'Nid yw Llywodraeth Cymru yn deall', medden nhw, 'dydyn nhw ddim yn gweld effaith ddofn y methiant parhaus i ddelio â TB, ddim wir yn deall sut mae'r newid i gynllun Cynefin Cymru mewn perygl o ddadwneud cynifer o flynyddoedd o waith, ddim yn gweld nad yw gorchudd coed gorfodol o 10 y cant yn ymarferol i gynifer.' Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru fod yn hyrwyddwr dros ffermio. Mae'n rhaid i amaethyddiaeth fod yn bartner o ran mynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd a darparu dyfodol bwyd diogel a chynaliadwy. Felly, gadewch i mi apelio i'r Prif Weinidog: ystyriwch hyd a lled y sefyllfa, gweithiwch gyda'r sector mewn ysbryd sy'n teimlo i'r sector fel cydweithredu.
Cwestiwn penodol ar hyn: fe wnaf i droi at fater y coed, y gorchudd coed o 10 y cant. Edrychwch eto ar yr effaith y mae hynny'n ei chael ar ddibrisio tir, ar golli tir fferm cynhyrchiol, yr effeithiau ar lefelau da byw a chyflogaeth yn y diwydiant. Gallwn gyrraedd y nodau amgylcheddol. Gallwn gyrraedd y nodau amgylcheddol, ond yn fwy hyblyg—trosglwyddiad cyfiawn. Nawr, os nad yw'r Prif Weinidog yn fodlon ceisio cyfaddawd yma, oni fydd y sector yn dod i'r casgliad nad oes gan ei Lywodraeth lawer o ddiddordeb mewn cydweithredu?
Well, Llywydd, first of all, I want to recognise the pressures that change brings with it. Whenever people are faced with change, there is uncertainty and there is a feeling that the future is going to be a challenge. I absolutely recognise that feeling in rural communities here in Wales. But if you turn to the specific point that the Member has raised, it would be nonsensical to suggest that the Government has not already listened and already changed the policy we have in relation to tree cover. The proposals that the Minister developed over the summer were informed by the dialogue that she had. I was with her at three different county shows, when we heard from farmers about how would we deal with those parts of land where tree cover can't be created, how would we deal with those pieces of land where there were already other things that farmers had planned to do with them, and the proposals that we have put forward answer all those questions.
Now, at the last election, this Government went in front of the Welsh people with a target for tree planting here in Wales. Plaid Cymru went into the same election with a target twice as high as the Government's target. Where does the leader of Plaid Cymru think the trees that he promised were going to be planted if they weren't going to be planted on agricultural land? So, there is a compromise to be made, I agree with him there; the Welsh Government has already shown that we have listened carefully to what farmers have said, but we will not compromise on the actions we will take to make sure that this country makes our contribution to climate change, and farming and the rural parts of Wales will make a contribution to that.
Wel, Llywydd, yn gyntaf oll, hoffwn gydnabod y pwysau a ddaw yn sgil newid. Pryd bynnag y bydd pobl yn wynebu newid, mae yna ansicrwydd ac mae yna deimlad bod y dyfodol yn mynd i fod yn her. Rwy'n llwyr gydnabod y teimlad hwnnw mewn cymunedau gwledig yma yng Nghymru. Ond os gwnewch chi droi at y pwynt penodol y mae'r Aelod wedi ei godi, byddai'n ddisynnwyr awgrymu nad yw'r Llywodraeth eisoes wedi gwrando ac eisoes wedi newid y polisi sydd gennym ni o ran gorchudd coed. Cafodd y cynigion a ddatblygodd y Gweinidog dros yr haf eu hysbysu gan y trafodaethau iddi eu cael. Roeddwn i gyda hi mewn tair gwahanol sioe sir, pan glywsom ni gan ffermwyr sut y byddem ni'n delio â'r darnau hynny o dir lle na ellir creu gorchudd coed, sut y byddem ni'n delio â'r darnau hynny o dir lle'r oedd pethau eraill yr oedd ffermwyr eisoes wedi bwriadu eu gwneud â nhw, ac mae'r cynigion yr ydym ni wedi eu cyflwyno yn ateb yr holl gwestiynau hynny.
Nawr, yn yr etholiad diwethaf, aeth y Llywodraeth hon o flaen pobl Cymru gyda tharged ar gyfer plannu coed yma yng Nghymru. Aeth Plaid Cymru i'r un etholiad gyda tharged ddwywaith mor uchel â tharged y Llywodraeth. Ble mae arweinydd Plaid Cymru yn credu y bydd y coed y gwnaeth eu haddo yn cael eu plannu os nad oedden nhw'n mynd i gael eu plannu ar dir amaethyddol? Felly, mae cyfaddawd i'w wneud, rwy'n cytuno ag ef yn hynny o beth; mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi dangos ein bod ni wedi gwrando'n astud ar yr hyn y mae ffermwyr wedi ei ddweud, ond ni fyddwn yn cyfaddawdu o ran y camau y byddwn ni'n eu cymryd i wneud yn siŵr bod y wlad hon yn gwneud ein cyfraniad at y newid yn yr hinsawdd, a bydd ffermio a rhannau gwledig o Gymru yn gwneud cyfraniad at hynny.
This isn't about rejecting the growing of trees, and we're fundamentally in the same place as we were on that. What we're saying is, and what farmers are saying is the right tree in the right place. Farmers want to plant trees, but count the carbon, not the trees; have sight of what we're trying to achieve here. It's an environmental goal that we're after, not the number of trees, and we need to be able to adapt, and that is what farmers want to do.
Now, a week ago I was stressing how important it was for Welsh Government to ensure that all corners of Wales were being served equally in healthcare, as it happened, then: north, south, east and west. It's the same with urban and rural Wales: a child in poverty is a child in poverty whether they're in a rural village or in an inner city, and the need to stand up for an industry under threat is the same whether that's in a rural or an urban setting. And we're back to steel again: let's fight for Port Talbot, but let's fight for our farming sector too. Now, I enjoyed happy years living in Cardiff, but I invite the First Minister to come to the rural community I live in now, and where I was brought up. Talk to the young farmers, those in the supply chain. Young women and men like my own son, who's studying for an agriculture degree—
Nid yw hyn yn ymwneud â gwrthod tyfu coed, ac rydym ni yn yr un lle'n sylfaenol ag yr oeddem o ran hynny. Yr hyn rydym ni'n ei ddweud, a'r hyn y mae ffermwyr yn ei ddweud, yw'r goeden iawn yn y lle iawn. Mae ffermwyr eisiau plannu coed, ond cyfrwch y carbon, nid y coed; cofiwch yr hyn yr ydym ni'n ceisio ei gyflawni yma. Nod amgylcheddol rydym ni'n ceisio ei gyrraedd, nid nifer y coed, ac mae angen i ni allu addasu, a dyna mae ffermwyr eisiau ei wneud.
Nawr, wythnos yn ôl, roeddwn i'n pwysleisio pa mor bwysig oedd hi i Lywodraeth Cymru sicrhau bod pob cornel o Gymru yn cael ei gwasanaethu'n gyfartal o ran gofal iechyd, fel y digwyddodd, bryd hynny: gogledd, de, dwyrain a gorllewin. Mae'r un peth yn wir am Gymru drefol a gwledig: mae plentyn mewn tlodi yn blentyn mewn tlodi boed mewn pentref gwledig neu yng nghanol dinas, ac mae'r angen i sefyll dros ddiwydiant sydd o dan fygythiad yr un fath pa un a yw hynny mewn lleoliad gwledig neu drefol. Ac rydym ni'n dychwelyd at ddur eto: gadewch i ni frwydro dros Bort Talbot, ond gadewch i ni frwydro dros ein sector ffermio hefyd. Nawr, fe wnes i fwynhau blynyddoedd hapus yn byw yng Nghaerdydd, ond rwy'n gwahodd y Prif Weinidog i ddod i'r gymuned wledig yr wyf i'n byw ynddi nawr, a lle cefais fy magu. Siaradwch â'r ffermwyr ifanc, y rhai yn y gadwyn gyflenwi. Menywod ifanc a dynion fel fy mab fy hun, sy'n astudio ar gyfer gradd mewn amaethyddiaeth—
You are going to have to come to a question. I've been very generous with you this afternoon. Please come to your question.
Bydd yn rhaid i chi ddod i gwestiwn. Rwyf i wedi bod yn hael iawn gyda chi y prynhawn yma. Dewch at eich cwestiwn os gwelwch yn dda.
People want a future. Now, we know what the fears are: 5,000 jobs or more gone; £200 million taken out of the agriculture sector. I know the rural affairs Minister says that the modelling is out of date. Well, bring us the up-to-date modelling so that we can plan for a real future for our farming sector.
Mae pobl eisiau dyfodol. Nawr, rydym ni'n gwybod beth yw'r ofnau: 5,000 o swyddi neu fwy wedi mynd; £200 miliwn yn cael ei gymryd allan o'r sector amaeth. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog materion gwledig yn dweud bod y modelu wedi dyddio. Wel, dewch â'r modelu diweddaraf i ni fel y gallwn ni gynllunio ar gyfer dyfodol go iawn i'n sector ffermio.
Well, Llywydd, the right tree in the right place is exactly what our sustainable farming scheme seeks to achieve. That's why we are continuing to consult with the sector; that's why we will have a long transition into the sustainable farming scheme of the future. When we know how much money the Welsh Government has beyond this comprehensive spending review period, we will be able not just to model what we are proposing, but to use actual figures, because then we will know the figures we have, and at that point that's what we have promised and that is exactly what we will do.
Wel, Llywydd, y goeden iawn yn y lle iawn yw'r union beth y mae ein cynllun ffermio cynaliadwy yn ceisio ei gyflawni. Dyna pam rydym ni'n parhau i ymgynghori â'r sector; dyna pam y bydd gennym ni gyfnod pontio hir i gynllun ffermio cynaliadwy'r dyfodol. Pan fyddwn ni'n gwybod faint o arian sydd gan Lywodraeth Cymru y tu hwnt i'r cyfnod adolygiad cynhwysfawr o wariant hwn, byddwn yn gallu nid yn unig modelu'r hyn yr ydym ni'n ei gynnig, ond defnyddio ffigurau gwirioneddol, oherwydd byddwn ni'n gwybod bryd hynny y ffigurau sydd gennym ni, ac ar yr adeg honno dyna'r ydym ni wedi ei addo a dyna'n union y byddwn ni'n ei wneud.
3. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau cyflenwad digonol o dai i ddiwallu anghenion poblogaeth y dyfodol? OQ60671
3. What is the Welsh Government doing to ensure sufficient housing supply to meet future population needs? OQ60671
I thank the Member for that question, Llywydd. Planning policy requires local planning authorities to allocate in their local development plans sufficient housing land to meet the needs of their communities. LDPs are informed by a range of evidence including local housing market assessments and Welsh Government household projections.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae polisi cynllunio lleol yn ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau cynllunio lleol ddyrannu digon o dir ar gyfer tai yn eu cynlluniau datblygu lleol i ddiwallu anghenion eu cymunedau. Caiff CDLl eu hysbysu gan amrywiaeth o dystiolaeth, gan gynnwys asesiadau o'r farchnad dai leol a rhagamcanion aelwyd Llywodraeth Cymru.
Thank you, First Minister. With the population of the UK set to increase to nearly 75 million by the end of the decade, mainly due to an increase in inward migration, the pressure for affordable housing is set to rise drastically. Sadly, local authorities and registered social landlords are failing to meet current demand, let alone future needs. We currently have 90,000 people across Wales on a waiting list for social housing, and homelessness, which you earlier touched upon, is rapidly increasing in our towns and cities. Across my region, not a single new social housing unit has been built in the past year or so—[Interruption.]—yet local authorities are forced to house homeless families in hotels as far away as Bristol.
First Minister, your Government welcomes the fact that affordable housing has been at a 26 per cent rise in the past year, but that rise is from a historical low, and still less than a quarter of what is needed to meet current demands. First Minister, will you now accept that your Government is failing to meet its housing obligations, and adopt the Welsh Conservatives' housing plan, so we can ensure sufficient housing to cope with an increasing population?
Diolch, Prif Weinidog. Gyda disgwyl i boblogaeth y DU gynyddu i bron i 75 miliwn erbyn diwedd y ddegawd, yn bennaf oherwydd cynnydd i fudo o'r tu allan, mae disgwyl i'r pwysau am dai fforddiadwy godi'n sylweddol. Yn anffodus, mae awdurdodau lleol a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig yn methu â bodloni'r galw presennol, heb sôn am anghenion y dyfodol. Ar hyn o bryd mae gennym ni 90,000 o bobl ledled Cymru ar restr aros am dai cymdeithasol, ac mae digartrefedd, y gwnaethoch chi sôn amdano yn gynharach, yn cynyddu'n gyflym yn ein trefi a'n dinasoedd. Ar draws fy rhanbarth i, does dim un uned tai cymdeithasol newydd wedi cael ei hadeiladu yn ystod y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf—[Torri ar draws.]—ac eto mae awdurdodau lleol yn cael eu gorfodi i gartrefu teuluoedd digartref mewn gwestai mor bell i ffwrdd â Bryste.
Prif Weinidog, mae eich Llywodraeth yn croesawu'r ffaith bod tai fforddiadwy wedi bod ar gynnydd o 26 y cant yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, ond mae'r cynnydd hwnnw'n dod o'r lefel isaf erioed, ac yn dal i fod yn llai na chwarter yr hyn sydd ei angen i fodloni'r gofynion presennol. Prif Weinidog, a wnewch chi dderbyn nawr bod eich Llywodraeth yn methu â chyflawni ei rhwymedigaethau o ran tai, a mabwysiadu cynllun tai'r Ceidwadwyr Cymreig, fel y gallwn ni sicrhau digon o dai i ymdopi â phoblogaeth sy'n cynyddu?
Well, Llywydd, I can't accept a whole series of the inaccurate assertions that the Member made in that follow-up question. Of course, I do accept that the housing system is under huge pressure. It's why we are investing record amounts of money to create 20,000 new homes for social rent here in Wales. It's why we have retained the Help to Buy scheme in Wales, when it's been abandoned in England. It's why we have put record amounts of money in the Wales property development fund and the Wales stalled sites fund, to make sure that house building can happen here in Wales.
Last month, the Home Builders Federation said that, in England, the Government would not meet even half of its housing targets. Here in Wales, we continue to invest with the industry, with our partners in the social housing movement and in local authorities, to do everything we can to create those decent homes, market homes and social rented homes that will be needed in Wales in the future.
Wel, Llywydd, ni allaf dderbyn cyfres gyfan o'r honiadau anghywir a wnaeth yr Aelod yn y cwestiwn dilynol yna. Wrth gwrs, rwy'n derbyn bod y system dai o dan bwysau enfawr. Dyna pam rydym ni'n buddsoddi'r symiau mwyaf erioed o arian i greu 20,000 o gartrefi newydd i'w rhentu'n gymdeithasol yma yng Nghymru. Dyna pam rydym ni wedi cadw'r cynllun Cymorth i Brynu yng Nghymru, pan fo Lloegr wedi cefnu arno. Dyna pam rydym ni wedi rhoi'r symiau mwyaf erioed o arian yng nghronfa datblygu eiddo Cymru a chronfa safleoedd segur Cymru, i wneud yn siŵr y gall adeiladu tai ddigwydd yma yng Nghymru.
Fis diwethaf, dywedodd y Ffederasiwn Adeiladwyr Cartrefi na fyddai'r Llywodraeth, yn Lloegr, yn cyrraedd hyd yn oed hanner ei thargedau tai. Yma yng Nghymru, rydym ni'n parhau i fuddsoddi gyda'r diwydiant, gyda'n partneriaid yn y mudiad tai cymdeithasol ac mewn awdurdodau lleol, i wneud popeth o fewn ein gallu i greu'r cartrefi gwerth chweil hynny, cartrefi marchnad a chartrefi rhent cymdeithasol y bydd eu hangen yng Nghymru yn y dyfodol.
According to UK Finance, as of June 2023, there were just under 380,000 outstanding mortgages in Wales, with a total value of £40 billion. Of that £40 billion, less than 1 per cent is with companies based in Wales. This tells us, roughly, that some £39 billion-plus of our wealth is flowing out of Wales to large multinational companies and their shareholders. So, can the First Minister provide an update on any plans to develop a locally backed mortgage provider here in Wales?
Yn ôl UK Finance, ym mis Mehefin 2023, roedd ychydig yn llai na 380,000 o forgeisi heb eu talu yng Nghymru, â chyfanswm gwerth o £40 biliwn. O'r £40 biliwn hwnnw, mae llai nag 1 y cant gyda chwmnïau sydd wedi'u lleoli yng Nghymru. Mae hyn yn dweud wrthym ni, yn fras, bod tua £39 biliwn a mwy o'n cyfoeth yn llifo allan o Gymru i gwmnïau aml-wladol mawr a'u cyfranddalwyr. Felly, a all y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am unrhyw gynlluniau i ddatblygu darparwr morgeisi a gefnogir yn lleol yma yng Nghymru?
We have a locally based mortgage provider here in Wales: we have the Principality Building Society, we have the Monmouth Building Society, we have the Swansea Building Society. It's nonsense to suggest that we don't have organisations here in Wales. But, of course, I don't share his prejudice against people who choose to have their mortgages with companies that operate elsewhere in the United Kingdom. People in Wales have a choice as to where they go; I don't regard it as somehow unpatriotic to have your mortgage with a company where money ends up outside Wales.
Mae gennym ni ddarparwr morgeisi wedi'i leoli'n lleol yma yng Nghymru: mae gennym ni Gymdeithas Adeiladu Principality, mae gennym ni Monmouthshire Building Society, mae gennym ni Swansea Building Society. Mae'n nonsens awgrymu nad oes gennym ni sefydliadau yma yng Nghymru. Ond, wrth gwrs, nid wyf i'n rhannu ei ragfarn yn erbyn pobl sy'n dewis trefnu eu morgeisi gyda chwmnïau sy'n gweithredu mewn mannau eraill yn y Deyrnas Unedig. Mae gan bobl yng Nghymru ddewis ynghylch ble maen nhw'n mynd; nid wyf i'n ei ystyried rywsut yn anwlatgarol bod â'ch morgais gyda chwmni lle mae arian yn mynd y tu allan i Gymru.
Thank you to Altaf Hussain for tabling this important question. Of course, in order to deliver more social housing, we need to have effective planning systems in place across local authorities. Tory Members would do well to learn lessons from what's happened at Wrexham County Borough Council, where many of their politicians, their councillors, decided to vote against an LDP that they presided over. Now, First Minister, wouldn't you agree that it's time to put this sorry saga behind us, to move on for the sake of the county borough, and in order to deliver more social homes for people who desperately need them?
Diolch i Altaf Hussain am gyflwyno'r cwestiwn pwysig hwn. Wrth gwrs, er mwyn darparu mwy o dai cymdeithasol, mae angen i ni fod â systemau cynllunio effeithiol ar waith ar draws awdurdodau lleol. Byddai Aelodau Torïaidd yn gwneud yn dda i ddysgu gwersi o'r hyn sydd wedi digwydd yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam, lle penderfynodd llawer o'u gwleidyddion, eu cynghorwyr, bleidleisio yn erbyn CDLl yr oedden nhw'n gyfrifol amdano. Nawr, Prif Weinidog, oni fyddech chi'n cytuno ei bod hi'n bryd rhoi'r saga druenus hon y tu ôl i ni, i symud ymlaen er mwyn y fwrdeistref sirol, ac er mwyn darparu mwy o gartrefi cymdeithasol i bobl sydd eu hangen yn daer?
Well, I thank Ken Skates for that question, Llywydd. The Member asked me a question about the Wrexham LDP only a couple of weeks ago, and I remember saying, at that time, that I hoped, now, that sorry story had been put to bed and that, finally, the local authority was complying with its legal obligations under the direction of the High Court. It's a great shame to me to learn that there is yet further uncertainty now being introduced into that picture. That is particularly unfortunate against the background of the Audit Wales report into planning services at the council that was published only a week or so ago. It has a very sad story to tell of the fractured relationship between members and officers at that local authority, and the significant risks that have been created to the council and, therefore, to people who live in that county borough, as a result of a breakdown in those relationships. The members of that council would be well advised to attend to the recommendations of this report and the responsibilities that lie with them not to try to encourage illegal ways of behaving, but to repair the damage that has been done by their failure to do so in recent weeks.
Wel, diolch i Ken Skates am y cwestiwn yna, Llywydd. Gofynnodd yr Aelod gwestiwn i mi am CDLl Wrecsam dim ond wythnos neu ddwy yn ôl, ac rwy'n cofio dweud, bryd hynny, fy mod i'n gobeithio, nawr, bod pen y mwdwl yn cael ei gau ar y stori druenus hon, ac, o'r diwedd, bod yr awdurdod lleol yn cydymffurfio â'i rwymedigaethau cyfreithiol o dan gyfarwyddyd yr Uchel Lys. Mae'n drueni mawr i mi ddarganfod bod ansicrwydd pellach yn cael ei gyflwyno i'r darlun hwnnw bellach. Mae hynny'n arbennig o anffodus yn erbyn cefndir adroddiad Archwilio Cymru ar wasanaethau cynllunio yn y cyngor a gyhoeddwyd ddim ond wythnos neu ddwy yn ôl. Mae ganddo stori drist iawn i'w hadrodd am y berthynas doredig rhwng aelodau a swyddogion yn yr awdurdod lleol hwnnw, a'r risgiau sylweddol a grëwyd i'r cyngor ac, felly, i bobl sy'n byw yn y fwrdeistref sirol honno, o ganlyniad i chwalfa yn y cysylltiadau hynny. Byddai'n ddoeth i aelodau'r cyngor hwnnw roi sylw i argymhellion yr adroddiad hwn a'r cyfrifoldebau sydd ganddyn nhw nid i geisio annog ffyrdd anghyfreithlon o ymddwyn, ond i drwsio'r difrod a wnaed gan eu methiant i wneud hynny yn ystod yr wythnosau diwethaf.
4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â lefelau cynyddol o ddigartrefedd ledled Cymru? OQ60664
4. What action is the Welsh Government taking to tackle rising levels of homelessness across Wales? OQ60664
The Welsh Government remains committed to our ambition to end homelessness. We are investing over £210 million this year alone in homelessness prevention and support services. That has been protected, despite the extremely challenging budgetary position. And we are also investing over £300 million this year, the highest amount ever, in social housing.
Mae Llywodraeth Cymru yn dal i fod wedi ymrwymo i'n huchelgais i ddod â digartrefedd i ben. Rydyn ni'n buddsoddi dros £210 miliwn eleni yn unig mewn gwasanaethau atal a chymorth digartrefedd. Mae hynny wedi'i ddiogelu, er gwaethaf y sefyllfa gyllidebol hynod heriol. Ac rydyn ni hefyd yn buddsoddi dros £300 miliwn eleni, y swm uchaf erioed, mewn tai cymdeithasol.
Thank you. Homelessness is a key measure, of course, of a society's prosperity, so let's have a look at the figures during your tenure, First Minister, of five years. Last year, 5,481 households, over 10,000 individuals and 3,000 children were placed in temporary accommodation, up from 2,052 households in 2018, an increase of 167 per cent. Last year, 5,094 households were identified as unintentionally homeless and in priority need, up from 2,229 households when you first came in, an increase of 129 per cent. At the same time, more than 100,000 homes in Wales sit completely vacant, an increase of 303 per cent since 2018. The numbers of rough-sleepers are increasing weekly and Inside Housing magazine has stated that, in Bridgend, temporary accommodation has increased by more than 7,000 per cent. Is it not a sad indictment of your time as our First Minister that homelessness has increased massively, and are you proud of that record? Diolch.
Diolch. Mae digartrefedd yn fesur allweddol, wrth gwrs, o ffyniant cymdeithas, felly gadewch i ni edrych ar y ffigurau yn ystod eich deiliadaeth chi, o bum mlynedd, Prif Weinidog. Y llynedd, cafodd 5,481 o aelwydydd, sef dros 10,000 o unigolion a 3,000 o blant eu rhoi mewn llety dros dro, i fyny o 2,052 o aelwydydd yn 2018, cynnydd o 167 y cant. Y llynedd, cafodd 5,094 o aelwydydd eu nodi'n anfwriadol ddigartref ac mewn angen blaenoriaethol, i fyny o 2,229 o aelwydydd pan ddaethoch chi i mewn yn gyntaf, cynnydd o 129 y cant. Ar yr un pryd, mae mwy na 100,000 o gartrefi yng Nghymru yn eistedd yn gwbl wag, cynnydd o 303 y cant ers 2018. Mae nifer y bobl sy'n cysgu yn y stryd yn cynyddu'n wythnosol ac mae cylchgrawn Inside Housing wedi nodi bod llety dros dro, ym Mhen-y-bont ar Ogwr, wedi cynyddu mwy na 7,000 y cant. Onid yw'n arwydd trist o'ch amser chi fel ein Prif Weinidog bod digartrefedd wedi cynyddu'n aruthrol, ac a ydych chi'n falch o'r record honno? Diolch.
I thank the Member for setting out so vividly the impact on Wales of the policies pursued by her Government. This is the outcome of over a decade of austerity in the lives of people here in Wales. This is the impact of the disastrous Liz Truss premiership and the impact on the cost of people's mortgages. How does she think people become homeless in the first place? It is because people have been left, as a result of those policies, in that dreadful position.
Can I take the opportunity, Llywydd, as well to correct the Member and other Conservative Members when they claim that there are 100,000 empty houses here in Wales? They're relying on a snapshot published by the Office for National Statistics. That is any sort of house that is empty on that day. The real figures are to be found in the annual figures produced of houses that are empty for over six months. That shows a quarter of the figure that the Member has identified. And, of course, this Government has allowed local authorities to charge 300 per cent of council tax on houses that are empty over that period.
I am proud, Llywydd—I am proud of the fact that here in Wales this Senedd passed a change in regulations that means here in Wales, people who are homeless are now regarded as being in priority need. Yes, far too many people are in temporary accommodation as a result, but where her party is concerned, those people aren't in temporary accommodation—they're out on the street.
Diolch i'r Aelod am nodi mor fyw effaith y polisïau y mae ei Llywodraeth hi wedi'u gweithredu ar Gymru. Dyma ganlyniad dros ddegawd o gyni ym mywydau pobl yma yng Nghymru. Dyma effaith drychinebus prifweinidogaeth Liz Truss a'r effaith ar gost morgeisi pobl. Sut mae hi'n credu bod pobl yn dod yn ddigartref yn y lle cyntaf? Y rheswm am hyn yw bod pobl wedi cael eu gadael yn y sefyllfa ofnadwy honno, o ganlyniad i'r polisïau hynny.
A gaf i achub ar y cyfle hefyd, Llywydd, i gywiro'r Aelod ac Aelodau Ceidwadol eraill pan fyddan nhw'n honni bod 100,000 o dai gwag yma yng Nghymru? Maen nhw'n dibynnu ar giplun a gyhoeddwyd gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol. Dyna unrhyw fath o dŷ sy'n wag ar y diwrnod hwnnw. Mae'r ffigyrau gwirioneddol i'w gweld yn y ffigyrau blynyddol sy'n cael eu cynhyrchu o dai sy'n wag ers dros chwe mis. Mae hynny'n dangos chwarter y ffigwr y mae'r Aelod wedi'i nodi. Ac, wrth gwrs, mae'r Llywodraeth hon wedi caniatáu i awdurdodau lleol godi 300 y cant o dreth gyngor ar dai sy'n wag dros y cyfnod hwnnw.
Rwy'n falch, Llywydd—rwy'n falch o'r ffaith bod y Senedd hon wedi pasio newid mewn rheoliadau sy'n golygu, erbyn hyn, bod pobl sy'n ddigartref yn cael ei hystyried mewn angen blaenoriaethol, yma yng Nghymru. Oes, mae llawer gormod o bobl mewn llety dros dro o ganlyniad, ond o ran ei phlaid hi, nid yw'r bobl hynny mewn llety dros dro—maen nhw allan ar y stryd.
First Minister, I'm sure that all of us in this Chamber can remember the disgraceful comments by former Home Secretary Suella Braverman that rough-sleeping was a so-called 'lifestyle choice', while defending her decision to restrict the use of tents by homeless people on the streets of Britain. Her shameful decisions have been translated into proposals to criminalise nuisance rough-sleeping in the UK Government's Criminal Justice Bill, which is, of course, in stark contrast to the people-centred progressive approach a Welsh Labour Government takes to people living on the streets here. So, would you agree with me, First Minister, that criminalising rough-sleepers restricts access to opportunities for the most vulnerable to engage with vital services, often their only safe route out of circumstances that forced them to sleep rough in the first place?
Prif Weinidog, rwy'n siŵr y gall pob un ohonom yn y Siambr hon gofio'r sylwadau gwarthus gan y cyn-Ysgrifennydd Cartref, Suella Braverman, fod cysgu ar y stryd yn 'ddewis ffordd o fyw' honedig, wrth amddiffyn ei phenderfyniad i gyfyngu ar ddefnyddio pebyll ar strydoedd Prydain gan bobl ddigartref. Mae ei phenderfyniadau cywilyddus wedi cael eu trosi'n gynigion i droseddoli cysgu ar y stryd niwsans ym Mil Cyfiawnder Troseddol Llywodraeth y DU, sydd, wrth gwrs, yn wahanol iawn i'r dull blaengar sy'n canolbwyntio ar bobl y mae Llywodraeth Lafur Cymru yn ei ddefnyddio ar gyfer bobl sy'n byw ar y strydoedd yma. Felly, a fyddech chi'n cytuno â mi, Prif Weinidog, bod troseddoli'r rhai sy'n cysgu ar y stryd yn cyfyngu gyfleoedd i'r rhai mwyaf agored i niwed ymgysylltu â gwasanaethau hanfodol, yn aml eu hunig lwybr diogel allan o amgylchiadau a orfododd iddyn nhw gysgu ar y stryd yn y lle cyntaf?
I entirely agree with what Vikki Howells has just said. Her quotation from the former Home Secretary exposed the views of that Government. This was the person who was in charge of that Bill, and it was just disgraceful, absolutely disgraceful, to describe people who are in the unfortunate position that Janet Finch-Saunders set out as having made a ‘lifestyle choice’. And now, those people forced into that position are to be criminalised for what has happened to them. Suella Braverman wanted to criminalise third sector and charitable organisations that provided help to people in those circumstances. But the real point is the point that Vikki Howells makes, Llywydd—that, where people are to be helped, if you treat them as criminals, you just drive them away from the help that is available to them. There could not be a more counterproductive way of providing services for people who need them the most than to turn those people into criminals. I hope that when a legislative consent motion comes before this Senedd, we will make our views on that point clear.
Rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn y mae Vikki Howells newydd ei ddweud. Roedd ei dyfyniad gan y cyn-Ysgrifennydd Cartref yn datgelu barn y Llywodraeth honno. Dyma'r person a oedd yn gyfrifol am y Bil hwnnw, ac roedd yn warthus, yn hollol warthus, i ddisgrifio pobl sydd yn y sefyllfa anffodus y nododd Janet Finch-Saunders, fel eu bod wedi 'dewis ffordd o fyw'. A nawr, mae'r bobl hynny sy'n cael eu gorfodi i'r sefyllfa honno i gael eu troseddoli am yr hyn sydd wedi digwydd iddyn nhw. Roedd Suella Braverman am droseddoli sefydliadau trydydd sector ac elusennol a oedd yn rhoi cymorth i bobl o dan yr amgylchiadau hynny. Ond y gwir bwynt yw'r pwynt y mae Vikki Howells yn ei wneud, Llywydd—lle mae pobl i gael eu helpu, os ydych chi'n eu trin nhw fel troseddwyr, rydych chi ond yn eu gyrru nhw i ffwrdd o'r help sydd ar gael iddyn nhw. Ni allai fod ffordd fwy gwrthgynhyrchiol o ddarparu gwasanaethau i bobl y mae arnyn nhw eu hangen fwyaf na throi'r bobl hynny yn droseddwyr. Rwy'n gobeithio, pan ddaw cynnig cydsyniad deddfwriaethol gerbron y Senedd hon, y byddwn ni'n gwneud ein barn ni ar y pwynt hwnnw'n glir.
5. Pa gynlluniau sydd gan y Llywodraeth i gryfhau'r economi yn Nwyrain De Cymru? OQ60674
5. What plans does the Government have to strengthen the economy in South Wales East? OQ60674
We continue to work with local authorities across the Cardiff capital region to increase economic prosperity. South-east Wales has significant economic strengths, for example in semiconductors, cyber and fintech. Our plans support these strengths as the bedrock of the region’s economic future.
Rydyn ni'n parhau i weithio gydag awdurdodau lleol ar draws prifddinas-ranbarth Caerdydd i gynyddu ffyniant economaidd. Mae gan dde-ddwyrain Cymru gryfderau economaidd sylweddol, er enghraifft mewn lled-ddargludyddion, seiber a thechnoleg ariannol. Mae ein cynlluniau'n cefnogi'r cryfderau hyn fel sylfaen dyfodol economaidd y rhanbarth.
Diolch am yr ateb yna, a dwi'n falch eich bod chi wedi sôn am semiconductors yn fanna.
Thanks for that reply, and I'm glad you mentioned semiconductors there.
I'd like to focus on Newport Wafer Fab and the ongoing acquisition by the American company Vishay. I won’t detail the turbulent history of this site over the last couple of years, but it’s safe to say that the hundreds of staff working there richly deserve some good news of this takeover. Despite the interested company being headquartered in a country that is supposedly our closest ally, Westminster seems to have been dragging their heels when it comes to approving the acquisition. These delays are delaying investment, they’re delaying job security and they’re delaying expansion. Do you share the concerns and frustrations that I have, as well as the hundreds that work on the site at Newport Wafer Fab, about the wait for Westminster to approve such a key site for the Welsh economy? What’s your Government doing to ensure that this process is completed by the 22 February deadline in order to protect the semiconductor industry?
Hoffwn i ganolbwyntio ar Newport Wafer Fab a'r broses gaffael barhaus gan y cwmni o America, Vishay. Ni wnaf fanylu ar hanes cythryblus y safle hwn dros y ddwy flynedd ddiwethaf, ond mae'n deg dweud bod y cannoedd o staff sy'n gweithio yno yn haeddu newyddion da am y trosglwyddiad hwn. Er bod pencadlys y cwmni sydd â diddordeb yng ngwlad ein cynghreiriad agosaf, yn ôl y sôn, mae'n ymddangos bod San Steffan wedi bod yn llusgo ei thraed o ran cymeradwyo'r broses gaffael. Mae'r oedi hwn yn gohirio buddsoddi, mae'n gohirio diogelwch swyddi ac mae'n gohirio ehangu. A ydych chi'n rhannu fy mhryderon a fy rhwystredigaethau i, yn ogystal â'r cannoedd sy'n gweithio ar y safle yn Newport Wafer Fab, am yr aros i San Steffan gymeradwyo safle mor allweddol i economi Cymru? Beth mae eich Llywodraeth chi yn ei wneud i sicrhau bod y broses hon yn cael ei chwblhau erbyn y dyddiad cau ar 22 Chwefror er mwyn diogelu'r diwydiant lled-ddargludyddion?
I thank the Member for those important questions. They echo points put to me recently by the Member for Newport West on behalf of her constituents. Here is an example of a very important factory, important to south Wales but important way beyond that, where the UK Government decided that Nexperia, the company who had bought the facility, were not to be allowed to continue in that ownership. They then walked away. They simply walked away. Having made that decision they offered no help, they offered no guidance, they offered no way of making a difference to that decision.
Fortunately, there is a company that wishes to invest on that site. The UK Government says that it must carry out an investment security unit clearance of that bid, and it promised that it will have completed that by 5 January. Well, here we are, well into February, and no clearance at all has been forthcoming. The Minister wrote to the Minister at the Department for Science, Innovation and Technology on 30 January, last week, asking that they expedite the decision, and pointing out the consequences of not doing so—that any further delay in the completion of the acquisition will now mean the acquisition cannot happen until March at the earliest. That means new uncertainty: new uncertainty for employees, new uncertainty for suppliers, new uncertainty for the company that is seeking to invest here in Wales.
So, I agree with the points the Member has made. He can be assured that the economy Minister here is doing everything we can to persuade the UK Government to deliver on the timetables they themselves have set and to end the uncertainty that is rooted in the decision they themselves made in the first place.
Diolch i'r Aelod am y cwestiynau pwysig hyn. Maen nhw'n adleisio pwyntiau a gafodd eu gwneud i mi yn ddiweddar gan yr Aelod dros Orllewin Casnewydd ar ran ei hetholwyr hi. Dyma enghraifft o ffatri bwysig iawn, sy'n bwysig i dde Cymru ond sy'n bwysig ymhell y tu hwnt i hynny, lle penderfynodd Llywodraeth y DU nad oedd Nexperia, y cwmni a oedd wedi prynu'r cyfleuster, yn cael parhau â'r berchnogaeth honno. Yna, gwnaethon nhw droi eu cefnau arno. Yn blwmp ac yn blaen, fe wnaethon nhw droi eu cefnau arno. Ar ôl gwneud y penderfyniad hwnnw ni wnaethon nhw gynnig unrhyw gymorth, ni wnaethon nhw gynnig unrhyw arweiniad, ni wnaethon nhw gynnig unrhyw ffordd o wneud gwahaniaeth i'r penderfyniad hwnnw.
Yn ffodus, mae yna gwmni sy'n dymuno buddsoddi ar y safle hwnnw. Mae Llywodraeth y DU yn dweud bod yn rhaid iddi gyflawni proses glirio uned diogelwch buddsoddi o'r cais hwnnw, ac fe addawodd y bydd wedi cwblhau honno erbyn 5 Ionawr. Wel, dyma ni, ymhell i mewn i fis Chwefror, ac nid oes unrhyw gliriad o gwbl wedi dod. Ysgrifennodd y Gweinidog at y Gweinidog yn yr Adran Gwyddoniaeth, Arloesi a Thechnoleg ar 30 Ionawr, yr wythnos diwethaf, yn gofyn iddo hwyluso'r penderfyniad, a thynnu sylw at ganlyniadau peidio â gwneud hynny—y bydd unrhyw oedi pellach i gwblhau'r broses caffael nawr yn golygu na all y broses gaffael ddigwydd tan fis Mawrth ar y cynharaf. Mae hynny'n golygu ansicrwydd newydd: ansicrwydd newydd i weithwyr, ansicrwydd newydd i gyflenwyr, ansicrwydd newydd i'r cwmni sy'n ceisio buddsoddi yma yng Nghymru.
Felly, rwy'n cytuno â'r pwyntiau y mae'r Aelod wedi'u gwneud. Gallwch chi fod yn dawel eich meddwl bod Gweinidog yr economi yn y fan yma'n gwneud popeth o fewn ein gallu i berswadio Llywodraeth y DU i gyflawni'r amserlenni y maen nhw eu hunain wedi'u pennu ac i ddod â'r ansicrwydd sydd wedi'i wreiddio yn y penderfyniad y gwnaethon nhw eu hunain yn y lle cyntaf.
6. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o ansawdd gwasanaethau iechyd meddwl yng Nghonwy a Sir Ddinbych? OQ60649
6. What assessment has the First Minister made of the quality of mental health services in Conwy and Denbighshire? OQ60649
I thank the Member for that question. The quality of mental health services in Conwy and Denbighshire is assessed in a range of different ways, including through the local health board and Healthcare Inspectorate Wales. HIW's mental health monitoring annual report was published in January. It assesses progress made and identifies areas for further improvement across Wales.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Mae ansawdd gwasanaethau iechyd meddwl yng Nghonwy a sir Ddinbych yn cael eu hasesu mewn amrywiaeth o wahanol ffyrdd, gan gynnwys drwy'r bwrdd iechyd lleol ac Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru. Cafodd adroddiad blynyddol monitro iechyd meddwl Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru ei gyhoeddi ym mis Ionawr. Mae'n asesu'r cynnydd sydd wedi ei wneud ac yn nodi meysydd i'w gwella ymhellach ledled Cymru.
I'm grateful for that response, First Minister. Mental health services in north Wales are currently in special measures due to failings, and we know that they've been in special measures and the subject of intervention since 2015. But I regret to inform you that I still get reports of persistent problems in these services, particularly in terms of community mental health services, I'm afraid, at the moment.
I'm frequently being contacted by constituents and other organisations working to support people with mental health problems who tell me that they're having difficulties in accessing support from the community mental health service at Colwyn Bay's Nant y Glyn mental health centre. Patients who contact the centre are fobbed off, they're promised callbacks that they don't receive, and even court orders to provide support to patients are being ignored.
I know that HIW has raised concerns about access to community mental health support at that centre; I've also raised concerns with the Betsi Cadwaladr University Health Board. But I'm afraid there's no evidence whatsoever of any improvement. If anything, things appear to be getting worse, and little appears to be done at the moment in terms of shining a light on these things by the health board itself, or, indeed, the Welsh Government.
So, can I ask you, First Minister, what action is the Welsh Government taking to ensure that patients in my constituency can get access to those vital community mental health services that they need, so that their health is not getting worse, and that they don't come to harm?
Rwy'n ddiolchgar am yr ateb hwnnw, Prif Weinidog. Ar hyn o bryd mae gwasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd mewn mesurau arbennig oherwydd methiannau, ac rydyn ni'n gwybod eu bod nhw wedi bod mewn mesurau arbennig ac yn destun ymyrraeth ers 2015. Ond mae'n ddrwg gennyf i roi gwybod i chi fy mod i'n cael adroddiadau o hyd am broblemau parhaus yn y gwasanaethau hyn, yn enwedig o ran gwasanaethau iechyd meddwl cymunedol, mae arnaf i ofn, ar hyn o bryd.
Mae etholwyr a sefydliadau eraill sy'n gweithio i gefnogi pobl â phroblemau iechyd meddwl yn cysylltu â mi yn aml gan ddweud wrthyf eu bod nhw'n ei chael hi'n anodd i gael cymorth gan y gwasanaeth iechyd meddwl cymunedol yng nghanolfan iechyd meddwl Nant y Glyn Bae Colwyn. Mae cleifion sy'n cysylltu â'r ganolfan yn cael eu diystyru, maen nhw'n addo eu ffonio yn ôl, ond dydyn nhw ddim yn eu derbyn, ac mae hyd yn oed gorchmynion llys i roi cymorth i gleifion yn cael eu hanwybyddu.
Rwy'n gwybod bod Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru wedi codi pryderon am fynediad at gymorth iechyd meddwl cymunedol yn y ganolfan honno; rwyf i hefyd wedi codi pryderon gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Ond mae arnaf i ofn nad oes unrhyw dystiolaeth o unrhyw welliant. Os rhywbeth, mae'n ymddangos bod pethau'n gwaethygu, ac ymddengys nad oes llawer yn cael ei wneud ar hyn o bryd o ran taflu goleuni ar y pethau hyn gan y bwrdd iechyd ei hun, nac, yn wir, Llywodraeth Cymru.
Felly, a gaf i ofyn i chi, Prif Weinidog, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod cleifion yn fy etholaeth i'n gallu cael y gwasanaethau iechyd meddwl cymunedol hanfodol hynny y mae eu hangen arnyn nhw, fel nad yw eu hiechyd yn gwaethygu, ac nad ydyn nhw'n dod i niwed?
I thank Darren Millar for those important points, which I do take very seriously. I'm aware of the complaints that have been made about the Nant y Glyn community mental health team service in his constituency. I know that one of the reasons why HIW recently carried out an inspection of the service was because of the number of concerns that had been raised with them. The health board itself would say that action has been taken and that the number of complaints last year was below the number of complaints received in 2022. I myself spoke with the vice-chair of the board at the weekend—the newly appointed vice chair, Gareth Williams, who will lead for the board on mental health services. He was immediately aware of the nature of the concerns that have been raised, and he echoed many of the things that the local Member has raised this afternoon, Llywydd.
We will await the report of that HIW inspection. There were no immediate concerns raised. He will know that the first thing that HIW do is to identify any things that need to be put right there and then. So, I think it is some comfort at least that there were no issues of that sort. The report is due for publication in April, and then we will have an independent assessment of the current state of services. I'm sure it will make recommendations for improvement, and I know that the Minister will work with the health board to make sure that those recommendations are taken seriously and that the necessary improvements are made.
Diolch i Darren Millar am y pwyntiau pwysig hynny, yr wyf i'n eu cymryd o ddifrif. Rwy'n ymwybodol o'r cwynion sydd wedi'u gwneud am wasanaeth tîm iechyd meddwl cymunedol Nant y Glyn yn ei etholaeth ef. Rwy'n ymwybodol mai un o'r rhesymau pam y cynhaliodd Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru archwiliad o'r gwasanaeth yn ddiweddar, oedd oherwydd nifer y pryderon a gafodd eu codi gyda nhw. Byddai'r bwrdd iechyd ei hun yn dweud bod camau wedi'u cymryd a bod nifer y cwynion y llynedd yn is na nifer y cwynion a ddaeth i law yn 2022. Siaradais i fy hun ag is-gadeirydd y bwrdd dros y penwythnos—yr is-gadeirydd sydd newydd ei benodi, Gareth Williams, a fydd yn arwain ar ran y bwrdd ar wasanaethau iechyd meddwl. Roedd e'n ymwybodol ar unwaith o natur y pryderon a gafodd eu codi, ac adleisiodd lawer o'r pethau y mae'r Aelod lleol wedi'u codi y prynhawn yma, Llywydd.
Byddwn ni'n aros am adroddiad yr arolygiad hwnnw gan AGIC. Ni chodwyd unrhyw bryderon ar unwaith. Bydd e'n ymwybodol mai'r peth cyntaf y mae AGIC yn ei wneud yw nodi unrhyw bethau y mae angen eu cywiro yn y fan a'r lle. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n rhywfaint o gysur o leiaf nad oedd unrhyw faterion o'r math hwnnw. Mae disgwyl i'r adroddiad gael ei gyhoeddi ym mis Ebrill, ac yna bydd gennym asesiad annibynnol o gyflwr presennol y gwasanaethau. Rwy'n siŵr y bydd yn gwneud argymhellion ar gyfer gwella, ac rwy'n gwybod y bydd y Gweinidog yn gweithio gyda'r bwrdd iechyd i sicrhau bod yr argymhellion hynny'n cael eu cymryd o ddifrif a bod y gwelliannau angenrheidiol yn cael eu gweithredu.
7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am rôl y Llywodraeth yng ngwaith Ambiwlans Awyr Cymru? OQ60634
7. Will the First Minister make a statement on the Government's role in the work of the Wales Air Ambulance? OQ60634
Mae Elusen Ambiwlans Awyr Cymru yn annibynnol. Mae'n cael ei ariannu gan bobl Cymru ac nid yw'n atebol i Lywodraeth Cymru. Mae'r Gwasanaeth Casglu a Throsglwyddo Meddygol Brys, sy'n gweithio gyda'r elusen i ddarparu gwasanaethau gofal critigol arbenigol, yn cael ei gomisiynu gan y byrddau iechyd.
Thank you very much, Llywydd. The Wales Air Ambulance Charity is independent. It is funded by the people of Wales and is not accountable to the Welsh Government. The Emergency Medical Retrieval and Transfer Service, which works with the charity to provide critical care services, is commissioned by the health boards.
Diolch i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Yr wythnos diwethaf, fe ddywedodd y Prif Weinidog, mewn ymateb i gwestiwn gan Rhun ap Iorwerth ynghylch y cynlluniau i aildrefnu'r ambiwlans awyr, y gallai
'dau neu dri o bobl bob diwrnod nad ydyn nhw'n derbyn y gwasanaeth hwn ar hyn o bryd dderbyn y gwasanaeth o dan y trefniadau newydd'.
Dyna'r dyfyniad. Mae'r modelu yn dangos bod yr hyn ddywedodd y Prif Weinidog yn wir am fwy nag un o'r opsiynau sydd yn cael eu hystyried. Mae'n wir cyn belled ag y mae canoli gwasanaeth yn rhywle fel Rhuddlan yn y cwestiwn, ond mae e hefyd yn wir y byddai mwy o bobl yn cael eu gweld o gadw'r canolfannau presennol yn Ninas Dinlle a'r Trallwng, a thrwy gyflwyno cerbyd ymateb brys yn y gogledd-ddwyrain. Ond y gwahaniaeth rhwng y ddau opsiwn ydy bod y modelu'n dangos, drwy ganoli'r gwasanaeth, y byddai cymunedau gogledd Môn, Pen Llŷn, Meirionnydd, Maldwyn a gogledd Ceredigion oll yn colli allan yn sylweddol. Ydy'r Prif Weinidog, felly, yn cytuno â mi fod hyn yn bryderus ac, ymhellach, yn cytuno na ddylid cyflwyno unrhyw gynllun ad-drefnu sydd yn peryglu pobl yn y cymunedau yma?
I thank the First Minister for that response. Last week, the First Minister said, in response to a question from Rhun ap Iorwerth on plans to realign the services of the air ambulance, that
'Two to three people every single day who currently don't receive this service could receive the service under the new arrangements'.
That's the quote. The modelling demonstrates that what the First Minister said is correct on more than one of the options being considered. It's true as far as centralising services in somewhere like Rhuddlan is concerned, but it's also true that more people would be seen if the current centres were retained at Dinas Dinlle and Welshpool, and by introducing an emergency vehicle in the north-east. But the difference between the two options is that the modelling shows that centralising services would mean that communities in north Anglesey, the Llŷn peninsula, Meirionnydd, Montgomeryshire and north Ceredigion would all lose out significantly. Does the First Minister, therefore, agree with me that this is concerning and, furthermore, does he agree that no reorganisation should be introduced that puts people at risk in those communities?
Wel, allaf i ddim cytuno gyda'r Aelod, achos beth dwi wedi'i weld yw bod dau egwyddor gyda'r bobl a'r arbenigwyr yn y maes sydd wedi gwneud y gwaith i weld a allwn ni dynnu mwy o wasanaeth mas o bopeth sydd gyda ni ar hyn o bryd. A'r egwyddor gyntaf oedd: os yw pobl yn cael y gwasanaeth nawr, dylid parhau i'w gael—parhau i'w gael. Dyna'r egwyddor gyntaf—nid cael llai o wasanaeth, ond cario ymlaen gyda'r gwasanaeth sydd gyda nhw ar hyn o bryd. A'r ail egwyddor oedd i weld a yw'n bosibl, trwy newidiadau, i gael mwy o bobl yn gallu cael mynediad at y gwasanaeth. Dyna oedd pwrpas y gwaith i gyd.
Nawr, mae'r gwaith yna'n parhau i fynd ymlaen. Mae mwy o drafodaethau gyda phobl leol. Ond ar ddiwedd y dydd, os yw'r gwaith yn dangos y gallwn ni gario ymlaen gyda'r gwasanaeth sy'n bodoli nawr i bobl yng ngogledd Cymru, ac yn y gorllewin hefyd, a hefyd i gael mwy o bobl i gael y gwasanaeth yn y dyfodol, gallaf i ddim dweud fy mod yn mynd i fod yn erbyn y casgliad yna.
Well, I can't agree with the Member, because what I have seen is that there were two principles from the experts in the field who carried out the work to see whether we can bring more out of the services that we currently have. And the first principle was that if people are receiving the service now, then they should continue to receive that service. That's the first principle. It's not a reduced service, but it's maintaining current service levels. And the second principle was to see whether it was possible, through making changes, to have more people access these services. That was the purpose of all of this work.
Now, that work is ongoing. There are discussions ongoing with local people. But at the end of the day, if the work demonstrates that we can continue to provide the service that exists now to people in north and west Wales, and also ensure that more people are seen by the service in the future, then I can't say that I would oppose that conclusion.
8. Pa gynnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud ar gynnal perthnasoedd â Chymry sy'n byw dramor? OQ60655
8. What progress has the Welsh Government made on maintaining relationships with the Welsh diaspora abroad? OQ60655
Llywydd, mae’r Cymry ar wasgar, y rhai sydd wedi astudio yng Nghymru, a chyfeillion Cymru sy’n byw ac yn gweithio dramor yn chwarae rôl bwysig i hyrwyddo ein gwlad. Maen nhw’n cynrychioli y gorau o ddiwylliant Cymru, ac maen nhw’n annog cysylltiadau busnes ac eraill. Rydym yn parhau i feithrin cysylltiadau â’r Cymry ar wasgar fel rhan o'n strategaeth rhyngwladol.
The Welsh diaspora, alumni, and friends of Wales who live and work overseas are important advocates for our nation. They showcase the best of Welsh culture, and encourage business and other links. We continue to nurture these relationships with the Welsh diaspora as part of our international strategy.
Diolch, Brif Weinidog. Gyda'r cyfyngiad yn cael ei godi ar bleidleiswyr Cymreig sy'n byw dramor yn yr etholiad cyffredinol nesaf, mae'n bwysicach fyth ein bod ni yn creu cyswllt gyda'r Cymry alltud. A'r wythnos diwethaf, roedd yn fraint cwrdd â nifer o Gymru alltud yn Philadelphia a Washington. Er bod nifer heb eu geni yng Nghymru, a rhai heb dras Gymreig o gwbl, maent yn angerddol, fel y dywedoch chi, dros ein gwlad ni. Maent yn cadw ac yn hyrwyddo nifer o lefydd hanesyddol, yn siarad, canu ac yn gweddïo yn Gymraeg, ac yn pobi'r piciau ar y maen gorau dwi wedi'u blasu ers blynyddoedd.
Dwi ddim yn mynd i ailadrodd consérn Cadeirydd y pwyllgor diwylliant yr wythnos diwethaf ar impact y gyllideb ar gysylltiadau rhyngwladol, ond, yn sicr, mae yna botensial enfawr fan hyn ymysg y Cymry dramor i gyfrannu tuag at ein heconomi, ein cymdeithas a'n diwylliant. Yn yr amserau heriol ac ansefydlog yma, Brif Weinidog, sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i hyrwyddo Cymru yn effeithiol yn fyd-eang? Diolch yn fawr.
Thank you, First Minister. Given the lifting of restrictions on Welsh voters living abroad from participating in the next general election, it's more important than ever that we create links with the Welsh disapora. And last week, it was a privilege to meet a number of the diaspora in Philadelphia and Washington. Although many weren't born in Wales, and some don't have any Welsh background at all, they are passionate, as you said, about our nation. They promote and retain a number of historic sites. They speak, prey and sing in Welsh, and make the best Welsh cakes that I've tasted for many a year.
I'm not going to repeat the concerns the Chair of the culture committee expressed last week on the impact of the budget on international relations, but, certainly, there is huge potential here among the Welsh diaspora to contribute towards our economy, our society and our culture. In these challenging and unstable times, First Minister, how will the Welsh Government promote Wales effectively at a global level?
Wel, Llywydd, dwi'n cytuno gyda'r Aelod am bwysigrwydd gwneud gwaith ledled y byd. Ble bynnag rŷch chi'n cwrdd â phobl o Gymru ar draws y byd, maen nhw mor frwdfrydig i gynrychioli Cymru ac i gyfrannu at lwyddiant Cymru yn y dyfodol.
Clywais fod yr Aelod wedi bod draw yn America, ac, wrth gwrs, mae tîm o bobl gyda ni yn America yn barod sy'n gweithio'n galed i wneud popeth roedd yr Aelod yn siarad amdano, i wneud mwy i godi ymwybyddiaeth am Gymru, i wneud mwy i gydweithio â phobl sy'n fodlon ein helpu ni yn yr ymdrech yna. Rŷn ni wedi cefnogi, dros y blynyddoedd, yr ŵyl sydd ar gael yng Ngogledd America, sy'n tynnu pobl o Gymru at ei gilydd, ac mae nifer o Weinidogion wedi bod draw yn America i wneud yr un peth.
Well, Llywydd, I agree with the Member that we should do work all over the world. Whenever you meet people from Wales across the world, they're so enthusiastic to represent Wales and to contribute to Wales's success in the future.
I heard that the Member had been in America, and, of course, we have a team of people in America already who work very hard to do everything the Member talked about, to do more to raise awareness about Wales, to do more to co-operate with people who are willing to help us in those efforts. We have supported, over the years, the festival in North America, which draws Welsh people together, and a number of Ministers have visited America in order to do that same work.
Llywydd, I think one of the most striking things of the last six months was the visit made by the Minister for Economy to Birmingham, Alabama, to help mark the sixtieth anniversary of the dreadful events when the Sixteenth Street Baptist Church was bombed, and where people from Wales made those contributions to that window that has been such a symbol of our friendship with the people of Birmingham in Alabama. And I think that stands as a real symbol of exactly the points that the Member has made this afternoon, and the determination of this Government to go on supporting those efforts.
Llywydd, rwy'n credu mai un o'r pethau mwyaf trawiadol dros y chwe mis diwethaf oedd ymweliad Gweinidog yr Economi â Birmingham, Alabama, i helpu i nodi chwe deg mlynedd ers y digwyddiadau ofnadwy pan fomiwyd Eglwys y Bedyddwyr ar Sixteenth Street, a lle gwnaeth pobl o Gymru y cyfraniadau hynny i'r ffenestr honno sydd wedi bod yn gymaint o symbol o'n cyfeillgarwch â phobl Birmingham yn Alabama. Ac rwy'n credu bod hynny'n symbol go iawn o'r union bwyntiau y mae'r Aelod wedi'u gwneud y prynhawn yma, a phenderfyniad y Llywodraeth hon i barhau i gefnogi'r ymdrechion hynny.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd nesaf, a Lesley Griffiths, y Trefnydd, i wneud y datganiad yma.
The business statement and announcement is next, and Lesley Griffiths, the Trefnydd, to make this statement.
Diolch, Llywydd. There are three changes to today's agenda. Firstly, the Deputy Minister for Social Partnership will make a statement on the South Wales Fire and Rescue Service review of culture and values—next steps. Secondly, I have postponed the debate on the Special School Residential Services (Service Providers and Responsible Individuals) (Wales) 2024, which will be rescheduled in due course. Finally, the Minister for Economy will seek a suspension of Standing Orders after consideration of the draft budget, to enable us to debate the steel industry in Wales. Draft business for the next three sitting weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae yna dri newid i agenda heddiw. Yn gyntaf, bydd y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol yn gwneud datganiad ar adolygiad Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru o ddiwylliant a gwerthoedd—y camau nesaf. Yn ail, rwyf i wedi gohirio'r ddadl ar y Gwasanaethau Preswyl Ysgolion Arbennig (Darparwyr Gwasanaethau ac Unigolion Cyfrifol) (Cymru) 2024, a gaiff ei haildrefnu maes o law. Yn olaf, bydd Gweinidog yr Economi yn ceisio ataliad o'r Rheolau Sefydlog wedi ystyriaeth o'r gyllideb ddrafft, er mwyn rhoi cyfle inni drafod y diwydiant dur yng Nghymru. Nodir y busnes drafft ar gyfer y tair wythnos eistedd nesaf yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Minister, yesterday evening I joined farmers in Narberth, in my constituency, for the NFU Cymru roadshow, with regard to the sustainable farming scheme. Last week you will have been aware of over 1,000 farmers who met in Welshpool, with concerns as to this Government's approach to agriculture and the rural economy in Wales at the moment. At yesterday's event, it was clear from NFU Cymru—. And I commend them for the way that they presented their roadshow, and their detailed analysis of the sustainable farming scheme, going through all 17 points of the universal actions. That's contrary to the Welsh Government-run roadshow events, which have only cherry-picked some of the universal actions—that has been fed back to me. Now, the irony wasn't lost on me when it was highlighted that the largest picture on the consultation is one of a tree. Farmers in Wales are feeling despondent, frustrated and angry. Last week I wrote to you, asking you to pause the consultation on the sustainable farming scheme, to allow the temperature to lower, and so that Welsh Government, farmers, and the farming unions could look again at the sustainable farming scheme, ensuring that it doesn't continue in the way that it is, which is a policy of economic self-harm, with the loss of potentially 5,500 jobs. I'd be grateful if you could update us on whether you have taken consideration into pausing the scheme, to ensure that the temperature is lowered, and that farmers aren't forced into a scheme that does not work for the sector here in Wales. Because, remember: no farmers, no food—heb amaeth, heb faeth.
Gweinidog, neithiwr fe wnes i ymuno â ffermwyr yn Arberth, yn fy etholaeth i, ar gyfer sioe deithiol NFU Cymru, ar gyfer ymdrin â'r cynllun ffermio cynaliadwy. Rydych chi'n ymwybodol fod dros 1,000 o ffermwyr wedi cyfarfod yn y Trallwng yr wythnos diwethaf, gyda phryderon ynghylch dull y Llywodraeth hon o ymdrin ag amaethyddiaeth a'r economi wledig yng Nghymru ar hyn o bryd. Yn y digwyddiad ddoe, roedd hi'n amlwg oddi wrth NFU Cymru—. Ac rwyf i'n eu canmol nhw am gyflwyniad effeithiol eu sioe deithiol nhw, a'u dadansoddiad manwl o'r cynllun ffermio cynaliadwy, gan fynd drwy 17 pwynt y camau gweithredu cyffredinol. Mae hynny'n wahanol iawn i ddigwyddiadau teithiol gan Lywodraeth Cymru, sy'n gwneud dim ond dethol rhai o'r camau gweithredu cyffredinol—fe gafodd hynny ei gyfleu yn ei ôl i mi. Nawr, nid aeth eironi'r sefyllfa heibio i mi pan dynnwyd sylw at y ffaith mai'r darlun mwyaf amlwg a welir yn yr ymgynghoriad yw darlun o goeden. Mae ffermwyr yng Nghymru yn teimlo yn ddigalon, yn rhwystredig ac yn ddig. Fe ysgrifennais i atoch chi yr wythnos diwethaf i ofyn a fyddech chi'n gohirio'r ymgynghoriad ar y cynllun ffermio cynaliadwy am y tro, er mwyn i'r tymheredd ostwng, ac er mwyn i Lywodraeth Cymru, ffermwyr, a'r undebau ffermio edrych unwaith eto ar y cynllun ffermio cynaliadwy, gan sicrhau nad yw'n parhau fel y mae, sef polisi o hunan-niweidio economaidd, a fyddai'n achosi colli 5,500 o swyddi. Fe fyddwn i'n ddiolchgar pe gallech roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynghylch a ydych chi wedi ystyried gohirio'r cynllun am y tro, ar gyfer sicrhau bod y tymheredd yn gostwng, ac nad yw ffermwyr yn cael eu gorfodi i blygu i gynllun nad yw'n addas i'r sector yma yng Nghymru. Oherwydd, cofiwch: heb ffermwyr, nid oes bwyd—heb amaeth, heb faeth.
I am aware you have written to me, and I will of course be responding to you this week. My next meeting, as soon as I leave the Chamber after this business statement, is with NFU Cymru. We are out to consultation. I think everybody needs to remember that we are out to consultation. There is another month to go. As you heard the First Minister saying, the consultation has changed and evolved over the years. We have listened to the farmers for seven years—way before you came here. We have been listening to farmers for seven years, since the referendum vote to leave the European Union. It is a time of change, and you will have heard the First Minister say that we absolutely recognise that and understand it. I too pay tribute to the NFU for having these roadshows. I think it's important that as many farmers as possible engage with, not just the Welsh Government roadshows—. And I had a meeting with my officials just before I came into the Chamber, to get the latest data back and the discussions that are being held. And it's really very interesting to see the number of farmers who want to go along to the roadshows, to get the answers to the questions that they have around the consultation. But it is a consultation. We need to wait for that consultation to finish, in a month. There will then be further discussions, there will then be further economic analysis. No decision will be rushed. I have said that there won't be that transition to SFS until that scheme is ready. And I will be responding to you this week.
Rwy'n ymwybodol eich bod chi wedi ysgrifennu ataf i, ac wrth gwrs fe fyddaf i'n ymateb i chi'r wythnos hon. Gydag NFU Cymru y bydd fy nghyfarfod nesaf i, yn union ar ôl i mi ymadael â'r Siambr wedi'r datganiad busnes hwn. Rydym ni wedi mynd allan i ymgynghori. Rwy'n credu bod angen i bawb gofio ein bod ni allan i ymgynghori. Mae mis arall eto. Fel clywsoch chi'r Prif Weinidog yn dweud, mae'r ymgynghoriad wedi newid ac esblygu dros y blynyddoedd. Rydym ni wedi gwrando ar y ffermwyr ers saith mlynedd—ymhell cyn i chi fod yma. Rydym ni wedi bod yn gwrando ar ffermwyr ers saith mlynedd, ers pleidlais y refferendwm i ymadael â'r Undeb Ewropeaidd. Mae hwn yn gyfnod o newid, ac rydych chi wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud ein bod ni'n llwyr gydnabod hynny ac yn deall hynny. Rwyf innau hefyd am roi teyrnged i'r NFU am gynnal y sioeau teithiol hyn. Rwyf i o'r farn ei bod hi'n bwysig i gymaint o ffermwyr â phosibl ymgysylltu â'r rhain, nid sioeau teithiol Llywodraeth Cymru yn unig—. Ac fe gefais i gyfarfod gyda'm swyddogion ychydig cyn i mi ddod i mewn i'r Siambr, i gael y data diweddaraf yn ôl a'r trafodaethau sy'n cael eu cynnal. Ac mae hi'n ddiddorol iawn gweld nifer y ffermwyr sy'n awyddus i fynychu'r sioeau teithiol, i gael atebion i'r cwestiynau sydd ganddyn nhw ynghylch yr ymgynghoriad. Ond ymgynghoriad ydyw. Mae angen i ni aros i'r ymgynghoriad hwnnw ddod i ben, ymhen mis. Fe fydd yna drafodaethau pellach, ac wedyn fe fydd yna ddadansoddiad economaidd pellach. Ni fydd unrhyw benderfyniad yn cael wneud ar frys. Rwyf i wedi dweud na fydd y newid hwnnw i'r cynllun ffermio cynaliadwy yn digwydd hyd nes y bydd y cynllun hwnnw'n barod. Ac fe wnaf i ymateb i chi'r wythnos hon.
Trefnydd, I'd like to ask for a statement, please, from the Deputy Minister for Arts, Sport and Tourism relating to how organisations within her portfolio are responding to the cuts in the draft budget. Obviously, we'll be discussing the draft budget later on, but there is a specific point. Many organisations have already opened voluntary redundancy schemes, in anticipation of the cuts, and are warning that compulsory redundancies are likely. Of concern is the fact that some of the organisations, such as the National Library of Wales, and, I believe, the Arts Council of Wales, have actually opened the schemes having just recently changed, with very little consultation, the terms and conditions relating to voluntary redundancies and compulsory redundancies. The less favourable conditions will disproportionately impact young people, but also those who have taken career breaks—most of them women who have had families. So, the statement I'd like is on what assessment the Deputy Minister has made of how organisations are preparing to implement the cuts, and how we are going to ensure that Welsh Government sponsored bodies are aligned, in terms of those policies, to make sure that there's not that inconsistency, if the worst comes and that people have to be made compulsory redundant.
Trefnydd, fe hoffwn i ofyn am ddatganiad, os gwelwch chi'n dda, gan Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau, Chwaraeon a Thwristiaeth ynghylch sut mae sefydliadau o fewn ei phortffolio yn ymateb i'r toriadau yn y gyllideb ddrafft. Yn amlwg, fe fyddwn ni'n trafod y gyllideb ddrafft yn nes ymlaen, ond fe geir un pwynt penodol. Mae llawer o sefydliadau wedi agor cynlluniau diswyddo gwirfoddol eisoes, gan ragweld y toriadau, ac maen nhw'n rhybuddio y bydd diswyddiadau gorfodol yn debygol. Mae'r ffaith fod rhai o'r sefydliadau, fel Llyfrgell Genedlaethol Cymru a Chyngor Celfyddydau Cymru, rwy'n credu, wedi agor y cynlluniau mewn gwirionedd ar ôl newid yn ddiweddar, heb fawr ddim ymgynghori, y telerau a'r amodau sy'n ymwneud â diswyddiadau gwirfoddol a diswyddiadau gorfodol yn peri pryder. Fe fydd yr amodau llai ffafriol yn effeithio yn anghymesur ar bobl ifanc, ond ar rai hefyd sydd wedi cymryd cyfnodau i ffwrdd o'u gyrfaoedd—menywod sydd wedi bod yn magu eu teuluoedd yw'r rhan fwyaf. Felly, y datganiad yr hoffwn ei gael byddai un ynglŷn ag unrhyw asesiad a wnaeth y Dirprwy Weinidog o ran sut mae sefydliadau yn paratoi i weithredu'r toriadau, a sut ydym ni am sicrhau y bydd cyrff a noddir gan Lywodraeth Cymru yn cyd-fynd â'i gilydd, i sicrhau nad oes anghysondebau fel hyn, pe byddai hi'n mynd i'r pen a bod rhaid diswyddo pobl yn orfodol.
Thank you. Well, clearly, every budget has had to face cuts right across the Welsh Government, and the Minister for Economy, and, of course, that's the Deputy Minister's portfolio as well, had significant cuts that they've had to, then, pass on, unfortunately, to the sort of organisations that you have spoken about. I think it was a really important piece of work, ahead of the draft budget being published, that we all, as Ministers, had discussions with our stakeholders about the types of reductions that we were, unfortunately, having to pass on. And I know the Deputy Minister will continue to have those discussions, as we go forward.
Diolch i chi. Wel, yn amlwg, mae pob cyllideb wedi gorfod wynebu toriadau ar draws Llywodraeth Cymru, ac mae Gweinidog yr Economi, ac mae hwnnw, wrth gwrs yn bortffolio'r Dirprwy Weinidog hefyd, wedi gweld toriadau sylweddol y bu'n rhaid, wedyn, yn anffodus, eu trosglwyddo i'r math o sefydliadau y gwnaethoch chi sôn amdanyn nhw. Rwy'n credu ei fod yn ddarn pwysig iawn o waith, cyn cyhoeddi'r gyllideb ddrafft, ein bod ni i gyd, fel Gweinidogion, yn cael trafodaethau gyda'n rhanddeiliaid ynglŷn â'r mathau o ostyngiadau y bu'n rhaid i ni eu trosglwyddo, yn anffodus. Ac rwy'n gwybod y bydd y Dirprwy Weinidog yn parhau i gael y trafodaethau hyn, wrth symud ymlaen.
I just want to follow up on the remarks of Sam Kurtz, because they have to be seen in terms of both the impact of Brexit on our ability to ensure we have food security, as well as climate change, where we've seen Barcelona declaring a drought this month, and the very serious issues that face us all. So, I wondered if it is possible to have a debate in Government time on our food security and what we're doing to address it, including how we manage our land management programme.
You will have heard the First Minister, earlier on, saying it's very important that we try and ensure that people are not admitted to hospital who don't need to be there. So, looking at the Academy of Medical Sciences, which yesterday called on action to reduce infant deaths, where the UK is thirtieth out of 49 rich countries, on obesity, where one in five children under the age of five is obese or overweight, and tooth decay, which is well rehearsed by my colleague Jane Dodds. And in light of the Food Foundation's report on breastfeeding today, which indicates that, in a survey of mothers with children under 18 months, most of them said that they would have liked to have continued to breastfeed longer, and we know that this is one of the most important interventions—. I know that health Ministers have done a great deal to drive up breastfeeding rates, but there's always more to be done, and this is one of the ways to prevent children being admitted to hospital with either respiratory or gastric infections, because once they take off they can become extremely serious very quickly.
Fe hoffwn i sôn ychydig mwy am y sylwadau a wnaeth Sam Kurtz, oherwydd mae'n rhaid eu gweld nhw o ran effaith Brexit ar ein gallu ni i sicrhau bod gennym ddiogelwch bwyd, yn ogystal â newid hinsawdd, wrth inni weld Barcelona yn cyhoeddi sychder y mis hwn, a'r materion difrifol iawn sy'n ein hwynebu ni i gyd. Felly, tybed a yw hi'n bosibl cael dadl yn amser y Llywodraeth ar ein diogelwch bwyd a'r hyn yr ydym ni'n ei wneud i fynd i'r afael â hynny, gan gynnwys sut y byddwn ni'n rheoli ein rhaglen rheoli tir.
Fe glywsoch chi'r Prif Weinidog, yn gynharach, yn dweud ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n ceisio sicrhau nad yw pobl yn cael eu derbyn i ysbytai heb angen gwirioneddol iddyn nhw fod yno. Felly, o edrych ar yr Academi Gwyddorau Meddygol, a alwodd am gamau ddoe i ymdrin â chyfraddau marwolaethau babanod, lle mae'r DU yn safle rhif deg ar hugain o blith 49 o wledydd cyfoethog, o ran gordewdra, lle mae un o bob pump o blant dan bump oed yn ordew neu dros bwysau, a phydredd dannedd, sy'n cael ei godi yn aml gan fy nghyd-Aelod, Jane Dodds. Ac yng ngoleuni adroddiad y Sefydliad Bwyd ar fwydo ar y fron heddiw, sy'n nodi, mewn arolwg o famau â phlant dan 18 mis, bod y rhan fwyaf ohonyn nhw'n dweud y bydden nhw wedi hoffi parhau i fwydo o'r fron am ragor o amser, ac fe wyddom ni mai hwnnw yw un o'r ymyriadau pwysicaf—. Rwy'n gwybod bod Gweinidogion iechyd wedi gwneud llawer iawn i gynyddu cyfraddau bwydo ar y fron, ond mae mwy eto i'w wneud bob amser, a dyma un o'r ffyrdd o atal plant rhag cael eu derbyn i'r ysbyty naill ai â heintiau anadlol neu gastrig, oherwydd pan fydd y rhain yn cychwyn, fe allan nhw fynd yn ddifrifol iawn yn gyflym iawn.
Thank you. I think you raise two very important points, but the latter one, I think, is really important. Certainly, with my north Wales hat on, I was at the Eisteddfod last summer, where I met with health visitors from Betsi Cadwaladr University Health Board, who are doing fantastic work to continue to promote the very topic you referred to and make sure that people are aware of the benefits of breastfeeding as long as possible.
In relation to food security, which, of course, is incredibly important, and one of the things in the sustainable farming scheme—. We know the biggest threat to our sustainable food production is the climate change emergency. And I absolutely agree with your comments around EU exit. I was at a farm on Thursday, where there were seven people around the table discussing how they felt—well, I don't think 'lied to' is too strong a word—when they voted to leave the European Union, because they strongly believed in what they were told. Unfortunately, the proper information and the correct information didn't get out, and the impact of that is now being seen right across the country.
Diolch i chi. Rwy'n credu eich bod chi'n codi dau bwynt pwysig iawn, ond mae'r un olaf, yn fy marn i, yn un pwysig tu hwnt. Yn sicr, yn rhinwedd fy swydd o ran y gogledd, roeddwn i yn yr Eisteddfod yr haf y llynedd, pan gwrddais i ag ymwelwyr iechyd o Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, sy'n gwneud gwaith gwych i barhau i hyrwyddo'r union bwnc yr oeddech chi'n cyfeirio ato o ran sicrhau bod pobl yn ymwybodol o fanteision bwydo ar y fron cyn belled ag y bo modd.
O ran diogelwch bwyd, sydd, wrth gwrs, yn hynod bwysig, ac yn un o'r pethau yn y cynllun ffermio cynaliadwy—. Fe wyddom ni mai'r bygythiad mwyaf i'n cynhyrchiad bwyd cynaliadwy yw'r argyfwng newid hinsawdd. Ac rwy'n cytuno yn llwyr â'ch sylwadau ynghylch gadael yr UE. Roeddwn i ar fferm ddydd Iau, lle'r oedd saith o bobl o gwmpas y bwrdd yn trafod sut roedden nhw'n teimlo—wel, nid wyf i'n credu bod yr ymadrodd 'fe'n twyllwyd ni' yn rhy gryf—pan wnaethon nhw bleidleisio i adael yr Undeb Ewropeaidd, am eu bod nhw'n credu yn gryf yn yr hyn a ddywedwyd wrthyn nhw. Yn anffodus, ni ddaeth yr wybodaeth briodol na'r wybodaeth gywir i'r amlwg, ac mae effaith hynny yn cael ei deimlo ledled y wlad ar hyn o bryd.
Trefnydd, I'd like to call for a statement from the local government and finance Minister, providing an update on the Non-Domestic Rating (Amendment of Definition of Domestic Property) (Wales) Order 2022, and particularly the impact of that Order, a substantive part of which defines a self-catering business as one that must be let for 182 nights a year, which is an increase, as you're aware, from the previous definition of 70 nights. And you'll recall that I raised significant concerns with this Order, when it made its way through the Senedd. And I'm troubled now to hear of specific issues, which show restrictions on businesses—those self-catering businesses—during the COVID lockdown periods, and are now effectively classed as 'cancellations' with regard to those businesses, even though those businesses had no choice at the time. So, this is pushing out a number of genuine businesses to be classified as second homes and liable to significant additional costs, even though they had no choice over those restrictions that were placed upon them during that COVID lockdown period. So, I'd be grateful to see a statement from the Minister that provides this much-needed update on the impact of this Order since its coming into force nearly two years ago. Thank you.
Trefnydd, fe hoffwn i alw am ddatganiad gan y Gweinidog llywodraeth leol a chyllid, i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y Gorchymyn Ardrethu Annomestig (Diwygio'r Diffiniad o Eiddo Domestig) (Cymru) 2022, ac yn enwedig ar effaith y Gorchymyn hwnnw, y mae rhan sylweddol ohono yn diffinio busnes hunanarlwyo fel un y mae'n rhaid ei osod am 182 noson y flwyddyn, sy'n gynnydd, fel gwyddoch chi, o'r diffiniad blaenorol o 70 noson. Ac fe fyddwch chi'n cofio fy mod i wedi codi pryderon sylweddol am y Gorchymyn hwn, wrth iddo wneud ei ffordd drwy'r Senedd. Ac rwy'n poeni nawr o glywed am faterion penodol, sy'n dangos cyfyngiadau ar fusnesau—y busnesau hunanarlwyo hynny—yn ystod cyfnodau cyfyngiadau symud COVID, ac sy'n cael eu hystyried i bob pwrpas yn 'ddiddymiadau' erbyn hyn o ran y busnesau hynny, er nad oedd gan y busnesau hynny unrhyw ddewis ar y pryd. Felly, mae hyn yn gwthio nifer o fusnesau dilys allan i'w dosbarthu yn ail gartrefi ac yn agored i gostau ychwanegol sylweddol, er nad oedd ganddyn nhw ddewis o ran y cyfyngiadau hynny a orfodwyd arnyn nhw yn ystod cyfyngiadau symud COVID. Felly, fe fyddwn yn ddiolchgar o gael datganiad gan y Gweinidog i roi'r wybodaeth ddiweddaraf y mae cymaint o'i hangen ynghylch effaith y Gorchymyn hwn ers iddo ddod i rym bron i ddwy flynedd yn ôl. Diolch i chi.
Well, the Minister is in her place and heard your question. I think it would be better if you wrote to her directly.
Wel, mae'r Gweinidog yn ei lle ac fe glywodd eich cwestiwn. Rwy'n credu y byddai hi'n well pe byddech chi'n ysgrifennu yn uniongyrchol ati hi.
Can I ask for a statement from the health Minister, if I may, on the electronic patient record software deployment in ophthalmology across Betsi Cadwaladr? The department across Betsi was granted the OpenEyes electronic patient record software pre COVID. Its installation was initially delayed due to COVID-related closures, and was further delayed then due to changes in management at Digital Health and Care Wales. Now, the software is tried and tested, it's ready for deployment across Betsi, and it would be of great help to practitioners because of its uses in electronic referrals and its work between primary and secondary care. It would enable records to be accessed across all of Wales as well, which of course is essential for the Welsh eye care measures to work. Now, unfortunately, Digital Health and Care Wales is no longer considering the deployment of OpenEyes across Betsi. In fact, Betsi are actively now working to develop other software that would potentially cause many years' delay before electronic patient record software can be deployed across north Wales, and that would put patients at a major disadvantage. So, we need to understand, really, whether the Minister believes that the OpenEye software, which has a minimal running cost and is proven to work, should be deployed across north Wales in order to ensure that ophthalmology patients aren't put at greater disadvantage.
A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd, os caf i, ynglŷn â defnyddio meddalwedd cofnodion cleifion electronig mewn offthalmoleg ar draws bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr? Caniatawyd rhoi meddalwedd cofnodion cleifion electronig OpenEyes ar draws Betsi Cadwaladr cyn COVID. Cafodd sefydlu'r meddalwedd ei ohirio i ddechrau oherwydd caeadau yn sgil COVID, ac fe'i gohiriwyd ymhellach bryd hynny oherwydd newidiadau ymysg rheolaeth Iechyd a Gofal Digidol Cymru. Nawr, mae'r meddalwedd wedi profi ei fod yn ddibynadwy, mae'n barod i'w ddefnyddio ar draws Betsi, ac fe fyddai o gymorth mawr i ymarferwyr oherwydd ei ddefnyddioldeb o ran atgyfeiriadau electronig a'i weithrediad rhwng gofal sylfaenol ac eilaidd. Fe fyddai'n caniatáu i gofnodion fod ar gael ledled Cymru gyfan hefyd, sy'n hanfodol wrth gwrs ar gyfer gwneud mesurau gofal llygaid Cymru yn effeithiol. Nawr, yn anffodus, nid yw Iechyd a Gofal Digidol Cymru yn ystyried defnyddio OpenEyes ar draws Betsi erbyn hyn. Mewn gwirionedd, mae Betsi yn gweithio erbyn hyn i ddatblygu meddalwedd arall a allai achosi oedi am flynyddoedd lawer cyn y gellir defnyddio meddalwedd cofnodion cleifion electronig ar draws y gogledd, ac fe fyddai hynny'n rhoi cleifion dan anfantais fawr. Felly, mae angen i ni ddeall, mewn gwirionedd, a yw'r Gweinidog o'r farn y dylid defnyddio meddalwedd OpenEyes, sydd â'r gost leiaf posibl i'w rhedeg ac y profwyd ei bod yn gweithio, ledled y gogledd i sicrhau nad yw cleifion offthalmoleg yn cael eu rhoi dan ragor o anfantais.
Thank you. Well, I am aware of that; I wasn't aware that that decision had been taken. I'm not sure it is for the Minister to make that decision, but I will certainly ask her about the point that you've raised and ask her to write to you.
Diolch i chi. Wel, rwy'n ymwybodol o hynny; nid oeddwn i'n ymwybodol fod y penderfyniad hwnnw wedi cael ei wneud. Nid wyf i'n siŵr mai mater i'r Gweinidog yw gwneud y penderfyniad hwnnw, ond yn sicr fe wnaf i ofyn iddi hi ynglŷn â'r pwynt y gwnaethoch chi ei godi a gofyn iddi hi ysgrifennu atoch chi.
Good afternoon, Minister. I'd like to request two statements, if I may, one from the Minister for health again, regarding increasing support for our rural GPs. I've visited quite a few rural GPs in Powys across the last week or so to talk with them about the challenges that they face, and a common theme that comes out of the discussions is that the current contractual set-up and funding models do not sufficiently account for the extra services that they provide, such as phlebotomy, same-day appointments, et cetera, which rural surgeries have to provide because, in urban areas, you might have them at hand. So, I'm backing a rural GP payment in order to ensure that we're able to support our rural GPs. So, I'd welcome a statement from the Minister regarding the support for our rural GPs.
Also, secondly, could I request a statement from the Minister for Climate Change on progress with remediating unsafe residential buildings in Wales? I'd be very grateful for a statement on what assessment she has made of the recent tribunal case and, in particular, whether Welsh legislation is now falling behind that of England. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Gweinidog. Fe hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad, os caf, un gan y Gweinidog iechyd unwaith eto, ynghylch estyn rhagor o gefnogaeth i feddygon teulu yng nghefn gwlad. Rwyf wedi bod yn ymweld â nifer o feddygon teulu yng nghefn gwlad Powys dros yr wythnos ddiwethaf i siarad â nhw ynglŷn â'r heriau y maen nhw'n eu hwynebu, a thema gyffredin sy'n deillio o'r trafodaethau hynny yw nad yw'r modelau presennol o ran sefydlu a chyllido cytundebol yn rhoi digon o ystyriaeth i'r gwasanaethau ychwanegol y maen nhw'n eu darparu, fel fflebotomi, apwyntiadau'r un diwrnod, ac ati, y mae'n rhaid i feddygfeydd cefn gwlad eu darparu oherwydd, mewn ardaloedd trefol, fe allen nhw fod gennych chi wrth law. Felly, rwyf i'n cefnogi taliad i feddygon teulu yng nghefn gwlad i sicrhau ein bod ni'n gallu cefnogi ein meddygon teulu yng nghefn gwlad. Felly, fe fyddwn i'n croesawu datganiad gan y Gweinidog ynglŷn â'r gefnogaeth i'n meddygon teulu yng nghefn gwlad.
Hefyd, yn ail, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ynglŷn â'r cynnydd o ran adfer adeiladau preswyl anniogel yng Nghymru? Fe fyddwn yn ddiolchgar iawn am ddatganiad ar ba asesiad a wnaeth hi o'r achos tribiwnlys diweddar ac, yn benodol, a yw deddfwriaeth Cymru wedi syrthio tu ôl i'r un yn Lloegr erbyn hyn. Diolch yn fawr iawn.
Thank you. Well, it is obvious that GPs in rural areas probably have to provide different services to their patients than perhaps those in urban areas. I visited a GP surgery myself in Wrexham, in my constituency, on Friday, where it was incredible to see the range of services that they do provide. So, I think it probably is done on a surgery-by-surgery basis. But, I absolutely accept the point that you make around rural GPs. I know the Minister has been working very hard around a marketing campaign to make sure that rural surgeries are able to make it, for new GPs coming there, attractive, going forward, because we've seen a significant increase in the take-up of GP training places, but perhaps in the urban areas more than the rural areas. I'm not sure if a rural surgery payment is being looked at, but you will be aware, obviously, that there were financial incentives offered for GPs back from, I think, about 2017.
In relation to building safety, I know the Minister did update Senedd Members back in November, I think it was, about three months ago, on fire-safety issues. She has further information around tribunal that you mentioned, and I will ask her to update Members.
Diolch. Wel, mae hi'n amlwg bod meddygon teulu mewn ardaloedd gwledig yn gorfod darparu gwasanaethau gwahanol i'w cleifion na'r rhai mewn ardaloedd trefol efallai, yn ôl pob tebyg. Fe ymwelais i fy hun â meddygfa yn Wrecsam, yn fy etholaeth i, ddydd Gwener, lle'r oedd hi'n anhygoel gweld yr ystod o wasanaethau y maen nhw'n eu darparu. Felly, rwy'n credu mai'r peth tebygol yw bod hynny'n cael ei wneud ar sail meddygfeydd unigol. Ond, rwy'n derbyn yn llwyr y pwynt a wnaethoch chi ynglŷn â meddygon teulu yng nghefn gwlad. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog wedi bod yn gweithio'n galed iawn ynglŷn â'r ymgyrch farchnata i sicrhau bod meddygfeydd gwledig yn gallu bod yn ddeniadol i'r meddygon teulu newydd sy'n dod yno wrth symud ymlaen, oherwydd fe welsom ni gynnydd sylweddol yn y niferoedd sy'n manteisio ar leoedd i hyfforddi meddygon teulu, ond efallai yn yr ardaloedd trefol yn fwy na'r ardaloedd gwledig. Nid wyf i'n siŵr a oes ystyriaeth yn cael ei rhoi i daliad llawfeddygaeth wledig, ond rydych chi'n ymwybodol, yn amlwg, bod cymhellion ariannol yn cael eu cynnig ar gyfer meddygon teulu ers tua 2017, rwy'n credu.
O ran diogelwch adeiladau, fe wn i fod y Gweinidog wedi rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau'r Senedd yn ôl ym mis Tachwedd, rwy'n credu mai dyna pryd oedd hi, tua thri mis yn ôl, am faterion diogelwch tân. Mae ganddi hi ragor o wybodaeth ynglŷn â'r tribiwnlys yr oeddech chi'n sôn amdano, ac rwyf i am ofyn iddi hi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau.
Finally, Gareth Davies.
Yn olaf, Gareth Davies.
Diolch, Llywydd. Now that we have embarked on the six nations rugby period, I'd like to call for a statement from the Deputy Minister for Arts, Sport and Tourism on the Welsh Rugby Union's decision to move two of the Welsh under-20s' fixtures back to Cardiff from north Wales. Now, to provide some context, the Welsh six nations under-20s' matches have historically been played in north Wales and enjoyed by many people in the local area for well over a decade. And, for some people, it's the only opportunity for them to see live international rugby in their local area, with the majority of Welsh rugby matches and sports in general being played in either Cardiff or south Wales. For local people, it's another case of major Welsh events being focused in the south, with little regard for people in north Wales. So, can the Deputy Minister provide a statement on what discussions she has had with the WRU surrounding this matter, what the reasons are for north Wales losing live international rugby matches, and what plans, if any, the Welsh Rugby Union has to diversify its sporting offer to people across the whole of Wales, and not just in the south, because, yet again, it's north Wales missing out on significant events for those in Cardiff? Thank you.
Diolch, Llywydd. Gan ein bod bellach wedi dechrau ar gyfnod rygbi'r chwe gwlad, fe hoffwn i alw am ddatganiad gan Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau, Chwaraeon a Thwristiaeth ar benderfyniad Undeb Rygbi Cymru i symud dwy o gemau dan 20 Cymru o'r gogledd ac yn ôl i Gaerdydd. Nawr, ar gyfer rhoi hyn yn ei gyd-destun, mae gemau dan 20 y chwe gwlad yng Nghymru wedi cael eu chwarae yn y gogledd ers sawl blwyddyn ac wedi eu mwynhau gan lawer o bobl yn yr ardal honno ers ymhell dros ddegawd. Ac, i rai pobl, dyma'r unig gyfle ar gael iddyn nhw weld rygbi rhyngwladol byw yn eu hardal leol, gyda'r rhan fwyaf o gemau rygbi Cymru a chwaraeon yn gyffredinol yn cael eu chwarae naill ai yng Nghaerdydd neu yn y de. I bobl leol, dyma enghraifft arall o ddigwyddiadau mawr Cymru yn cael eu cynnal yn y de, heb fawr o ystyriaeth i bobl yn y gogledd. Felly, a all y Dirprwy Weinidog roi datganiad ar ba drafodaethau a gafodd hi gydag URC ynghylch y mater hwn, a beth yw'r rhesymau dros symud gemau rygbi rhyngwladol byw o'r gogledd, a pha gynlluniau, os o gwbl, sydd gan Undeb Rygbi Cymru i arallgyfeirio ei gynnig chwaraeon i bobl ledled Cymru, ac nid yn unig i'r de, oherwydd, unwaith eto, y gogledd sydd ar ei golled o ran digwyddiadau arwyddocaol wrth iddyn nhw gael eu cynnal yng Nghaerdydd? Diolch i chi.
Thank you. I absolutely agree with the sentiments you've just expressed. This was a decision taken by the WRU. I think it was the wrong decision. I think you're absolutely right—for a lot of young people, they would never have the opportunity to come down to Cardiff to see international rugby. So, the fact that we've had the under-20s matches at Eirias Park is really important. I will certainly ask the Deputy Minister if she or her officials had any discussions prior to the WRU making that decision. If not, as north Wales Minister, I will write to the WRU and see how they came to make that decision.
Diolch i chi. Rwyf i'n cytuno yn llwyr â'r hyn yr ydych chi newydd ei ddweud. Penderfyniad gan URC oedd hwn. Rwyf i o'r farn mai'r penderfyniad anghywir oedd hwnnw. Rwy'n credu eich bod chi'n hollol iawn—i lawer o bobl ifanc, na fydden nhw fyth yn cael cyfle i ddod i lawr i Gaerdydd i weld rygbi rhyngwladol. Felly, mae'r ffaith ein bod ni wedi gweld y gemau dan 20 oed yn cael eu chwarae ym Mharc Eirias wedi bod yn bwysig iawn. Yn sicr fe fyddaf i'n gofyn i'r Dirprwy Weinidog a gafodd hi neu ei swyddogion unrhyw drafodaethau cyn i URC wneud y penderfyniad hwnnw. Os nad felly, fel Gweinidog gogledd Cymru, fe fyddaf i'n ysgrifennu at URC i gael deall sut y bu iddyn nhw wneud y penderfyniad hwnnw.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad gan y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol ar adolygiad Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru o ddiwylliant a gwerthoedd, a'r camau nesaf. Y Dirprwy Weinidog i wneud y datganiad—Hannah Blythyn.
The next item will be a statement by the Deputy Minister for Social Partnership on the South Wales Fire and Rescue Service review of culture and values, and the next steps. I call on the Deputy Minister to make the statement—Hannah Blythyn.
Ar 3 Ionawr, cyhoeddodd Fenella Morris CB adroddiad damniol ar ddiwylliant a gwerthoedd Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru. Roedd yn tynnu sylw at gamdrin a gwahaniaethu ar bob lefel, a methiant difrifol gan yr arweinwyr a’r rheolwyr.
On 3 January, Fenella Morris KC published a damning report on the culture and values of the South Wales Fire and Rescue Service. It exposed discriminatory and abusive behaviour at all levels, and a serious failure of leadership and management.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
In my oral statement the following week, I explained the seriousness of these findings. It's not just that some members of South Wales Fire and Rescue Service staff behaved appallingly, it is that the organisation failed to deter, detect or deal with that. Basic standards of good governance and management had failed, creating a toxic workplace culture in which discrimination, abuse and other misconduct went unchecked. I therefore indicated that it was not a question of if the Welsh Government would intervene, but how. I have reflected fully but urgently on the options available. I have also considered the fire and rescue authority’s formal response to the report, which it agreed unanimously on 15 January, and have had further exchanges with the chair. I am pleased the FRA’s response formally accepts the report’s recommendations in full. It could hardly do otherwise given the weight of evidence in the report, but I have seen little that adequately addresses the wider concerns I set out previously.
Sadly, I do not have confidence that the service has the internal capacity or capability to oversee its own recovery. Management at all levels, up to and including the highest, have been implicated in the identified failings. They cannot be both the problem and the solution. And the chief fire officer’s stated intention to retire is clearly insufficient to stimulate the wholesale change in processes, values and culture that will be necessary.
The authority’s plan calls for support from the Welsh Government, the Welsh Local Government Association and others. That is reasonable. But such support needs strong foundations and clear and committed leadership to drive through change, and I see no evidence of that. When I discussed this with the chair at a recent meeting, he said only that he was obliged to trust the personnel and processes that were in place. This gives me no assurances at all.
I am also seriously concerned that these failings jeopardise the service’s ability to function safely and effectively. There are, of course, many firefighters in south Wales who are absolutely dedicated to their work. But staff who are demotivated, mismanaged, badly led and exposed to discrimination and abuse will always struggle. The lack of proper management control and tolerance of bad practice that the report identified has wider ramifications beyond issues of misconduct and discrimination. That is unacceptable in any public service, especially one charged with protecting people from serious harm. The authority’s plan does not mention this risk at all. The chair has given me general reassurance that there is and will be no effect on core services, but no more than that. That is not good enough. These risks are real and immediate, and I have two recent examples of how the identified management failures directly and seriously affect core services.
Firstly, our chief fire and rescue adviser is a highly regarded and experienced former chief fire officer. He is also the statutory inspector of the FRAs in Wales, charged with making recommendations to them and me. In recent years, he has produced reports on the lessons of the Grenfell Tower fire, on improving service capacity and on firefighter training. Each of them contains fully evidenced recommendations to improve service standards and firefighter safety. It is therefore disappointing that South Wales Fire and Rescue Service has rejected many of these recommendations out of hand. Such a response would suggest the organisation is uninterested in better ways of fighting house fires or minimising the risk of fatigue, or ensuring that firefighters have the skills they need.
Secondly, false alarms have long outnumbered actual fires. Attendance at them commits firefighters to activity that wastes time and resources for prolonged periods. There are proven, simple and safe ways of reducing attendance, and our 2016 national framework for fire and rescue services called for action to do so. North Wales Fire and Rescue Service complied straight away and its attendance at false alarms fell markedly. Mid and West Wales Fire and Rescue Service has belatedly done the same. South Wales Fire and Rescue Service has done nothing meaningful. The number of false alarms it attends has risen consistently in recent years, and it is clearly the worst performer in Wales and among a group of broadly comparable fire and rescue services in Wales and England. This reflects the same management insularity and tolerance of bad practice identified in the review. It has not just led to staff misconduct and discrimination, it is also affecting service quality and efficiency, and the safety of firefighters, and we must act to address that.
Finally, we have the fire and rescue authority itself. It must show strategic leadership and hold senior management to account. It has clearly done neither. The failings date back to 2015, yet the authority took no action during that period. Instead, it unanimously rejected some of the chief adviser’s recommendations last March, and a few months later gave senior officers a significant pay rise. That action now looks very ill-judged.
The authority’s response establishes a committee to oversee the report’s implementation. It also proposes to co-opt external expertise onto that committee, which is positive. But, I see no sign of the underlying weaknesses of governance changing. As with management, authority members cannot be both the problem and the solution.
All of this gives me little confidence that the review’s recommendations will be fully and sustainably implemented, and that the wider failings in management will be rectified, or that the risks to service delivery and firefighter safety will be averted. In fact, there are already further worrying signs. I and, no doubt, other Members of the Senedd will have received correspondence from many current and former members of South Wales Fire and Rescue Service staff raising serious grievances that they feel were never properly investigated. As I have said before, doing so shows great courage. I therefore asked the chair to ensure that these cases would be reopened and reconsidered as part of the recovery, and he agreed, yet there is no mention of it in the authority’s agreed response. In addition, in its 15 January meeting, several FRA members argued strongly against the appointment of someone from a non-firefighting background as chief officer, despite Fenella Morris KC recommending that the organisation should actively encourage such appointments.
Dirprwy Lywydd, one of the most saddening themes in the staff testimony collated in the report is a widespread belief that nothing would ever change. If we do not act, those who said and feel this will probably be proved right. I cannot and will not allow that to happen. I am, therefore, issuing a direction to South Wales Fire and Rescue Authority today, requiring all of its functions to be exercised by four commissioners. Those commissioners will be charged with ensuring the full and sustainable implementation of the review’s recommendations, as well as acting on the recommendations of our chief adviser. They will have full powers to restructure and reform service management and instil a positive, non-discriminatory culture, and they will remain until the work is finished and until South Wales Fire and Rescue Service is clearly an inclusive and welcoming workplace for all.
The commissioners I am appointing are Baroness Wilcox, formerly leader of Newport City Council and leader of the Welsh Local Government Association; Kirsty Williams, formerly Member of the Senedd for Brecon and Radnorshire; Vijith Randeniya, formerly chief fire officer for the west midlands; and Carl Foulkes, formerly chief constable of North Wales Police. The commissioners have a demanding task ahead but will receive our full support and, I am sure, that of other partners and the workforce of the South Wales Fire and Rescue Service. I will, of course, provide the Senedd with regular updates on their work.
In closing, I want to once again place on record recognition of all those who have come forward to share their experiences. What happened should not have happened and we are absolutely committed to righting those wrongs and achieving meaningful change. Diolch.
Yn fy natganiad llafar yr wythnos ganlynol, roeddwn i'n egluro pa mor ddifrifol oedd y canfyddiadau hyn. Nid dim ond bod rhai aelodau o staff Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru wedi ymddwyn yn ofnadwy, ond bod y sefydliad wedi methu ag atal, canfod nac ymdrin â hynny. Roedd safonau sylfaenol llywodraethu a rheoli da wedi methu, gan feithrin diwylliant gwenwynllyd yn y gweithle lle nad oedd gwahaniaethu, camdriniaeth na chamymddwyn yn cael eu hatal. Felly, fe ddywedais i nad y cwestiwn oedd a fyddai Llywodraeth Cymru yn ymyrryd, ond ym mha fodd y byddai'n gwneud hynny. Rwyf i wedi myfyrio ar y dewisiadau sydd ar gael yn llawn ond â brys mawr. Rwyf i wedi ystyried ymateb ffurfiol yr awdurdod tân ac achub i'r adroddiad hefyd, y cytunodd yn unfrydol arno ar 15 Ionawr, ac rwyf i wedi cael rhagor o sgyrsiau gyda'r cadeirydd. Rwy'n falch fod ymateb yr awdurdod tân ac achub wedi derbyn argymhellion yr adroddiad yn llawn. Prin y gallai fod wedi gwneud fel arall o ystyried grym y dystiolaeth yn yr adroddiad, ond ychydig iawn a welais i sy'n mynd i'r afael â'r pryderon ehangach a amlinellais i'n flaenorol mewn ffordd ddigonol.
Yn anffodus, nid wyf i'n hyderus o allu'r gwasanaeth ynddo'i hun i oruchwylio ei adferiad. Mae rheolaeth ar bob lefel, hyd at ac yn cynnwys yr uchaf, yn ymhlyg yn y methiannau a nodwyd. Ni all yr un rhai fod yn gyfrifol am achosi'r broblem a'i datrys hi hefyd. Ac mae hi'n amlwg nad yw bwriad y prif swyddog tân i ymddeol yn ddigonol i ysgogi'r newidiadau mawr a fydd eu hangen o ran prosesau, gwerthoedd a diwylliant.
Mae cynllun yr awdurdod yn galw am gymorth oddi wrth Lywodraeth Cymru, Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ac eraill. Mae hynny'n rhesymol. Ond mae angen sylfeini cadarn ar gefnogaeth o'r fath ac arweinyddiaeth amlwg ac ymroddedig i sbarduno'r newid, ac nid wyf i'n gweld unrhyw dystiolaeth o hynny. Pan drafodais i hyn gyda'r cadeirydd mewn cyfarfod diweddar yr unig beth a ddywedodd ef oedd bod rhaid iddo ymddiried yn y personél a'r prosesau a oedd ar waith. Nid yw hynny'n rhoi unrhyw sicrwydd o gwbl i mi.
Rwy'n pryderu yn ddifrifol hefyd oherwydd bod y methiannau hyn yn peryglu gallu'r gwasanaeth i weithredu gyda diogelwch ac effeithiolrwydd. Wrth gwrs, mae llawer iawn o ddiffoddwyr tân yn y de sy'n gwbl ymroddedig i'w gwaith. Ond fe fydd staff sy'n ddiawydd, sy'n cael eu camreoli, a'u harwain yn wael ac yn agored i wahaniaethu a cham-drin bob amser yn ei chael hi'n anodd ymdopi. Mae gan ddiffyg rheolaeth briodol sy'n caniatáu i arferion gwael barhau fel mae'r adroddiad yn eu nodi oblygiadau mwy eang sy'n mynd y tu draw i faterion o gamymddwyn a gwahaniaethu. Mae hynny'n annerbyniol mewn unrhyw wasanaeth cyhoeddus, yn enwedig un sydd â chyfrifoldeb i amddiffyn pobl rhag niwed difrifol. Nid yw cynllun yr awdurdod yn sôn o gwbl am y perygl hwn. Mae'r cadeirydd wedi rhoi sicrwydd i mi'n gyffredinol nad oes ac na fydd unrhyw effaith ar wasanaethau craidd, ond dim mwy na hynny. Nid yw hynny'n ddigonol. Mae'r peryglon hyn yn wirioneddol ac o'n blaenau ni nawr, ac mae gennyf i ddwy enghraifft ddiweddar o sut mae'r methiannau o nodwyd o ran rheolaeth yn effeithio yn uniongyrchol ac yn ddifrifol ar wasanaethau craidd.
Yn gyntaf, mae ein prif gynghorydd tân ac achub yn gyn-brif swyddog tân uchel ei barch a phrofiadol. Ef yw arolygydd statudol yr awdurdodau tân ac achub yng Nghymru hefyd, sy'n gyfrifol am wneud argymhellion iddyn nhw ac i minnau. Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, fe gynhyrchodd ef adroddiadau ar y gwersi o dân Tŵr Grenfell, ar wella gallu'r gwasanaethau ac ar hyfforddiant i ddiffoddwyr tân. Mae pob un ohonyn nhw'n cynnwys argymhellion sy'n llawn tystiolaeth ar gyfer gwella safonau'r gwasanaeth a diogelwch y diffoddwyr tân. Mae hi'n siomedig iawn felly fod Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru wedi gwrthod llawer o'r argymhellion hyn yn syth. Mae ymateb fel hwn yn awgrymu nad oes gan y sefydliad ddiddordeb mewn ffyrdd amgen o ddiffodd tanau tai, na lleihau'r perygl o flinder, na sicrhau bod gan ddiffoddwyr tân y sgiliau angenrheidiol.
Yn ail, mae galwadau tân diangen wedi bod yn fwy niferus na thanau gwirioneddol ers cryn amser. Mae gorfod mynychu galwadau tân diangen yn ymrwymo diffoddwyr tân i weithgaredd sy'n gwastraffu amser ac adnoddau am gyfnodau maith. Mae ffyrdd profedig, syml a diogel o liniaru effeithiau galwadau tân diangen, ac mae ein fframwaith cenedlaethol ar gyfer gwasanaethau tân ac achub o 2016 yn galw am weithredu yn hynny o beth. Cydymffurfiodd Gwasanaeth Tân ac Achub Gogledd Cymru ar unwaith gan leihau yn sylweddol yr amser a ddefnyddiwyd i ymdrin â galwadau tân diangen. Fe wnaeth Gwasanaeth Tân ac Achub Canolbarth a Gorllewin Cymru'r un fath. Ni wnaeth Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru unrhyw beth ystyrlon. Mae nifer y galwadau tân diangen a wastraffodd eu hamser a'u hadnoddau nhw wedi cynyddu yn gyson dros y blynyddoedd diwethaf, ac mae hi'n amlwg mai yno y mae'r sefyllfa neilltuol honno ar ei gwaethaf drwy Gymru i gyd ac ymhlith grŵp o wasanaethau tân ac achub y gellir eu cymharu yng Nghymru a Lloegr. Mae hyn yn darlunio'r un culni o ran rheolaeth a'r parodrwydd i oddef arfer gwael ag a nodwyd yn yr adolygiad. Nid yn unig y mae hynny wedi arwain at gamymddwyn a gwahaniaethu ymhlith y staff, mae'n effeithio ar ansawdd ac effeithlonrwydd y gwasanaethau hefyd, ac ar ddiogelwch y diffoddwyr tân, ac mae'n rhaid i ni weithredu i fynd i'r afael â hynny.
Yn olaf, ceir yr awdurdod tân ac achub ei hun. Mae'n rhaid iddo arddangos arweinyddiaeth strategol a dal yr uwch reolwyr i gyfrif. Yn amlwg, ni wnaeth y naill beth na'r llall. Mae'r methiannau yn dyddio yn ôl i 2015, ac eto ni chymerodd yr awdurdod unrhyw gamau o gwbl yn ystod y cyfnod hwnnw. Yn hytrach na hynny, fe wrthododd rai o argymhellion y prif gynghorydd yn unfrydol ym mis Mawrth y llynedd, ac ychydig fisoedd yn ddiweddarach fe roddodd godiad cyflog sylweddol i'w uwch-swyddogion. Mae gwneud hynny'n ymddangos yn beth annoeth iawn erbyn hyn.
Mae ymateb yr awdurdod yn cynnwys sefydlu pwyllgor i oruchwylio gweithrediad yr adroddiad. Mae'n cynnig y dylid cyfethol arbenigedd allanol ar y pwyllgor hwnnw hefyd, sy'n rhywbeth cadarnhaol. Ond, ni welaf i unrhyw arwydd o geisio newid y gwendidau sylfaenol o ran llywodraethu. Fel gyda'r rheolwyr, ni all aelodau'r awdurdod fod yr un rhai sy'n achosi problem ac yn ei datrys hefyd.
Nid yw hyn i gyd yn rhoi llawer o hyder i mi y bydd argymhellion yr adolygiad yn cael eu gweithredu yn llawn ac mewn ffordd y gellir eu cynnal, ac y bydd y methiannau ehangach o ran rheolaeth yn cael eu hunioni, neu y bydd y risgiau i ddarpariaeth y gwasanaethau a diogelwch diffoddwyr tân yn cael eu hosgoi. Mewn gwirionedd, mae yna arwyddion eisoes o bryder pellach. Yn ddiamau, bydd Aelodau eraill o'r Senedd, fel minnau, wedi derbyn gohebiaeth gan lawer o aelodau presennol a chyn-aelodau o staff Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru yn codi cwynion difrifol na chynhaliwyd ymchwiliad priodol iddyn nhw erioed. Fel dywedais i o'r blaen, mae gwneud hynny'n arddangos dewrder mawr. Felly, fe ofynnais i'r cadeirydd sicrhau y byddai'r achosion hyn yn cael eu hailagor a'u hailystyried yn rhan o'r diwygio, ac fe gytunodd ef, ac eto nid oes sôn am hyn yn yr ymateb y cytunodd yr awdurdod arno. Yn ogystal â hynny, yn ei gyfarfod ar 15 Ionawr, roedd sawl aelod o'r awdurdod tân ac achub yn dadlau yn gryf yn erbyn penodi unrhyw un yn brif swyddog nad oedd â chefndir yn y gwasanaeth tân, er bod Fenella Morris CB yn argymell y dylai'r sefydliad fynd ati i annog penodiadau o'r fath.
Dirprwy Lywydd, un o'r themâu mwyaf trist a gasglwyd yn y dystiolaeth oddi wrth staff yn yr adroddiad yw'r gred gyffredin na fyddai unrhyw beth yn newid byth. Os na wnawn ni weithredu, mae'n debyg y bydd y rhai a ddywedodd fel hyn ac sy'n teimlo fel hyn yn cael eu profi yn gywir. Ni allaf i ac nid wyf i am ganiatáu i hynny ddigwydd. Felly, rwy'n cyhoeddi cyfarwyddyd i Awdurdod Tân ac Achub De Cymru heddiw, gan ei gwneud yn ofynnol i bedwar comisiynydd ymarfer ei swyddogaethau i gyd. Bydd y comisiynwyr hynny'n gyfrifol am sicrhau bod argymhellion yr adolygiad yn cael eu gweithredu yn llawn ac mewn modd cynaliadwy, yn ogystal â gweithredu ar argymhellion ein prif gynghorydd. Bydd pwerau llawn ganddyn nhw i ailstrwythuro a diwygio rheolaeth gwasanaethau a meithrin diwylliant cadarnhaol, anwahaniaethol, ac fe fyddan nhw'n aros nes bod y gwaith wedi ei orffen a hyd nes y bydd Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru yn amlwg yn weithle sy'n gynhwysol ac yn groesawgar i bawb.
Y comisiynwyr yr wyf yn eu penodi yw Barwnes Wilcox, cyn-arweinydd Cyngor Dinas Casnewydd ac arweinydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru; Kirsty Williams, a fu'n Aelod o'r Senedd dros Aberhonddu a Sir Faesyfed; Vijith Randeniya, cyn-brif swyddog tân gorllewin canolbarth Lloegr; a Carl Foulkes, cyn-brif gwnstabl Heddlu Gogledd Cymru. Mae gan y comisiynwyr dasg anodd o'u blaenau ond fe fyddan nhw'n cael ein cefnogaeth lawn ni ac, rwy'n siŵr, cefnogaeth partneriaid eraill a gweithlu Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru. Fe fyddaf i, wrth gwrs, yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd yn rheolaidd am eu gwaith nhw.
Wrth gloi, fe hoffwn i roi cydnabyddiaeth unwaith eto i bawb a ddaeth ymlaen i gyflwyno eu profiadau. Ni ddylai'r hyn a ddigwyddodd fod wedi digwydd ac rydym ni wedi ymrwymo yn llwyr i unioni'r drwg hwnnw a sicrhau newid ystyrlon. Diolch.
Thank you for your statement today, Deputy Minister. I agree that it is overwhelmingly clear that the management team at South Wales Fire and Rescue Service are the ones who have been instrumental in allowing this unsavoury and harmful culture to fester within the fire service. I further agree that action needs to be taken and I share your concerns that the service is unlikely to be able to reform itself. In terms of appointing commissioners, I believe that there needs to be transparency shown and evidence provided on how the individuals you have mentioned are qualified for this role. It is not enough to say that they have previously held senior positions; if you, like we all do, want to see South Wales Fire and Rescue Service transform, we need to take staff along with the process, and enforcing commissioners with no identifiable qualifications to do so has the potential to create significant resistance within the organisation. With this in mind, Deputy Minister, when will you publish the criteria you have used to select these commissioners and the evidence that they are suitably qualified for the posts?
We read in the independent review of South Wales Fire and Rescue Service how members of the service were limited to one of two routes when faced with inappropriate jokes and derogatory or offensive comments and behaviour. Staff could either make a formal complaint that was, in their words, treated very heavy-handedly, with little to no long-term action taken, or simply say nothing and just try to ignore these comments and behaviours that were routinely made and then live with the consequences. In my mind, Deputy Minister, there was an outright failure of the disciplinary processes that were, and I suppose still are, in place, and I think it is clear for all to see that it's one of several root causes of how the poor culture has developed and been allowed to infect South Wales Fire and Rescue Service. There needs to be a complete overhaul of the senior team who failed to recognise and take appropriate action in many of the cases that have come to light. Ultimately, it was their responsibility to have made sure that this culture had not developed and I think it sets a poor example if they end up remaining in post, knowing that their failure has been exposed. What actions are you now going to take to address this?
I'd also, Deputy Minister, like to address one of the findings in the report that I believe is an important element of what needs to be done next. The report showed that there's clearly no recourse or procedure for reconciliation for staff to resolve issues when they first appear without disciplinary action being taken. Staff should be able to call out poor behaviour and resolve the issues without risk of damaging working relationships, without the risk of damaging career prospects and without the risk of feeling that they will be ostracised for speaking up. The truth is that the fire service is now likely to have imposed upon it extensive behavioural training courses that will be designed to change the poor culture. But unless you, Deputy Minister, specifically take action to redesign the disciplinary procedures and introduce new methods of reconciling poor behaviour early on, then you risk that very poor culture identified not being changed at all, because those individuals who are responsible will find a way to circumnavigate people they identify as likely to be offended.
There's a real big risk here that, without a well-thought-through approach from Welsh Government that is sensitive to the good and positive aspects of working in South Wales Fire and Rescue Service—and there are many—we will see more fire service men and women leaving. Ultimately, I believe that the Government has the opportunity here to completely redesign the disciplinary process that not only holds the senior management accountable if disciplinary actions do not change negative behaviours, but also allows all staff members to feel that they can resolve issues without feeling apprehensive and worried about possible repercussions. With this in mind, Deputy Minister, what actions are you now going to take to re-evaluate disciplinary procedures? You mentioned previously that no action is off the table, and I think organisations across the whole of the public sector could benefit from a revitalisation of disciplinary procedures.
Finally, I'd like to address another issue that I've previously mentioned and that is a review of older cases to make sure that staff have been treated fairly. From a personal point of view, I think it would be an appropriate way of helping the healing process and being able to view objectively the extent of the impact that this atrocious culture has had on its employees. We know that there are a number of staff who have worked for South Wales Fire and Rescue Service who were unhappy with how their complaints were dealt with. Several have contacted me, like yourself, highlighting their individual cases. They are rightfully angry at the way their complaints were handled, not only by individuals but by the organisation as a whole, and it is right that, in light of the independent review, their cases are reviewed. With this in mind, Deputy Minister, what are the timescales that people can expect their cases to be reopened and reviewed? Are you prepared to commission an independent body to undertake these reviews? And, in cases where there has been failure from South Wales Fire and Rescue Service, do you expect compensation to be paid? Thank you.
Diolch i chi am eich datganiad heddiw, Gweinidog. Rwy'n cytuno ei bod hi'n gwbl amlwg mai'r tîm rheoli yng Ngwasanaeth Tân ac Achub De Cymru yw'r rhai sydd wedi bod yn allweddol o ran caniatáu i'r diwylliant annymunol a niweidiol hwn fagu o fewn y gwasanaeth tân. Rwy'n cytuno ymhellach fod angen gweithredu ac rwy'n rhannu eich pryderon chi nad yw'r gwasanaeth yn debygol o allu ei ddiwygio ei hun. O ran penodi comisiynwyr, rwyf i o'r farn fod angen dangos tryloywder a darparu tystiolaeth ynglŷn â sut mae'r unigolion y gwnaethoch chi sôn amdanyn nhw'n gymwys ar gyfer y swyddogaeth hon. Nid yw hi'n ddigonol inni ddweud eu bod wedi dal swyddi uwch yn flaenorol; os ydych chi, fel pob un ohonom ni, yn awyddus i weld Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru yn cael ei drawsnewid, mae angen i ni gael cefnogaeth y staff yn y broses, ac mae perygl y bydd gwthio comisiynwyr heb unrhyw gymwysterau adnabyddadwy yn creu gwrthwynebiad sylweddol yn y sefydliad. Gyda hyn mewn golwg, Dirprwy Weinidog, pryd fyddwch chi'n cyhoeddi'r meini prawf y gwnaethoch chi eu defnyddio i ddewis y comisiynwyr hyn a'r dystiolaeth eu bod nhw'n gymwys ar gyfer y swyddi mewn gwirionedd?
Fe wnaethom ni ddarllen yr adolygiad annibynnol o Wasanaeth Tân ac Achub De Cymru a sut roedd aelodau'r gwasanaeth yn gyfyngedig i un o ddau lwybr wrth iddyn nhw fod yn destun tynnu coes amhriodol a sylwadau ac ymddygiad difrïol neu sarhaus. Fe allai'r staff naill ai wneud cwyn ffurfiol a fyddai, yn eu geiriau nhw, yn cael ei thrin yn llawdrwm iawn, heb fawr ddim gweithredu hirdymor, neu ddweud dim a cheisio anwybyddu'r sylwadau a'r ymddygiadau hyn a fyddai'n digwydd yn gyson a cheisio byw gyda chanlyniadau hynny wedyn. Yn fy marn i, Dirprwy Weinidog, roedd yna fethiant llwyr o ran prosesau disgyblu a oedd, ac mae'n debyg eu bod nhw'n parhau i fod ar waith, ac rwy'n credu ei bod hi'n amlwg i bawb mai dyna un o sawl rheswm sylfaenol pam y datblygodd y diwylliant dinistriol sydd wedi cael llonydd i lygru Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru. Mae angen aildrefnu yn llwyr yr uwch dîm a fethodd â chydnabod a chymryd camau priodol mewn llawer o'r achosion a ddaeth i'r amlwg. Yn y pen draw, eu cyfrifoldeb nhw oedd sicrhau nad oedd y diwylliant hwn yn cael cyfle i ddatblygu ac rwy'n credu y byddai gadael iddyn nhw aros yn eu swyddi yn y pen draw yn rhoi esiampl wael iawn, o ystyried bod eu methiant nhw wedi dod i'r goleuni. Pa gamau yr ydych chi am eu cymryd nawr i fynd i'r afael â hyn?
Rwy'n dymuno mynd i'r afael hefyd, Dirprwy Weinidog, ag un o'r canfyddiadau yn yr adroddiad sydd, yn fy marn i, yn elfen bwysig o'r hyn sydd angen ei wneud nesaf. Roedd yr adroddiad yn dangos nad oes unrhyw hawl na gweithdrefn ar gyfer cymodi rhwng staff ar gyfer datrys materion wrth iddyn nhw godi gyntaf heb gymryd camau disgyblu. Fe ddylai'r staff fod yn gallu tynnu sylw at ymddygiad amhriodol a datrys y materion hynny heb berygl o niweidio perthnasoedd yn y gwaith, heb beryglu rhagolygon eu gyrfaoedd na theimlo y byddai unrhyw godi llais yn cael ei anwybyddu. Y gwir yw y bydd y gwasanaeth tân yn debygol o gael ei orfodi i ymgymryd â chyrsiau hyfforddiant ymddygiadol eang iawn a gaiff eu cynllunio ar gyfer newid y diwylliant annymunol. Ond oni bai eich bod chi, Dirprwy Weinidog, yn cymryd camau penodol i ailgynllunio'r gweithdrefnau disgyblu a chyflwyno dulliau newydd i liniaru ymddygiad annymunol ar gam cynnar, fe fyddwch chi'n peryglu unrhyw newid o gwbl yn y diwylliant annymunol iawn a nodir, oherwydd fe fydd yr unigolion hynny sy'n gyfrifol yn canfod dull o fynd o gwmpas pobl y maen nhw'n eu hystyried yn rhai tebygol o gael eu tramgwyddo.
Mae perygl mawr iawn yn hyn, heb unrhyw ddull ystyrlon gan Lywodraeth Cymru sy'n cymryd agweddau da a chadarnhaol y gwaith a wneir yng Ngwasanaeth Tân ac Achub De Cymru i ystyriaeth—ac mae yna lawer ohonyn nhw—fe fyddwn ni'n gweld mwy o ddynion a menywod yn ymadael â'r gwasanaeth tân. Yn y pen draw, rwyf i o'r farn fod cyfle gan y Llywodraeth yn y fan hon i ailgynllunio'r broses ddisgyblu yn llwyr a fydd nid yn unig yn dal yr uwch reolwyr yn atebol os nad yw camau disgyblu yn newid yr ymddygiadau dinistriol, ond yn caniatáu i bob aelod o staff deimlo hefyd y gall ddatrys problemau heb deimlo pryder na phoendod oherwydd sgil-effeithiau posibl. Gyda hynny mewn golwg, Dirprwy Weinidog, pa gamau a gymerwch chi nawr i werthuso gweithdrefnau disgyblu o'r newydd? Roeddech chi'n sôn yn flaenorol nad oes unrhyw gamau gweithredu wedi eu diystyru yn llwyr, ac rwyf i o'r farn y gallai sefydliadau ar draws y sector cyhoeddus cyfan elwa ar adnewyddu gweithdrefnau disgyblu.
Yn olaf, fe hoffwn i fynd i'r afael â mater arall yr wyf wedi ei grybwyll o'r blaen a hwnnw yw adolygiad o achosion hŷn i sicrhau bod staff wedi cael eu trin gyda thegwch. O safbwynt personol, rwy'n credu y byddai honno'n ffordd weddaidd o helpu'r broses o wellhad a chaniatáu ystyriaeth wrthrychol o faint y dylanwad a gafodd y diwylliant erchyll hwn ar y gweithwyr. Fe wyddom ni fod llawer o'r staff sydd wedi gweithio i Wasanaeth Tân ac Achub De Cymru wedi bod yn anhapus gyda'r ffordd y cafodd eu cwynion nhw eu trin. Mae sawl un wedi cysylltu gyda mi, fel gyda chwithau, gan dynnu sylw at eu hachosion unigol nhw. Maen nhw'n ddig iawn oherwydd y ffordd yr ymdriniwyd â'u cwynion, nid yn unig gan unigolion ond gan y sefydliad cyfan, a'r peth cyfiawn fyddai, yng ngoleuni'r adolygiad annibynnol, i'w hachosion gael eu hadolygu. Gyda hynny mewn golwg, Dirprwy Weinidog, beth yw'r amserlenni y gall pobl eu disgwyl o ran ailagor ac adolygu eu hachosion nhw? A ydych chi'n barod i gomisiynu corff annibynnol i ymgymryd â'r adolygiadau hyn? Ac, mewn achosion lle bu methiannau o du Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru, a ydych chi'n disgwyl i iawndal gael ei dalu? Diolch i chi.
Joel James, towards the end of your contribution there, you said that, in my previous statement in January, I said that nothing was off the table in terms of the action that Welsh Government may take, and, to be clear, today I'm taking decisive action to the fullest extent of the powers that I have to do so, and all the functions of South Wales Fire and Rescue Authority are being conferred on the commissioners. Those commissioners have been chosen based on a range and balance of their experience, skills, background and independence. We have Vijith Randeniya, who is a very experienced and highly regarded former chief fire officer from the west midlands, but also we actually want to make sure there's a mixture of fire and rescue operational knowledge, but also an understanding of the key elements and requirements of intervention and the strong leadership that's going to be required to make that sustainable change to culture and service provision that the Member touched on in his contribution. This isn't about just individual instances of misconduct and unacceptable behaviour, it's about a culture, a system and a process that allowed them to go unchecked and unchallenged, and, actually, for the right and fair process to take place.
So, in terms of the remit for the commissioners, their terms of reference, they will be considering all of the recommendations of Fenella Morris KC's report and review on the culture and values. We expect the full and sustainable implementation of those recommendations no later than the deadlines stipulated in it. As you also said—. You touched on many things that I'd raised in the statement itself, particularly around those people who feel that their grievances or the things that they raised weren't treated in the way they should have been, or the outcome wasn't as it should have been previously, and the review, probably, and the past comments have really brought that home again and brought it back and forced people to relive really unacceptable experiences as well. That's why it is really important, as part of the work of the commissioners who take on the full role of the fire and rescue authority, that that process is established to identify those grievance cases that arise from the period covered by the report that may have been improperly and unfairly dealt with for reasons identified in the report, and to make sure that they are reopened and re-examined, leading to a fair and just outcome.
In terms of the time frame for this work, then, clearly, there is a time frame set out in Fenella Morris KC's review, which looks at an 18-month period. We will continually review that. The direction on the commissioners' posts takes effect from 5 p.m. today, and they will be in post straight away to start this really important work. I'm sure all Members in this Siambr will support us in that work. Also, as I said in my statement, I am committed to regularly updating this place on the progress of the commissioners' work, because, as we say, we are absolutely committed to ensuring meaningful change. I've said before in this Siambr to Sioned and others that I'm tired of talking about this sort of culture and behaviour, and that's why we're taking decisive action to rectify those wrongs.
Joel James, roeddech chi'n dweud tuag at ddiwedd eich cyfraniad nawr fy mod i wedi dweud, yn fy natganiad blaenorol ym mis Ionawr, nad oedd dim yn cael ei ddiystyru o ran y camau y gallai Llywodraeth Cymru eu cymryd, ac er eglurder, rwy'n cymryd camau pendant heddiw hyd eithaf y pwerau sydd gennyf i wneud felly, ac mae holl swyddogaethau Awdurdod Tân ac Achub De Cymru yn cael eu rhoddi i'r comisiynwyr. Mae'r comisiynwyr hynny wedi cael eu dewis ar sail ystod a chydbwysedd eu profiad, sgiliau, cefndir a'u hannibyniaeth. Mae Vijith Randeniya gennym ni, sy'n gyn-brif swyddog tân profiadol iawn ac uchel ei barch o orllewin canolbarth Lloegr, ond rydym ni'n awyddus hefyd i sicrhau bod cymysgedd o wybodaeth am waith tân ac achub, ond dealltwriaeth hefyd o elfennau allweddol a gofynion o ran ymyrraeth ac arweinyddiaeth gadarn y bydd eu hangen i gyflawni'r newid cynaliadwy hwnnw i'r diwylliant a'r ddarpariaeth o wasanaethau yr oedd yr Aelod yn eu crybwyll yn ei gyfraniad. Nid yw hyn yn ymwneud ag achosion unigol o gamymddwyn ac ymddygiad annerbyniol yn unig, mae'n ymwneud â'r diwylliant, y gyfundrefn a'r prosesau a oedd yn caniatáu i'r pethau hyn barhau heb eu herio, ac, mewn gwirionedd, i fod â phrosesau cyfiawn a theg ar waith.
Felly, o ran cylch gwaith y comisiynwyr, eu cylch gorchwyl nhw, fe fyddan nhw'n rhoi ystyriaeth i bob un o argymhellion adroddiad ac adolygiad Fenella Morris CB ynglŷn â'r diwylliant a'r gwerthoedd. Rydym yn disgwyl i'r argymhellion hynny gael eu gweithredu yn eu llawnder ac mewn modd cynaliadwy a hynny heb fod ddim hwyrach na'r dyddiadau cau a nodir ynddo. Fel roeddech chi'n dweud hefyd—. Fe wnaethoch chi grybwyll llawer o bethau y gwnes i eu codi yn y datganiad ei hun, yn enwedig o ran y bobl hynny sy'n teimlo na chafodd eu cwynion na'r materion a godwyd ganddyn nhw eu trin yn y ffordd ddyledus, neu nad oedd y canlyniad yn foddhaol, ac mae'r adolygiad, mae'n debyg, a'r sylwadau yn y gorffennol wedi amlygu'r neges ac wedi gorfodi pobl i ddwyn profiadau annymunol iawn i gof unwaith eto hefyd. Dyna pam mae hi'n bwysig iawn, yn rhan o waith y comisiynwyr sy'n ymgymryd â swyddogaethau llawn yr awdurdod tân ac achub, fod y broses honno'n cael ei sefydlu i nodi'r achosion hynny o gwynion a gododd yn y cyfnod a gwmpesir gan yr adroddiad a allai fod wedi cael ymdriniaeth amhriodol ac annheg am resymau a nodir yn yr adroddiad, a sicrhau eu bod yn cael eu hailagor a'u hymchwilio o'r newydd, gan arwain at ganlyniad teg a chyfiawn.
O ran yr amserlen ar gyfer y gwaith hwn, yn amlwg, nodir amserlen yn adolygiad Fenella Morris CB, sy'n ystyried cyfnod o 18 mis. Fe fyddwn ni'n adolygu hynny'n barhaus. Mae'r cyfarwyddyd ynglŷn â swyddi'r comisiynwyr yn dod i rym o 5 p.m. heddiw, ac fe fyddan nhw yn eu swyddi yn syth er mwyn dechrau ar y gwaith pwysig hwn. Rwy'n siŵr y bydd pob Aelod yn y Siambr hon yn ein cefnogi yn y gwaith hwn. Hefyd, fel dywedais yn fy natganiad, rwyf i wedi ymrwymo i ddiweddaru'r Siambr hon yn rheolaidd ar gynnydd yng ngwaith y comisiynwyr, oherwydd, fel dywedwn ni, rydym ni wedi llwyr ymrwymo i gyflawni newid ystyrlon. Fe ddywedais i o'r blaen yn y Siambr hon wrth Sioned ac wrth eraill fy mod i wedi hen flino ar siarad am ddiwylliant ac ymddygiad fel hyn, a dyna pam rydym ni'n cymryd camau pendant i unioni'r camweddau hynny.
Diolch am y diweddariad, Ddirprwy Weinidog, ac am weithredu mewn modd mor gadarn yn sgil y sefyllfa gwbl annerbyniol sydd wedi cael ei chaniatáu i godi o fewn Gwasanaeth Tan ac Achub De Cymru o ran y diwylliant ac, fel rŷn ni wedi'i glywed, o ran y gwasanaeth hefyd. Mae yna yn sicr gwestiynau mawr i'w gofyn a'u datrys o ran atebolrwydd, craffu a natur effeithiolrwydd y llywodraethiant ac rwy'n croesawu'n fawr y camau ŷch chi wedi eu gosod mas y prynhawn yma.
Roedd yr angen i weithredu i sicrhau llywodraethiant well a mwy effeithiol drwy wahanu rôl weithredol a rôl craffu’r awdurdodau yn rhywbeth sydd wedi dod i'r amlwg ers degawdau bellach, a'r cynnydd, rhaid dweud, wedi bod yn annigonol ac yn araf. Fe ddywedodd y Llywodraeth yr union beth hynny wrth gyflwyno'r adroddiad cynnydd diwethaf i'r fframwaith cenedlaethol union bedair mlynedd yn ôl ym mis Ionawr 2020. Er bod Awdurdod Tân ac Achub Gogledd Cymru yn dilyn y patrwm hwn o weithio ers tro, doedd y ddau awdurdod arall ddim yn gwneud hynny. Roeddech chi yn Ddirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol ar y pryd ac fe ddywedoch chi wrth y Senedd eich bod chi'n
'fodlon bod yr Awdurdodau Tân ac Achub yn gwneud cymaint â phosibl i werthfawrogi a datblygu'r gweithlu'
er fe wnaethoch chi gydnabod bod yna heriau mwy i'w datrys. Fe ddywedoch chi hefyd nad oedd y trefniadau statudol a oedd yn berthnasol i’r awdurdodau tân ac achub yn creu’r math o sicrwydd yr hoffech chi ei weld i wella effeithlonrwydd ac atebolrwydd yr awdurdodau a hefyd y byddech chi'n ymweld â’r awdurdodau i ystyried diwygiadau eraill. Fodd bynnag, penderfynwyd, er bod Llywodraeth Cymru yn parhau i ymrwymo i fesurau diwygio mewn egwyddor, na fyddai'r ddau gynnig yr oedd gan yr awdurdodau'r amheuon mwyaf yn eu cylch yn mynd ymhellach. Ac roedd hyn yn golygu wedyn na dynnwyd aelodau awdurdodau tân ac achub o gabinet cynghorau, ac ni ofynnwyd ar i awdurdodau gytuno ar eu cyllidebau gydag awdurdodau lleol.
Ydych chi, felly, yn meddwl bod diffyg cynnydd yn y maes hwn dros y blynyddoedd wedi arwain yn rhannol at ddiffyg gweithredu o ran y sefyllfa annerbyniol a welwyd yng Ngwasanaeth Tân ac Achub De Cymru? Ydych chi'n fodlon gyda sut yr ymatebodd Llywodraeth Cymru i’r pryderon a nodwyd yn ei hymgynghoriad ei hun yn 2018 ynghylch diwygio’r awdurdodau tân ac achub a’r adroddiad cynnydd wedyn?
Ac yn olaf, ydych chi'n cytuno y byddai adolygiad annibynnol o'r holl wasanaethau tân ac achub yng Nghymru yn fodd o sicrhau na fydd modd i'r fath ymddygiad a diwylliant annerbyniol godi heb eu taclo eto? Byddai hyn hefyd yn gwirio nad yw'r diffygion hyn a amlygwyd gan yr adolygiad annibynnol i Wasanaeth Tân ac Achub De Cymru ar led drwy'r gwasanaethau eraill yng Nghymru. Diolch.
Thank you for the update, Deputy Minister, and for taking action in such a robust way in the wake of the entirely unacceptable situation that has been allowed to develop within the South Wales Fire and Rescue Service in terms of the culture and, as we've heard, in terms of the service as well. There are certainly major questions to be asked and resolved in terms of accountability, scrutiny and the nature and the effectiveness of governance, and I greatly welcome the actions that you've set out this afternoon.
The need to act to ensure better and more effective governance by separating the executive role from the scrutiny role of the authorities is something that has been apparent for decades now, and progress, it must be said, has been inadequate and slow. The Government said that exact thing when presenting the last progress report on the national framework exactly four years ago, in January 2020. Although the North Wales Fire and Rescue Authority had been adhering to this pattern of working for some time, the other two authorities were not doing so. You were the Deputy Minister for Housing and Local Government at that time, and you told the Senedd that you were
'satisfied that FRAs are doing as much as they can to value and develop the workforce'
although you did recognise that there were bigger challenges to be solved. You also said that the statutory arrangements that applied to the fire and rescue authorities did not create the kind of assurance that you'd like to see to improve the efficiency and accountability of the authorities, and also that you would visit the authorities to consider other reforms. However, it was decided that, although the Welsh Government would continue to commit to reform measures in principle, the two proposals that the authorities harboured the most doubts about would not go any further. And that meant, then, that members of the fire and rescue authorities were not removed from council cabinets and authorities were not asked to agree their budgets with local authorities.
Do you, therefore, believe that the lack of progress in this area over the years has led in part to a lack of action regarding the unacceptable situation seen in the South Wales Fire and Rescue Service? Are you content with how the Welsh Government responded to the concerns identified in its own consultation in 2018 regarding the reform of the fire and rescue authorities and its progress report then?
And finally, do you agree that an independent review of all of the fire and rescue services in Wales would be a way of ensuring that it would be impossible for such unacceptable behaviour and culture to arise again without being tackled? This would then ensure that these deficiencies revealed by the independent review of the South Wales Fire and Rescue Service would be widespread throughout the other services in Wales. Thank you very much.
Diolch, Sioned, for your contribution and the work that you are doing in this area as well. I think, to touch on the challenges and issues of governance and accountability, which I think this review and the consequence of the actions that have been taken have really shone a light on, clearly, those structures aren't and haven't been fit for purpose in south Wales. And like you said, we have had wider concerns about the lack of accountability and governance in fire and rescue authorities, and you touched on, when we last proposed reform in 2018, it was strongly opposed—not just by fire and rescue authorities, but also local authorities themselves as well. However, those issues have re-emerged now, certainly, in the most distressing of circumstances, and I'm clear that we will actively consider options for reform, especially if there is evidence that comes forward that shows challenges elsewhere.
In terms of the other two fire and rescue authorities, I think, when I last gave a statement here to the Senedd Siambr, I made it clear that we would expect, even though the review applied to the South Wales Fire and Rescue Authority, for the other two fire and rescue authorities to not just take account of the review, but to take action themselves accordingly. So, we know there are very specific and serious problems of mismanagement and misconduct in south Wales, and that's why we're intervening, but I have, since the statement in January, written to both the chairs of North Wales Fire and Rescue Authority and Mid and West Wales Fire and Rescue Authority to seek an urgent and detailed assurance on the six themes that arise from the review. The challenge now is to look at those, to reflect on the responses as we receive them, and to decide what further action may be needed as a consequence.
Diolch, Sioned, am eich cyfraniad a'r gwaith yr ydych chi'n ei wneud yn y maes hwn hefyd. Rwy'n credu, i gyffwrdd â'r heriau a'r materion o ran llywodraethu ac atebolrwydd, rwy'n credu bod yr adolygiad hwn a chanlyniad y camau gweithredu a gymerwyd wedi taflu goleuni arnyn nhw, ac yn amlwg, ni fu ac nid yw'r strwythurau hynny wedi bod yn addas i'r diben yn y de. Ac fel roeddech chi'n dweud, rydym ni wedi bod â phryderon yn fwy eang ynglŷn â'r diffygion o ran atebolrwydd a llywodraethu yn yr awdurdodau tân ac achub, ac fel gwnaethoch chi grybwyll, pan wnaethom ni gynnig diwygiadau'r tro diwethaf yn 2018, fe welodd hynny wrthwynebiad mawr iawn—nid yn unig oddi wrth yr awdurdodau tân ac achub, ond oddi wrth yr awdurdodau lleol eu hunain hefyd. Er hynny, mae'r materion hyn wedi dod i'r amlwg nawr, yn sicr, yn yr amgylchiadau mwyaf gofidus, ac rwy'n glir y byddwn ni'n mynd ati i ystyried dewisiadau ar gyfer diwygio, yn enwedig pe bai tystiolaeth yn dod i'r amlwg a fyddai'n tynnu sylw at heriau mewn meysydd eraill.
O ran y ddau awdurdod tân ac achub arall, rwy'n credu, pan roddais i ddatganiad ddiwethaf yn Siambr y Senedd, fe'i gwnes hi'n eglur y byddem ni'n disgwyl, er bod yr adolygiad yn berthnasol i Awdurdod Tân ac Achub De Cymru, nid yn unig i'r ddau awdurdod tân ac achub arall roi ystyriaeth i'r adolygiad, ond gweithredu eu hunain yn unol â hwnnw. Felly, fe wyddom ni fod problemau penodol a difrifol iawn o gamreoli a chamymddwyn wedi bod yn y de, a dyna pam rydym ni'n ymyrryd, ond rwyf i wedi ysgrifennu, ers y datganiad hwnnw ym mis Ionawr, at gadeiryddion Awdurdod Tân ac Achub Gogledd Cymru ac Awdurdod Tân ac Achub Canolbarth a Gorllewin Cymru i ofyn am sicrwydd manwl ar fyrder ynglŷn â'r chwe thema sy'n codi o'r adolygiad. Yr her nawr yw edrych ar y rhain, a myfyrio ar yr ymatebion wrth i ni eu cael nhw, a phenderfynu pa gamau pellach y gellid bod eu hangen o ganlyniad i hynny.
Well, I applaud you, Deputy Minister, for biting the bullet on this one, because we have known about this problem since 2014, when the Commission on Public Service Governance and Delivery reported and said that the fire and rescue authorities do not and cannot supervise the services they are responsible for, partly because they are themselves not able to scrutinise the operational aspects. But they clearly haven't been, unfortunately, in this case, doing the job of supervising the management and accountability of the senior management of this service. I think it begs a lot of questions around the governance of fire and rescue authorities in the future, because what does it tell us about the fundamentals of this? I note that one of the recommendations of the 2014 report was to combine ambulance services with fire and rescue authorities, given that their roles often complement each other in the work they do, and I just wondered what the Government plans to do about the future governance of fire and rescue in light of the absolute failure of the South Wales Fire and Rescue Service.
Wel, rwy'n eich cymeradwyo chi, Dirprwy Weinidog, am fynd i'r afael yn wirioneddol â'r materion ynglŷn â hyn, oherwydd yr oeddem yn gwybod am fodolaeth y broblem hon ers 2014, pan adroddodd y Comisiwn ar Lywodraethu a Darparu Gwasanaethau Cyhoeddus nad yw awdurdodau tân ac achub yn ac na allant oruchwylio’r gwasanaethau y maen nhw'n gyfrifol amdanyn nhw a hynny'n rhannol am nad ydyn nhw eu hunain yn gallu craffu ar yr agweddau gweithredol. Ond mae'n amlwg nad ydyn nhw, yn anffodus, yn yr achos hwn, wedi bod yn gwneud y gwaith o oruchwylio rheolaeth ac atebolrwydd uwch reolwyr yn y gwasanaeth hwn. Rwy'n credu bod hyn yn holi llawer o gwestiynau ynghylch llywodraethu awdurdodau tân ac achub yn y dyfodol, oherwydd beth mae hyn yn ei ddweud wrthym ni am hanfodion hyn i gyd? Rwy'n nodi mai un o argymhellion adroddiad 2014 oedd cyfuno gwasanaethau ambiwlans ag awdurdodau tân ac achub, o gofio bod eu swyddogaethau nhw'n aml yn ategu ei gilydd yn y gwaith y maen nhw'n ei wneud, ac roeddwn i'n meddwl tybed beth mae'r Llywodraeth yn bwriadu ei wneud ynghylch llywodraethu tân ac achub yn y dyfodol yn sgil methiant llwyr Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru.
Thank you, Jenny Rathbone, for the points that you highlighted there, and I think it links to the previous point by Sioned Williams in terms of where we are in terms of what the lessons may be for the future governance more broadly of fire and rescue authorities. So, I won't repeat the points I made there, other than to point to the fact that, also, you'll be aware that there is Audit Wales work on the governance of fire and rescue authorities ongoing at the moment, which might lend itself to a wider conversation about where we go from here. I think it's important to point out too that amongst the terms of reference for the work of the commissioners of the South Wales Fire and Rescue Authority is to develop proposals for the future governance of South Wales Fire and Rescue Authority that are most likely to minimise the risk of any further such failings. We've intervened here, now, and it's an unprecedented intervention in a fire and rescue authority, because we know not just about misconduct, but broader mismanagement, and like I said, there are broader lessons to be learnt as we move forward.
Diolch i chi, Jenny Rathbone, am y pwyntiau yr oeddech chi'n tynnu sylw atyn nhw nawr, ac rwy'n credu bod hyn yn cysylltu â'r pwynt blaenorol gan Sioned Williams am ein sefyllfa bresennol gyda sylwedd posibl y gwersi i ni o ran llywodraethu awdurdodau tân ac achub yn fwy eang yn y dyfodol. Felly, nid wyf i am ailadrodd y pwyntiau a wnes i gynnau unwaith eto, ac eithrio er mwyn tynnu sylw at y ffaith eich bod chi'n ymwybodol hefyd fod gwaith Archwilio Cymru ar lywodraethu awdurdodau tân ac achub yn parhau ar hyn o bryd, ac fe allai hwnnw ei gynnig ei hun ar gyfer meithrin sgwrs yn fwy eang ynglŷn â'n cyfeiriad i'r dyfodol. Rwyf i o'r farn ei bod hi'n bwysig nodi hefyd y bydd datblygu cynigion ar gyfer llywodraethu Awdurdod Tân ac Achub De Cymru yn y dyfodol fydd â’r tebygolrwydd mwyaf o leihau'r risg yn sgil methiannau eraill o'r fath ymhlith cylch gorchwyl gwaith comisiynwyr Awdurdod Tân ac Achub De Cymru. Rydym ni wedi ymyrryd yma, nawr, ac mae honno'n ymyrraeth ddigynsail mewn unrhyw awdurdod tân ac achub, oherwydd fe wyddom ni nid yn unig am gamymddwyn, ond am gamreoli ehangach, ac fel dywedais i, fe geir gwersi i'w dysgu yn fwy eang wrth i ni symud ymlaen.
Thank you, Minister, for your statement here today. I note the decisive action that Welsh Government is taking to ensure confidence in south Wales fire and rescue and that transformation takes place, so that unacceptable workplace practices are eliminated. I have two questions for you today. Firstly, south Wales fire and rescue is currently recruiting for a chief executive officer or chief fire officer. With your commissioners, what involvement do you expect to have in this process to ensure a leader is appointed who can tackle these cultural issues?
Secondly, your statement says that commissioners will remain until the work is finished. What sort of timescale do you imagine that they will be in place for, and how will you monitor and assess their work to ensure that they are delivering the change the service needs? What are the short, medium and long-term markers that you will put in place to assess if culture has changed?
Diolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad yn y fan hon heddiw. Rwy'n nodi'r camau pendant y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod hyder yng Ngwasanaeth Tân ac Achub De Cymru a bod trawsnewidiad yn digwydd, fel y bydd arferion annerbyniol yn cael eu taro allan yn y gweithle. Dau gwestiwn sydd gennyf i chi heddiw. Yn gyntaf, mae gwasanaeth tân ac achub de Cymru yn recriwtio prif swyddog gweithredol neu brif swyddog tân ar hyn o bryd. Ar y cyd â'ch comisiynwyr chi, pa ran yr ydych chi'n disgwyl ei chael yn y broses hon i sicrhau y bydd arweinydd yn cael ei benodi a all fynd i'r afael â'r materion diwylliannol hyn?
Yn ail, mae eich datganiad yn datgan y bydd comisiynwyr yn aros hyd nes y bydd y gwaith wedi ei orffen. Beth fydd yr amserlen ar gyfer cyfnod eu gwaith nhw, a sut ydych chi am fonitro ac asesu eu gwaith nhw i sicrhau eu bod nhw'n cyflawni'r newid sy'n angenrheidiol i'r gwasanaeth? Beth yw'r nodau byrdymor, tymor canolig a hirdymor yr ydych yn eu gosod i asesu i ba raddau y bydd y diwylliant wedi newid?
I thank Vikki Howells for those important questions. I'll touch on one firstly, in terms of the time frame. We've said that the commissioners will be in place until we can see and measure that sustainable change, and the review and the report itself sets out a time frame for that, which covers an 18-month period, but also targets to be met for change during that period as well. So, we anticipate, perhaps over time, that the commissioners' work will change, depending on progress, but that is something, like you say, that will need to be monitored and evaluated very closely.
Just to touch on the point around the recruitment of the next chief fire officer of South Wales Fire and Rescue Authority, the commissioners appointed have a full remit in terms of recruiting and restructuring when it comes to senior management at South Wales Fire and Rescue Authority. That was one of the things we set out in the remit and the terms of reference, in terms of establishing and overseeing a senior management team and related processes that are untainted by the failings identified in the report, and as a first step to appoint a chief fire officer and, as necessary, other senior staff who appear most likely to contribute fully and effectively to the FRA's recovery.
Rwy'n diolch i Vikki Howells am y cwestiynau pwysig yna. Rwyf i am grybwyll un yn gyntaf, sef o ran yr amserlen. Rydym ni wedi dweud y bydd y comisiynwyr yn parhau wrth eu gwaith tan y byddwn ni'n gallu gweld a mesur y newid hwnnw sy'n gynaliadwy, ac mae'r adolygiad a'r adroddiad ei hun yn nodi amserlen ar gyfer hynny, sy'n cwmpasu cyfnod o 18 mis, ond gyda nodau i'w cyrraedd hefyd ar gyfer newid yn ystod y cyfnod hwnnw hefyd. Felly, rydym ni'n rhagweld, dros amser efallai, y bydd gwaith y comisiynwyr yn newid, yn ddibynnol ar gynnydd, ond mae hwnnw'n rhywbeth, fel dywedwch chi, y bydd angen ei fonitro a'i werthuso yn ofalus iawn.
Ar gyfer ymdrin â'r pwynt o ran recriwtio prif swyddog tân nesaf Awdurdod Tân ac Achub De Cymru, mae gan y comisiynwyr a benodir gylch gwaith llawn o ran recriwtio ac ailstrwythuro swyddi'r uwch reolwyr yn Awdurdod Tân ac Achub De Cymru. Dyna un o'r pethau a nodwyd gennym ni yn y cylch gwaith a chylch gorchwyl, o ran sefydlu a goruchwylio uwch dîm rheoli a phrosesau cysylltiedig heb eu difwyno gan y methiannau a nodwyd yn yr adroddiad, ac yn gam cyntaf, penodi prif swyddog tân ac, yn ôl yr angen, uwch staff eraill sy'n ymddangos yn fwyaf tebygol o gyfrannu yn llawn ac yn effeithiol at adfer yr awdurdod tân ac achub.
It's quite depressing, really, isn't it? I can imagine the morale must be really low amongst the workforce, especially for the hundreds of employees who didn't engage in any of this appalling behaviour that's been cited. I'm interested to know how you will ensure that those who actively engage in misogyny, racism and homophobia will be dealt with, and whether some reports to that end will be coming forward.
But there's a much wider question here, and that's about the structural change, in my opinion, that's needed across public services boards in Wales—not just the fire and rescue, but the police and others as well. So, whilst we're focusing on one authority—in this case, the South Wales Fire and Rescue Authority—I think that we need to do a much bigger scoping exercise and look at the make-up of those in charge of holding people to account, and how they're chosen, and how they're accountable, because I think there's another issue about their accountability. Where does their accountability go? To whom is it that they're accountable? I think, if this has shown anything whatsoever, it's that we have to seriously address the composition of those boards and how they're chosen and where they answer to.
Mae hyn yn ddigalon iawn, onid ydy? Fe allaf i ddychmygu bod morâl ymhlith y gweithlu yn isel, yn enwedig i'r cannoedd o weithwyr nad oedd unrhyw ran ganddyn nhw yn unrhyw un o'r achosion hyn o ymddygiad ofnadwy y soniwyd amdano. Fe fyddai hi'n dda iawn gennyf i wybod sut ydych chi am sicrhau yr ymdrinnir â'r rhai a fu'n gyfrifol am ymddygiadau o ran casineb at fenywod, hiliaeth a homoffobia, ac a fydd rhai adroddiadau i'r perwyl hwnnw'n cael eu cyflwyno.
Ond fe geir cwestiwn llawer mwy eang yn hyn o beth, ac mae hwnnw'n ymwneud â'r newid strwythurol, yn fy marn i, sy'n angenrheidiol ar draws byrddau'r gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru—nid y rhai tân ac achub yn unig, ond yr heddlu a rhai eraill hefyd. Felly, er ein bod ni'n canolbwyntio ar un awdurdod—yn yr achos hwn, Awdurdod Tân ac Achub De Cymru—rwy'n credu bod angen ymarfer cwmpasu llawer mwy arnom ni er mwyn edrych ar gyfansoddiad y rhai sy'n gyfrifol am ddal pobl i gyfrif, sut y cânt eu dewis, ac ym mha ffordd y byddan nhw'n atebol, oherwydd rwyf i o'r farn fod mater arall ynghylch eu hatebolrwydd nhw. I ba le y bydd eu hatebolrwydd nhw'n mynd? I bwy y maen nhw'n atebol? Rwy'n credu, os yw hyn wedi amlygu unrhyw beth o gwbl, mae'n rhaid i ni fynd i'r afael o ddifrif â chyfansoddiad y byrddau hynny a sut y maen nhw'n cael eu dewis ac i bwy y byddan nhw eu hunain yn atebol.
Thank you, Joyce Watson. You touch on—. I think you reflected, as others have reflected in the Siambr not just today, but in January and prior to that, that what we've seen as—. There have been a number of instances over the past couple of years alone where we've heard about unacceptable behaviours in a number of workplaces, and I think there is a responsibility and I hope, by acting today so decisively, that it's the first step to rectify that within South Wales Fire and Rescue Service. But I think there's a responsibility on all of us in public life, in every workplace, including this workplace as well, to make sure that we have the right procedures in place and that our own staff are supported in terms of feeling that they can raise concerns in a way that is—that the process is there to support them as well. But on the broader points you raise around leadership, things around leadership, culture, accountability, the processes that are in place, the diversity of people in those leadership roles and within a workplace are really, really important, because this isn't just about tackling individual instances of what we would term 'unacceptable behaviour'.
I think one of the things I would like to say is we often hear the term 'woke' bandied about, and this isn't about somebody not being able to take a joke in the workplace, it's actually about being decent human beings and treating each other with dignity and respect. I used to say, back in a previous life when I worked in the trade union movement, I remember writing something, that you spend so much of your lifetime in your workplace. Unless you're either born to riches or win the lottery, you are going to spend a high proportion of your life at work and you should have an expectation that you are supported and safe within your workplace. So, you're right to highlight the need to actually look right across workplaces, and particularly across the public sector, where we have those levers in Wales to do that, and that work has started within Welsh Government.
But just to finish, really, on—. I'm very conscious that in hearing this announcement today the workforce in South Wales Fire and Rescue Service may feel anxiety and uncertainty and want to know what happens next. So, I am, of course, engaging and issuing letters to all the trade unions that represent and work with, and staff representation bodies who are active in South Wales Fire and Rescue Service, and we will meet collectively at the next meeting of the fire and rescue service social partnership forum, and I'm more than happy to engage and meet with them individually in the meantime. There's also some communication going out directly from me to the workforce of South Wales Fire and Rescue Service, just setting out what's happening, while really seeking to reassure them that we are there to support them, and act to support them through this period of change.
Diolch yn fawr, Joyce Watson. Rydych chi'n cyffwrdd ar—. Rwy'n credu mai myfyrio yr oeddech chi, fel gwnaeth eraill yn y Siambr nid yn unig heddiw, ond ym mis Ionawr a chyn hynny, fod yr hyn a welsom ni—. Mae nifer o achosion wedi bod dros y blynyddoedd diwethaf yn unig pryd clywsom ni am ymddygiadau annerbyniol mewn nifer o weithleoedd, ac rwy'n credu bod cyfrifoldeb yma ac rwy'n gobeithio, trwy weithredu mor bendant heddiw, mai dyma'r cam cyntaf i gywiro hynny yng Ngwasanaeth Tân ac Achub De Cymru. Ond rwy'n meddwl bod cyfrifoldeb arnom ni i gyd mewn bywyd cyhoeddus, ym mhob gweithle, gan gynnwys y gweithle hwn hefyd, i wneud yn siŵr bod y gweithdrefnau cywir gennym ni ar waith a bod ein staff ein hunain yn cael cefnogaeth o ran bod ag ymdeimlad y gallan nhw godi pryderon mewn ffordd sydd—bod y broses honno yn eu cefnogi nhw hefyd. Ond o ran y pwyntiau y gwnaethoch chi eu codi yn fwy eang ynghylch arweinyddiaeth, materion sy'n ymwneud ag arweinyddiaeth, diwylliant, atebolrwydd, y prosesau sydd ar waith, amrywiaeth y bobl yn y swyddi arweiniol hynny ac mewn gweithle, mae'r rhain yn wirioneddol bwysig, oherwydd nid yw hyn yn ymwneud â mynd i'r afael ag achosion unigol o'r hyn y byddem ni'n ei alw yn 'ymddygiad annerbyniol' yn unig.
Rwy'n credu mai un o'r pethau yr hoffwn ei ddweud yw ein bod ni'n clywed y term 'woke' yn cael ei ddefnyddio, ac nid yw hwn yn ymwneud â rhywun yn methu â derbyn jôc yn y gweithle, mae'n ymwneud mewn gwirionedd â bod yn bobl dda sy'n trin ein gilydd gydag urddas a pharch. Roeddwn i'n arfer dweud, yn ôl mewn bywyd blaenorol pan oeddwn i'n gweithio yn y mudiad undebau llafur, rwy'n cofio ysgrifennu rhywbeth, eich bod chi'n treulio cyfran sylweddol iawn o'ch oes yn eich gweithle. Oni bai i chi naill ai gael eich geni i olud neu ennill y loteri, fe fyddwch chi'n treulio cyfran uchel o'ch bywyd yn y gwaith ac fe ddylech fod â disgwyliad y byddwch chi'n cael eich cefnogi a'ch bod chi'n ddiogel yn eich gweithle. Felly, rydych chi'n iawn i dynnu sylw at yr angen i edrych ar draws gweithleoedd, ac yn enwedig ar draws y sector cyhoeddus, lle mae'r ysgogiadau hyn gennym ni yng Nghymru i wneud felly, ac mae'r gwaith hwnnw wedi dechrau yn Llywodraeth Cymru.
Ond dim ond i orffen, mewn gwirionedd, ynglŷn â—. Rwy'n ymwybodol iawn, wrth glywed y cyhoeddiad hwn heddiw, y gallai'r gweithlu yng Ngwasanaeth Tân ac Achub De Cymru deimlo gofid ac ansicrwydd a bod yn awyddus i wybod beth sy'n digwydd nesaf. Felly, wrth gwrs, rwy'n ymgysylltu ac yn anfon llythyrau at yr undebau llafur i gyd sy'n cynrychioli ac yn gweithio gyda staff, a'r cyrff cynrychioli staff sy'n weithredol yng Ngwasanaeth Tân ac Achub De Cymru, ac fe fyddwn ni'n cyfarfod gyda'n gilydd yng nghyfarfod nesaf fforwm partneriaeth gymdeithasol y gwasanaeth tân ac achub, ac rwy'n fwy na pharod i ymgysylltu a chwrdd â nhw'n unigol yn y cyfamser. Mae yna rywfaint o ohebiaeth yn cael ei hanfon yn uniongyrchol oddi wrthyf i weithlu Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru hefyd, dim ond ar gyfer nodi'r hyn sy'n digwydd, gan geisio eu sicrhau nhw ein bod ar gael i'w cefnogi nhw, mewn gwirionedd, ac fe fyddwn ni'n gweithredu i'w cefnogi drwy'r cyfnod hwn o newid.
Ac yn olaf, Andrew R.T. Davies.
Finally, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Minister, thank you for your statement this afternoon. I've heard the word 'decisive' used several times by you today. The powers to regulate and control the fire service in Wales have resided with the Welsh Government for many years, and the Member for Cardiff Central highlighted a report in 2014. The action that the Welsh Government has taken is appropriate and is needed, and the staff members who have been on the receiving end of some of the actions that have been highlighted in the report should receive all the support that they require to, obviously, have the confidence either to stay in the service or have their concerns addressed.
But I've seen the fire service work at the high end of their game. At the recent fire in Bridgend, for example, on the industrial estate, there was that dedicated fire service working to the highest level of professionalism. I visited a fire station in Barry, and saw the dedicated crew in Barry and the commitment that they make to public service. But, what has the Welsh Government learnt from this exercise? I hear what you say about putting commissioners in, but given that you've had the authority to intervene at any juncture where you saw fit and where this evidence was brought to your attention, what measures will the Welsh Government be looking at, the measures it could have taken previously, to step in and get this done as early as possible, so that staff don't feel alienated and marginalised, and we don't see this repeating itself in other public services?
Diolch i chi, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, diolch i chi am eich datganiad brynhawn heddiw. Fe glywais i'r gair 'pendant' yn cael ei ddefnyddio gennych chi sawl gwaith heddiw. Mae'r pwerau i reoleiddio a rheoli'r gwasanaeth tân yng Nghymru wedi bod ym meddiant Llywodraeth Cymru ers blynyddoedd lawer, ac fe dynnodd yr Aelod dros Ganol Caerdydd sylw at adroddiad o 2014. Mae'r camau a gymerodd Llywodraeth Cymru yn briodol ac yn angenrheidiol, ac fe ddylai'r aelodau staff sydd wedi dioddef oherwydd rhai o'r ymddygiadau yr oedd yr adroddiad yn tynnu sylw atyn nhw allu cael y gefnogaeth angenrheidiol i gyd er mwyn bod â hyder naill ai i aros yn y gwasanaeth neu i gael y sicrwydd yr ymdrinnir â'u pryderon.
Ond rwyf i wedi gweld y gwasanaeth tân yn gweithio ar ei orau. Pan gafwyd tân yn ddiweddar ym Mhen-y-bont ar Ogwr, er enghraifft, ar yr ystad ddiwydiannol, roedd y gwasanaeth tân pwrpasol hwnnw yn gweithio hyd at y safon uchaf o broffesiynoldeb. Fe ymwelais i â gorsaf dân yn y Barri, ac fe welais i'r criw ymroddedig yno a'r ymrwymiad sydd ganddyn nhw i ddarparu gwasanaeth i'r cyhoedd. Ond, beth a ddysgodd Llywodraeth Cymru o'r ymarfer hwn? Rwy'n deall yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud am anfon comisiynwyr i mewn, ond o gofio eich bod wedi bod â'r awdurdod i ymyrryd ar unrhyw adeg yr oeddech chi'n gweld yn dda i wneud hynny a phan ddygwyd y dystiolaeth hon i'ch sylw, pa fesurau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu hystyried, y mesurau y gallai fod wedi eu defnyddio ynghynt, i gamu i mewn a chyflawni hynny cyn gynted â phosibl, fel nad yw'r staff yn teimlo eu bod wedi ymddieithrio a'u gwthio i'r cyrion, ac na welwn ni hyn yn cael ei ailadrodd eto mewn gwasanaethau cyhoeddus eraill?
So, normally, obviously, we would expect fire service management to manage their staff fairly and well, as it should be, and we would expect fire authority members to show leadership and hold management to account, and where that doesn't happen there is a case for Government to intervene, which we have seen in this case, because there are serious and specific failings in South Wales Fire and Rescue Service.
You point to the number of powers of support, which I outlined in my previous statement, of support, direction, intervention. So, we're making this intervention under section 29 of the Local Government (Wales) Measure 2009, and this is only available when the authority has failed to make arrangements to secure continuous improvement in the exercise of its functions. And we've got to this point now because we believe those failings consist of, firstly—as we've talked about today, and the focus of the review—a failure to secure the fair and proper management of staff, including a failure to deal effectively with bullying, harassment and discrimination, and also, a failure to respond to clear and obvious opportunities to improve service standards. We have taken decisive action today and, of course, we will reflect on that action and we'll reflect on the lessons learned as we move forward, and how we can learn not just across the fire and rescue services, but right across the public sector in Wales. Because, as I said, Andrew R.T. Davies, I am tired of talking about this misbehaviour and misconduct in all walks of life, in all public services, and we're taking action today, and we will continue to take action as we move forward.
Felly, fel arfer, yn amlwg, fe fyddem ni'n disgwyl i reolwyr y gwasanaeth tân reoli eu staff mewn ffordd deg a chyfiawn, ac felly y dylai hi fod, ac fe fyddem ni'n disgwyl i aelodau'r awdurdod tân ddangos arweiniad a dal rheolwyr i gyfrif, a phan nad yw hynny'n digwydd, mae yna achos dros ymyrraeth gan Lywodraeth, fel gwelsom ni'r tro hwn, oherwydd methiannau difrifol a phenodol yng Ngwasanaeth Tân ac Achub De Cymru.
Rydych chi'n tynnu sylw at nifer y pwerau o ran cymorth, a amlinellais i yn fy natganiad blaenorol, sef o ran cefnogaeth, cyfarwyddyd, ac ymyrraeth. Felly, rydym ni'n gweithredu'r ymyrraeth hon yn unol ag adran 29 o Fesur Llywodraeth Leol (Cymru) 2009, ac mae hwn ar gael i ni dim ond pan fo'r awdurdod wedi methu â gwneud trefniadau i sicrhau gwelliant parhaus o ran ymarfer ei swyddogaethau. Ac rydym wedi cyrraedd y pwynt hwn nawr oherwydd yr ydym ni'n credu bod y methiannau hyn yn cynnwys, yn gyntaf—fel y gwnaethom siarad amdano heddiw, a chanolbwynt yr adolygiad—y methiant i sicrhau rheolaeth deg a phriodol ar staff, gan gynnwys methiant i ymdrin yn effeithiol â bwlio, aflonyddu a gwahaniaethu, a hefyd, y methiant i ymateb i gyfleoedd pendant ac amlwg i wella safonau'r gwasanaethau. Rydym ni wedi cymryd camau pendant heddiw ac, wrth gwrs, fe fyddwn ni'n myfyrio ar y camau hynny ac fe fyddwn ni'n myfyrio ar y gwersi a ddysgwyd wrth i ni symud ymlaen, a sut y gallwn ni ddysgu nid yn unig yn y gwasanaethau tân ac achub, ond ledled y sector cyhoeddus yng Nghymru. Oherwydd, fel dywedais i, Andrew R.T. Davies, rwyf i wedi hen alaru ar siarad am gamymddygiadau a chamymddwyn fel hyn ym mhob agwedd ar fywyd, ym mhob gwasanaeth cyhoeddus, ac rydym ni'n cymryd camau heddiw, ac fe fyddwn ni'n parhau i gymryd camau wrth i ni symud ymlaen.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog.
Thank you, Deputy Minister.
Eitem 4 yw'r datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg ar gymwysterau galwedigaethol. Galwaf ar y Gweinidog, Jeremy Miles.
Item 4 is a statement by the Minister for Education and the Welsh Language on vocational qualifications. I call on the Minister, Jeremy Miles.
Diolch, Dirprwy Lywydd. This Government has made a commitment to increase parity of esteem between vocational and academic education routes. We believe in the inherent value of vocational education, with its crucial links to skills, the economy and to Welsh society. We've also committed, through our co-operation agreement with Plaid Cymru, to reform vocational qualifications and to consider the expansion of made-for-Wales qualifications.
These commitments underpinned my commissioning of the independent vocational qualifications review, chaired by Sharron Lusher. I would like to put on record my thanks to Sharron and steering group members for the work that went into their report, which I published in September. I welcome the report and its assessment of vocational qualifications in Wales. It sets out 33 recommendations for Government, the new Commission for Tertiary Education and Research, and Qualifications Wales. It’s clear that collaborative working is key to many, if not all, of these recommendations. So, we will work closely with both organisations, and with other stakeholders, including providers of vocational education and training, to progress the ambitions of the review.
As the review made clear, Dirprwy Lywydd, there are strengths that we can build on with regard to how vocational qualifications operate in Wales, such as the increasing numbers that are available bilingually or in Welsh, and overall learner satisfaction with their courses. The report explores the pros and cons of establishing a national awarding body for vocational qualifications. While I can see the appeal of such a body, at this moment in time when budgets across the board are under such immense pressure, I accept it cannot be the priority.
The review recognises the need for pragmatism in exploring opportunities to further develop made-for-Wales vocational qualifications. I welcome the made-for-Wales approach proposed by the review. It will mean reviewing new and existing qualifications to ensure they are fit for purpose, meet the needs of learners, employers and providers, and are available bilingually. It will also mean maintaining, as far as possible, learner choice, whilst recognising the need to ensure that we have the right skills to support our economic priorities. That will mean working strategically with our partners, including regional skills partnerships and learning providers, to make best use of labour market intelligence. It also means ensuring that learners have the information they need to make informed choices about qualifications that will provide them with the best opportunities to progress in their future careers. I'll return to that in a moment.
The report calls for a national strategy for vocational education and training, and sets out the purpose and principles that should underpin that. These include responding to economic and social needs, and preparing learners to join a bilingual workforce. I accept the need for the Welsh Government to provide a clear strategic lead. We'll therefore develop a short, action-focused policy statement that provides a strategic focus on post-16 education and training and which also aligns with related strategic commitments, including net zero and, of course, our refreshed economic mission.
We can’t talk about vocational qualifications without considering the ecosystem in which they operate. We've been discussing with Qualifications Wales how we can better co-ordinate sector reviews and the development of apprenticeship frameworks, as advised by the review. This will ensure better alignment of programmes of vocational learning with employers’ skills needs.
I support the report’s recommendation that Wales does not adopt the same approach as England in the implementation of T-levels. My officials will continue to work with Qualifications Wales to monitor developments, and work to ensure stability and continued access to relevant vocational qualifications for learners in Wales. We'll also ensure that, as England develops its proposals for an advanced British standard qualification framework, our approach to 16-19 learning will continue to focus on the needs of learners in Wales.
I want to encourage more collaboration between schools and post-16 providers, to ensure that learners have the information and support that they need to progress along vocational routes where that is appropriate for them. As I have said previously in relation to Hefin David’s report on transitions to employment, everyone has a part to play in ensuring that our children and young people leave education equipped to participate fully in society. My officials have been looking at ways to better highlight existing pockets of good practice and expand this throughout the sector.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i gynyddu cydraddoldeb parch rhwng llwybrau addysg galwedigaethol ac academaidd. Credwn yng ngwerth priodol addysg alwedigaethol, gyda'i chysylltiadau hanfodol â sgiliau, yr economi ac â chymdeithas Cymru. Rydym hefyd wedi ymrwymo, drwy ein cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru, i ddiwygio cymwysterau galwedigaethol ac i ystyried ehangu cymwysterau gwneud-i-Gymru.
Roedd yr ymrwymiadau hyn yn sail i fy ngwaith o gomisiynu'r adolygiad cymwysterau galwedigaethol annibynnol, dan gadeiryddiaeth Sharron Lusher. Hoffwn gofnodi fy niolch i Sharron ac aelodau'r grŵp llywio am y gwaith a aeth i mewn i'w hadroddiad, a gyhoeddais ym mis Medi. Rwy'n croesawu'r adroddiad a'i asesiad o gymwysterau galwedigaethol yng Nghymru. Mae'n nodi 33 o argymhellion ar gyfer y Llywodraeth, y Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil newydd, a Cymwysterau Cymru. Mae'n amlwg bod cydweithio yn allweddol i lawer, os nad pob un, o'r argymhellion hyn. Felly, byddwn yn gweithio'n agos gyda'r ddau sefydliad, a gyda rhanddeiliaid eraill, gan gynnwys darparwyr addysg a hyfforddiant galwedigaethol, i ddatblygu uchelgeisiau'r adolygiad.
Fel y gwnaeth yr adolygiad yn glir, Dirprwy Lywydd, mae cryfderau y gallwn adeiladu arnynt o ran sut mae cymwysterau galwedigaethol yn gweithredu yng Nghymru, megis y niferoedd cynyddol sydd ar gael yn ddwyieithog neu yn Gymraeg, a bodlonrwydd cyffredinol dysgwyr â'u cyrsiau. Mae'r adroddiad yn archwilio manteision ac anfanteision sefydlu corff dyfarnu cenedlaethol ar gyfer cymwysterau galwedigaethol. Er fy mod yn gallu gweld apêl corff o'r fath, ar hyn o bryd pan fo cyllidebau yn gyffredinol o dan bwysau mor aruthrol, rwy'n derbyn na all fod yn flaenoriaeth.
Mae'r adolygiad yn cydnabod yr angen am bragmatiaeth wrth archwilio cyfleoedd i ddatblygu cymwysterau galwedigaethol gwneud-i-Gymru ymhellach. Rwy'n croesawu'r dull gwneud-i-Gymru a gynigiwyd gan yr adolygiad. Bydd yn golygu adolygu cymwysterau newydd a phresennol i sicrhau eu bod yn addas i'r diben, yn diwallu anghenion dysgwyr, cyflogwyr a darparwyr, a'u bod ar gael yn ddwyieithog. Bydd hefyd yn golygu cynnal dewis dysgwyr, cyn belled ag y bo modd, wrth gydnabod yr angen i sicrhau bod gennym y sgiliau cywir i gefnogi ein blaenoriaethau economaidd. Bydd hynny'n golygu gweithio'n strategol gyda'n partneriaid, gan gynnwys partneriaethau sgiliau rhanbarthol a darparwyr dysgu, i wneud y defnydd gorau o ddeallusrwydd y farchnad lafur. Mae hefyd yn golygu sicrhau bod gan ddysgwyr y wybodaeth sydd ei hangen arnynt i wneud dewisiadau gwybodus am gymwysterau a fydd yn rhoi'r cyfleoedd gorau iddynt symud ymlaen yn eu gyrfaoedd yn y dyfodol. Byddaf yn dychwelyd at hynny mewn munud.
Mae'r adroddiad yn galw am strategaeth genedlaethol ar gyfer addysg a hyfforddiant galwedigaethol, ac yn nodi'r pwrpas a'r egwyddorion a ddylai fod yn sail i hynny. Mae'r rhain yn cynnwys ymateb i anghenion economaidd a chymdeithasol, a pharatoi dysgwyr i ymuno â gweithlu dwyieithog. Rwy'n derbyn yr angen i Lywodraeth Cymru ddarparu arweiniad strategol clir. Felly, byddwn yn datblygu datganiad polisi byr sy'n canolbwyntio ar weithredu sy'n canolbwyntio'n strategol ar addysg a hyfforddiant ôl-16 ac sydd hefyd yn cyd-fynd ag ymrwymiadau strategol cysylltiedig, gan gynnwys sero net ac, wrth gwrs, ein cenhadaeth economaidd sydd wedi'i hadnewyddu.
Ni allwn siarad am gymwysterau galwedigaethol heb ystyried yr ecosystem y maent yn gweithredu ynddi. Rydym wedi bod yn trafod gyda Cymwysterau Cymru sut y gallwn gydlynu adolygiadau sector yn well a datblygu fframweithiau prentisiaethau, fel y cynghorir gan yr adolygiad. Bydd hyn yn sicrhau bod rhaglenni dysgu galwedigaethol yn cyd-fynd yn well ag anghenion sgiliau cyflogwyr.
Rwy'n cefnogi argymhelliad yr adroddiad nad yw Cymru'n mabwysiadu'r un dull â Lloegr wrth weithredu safonau T. Bydd fy swyddogion yn parhau i weithio gyda Cymwysterau Cymru i fonitro datblygiadau, a gweithio i sicrhau sefydlogrwydd a pharhad i gael mynediad at gymwysterau galwedigaethol perthnasol i ddysgwyr yng Nghymru. Byddwn hefyd yn sicrhau, wrth i Loegr ddatblygu ei chynigion ar gyfer fframwaith cymwysterau safon Brydeinig uwch, y bydd ein dull o ddysgu 16-19 yn parhau i ganolbwyntio ar anghenion dysgwyr yng Nghymru.
Rwyf am annog mwy o gydweithio rhwng ysgolion a darparwyr ôl-16, er mwyn sicrhau bod gan ddysgwyr y wybodaeth a'r cymorth y mae eu hangen arnynt i symud ymlaen ar hyd llwybrau galwedigaethol lle bo hynny'n briodol ar eu cyfer. Fel yr wyf wedi dweud o'r blaen mewn perthynas ag adroddiad Hefin David ar bontio i gyflogaeth, mae gan bawb ran i'w chwarae wrth sicrhau bod ein plant a'n pobl ifanc yn gadael addysg wedi'u paratoi i gymryd rhan lawn mewn cymdeithas. Mae fy swyddogion wedi bod yn edrych ar ffyrdd o dynnu sylw at bocedi presennol o arfer da yn well ac ehangu hyn ledled y sector.
Roedd yr adolygiad yn argymell ymestyn cyfleoedd lleoliad gwaith i bob dysgwr lefel 3 nad oedd ganddyn nhw leoliad gwaith fel rhan orfodol o'u cymhwyster. Byddaf yn derbyn yr argymhelliad hwn, gan fod pob dysgwr lefel 3 bellach yn cael cyfleoedd i gael profiad gwaith fel rhan o'u hastudiaeth, naill ai drwy'r elfen gymunedol, elfen y dysgwr, neu'r elfen sy'n canolbwyntio ar y diwydiant o'u cyrsiau amser llawn, neu drwy'r rhaglen lleoliad estynedig, sy'n cynnig cyfle i ddysgwyr lefel 3 gael mynediad at hyd at 100 awr o brofiad gwaith perthnasol i ddiwydiant. Mae'r rhaglen lleoliad estynedig yn un o bedair rhaglen beilot sy'n cael eu hariannu drwy'r gronfa arloesi gwerth £5.8 miliwn ac sy'n cael eu prif-ffrydio yn y flwyddyn academaidd hon.
Rwy'n bwriadu cyhoeddi canllawiau statudol i ysgolion ar ddysgu 14-16 yn y Cwricwlwm i Gymru fel rhan o'r gwaith o ddatblygu ein polisi ar lwybrau 14-19. Bydd cymwysterau cyffredinol a chymwysterau galwedigaethol bob amser yn rhan bwysig o hyn. Rwy'n benderfynol o sicrhau bod pobl ifanc mewn addysg orfodol hefyd yn cael cynnig cydlynol yn seiliedig ar sgiliau, cynllunio ar gyfer y camau nesaf—gan gynnwys trwy addysg gyrfaoedd a phrofiadau cysylltiedig â byd gwaith o ansawdd uchel—yn ogystal â chyfleoedd dysgu personol. Mae hyn yr un mor bwysig i'n pobl ifanc sy'n dechrau addysg a hyfforddiant ôl-16, er mwyn sicrhau ein bod yn cefnogi cyfranogiad ar draws ystod o gyfleoedd a phrofiadau dysgu o safon i gefnogi datblygiad gyrfa a lles dysgwyr. Mae'r dull gweithredu hwn yn adlewyrchu'r cwricwlwm newydd, ac yn cadarnhau fy ymrwymiad bod pob dysgwr yn cael ei gefnogi yn y llwybr o'u dewis, boed hynny'n addysg, cyflogaeth neu hyfforddiant.
Roedd yr adolygiad yn argymell bod Llywodraeth Cymru a darparwyr dysgu yn cydweithio i gynnig cwricwlwm ehangach i ddysgwyr pan fo'r dewis yn fwy cyfyngedig neu pan fo nifer y dysgwyr yn isel. Rydyn ni'n datblygu canllawiau statudol sydd wedi'u diweddaru i gefnogi'r cwricwlwm 16-19. Bydd y Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil mewn sefyllfa dda i weithio'n gyson ac yn effeithiol ar draws y system addysg drydyddol, a chyda'n partneriaid addysg, pan fydd yn gwbl weithredol. Bydd hynny'n cynnwys cefnogi dull cydgysylltiedig o ran sut y mae darpariaeth ôl-16 yn cael ei ddarparu ar bob lefel ledled Cymru, i ategu'r canllawiau statudol. Byddwn ni'n disgwyl gweld elfen allweddol o’r rôl gynllunio honno yn cynnwys ystyriaeth o’r ffordd orau i’r system drydyddol sicrhau bod anghenion sgiliau Cymru, heddiw ac ar gyfer y dyfodol, yn cael eu bodloni. Rwy'n benderfynol o weld y comisiwn yn hwyluso mwy o gydweithio a chydlyniant, ac yn darparu cyfleoedd pellach i adeiladu llwybrau clir i ddysgwyr i feysydd gwahanol o ddarpariaeth neu gyflogaeth. Mae gan bawb gyfrifoldeb am addysg a hyfforddiant galwedigaethol.
O ran yr amserlen ar gyfer y gwaith, mae rhywfaint yn mynd rhagddo eisoes, fel y soniais i. Mae hynny’n cynnwys y canllawiau 16-19 statudol, cyfleoedd gwaith ar gyfer dysgwyr lefel 3, ac edrych ar y ffordd orau o ddatblygu strategaeth addysg a hyfforddiant galwedigaethol, gan weithio ar draws pob maes polisi cysylltiedig. Mae fy swyddogion wedi bod yn datblygu cynllun gwaith, mewn trafodaeth ar draws gwahanol rannau o’r Llywodraeth, gan ystyried y ffordd orau o flaenoriaethu ffrydiau gwaith eraill. Rydyn ni’n siarad â Cymwysterau Cymru am y camau y byddan nhw’n eu cymryd mewn ymateb i’r adolygiad yn y flwyddyn weithredol nesaf a thu hwnt. Rwy’n disgwyl y bydd ystyriaethau tebyg ar gyfer y comisiwn wrth iddo ddatblygu ei gynllun strategol, pan fydd yn gwbl weithredol.
The review recommended extending work opportunity options to all level 3 learners who didn’t have a work placement as a mandatory part of their qualification. I will accept this recommendation, as all level 3 learners now have opportunities to access work experience as part of their study, either through the community, learner or industry focus component of their full-time course, or through the placement enhancement programme, which offers level 3 learners the opportunity to access up to 100 hours of industry-relevant work experience. The placement enhancement programme is one of four pilot programmes funded through the £5.8 million innovation fund and mainstreamed this academic year.
I intend to publish statutory guidance for schools on 14-16 learning in the Curriculum for Wales as part of the development of our policy on 14-19 pathways. Both general and vocational qualifications will always be an important part of this. I am committed to ensuring that young people in compulsory education also have a coherent offer around skills, planning for next steps—including through high-quality careers and work-related learning experiences—as well as personal learning opportunities. This is equally important for our young people entering post-16 education and training, to ensure we support participation across a range of quality learning opportunities and experiences to support learners’ career progression and well-being. This approach reflects the new curriculum and confirms my commitment that all learners are supported in their chosen pathway, be it education, employment or training.
The review recommended that the Welsh Government and learning providers work together to offer a wider curriculum offer for learners where choice is more limited, or where the learner numbers are low. We are developing updated statutory guidance to support the 16-19 curriculum. The Commission for Tertiary Education and Research will be well placed to work effectively and consistently across the tertiary education system, and with our education partners, when it becomes fully operational. That will include supporting a co-ordinated approach to how post-16 provision at all levels is delivered across Wales, in support of the statutory guidance. I would expect to see a key aspect of that planning role to involve consideration of how best the tertiary system can ensure that Welsh current and future skills needs are met. I am determined to see the commission facilitating more collaboration and cohesion, and provide further opportunities to build clear pathways for learners into different areas of provision or into employment. Everyone has a responsibility for vocational education and training.
In terms of a timetable for this work, some is already in train, as I've already mentioned. That includes the statutory 16-19 guidance, work opportunities for level 3 learners, and looking at how best to progress a vocational education and training strategy, working across all related policy areas. My officials have been developing a work plan, in discussion across different areas of Government, looking at how best to prioritise other strands of work. We are talking to Qualifications Wales about the steps they will take forward in response to the review in the upcoming operational year and beyond. I will expect there to be similar considerations for the commission as it develops its strategic plan, once fully operational.
Thank you for your statement, Minister. Of course, vocational qualifications are extremely important to the future of our children, yet after years of waiting for this, why was this announcement only revealed under cloak and dagger last week? All three other nations of the UK have previously outlined strategic plans for vocational education, yet the Welsh Government, and you as the Minister, are now only laying out these plans. We in the Welsh Conservatives have repeatedly called for the Labour Government to do more to deliver the skills that Wales needs, for the good of our young people and for the health of the Welsh economy going forward. Vocational education often leads to long and successful well-paid careers. The Labour Government's lack of a strategic plan for vocational education for years has ultimately led to failure to provide the skills that we need for Wales's future.
So, Minister, why has it taken this long to announce these qualifications? Will every school be offering these qualifications? As we know from the announcement last week, as it currently stands, schools will be offered the opportunity to introduce them, but there is no guidance compelling them to. It's clear to everyone that this could lead to a smaller than expected number, due to years of chronic underfunding and cuts by this Welsh Government. We've seen, year on year, real-terms cash cuts to the education budget and teachers leaving the sector in droves, with this Government failing to replace them or train up teaching assistants. So, I have serious reservations around the workload for teachers, who will now have to familiarise themselves with new qualifications, and any additional costs on already stretched school budgets. So, Minister, will additional funding be following directly to schools to encourage take-up? How do you intend to introduce them without placing even more stress on our teachers?
And finally, Minister, as you know, Wales does not have a clear assessment of our national occupational and skills needs for the future. I thought this would have come alongside this announcement, so that we can better understand the shortages we face and ensure we prioritise those skills throughout these qualifications. This is the only way that we can ensure we have the Welsh workforce futureproofed and end any reliance on foreign labour. It is also important to chart enrolments onto qualifications and learner destinations, as, without such correlation, it is difficult to determine whether there is a relevant and effective range of vocational qualifications to meet future needs. So, Minister, will an assessment of our national occupational and skills needs be forthcoming, and will you be charting enrolments and learner destinations? Diolch.
Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Wrth gwrs, mae cymwysterau galwedigaethol yn hynod bwysig i ddyfodol ein plant, ond ar ôl blynyddoedd o aros am hyn, pam mai dim ond yn dawel a bron yn gyfrinachol y datgelwyd y cyhoeddiad hwn yr wythnos diwethaf? Mae tair gwlad arall y DU eisoes wedi amlinellu cynlluniau strategol ar gyfer addysg alwedigaethol, ac eto mae Llywodraeth Cymru, a chi fel y Gweinidog, ond nawr yn nodi'r cynlluniau hyn. Rydym ni y Ceidwadwyr Cymreig wedi galw dro ar ôl tro ar i'r Llywodraeth Lafur wneud mwy i ddarparu'r sgiliau sydd eu hangen ar Gymru, er lles ein pobl ifanc ac ar gyfer iechyd economi Cymru wrth symud ymlaen. Mae addysg alwedigaethol yn aml yn arwain at yrfaoedd hir a llwyddiannus sy'n talu'n dda. Yn y pen draw, mae diffyg cynllun strategol y Llywodraeth Lafur ar gyfer addysg alwedigaethol wedi arwain at fethu â darparu'r sgiliau sydd eu hangen arnom ar gyfer dyfodol Cymru.
Felly, Gweinidog, pam mae hi wedi cymryd cymaint o amser i gyhoeddi'r cymwysterau hyn? A fydd pob ysgol yn eu cynnig? Fel y gwyddom ni o'r cyhoeddiad yr wythnos diwethaf, fel y mae ar hyn o bryd, bydd ysgolion yn cael cynnig y cyfle i'w cyflwyno, ond nid oes unrhyw ganllawiau yn eu cymell nhw i wneud hynny. Mae'n amlwg i bawb y gallai hyn arwain at nifer llai na'r disgwyl, oherwydd blynyddoedd o danariannu cronig a thoriadau gan Lywodraeth Cymru. Rydym wedi gweld, flwyddyn ar ôl blwyddyn, doriadau arian mewn termau real i'r gyllideb addysg ac athrawon yn gadael y sector mewn heidiau, gyda'r Llywodraeth hon yn methu â'u disodli na hyfforddi cynorthwywyr addysgu. Felly, mae gen i amheuon difrifol ynghylch y llwyth gwaith i athrawon, a fydd nawr yn gorfod ymgyfarwyddo â chymwysterau newydd, ac unrhyw gostau ychwanegol ar gyllidebau ysgolion sydd eisoes dan bwysau. Felly, Gweinidog, a fydd cyllid ychwanegol yn dilyn yn uniongyrchol i ysgolion i annog pobl i'w gweithredu? Sut ydych chi'n bwriadu eu cyflwyno heb roi hyd yn oed mwy o straen ar ein hathrawon?
Ac yn olaf, Gweinidog, fel y gwyddoch chi, nid oes gan Gymru asesiad clir o'n hanghenion galwedigaethol a sgiliau cenedlaethol ar gyfer y dyfodol. Roeddwn i'n meddwl y byddai hyn wedi dod law yn llaw â'r cyhoeddiad hwn, fel y gallwn ddeall yn well y prinder sy'n ein hwynebu a sicrhau ein bod yn blaenoriaethu'r sgiliau hynny trwy gydol y cymwysterau hyn. Dyma'r unig ffordd y gallwn sicrhau bod gweithlu Cymru yn ddiogel at y dyfodol a rhoi diwedd ar unrhyw ddibyniaeth ar lafur tramor. Mae hefyd yn bwysig nodi cofrestriadau ar gymwysterau a chyrchfannau dysgwyr, oherwydd, heb gydberthynas o'r fath, mae'n anodd penderfynu a oes ystod berthnasol ac effeithiol o gymwysterau galwedigaethol i ddiwallu anghenion y dyfodol. Felly, Gweinidog, a fydd asesiad o'n hanghenion galwedigaethol a sgiliau cenedlaethol ar gael, ac a fyddwch yn nodi cofrestriadau a chyrchfannau dysgwyr? Diolch.
I thank Janet Finch-Saunders for her questions, although I think the questions really relate to the statement that Qualifications Wales made last week about the introduction of VCSEs, rather than the statement I'm making today in relation to the response to the Lusher review. There's no cloak-and-dagger in relation to this—the report was published in September of last year, and I'm here in the Chamber making the statement and answering questions. So, I'm not sure what part of cloak-and-dagger that definition would satisfy.
On the points that were relevant to the statement today, there are two aspects that I think Janet Finch-Saunders highlighted that are important. The first is that need to align economic policy, skills policy and vocational qualifications, as the Lusher review sets out. The Government accepts that, and she will have heard from my statement there is work under way in relation to that. And the second point that she made was in relation to our understanding of the future skills needs of the economy. She will know, of course, of the work that regional skills partnerships already undertake, in a regional footprint, to understand the needs of that region. She will also know that we have a programme for government commitment to strengthen the work that they undertake in relation to that. But as the review itself makes clear, there is a need to have a national picture of that work as well, and that will be an important part of how we take this forward.
On the points that she makes in relation to the VCSEs announcement of last week by Qualifications Wales, I welcome that announcement in the following sense: I think it is absolutely important that we help streamline the offer to our learners, so that in the pre-16 space it is a more coherent and a more focused offer, which the VCSE programme will ensure. I am keen to make sure that we develop partnerships between schools and colleges in relation to how those VCSEs are delivered, so that we can make sure that they are delivered effectively. I want to see—and Qualifications Wales has already committed to this—close working between Qualifications Wales and colleges in Wales to ensure that those qualifications, when they come forward, are both well designed and well delivered.
Diolch i Janet Finch-Saunders am ei chwestiynau, er fy mod yn credu bod y cwestiynau'n ymwneud â'r datganiad a wnaeth Cymwysterau Cymru yr wythnos diwethaf ynghylch cyflwyno TAAU, yn hytrach na'r datganiad rwy'n ei wneud heddiw mewn perthynas â'r ymateb i adolygiad Lusher. Does dim cyfrinach ynghylch hyn—cyhoeddwyd yr adroddiad ym mis Medi y llynedd, ac rwyf yma yn y Siambr yn gwneud y datganiad ac yn ateb cwestiynau. Felly, nid wyf yn siŵr pa ran o gyfrinach y byddai'r diffiniad hwnnw'n ei fodloni.
O ran y pwyntiau oedd yn berthnasol i'r datganiad heddiw, mae dwy agwedd a amlygodd Janet Finch-Saunders yn fy marn i sy'n bwysig. Y cyntaf yw bod angen alinio polisi economaidd, polisi sgiliau a chymwysterau galwedigaethol, fel y mae adolygiad Lusher yn ei nodi. Mae'r Llywodraeth yn derbyn hynny, a bydd hi wedi clywed o fy natganiad bod gwaith ar y gweill mewn perthynas â hynny. A'r ail bwynt a wnaeth hi oedd mewn perthynas â'n dealltwriaeth o anghenion sgiliau'r economi yn y dyfodol. Bydd hi'n gwybod, wrth gwrs, am y gwaith y mae partneriaethau sgiliau rhanbarthol eisoes yn ei wneud, mewn ôl troed rhanbarthol, i ddeall anghenion y rhanbarth hwnnw. Bydd hefyd yn gwybod bod gennym raglen ar gyfer ymrwymiad llywodraeth i gryfhau'r gwaith y maent yn ei wneud mewn perthynas â hynny. Ond fel mae'r adolygiad ei hun yn ei wneud yn glir, mae angen cael darlun cenedlaethol o'r gwaith hwnnw hefyd, a bydd hynny'n rhan bwysig o'r ffordd yr ydym yn bwrw ymlaen â hyn.
O ran y pwyntiau y mae hi'n eu gwneud mewn perthynas â chyhoeddiad y TAAU yr wythnos diwethaf gan Cymwysterau Cymru, rwy'n croesawu'r cyhoeddiad hwnnw yn yr ystyr ganlynol: rwy'n credu ei bod yn gwbl bwysig ein bod yn helpu i symleiddio'r cynnig i'n dysgwyr, fel ei fod, yn y maes cyn 16, yn gynnig mwy cydlynol â mwy o ffocws, y bydd y rhaglen TAAU yn ei sicrhau. Rwy'n awyddus i sicrhau ein bod yn datblygu partneriaethau rhwng ysgolion a cholegau mewn perthynas â sut y caiff y TAAU hynny eu darparu, fel y gallwn sicrhau eu bod yn cael eu darparu'n effeithiol. Rwyf am weld—ac mae Cymwysterau Cymru eisoes wedi ymrwymo i hyn—gweithio'n agos rhwng Cymwysterau Cymru a cholegau yng Nghymru i sicrhau bod y cymwysterau hynny, pan fyddant yn dod ymlaen, wedi'u cynllunio'n dda ac wedi'u cyflawni'n dda.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am y datganiad heddiw? Hoffwn ategu eich diolch i Sharron Lusher am ei gwaith yn arwain yr adolygiad ac i aelodau'r pwyllgor llywio am eu cyfraniad. Fel y gwnaethoch chi sôn, wrth gwrs, mae hwn yn deillio o'r cytundeb cydweithio. Mae Plaid Cymru yn credu'n gryf ym mhwysigrwydd addysg alwedigaethol, a hefyd yn cytuno gyda'r pwysigrwydd bod cymwysterau'n cael eu creu yng Nghymru ar gyfer Cymru, a bod hyn yn angenrheidiol. Fel rydych chi newydd sôn, wrth ymateb i Janet Finch-Saunders, mae'n rhaid i ni sicrhau bod y rhain yn cyd-fynd efo'r sgiliau allweddol hynny sydd eu hangen ar gyfer dyfodol ein pobl, ein cymunedau, ein hiaith, ein heconomi a hefyd, wrth gwrs, wrth ymateb i'r argyfwng hinsawdd.
Mi wnaethoch chi sôn yn y datganiad eich bod yn derbyn yr angen i Lywodraeth Cymru ddarparu arweiniad strategol clir ar gyfer addysg alwedigaethol a hyfforddiant, a, heb os, mae hyn yn bwysig. Ond mae angen strategaeth neu gynllun gweithredu a pholisïau cynhwysfawr i gwmpasu holl agweddau addysg ôl-16, yn hytrach nag ystyried y maes addysg alwedigaethol a hyfforddiant mewn seilo neu ar ei ben ei hun. Mae yna dal elfen gref sy'n hybu, yn anffodus, addysg alwedigaethol a hyfforddiant fel llwybr i rai sydd ddim yn disgleirio yn academaidd, yn ôl mesurau confensiynol a henffasiwn. Dwi'n credu bod yn rhaid inni chwalu'r myth yma a sicrhau bod yr ystod o gymwysterau sydd ar gael, ac sydd am fod ar gael yma yng Nghymru, yn cael eu hybu i bawb fel llwybr posib. Allwch chi, felly, amlinellu, os gwelwch yn dda, pryd rydych chi'n disgwyl y gwelwn ni strategaeth o’r fath nid yn unig yn cael ei chyhoeddi, ond hefyd yn dechrau cael ei gweithredu?
O ran y trywydd sydd yn cael ei argymell yn yr adroddiad, mae’r syniad o farchnad agored yn groes i’r graen o ran ein gwerthoedd ni yn gyffredinol, sydd, wrth gwrs, yn credu’n gryf mewn cydweithio yma yng Nghymru. Ond, o dderbyn yr opsiwn yma, mae hyn hefyd yn groes i’r sefyllfa yn yr Alban ac yng Ngogledd Iwerddon, sydd â byrddau arholi dan arweiniad y wladwriaeth yn y maes hwn, a hefyd yn rhyngwladol, lle mae naill ai cyflogwyr neu'r wladwriaeth yn arwain. Mae sefyllfa ryfedd gennym ni, lle mai dewis yr unigolyn a’r farchnad rydd sy’n arwain. Ond rydyn ni’n derbyn y bragmatiaeth sy’n sail i’r ffordd ymlaen, ac yn deall nad oes dim awydd yn y sector ar hyn o bryd, a bod heriau ariannol efo symud i greu corff dyfarnu newydd penodol i Gymru, fel y gwnaethoch chi amlinellu.
Heb os, mae angen mecanwaith cadarn i adnabod y galw am sgiliau yng Nghymru, a bod hynny’n siapio ac yn dylanwadu ar addysg ôl-16, wedyn, gan gynnwys cymwysterau. Mae angen ffordd i fonitro i ba raddau mae hynny’n digwydd yn llwyddiannus, ynghyd â llinellau cyfrifoldeb ac atebolrwydd clir o ran cyfrifoldebau a rôl arweiniol Llywodraeth Cymru, Cymwysterau Cymru a’r comisiwn CTER newydd. Ac mae angen i CTER fod yn sylfaenol wahanol a mwy uchelgeisiol na jest rheoli’r status quo, rhywbeth dwi'n gwybod rydych chi'n cytuno ag ef.
Un peth, wrth gwrs, yng nghyd-destun hyn oll, sydd wedi peri pryder ydy'r toriadau o bron i 25 y cant yn y gyllideb brentisiaethau, a sut y bydd hyn yn effeithio ar allu dysgwyr i ddatblygu eu sgiliau yn bellach yn y meysydd hyn, unwaith maent wedi cwblhau'r cymwysterau. Ydych chi'n rhannu’r pryderon hyn, ac a oes unrhyw sicrwydd y gallwch ei roi heddiw y bydd y newidiadau hefyd yn cael eu hystyried yn y cyd-destun ehangach hwn, fel bod llwybrau i ddatblygu eu sgiliau yn bellach yn parhau yn agored i ddysgwyr yn sgil cwblhau eu cymhwyster TAAU? Diolch.
Can I thank the Minister for today's statement? I would like to echo your thanks to Sharron Lusher for her work in leading the review, and to the members of the steering committee for their contribution. As you mentioned, of course, this stems from the co-operation agreement. Plaid Cymru does strongly believe in the importance of vocational education, and also agrees with the important assertion that qualifications being made in Wales for Wales is necessary. As you mentioned, in responding to Janet Finch-Saunders, we have to ensure that that does align with those key skills that are needed for the future of our people, our communities, our language, our economy and also, of course, in terms of responding to the climate crisis.
You mentioned in the statement that you accept the need for the Welsh Government to provide clear strategic guidance for vocational education and training. This is undoubtedly important, but we need a strategy or an action plan and comprehensive policies to cover all aspects of post-16 education, rather than considering the field of vocational education and training in a silo on its own. There is still a strong element of promoting, unfortunately, vocational education and training as a pathway for those who do not shine academically, according to conventional and old-fashioned measures. And I think that we must dispel this myth and ensure that the range of qualifications that are available, and that will be available, here in Wales are being promoted to everyone as a possible pathway. So, could you, please, outline when you expect that we will see such a strategy not only being published, but also being implemented?
In terms of the pathway that is recommended in the report, the idea of an open market goes against the grain in terms of our overall values, which, of course, believe strongly in collaboration here in Wales. But, in accepting this option, this also runs counter to the situation in Scotland and Northern Ireland, which have examination boards led by the state in this area, and also internationally, where either employers or the state take the lead. We have a strange situation here, where individual choice and the free market take the lead. But we accept the pragmatism that underpins the way forward, and we understand that there is no desire in the sector at the moment, and that there are financial challenges in terms of creating a new awarding body specific to Wales, as you outlined.
Undoubtedly, we need a robust mechanism to identify the demand for skills in Wales, and that this then shapes and influences post-16 education, including qualifications. We need a way to monitor the extent to which this is happening successfully, along with clear lines of responsibility and accountability in terms of the lead roles and responsibilities of the Welsh Government, Qualifications Wales and the new CTER commission. And CTER does need to be fundamentally different and more ambitious than managing the status quo, something that I know that you agree with.
One thing that, of course, has caused concern in this context is the decision to cut almost 25 per cent from the apprenticeships budget, and how this will affect the ability of learners to develop their skills further in these areas, once they have completed these qualifications. Do you share those concerns, and is there any guarantee that you can give today that these changes will also be considered in this wider context, so that pathways to further skills development remain open to learners after they complete their VCSE qualifications?
Diolch i Heledd Fychan am y cwestiynau hynny. Mae gwaith eisoes yn digwydd ynglŷn â'r cwricwlwm ôl-16, fel gwnes i sôn yn fras yn fy natganiad, a rhan o hwnnw yw sefydlu canllawiau statudol i ddarparwyr fel bod y cwricwlwm hwnnw yn dilyn egwyddorion, os hoffwch chi, y cwricwlwm tan 16 ond mewn ffordd sy'n gymwys ar gyfer yr opsiynau sydd ar gael i ddysgwyr ar ôl 16. Ac mae'n gwbl iawn i ddweud ei bod hi'n bwysig bod yr hyn rŷn ni'n darparu, a'r canllawiau rŷn ni'n eu darparu i ddarparwyr, yn sicrhau mai'r peth sy'n gyrru pob penderfyniad yw'r llwybr sy'n addas i'r unigolyn, y dysgwr, sy'n cymryd y cymhwyster. Ac mae angen inni ddylunio ac ailddylunio'r ffordd rŷn ni'n darparu fel mai hwnnw yw'r egwyddor sy'n gyrru'r dewisiadau, nid y strwythurau sy'n digwydd bod gyda ni, os hoffwch chi, ar hyn o bryd. Felly, mae hynny'n egwyddor heriol, ond mae hefyd yn un creadigol iawn, dwi'n credu. Dyna, yn sicr, sy'n rhaid inni ei ddilyn fel rhan o'r gwaith hwnnw.
O ran y pwynt roedd yr Aelod yn ei wneud, y pwynt ehangach ar sut rŷn ni'n mynd ati i ddarparu cymwysterau yn gyffredinol, fy marn i yw bod yr adroddiad yn taro'r cydbwysedd pragmataidd rhwng y galw i sicrhau, ar yr un llaw, fod y cymwysterau sydd ar gael i bobl ifanc yng Nghymru yn diwallu anghenion ein heconomi ni, blaenoriaethau ein pobl ifanc ni eu hunain, ar yr un llaw, ond hefyd yn rhywbeth sy'n gymwys ac yn darparu ystod o opsiynau. Felly, rwy'n credu bod y ffordd y mae'r adolygiad yn argymell ein bod ni'n edrych ar a ydy'r cymhwyster yn fit for purpose ac wedyn, os nad yw e, beth allwn ni ei wneud i sicrhau ei ddarparu mewn ffordd amgen yn dilyn yr egwyddorion hynny mewn ffordd addas iawn. Ac mae'r syniad yma o gymwysterau sy'n made for Wales, er enghraifft, rwy'n credu yn ein caniatáu ni i daro'r cydbwysedd addas hwnnw.
O ran y cwestiwn am gyllidebau, wel, mae toriadau wedi bod i'r gyllideb prentisiaethau. Mae Gweinidog yr Economi wedi gorfod gwneud penderfyniadau anodd iawn, fel mae pob un ohonon ni wedi gorfod gwneud, a byddai dim un ohonon ni'n dweud mai dyma'r pethau y byddem ni'n dymuno eu gwneud, ac yn sicr nid dyma'r pethau rŷn ni'n credu yn y tymor hir yw'r pethau addas i ni eu gwneud. Felly, byddwn ni i gyd yn chwilio am ffyrdd i allu adfer y gyllideb honno cyn gynted ag y gallwn ni wneud hynny, ond mae cyfyngiadau ymarferol ar y Llywodraeth yn hyn o beth ac mae'n rhaid, rwy'n credu, ymateb i'r adroddiad mewn ffordd sy'n adlewyrchu a chydnabod y pwysau cyllidebol sydd ar bob un o'n darparwyr ni ynghyd â ni fel Llywodraeth.
I thank Heledd Fychan for those questions. There is work already in train in terms of the post-16 curriculum, as I broadly mentioned in my statement, and part of that is the establishment of statutory guidance for providers, so that that curriculum follows the principles of the pre-16 curriculum but in a way that is appropriate for the options available to learners in the post-16 sector. And it's quite right to say that it's important that what we provide and the guidance we put in place for providers does ensure that what drives every decision is a pathway that is appropriate for the individual learner taking that qualification. And we need to design and redesign the way that we provide so that that is the impetus behind the decision, not just the structures that we happen to have at the moment. So, that is a challenging principle, but it's also very creative, I believe. And I think that is certainly what we need to follow as part of that work.
In terms of the point that the Member made, her broader point on how we deliver qualifications more generally, my view is that the report strikes a pragmatic balance between the need to ensure on the one hand that the qualifications available to young people in Wales meet the needs of our economy, the priorities of the young people themselves, on the one hand, but can also provide a range of options for young people. So, I think that the way that the review recommends that we look at whether the qualification is fit for purpose and if it's not, what can we do to ensure that it's provided in an alternative manner, does adhere to those principles in a very appropriate way. And this idea of qualifications that are made for Wales is something that I believe allows us to strike that appropriate balance.
In terms of the budgetary questions, well, there have been cuts to the apprenticeship budget, and the Minister for Economy has had to make some very difficult decisions, as we all have. None of us would say that these are cuts that we would choose to make, and we will all be seeking ways of trying to restore that budget as soon as that is possible. But there are practical limitations on the Government in this regard, and I do think that we have to respond to the report in a way that reflects and recognises the budgetary pressures on all of our providers as well as on us as a Government.
Thank you, Minister, for your statement today. I am so pleased to see a firm commitment to move forward on ensuring parity of esteem between vocational and academic qualifications. It's what our young people deserve, what our country urgently needs if we are able to fill the skills gap of today and of tomorrow.
I understand the practical financial considerations that have led you to conclude that it's not possible to establish a national awarding body for vocational qualifications at the present time. With this in mind, how can you ensure that vocational qualifications are assessed in an appropriate manner, taking full account of students' practical skills and do not rely overly upon written assessments?
And, secondly, moving to the crucial area of work placement opportunities for level 3 learners, I'm pleased to note that these are now mandatory. However, from conversations I have with my local further education college, their learners, parents and local employers, I know securing these work placements can be extremely challenging, with placements in very short supply and some students left at risk of having to leave their courses if placements can't be secured. Minister, it's the red tape, the form filling that I'm told consistently acts as a barrier to more employers engaging in this system, so what can you do to help tackle this issue?
Diolch yn fawr, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Rwyf mor falch o weld ymrwymiad cadarn i symud ymlaen i sicrhau cydraddoldeb rhwng cymwysterau galwedigaethol ac academaidd. Dyma y mae ein pobl ifanc yn ei haeddu, yr hyn sydd ei angen ar ein gwlad ar frys os gallwn lenwi'r bwlch sgiliau heddiw ac yfory.
Rwy'n deall yr ystyriaethau ariannol ymarferol sydd wedi eich arwain i ddod i'r casgliad nad yw'n bosibl sefydlu corff dyfarnu cenedlaethol ar gyfer cymwysterau galwedigaethol ar hyn o bryd. Gyda hyn mewn golwg, sut allwch chi sicrhau bod cymwysterau galwedigaethol yn cael eu hasesu mewn modd priodol, gan ystyried sgiliau ymarferol myfyrwyr yn llawn ac nad ydynt yn dibynnu'n ormodol ar asesiadau ysgrifenedig?
Ac, yn ail, symud i'r maes hanfodol o gyfleoedd lleoliad gwaith ar gyfer dysgwyr lefel 3, rwy'n falch o nodi bod y rhain bellach yn orfodol. Fodd bynnag, o sgyrsiau rwy'n eu cael gyda fy ngholeg addysg bellach leol, eu dysgwyr, rhieni a chyflogwyr lleol, rwy'n gwybod y gall sicrhau'r lleoliadau gwaith hyn fod yn heriol dros ben, gyda lleoliadau mewn cyflenwad byr iawn a rhai myfyrwyr mewn perygl o orfod gadael eu cyrsiau os na ellir sicrhau lleoliadau. Gweinidog, y biwrocratiaeth ydyw, mae'r llenwi ffurflen y dywedir wrthyf yn gyson yn gweithredu fel rhwystr i fwy o gyflogwyr gymryd rhan yn y system hon, felly beth allwch chi ei wneud i helpu i fynd i'r afael â'r mater hwn?
I thank Vikki Howells for those two very important points. I think that, at the heart of the way in which we need to deliver the made-for-Wales qualifications is to ensure that the balance between assessed content and practical content is striking the right balance. And there have been challenges in the past, as I'm sure she's alluding to in her question, and I think it's important that we do learn the lessons of that. And I think part of that, really, is about how we make sure that providers, regulators, learners and employers are four parts of a coherent system that then meets the demands of all four elements, if she likes.
I think it's really important to make sure that, alongside the formal availability, if I put it like that, of work experience as part of qualifications, we are delivering that in practice on the ground. I do recognise the challenge that she outlines there. So, we know that the mix of the placement-enhanced programme and the community, learner, industry focus elements between them ought to cover the ground in relation to level 3 learners generally, but there are some areas of Wales where the availability of relevant work placements, in particular, can be limited. So, part of how we are seeking to address that is through the innovation funding that we provided, over £6 million of funding, that has been used to try out new ways of delivering work placement. But she's right to say this is something that we need to keep an eye on and make sure that we make a reality of it, and I mentioned a report that Hefin David prepared for the Government a few months ago. That has a number of very practical ways in which that can be taken forward.
Diolch i Vikki Howells am y ddau bwynt pwysig iawn. Rwy'n credu, wrth wraidd y ffordd y mae angen i ni gyflwyno'r cymwysterau gwneud-i-Gymru rhaid sicrhau bod y cydbwysedd rhwng cynnwys a asesir a chynnwys ymarferol yn taro'r cydbwysedd cywir. Ac mae heriau wedi bod yn y gorffennol, fel rwy'n siŵr y mae hi'n cyfeirio ato yn ei chwestiwn, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn dysgu'r gwersi hynny. Ac rwy'n credu bod rhan o hynny, mewn gwirionedd, yn ymwneud â sut yr ydym yn sicrhau bod darparwyr, rheoleiddwyr, dysgwyr a chyflogwyr yn bedair rhan o system gydlynol sydd wedyn yn bodloni gofynion y pedair elfen, os dymuna.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn sicrhau, ochr yn ochr â'r argaeledd ffurfiol, os gwnaf ei roi fel yna, o brofiad gwaith fel rhan o gymwysterau, ein bod yn cyflawni hynny yn ymarferol ar lawr gwlad. Rwy'n cydnabod yr her y mae hi'n ei hamlinellu yno. Felly, gwyddom y dylai cymysgedd y rhaglen sy'n cael ei wella ar leoliad a'r elfennau cymunedol, dysgwr a ffocws y diwydiant rhyngddynt gwmpasu'r hyn sydd ei angen mewn perthynas â dysgwyr lefel 3 yn gyffredinol, ond mae rhai ardaloedd yng Nghymru lle gall argaeledd lleoliadau gwaith perthnasol, yn benodol, fod yn gyfyngedig. Felly, rhan o'r ffordd yr ydym yn ceisio mynd i'r afael â hynny yw drwy'r cyllid arloesi a ddarparwyd gennym, dros £6 miliwn o gyllid, a ddefnyddiwyd i roi cynnig ar ffyrdd newydd o ddarparu lleoliad gwaith. Ond mae hi'n iawn i ddweud bod hyn yn rhywbeth y mae angen i ni gadw llygad arno a sicrhau ein bod yn gwireddu hynny, a soniais am adroddiad a baratowyd gan Hefin David ar gyfer y Llywodraeth ychydig fisoedd yn ôl. Mae gan yr adroddiad nifer o ffyrdd ymarferol iawn y gellir bwrw ymlaen â hynny.
Ac yn olaf, Hefin David.
Finally, Hefin David.
I'll pick up where you left off. [Interruption.] [Laughter.] Regarding the issue of better collaborative working between post-16 institutions and secondary schools, in that report I mentioned particularly the NPTC Group of Colleges and Llanidloes High School, which has a sixth form. I highlighted that as an example of very good collaborative practice. Would it be, perhaps, a constructive suggestion that the Government could try and understand exactly what is going right there, and perhaps scale up a pilot project elsewhere in Wales to see if that can be replicated and the successes that we've seen there then happen elsewhere, and then see if you could further expand that through Wales?
Fe af ymlaen o ble wnaethoch chi orffen. [Torri ar draws.] [Chwerthin.] O ran y mater o gydweithio gwell rhwng sefydliadau ôl-16 ac ysgolion uwchradd, yn yr adroddiad hwnnw soniais yn arbennig am Grŵp Coleg Castell-nedd Port Talbot ac Ysgol Uwchradd Llanidloes, sydd â chweched dosbarth. Amlygais hynny fel enghraifft o ymarfer cydweithredol da iawn. A fyddai, efallai, yn awgrym adeiladol y gallai'r Llywodraeth geisio deall yn union beth sy'n mynd yn iawn yno, ac efallai ehangu prosiect treialu mewn mannau eraill yng Nghymru i weld a oes modd efelychu hynny a bod y llwyddiannau a welsom yno yn digwydd mewn mannau eraill wedyn, ac yna gweld a allech chi ehangu hynny ymhellach drwy Gymru?
Just to acknowledge the point that Hefin David makes, and it's very much consistent with the theme of his report, and I think it is about identifying good practice, isn't it? He mentioned Neath Port Talbot college; I have my own connection with that college from a constituency point of view. He mentioned the work in Llanidloes, but he could also, I know, have referred to the work with Maesteg comprehensive, where there is good close working between the college and the school to give learners that hands-on training in vocational areas like construction. There are also good examples in Blaenau Gwent through the Tech Valleys STEM facilitation project, and the work that my department is doing now, together with the economy department, really is trying to identify where those good relationships exist.
I think one of the challenges for us, as well as providing the guidance, case studies and ways of working that schools and colleges can draw on—. The other challenge for us is to make sure that there are no obstacles in the design of the system that just make it harder for schools and colleges to work together, and I'm very mindful of that as well.
Dim ond i gydnabod y pwynt mae Hefin David yn ei wneud, ac mae'n gyson iawn â thema ei adroddiad, ac rwy'n credu ei fod yn ymwneud â nodi arfer da, onid ydyw? Soniodd am goleg Castell-nedd Port Talbot; mae gennyf i fy nghysylltiad fy hun â'r coleg hwnnw o safbwynt etholaeth. Soniodd am y gwaith yn Llanidloes, ond gallai hefyd, rwy'n gwybod, fod wedi cyfeirio at y gwaith gydag ysgol gyfun Maesteg, lle mae gweithio agos da rhwng y coleg a'r ysgol i roi'r hyfforddiant ymarferol hwnnw i ddysgwyr mewn meysydd galwedigaethol fel adeiladu. Mae enghreifftiau da hefyd ym Mlaenau Gwent drwy brosiect hwyluso STEM Y Cymoedd Technoleg, ac mae'r gwaith y mae fy adran yn ei wneud nawr, ynghyd ag adran yr economi, wir yn ceisio nodi ble mae'r perthnasoedd da hynny'n bodoli.
Rwy'n credu un o'r heriau i ni, yn ogystal â darparu'r canllawiau, astudiaethau achos a'r ffyrdd o weithio y gall ysgolion a cholegau fanteisio arnynt—. Yr her arall i ni yw sicrhau nad oes unrhyw rwystrau yn nyluniad y system sy'n ei gwneud hi'n anoddach i ysgolion a cholegau gydweithio, ac rwy'n ymwybodol iawn o hynny hefyd.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Mae eitem 5 wedi ei gohirio.
Item 5 has been postponed.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Darren Millar.
Felly, symud ymlaen i eitem 6: dadl ar y gyllideb ddrafft 2024-25. A galwaf ar y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i wneud y cynnig—Rebecca Evans.
So, we'll move on to item 6: debate on the draft budget 2024-25. And I call on the Minister for Finance and Local Government to move the motion—Rebecca Evans.
Cynnig NDM8473 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 20.12:
Yn nodi'r Gyllideb Ddrafft ar gyfer blwyddyn ariannol 2024-25 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ar 19 Rhagfyr 2023.
Motion NDM8473 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 20.12:
Notes the Draft Budget for the financial year 2024-25 laid in the Table Office by the Minister for Finance and Local Government on 19 December 2023.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch. I'm pleased to open this afternoon's debate on the Welsh Government's draft budget for 2024-25. Since we had the first opportunity to debate the draft budget in the Senedd on 9 January, Senedd committees have been busy scrutinising our spending plans. I welcome the constructive sessions that I've had with the Finance Committee in my finance Minister role, and those that my ministerial colleagues and I have had with our respective subject committees.
Before I provide some early reflections on the themes arising from scrutiny, it's important to put on record once again the very challenging climate in which we're setting the Welsh budget. Once again, the UK Government has sought to work against us rather than with us. We continue to see the ongoing impacts of high inflation, the impacts of which on households, businesses, public services and devolved Government have been downplayed by the UK Government. And while we have thankfully seen rates fall over the winter months, there is still a significant gap between where we are now and the Bank of England's 2 per cent target. This continues to have significant impacts on what we can deliver.
The Chancellor's very late autumn statement fell far short of the settlement needed to meet the challenges public services face, and there was no specific recognition of the issues facing Wales. The constrained funding settlement that we have means that we cannot go as far and as fast as we would like, but this draft budget seeks to prioritise the issues that people and communities across Wales hold the most important. I'll continue to call on the UK Government to properly fund public services and to recognise our particular calls for increased investment in rail and coal tip safety at the upcoming spring budget, which is due just a few days after we publish our final budget.
As the Cabinet developed this draft budget, we had to make some stark and painful choices, but we did so in the spirit of collaboration and transparency, putting people and communities first to support the services that matter most. We have radically reshaped our budgets in line with a set of guiding principles: to protect core front-line public services as far as possible, to deliver the greatest benefit to households that are hardest hit, to prioritise jobs wherever possible, and to work in partnership with other public sector bodies to face this financial storm together.
Diolch. Rwy'n falch o agor dadl y prynhawn yma ar gyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru ar gyfer 2024-25. Ers i ni gael y cyfle cyntaf i drafod y gyllideb ddrafft yn y Senedd ar 9 Ionawr, mae pwyllgorau'r Senedd wedi bod yn brysur yn craffu ar ein cynlluniau gwariant. Rwy'n croesawu'r sesiynau adeiladol a gefais gyda'r Pwyllgor Cyllid yn fy swyddogaeth yn Weinidog cyllid, a'r rhai y mae fy nghyd-Weinidogion a minnau wedi'u cael gyda'n pwyllgorau pwnc priodol.
Cyn i mi roi rhai myfyrdodau cynnar ar y themâu sy'n codi o'r gwaith craffu, mae'n bwysig cofnodi'r hinsawdd heriol iawn yr ydym yn gosod cyllideb Cymru ynddi unwaith eto. Unwaith eto, mae Llywodraeth y DU wedi ceisio gweithio yn ein herbyn ni yn hytrach na gyda ni. Rydym yn parhau i weld effeithiau parhaus chwyddiant uchel, y mae ei effeithiau ar aelwydydd, busnesau, gwasanaethau cyhoeddus a'r Llywodraeth ddatganoledig wedi cael eu hisraddio gan Lywodraeth y DU. Ac er ein bod wedi gweld cyfraddau yn gostwng dros fisoedd y gaeaf diolch byth, mae bwlch sylweddol o hyd rhwng lle rydym ni nawr a tharged Banc Lloegr o 2 y cant. Mae hyn yn parhau i gael effaith sylweddol ar yr hyn y gallwn ni ei gyflawni.
Roedd datganiad hwyr iawn y Canghellor yn yr hydref yn llawer llai na'r setliad oedd ei angen i ymateb i'r heriau sy'n wynebu gwasanaethau cyhoeddus, ac nid oedd cydnabyddiaeth benodol o'r materion sy'n wynebu Cymru. Mae'r setliad cyllido cyfyngedig sydd gennym yn golygu na allwn fynd mor bell ac mor gyflym ag yr hoffem, ond mae'r gyllideb ddrafft hon yn ceisio blaenoriaethu'r materion y mae pobl a chymunedau ledled Cymru yn eu hystyried y rhai pwysicaf. Byddaf yn parhau i alw ar Lywodraeth y DU i ariannu gwasanaethau cyhoeddus yn briodol ac i gydnabod ein galwadau penodol am fwy o fuddsoddiad mewn diogelwch tomenni glo a rheilffyrdd yng nghyllideb y gwanwyn sydd ar ddod, y disgwylir iddi ddod ychydig ddyddiau yn unig ar ôl i ni gyhoeddi ein cyllideb derfynol ni.
Wrth i'r Cabinet ddatblygu'r gyllideb ddrafft hon, roedd yn rhaid i ni wneud rhai dewisiadau llwm a phoenus, ond gwnaethom hynny yn ysbryd cydweithredu a thryloywder, gan roi pobl a chymunedau yn gyntaf i gefnogi'r gwasanaethau sydd bwysicaf oll. Rydym wedi ail-lunio ein cyllidebau yn sylweddol yn unol â set o egwyddorion arweiniol: amddiffyn gwasanaethau cyhoeddus rheng flaen craidd cyn belled ag y bo modd, er mwyn sicrhau'r budd mwyaf i aelwydydd sy'n cael eu taro galetaf, blaenoriaethu swyddi lle bynnag y bo modd, a gweithio mewn partneriaeth â chyrff y sector cyhoeddus eraill i wynebu'r storm ariannol hon gyda'n gilydd.
By taking this approach, we have focused funding to invest more in the NHS—£450 million in 2024-25, in addition to the £425 million that we made available in October for 2023-24. We’re protecting the core local government settlement. Alongside the 3.1 per cent increase that we promised last year, we are also providing an additional £1.3 million through the revenue support grant to provide a funding floor, ensuring that no authority has an increase in settlement of less than 2 per cent.
Following the UK Government’s announcement, which resulted in consequential funding, I’m also allocating a further £25 million to support the social care workforce and other pressures in the final budget. I’ll provide a written statement with more detail on this shortly, but I do need to stress that this is at risk, and the funding might well be offset by negative movements in the spring statement. So, I just need to bring that to colleagues’ attention.
While we’re protecting the funding that goes directly to schools, including the pupil development grant and continuing our successful COVID recovery programme to recruit, recover and raise standards, in doing so, and in protecting these areas, it has, though, meant making some really difficult decisions, such as refocusing spending away from other areas, including from non-devolved areas where we have traditionally stepped in to make up for UK Government shortcomings.
So, I’ll now turn to some of the key points that have been raised in committee scrutiny. There was a particular and welcome emphasis once again on preventative spend, and how this draft budget addresses this. Within the extremely challenging settlement that we currently have, we have had to act to protect core public services. This is a budget where it’s necessary to target our spending to those areas that are more acute areas of prevention. If we are to move towards greater primary prevention in the future, we must ensure that core public services are sustainable in the here and now, and able to weather this fresh storm of austerity imposed by the UK Government.
I don’t recognise that this budget is one that is defunding areas of primary prevention. That’s simply not the case. For example, by investing a further £450 million into the NHS, we aim to provide protection for everyone, including children, disabled people and older and vulnerable people. This, by its very nature, is preventative spend, in many ways. It is also worth recognising that local government and the NHS represent 90 per cent of employment in the public sector, and those are the areas where we've focused available funding, supporting many workers and communities across Wales. Prevention is also not solely about the amount of funding. It’s also about the way funding is spent. Defining the outcomes of spending from a prevention perspective is complex, particularly where there are multiple beneficiaries and multiple types of prevention occurring within a single investment. As such, we’re continuing to explore this area as part of the work of our budget improvement plan, alongside the actions that we will take on gender budgeting and reforming our approach to budget impact assessments.
On borrowing and reserve limits, I echo the Finance Committee’s calls for flexibility. Next year our limits will be worth almost a quarter less in real terms than when they were introduced in 2018-19. The UK Government should apply the changes that it has made to the Scottish fiscal framework in relation to reserve and borrowing limits to Wales, giving us the same additional budgetary flexibility. This would index our borrowing and reserve limits to inflation, and abolish limits on our reserve draw-down. I once again made this case during a meeting with the new Chief Secretary to the Treasury last month, emphasising that the changes made to the Scottish framework are equally applicable to us. They are pragmatic changes that could be made immediately.
The funding support package to Northern Ireland from the UK Government has recognised the costs of public sector services and pay pressures. These costs are not unique to Northern Ireland, and they should be recognised for all parts of the UK. Like Northern Ireland, we are seeking equal opportunity to address those pressures.
I also highlighted the final report of the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales, which argues that the financial flexibilities that we continue to seek are reasonable and that the Treasury should either accept them or explain why it will not.
This year, we have, again, received a request by the Finance Committee for more information to aid scrutiny. I wish to reiterate the messages from last year on the multi-year concept and how the information provided this year should be considered as an update to the circumstances and in addition to what's been provided in previous years. We have provided an enormous amount of information, been transparent in the approach that we're taking and engaged with the committee early. The volume and range of material that we produce is greater than many other Governments, so it leads me to consider whether this is an issue of more information, or whether the committee wants different information. In this respect, I do feel that the budget protocol could be used to better effect, to ensure that we're delivering what the Senedd expects to aid scrutiny. I appreciate the discussions that I've had thus far with the Chair of the Finance Committee regarding the protocol, and would welcome further discussions with a view to negotiating a revised version as we end this multi-year period.
There was no meaningful change in our general capital funding from the UK Government in the autumn statement. In fact, our capital budget in 2024-25 is now worth up to 10 per cent less in real terms than expected at the time of the spending review in 2021. We are simply not in a position to make any further general capital allocations within this budget.
I have outlined some financial transactions capital allocations as part of the draft budget, and I'll be outlining further financial transactions capital allocations within our final budget, aligned to our priorities. I recognise that the Senedd would like to see all financial transactions capital allocations provided at draft budget, and, indeed, that would be our preference. The lateness of the UK Government's autumn statement, coupled with the complexity of these mechanisms, often requires additional due diligence before we can announce funding. It remains our intention to allocate FT capital at the draft budget going forward.
In closing, I'd like to reiterate my thanks to everyone who was involved in the preparations and the scrutiny of this draft budget. I appreciate the constructive conversations that I've had with the designated Member for Plaid Cymru, Siân Gwenllian, and the Liberal Democrat Member, Jane Dodds. Scrutiny is a critical part of the process, and, whilst I agree with many of the Finance Committee's recommendations, there are some that I would need to consider further in light of the limitations that I've set out today. I and my Cabinet colleagues will respond formally to the recommendations of all of the Senedd committee reports in advance of the vote on the final budget on 6 March.
So, to conclude, there can be no underestimation in setting our 2024-25 draft budget that we have had to take incredibly difficult decisions—the starkest and most painful since devolution. However, we have worked hard with our colleagues, with our partners and our stakeholders to identify where funding would be best placed to deliver the services that people in Wales need most. I look forward to hearing the debate.
Drwy fabwysiadu'r dull hwn, rydym wedi canolbwyntio cyllid i fuddsoddi mwy yn y GIG—£450 miliwn yn 2024-25, yn ychwanegol at y £425 miliwn a oedd ar gael ym mis Hydref ar gyfer 2023-24. Rydym yn diogelu'r setliad llywodraeth leol craidd. Ochr yn ochr â'r cynnydd o 3.1 y cant a addawyd gennym y llynedd, rydym hefyd yn darparu £1.3 miliwn ychwanegol drwy'r grant cynnal refeniw i ddarparu cyllid gwaelodol, gan sicrhau nad oes gan yr un awdurdod gynnydd mewn setliad o lai na 2 y cant.
Yn dilyn cyhoeddiad Llywodraeth y DU, a arweiniodd at gyllid canlyniadol, rwyf hefyd yn dyrannu £25 miliwn arall i gefnogi'r gweithlu gofal cymdeithasol a phwysau eraill yn y gyllideb derfynol. Byddaf yn darparu datganiad ysgrifenedig gyda mwy o fanylion am hyn cyn bo hir, ond mae angen i mi bwysleisio bod hyn mewn perygl, ac mae'n ddigon posibl y bydd y cyllid yn cael ei wrthbwyso gan symudiadau negyddol yn natganiad y gwanwyn. Felly, rwyf eisiau amlygu hynny i fy nghyd-Aelodau.
Er ein bod yn diogelu'r cyllid sy'n mynd yn uniongyrchol i ysgolion, gan gynnwys y grant datblygu disgyblion ac yn parhau â'n rhaglen adferiad COVID lwyddiannus i recriwtio, adfer a chodi safonau, wrth wneud hynny, ac wrth ddiogelu'r meysydd hyn, fodd bynnag, mae wedi golygu gwneud penderfyniadau anodd iawn, megis ailgyfeirio gwariant i ffwrdd o feysydd eraill, gan gynnwys o feysydd nad ydynt wedi'u datganoli lle rydym wedi camu i'r adwy yn draddodiadol i wneud iawn am ddiffygion Llywodraeth y DU.
Felly, fe drof yn awr at rai o'r pwyntiau allweddol sydd wedi'u codi yn sgil gwaith craffu'r pwyllgorau. Roedd pwyslais arbennig a derbyniol unwaith eto ar wariant ataliol, a sut mae'r gyllideb ddrafft hon yn mynd i'r afael â hyn. O fewn y setliad hynod heriol sydd gennym ar hyn o bryd, bu'n rhaid i ni weithredu i ddiogelu gwasanaethau cyhoeddus craidd. Mae hon yn gyllideb lle mae angen anelu ein gwariant at y meysydd hynny sy'n feysydd mwy acíwt o atal. Os ydym am symud tuag at fwy o atal sylfaenol yn y dyfodol, mae'n rhaid i ni sicrhau bod gwasanaethau cyhoeddus craidd yn gynaliadwy nawr, ac yn gallu dygymod â'r storm newydd hon o gyni a orfodwyd arnom gan Lywodraeth y DU.
Nid wyf yn cydnabod bod y gyllideb hon yn un sy'n tynnu cyllid o feysydd atal sylfaenol. Nid yw hynny'n wir o gwbl. Er enghraifft, drwy fuddsoddi £450 miliwn ychwanegol yn y GIG, ein nod yw diogelu pawb, gan gynnwys plant, pobl anabl a phobl hŷn ac agored i niwed. Mae hwn, yn ei hanfod, yn wariant ataliol, mewn sawl ffordd. Mae hefyd yn werth cydnabod bod llywodraeth leol a'r GIG yn cynrychioli 90 y cant o gyflogaeth yn y sector cyhoeddus, a dyna'r meysydd lle rydym wedi canolbwyntio cyllid sydd ar gael ar eu cyfer, gan gefnogi llawer o weithwyr a chymunedau ledled Cymru. Nid yw atal ychwaith yn ymwneud â faint o gyllid yn unig. Mae hefyd yn ymwneud â'r ffordd y mae cyllid yn cael ei wario. Mae diffinio canlyniadau gwariant o safbwynt atal yn gymhleth, yn enwedig pan fo sawl buddiolwr a sawl math o atal yn digwydd o fewn un buddsoddiad. O'r herwydd, rydym yn parhau i archwilio'r maes hwn fel rhan o waith ein cynllun gwella cyllideb, ochr yn ochr â'r camau y byddwn yn eu cymryd ar gyllidebu rhywedd a diwygio ein dull o asesu effaith y gyllideb.
O ran terfynau benthyca a chronfeydd wrth gefn, rwy'n adleisio galwadau'r Pwyllgor Cyllid am hyblygrwydd. Y flwyddyn nesaf bydd ein terfynau werth bron i chwarter yn llai mewn termau real na phan gawsant eu cyflwyno yn 2018-19. Dylai Llywodraeth y DU gymhwyso'r newidiadau y mae wedi'u gwneud i fframwaith cyllidol yr Alban mewn cysylltiad â therfynau cronfeydd wrth gefn a benthyca i Gymru, gan roi'r un hyblygrwydd cyllidebol ychwanegol i ni. Byddai hyn yn mynegeio ein terfynau benthyca a chronfeydd wrth gefn i chwyddiant, ac yn dileu terfynau tynnu i lawr o gronfeydd wrth gefn. Unwaith eto fe wnes i'r achos hwn yn ystod cyfarfod â Phrif Ysgrifennydd newydd y Trysorlys fis diwethaf, gan bwysleisio bod y newidiadau a wnaed i fframwaith yr Alban yr un mor berthnasol i ni. Maen nhw'n newidiadau pragmatig y gellid eu gwneud ar unwaith.
Mae'r pecyn cymorth ariannol i Ogledd Iwerddon gan Lywodraeth y DU wedi cydnabod costau gwasanaethau'r sector cyhoeddus a phwysau cyflog. Nid yw'r costau hyn yn unigryw i Ogledd Iwerddon, a dylid eu cydnabod ar gyfer pob rhan o'r DU. Fel Gogledd Iwerddon, rydym yn chwilio am gyfle cyfartal i fynd i'r afael â'r pwysau hynny.
Amlygais hefyd adroddiad terfynol y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru, sy'n dadlau bod yr hyblygrwydd ariannol yr ydym yn parhau i'w geisio yn rhesymol ac y dylai'r Trysorlys naill ai ei dderbyn neu egluro pam nad yw'n ei dderbyn.
Eleni, unwaith eto, rydym wedi derbyn cais gan y Pwyllgor Cyllid am fwy o wybodaeth i gynorthwyo gwaith craffu. Hoffwn ailadrodd y negeseuon o'r llynedd ar y cysyniad amlflwyddyn a sut y dylid ystyried yr wybodaeth a ddarparwyd eleni fel diweddariad i'r amgylchiadau ac yn ychwanegol at yr hyn a ddarparwyd mewn blynyddoedd blaenorol. Rydym wedi darparu llawer iawn o wybodaeth, wedi bod yn dryloyw yn y dull yr ydym yn ei fabwysiadu ac yn ymgysylltu â'r pwyllgor yn gynnar. Mae maint ac ystod y deunydd a gynhyrchwn yn fwy na llawer o Lywodraethau eraill, felly o ganlyniad rwy'n ystyried a yw hwn yn fater o fwy o wybodaeth, neu a yw'r pwyllgor eisiau gwybodaeth wahanol. Yn hyn o beth, rwy'n teimlo y gellid defnyddio protocol y gyllideb i gael gwell effaith, er mwyn sicrhau ein bod yn cyflawni'r hyn y mae'r Senedd yn disgwyl ei wneud i gynorthwyo gwaith craffu. Rwy'n gwerthfawrogi'r trafodaethau rwyf wedi'u cael hyd yma gyda Chadeirydd y Pwyllgor Cyllid ynghylch y protocol, a byddwn yn croesawu trafodaethau pellach gyda'r bwriad o negodi fersiwn ddiwygiedig wrth i ni ddod â'r cyfnod amlflwyddyn hwn i ben.
Ni fu unrhyw newid ystyrlon yn ein cyllid cyfalaf cyffredinol oddi wrth Lywodraeth y DU yn natganiad yr hydref. Mewn gwirionedd, mae ein cyllideb gyfalaf yn 2024-25 bellach werth hyd at 10 y cant yn llai mewn termau real na'r disgwyl adeg yr adolygiad gwariant yn 2021. Yn syml, nid ydym mewn sefyllfa i wneud unrhyw ddyraniadau cyfalaf cyffredinol pellach o fewn y gyllideb hon.
Rwyf wedi amlinellu rhai dyraniadau cyfalaf trafodiadau ariannol fel rhan o'r gyllideb ddrafft, a byddaf yn amlinellu dyraniadau cyfalaf trafodiadau ariannol pellach o fewn ein cyllideb derfynol, yn unol â'n blaenoriaethau. Rwy'n cydnabod y byddai'r Senedd yn hoffi gweld yr holl ddyraniadau cyfalaf trafodiadau ariannol yn cael eu darparu yn y gyllideb ddrafft, ac, yn wir, dyna fyddai ein dewis. Mae'r ffaith bod datganiad Llywodraeth y DU yn yr hydref wedi bod mor hwyr, ynghyd â chymhlethdod y mecanweithiau hyn, yn aml yn gofyn am ddiwydrwydd dyladwy ychwanegol cyn y gallwn gyhoeddi cyllid. Ein bwriad o hyd yw dyrannu cyfalaf trafodiadau ariannol yn y gyllideb ddrafft wrth symud ymlaen.
Wrth gloi, hoffwn ailadrodd fy niolch i bawb a fu'n rhan o'r paratoadau a'r gwaith craffu ar y gyllideb ddrafft hon. Rwy'n gwerthfawrogi'r sgyrsiau adeiladol rwyf wedi'u cael gydag Aelod dynodedig Plaid Cymru, Siân Gwenllian, ac Aelod y Democratiaid Rhyddfrydol, Jane Dodds. Mae craffu yn rhan hanfodol o'r broses, ac er fy mod yn cytuno â llawer o argymhellion y Pwyllgor Cyllid, mae rhai y byddai angen i mi eu hystyried ymhellach yng ngoleuni'r cyfyngiadau a nodwyd gennyf heddiw. Byddaf i a fy nghyd-Weinidogion yn y Cabinet yn ymateb yn ffurfiol i argymhellion holl adroddiadau pwyllgorau'r Senedd cyn y bleidlais ar y gyllideb derfynol ar 6 Mawrth.
Felly, i gloi, ni ellir tanamcangyfrif wrth bennu ein cyllideb ddrafft ar gyfer 2024-25 y ffaith ein bod wedi gorfod gwneud penderfyniadau anhygoel o anodd—y mwyaf llwm a'r mwyaf poenus ers datganoli. Fodd bynnag, rydym wedi gweithio'n galed gyda'n cyd-Aelodau, gyda'n partneriaid a'n rhanddeiliaid i nodi lle fyddai cyllid yn cyflawni orau er mwyn darparu'r gwasanaethau sydd eu hangen fwyaf ar bobl yng Nghymru. Edrychaf ymlaen at glywed y ddadl.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Peredur Owen Griffiths.
I call on the Chair of the Finance Committee, Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'n bleser gen i wneud cyfraniad yn y ddadl allweddol yma ar gyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru ar gyfer 2024-25.
Cyn imi droi at feysydd penodol yn ein hadroddiad, hoffwn ddiolch o'r cychwyn cyntaf i'r rhai sydd wedi ymgysylltu â'r pwyllgor ers inni gynnal ein sesiynau cyntaf ar y gyllideb hon yn ôl ym mis Mehefin y llynedd. Roedd nifer yr ymatebion i'n hymgynghoriad ysgrifenedig y mwyaf rydym wedi eu cael yn y chweched Senedd hyd yma, sy'n arwydd o gryfder y teimlad a'r pryder sy'n bodoli yng Nghymru ynglŷn â goblygiadau'r penderfyniadau ariannu yr ydym yn eu gwneud heddiw a dros yr wythnosau nesaf. Rydym yn croesawu ymgysylltu ar y lefel hon am ei fod yn hanfodol fel canllaw i ystyriaethau'r pwyllgor ac o ran cyfoethogi ein casgliadau a'n hargymhellion. Ein gobaith, o ganlyniad, yw bod ein hadroddiad yn gwneud cyfiawnder â'r safbwyntiau gafodd eu mynegi ac ymdrechion pobl a sefydliadau ledled Cymru i ymgysylltu â ni.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I am pleased to contribute to this key debate on the Welsh Government's draft budget for 2024-25.
Before I turn to specific areas within our report, I would like to thank at the outset those who engaged with the committee since we first held our sessions on this budget back in June last year. We received the highest amount of responses to our written consultation during the sixth Senedd to date, which demonstrates the strength of feeling and concern that exists within Wales regarding the implications of the funding decisions that we are making today and over the coming weeks. We welcome this level of engagement, which is fundamental in guiding the committee's considerations and informing our conclusions and recommendations. We hope, as a result, that our report does justice to the views expressed and the efforts taken by people and organisations across Wales to engage with us.
Dirprwy Lywydd, I want to begin by acknowledging that this is not an easy budget for the Welsh Government to be making. However, we found weaknesses in several key areas of the draft budget, which casts doubt on whether it is fulfilling the Minister's main objectives.
Firstly, there are question marks over whether funding levels within the draft budget are sufficient to protect front-line services, which is one of the Welsh Government's guiding principles. The committee is particularly concerned with the funding shortfalls facing front-line services funded by local authorities, particularly education, housing and social care. When I spoke in this Chamber last July during the committee's debate on budget priorities I made it clear that local government needs sufficient funding to match the policy and service pressures that they are facing. Regrettably, things do not seem to have moved on since then. That is why we have asked the Minister to explain how this draft budget protects those core front-line services.
Dirprwy Lywydd, rwyf eisiau dechrau drwy gydnabod nad yw hon yn gyllideb hawdd i Lywodraeth Cymru. Fodd bynnag, gwelsom wendidau mewn sawl maes allweddol o'r gyllideb ddrafft, sy'n bwrw amheuaeth ynghylch a yw'n cyflawni prif amcanion y Gweinidog.
Yn gyntaf, mae marciau cwestiwn ynghylch a yw lefelau cyllido o fewn y gyllideb ddrafft yn ddigonol i ddiogelu gwasanaethau rheng flaen, sy'n un o egwyddorion arweiniol Llywodraeth Cymru. Mae'r pwyllgor yn arbennig o bryderus am y diffygion ariannol sy'n wynebu gwasanaethau rheng flaen a ariennir gan awdurdodau lleol, yn enwedig addysg, tai a gofal cymdeithasol. Pan siaradais yn y Siambr hon fis Gorffennaf diwethaf yn ystod dadl y pwyllgor ar flaenoriaethau'r gyllideb, dywedais yn glir bod angen cyllid digonol ar lywodraeth leol i gyd-fynd â'r pwysau polisi a gwasanaethau y maent yn eu hwynebu. Yn anffodus, ymddengys nad yw pethau wedi symud ymlaen ers hynny. Dyna pam rydym wedi gofyn i'r Gweinidog egluro sut mae'r gyllideb ddrafft hon yn diogelu'r gwasanaethau rheng flaen craidd hynny.
The committee also has concerns regarding the Welsh Government's decision to increase NHS funding without a proportional increase in allocations for social care, especially as both are inextricably linked and that greater pressures on social care services could create additional pressures on the NHS.
We also had concerns regarding workforce matters within front-line services, particularly relating to recruitment and retention within the social care and health sectors. We were therefore disappointed that cuts had been made to the Social Care Wales workforce development grant, a scheme designed to address workforce pressures, and ask the Minister to explain why this decision has been made, given the significant financial pressures facing that sector.
I understand that similar concerns were expressed by the Local Government and Housing Committee and I'm glad there is common ground between the committees on that point. But I do welcome the comments this afternoon about the £25 million consequential that might be coming on that. So, I'll be looking forward to reading that statement later on, in the next couple of days.
We also looked at the impact of the Minister's decision to allocate additional funding to certain core service areas. Whilst the approach has merits, the committee felt that the Welsh Government has failed to set out how it will ensure effective in-year monitoring of outcomes against financial expenditure. As a result we've asked the Minister to provide this information in relation to the allocations made within the draft budget to NHS Wales and Transport for Wales.
Secondly, we're highly concerned by evidence that suggests that the Welsh Government's budgetary decisions are likely to have a disproportionate impact on the most vulnerable in society at a time when it is needed the most. The Minister claims that the draft budget will deliver the greatest benefit to the households that are hardest hit. But we heard evidence that called this into question. Stakeholders told us that decisions to fund front-line services have come at the expense of longer-term measures to mitigate the root causes of poverty and inequality, and that this will disproportionately impact women. We therefore want the Minister to assess the impact of her budgetary decisions on initiatives that protect people from hardship. This includes looking again at the impact of the budget on the discretionary assistance fund, the Welsh Government learning grant, the thresholds for free school meals in secondary schools, to see if it can be extended to children whose parents receive universal credit, the Warm Homes programme and affordable homes.
We are also astonished that the Welsh Government has decided to move £11 million of funding away from its childcare offer. Although we understand that this was because of a lack of demand, we are concerned that the way the scheme is designed and operated may be preventing parents from accessing support. We also asked the Minister to provide further information to explain the impact on other areas of the budget if the take-up of the offer improves.
In addition, although the committee was pleased to see the launch of the Welsh benefits charter last month, which will help deliver a coherent system of support for those most in need, more information is needed before we can assess whether it is successful or not. On a related matter, whilst we recognise with regret that the Welsh Government may need to increase charges for certain public services to plug funding shortfalls, we do not believe that this should impact on those most in need, and call on the Minister to ensure that the most vulnerable in society are protected should this policy be pursued.
A third area of concern for the committee is the absence of strategic thinking within the Welsh Government around the funding of its long-term preventative measures. And I thank the Minister for some of the context around this this afternoon. But we were not assured by the Minister's comments that prioritising core front-line public services is in itself an act of prevention, and feel there is very little evidence in the documentation published alongside the draft budget that shows how these decisions are balanced by strategic long-term objectives focused on prevention. This is why we have called on the Welsh Government to assess the impact of the decision to reprioritise funding from preventative measures, particularly on the long-term sustainability of services.
In terms of measuring impact, I'm glad to say that there are signs of progress, and we welcome the Minister’s decision to review both its budget improvement plan and strategic integrated impact assessment. However, there are still areas of the budget where more could be done to explain the impact of the Welsh Government’s decisions. This includes providing details of all the non-devolved areas where funding will be reprioritised, explaining why demand is less in certain areas and its budgetary impact, explaining how the well-being of future generations Act is considered when making budgetary decisions, publishing outcomes of the two remaining gender-budgeting pilots with a view to mainstreaming gender budgeting across Welsh Government, and explaining the impact of the erosion in value of the Welsh Government’s capital budgets on the projects that will need to be scaled back or cancelled altogether.
Dirprwy Lywydd, I would like to move to other areas of our report. The committee would like the Welsh Government to provide more information within the year that would enable the Senedd to understand its funding position and how it influences spending decisions. This includes exploring sharing data at regular intervals to provide an overview of how the Welsh Government is progressing against its spending profiles within the year, and providing greater clarity on the impact of inflation on devolved budgets.
Mae gan y pwyllgor bryderon hefyd ynghylch penderfyniad Llywodraeth Cymru i gynyddu cyllid y GIG heb gynnydd cyfrannol mewn dyraniadau ar gyfer gofal cymdeithasol, yn enwedig gan fod cysylltiad annatod rhwng y ddau ac y gallai mwy o bwysau ar wasanaethau gofal cymdeithasol greu pwysau ychwanegol ar y GIG.
Roedd gennym bryderon hefyd ynghylch materion gweithlu o fewn gwasanaethau rheng flaen, yn enwedig o ran recriwtio a chadw o fewn y sectorau gofal cymdeithasol ac iechyd. Roeddem felly yn siomedig bod toriadau wedi eu gwneud i grant datblygu gweithlu Gofal Cymdeithasol Cymru, cynllun a gynlluniwyd i fynd i'r afael â phwysau'r gweithlu, a gofynwn i'r Gweinidog esbonio pam y gwnaed y penderfyniad hwn, o ystyried y pwysau ariannol sylweddol sy'n wynebu'r sector hwnnw.
Rwy'n deall bod pryderon tebyg wedi'u mynegi gan y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai ac rwy'n falch bod tir cyffredin rhwng y pwyllgorau ar y pwynt hwnnw. Ond rwy'n croesawu'r sylwadau y prynhawn yma ynglŷn â'r £25 miliwn o gyllid canlyniadol a allai ddod. Felly, byddaf yn edrych ymlaen at ddarllen y datganiad hwnnw yn nes ymlaen, yn ystod y dyddiau nesaf.
Gwnaethom hefyd edrych ar effaith penderfyniad y Gweinidog i ddyrannu cyllid ychwanegol i rai meysydd gwasanaeth craidd. Er bod gan y dull gweithredu ei rinweddau, teimlai'r pwyllgor fod Llywodraeth Cymru wedi methu â nodi sut y bydd yn sicrhau monitro canlyniadau yn effeithiol yn ystod y flwyddyn o'u cymharu â gwariant. O ganlyniad, rydym wedi gofyn i'r Gweinidog ddarparu'r wybodaeth hon mewn cysylltiad â'r dyraniadau a wnaed o fewn y gyllideb ddrafft i GIG Cymru a Trafnidiaeth Cymru.
Yn ail, rydym yn bryderus yn sgil tystiolaeth sy'n awgrymu bod penderfyniadau cyllidebol Llywodraeth Cymru yn debygol o gael effaith anghymesur ar y rhai mwyaf agored i niwed mewn cymdeithas ar adeg pan fo ei angen fwyaf. Mae'r Gweinidog yn honni y bydd y gyllideb ddrafft yn sicrhau'r budd mwyaf i'r aelwydydd sy'n cael eu taro galetaf. Ond clywsom dystiolaeth a oedd yn cwestiynu hyn. Dywedodd rhanddeiliaid wrthym fod penderfyniadau i ariannu gwasanaethau rheng flaen wedi dod ar draul mesurau tymor hwy i liniaru achosion sylfaenol tlodi ac anghydraddoldeb, ac y bydd hyn yn effeithio'n anghymesur ar fenywod. Felly, rydym eisiau i'r Gweinidog asesu effaith ei phenderfyniadau cyllidebol ar fentrau sy'n amddiffyn pobl rhag caledi. Mae hyn yn cynnwys edrych eto ar effaith y gyllideb ar y gronfa cymorth dewisol, grant dysgu Llywodraeth Cymru, y trothwyon ar gyfer prydau ysgol am ddim mewn ysgolion uwchradd, i weld a ellir ei ymestyn i blant y mae eu rhieni'n derbyn credyd cynhwysol, y rhaglen Cartrefi Clyd a chartrefi fforddiadwy.
Rydym hefyd yn synnu bod Llywodraeth Cymru wedi penderfynu symud £11 miliwn o gyllid i ffwrdd o'i chynnig gofal plant. Er ein bod yn deall bod hyn oherwydd diffyg galw, rydym yn pryderu y gallai'r ffordd y mae'r cynllun yn cael ei ddylunio a'i weithredu fod yn atal rhieni rhag cael gafael ar gymorth. Gofynnom hefyd i'r Gweinidog ddarparu rhagor o wybodaeth i esbonio'r effaith ar feysydd eraill o'r gyllideb os bydd nifer y rhai sy'n manteisio ar y cynnig yn cynyddu.
Hefyd, er bod y pwyllgor yn falch o weld lansiad siarter budd-daliadau Cymru y mis diwethaf, a fydd yn helpu i ddarparu system gydlynol o gefnogaeth i'r rhai mwyaf anghenus, mae angen mwy o wybodaeth cyn y gallwn asesu a yw'n llwyddiannus ai peidio. Ar fater cysylltiedig, er ein bod yn cydnabod yn anffodus y gallai fod angen i Lywodraeth Cymru gynyddu taliadau am rai gwasanaethau cyhoeddus i lenwi diffygion ariannol, nid ydym yn credu y dylai hyn effeithio ar y rhai mwyaf anghenus, ac yn galw ar y Gweinidog i sicrhau bod y rhai mwyaf agored i niwed mewn cymdeithas yn cael eu diogelu pe bai'r polisi hwn yn cael ei ddilyn.
Y trydydd maes sy'n peri pryder i'r pwyllgor yw absenoldeb meddwl strategol o fewn Llywodraeth Cymru ynghylch cyllido ei mesurau ataliol hirdymor. Ac rwy'n diolch i'r Gweinidog am rywfaint o'r cyd-destun ynghylch hyn y prynhawn yma. Ond ni chawsom sicrwydd o sylwadau'r Gweinidog fod blaenoriaethu gwasanaethau cyhoeddus rheng flaen craidd ynddo'i hun yn weithred atal, ac yn teimlo mai ychydig iawn o dystiolaeth sydd yn y ddogfennaeth a gyhoeddwyd ochr yn ochr â'r gyllideb ddrafft sy'n dangos sut mae'r penderfyniadau hyn yn cael eu cydbwyso gan amcanion hirdymor strategol sy'n canolbwyntio ar atal. Dyna pam rydym wedi galw ar Lywodraeth Cymru i asesu effaith y penderfyniad i ailflaenoriaethu cyllid o fesurau ataliol, yn enwedig ar gynaliadwyedd hirdymor gwasanaethau.
O ran mesur effaith, rwy'n falch o ddweud bod arwyddion o gynnydd, ac rydym yn croesawu penderfyniad y Gweinidog i adolygu'r cynllun gwella cyllideb a'i asesiad effaith integredig strategol. Fodd bynnag, mae meysydd o'r gyllideb o hyd lle gellid gwneud mwy i egluro effaith penderfyniadau Llywodraeth Cymru. Mae hyn yn cynnwys rhoi manylion yr holl feysydd nad ydynt wedi'u datganoli lle bydd cyllid yn cael ei ailflaenoriaethu, gan egluro pam mae'r galw yn llai mewn rhai meysydd a'i effaith gyllidebol, gan egluro sut y caiff Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol ei hystyried wrth wneud penderfyniadau cyllidebol, cyhoeddi canlyniadau'r ddau gynllun treialu cyllidebu rhywedd sydd ar ôl gyda'r bwriad o brif ffrydio cyllidebu rhywedd ar draws Llywodraeth Cymru, ac egluro effaith yr erydiad yng ngwerth cyllidebau cyfalaf Llywodraeth Cymru ar y prosiectau y bydd angen eu lleihau neu eu canslo'n gyfan gwbl.
Dirprwy Lywydd, hoffwn symud i feysydd eraill o'n hadroddiad. Byddai'r pwyllgor yn hoffi i Lywodraeth Cymru ddarparu mwy o wybodaeth o fewn y flwyddyn a fyddai'n galluogi'r Senedd i ddeall ei safbwynt cyllido a sut mae'n dylanwadu ar benderfyniadau gwariant. Mae hyn yn cynnwys archwilio rhannu data yn rheolaidd i roi trosolwg o sut mae Llywodraeth Cymru yn symud ymlaen o gymharu â'i phroffiliau gwariant o fewn y flwyddyn, a darparu mwy o eglurder ar effaith chwyddiant ar gyllidebau datganoledig.
Yn olaf, mae'r pwyllgor hwn wedi beirniadu'n rheolaidd yr amser sydd ar gael i bwyllgorau'r Senedd graffu ar gyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru. Rydym yn cydnabod y ffaith mai amseriad y digwyddiadau cyllidol yn San Steffan, sy’n cael ei bennu gan y Trysorlys, sy’n dylanwadu’n bennaf ar yr amseriad ar gyfer cyhoeddi’r gyllideb ddrafft, ond rydym wedi gofyn i Lywodraeth Cymru edrych ar ffyrdd o weithio gyda phwyllgorau’r Senedd cyn rowndiau’r gyllideb yn y dyfodol i gynyddu’r cyfleon sydd gan bobl i ddweud eu dweud am y newidiadau sy’n effeithio arnyn nhw. Rwyf hefyd yn falch ein bod ni wedi bod yn gallu parhau â'r drafodaeth ar y budget protocol.
Rwyf hefyd yn ymwybodol, o siarad â chydweithwyr ar bwyllgorau eraill, fod problemau gydag ansawdd a chywirdeb y dystiolaeth ategol y mae Gweinidogion unigol wedi ei darparu yn ymwneud â’u meysydd portffolio. Mae hyn yn amlwg yn siomedig ac yn dangos bod gwaith i’w wneud i wella’r broses o rannu tystiolaeth sy’n ymwneud â’r gyllideb, a’n nod yw parhau â’n deialog â phwyllgorau ar y mater hwn.
I gloi, Dirprwy Lywydd, hoffwn adleisio teimladau a fynegwyd ar ddechrau fy nghyfraniad. Rwyf bob amser yn dweud, fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid, y byddaf yn cael fy arwain gan farn y rhai sydd wedi cymryd yr amser i ymgysylltu â ni. Mae gwneud hynny'n cymryd cryn dipyn o amser, arbenigedd ac ymdrech. Nid yw adroddiad eleni yn wahanol, ac mae’r dystiolaeth bwerus a gawsom gan amrywiaeth o unigolion a sefydliadau wedi bod yn allweddol i’n casgliadau a’n hargymhellion.
Nid oes dim amheuaeth bod hwn yn gyfnod anodd a bod yn rhaid i ddewisiadau anodd gael eu gwneud. Rydym o’r farn bod gan y Gweinidog dipyn o ffordd i fynd cyn y bydd y gyllideb ddrafft hon yn gwneud beth mae’n dweud ar y tun ac yn diogelu’r gwasanaethau sydd fwyaf pwysig i bobl Cymru. Rydym yn galw ar y Gweinidog i roi sylw i’r adroddiad hwn er mwyn sicrhau bod y gyllideb ddrafft yn gweithio i’r bobl yr ydym yn eu gwasanaethu. Diolch yn fawr.
Finally, this committee has regularly criticised the amount of time available for Senedd committees to scrutinise the Welsh Government’s draft budget. We acknowledge that the timing of fiscal events at Westminster, which is set by the Treasury, largely influences the timing of the publication of the draft budget, but we have asked the Welsh Government to look at ways in which it can work with Senedd committees ahead of budget rounds in the future to maximise opportunities for people to have their say about the changes that affect them. I am also pleased that we have been able to continue the discussions on the budget protocol.
I am also aware, from speaking to colleagues on other committees, that there were issues with the quality and accuracy of supporting evidence that individual Ministers have provided in relation to their portfolio areas. This is clearly disappointing and shows that there is work to be done to improve the process of sharing evidence relating to the budget, and our aim is to continue our dialogue with committees on this issue.
To close, Dirprwy Lywydd, I would like to echo the sentiments expressed at the beginning of my contribution. I have always maintained, as Chair of the Finance Committee, that I will be guided by the views of those who have taken the time to engage with us. Doing so takes a great deal of time, expertise and effort. This year’s report is no different, and the powerful evidence that we have received from a range of individuals and organisations has been instrumental to our conclusions and recommendations.
There is no doubt that these are difficult times and that tough choices have to be made. We believe that the Minister has some way to go before this draft budget does what it says on the tin and protects the services that matter most to the people of Wales. We call on the Minister to take this report into account in order to ensure that the draft budget works for the people we serve. Thank you very much.
Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar Peter Fox i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.
I have selected the amendment to the motion, and I call on Peter Fox to move amendment 1, tabled in the name of Darren Millar.
Gwelliant 1—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn credu bod Cyllideb Ddrafft Llywodraeth Cymru 2024-25 yn methu â chyflawni blaenoriaethau pobl Cymru.
Amendment 1—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Believes that the Welsh Government’s Draft Budget 2024-25 fails to deliver on the priorities of the people of Wales.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and thank you, Minister, for the statement. Firstly, I'd like to thank everybody who has contributed to the scrutiny of this draft budget, including all of the committees and, it has to be said, the first-class clerks for their invaluable work. It's so important that stakeholders and the people tell us what they feel and how the Government's decisions will affect them. We can see from the Finance Committee report that there are many concerns.
Every week, we hear of people struggling to be seen by a general practitioner or waiting for treatment, or about the lack of social care packages or access to affordable childcare, or access to a home. We hear how businesses are closing their doors due to a lack of Welsh Government support, or how communities are becoming more isolated as a result of poor public transport. We hear fears from our farming and rural communities that their businesses, way of life and our food security are threatened by Government policy.
Welsh Government's stock answer to many of these things is that they don't have the money—it's the UK Government's fault. The fact is that there have been cash increases—hundreds of millions of pounds, year on year. And as every family knows, when times are hard, you have to cut your cloth accordingly, but how you choose to cut it is your decision. Government at all levels make choices and have to be accountable. Welsh Government has made its choices in this budget and can't keep blaming Westminster for its failings. This blame game is just a smokescreen to hide decades of poor strategic planning and Government choices and decisions. It's well rehearsed that Wales receives £1.20 for every £1 spent per person on health and education in England, but the Government has spent the extra on other things—we know that. If money had been spent where it should have been, our waiting lists would not have been so long, our health boards not under the same financial pressure, our education results would be better and our infrastructure wouldn't be in the state that it is.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch, Gweinidog, am y datganiad. Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y gwaith craffu ar y gyllideb ddrafft hon, gan gynnwys yr holl bwyllgorau ac, mae'n rhaid dweud, y clercod o'r radd flaenaf am eu gwaith amhrisiadwy. Mae mor bwysig bod rhanddeiliaid a'r bobl yn dweud wrthym beth maen nhw'n ei deimlo a sut y bydd penderfyniadau'r Llywodraeth yn effeithio arnyn nhw. Gallwn weld o adroddiad y Pwyllgor Cyllid fod llawer o bryderon.
Bob wythnos, rydym yn clywed am bobl sy'n ei chael hi'n anodd cael meddyg teulu i'w gweld neu'n aros am driniaeth, neu am ddiffyg pecynnau gofal cymdeithasol neu fynediad at ofal plant fforddiadwy, neu fynediad i gartref. Rydym yn clywed sut mae busnesau'n cau eu drysau oherwydd diffyg cefnogaeth gan Lywodraeth Cymru, neu sut mae cymunedau'n dod yn fwy ynysig o ganlyniad i drafnidiaeth gyhoeddus wael. Rydym yn clywed ofnau gan ein cymunedau ffermio a gwledig bod eu busnesau, eu ffordd o fyw a'n diogeledd bwyd yn cael eu bygwth gan bolisïau’r Llywodraeth.
Ateb parod Llywodraeth Cymru i lawer o'r pethau hyn yw nad oes ganddyn nhw'r arian—bai Llywodraeth y DU yw hynny. Y ffaith yw, y bu codiadau mewn arian—cannoedd o filiynau o bunnau, flwyddyn ar ôl blwyddyn. Ac fel y mae pob teulu yn gwybod, pan fydd hi'n gyfnod anodd, mae'n rhaid i chi dorri'r got yn ôl y brethyn, ond sut rydych chi'n dewis ei dorri yw eich penderfyniad chi. Mae'r llywodraeth ar bob lefel yn gwneud dewisiadau ac mae'n rhaid iddynt fod yn atebol. Mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud ei dewisiadau yn y gyllideb hon ac ni all barhau i feio San Steffan am ei methiannau. Mae bwrw'r bai fel hyn yn llen i guddio degawdau o gynllunio strategol gwael a dewisiadau a phenderfyniadau'r Llywodraeth. Mae'n dda iawn bod Cymru'n derbyn £1.20 am bob £1 sy'n cael ei wario y pen ar iechyd ac addysg yn Lloegr, ond mae'r Llywodraeth wedi gwario'r arian ychwanegol ar bethau eraill—rydyn ni'n gwybod hynny. Pe bai arian wedi'i wario lle y dylid fod wedi'i wario, ni fyddai ein rhestrau aros wedi bod mor hir, ni fyddai ein byrddau iechyd o dan yr un pwysau ariannol, byddai ein canlyniadau addysg yn well ac ni fyddai ein seilwaith yn y fath gyflwr.
The budget narrative says that Government wants to focus on funding the services that matter most to the people of Wales, but it hasn't. Just look at the local government settlement at 3 per cent—a huge, real-terms cut that will mean that councils will struggle to deliver essential services. As the WLGA told the Finance Committee, the 3 per cent
'only amounts to around a third of the pressure facing local services, so it will inevitably mean difficult choices, job losses and service cuts',
and, we know, huge council tax hikes. Let's be clear: the Welsh Government have passed the buck on to our councils, well knowing that council tax increases will follow and the people of Wales will pay the price. This is nothing but a stealth tax.
I do welcome the increased funding for healthcare this year. This is much needed and it's something we have been calling for for years. But the simple truth is that this funding should have been invested years ago, to fend off the systemic failures we now see that have reduced the resilience in our health service. The lack of long-term focus saw, in 2022-23, an astonishing £325 million being spent on agency staff across the NHS.
We know also that, currently, there are around 1,500 people waiting to be discharged from hospital due to capacity challenges in the social care sector. The budget doesn't recognise this. Indeed, the Finance Committee and stakeholders, as we've heard, are concerned that the Government has proposed an increase to NHS funding with no proportionate increases for social care. They believe that this lacks strategic thinking, as more pressure in social care leads to more pressure in the NHS. The Minister's announcement today of the £25 million for social care will be welcome, but it is only a drop in the ocean when we know that the social care pressures alone that local government are facing at the moment are some £260 million.
Clearly, if we are to see these health and social care issues addressed, we need institutional reform, including meaningful policies, such as our substantial workforce plan—something that the Welsh Conservatives have repeatedly called for to address chronic understaffing in the sector. We need a robust recovery strategy, one that the public can understand and that gives them some hope that things will improve. We need to make sure that our health service is adequately funded, and, crucially, that that funding is used well. Standards have to be driven up to ensure that the people of Wales get the healthcare they deserve.
Dirprwy Lywydd, Wales is also being held back by poor policies dampening economic growth, particularly when it comes to transport infrastructure. The Institution of Civil Engineers told the climate change committee that the lack of overview of the vulnerabilities of Wales's infrastructure networks has created gaps in our approach to defending critical infrastructure. They go on to highlight the growing problem on the M4 corridor and the A55. But instead of crucial investment focused on empowering our country and its economy, what we see is multiple road projects cancelled, a damaging default 20 mph speed limit, inadequate electric vehicle charging and a diminishing public transport network. Where's the coherent strategy for transport policy within this budget?
Looking wider at the economy, businesses in the retail, hospitality and leisure sectors will have to pay double the business rates that they would do in England, because this Government refuses to pass on the same relief, despite the funding being made available. It's the same situation in the childcare sector: £180 million-worth of consequentials were made available to support parents to get back into work by providing those 30 hours of free childcare for children over the age of nine months from September 2025, but Welsh Government has taken the active decision to not implement the same package of support here in Wales.
I will be asked how we will pay for this—I already have—for our thinking, rather. It's a question I used to put to my opposition as a council leader, knowing well they wouldn't have access to the resources and detailed budget lines they needed. Allow us to have access to your workings and your resources and we will robustly challenge spend areas, realign, re-prioritise and mobilise moneys to the key, immediate priorities and pressures, and really address the things that matter most to the people. Wales needs sound, strategic forward planning that encompasses a whole-Government approach to financial strategy, rather than a knee-jerk, disjointed departmental budgeting focus on pet projects. The country must see a plan to give back hope to the Welsh people, one that rebuilds and protects public services, supports businesses, creates and trains the workforce of the future and grows our economy; one that rebuilds our NHS, grows social care provision and funds schools properly.
Sadly, this Welsh Government lacks the vision needed, as evidenced by announcements such as the cutting of apprenticeships by 10,000, slicing funding to further education, or diverting money away from the childcare offer whilst parents are crying out for more provision, and nursery settings are struggling to survive. We cannot undo Labour's failings overnight, but we can build better and more resilient public services through long-term strategic planning with appropriate priorities. Dirprwy Lywydd, we believe this budget fails to deliver on the priority of the people of Wales, and I move the Welsh Conservative amendment.
Mae naratif y gyllideb yn dweud bod y Llywodraeth eisiau canolbwyntio ar gyllido'r gwasanaethau sydd bwysicaf i bobl Cymru, ond nid yw wedi gwneud hynny. Edrychwch ar setliad llywodraeth leol ar 3 y cant—toriad enfawr, mewn termau real a fydd yn golygu y bydd cynghorau'n ei chael hi'n anodd darparu gwasanaethau hanfodol. Fel y dywedodd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wrth y Pwyllgor Cyllid, mae'r 3 y cant
'dim ond tua thraean o'r pwysau sy'n wynebu gwasanaethau lleol, felly bydd yn anochel yn golygu dewisiadau anodd, colli swyddi a thoriadau i wasanaethau,'
ac rydym yn gwybod, codiadau enfawr yn y dreth gyngor. Gadewch i ni fod yn glir: mae Llywodraeth Cymru wedi trosglwyddo'r baich i'n cynghorau, gan wybod yn iawn y bydd cynnydd yn y dreth gyngor yn dilyn a phobl Cymru fydd yn talu'r pris. Nid yw hon yn ddim byd ond treth lechwraidd.
Rwy'n croesawu'r cynnydd mewn cyllid ar gyfer gofal iechyd eleni. Mae angen hyn yn fawr ac mae'n rhywbeth yr ydym wedi bod yn galw amdano ers blynyddoedd. Ond y gwir syml yw y dylai'r cyllid hwn fod wedi cael ei fuddsoddi flynyddoedd yn ôl, er mwyn trwsio'r methiannau systemig a welwn bellach sydd wedi lleihau'r cydnerthedd yn ein gwasanaeth iechyd. Yn 2022-23, gwelodd y diffyg canolbwyntio ar yr hirdymor £325 miliwn yn cael ei wario ar staff asiantaeth ar draws y GIG.
Gwyddom hefyd, ar hyn o bryd, fod tua 1,500 o bobl yn aros i gael eu rhyddhau o'r ysbyty oherwydd heriau capasiti yn y sector gofal cymdeithasol. Nid yw'r gyllideb yn cydnabod hyn. Yn wir, mae'r Pwyllgor Cyllid a'r rhanddeiliaid, fel y clywsom, yn pryderu bod y Llywodraeth wedi cynnig cynnydd i gyllid y GIG heb unrhyw gynnydd cymesur ar gyfer gofal cymdeithasol. Maen nhw'n credu bod prinder meddwl strategol yma, gan fod mwy o bwysau mewn gofal cymdeithasol yn arwain at fwy o bwysau yn y GIG. Croesewir cyhoeddiad y Gweinidog heddiw ynghylch y £25 miliwn ar gyfer gofal cymdeithasol, ond dim ond piso dryw yn y môr yw hwn pan wyddom fod y pwysau gofal cymdeithasol yn unig, y mae llywodraeth leol yn ei wynebu ar hyn o bryd, oddeutu £260 miliwn.
Yn amlwg, os ydym am fynd i'r afael â'r materion iechyd a gofal cymdeithasol hyn, mae angen diwygiadau sefydliadol arnom, gan gynnwys polisïau ystyrlon, megis ein cynllun gweithlu sylweddol—rhywbeth y mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi galw amdano dro ar ôl tro i fynd i'r afael â diffyg staffio cronig yn y sector. Mae angen strategaeth adfer gadarn, un y gall y cyhoedd ei deall ac sy'n rhoi rhywfaint o obaith iddynt y bydd pethau'n gwella. Mae angen i ni sicrhau bod ein gwasanaeth iechyd yn cael ei gyllido'n ddigonol, ac, yn hollbwysig, bod y cyllid hwnnw'n cael ei ddefnyddio'n dda. Mae'n rhaid codi safonau er mwyn sicrhau bod pobl Cymru yn cael y gofal iechyd y maen nhw'n ei haeddu.
Dirprwy Lywydd, mae Cymru hefyd yn cael ei dal yn ôl gan bolisïau gwael sy'n lleddfu twf economaidd, yn enwedig o ran seilwaith trafnidiaeth. Dywedodd Sefydliad y Peirianwyr Sifil wrth y pwyllgor newid hinsawdd fod diffyg trosolwg o wendidau rhwydweithiau seilwaith Cymru wedi creu bylchau yn ein dull o amddiffyn seilwaith hanfodol. Maen nhw'n mynd ymlaen i dynnu sylw at y broblem gynyddol ar goridor yr M4 a'r A55. Ond yn hytrach na buddsoddiad hanfodol sy'n canolbwyntio ar rymuso ein gwlad a'i heconomi, yr hyn a welwn yw canslo sawl prosiect ffordd, terfyn cyflymder 20 mya diofyn niweidiol, adnoddau gwefru cerbydau trydan annigonol a rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus sy'n lleihau. Lle mae'r strategaeth gydlynol ar gyfer polisi trafnidiaeth o fewn y gyllideb hon?
Wrth edrych yn ehangach ar yr economi, bydd yn rhaid i fusnesau yn y sectorau manwerthu, lletygarwch a hamdden dalu dwbl yr ardrethi busnes y byddent yn eu talu yn Lloegr, oherwydd mae'r Llywodraeth hon yn gwrthod trosglwyddo'r un rhyddhad, er bod y cyllid ar gael. Dyma'r un sefyllfa yn y sector gofal plant: £180 miliwn o gyllid canlyniadol ar gael i gefnogi rhieni i fynd yn ôl i'r gwaith drwy ddarparu'r 30 awr hynny o ofal plant am ddim i blant dros naw mis oed o fis Medi 2025, ond mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud y penderfyniad gweithredol i beidio â gweithredu'r un pecyn cymorth yma yng Nghymru.
Byddant yn gofyn i mi sut y byddwn yn talu am hyn—rwyf eisoes wedi gofyn hyn—i ni ei ystyried, yn hytrach. Mae'n gwestiwn roeddwn i'n arfer ei ofyn i'r gwrthbleidiau pan oeddwn yn arweinydd cyngor, gan wybod yn iawn na fyddai ganddyn nhw fynediad at yr adnoddau a'r llinellau cyllideb manwl yr oedd eu hangen arnyn nhw. Gadewch i ni gael mynediad at eich gwaith a'ch adnoddau a byddwn yn herio meysydd gwario yn gadarn, ailalinio, ail-flaenoriaethu a symud arian i'r blaenoriaethau a'r pwysau allweddol, uniongyrchol, ac yn mynd i'r afael â'r pethau sydd bwysicaf i'r bobl. Mae angen cynllunio cadarn a strategol ar Gymru sy'n cwmpasu dull gweithredu Llywodraeth gyfan o ran strategaeth ariannol, yn hytrach na phwyslais cyllidebu adrannol difeddwl, digyswllt ar hoff brosiectau. Rhaid i'r wlad weld cynllun i roi gobaith yn ôl i bobl Cymru, un sy'n ailadeiladu ac yn diogelu gwasanaethau cyhoeddus, yn cefnogi busnesau, yn creu ac yn hyfforddi gweithlu'r dyfodol ac yn tyfu ein heconomi; un sy'n ailadeiladu ein GIG, yn cynyddu darpariaeth gofal cymdeithasol ac yn cyllido ysgolion yn iawn.
Yn anffodus, nid oes gan Lywodraeth Cymru y weledigaeth sydd ei hangen, fel y gwelir gan gyhoeddiadau fel toriadau o 10,000 i brentisiaethau, torri cyllid i addysg bellach, neu ddargyfeirio arian i ffwrdd o'r cynnig gofal plant tra bod rhieni'n gweiddi am fwy o ddarpariaeth, ac mae lleoliadau meithrin yn cael trafferth goroesi. Ni allwn ddadwneud methiannau Llafur dros nos, ond gallwn adeiladu gwasanaethau cyhoeddus gwell a mwy cydnerth drwy gynllunio strategol hirdymor gyda blaenoriaethau priodol. Dirprwy Lywydd, credwn fod y gyllideb hon yn methu â chyflawni o ran blaenoriaeth pobl Cymru, ac rwy'n cynnig gwelliant y Ceidwadwyr Cymreig.
Dwi'n croesawu'r cyfle i graffu ar gyllideb ddrafft y Llywodraeth, ac mae yna lawer iawn wedi digwydd ers cytuno'r gyllideb ddiwethaf, ond mi allwn ni ddadlau bod y cyd-destun yn debyg iawn mewn llawer ffordd. Heb os, mae hon yn gyllideb a wnaed mewn cyfnod anodd ar gyfer cyfnod anodd. Mae'n adlewyrchu cyfyngiadau ein setliad cyllido ac rydym wedi gweld
'camreoli cyllid cyhoeddus ysgytwol gan Lywodraeth y DU.'
Nid fy ngeiriau i, ond dadansoddiad y Gweinidog ar 7 Mawrth y llynedd pan gytunwyd y gyllideb ddiwethaf. Ac eto, heddiw, dyma ni yn yr un sefyllfa, yn ailadrodd yr un ansoddeiriau er mwyn adlewyrchu annhegwch y setliad ariannol i Gymru.
Cyllideb Llywodraeth Lafur Cymru ydy hon, ac yn hynny o beth, mae'n rhaid iddyn nhw berchnogi a chyfiawnhau'r hyn sydd o'n blaenau ni, ond dwi'n llawn gydnabod yr heriau sydd yn wynebu Gweinidogion Cymru. Mae agenda llymder y Lywodraeth Geidwadol a'u camreolaeth affwysol nhw o'r economi wedi golygu bod yn sylweddol llai o arian ar gael i'w wario, er bod y pwysau ar gynnal gwasanaethau yn dwysáu.
Pan fydd hi'n wleidyddol gyfleus i Lywodraeth Prydain agor y pwrs cyhoeddus, mae'r arian fel pe bai o ar gael—rydyn ni'n gweld hynny mor aml. Dwi ddim yn gwarafun ceiniog, gyda llaw, o'r £3 biliwn ychwanegol sydd wedi mynd i Ogledd Iwerddon sydd wedi helpu datgloi datganoli yng Ngogledd Iwerddon, ond mae hi'n gwbl annerbyniol nad ydy anghenion Cymru hefyd yn cael eu hystyried yn y setliad gan San Steffan.
I welcome the opportunity to scrutinise the Government's draft budget, and much has happened since we agreed the previous budget, but one could argue that the context is very similar in many ways. Without doubt, this is a budget made in a difficult time for a difficult time. It reflects the restrictions of our funding settlement and we've seen
'the shocking mismanagement of public finances by the UK Government.'
Not my words, but the analysis of the Minister on 7 March last year when the last budget was agreed. And, again, today, we are in the same situation, rehearsing the same adjectives to reflect the unfairness of the financial settlement for Wales.
This is a Welsh Labour Government budget, and in that regard, they have to take ownership of and justify what we have before us today, but I fully recognise the challenges that face Welsh Ministers. The austerity agenda of the Conservative Government and their appalling mismanagement of the economy have meant that there is significantly less money available to be spent, although the pressure on maintaining services intensifies.
When it's politically convenient for the UK Government to open the public purse, the money seems to be available—we see that so very often. Now, I don't decry a penny of the additional £3 billion that's been provided to Northern Ireland, which has helped to unlock devolution in Northern Ireland, but it's entirely unacceptable that the needs of Wales aren't taken into account in the settlement from Westminster.
Now, the real-world consequences of Wales's underfunding can't be overstated. The Office for Budget Responsibility has estimated that average household incomes in Wales will be £10,300 lower by 2027 than if pre-financial crisis trends had been sustained, and, as the chief economist's report sets out, average incomes in Wales during 2024 are projected to be more than 2 per cent below pre-pandemic levels. We need a fairer funding model for Wales.
As has been noted by the likes of the Holtham commission, the House of Lords Constitution Committee, the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales, the Barnett formula for the Senedd, which is set without any input from Welsh Ministers, is simply not fit for purpose in addressing Wales's societal needs. Despite the range of policy areas over which the Senedd now has responsibility, its spending power is overwhelmingly based on a fixed grant that it cannot substantially alter due to the inherent limitations of its levers over taxation and borrowing.
Nawr, ni ellir gorbwysleisio canlyniadau'r byd go iawn o danariannu Cymru. Mae'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol wedi amcangyfrif y bydd incwm cyfartalog aelwydydd yng Nghymru £10,300 yn is erbyn 2027 na phe bai tueddiadau cyn yr argyfwng wedi'u cynnal, ac, fel y mae adroddiad y prif economegydd yn nodi, rhagwelir y bydd incwm cyfartalog yng Nghymru yn ystod 2024 fwy na 2 y cant yn is na'r lefelau cyn y pandemig. Mae angen model ariannu tecach arnom ar gyfer Cymru.
Fel y nodwyd gan gomisiwn Holtham, nid yw Pwyllgor Cyfansoddiad Tŷ'r Arglwyddi, y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru, fformiwla Barnett ar gyfer y Senedd, a osodir heb unrhyw fewnbwn gan Weinidogion Cymru, yn addas i'r diben o fynd i'r afael ag anghenion cymdeithasol Cymru. Er gwaethaf yr ystod o feysydd polisi y mae gan y Senedd gyfrifoldeb drostynt nawr, mae ei phŵer gwariant yn seiliedig ran amlaf o lawer ar grant sefydlog na all ei newid yn sylweddol oherwydd cyfyngiadau cynhenid ei ysgogiadau dros drethu a benthyca.
When you think of specific injustices, just let it sink in that the consequentials from the high speed 2 line, which every Member in this Chamber agrees are owed to Wales, would not only make up for the cuts to the budget, but would also provide more than £2.5 billion in additional funding. Rishi Sunak can barely hide his disdain for Wales by not passing on the money, but Keir Starmer, if he wants to be Prime Minister before the end of this year, we need to see him finding his moral compass and promising to right that Tory wrong—and I know so many on the Labour benches here agree with me on that point.
While it's right that we call out the catastrophic failings of the UK Government in eroding the spending power of the Senedd, that doesn't mean that decisions here in Wales, made in Wales, will necessarily lead to optimal outcome, shall we say. Local authority budgets will still be squeezed even further, with residents forced to pay higher council tax whilst enduring a diminished standard of service—something no council leader wants to allow. Only last week, a report by MPs warned that the financial crisis facing England's councils is out of control, as they called on the Government to plug a £4 billion gap. Now, with Wales at the mercy of so many major financial decisions taken in Westminster, what hope do Welsh councils have of weathering this storm?
The Wales Governance Centre has estimated that the funding gap facing local authorities could reach £740 million by 2027-28, based on current trajectories. Now, whilst nearly all budgets are squeezed and every portfolio area has a legitimate claim on any additional money being available from the UK Government, I press upon you the urgent need to prioritise local authorities to safeguard as many front-line services as possible.
Our preference is that an increase overall in funding towards local government would include the raising of the funding floor from 2 per cent to at least 3 per cent, which would significantly benefit many local authorities—the ones hardest hit, particularly those in rural areas. But whatever the Minister does decide to do, I must say that it's regrettable that we still don't know, that we don't have the clarity, we don't have the certainty that we would want at this point in time, that local government can be given additional support or at what level the additional support will be, because we are getting very, very close to the point of the setting of budgets and the setting of council tax in some local authorities, and that clarity is needed with real urgency.
It's clear that the Government has made a conscious choice to prioritise health and social care and transport, which has necessarily resulted in funds being diverted from other portfolios. I know that these decisions will not have been taken lightly. I also fully recognise the reality that when it comes to distributing such a limited and fixed block of money, especially at times like these, a degree of prioritisation is going to be unavoidable, but what I'm less convinced of is that the prioritisation process has been as good as it can be, and we need to be holding Government to account for the prioritisations and decisions that it has already made and encourage changes.
On health and transport, we're seeing a repetition of re-allocations made previously: £425 million and £125 million respectively to health and transport announced in October at the expense of other portfolios, and now we're looking at a further allocation of £450 million for health, £111 million for transport, which have primarily been funded by even deeper cuts to other perennially underfunded policy areas.
My colleagues Mabon ap Gwynfor and Delyth Jewell will discuss the health and transport dimensions of the budget in greater detail, but suffice to say that this doesn't reflect well on the Government's ability for long-term budget planning. Such drastic re-prioritisations would, of course, be more tolerable if they were delivering substantive improvements in our health services and public transport, but as we learnt in the aftermath of the re-budgeting exercise in October, the additional money that's been earmarked for health and transport is simply being used to plug existing budgetary holes that have grown considerably over a period of many years under this Government. This is the unsustainability that we talk of so often.
In the case of health, a recent Audit Wales report revealed that six of the seven major health boards breached their statutory duty to break even during 2022-23, resulting in a combined deficit of over £150 million. Spending on agency staffing, referred to so often, also reached a record level of £325 million in 2022-23, which has primarily been caused by ever-widening vacancy gaps within the NHS workforce.
Meanwhile, the combined £236 million that's been ploughed exclusively into Transport for Wales rail services, with nothing to spare for the bus services that most of Wales depends on, is to address the vast shortfall that has emerged between predicted passenger numbers and actual ticket sales. This should be contextualised against the underwhelming record of Transport for Wales on customer satisfaction, their record on punctuality and on cancellations in recent years.
There are elements of the budget that are to be welcomed. Despite an overall cut to rural affairs, which is regrettable and something that my party has commented on widely, protecting the basic payment scheme is something my party was very pleased of being able to influence. That's worth £238 million, and goodness me that is money that a sector under pressure needs.
I recognise, Dirprwy Lywydd, that the Welsh Government must pass its budget, but it's our duty, our role on these benches, to scrutinise as carefully as we can where money is spent, to shine a light on where we think changes can and should be made, to send Ministers back to think again—and we do so consistently, but Ministers must look again at their spending plans—and ask the searching questions that provide the certainty that the most disadvantaged won't be losing out further, that business won't fall off a cliff as business rates increase, and that the futures of our young people aren't being held back due to cuts to apprenticeships.
Pan feddyliwch chi am anghyfiawnderau penodol, gadewch iddo dreiddio i'r cof, y byddai'r symiau canlyniadol o HS2, y mae pob Aelod yn y Siambr hon yn cytuno sy'n ddyledus i Gymru, nid yn unig yn gwneud iawn am y toriadau i'r gyllideb, ond byddai hefyd yn darparu mwy na £2.5 biliwn mewn cyllid ychwanegol. Prin y gall Rishi Sunak guddio ei ddirmyg tuag at Gymru drwy beidio â throsglwyddo'r arian ymlaen, ond Keir Starmer, os yw'n dymuno bod yn Brif Weinidog y DU cyn diwedd eleni, mae angen i ni ei weld yn dod o hyd i'w gwmpawd moesol gan addo unioni camwedd y Toriaid—a gwn fod llawer ar y meinciau Llafur yma yn cytuno â mi ar y pwynt hwnnw.
Er ei bod yn iawn ein bod yn amlygu methiannau trychinebus Llywodraeth y DU wrth erydu pŵer gwariant y Senedd, nid yw hynny'n golygu y bydd penderfyniadau yma yng Nghymru, a wneir yng Nghymru, o reidrwydd yn arwain at y canlyniad gorau posibl, dyweder. Bydd cyllidebau awdurdodau lleol yn dal i gael eu gwasgu hyd yn oed ymhellach, gyda phreswylwyr yn gorfod talu'r dreth gyngor uwch gan barhau i ddioddef gwasanaethau o safon is—rhywbeth nad yw unrhyw arweinydd y cyngor eisiau ei weld. Dim ond yr wythnos diwethaf, rhybuddiodd adroddiad gan ASau yn San Steffan fod yr argyfwng ariannol sy'n wynebu cynghorau yn Lloegr allan o reolaeth, wrth iddyn nhw alw ar y Llywodraeth i lenwi bwlch o £4 biliwn. Nawr, gyda Chymru ar drugaredd cymaint o benderfyniadau ariannol mawr a wnaed yn San Steffan, pa obaith sydd gan gynghorau Cymru o oroesi'r storm hon?
Mae Canolfan Llywodraethiant Cymru wedi amcangyfrif y gallai'r bwlch cyllido sy'n wynebu awdurdodau lleol gyrraedd £740 miliwn erbyn 2027-28, yn seiliedig ar drywyddau presennol. Nawr, er bod bron pob cyllideb wedi'i gwasgu ac mae gan bob maes portffolio hawliad dilys ar unrhyw arian ychwanegol sydd ar gael gan Lywodraeth y DU, rwy'n pwyso arnoch chi yr angen brys i flaenoriaethu awdurdodau lleol i ddiogelu cymaint o wasanaethau rheng flaen â phosibl.
Ein dewis ni yw y byddai cynnydd cyffredinol mewn cyllid ar gyfer llywodraeth leol yn cynnwys codi'r cyllid gwaelodol o 2 y cant i o leiaf 3 y cant, a fyddai o fudd sylweddol i lawer o awdurdodau lleol—y rhai a gafodd eu taro galetaf, yn enwedig y rhai mewn ardaloedd gwledig. Ond beth bynnag mae'r Gweinidog yn penderfynu ei wneud, mae'n rhaid i mi ddweud ei bod yn anffodus nad ydym yn gwybod o hyd, nad oes gennym yr eglurder, nid oes gennym y sicrwydd y byddem ei eisiau ar hyn o bryd, y gellir rhoi cymorth ychwanegol i lywodraeth leol neu ar ba lefel y bydd y cymorth ychwanegol, oherwydd rydym yn mynd yn agos iawn, iawn at y pwynt o bennu cyllidebau a gosod y dreth gyngor mewn rhai awdurdodau lleol, a bod angen eglurder ar frys go iawn.
Mae'n amlwg bod y Llywodraeth wedi gwneud dewis ymwybodol i flaenoriaethu iechyd a gofal cymdeithasol a thrafnidiaeth, sydd o reidrwydd wedi arwain at ddargyfeirio arian o bortffolios eraill. Rwy'n gwybod na fydd y penderfyniadau hyn wedi'u gwneud ar chwarae bach. Rwyf hefyd yn cydnabod yn llawn y realiti, o ran dosbarthu bloc mor gyfyngedig a sefydlog o arian, yn enwedig ar adegau fel y rhain, y bydd rhywfaint o flaenoriaethu yn anochel, ond yr hyn rwy'n llai argyhoeddedig yn ei gylch yw bod y broses flaenoriaethu wedi bod cystal ag y gall fod, ac mae angen i ni fod yn dwyn y Llywodraeth i gyfrif am y blaenoriaethau a'r penderfyniadau y mae eisoes wedi'u gwneud ac annog newidiadau.
O ran iechyd a thrafnidiaeth, rydym yn gweld ailadrodd ailddyrannu a wnaed o'r blaen: £425 miliwn a £125 miliwn yn y drefn honno i iechyd a thrafnidiaeth a gyhoeddwyd ym mis Hydref ar draul portffolios eraill, a nawr rydym yn edrych ar ddyraniad pellach o £450 miliwn ar gyfer iechyd, £111 miliwn ar gyfer trafnidiaeth, sydd wedi'u hariannu'n bennaf gan doriadau dyfnach fyth i feysydd polisi eraill sydd wedi'u tangyllido'n barhaol.
Bydd fy nghyd-Aelodau Mabon ap Gwynfor a Delyth Jewell yn trafod dimensiynau iechyd a thrafnidiaeth y gyllideb yn fanylach, ond digon yw dweud nad yw hyn yn adlewyrchu'n dda ar allu'r Llywodraeth i gynllunio cyllideb ar gyfer y tymor hir. Byddai ail-flaenoriaethu mor ddifrifol, wrth gwrs, yn fwy goddefgar pe baent yn cyflawni gwelliannau sylweddol yn ein gwasanaethau iechyd a thrafnidiaeth gyhoeddus, ond fel y dysgom ni yn sgil yr ymarfer ail-gyllidebu ym mis Hydref, mae'r arian ychwanegol sydd wedi'i glustnodi ar gyfer iechyd a thrafnidiaeth yn cael ei ddefnyddio dim ond i lenwi bylchau cyllidebol presennol sydd wedi tyfu'n sylweddol dros gyfnod o flynyddoedd lawer o dan y Llywodraeth hon. Dyma'r anghynaliadwyedd yr ydym yn siarad amdano mor aml.
Yn achos iechyd, datgelodd adroddiad diweddar gan Archwilio Cymru fod chwech o'r saith prif fwrdd iechyd wedi torri eu dyletswydd statudol i fantoli'r gyllideb yn ystod 2022-23, gan arwain at ddiffyg cyfunol o dros £150 miliwn. Cyrhaeddodd gwariant ar staff asiantaethau, y cyfeirir ato mor aml, y lefel uchaf erioed sef £325 miliwn yn 2022-23, sydd wedi'i achosi'n bennaf gan fylchau swyddi gwag sy'n ehangu'n barhaus o fewn gweithlu'r GIG.
Yn y cyfamser, mae'r £236 miliwn cyfunol sydd wedi'i roi yn gyfan gwbl i wasanaethau rheilffyrdd Trafnidiaeth Cymru, heb ddim dros ben ar gyfer gwasanaethau bysiau y mae'r rhan fwyaf o Gymru yn dibynnu arnynt, ar gyfer mynd i'r afael â'r diffyg enfawr sydd wedi dod i'r amlwg rhwng nifer y teithwyr a ragwelir a gwerthiant tocynnau gwirioneddol. Dylid cyd-destunoli hyn yn erbyn hanes diysgogiad Trafnidiaeth Cymru o ran bodlonrwydd cwsmeriaid, eu hanes o ran prydlondeb a chanslo yn ystod y blynyddoedd diwethaf.
Mae yna elfennau o'r gyllideb i'w croesawu. Er gwaethaf toriad cyffredinol i faterion gwledig, sy'n anffodus ac yn rhywbeth y mae fy mhlaid wedi gwneud sylwadau arno'n eang, mae diogelu'r cynllun taliadau sylfaenol yn rhywbeth yr oedd fy mhlaid yn falch iawn o allu dylanwadu arno. Mae hynny'n werth £238 miliwn, a Duw a ŵyr, mae'n arian y mae sector dan bwysau ei angen.
Rwy'n cydnabod, Dirprwy Lywydd, bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru basio ei chyllideb, ond ein dyletswydd ni, ein rôl ar y meinciau hyn, yw craffu mor ofalus ag y gallwn ni lle mae arian yn cael ei wario, i amlygu ble rydyn ni'n credu y gellir ac y dylid gwneud newidiadau, anfon Gweinidogion yn ôl i feddwl eto—ac rydyn ni'n gwneud hynny'n gyson, ond rhaid i Weinidogion edrych eto ar eu cynlluniau gwariant—a gofyn y cwestiynau treiddiol sy'n rhoi'r sicrwydd na fydd y rhai mwyaf difreintiedig ar eu colled ymhellach, na fydd y busnes hwnnw yn disgyn oddi ar glogwyn wrth i ardrethi busnes gynyddu, ac nad effeithir yn andwyol ar ddyfodol ein pobl ifanc oherwydd toriadau i brentisiaethau.
Mae hon, Ddirprwy Lywydd, yn gyllideb unwaith eto ar gyfer amseroedd caled, wedi'i gwneud yn galetach gan benderfyniadau Llywodraeth Geidwadol sy'n poeni dim am Gymru. Ond y cwestiwn i Lywodraeth Cymru ydy a ydy hi wedi gwneud popeth o fewn ei gallu i liniaru y setliad ariannol annheg hwnnw—cydbwyso anghenion pob portffolio a rhoi tegwch ac uchelgais wrth galon yr hyn mae hi'n ceisio ei gyflawni. Dydw i ddim wedi fy argyhoeddi, a dwi'n gofyn i'r Llywodraeth ddefnyddio'r amser rhwng heddiw a'r bleidlais ar y gyllideb derfynol i ailystyried y materion hynny yr ydw i, ac y bydd fy nghyd-Aelodau o Blaid Cymru, yn eu hamlygu y prynhawn yma.
This, Dirprwy Lywydd, is a budget again for tough times, made tougher by decisions made by a Conservative Government that cares nothing for Wales. But the question for the Welsh Government is this: has it done everything within its ability to mitigate the unfair financial settlement, to balance the needs of all portfolios and to provide fairness and ambition at the heart of what it seeks to deliver? I have yet to be convinced, and I ask the Government to use the time it has between now and the final vote on the budget to reconsider those issues that I and my fellow Plaid Cymru Members will highlight this afternoon.
Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, Jayne Bryant.
Chair of the Children, Young People and Education Committee, Jayne Bryant.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Before I make my substantive remarks, I want to acknowledge that this is the most difficult budget since the start of devolution. As a committee, it was in this context that we approached our budget scrutiny. We acknowledge that the Welsh Government would be making some decisions that in a different financial climate it would not be making. Both our scrutiny sessions and our recommendations are framed within that context.
I would like to put on record my thanks and our committee's thanks to the relevant Ministers and officials for engaging with the committee's scrutiny sessions constructively. We also welcome the technical briefing from the officials on the approach to the single integrated impact assessment, and I'd also like to thank my fellow committee members for their positive engagement. We haven't got time today to talk about all the issues discussed in our report, for example the level of funding available to schools, which is a huge concern again this year. I will therefore focus by highlighting the importance of how we use the funding available to us in Wales in maximum support of our children and young people.
This year, spending on children has been affected in a number of policy areas. We have consistently advocated for more transparent spending on children, given, for example, that more than £10 billion of public funding is unhypothecated to health boards. So, today I'm highlighting our continued disappointment that there is no children's rights impact assessment to underpin the budget. A CRIA is essential for the Government, the Senedd, stakeholders and the wider public, to help us understand the impact of budgetary decisions on children and young people.
Last year, in this same debate, I highlighted that if no CRIA was published this year, it would be the tenth successive year Welsh Government has not done so, and this is despite setting out that producing and publishing such an impact assessment is how it complies with its legal duty to have due regard to the UN Convention on the Rights of the Child in all the decisions it makes. I'm very sorry again that I'm having to highlight this milestone in relation to what we spend on children, arguably the most important decision any government will make. The Welsh Government has said that the stark reality of these extraordinary financial circumstances meant that they needed a more fundamental approach. However, it's our view that when the public purse is tight, more than ever we must be rigorous in making sure children and young people's rights are not overshadowed by the situation for adults.
We do not agree with the Welsh Government's rationale that a separate CRIA is not needed. As I said at the start, we're very conscious of the challenges of the financial climate in which the Welsh Government has prepared this draft budget. As we have discussed in this Chamber a number of times in recent weeks, there are more children and young people living in poverty than any other age group, and the impacts of poverty cut across all aspects of their lives and continue to have an impact long after they've grown up. It's in this context we must be rigorous in ensuring that children and young people's rights are upheld, and it is why, in line with article 4 of the convention, there is a clear need for a fact-based assessment of what the maximum available resources that are spent on children are. We do not believe this is possible without a CRIA, and this is also the view of a range of children's charities led by Children in Wales.
Finally, I'd like to echo the views of the Finance Committee and other committees on the importance of effective monitoring of outcomes against financial expenditure. An increasing number of grants for children are being amalgamated across education and children's social care, including the children and communities grant, now worth £175 million. From next year, we can see that funding streams worth £379 million within the education and Welsh language main expenditure group have been amalgamated into a single local authority pre-16 education grant. Robust mechanisms to monitor outcomes for children must be put in place for these large grants, and for all Welsh Government expenditure, including increased NHS expenditure. This is most important, particularly in buoyant economic times, but becomes even more essential in the current financial storms. As we set out in recommendation 1 of our report, this must go beyond just monitoring, and should then result in reprioritising financial spend if the outcomes we want for our children are not being delivered by what we're spending on them. Diolch yn fawr.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Cyn i mi wneud fy sylwadau sylweddol, rwyf am gydnabod mai hon yw'r gyllideb anoddaf ers dechrau datganoli. Fel pwyllgor, yn y cyd-destun hwn aethom ati i graffu ar ein cyllideb. Rydym yn cydnabod y byddai Llywodraeth Cymru yn gwneud rhai penderfyniadau na fyddai'n eu gwneud mewn hinsawdd ariannol wahanol. Mae ein sesiynau craffu a'n hargymhellion yn cael eu llunio o fewn y cyd-destun hwnnw.
Hoffwn gofnodi fy niolch i a diolch ein pwyllgor i'r Gweinidogion a'r swyddogion perthnasol am ymgysylltu â sesiynau craffu'r pwyllgor mewn modd adeiladol. Rydym hefyd yn croesawu'r briff technegol gan y swyddogion ar y dull o ymdrin â'r asesiad effaith integredig sengl, a hoffwn hefyd ddiolch i fy nghyd-Aelodau ar y pwyllgor am eu hymgysylltiad cadarnhaol. Nid oes gennym amser heddiw i siarad am yr holl faterion a drafodwyd yn ein hadroddiad, er enghraifft lefel y cyllid sydd ar gael i ysgolion, sy'n bryder enfawr eto eleni. Felly, byddaf yn canolbwyntio drwy dynnu sylw at bwysigrwydd sut rydym yn defnyddio'r cyllid sydd ar gael i ni yng Nghymru er mwyn sicrhau'r gefnogaeth orau posibl i'n plant a'n pobl ifanc.
Eleni, mae gwariant ar blant wedi cael ei effeithio mewn nifer o feysydd polisi. Rydym wedi dadlau'n gyson dros wariant mwy tryloyw ar blant, o gofio, er enghraifft, bod mwy na £10 biliwn o gyllid cyhoeddus nad yw'n cael ei neilltuo i fyrddau iechyd. Felly, heddiw rwy'n tynnu sylw at ein siom barhaus nad oes asesiad o'r effaith ar hawliau plant yn sail i'r gyllideb. Mae asesiad o'r effaith ar hawliau plant yn hanfodol i'r Llywodraeth, y Senedd, rhanddeiliaid a'r cyhoedd yn ehangach, i'n helpu i ddeall effaith penderfyniadau cyllidebol ar blant a phobl ifanc.
Y llynedd, yn yr un ddadl, amlygais, pe na bai asesiad o'r effaith ar hawliau plant yn cael ei gyhoeddi eleni, mai hon fyddai'r degfed flwyddyn yn olynol i Lywodraeth Cymru beidio â gwneud hynny, ac mae hyn er gwaethaf nodi mai cynhyrchu a chyhoeddi asesiad effaith o'r fath yw sut mae'n cydymffurfio â'i dyletswydd gyfreithiol i roi sylw dyledus i Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn yn yr holl benderfyniadau a wna. Mae'n ddrwg iawn gennyf eto fy mod yn gorfod tynnu sylw at y garreg filltir hon mewn perthynas â'r hyn rydym yn ei wario ar blant—gellid dadlau mai dyma'r penderfyniad pwysicaf y bydd unrhyw lywodraeth yn ei wneud. Mae Llywodraeth Cymru wedi dweud bod realiti amlwg yr amgylchiadau ariannol eithriadol hyn yn golygu bod angen dull mwy sylfaenol arni. Fodd bynnag, ein barn ni yw, pan fydd pwrs y wlad yn dynn, yn fwy nag erioed, fod yn rhaid i ni fod yn drylwyr wrth sicrhau nad yw hawliau plant a phobl ifanc yn cael eu bwrw i'r cysgod gan y sefyllfa i oedolion.
Nid ydym yn cytuno â rhesymeg Llywodraeth Cymru nad oes angen asesiad o'r effaith ar hawliau plant ar wahân. Fel y dywedais ar y dechrau, rydym yn ymwybodol iawn o heriau'r hinsawdd ariannol y mae Llywodraeth Cymru wedi paratoi'r gyllideb ddrafft hon ynddi. Fel yr ydym wedi trafod yn y Siambr hon nifer o weithiau yn ystod yr wythnosau diwethaf, mae mwy o blant a phobl ifanc yn byw mewn tlodi nag unrhyw grŵp oedran arall, ac mae effeithiau tlodi yn torri ar draws pob agwedd ar eu bywydau ac yn parhau i gael effaith ymhell ar ôl iddynt dyfu i fyny. Yn y cyd-destun hwn mae'n rhaid inni fod yn drylwyr wrth sicrhau bod hawliau plant a phobl ifanc yn cael eu cynnal, a dyna pam, yn unol ag erthygl 4 o'r confensiwn, fod angen clir am asesiad seiliedig ar ffeithiau o'r uchafswm adnoddau sydd ar gael sy'n cael eu gwario ar blant. Nid ydym yn credu bod hyn yn bosibl heb asesiad o'r effaith ar hawliau plant, a dyma farn amrywiaeth o elusennau plant dan arweiniad Plant yng Nghymru hefyd.
Yn olaf, hoffwn adleisio barn y Pwyllgor Cyllid a phwyllgorau eraill ar bwysigrwydd monitro canlyniadau yn effeithiol yn erbyn gwariant ariannol. Mae nifer cynyddol o grantiau ar gyfer plant yn cael eu cyfuno ar draws addysg a gofal cymdeithasol plant, gan gynnwys y grant plant a chymunedau, sydd werth £175 miliwn erbyn hyn. O'r flwyddyn nesaf ymlaen, gallwn weld bod ffrydiau ariannu gwerth £379 miliwn o fewn y prif grŵp gwariant addysg a'r Gymraeg wedi cael eu cyfuno'n un grant addysg cyn-16 awdurdod lleol. Rhaid i fecanweithiau cadarn i fonitro canlyniadau i blant gael eu rhoi ar waith ar gyfer y grantiau mawr hyn, ac ar gyfer holl wariant Llywodraeth Cymru, gan gynnwys mwy o wariant ar y GIG. Mae hyn yn bwysig iawn, yn enwedig mewn cyfnod economaidd bywiog, ond mae'n dod hyd yn oed yn fwy hanfodol yn y stormydd ariannol presennol. Fel y nodwyd gennym yn argymhelliad 1 o'n hadroddiad, rhaid i hyn fynd y tu hwnt i fonitro yn unig, ac yna dylai arwain at ailflaenoriaethu gwariant ariannol os nad yw'r canlyniadau yr ydym eu heisiau ar gyfer ein plant yn cael eu cyflawni gan yr hyn yr ydym yn ei wario arnynt. Diolch yn fawr.
Cadeirydd Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, Paul Davies.
Chair of the Economy, Trade and Rural Affairs Committee, Paul Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm pleased to be able to take part in this debate as Chair of the Economy, Trade and Rural Affairs Committee, and I'd like to thank all members of the committee for the work that the committee has done on this draft budget.
This draft budget includes substantial real-terms reductions to agriculture and economy funding. The Minister for rural affairs told the committee that this was the most challenging budget round she had ever taken part in, and the economy Minister expressed a similar view. Whilst the committee acknowledges these challenges and the need to prioritise spending, we also have many concerns about the reductions proposed for the rural affairs and economy budgets.
I would like to draw out a few key issues raised in our report. First of all, I want to talk about the accumulative impact of these budget reductions. I will then go on to talk about specific concerns we have around the future of agricultural support, potential support for people being made redundant, and funding for apprenticeships. I will then finish with an overview of the report's key message.
The committee is very concerned about the accumulative impacts of reductions to farming and business support. For example, a farmer who exports meat and sells to local hospitality businesses may be impacted by the reduction in agricultural support, the reduction in business support, the reduction in export support for their international sales, and the reduction in support for hospitality for their domestic sales. Everyone in this Chamber will be all too aware of how tough it is for businesses and farms in Wales right now, with many struggling in just keeping their heads above water. It is important the Welsh Government understands the accumulative impact of the reductions it is making to ensure that they are not the final straw for our businesses and farms, who may already be on the brink of closure.
Since Tata's announcement last month, the workers whose jobs are at risk and their communities have been at the forefront of the minds of not just everyone in this Chamber, but of people across Wales. We have explored the implications of Tata's announcement in this Chamber, and the committee will be hearing from Tata and the Minister for Economy on this matter tomorrow, so I will not go into the specifics now. However, the steelworkers are not alone in facing this risk of redundancy; there have been several high-profile business closures in other sectors in recent months. Whilst we all hope that redundancies can be avoided at Tata and that we don't see any other high-profile closures, it is absolutely vital that the Welsh Government prepare for the worst. The Minister for Economy and Minister for Finance and Local Government must work together to undertake contingency planning—planning that ensures the Welsh Government can provide a strong and swift response to support people facing redundancy, if needed, by increasing the resources available for programmes like ReAct+ and Communities for Work Plus.
Moving on to farming, Members will be aware that this is the first round of agricultural support post EU funding. This is the first time ever that the level of agricultural support has been set here in Wales, and it is the first time in many decades that agriculture has had to directly compete with other Government funding priorities. We have seen the outcome of that competition in this draft budget, with funding being moved from agriculture to support front-line services such as the NHS. Next year, the Welsh Government will be introducing the sustainable farming scheme. If the sustainable farming scheme is to be a success, it must be properly funded, so the Welsh Government must start discussing the scale of funding for the scheme with the UK Government immediately.
The apprenticeship budget has been reduced by 3.65 per cent, which is a 24 per cent cut to the contract value. Members are very concerned about the impact of this reduction on young people and on the economy. As apprenticeship providers will need to prioritise supporting people already enrolled on courses, the combination of the reduced budget and increased costs will fall on new starters. Whilst the committee was pleased the Minister committed to support the range of apprenticeship levels, Members are very concerned about the impact of this reduction, not just on young people's opportunities but also on the Welsh economy, as it will restrict Welsh citizens' ability to improve their skills.
And finally, we've heard from other speakers today about the importance of the Welsh Government monitoring spend and ensuring best value. In light of reductions across the rural affairs and economy budgets, our committee made a similar recommendation, so I would like to echo the other speakers' sentiments on that point.
I would like to finish, Dirprwy Lywydd, by summing up the overall message of the committee's report. Members acknowledge this was a very tough budget round for the Welsh Government. However, the committee is concerned about the reductions, so believes it is absolutely vital that the Welsh Government monitors the impact of all of these separate budget reductions and is prepared to respond and reprioritise funding if the reductions are seen to be having a greater impact than anticipated, and be ready to respond to developing challenges. With that, Dirprwy Lywydd, I look forward to continue hearing other Members' views on this draft budget. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch o allu cymryd rhan yn y ddadl hon fel Cadeirydd Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, a hoffwn ddiolch i holl aelodau'r pwyllgor am y gwaith y mae'r pwyllgor wedi'i wneud ar y gyllideb ddrafft hon.
Mae'r gyllideb ddrafft hon yn cynnwys gostyngiadau sylweddol mewn termau real i gyllid amaethyddiaeth a'r economi. Dywedodd y Gweinidog dros faterion gwledig wrth y pwyllgor mai dyma'r cylch cyllideb mwyaf heriol yr oedd hi erioed wedi cymryd rhan ynddo, a mynegodd Gweinidog yr economi farn debyg. Er bod y pwyllgor yn cydnabod yr heriau hyn a'r angen i flaenoriaethu gwariant, mae gennym hefyd lawer o bryderon ynghylch y gostyngiadau a gynigir ar gyfer y cyllidebau materion gwledig a'r economi.
Hoffwn dynnu sylw at rai materion allweddol a godwyd yn ein hadroddiad. Yn gyntaf oll, rwyf am siarad am effaith gronnol y gostyngiadau hyn yn y gyllideb. Yna byddaf yn mynd ymlaen i siarad am bryderon penodol sydd gennym ynghylch dyfodol cymorth amaethyddol, cymorth posibl i bobl sy'n cael eu diswyddo, a chyllid ar gyfer prentisiaethau. Yna byddaf yn gorffen gyda throsolwg o neges allweddol yr adroddiad.
Mae'r pwyllgor yn bryderus iawn am effeithiau cronnol gostyngiadau i gymorth ffermio a busnes. Er enghraifft, efallai y bydd ffermwr sy'n allforio cig ac yn gwerthu i fusnesau lletygarwch lleol yn cael ei effeithio gan y gostyngiad mewn cymorth amaethyddol, y gostyngiad mewn cymorth busnes, y gostyngiad mewn cymorth allforio ar gyfer eu gwerthiannau rhyngwladol, a'r gostyngiad yn y cymorth i letygarwch ar gyfer eu gwerthiannau domestig. Bydd pawb yn y Siambr hon yn gwybod yn iawn pa mor anodd yw hi i fusnesau a ffermydd yng Nghymru ar hyn o bryd, gyda llawer yn ei chael hi'n anodd cael deupen llinyn ynghyd. Mae'n bwysig bod Llywodraeth Cymru yn deall effaith gronnol y gostyngiadau y mae'n eu gwneud er mwyn sicrhau nad nhw yw'r hoelen olaf yn yr arch i'n busnesau a'n ffermydd, a allai fod eisoes ar fin cau.
Ers cyhoeddiad Tata fis diwethaf, mae'r gweithwyr y mae eu swyddi mewn perygl a'u cymunedau wedi bod ar flaen meddyliau nid yn unig pawb yn y Siambr hon, ond pobl ledled Cymru. Rydym wedi archwilio goblygiadau cyhoeddiad Tata yn y Siambr hon, a bydd y pwyllgor yn clywed gan Tata a Gweinidog yr Economi ar y mater hwn yfory, felly ni fyddaf yn trafod y manylion nawr. Fodd bynnag, nid y gweithwyr dur yw'r unig rai sy'n wynebu'r risg hon o golli gwaith; mae nifer o fusnesau proffil uchel mewn sectorau eraill wedi cau yn ystod y misoedd diwethaf. Er bod pob un ohonom yn gobeithio y gellir osgoi diswyddiadau yn Tata ac nad ydym yn gweld unrhyw achosion eraill o fusnesau proffil uchel yn cau, mae'n gwbl hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn paratoi ar gyfer y gwaethaf. Rhaid i Weinidog yr Economi a'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol gydweithio i ymgymryd â chynllunio wrth gefn—cynllunio sy'n sicrhau y gall Llywodraeth Cymru ddarparu ymateb cryf a chyflym i gefnogi pobl sy'n wynebu colli eu swyddi, os bydd angen, drwy gynyddu'r adnoddau sydd ar gael ar gyfer rhaglenni fel ReAct+ a Cymunedau am Waith a Mwy.
Gan symud ymlaen at ffermio, bydd yr Aelodau'n ymwybodol mai hon yw'r rownd gyntaf o gymorth amaethyddol ar ôl i gyllid yr UE ddod i ben. Dyma'r tro cyntaf erioed i lefel y cymorth amaethyddol gael ei osod yma yng Nghymru, a dyma'r tro cyntaf ers nifer o ddegawdau lle mae amaethyddiaeth wedi gorfod cystadlu'n uniongyrchol â blaenoriaethau ariannu eraill y Llywodraeth. Rydym wedi gweld canlyniad y gystadleuaeth honno yn y gyllideb ddrafft hon, gyda chyllid yn cael ei symud o amaethyddiaeth i gefnogi gwasanaethau rheng flaen fel y GIG. Y flwyddyn nesaf, bydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno'r cynllun ffermio cynaliadwy. Os yw'r cynllun ffermio cynaliadwy am fod yn llwyddiant, mae'n rhaid iddo gael ei ariannu'n briodol, felly mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru ddechrau trafod maint y cyllid ar gyfer y cynllun gyda Llywodraeth y DU ar unwaith.
Mae'r gyllideb ar gyfer prentisiaethau wedi gostwng 3.65 y cant, sy'n ostyngiad o 24 y cant i werth y contract. Mae aelodau'n bryderus iawn am effaith y gostyngiad hwn ar bobl ifanc ac ar yr economi. Gan y bydd angen i ddarparwyr prentisiaethau flaenoriaethu cefnogi pobl sydd eisoes wedi cofrestru ar gyrsiau, bydd y cyfuniad o'r gyllideb lai a chostau uwch yn disgyn ar ddechreuwyr newydd. Er bod y pwyllgor yn falch bod y Gweinidog wedi ymrwymo i gefnogi'r ystod o lefelau prentisiaeth, mae'r Aelodau'n bryderus iawn am effaith y gostyngiad hwn, nid yn unig ar gyfleoedd i bobl ifanc ond hefyd ar economi Cymru, gan y bydd yn cyfyngu ar allu dinasyddion yng Nghymru i wella eu sgiliau.
Ac yn olaf, rydym wedi clywed gan siaradwyr eraill heddiw am ba mor bwysig ydyw bod Llywodraeth Cymru yn monitro gwariant ac yn sicrhau'r gwerth gorau. Yng ngoleuni'r gostyngiadau ar draws y cyllidebau materion gwledig a'r economi, gwnaeth ein pwyllgor argymhelliad tebyg, felly hoffwn adleisio teimladau'r siaradwyr eraill ar y pwynt hwnnw.
Hoffwn orffen, Dirprwy Lywydd, drwy grynhoi neges gyffredinol adroddiad y pwyllgor. Mae'r Aelodau'n cydnabod bod hwn yn gylch gyllideb anodd iawn i Lywodraeth Cymru. Fodd bynnag, mae'r pwyllgor yn pryderu am y gostyngiadau, felly mae'n credu ei bod yn gwbl hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn monitro effaith yr holl ostyngiadau gwahanol hyn yn y gyllideb a'i bod yn barod i ymateb ac ailflaenoriaethu cyllid os ystyrir bod y gostyngiadau yn cael mwy o effaith na'r disgwyl, a bod yn barod i ymateb i heriau sy'n datblygu. Gyda hynny, Dirprwy Lywydd, edrychaf ymlaen at barhau i glywed barn Aelodau eraill ar y gyllideb ddrafft hon. Diolch yn fawr iawn.
Cadeirydd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith, Llyr Gruffydd.
Chair of the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee, Llyr Gruffydd.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, am y cyfle i gyfrannu fel Cadeirydd y pwyllgor. Dwi jest eisiau dechrau drwy ddweud ychydig o eiriau am brofiad y pwyllgor o'r broses o graffu ar y gyllideb ddrafft yma eleni, ac mi fyddaf i’n gryno iawn gyda'r sylwadau hynny.
Mae ein gallu ni i wneud gwaith craffu effeithiol, wrth gwrs, ddim ond cystal â'r wybodaeth sy’n cael ei darparu ar ein cyfer ni, a doedd tystiolaeth ysgrifenedig y Gweinidog a’r Dirprwy Weinidog i gefnogi ein gwaith craffu ni ar y gyllideb ddrafft yma ddim yn cyrraedd y safon y mae’r pwyllgor yn ei disgwyl. Roedd gwybodaeth allweddol y gwnaethom ni ofyn amdani ymlaen llaw ar goll, roedd gwybodaeth roedd y Llywodraeth yn dweud oedd wedi'i chynnwys hefyd ar goll, ac roedd ffigurau yn anghywir. Yn ogystal â rhwystro'r pwyllgor rhag gallu asesu cynlluniau gwariant y Llywodraeth, mae’r diffyg eglurder yma hefyd yn adlewyrchu pryderon ehangach, dwi'n meddwl, am dryloywder o ran llywodraethiant. Er ein bod ni wedi cael ymddiheuriadau gan y Gweinidog a’r Dirprwy Weinidog yn barod, mae'r pwyllgor yn awyddus i wersi gael eu dysgu o’r profiad yma er mwyn inni osgoi sefyllfa debyg yn y dyfodol.
Fel sydd wedi’i nodi gan nifer yn barod, mae ond yn deg cydnabod, wrth gwrs, yr heriau ariannol y mae Llywodraeth Cymru wedi’u hwynebu wrth osod y gyllideb ddrafft yma. Dyw gorfod penderfynu ble i wneud toriadau ddim yn dasg ddymunol iawn, ond roedd hynny yn anochel, wrth gwrs, o ystyried y setliad cyffredinol. I’r portffolio newid hinsawdd, mae hynny'n golygu bod yn rhaid i'r Gweinidog ddwyn o un lle i roi i'r lle arall, gan dorri cyllid ar gyfer meysydd polisi allweddol, yn cynnwys ynni glân, gwastraff, bioamrywiaeth a llifogydd, a hynny, wrth gwrs, i gryfhau’r cyllid wedyn i gynnal gwasanaethau rheilffyrdd.
Beth fydd y toriadau cyllid yma yn eu golygu? Wel, mi fydd rhaid torri'n ôl ar brosiectau a rhaglenni sy’n ceisio cyflawni targedau newid hinsawdd ac ymrwymiadau bioamrywiaeth byd-eang Cymru. Ar adeg hollbwysig, wrth gwrs, yn y frwydr yn erbyn newid hinsawdd a dirywiad byd natur, mae effaith ehangach hyn yn amlwg yn peri pryder i'r pwyllgor.
Mae’r penderfyniad i gryfhau’r cyllid i gynnal gwasanaethau rheilffyrdd yn ddealladwy; mae rheilffyrdd, wrth gwrs, wrth wraidd y system drafnidiaeth aml-foddol gynaliadwy y mae mawr addewid amdani. Ond dyw Trafnidiaeth Cymru ddim yn gallu cael arian di-ben-draw, ac mae angen inni weld cynnydd cyflym tuag at wasanaeth rheilffyrdd sy’n ariannol gynaliadwy. Rŷn ni fel pwyllgor angen cynllun clir a manwl ar gyfer lleihau’r bwlch yna sy'n bodoli rhwng costau rheilffyrdd a refeniw tocynnau. Mae angen inni weld diwedd ar y symiau enfawr yma yn cael eu talu allan i Trafnidiaeth Cymru o un flwyddyn i'r llall.
Wrth gwrs, mae gwasanaeth bysiau effeithiol hefyd yn hanfodol i system drafnidiaeth gynaliadwy. Y sôn yw bod 10 y cant o lwybrau bysiau wedi’u colli yn ystod 2023, sydd wrth gwrs yn destun braw i ni gyd. Gyda chyllideb refeniw sy'n weddol wastad ar gyfer 2024-25, mae'n anodd gweld sut y bydd y sefyllfa yna yn cael ei gwyrdroi yn fuan iawn.
Gan symud ymlaen at effeithlonrwydd ynni cartrefi, mae cwestiynau sylfaenol dal i’w hateb am lefel y buddsoddiad sydd ei angen i fynd i’r afael â thlodi tanwydd a datgarboneiddio stoc dai bresennol Cymru. Mae'r lefelau buddsoddi presennol yn llawer is, wrth gwrs, na'r amcangyfrifon diweddar. Mae’r rhaglen Cartrefi Clyd sydd ar ei newydd wedd, wrth gwrs, yn gwbl briodol, yn rhoi mwy o bwyslais ar ddatgarboneiddio na’i ragflaenydd. Ond mae cost technolegau carbon isel yn golygu na fydd buddsoddiad yn ymestyn mor bell. Gyda’r cyllid, wedyn, yn aros yn yr un man, mae’n debygol y bydd llai o gartrefi’n elwa o’r rhaglen yn 2024-25 nag yn y flwyddyn ariannol hon. O ystyried y ffaith bod yr argyfwng tlodi tanwydd yn gwaethygu a’r angen i gynyddu’r gwaith o ddatgarboneiddio cartrefi presennol, mae hyn eto yn peri pryder.
Rwyf wedi sôn yn barod am ein pryder ni am effaith toriadau cyllid ar fioamrywiaeth. Y ffaith yw, hyd yn oed gyda chynnydd mewn cyllid yn y dyfodol, fydd arian cyhoeddus yn unig ddim yn ddigon i sicrhau adferiad byd natur. Ac mae buddsoddiad preifat yn hanfodol, felly, i fynd i'r afael â bwlch cyllid byd natur. Rŷn ni wedi clywed dros y blynyddoedd diwethaf fod gwaith yn mynd rhagddo ar fodel cyllid arloesol a chynaliadwy ar gyfer bioamrywiaeth sy’n ymgorffori'r defnydd o fuddsoddiad preifat. Mae’n ymddangos, o dystiolaeth y Gweinidog, fod cynnydd yn cael ei wneud o’r diwedd. Ond mae angen bwrw ymlaen â hyn, a hynny'n gyflym. Rŷn ni’n disgwyl i'r model cyllid yma gael ei gwblhau cyn y rownd cynllunio cyllideb nesaf gobeithio, fel bod modd wedyn ei ddefnyddio fe i lywio penderfyniadau gwariant yn y dyfodol.
Yn olaf, ond nid y lleiaf o bell ffordd, y mae polisi morol. Mae’r gostyngiad yn y gyllideb ar gyfer 2024-25 yn ergyd arall i faes polisi sydd heb gael digon o adnoddau flwyddyn ar ôl blwyddyn. Mae'r diffyg blaenoriaeth hwn wedi arwain at oedi wrth gyflawni, er enghraifft y prosiect asesu sut y mae gweithgareddau pysgota yn effeithio ar ardaloedd morol gwarchodedig, a gafodd ei ddechrau yn 2016 ond sydd dal heb ei gwblhau. Mae’r Gweinidog wedi rhoi sicrwydd i ni yn y gorffennol fod dynodiad parthau cadwraeth morol yn ‘flaenoriaeth fawr’—ei geiriau hi—ac yn cael adnoddau digonol. Rŷn ni wedi gofyn am sicrwydd na fydd dyraniadau’r gyllideb ddiweddaraf yn effeithio ar y gwaith yma.
Dirprwy Lywydd, mae ein hadroddiad ni ar y gyllideb ddrafft yn deg ac yn ystyriol. Rŷn ni’n cydnabod bod Llywodraeth Cymru yn wynebu heriau ariannol. Rŷn ni’n cydnabod bod y Gweinidog wedi mynd ati’n bragmatig i reoli cyllideb sy’n crebachu. Ond rŷn ni hefyd yn cydnabod yr angen i Lywodraeth Cymru barhau i fod yn benderfynol i fynd i'r afael â'r argyfyngau hinsawdd a natur. Dyw’r argyfyngau hyn ddim yn diflannu achos bod y sefyllfa ariannol yn anodd. Rŷn ni’n edrych ymlaen, felly, at ymateb y Gweinidog i’n hadroddiad ni cyn y ddadl ar y gyllideb derfynol. Diolch.
Thank you, Dirprwy Lywydd, for the opportunity to contribute as committee Chair. I just wans to begin by saying a few words about the committee’s experience of this year’s draft budget scrutiny process, and I will be brief.
Our ability to perform effective scrutiny is only as good as the information provided to us. The Minister and Deputy Minister’s written evidence to support our scrutiny of the draft budget fell short of the standard the committee expects. Key information that we requested in advance was missing, information said to be included was also missing, and figures were inaccurate. As well as preventing the committee from assessing the Government's spending plant, this lack of clarity reflects broader concerns about transparency in governance. While we have received apologies from the Minister and Deputy Minister since then, the committee is keen for lessons to be learned from this experience to avoid a similar situation arising in future.
As has been noted by many already, it’s only fair to acknowledge the financial challenges that the Welsh Government has faced in setting this draft budget. Having to decide where the cuts fall is not an enviable task, but that was inevitable, given the overall settlement. For the climate change portfolio, it means that the Minister has to rob Peter to pay Paul, cutting funding for key policy areas, including clean energy, waste, biodiversity and flooding, to bolster funding to maintain rail services.
What will these funding cuts mean? Well, scaling back of projects and programmes aimed at helping to deliver Wales's climate change targets and global biodiversity commitments. At a critical point in the fight against climate change and nature’s decline, these wider impacts are of obvious concern to the committee.
The decision to bolster funding to maintain rail services is understandable; rail is at the heart of the much-promised multimodal, sustainable transport system. But Transport for Wales cannot be given a blank cheque, and we need to see rapid progress towards a financially sustainable rail service. We as a committee need a clear, detailed plan for reducing that gap that exists between rail costs and the farebox revenue. We need to see an end to these huge handouts to Transport for Wales from one year to the next.
Of course, an effective bus service is also critical to a sustainable transport system. It's reported that 10 per cent of bus routes were lost during 2023, which of course is alarming for us all. With a revenue budget that is broadly flat for 2024-25, it’s difficult to see how this situation will be reversed any time soon.
Moving on to home energy efficiency, fundamental questions remain about the level of investment needed to tackle fuel poverty and to decarbonise Wales’s existing housing stock. Current investment levels fall significantly short of recent estimates. The reworked Warm Homes programme rightly places greater emphasis on decarbonisation than its predecessor. But the cost of low carbon technologies means that the investment will not stretch as far. With funding remaining static, it's likely that fewer homes will benefit from the programme in 2024-25 than in this current financial year. Given the deepening fuel poverty crisis and the need to ramp up efforts to decarbonise existing homes, this again is concerning.
I’ve already touched upon our concerns about the impact of funding cuts for biodiversity. The fact is, even with a future increase in funding, public money alone will not be enough to ensure nature recovery. And private investment is critical, therefore, to address the nature funding gap. We've heard over recent years that work is ongoing on an innovative and sustainable finance model for biodiversity, incorporating the use of private investment. It seems, from the Minister’s evidence, that progress is being made at last. But we need to continue at pace. We expect the finance model to be finalised ahead of the next budget planning round, so that it can be used to inform future spending decisions.
Last, but by no means least, is marine policy. The budget reduction for 2024-25 is another blow for a policy area that has been under-resourced year after year. This ongoing lack of priority has led to delays in delivery, for example the project assessing Welsh fishing activities in marine protected areas, which was started in 2016 but has yet to be completed. The Minister has previously assured us that marine conservation zone designation is an ‘active priority’—in her words—and is given adequate resources. We’ve asked for an assurance that the latest budget allocations will not affect the progress on this work.
Dirprwy Lywydd, our report on the draft budget is both fair and measured. We acknowledge that the Welsh Government faces financial challenges. We acknowledge that the Minister has been pragmatic in approaching a shrinking budget. But we also acknowledge the need for the Welsh Government to remain resolved in tackling the climate and nature emergencies. These won't disappear because financial times are tough. We look forward to receiving the Minister’s response to our report ahead of the debate on the final budget. Thank you.
Cadeirydd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, John Griffiths.
Chair of the Local Government and Housing Committee, John Griffiths.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'll be speaking in my capacity as Chair of the Local Government and Housing Committee, as you state, and I'd like to thank the Welsh Local Government Association, the Minister for Finance and Local Government and the Minister for Climate Change for attending the committee's evidence sessions.
Those reading our report may note that it reads similarly to last year's, with many of the same concerns raised and reiterated. At the time, we acknowledged that setting a draft budget while facing extreme financial pressures was a difficult challenge for the Welsh Government. The same is once again true this year, and local authorities in Wales, in turn, are facing one of the most challenging budget settlements in recent times. Our report explores a range of issues, including the local government settlement, spending pressures, capital funding, homelessness, housing supply, housing standards and building safety. I will highlight just a few of the areas that raise specific concerns for the committee, particularly in light of the comments we made during last year’s budget scrutiny.
We heard that local authorities are finding themselves in the position of not only making difficult decisions, but bad choices. The WLGA warned us that if there is no change in funding our public services, there are likely to be fewer public services being offered. This is a stark warning, and one that should not be ignored. It is worrying that, by having to direct resources at dealing with immediate pressures, authorities’ ability to fund longer term preventative work is restricted. We are particularly concerned about the financial resilience of local authorities. While we know that no Welsh local authority has yet found themselves in the position of having to consider issuing a section 114 notice, in effect declaring bankruptcy, we know that some are facing stretched budgets with limited reserves. We are pleased that the Minister is in regular contact with local authorities, and it is vital that that approach continues. We have recommended that the Welsh Government should develop a clear plan to provide early support to any local authority experiencing particular difficulties, with the aim of preventing the need to issue a section 114 notice.
We welcome the Minister’s use of a funding floor this year, as it is a crucial tool to ensure that all local authorities receive a minimum increase in funding. However, we would suggest that the Minister considers allocating any future consequential funding, in full or in part, to setting the floor at a higher level, thereby benefiting more local authorities.
Dirprwy Lywydd, social care accounts for 36 per cent of local government spending pressures in 2024-25, at £261 million. We are concerned that the reduction in the social care workforce grant would support a key statutory service delivered by local authorities will add to the existing pressures in the sector. Concerns that we expressed last year relating to the recruitment and retention of staff to work in the social care sector ring true once again this year. Additional pressures such as this in such a key sector could too easily form a tipping point for those local authorities in the more challenging financial situations.
We therefore endorse the Finance Committee’s recommendation that the Minister should explain why reductions have been made to the social care workforce grant, and for the Welsh Government’s assessment of the impact of this decision. We were alarmed to learn that, for the second year in a row, there has been no spend from the Gypsy/Traveller site capital grant. As we have noted previously, our work in this area has highlighted that some local authority sites are in urgent need of maintenance or refurbishment, so the lack of spend is particularly troubling. We acknowledge the Minister’s work in this area, but the lack of progress is very disappointing. As last year, we have made a joint recommendation with the Equality and Social Justice Committee, and recommend that the Welsh Government should set out the reasons for the lack of progress on use of the Gypsy and Traveller site capital grant as a matter of urgency, in addition to setting out how it plans to work with local authorities to ensure take-up of this important fund.
We noted in our report on the draft budget for this financial year that maintaining the housing support grant at £166.7 million actually results in a real-terms reduction. We are therefore deeply concerned that the draft allocation remains unchanged once again, which effectively means further reductions.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Byddaf yn siarad yn rhinwedd fy swydd fel Cadeirydd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, fel y dywedwch chi, a hoffwn ddiolch i Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol a'r Gweinidog Newid Hinsawdd am fynychu sesiynau tystiolaeth y pwyllgor.
Efallai y bydd y rhai sy'n darllen ein hadroddiad yn nodi ei fod yn darllen yn debyg i adroddiad y llynedd, gyda llawer o'r un pryderon yn cael eu codi a'u hailadrodd. Ar y pryd, gwnaethom gydnabod bod gosod cyllideb ddrafft wrth wynebu pwysau ariannol eithafol yn her anodd i Lywodraeth Cymru. Mae'r un peth yn wir unwaith eto eleni, ac mae awdurdodau lleol yng Nghymru, yn eu tro, yn wynebu un o'r setliadau cyllideb mwyaf heriol yn y cyfnod diweddar. Mae ein hadroddiad yn archwilio amrywiaeth o faterion, gan gynnwys y setliad llywodraeth leol, pwysau gwariant, cyllid cyfalaf, digartrefedd, cyflenwad tai, safonau tai a diogelwch adeiladau. Byddaf yn tynnu sylw at rai o'r meysydd sy'n codi pryderon penodol i'r pwyllgor, yn enwedig yng ngoleuni'r sylwadau a wnaethom wrth graffu ar y gyllideb y llynedd.
Clywsom fod awdurdodau lleol yn eu cael eu hunain mewn sefyllfa lle maent nid yn unig yn gwneud penderfyniadau anodd, ond dewisiadau gwael. Rhybuddiodd CLlLC wrthym, os na fydd unrhyw newid o ran ariannu ein gwasanaethau cyhoeddus, mae'n debygol y bydd llai o wasanaethau cyhoeddus yn cael eu cynnig. Mae hwn yn rhybudd amlwg, ac yn un na ddylid ei anwybyddu. Mae'n peri pryder, drwy orfod cyfeirio adnoddau i ddelio â phwysau uniongyrchol, fod gallu awdurdodau i ariannu gwaith ataliol tymor hwy yn cael ei gyfyngu. Rydym yn pryderu'n arbennig am gydnerthedd ariannol awdurdodau lleol. Er ein bod yn gwybod nad oes unrhyw awdurdod lleol yng Nghymru eto wedi cael ei hun yn y sefyllfa o orfod ystyried cyhoeddi hysbysiad adran 114, i bob pwrpas yn datgan methdaliad, gwyddom fod rhai yn wynebu cyllidebau sydd o dan bwysau gyda chronfeydd wrth gefn cyfyngedig. Rydym yn falch bod y Gweinidog mewn cysylltiad rheolaidd ag awdurdodau lleol, ac mae'n hanfodol bod y dull hwnnw'n parhau. Rydym wedi argymell y dylai Llywodraeth Cymru ddatblygu cynllun clir i ddarparu cymorth cynnar i unrhyw awdurdod lleol sy'n wynebu anawsterau penodol, gyda'r nod o atal yr angen i gyhoeddi hysbysiad adran 114.
Rydym yn croesawu defnydd y Gweinidog o gyllid gwaelodol eleni, gan ei fod yn offeryn hanfodol i sicrhau bod pob awdurdod lleol yn cael isafswm cynnydd mewn cyllid. Fodd bynnag, byddem yn awgrymu bod y Gweinidog yn ystyried dyrannu unrhyw gyllid canlyniadol yn y dyfodol, yn llawn neu'n rhannol, i osod y cyllid hwnnw ar lefel uwch, gan fod o fudd i fwy o awdurdodau lleol.
Dirprwy Lywydd, mae gofal cymdeithasol yn cyfrif am 36 y cant o bwysau gwariant llywodraeth leol yn 2024-25, sef £261 miliwn. Rydym yn pryderu y byddai'r gostyngiad yn y grant gweithlu gofal cymdeithasol yn cefnogi gwasanaeth statudol allweddol a ddarperir gan awdurdodau lleol yn ychwanegu at y pwysau presennol yn y sector. Mae pryderon a fynegwyd gennym y llynedd mewn perthynas â recriwtio a chadw staff i weithio yn y sector gofal cymdeithasol yn wir unwaith eto eleni. Gallai pwysau ychwanegol fel hyn mewn sector mor allweddol ffurfio pwynt tyngedfennol i'r awdurdodau lleol hynny yn y sefyllfaoedd ariannol mwy heriol, a hynny'n rhy hawdd.
Felly, rydym yn cymeradwyo argymhelliad y Pwyllgor Cyllid y dylai'r Gweinidog esbonio pam y gwnaed gostyngiadau i'r grant gweithlu gofal cymdeithasol, ac ar gyfer asesiad Llywodraeth Cymru o effaith y penderfyniad hwn. Cawsom ein dychryn wrth ddysgu, am yr ail flwyddyn yn olynol, na fu unrhyw wariant o grant cyfalaf safleoedd Sipsiwn/Teithwyr. Fel y nodwyd gennym o'r blaen, mae ein gwaith yn y maes hwn wedi tynnu sylw at rai safleoedd awdurdod lleol sydd angen gwaith cynnal a chadw neu adnewyddu ar frys, felly mae'r diffyg gwariant yn peri llawer o bryder. Rydym yn cydnabod gwaith y Gweinidog yn y maes hwn, ond mae'r diffyg cynnydd yn siomedig iawn. Fel y llynedd, rydym wedi gwneud argymhelliad ar y cyd â'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, ac rydym yn argymell y dylai Llywodraeth Cymru nodi'r rhesymau dros y diffyg cynnydd ar ddefnyddio'r grant cyfalaf safleoedd Sipsiwn a Theithwyr fel mater o frys, yn ogystal â nodi sut mae'n bwriadu gweithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau bod y gronfa bwysig hon yn cael ei defnyddio.
Nodwyd yn ein hadroddiad ar y gyllideb ddrafft ar gyfer y flwyddyn ariannol hon bod cynnal y grant cymorth tai ar £166.7 miliwn mewn gwirionedd yn arwain at ostyngiad mewn termau real. Felly, rydym yn bryderus iawn nad yw'r dyraniad drafft wedi newid unwaith eto, sy'n golygu rhagor o ostyngiadau i bob pwrpas.
Could you conclude now, please?
Allwch chi ddod i ben nawr, os gwelwch yn dda?
Diolch, Dirprwy Lywydd. To conclude, then, while we acknowledge the challenges faced by the Minister for Climate Change in setting this budget, we would urge the Welsh Government to explore all possible options for providing additional funding to that housing support grant, in considering all that it funds. Diolch yn fawr.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I gloi, felly, er ein bod yn cydnabod yr heriau sy'n wynebu'r Gweinidog Newid Hinsawdd wrth bennu'r gyllideb hon, byddem yn annog Llywodraeth Cymru i archwilio'r holl opsiynau posibl ar gyfer darparu cyllid ychwanegol i'r grant cymorth tai hwnnw, o ystyried popeth y mae'n ei ariannu. Diolch yn fawr.
Cadeirydd y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, Russell George.
The Chair of the Health and Social Care Committee, Russell George.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I speak in my capacity as Chair of the Health and Social Care Committee, and I thank Members who took part in our report. To give some context from a health and social care perspective, health boards and local authorities, of course, continue to feel the effects of the pandemic. I recognise, of course, there's also inflation, and pressures on energy costs also need to be taken into account. Alongside this, they must also deal with an enormous and growing demand for services, as well as long-standing workforce issues.
In this draft budget, the Welsh Government has chosen to prioritise spending on health and social services. But, of course, despite this, health boards and local authorities are still facing hard decisions about how to plan and deliver services. All seven health boards find themselves in increased levels of escalation relating to their financial position, and it is unclear to us, as health and social care committee members, how they will be able to stabilise their finances, whilst also responding to unprecedented demand and delivering savings in line with the levels set in 2023-24.
Now to talk about some of the issues around waiting times. The scale of the challenge remains daunting, and targets to reduce out-patient waits to below 52 weeks and to eliminate the number of people waiting longer than two years to start treatment have been missed. So, I do think the Minister needs to be clear about when she expects these targets to be achieved. She also needs to be clear about how the budget will contribute towards improved cancer outcomes, given that the most recent figures show us that 54 per cent of patient pathways complied with the single cancer pathway target.
Moving on to the social care workforce, I know I, as well as other members of the committee, continue to support the Welsh Government's commitment to the real living wage for social care workers, and we note that funding has been provided for this purpose within the revenue support grant. We believe that social care workers must remain a priority for investment and improvement by the Welsh Government, so we were concerned to hear that more than a quarter of that workforce are likely to leave the sector by the end of this year, and 44 per cent in the next five years. Given the existing workforce shortages and rising demand for services, the Deputy Minister I do think needs to set out what the Welsh Government is doing to retain these staff. This is one of the recommendations within our report.
We recognise that significant financial challenges have driven the Welsh Government's decision to reprioritise its resources in support of front-line services, but it is concerning to hear from various bodies that the NHS will be unsustainable without an explicit shift of resources towards prevention and early intervention. So, we have called on the Minister to set out how the Welsh Government's decision to reprioritise resources towards the front line will impact, longer term, on population health, and when she expects to be in a position to direct more resources into long-term prevention.
And finally, digitalisation: as a committee, we have heard repeatedly that improving digital services and infrastructure is a priority for the Welsh Government. But in this draft budget, funding for the digital strategy for health and social care has been reprioritised, and there has also been a cut to the digital inclusion budget. We have called on the Minister to provide an assessment of the implications of these cuts.
Dirprwy Lywydd, these are just some of the issues that were raised in our report, which was tabled yesterday. We look forward to receiving the Minister's response to all our recommendations ahead of the final budget debate.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n siarad yn rhinwedd fy swydd fel Cadeirydd y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, a hoffwn ddiolch i'r Aelodau a gymerodd ran yn ein hadroddiad. Er mwyn rhoi rhywfaint o gyd-destun o safbwynt iechyd a gofal cymdeithasol, mae byrddau iechyd ac awdurdodau lleol, wrth gwrs, yn parhau i deimlo effeithiau'r pandemig. Rwy'n cydnabod, wrth gwrs, fod chwyddiant hefyd, ac mae angen ystyried pwysau ar gostau ynni hefyd. Ochr yn ochr â hyn, rhaid iddynt hefyd ddelio â galw enfawr a chynyddol am wasanaethau, yn ogystal â materion hirsefydlog yn ymwneud â'r gweithlu.
Yn y gyllideb ddrafft hon, mae Llywodraeth Cymru wedi dewis blaenoriaethu gwariant ar iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Ond, wrth gwrs, er gwaethaf hyn, mae byrddau iechyd ac awdurdodau lleol yn dal i wynebu penderfyniadau anodd ynghylch sut i gynllunio a darparu gwasanaethau. Mae pob un o'r saith bwrdd iechyd yn cael eu hunain ar lefelau uwchgyfeirio uwch mewn perthynas â'u sefyllfa ariannol, ac nid yw'n glir i ni, fel aelodau o'r pwyllgor iechyd a gofal cymdeithasol, sut y byddant yn gallu sefydlogi eu cyllid, gan ymateb i'r galw digynsail a chyflawni arbedion yn unol â'r lefelau a osodwyd yn 2023-24 hefyd.
Trof nawr i siarad am rai o'r materion sy'n ymwneud ag amseroedd aros. Mae maint yr her yn frawychus o hyd, ac mae targedau i leihau arosiadau cleifion allanol i lai na 52 wythnos ac i sicrhau nad oes neb yn aros mwy na dwy flynedd i ddechrau triniaeth wedi'u methu. Felly, rwy'n credu bod angen i'r Gweinidog fod yn glir ynghylch pryd y mae'n disgwyl i'r targedau hyn gael eu cyflawni. Mae angen iddi hefyd fod yn glir ynghylch sut y bydd y gyllideb yn cyfrannu tuag at ganlyniadau canser gwell, o gofio bod y ffigurau diweddaraf yn dangos i ni fod 54 y cant o lwybrau cleifion yn cydymffurfio â tharged y llwybr canser sengl.
Gan symud ymlaen at y gweithlu gofal cymdeithasol, gwn fy mod i, ac aelodau eraill o'r pwyllgor, yn parhau i gefnogi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i'r cyflog byw gwirioneddol i weithwyr gofal cymdeithasol, ac rydym yn nodi bod cyllid wedi'i ddarparu at y diben hwn o fewn y grant cynnal refeniw. Credwn fod yn rhaid i weithwyr gofal cymdeithasol barhau i fod yn flaenoriaeth ar gyfer buddsoddi a gwella gan Lywodraeth Cymru, felly roeddem yn bryderus i glywed bod mwy na chwarter y gweithlu hwnnw'n debygol o adael y sector erbyn diwedd y flwyddyn hon, a 44 y cant yn y pum mlynedd nesaf. O ystyried y prinder staff yn y gweithlu ar hyn o bryd a'r galw cynyddol am wasanaethau, credaf fod angen i'r Dirprwy Weinidog nodi'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gadw'r staff hyn. Dyma un o'r argymhellion yn ein hadroddiad.
Rydym yn cydnabod bod heriau ariannol sylweddol wedi sbarduno penderfyniad Llywodraeth Cymru i ailflaenoriaethu ei hadnoddau i gefnogi gwasanaethau rheng flaen, ond mae'n destun pryder clywed gan wahanol gyrff y bydd y GIG yn anghynaliadwy os na chaiff adnoddau eu symud yn benodol tuag at waith atal ac ymyrraeth gynnar. Felly, rydym wedi galw ar y Gweinidog i nodi sut y bydd penderfyniad Llywodraeth Cymru i ailflaenoriaethu adnoddau tuag at y rheng flaen yn effeithio, yn y tymor hwy, ar iechyd y boblogaeth, a phryd y mae hi'n disgwyl bod mewn sefyllfa i gyfeirio mwy o adnoddau at waith atal hirdymor.
Ac yn olaf, digideiddio: fel pwyllgor, rydym wedi clywed dro ar ôl tro bod gwella gwasanaethau a seilwaith digidol yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Fodd bynnag, yn y gyllideb ddrafft hon, mae cyllid ar gyfer y strategaeth ddigidol ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol wedi cael ei ailflaenoriaethu, ac mae toriad wedi bod hefyd i'r gyllideb cynhwysiant digidol. Rydym wedi galw ar y Gweinidog i ddarparu asesiad o oblygiadau'r toriadau hyn.
Dirprwy Lywydd, dyma rai o'r materion a godwyd yn ein hadroddiad, a gyflwynwyd ddoe. Edrychwn ymlaen at gael ymateb y Gweinidog i'n holl argymhellion cyn y ddadl derfynol ar y gyllideb.
A'r Cadeirydd olaf i siarad, Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.
The final Chair to speak, the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and I'm very glad, in my capacity as Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, to contribute to this debate, following the contributions by other Members and indeed by other committee Chairs as well.
I thank, as always, my committee colleagues and our clerks and the support team as well. And we do note the challenging backdrop in all the contributions this afternoon, and indeed in our scrutiny, to these budget deliberations.
So, our scrutiny of the Welsh Government’s draft budget proposals for the year ahead, 2024-25, focused on planned spending on justice-related activity. However, we also considered planned spending on improvements to the accessibility of the law, and also on activity arising from the report of the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales. So, we're very grateful to the Counsel General for providing us with written evidence to inform that scrutiny.
As with our scrutiny of spending on justice-related activity in previous budget years, we examined how the proposed spend on such activity could be identified within this draft budget. Not surprisingly, once again, we found that such information is still not easily accessible. However, we do acknowledge the difficulties—as the Counsel General explained to us—in disaggregating the spending on justice-related activity within the Welsh Government’s draft budget in the absence of a Minister for justice-related matters or a dedicated portion of the budget for those specific matters. They are spread across budget headings. It is quite difficult.
Now, as the Counsel General told the Senedd last week, the Welsh Government will shortly be publishing a progress report on its 'Delivering Justice for Wales' programme. Now, as a committee, we had hoped, ideally, to be able to consider this report ahead of the budget scrutiny, so that we could take into account the Welsh Government’s progress in the area, and to identify priority areas for future spending.
So, instead, we've therefore asked the Counsel General to tell us when the report will be laid. When it is laid we sincerely hope and, indeed, expect to see, if we can, as much detail as possible on the previous expenditure on justice-related activity and the outcomes delivered as a result. That would be helpful, because, if we find that the detail isn't sufficient, we'll have to consider then conducting in-year budget scrutiny of the spending on this activity. So, we just invite the Counsel General and colleagues to assist the committee with as much detail as possible in the progress report.
The Welsh Government, in this current economic climate, has decided—and has been quite explicit in this—to prioritise funding for areas that are fully devolved. So, in this area that we looked at, this has resulted in reduced funding for police community support officers and the withdrawal of funding for the Wales police schools programme, which many of us will know, as Senedd Members. Now whilst we accept that difficult choices need to be made, we, of course, are concerned at the potential impact of these cuts in the budget areas, and we believe that the Welsh Government could help us by providing as much detail as possible to Senedd committees on the impacts of these cuts.
In our report we also noted evidence provided to the Finance Committee highlighting the acute pressures faced by voluntary sector organisations working on criminal justice in Wales. We believe that the Welsh Government should engage fully with these organisations when considering proposed spending, as to have limited engagement with them risks the loss of opportunities for the Welsh Government to optimise the impacts of the funding available.
Our scrutiny also touched upon the Welsh Government’s proposals to reform the Welsh tribunals. We are keen to know the costs of this reform and how it will be funded. So, we recommended within our report that the Welsh Government should provide an initial assessment of the expected costs alongside a draft version of the Bill that will provide for the reform of the Welsh tribunals. So, we look forward to seeing that.
The final recommendation in our report, Dirprwy Lywydd, relates to the allocation within the draft budget to fund future work arising from the findings of the constitutional commission. The Counsel General told us that the Welsh Government is now considering the commission’s report, and it will set out its plans for taking it forward in due course. So, we recommended that, when it is able to, the Welsh Government should provide the Senedd with detailed information on how the funding allocation will be used.
So, my thanks again, Dirprwy Lywydd, to my committee colleagues, the members of the committee and the clerks and the support team for their work in producing our report. Diolch yn fawr.
Diolch, Dirprwy Lywydd, ac rwy'n falch iawn, yn rhinwedd fy swydd fel Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, i gyfrannu at y ddadl hon, yn dilyn y cyfraniadau gan Aelodau eraill ac yn wir gan Gadeiryddion pwyllgorau eraill hefyd.
Hoffwn ddiolch, fel bob amser, i'm cyd-Aelodau ar y pwyllgor, a'n clercod a'r tîm cymorth hefyd. Ac rydym yn nodi'r cefndir heriol yn yr holl gyfraniadau y prynhawn yma, ac yn wir yn ein gwaith craffu, i'r trafodaethau hyn ar y gyllideb.
Felly, roedd ein gwaith craffu ar gynigion cyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru ar gyfer y flwyddyn i ddod, 2024-25, yn canolbwyntio ar wariant arfaethedig ar weithgarwch sy'n gysylltiedig â chyfiawnder. Fodd bynnag, gwnaethom hefyd ystyried gwariant arfaethedig ar welliannau i hygyrchedd y gyfraith, a hefyd ar weithgaredd sy'n deillio o adroddiad y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru. Felly, rydym yn ddiolchgar iawn i'r Cwnsler Cyffredinol am ddarparu tystiolaeth ysgrifenedig i ni i lywio'r gwaith craffu hwnnw.
Yn yr un modd â'n gwaith craffu ar wariant ar weithgarwch sy'n gysylltiedig â chyfiawnder mewn blynyddoedd cyllidebol blaenorol, gwnaethom archwilio sut y gellid nodi'r gwariant arfaethedig ar weithgarwch o'r fath o fewn y gyllideb ddrafft hon. Fel y gellid disgwyl unwaith eto, gwelsom nad yw'n hawdd cael gafael ar y wybodaeth hon. Fodd bynnag, rydym yn cydnabod yr anawsterau—fel yr eglurodd y Cwnsler Cyffredinol i ni—o ran dadgyfuno'r gwariant ar weithgarwch sy'n gysylltiedig â chyfiawnder o fewn cyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru yn absenoldeb Gweinidog ar gyfer materion sy'n ymwneud â chyfiawnder neu gyfran benodol o'r gyllideb ar gyfer y materion penodol hynny. Maent wedi'u gwasgaru ar draws penawdau'r gyllideb. Mae'n eithaf anodd.
Nawr, fel y dywedodd y Cwnsler Cyffredinol wrth y Senedd yr wythnos diwethaf, bydd Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi adroddiad cynnydd yn fuan ar ei rhaglen 'Sicrhau Cyfiawnder i Gymru'. Nawr, fel pwyllgor, yn ddelfrydol, roeddem wedi gobeithio gallu ystyried yr adroddiad hwn cyn craffu ar y gyllideb, fel y gallem ystyried cynnydd Llywodraeth Cymru yn y maes, a nodi meysydd blaenoriaeth ar gyfer gwariant yn y dyfodol.
Felly, yn lle hynny, rydym felly wedi gofyn i'r Cwnsler Cyffredinol ddweud wrthym pryd y bydd yr adroddiad yn cael ei gyflwyno. Pan gaiff ei gyflwyno, rydym yn mawr obeithio ac, yn wir, yn disgwyl gweld, os gallwn, cymaint o fanylion â phosibl ar y gwariant blaenorol ar weithgarwch sy'n gysylltiedig â chyfiawnder a'r canlyniadau a gyflawnwyd yn sgil hynny. Byddai hynny'n ddefnyddiol, oherwydd, os gwelwn nad yw'r manylion yn ddigonol, bydd yn rhaid i ni wedyn ystyried cynnal gwaith craffu ar y gyllideb yn ystod y flwyddyn o ran gwariant ar y gweithgarwch hwn. Felly, rydym yn gwahodd y Cwnsler Cyffredinol a chyd-Aelodau i gynorthwyo'r pwyllgor gyda chynifer o fanylion â phosibl yn yr adroddiad cynnydd.
Mae Llywodraeth Cymru, yn yr hinsawdd economaidd sydd ohoni, wedi penderfynu—ac wedi bod yn eithaf eglur ynghylch hyn—i flaenoriaethu cyllid ar gyfer meysydd sydd wedi'u datganoli'n llawn. Felly, yn y maes hwn y gwnaethom edrych arno, mae hyn wedi arwain at lai o gyllid ar gyfer swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu a thynnu cyllid yn ôl ar gyfer rhaglen ysgolion heddlu Cymru, y bydd llawer ohonom yn ei wybod, fel Aelodau o'r Senedd. Nawr, er ein bod yn derbyn bod angen gwneud dewisiadau anodd, rydym, wrth gwrs, yn pryderu am effaith bosibl y toriadau hyn ym meysydd y gyllideb, a chredwn y gallai Llywodraeth Cymru ein helpu drwy ddarparu cymaint o fanylion â phosibl i bwyllgorau'r Senedd ar effeithiau'r toriadau hyn.
Yn ein hadroddiad, gwnaethom hefyd nodi tystiolaeth a roddwyd i'r Pwyllgor Cyllid yn tynnu sylw at y pwysau difrifol sy'n wynebu sefydliadau'r sector gwirfoddol sy'n gweithio ar gyfiawnder troseddol yng Nghymru. Credwn y dylai Llywodraeth Cymru ymgysylltu'n llawn â'r sefydliadau hyn wrth ystyried gwariant arfaethedig, gan y byddai ymgysylltu cyfyngedig â nhw yn golygu y gallai Llywodraeth Cymru golli cyfleoedd i wneud y gorau o effeithiau'r cyllid sydd ar gael.
Gwnaeth ein gwaith craffu hefyd gyffwrdd ar gynigion Llywodraeth Cymru i ddiwygio tribiwnlysoedd Cymru. Rydym yn awyddus i wybod costau'r diwygio hyn a sut y caiff ei ariannu. Felly, gwnaethom argymell yn ein hadroddiad y dylai Llywodraeth Cymru ddarparu asesiad cychwynnol o'r costau disgwyliedig ochr yn ochr â fersiwn ddrafft o'r Bil a fydd yn darparu ar gyfer diwygio tribiwnlysoedd Cymru. Felly, rydym yn edrych ymlaen at weld hynny.
Mae'r argymhelliad terfynol yn ein hadroddiad, Dirprwy Lywydd, yn ymwneud â'r dyraniad o fewn y gyllideb ddrafft i ariannu gwaith yn y dyfodol sy'n deillio o ganfyddiadau'r comisiwn cyfansoddiadol. Dywedodd y Cwnsler Cyffredinol wrthym fod Llywodraeth Cymru bellach yn ystyried adroddiad y comisiwn, ac y bydd yn nodi ei chynlluniau ar gyfer bwrw ymlaen maes o law. Felly, gwnaethom argymell, pan fydd yn bosibl, y dylai Llywodraeth Cymru roi gwybodaeth fanwl i'r Senedd ar sut y bydd y dyraniad cyllid yn cael ei ddefnyddio.
Felly, diolch unwaith eto, Dirprwy Lywydd, i'm cyd-Aelodau ar y pwyllgor, aelodau'r pwyllgor a'r clercod a'r tîm cymorth am eu gwaith wrth gynhyrchu ein hadroddiad. Diolch yn fawr.
Wrth drafod MEGs a chyfalaf a refeniw, mae yna berig inni golli ffocws ar y pethau pwysig, sef pobl. Y bobl sydd wedi ein hethol ni i fod yma, y bobl yr ydym ni â’r fraint o’u cynrychioli—nhw sydd am gael eu heffeithio, naill ai yn uniongyrchol drwy golli swydd neu golli cytundeb, neu drwy fethu â derbyn gwasanaeth fyddai yn gallu achub eu bywyd neu eu cadw’n ddiogel.
Mae hyn yn arbennig o wir wrth edrych ar y gwariant ar iechyd. Er ar y wyneb ymddengys bod mwy yn cael ei roi i iechyd, y cwestiwn ydy a ydy o'n cael ei gyfeirio at y llefydd cywir. Mae’n bryder garw fod yna sifft oddi wrth ariannu rhaglenni ataliol i’w weld yn y gyllideb eleni—rhaglenni megis atal gordewdra ac atal ysmygu. Bydd hyn yn creu cylch dieflig, gyda mwy a mwy o arian yn cael ei sugno dros amser i wasanaethau rheng flaen, gan gyfyngu ar ddulliau mwy effeithiol o atal clefydau yn y lle cyntaf.
Mae’r toriad o £10 miliwn yn y grant i’r gweithlu gofal cymdeithasol, ynghyd â’r cyfyngiad ar ariannu’r cyflog byw go iawn yn y sector gofal cymdeithasol, yn hynod o beryglus hefyd, ac am arwain at fwy o drafferthion yn ein hysbytai ac i'r ambiwlansys.
In discussing MEGs and capital and revenue, there is a danger that we lose focus on the important things, namely people. The people who have elected us to be here, the people whom we have the privilege of representing—they are the ones who will be affected, either directly by losing jobs or losing contracts, or else by failing to receive a service that could have saved their life or kept them safe.
This is particularly true when looking at health expenditure. Although, superficially, it appears that more is being given to health, the question is whether it is being directed to the right places. It is of grave concern that there is a shift away from funding preventive programmes seen in this year's budget—programmes such as obesity prevention or smoking prevention. This will create a vicious cycle, with more and more money being absorbed over time by front-line services, thereby limiting more effective methods of preventing disease in the first place.
The cut of £10 million in the grant to the social care workforce, together with the restriction on funding the real living wage in the social care sector, is extremely dangerous as well, and will lead to more problems in our hospitals and ambulances.
As we’ve mentioned before, the proportion of the health budget devoted to general practice has also sunk well below its historic level of 8.7 per cent, which has resulted in the erosion of GP services across Wales. The Government’s ambition for a community-focused approach to the provision of healthcare is destined to remain unfulfilled, based on the current trajectory of its spending plans.
Health funding cannot be aligned solely to the needs of the front line; it should be allocated in a holistic manner that reflects the close interaction between social care, primary care and secondary care. Without a clear plan from the Government to place health finances on a sustainable footing, therefore, ever-increasing proportions of the Welsh budget are going to be thrown towards short-term sticking-plaster solutions, while pressures on front-line services continue to mount.
Finally with regard to health, there needs to be far greater emphasis on retention strategies to address long-standing gaps in the workforce, and a recognition that our NHS is nothing without its legions of dedicated staff. This must include the Government following through on its pledge for wage restoration in the sector, reversing the devastating real-terms erosion of NHS pay that has happened over the past decade.
At the start of my contribution, I referenced the impact of this budget on people. The most stark example that comes to my mind is the impact on people who face homelessness or violence at home—those who will have to live through unknown suffering because of the failure to increase the housing support grant. This week is Sexual Abuse and Sexual Violence Awareness Week, so this is my small contribution to that awareness raising. The housing support grant is more than a grant to advise people threatened with homelessness; it funds front-line services that deal with domestic abuse at a time when we are seeing a significant rise in abuse and assault. In Gwynedd and Môn alone, those organisations that work on the front line with domestic abuse victims have seen a 78 per cent increase in the number of people whom they are assisting. This money literally saves lives.
Coupled with over 11,000 people in temporary accommodation and the tens of thousands who are at threat of homelessness, then it’s clear that decisions made here have a real-life impact and can change people’s lives, for better or for worse. Diolch.
Fel yr ydym wedi sôn o'r blaen, mae cyfran y gyllideb iechyd sy'n cael ei neilltuo i ymarfer cyffredinol hefyd wedi gostwng ymhell islaw ei lefel hanesyddol o 8.7 y cant, sydd wedi arwain at erydu gwasanaethau meddygon teulu ledled Cymru. Mae'n siŵr na fydd uchelgais y Llywodraeth ar gyfer dull o ddarparu gofal iechyd sy'n canolbwyntio ar y gymuned yn cael ei gyflawni, yn seiliedig ar lwybr presennol ei chynlluniau gwariant.
Ni ellir alinio cyllid iechyd ag anghenion y rheng flaen yn unig; dylid ei ddyrannu mewn modd cyfannol sy'n adlewyrchu'r rhyngweithio agos rhwng gofal cymdeithasol, gofal sylfaenol a gofal eilaidd. Heb gynllun clir gan y Llywodraeth i roi cyllid iechyd ar sail gynaliadwy, felly, bydd cyfrannau cynyddol o gyllideb Cymru yn cael eu taflu at atebion plasteri glynu byrdymor, tra bod y pwysau ar wasanaethau rheng flaen yn parhau i gynyddu.
Yn olaf, o ran iechyd, mae angen llawer mwy o bwyslais ar strategaethau cadw i fynd i'r afael â bylchau hirsefydledig yn y gweithlu, a chydnabyddiaeth nad yw ein GIG yn ddim heb ei lengoedd o staff ymroddedig. Rhaid i hyn gynnwys y Llywodraeth yn cyflawni ei haddewid i adfer cyflogau yn y sector, gan wyrdroi erydiad difrifol cyflogau'r GIG mewn termau real sydd wedi digwydd dros y degawd diwethaf.
Ar ddechrau fy nghyfraniad, cyfeiriais at effaith y gyllideb hon ar bobl. Yr enghraifft fwyaf amlwg sy'n dod i'm meddwl yw'r effaith ar bobl sy'n wynebu digartrefedd neu drais yn y cartref—y rhai fydd yn gorfod byw trwy ddioddefaint anhysbys oherwydd y methiant i gynyddu'r grant cymorth tai. Mae'r wythnos hon yn Wythnos Ymwybyddiaeth o Gam-drin Rhywiol a Thrais Rhywiol, felly dyma fy nghyfraniad bach i godi ymwybyddiaeth am hynny. Mae'r grant cymorth tai yn fwy na grant i gynghori pobl sydd dan fygythiad o ddigartrefedd; mae'n ariannu gwasanaethau rheng flaen sy'n delio â cham-drin domestig ar adeg pan ydym yn gweld cynnydd sylweddol mewn ymosodiadau ac achosion o gam-drin. Yng Ngwynedd a Môn yn unig, mae'r sefydliadau hynny sy'n gweithio ar y rheng flaen gyda dioddefwyr cam-drin domestig wedi gweld cynnydd o 78 y cant yn nifer y bobl maen nhw'n eu cynorthwyo. Mae'r arian hwn yn llythrennol yn achub bywydau.
Ynghyd â thros 11,000 o bobl sydd mewn llety dros dro a'r degau o filoedd sydd mewn perygl o fod yn ddigartref, mae'n amlwg bod penderfyniadau a wneir yma yn cael effaith go iawn ac yn gallu newid bywydau pobl, er gwell neu er gwaeth. Diolch.
I'm sure that all of us here in the Siambr are really clear that this is a very challenging year for the Welsh Government in terms of its budget, but I just really wanted to concentrate on three key areas, if I may. Firstly, childcare—we've heard about the concern around the cuts to the childcare budget, and many of us who are on the Equality and Social Justice Committee are really concerned about childcare and the impact on child poverty.
We know that the draft budget includes a further £11.2 million in cuts to childcare, on top of the £16 million cut announced in October. This really isn't acceptable when Welsh families are facing some of the highest childcare costs in the world and really lack straightforward and equitable access to high-quality care. The lack of uptake, as we've heard, is not an excuse, and it doesn't translate into a lack of need. It should really be plainly obvious, from the two petitions and the reports we've heard from various committees, that affordable and high-quality and accessible childcare remains critical to all Welsh families, particularly when we're looking at trying to reduce child poverty. What the lack of uptake demonstrates is a mismatch between what families need and what is available. There are significant gaps, for example, for those children who need childcare who are ages three and four, for parents who work atypical hours, and for disabled children and those in rural areas. Instead of reprioritising this funding, can I suggest that we redesign the offer's operation to ensure availability for those with the highest need?
Secondly, I want to focus, as we've heard again from people in the Siambr, on local government. I and many others welcomed the Welsh Government protecting the core settlement. We all understand, however, that this protection is nowhere near enough to properly safeguard front-line services. We know that they face a devastating wave of redundancies and cuts to all non-statutory services, which is a tragedy for local communities. According to the WLGA, the uplift in funding only amounts to around a third of the escalating cost pressures that they are facing, with local authorities arguing that they need, as we've heard, £800 million in extra funding for sustainability across our 22 local authorities. The Welsh Government may claim that it has been generous in securing the £170 million it has to date, yet the bigger picture shows that overall funding for local government has, in fact, dropped by 12 per cent since 2009. What we need is to create a better funding framework—one that provides sustainable and fair funding and that allows councils to meet their needs more flexibly.
Finally, as, again, we've heard from many contributors in the Siambr, I want to focus on rural Wales and the priorities for rural communities. At a time of major transition and uncertainty, with the agriculture industry assailed by fresh bureaucracy loaded on top of more bureaucracy, it needs to move to a sustainable future that is fair. Our villages and farming communities are the heartbeat of Wales. They face challenges, from lack of digital connectivity to worries over school closures and transport links. Last week, I was at a meeting of 500 farmers in Brecon, all of whom expressed severe concerns at the funding arrangements in the sustainable farming scheme. I realise that this is open to consultation at the moment and I look forward, hopefully, to it being changed considerably. I really do hope that we are able to look at a better, fairer, less burdensome way of supporting our vital farmers.
Finally, Wales needs to use all its levers to address child poverty in particular. We need to increase childcare and ensure that our local authority services receive the funding that they need. And, for the rural communities that I represent, we need to ensure that our farmers and those working in agriculture get the fair funding that they deserve to produce our food. Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd.
Rwy'n siŵr bod pob un ohonom yma yn y Siambr yn glir iawn bod hon yn flwyddyn heriol iawn i Lywodraeth Cymru o ran ei chyllideb, ond roeddwn i wir eisiau canolbwyntio ar dri maes allweddol, os caf i. Yn gyntaf, gofal plant—rydym wedi clywed am y pryder ynghylch y toriadau i'r gyllideb gofal plant, ac mae llawer ohonom sydd ar y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol yn bryderus iawn am ofal plant a'r effaith ar dlodi plant.
Gwyddom fod y gyllideb ddrafft yn cynnwys £11.2 miliwn arall o doriadau i ofal plant, ar ben y toriad o £16 miliwn a gyhoeddwyd ym mis Hydref. Nid yw hyn yn dderbyniol mewn gwirionedd pan fo teuluoedd Cymru yn wynebu rhai o'r costau gofal plant uchaf yn y byd ac nid oes ganddynt fynediad syml a theg at ofal o ansawdd uchel. Nid yw'r diffyg defnydd, fel yr ydym wedi clywed, yn esgus, ac nid yw'n gyfystyr â diffyg angen. Dylai fod yn amlwg iawn, o'r ddwy ddeiseb a'r adroddiadau rydym wedi'u clywed gan wahanol bwyllgorau, bod gofal plant fforddiadwy, hygyrch o ansawdd uchel yn parhau i fod yn hanfodol i bob teulu yng Nghymru, yn enwedig pan ydym yn ceisio lleihau tlodi plant. Yr hyn y mae'r diffyg defnydd yn ei ddangos yw camgyfatebiad rhwng yr hyn sydd ei angen ar deuluoedd a'r hyn sydd ar gael. Mae bylchau sylweddol, er enghraifft, i'r plant hynny sydd angen gofal plant sy'n dair a phedair oed, i rieni sy'n gweithio oriau annodweddiadol, ac i blant anabl a'r rhai mewn ardaloedd gwledig. Yn lle ailflaenoriaethu’r cyllid hwn, a gaf i awgrymu ein bod yn ailgynllunio gweithrediad y cynnig i sicrhau ei fod ar gael i'r rhai sydd â'r angen mwyaf?
Yn ail, rwyf am ganolbwyntio, fel yr ydym wedi clywed eto gan bobl yn y Siambr, ar lywodraeth leol. Fe wnes i a llawer o rai eraill groesawu Llywodraeth Cymru yn diogelu'r setliad craidd. Rydym i gyd yn deall, fodd bynnag, nad yw'r amddiffyniad hwn yn ddigonol o bell ffordd i ddiogelu gwasanaethau rheng flaen yn briodol. Gwyddom eu bod yn wynebu ton ddinistriol o ddiswyddiadau a thoriadau i'r holl wasanaethau anstatudol, sy'n drasiedi i gymunedau lleol. Yn ôl CLlLC, mae'r cynnydd yn y cyllid ond yn cyfrif am tua thraean o'r pwysau cost cynyddol y maent yn eu hwynebu, gydag awdurdodau lleol yn dadlau bod angen, fel y clywsom, £800 miliwn o gyllid ychwanegol arnynt ar gyfer cynaliadwyedd ar draws ein 22 awdurdod lleol. Gall Llywodraeth Cymru honni ei bod wedi bod yn hael wrth sicrhau'r £170 miliwn hyd yma, ond mae'r darlun ehangach yn dangos bod cyllid cyffredinol ar gyfer llywodraeth leol, mewn gwirionedd, wedi gostwng 12 y cant ers 2009. Yr hyn sydd ei angen arnom yw creu fframwaith ariannu gwell—un sy'n darparu cyllid cynaliadwy a theg ac sy'n caniatáu i gynghorau ddiwallu eu hanghenion yn fwy hyblyg.
Yn olaf, fel unwaith eto, rydym wedi clywed gan lawer o gyfranwyr yn y Siambr, rwyf am ganolbwyntio ar Gymru wledig a'r blaenoriaethau ar gyfer cymunedau gwledig. Ar adeg o drawsnewid ac ansicrwydd mawr, gyda'r diwydiant amaeth yn wynebu biwrocratiaeth newydd wedi'i llwytho ar ben mwy o fiwrocratiaeth, mae angen iddo symud i ddyfodol cynaliadwy sy'n deg. Ein pentrefi a'n cymunedau ffermio yw curiad calon Cymru. Maent yn wynebu heriau, o ddiffyg cysylltedd digidol i bryderon ynghylch cau ysgolion a chysylltiadau trafnidiaeth. Yr wythnos diwethaf, roeddwn mewn cyfarfod o 500 o ffermwyr yn Aberhonddu, a mynegodd pob un ohonynt bryderon difrifol am y trefniadau cyllido yn y cynllun ffermio cynaliadwy. Rwy'n sylweddoli bod hyn yn destun ymgynghoriad ar hyn o bryd ac rwy'n edrych ymlaen, gobeithio, i'w weld yn cael ei newid yn sylweddol. Rwyf wir yn gobeithio y gallwn edrych ar ffordd well, decach a llai beichus o gefnogi ein ffermwyr hanfodol.
Yn olaf, mae angen i Gymru ddefnyddio ei holl ysgogiadau i fynd i'r afael â thlodi plant yn benodol. Mae angen i ni gynyddu gofal plant a sicrhau bod ein gwasanaethau awdurdod lleol yn cael yr arian sydd ei angen arnynt. Ac, i'r cymunedau gwledig rwy'n eu cynrychioli, mae angen i ni sicrhau bod ein ffermwyr a'r rhai sy'n gweithio ym myd amaeth yn cael yr arian teg y maent yn ei haeddu i gynhyrchu ein bwyd. Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd.
For former MPs and former councillors, treating the budget as an ordinary debate must seem extraordinary. Two hours to discuss the draft Welsh budget for next year: I have attended council budget meetings significantly longer than this.
I'm disappointed that neither the Conservatives nor Plaid Cymru have produced an alternative budget. This doesn't need a line-by-line analysis, but a decision on relative priorities. The supplementary budget showed that. The opposition parties are exceptionally good at finding areas to spend money or to reduce income, but less good at areas to save revenue expenditure. So far, the Conservatives have only suggested a saving next year of £1 million on Senedd reform. They've also suggested that Cardiff Airport is sold, which would raise a large sum of money if sold for housing. It is unsaleable as an airport without a substantial and ongoing dowry. We either wish to have an airport in Wales, or we do not.
Looking at the economic forecast, we see very slow growth in the UK economy and public spending with real gross domestic product expected to increase by only 0.7 per cent in 2024 and 1.5 per cent on average between 2025 and 2028. Inflation is expected to continue to fall to around 3 per cent by the end of 2024, still above the Bank of England's 2 per cent, and dependent on commodity prices such as oil not going up. Our inflation has been driven by commodity prices and that's why interest rate rises haven't worked. Stubborn rates of inflation have also significantly reduced the purchasing power of the 2024-25 spending plans compared with when originally set, and interest rates are expected to fall at a slower rate than inflation. Despite real-term wage growth expected in 2024-25, real household disposable income is expected to fall, a key factor being that boosts to savings incomes are outweighed by the rise in interest payments—ask anybody paying a mortgage.
Wales is underfunded by approximately £1.3 billion. Northern Ireland is treated differently. The UK Government has set aside £600 million to settle public sector pay claims as part of a £3.3 billion financial package to support the return of devolution in Northern Ireland. This, as far as I can see, is outside the Barnett formula. What the Barnett formula sets is the minimum allocation, under the formula, to be provided, but you can provide more. This is not the first time this has been done. In 2011-12, in addition to a £200 million limit on reinvestment and reform initiative borrowing, there was permission for an additional £175 million borrowing for the Presbyterian Mutual Society. This was an additional special provision and did not impact on the usual £200 million a year limit, even though it was almost equal to that.
The problem with the Welsh Government budget is there are so many areas that cannot be questioned. I suggested previously that the basic payments should be abolished. The Farmers Union of Wales are in favour of capping the basic farm payments, and I would urge the Minister to engage with them on setting a cap. In England, they're already starting to cut direct support for farmers—you know, the Conservative Government that is so wonderful there—and elements of environment and land management schemes. Can I ask the Minister to monitor as to how these changes are impacting in England and to report the Barnett consequentials of this change in England, because if they're cutting funding for farmers in England, it's going to have an effect on Wales?
Further questions for the Welsh Government are: what discussion has the Welsh Government had with the Treasury to give them the same borrowing and use of reserves as local authorities? I've said this many times, and I'll just say it again: it is ridiculous that Swansea Council can go and borrow money, can take any money out of the reserves they've got, but the Welsh Government cannot. It doesn't make any sense.
Commenting on the pressures facing the NHS, the Institute for Fiscal Studies stated there is still at least somewhat of an underlying productivity issue in the NHS, and I think we all would agree on that. How many hip replacements or cataract operations are expected next year? Does anybody know? How many have we had this year? Does anybody know? How are we going to see if it's improving if we haven't got numbers? I support preventative measures, and I'll commend Designed to Smile and its effect on reducing tooth decay in children, but we need more preventative expenditure.
The Finance Committee was told that, on rail, given the planned subsidy levels for 2024-25 and the likely passenger numbers in that year, the subsidy per passenger journey for Transport for Wales is up to £13 or £14 per journey. What does the Welsh Government think is acceptable? How are they going to reduce it, and how much of this cost is due to using replacement taxis?
Finally, we need to examine business subsidies. If a business cannot borrow to expand, why does the Welsh Government provide support? If it was commercially viable, they could borrow. If we need to bribe companies to bring branch activity, they do not want to come and may leave at the earliest possible opportunity when they don't have to make any clawback. Palo Alto doesn't have to bribe companies to go there, they're queueing up. Cambridge doesn't have to bribe companies, they're queueing up. Why haven't we got people queueing up here rather than trying to bribe them?
I gyn-aelodau seneddol a chyn-gynghorwyr, mae'n rhaid bod trin y gyllideb fel dadl gyffredin yn ymddangos yn rhyfedd. Dwy awr i drafod cyllideb ddrafft Cymru ar gyfer y flwyddyn nesaf: rwyf wedi mynychu cyfarfodydd cyllideb cynghorau a oedd yn llawer hirach na hyn.
Rwy'n siomedig nad yw'r Ceidwadwyr na Phlaid Cymru wedi llunio cyllideb amgen. Nid oes angen dadansoddiad llinell wrth linell ar hyn, ond penderfyniad ar flaenoriaethau cymharol. Roedd y gyllideb atodol yn dangos hynny. Mae'r gwrthbleidiau'n eithriadol o dda am ddod o hyd i feysydd i wario arian neu i leihau incwm, ond nid ydynt cystal am ddod o hyd i feysydd i arbed gwariant refeniw. Hyd yn hyn, mae'r Ceidwadwyr ond wedi awgrymu arbediad y flwyddyn nesaf o £1 filiwn ar ddiwygio'r Senedd. Maen nhw hefyd wedi awgrymu bod Maes Awyr Caerdydd yn cael ei werthu, a fyddai'n codi swm mawr o arian pe bai'n cael ei werthu ar gyfer tai. Mae'n anwerthadwy fel maes awyr heb waddol sylweddol a pharhaus. Rydyn ni naill ai'n dymuno cael maes awyr yng Nghymru, neu dydyn ni ddim.
O edrych ar y rhagolwg economaidd, gwelwn dwf araf iawn yn economi'r DU a gwariant cyhoeddus, a disgwylir i gynnyrch domestig gros gwirioneddol gynyddu 0.7 y cant yn unig yn 2024 ac 1.5 y cant ar gyfartaledd rhwng 2025 a 2028. Disgwylir i chwyddiant barhau i ostwng i tua 3 y cant erbyn diwedd 2024, sy'n dal yn uwch na 2 y cant Banc Lloegr, ac yn dibynnu ar brisiau nwyddau fel olew ddim yn codi. Mae ein chwyddiant wedi cael ei yrru gan brisiau nwyddau a dyna pam nad yw cynnydd mewn cyfraddau llog wedi gweithio. Mae cyfraddau chwyddiant ystyfnig hefyd wedi lleihau pŵer prynu cynlluniau gwariant 2024-25 yn sylweddol o gymharu â'r adeg pan y'u pennwyd yn wreiddiol, ac mae disgwyl i gyfraddau llog ostwng ar gyfradd arafach na chwyddiant. Er gwaethaf y twf cyflog mewn termau real y disgwylir ei weld yn 2024-25, disgwylir i incwm gwario real cartrefi ostwng. Ffactor allweddol yn hyn o beth yw bod hwb i incwm cynilion yn cael eu gwrthbwyso gan y cynnydd mewn taliadau llog—gofynnwch i unrhyw un sy'n talu morgais.
Mae Cymru yn cael ei thanariannu gan oddeutu £1.3 biliwn. Mae Gogledd Iwerddon yn cael ei thrin yn wahanol. Mae Llywodraeth y DU wedi neilltuo £600 miliwn i setlo hawliadau cyflog y sector cyhoeddus fel rhan o becyn ariannol gwerth £3.3 biliwn i gefnogi dychwelyd datganoli yng Ngogledd Iwerddon. Mae hyn, hyd y gwelaf, y tu allan i fformiwla Barnett. Yr hyn y mae fformiwla Barnett yn ei osod yw'r dyraniad lleiaf, o dan y fformiwla, i'w ddarparu, ond gallwch ddarparu mwy. Nid dyma'r tro cyntaf i hyn gael ei wneud. Yn 2011-12, yn ogystal â therfyn o £200 miliwn ar fenthyciadau menter ailfuddsoddi a diwygio, cafwyd caniatâd i fenthyg £175 miliwn ychwanegol ar gyfer y Gymdeithas Gydfuddiannol Bresbyteraidd. Roedd hon yn ddarpariaeth arbennig ychwanegol ac ni chafodd effaith ar y terfyn arferol o £200 miliwn y flwyddyn, er ei bod bron yn gyfartal â hynny.
Y broblem gyda chyllideb Llywodraeth Cymru yw bod cynifer o feysydd na ellir eu cwestiynu. Awgrymais o'r blaen y dylid diddymu'r taliadau sylfaenol. Mae Undeb Amaethwyr Cymru o blaid capio taliadau fferm sylfaenol, a byddwn yn annog y Gweinidog i ymgysylltu â nhw ar osod cap. Yn Lloegr, maen nhw eisoes yn dechrau cwtogi cymorth uniongyrchol i ffermwyr—wyddoch chi, y Llywodraeth Geidwadol sydd mor wych yno—ac elfennau o gynlluniau amgylcheddol a rheoli tir. A gaf i ofyn i'r Gweinidog fonitro sut mae'r newidiadau hyn yn effeithio ar Loegr ac i adrodd ar symiau canlyniadol Barnett yn sgil y newid hwn yn Lloegr, oherwydd os ydyn nhw'n torri cyllid i ffermwyr yn Lloegr, mae'n mynd i gael effaith ar Gymru?
Cwestiynau pellach i Lywodraeth Cymru yw: pa drafodaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i chael gyda'r Trysorlys i roi'r un gallu i fenthyca a'r un defnydd o gronfeydd wrth gefn iddynt ag awdurdodau lleol? Rwyf wedi dweud hyn lawer gwaith, ac fe wnaf i ddweud eto: mae'n chwerthinllyd bod Cyngor Abertawe yn gallu benthyg arian, yn gallu tynnu unrhyw arian allan o'r cronfeydd wrth gefn sydd ganddynt, ond ni all Llywodraeth Cymru. Nid yw'n gwneud unrhyw synnwyr.
Wrth sôn am y pwysau sy'n wynebu'r GIG, dywedodd y Sefydliad Astudiaethau Cyllid fod rhywfaint o broblem cynhyrchiant sylfaenol o hyd yn y GIG, ac rwy'n credu y byddem i gyd yn cytuno ar hynny. Sawl llawdriniaeth i osod clun neu lawdriniaeth cataract a ddisgwylir y flwyddyn nesaf? Oes unrhyw un yn gwybod? Sawl un a gafwyd eleni? Oes unrhyw un yn gwybod? Sut ydyn ni'n mynd i weld a yw'n gwella os nad oes gennym y ffigurau? Rwy'n cefnogi mesurau ataliol, ac rwy'n cymeradwyo Cynllun Gwên a'i effaith ar leihau pydredd dannedd mewn plant, ond mae angen mwy o wariant ataliol arnom.
Dywedwyd wrth y Pwyllgor Cyllid, o ran rheilffyrdd, o ystyried y lefelau cymhorthdal a gynlluniwyd ar gyfer 2024-25 a nifer y teithwyr sy'n debygol yn y flwyddyn honno, fod y cymhorthdal fesul taith fesul teithiwr ar gyfer Trafnidiaeth Cymru i fyny at £13 neu £14 y daith. Beth mae Llywodraeth Cymru yn credu sy'n dderbyniol? Sut maen nhw'n mynd i'w leihau, a faint o'r gost hon sy'n deillio o ddefnyddio tacsis yn eu lle?
Yn olaf, mae angen i ni edrych ar gymorthdaliadau busnes. Os na all busnes fenthyca i ehangu, pam mae Llywodraeth Cymru yn darparu cymorth? Pe bai'n hyfyw yn fasnachol, gallent fenthyca. Os oes angen i ni lwgrwobrwyo cwmnïau i ddod â gweithgarwch canghennau, nid ydynt am ddod a gallant adael ar y cyfle cyntaf posibl pan nad oes rhaid iddynt wneud unrhyw adfachiad. Nid oes rhaid i Palo Alto lwgrwobrwyo cwmnïau i fynd yno, maen nhw'n ciwio i fyny. Nid oes rhaid i Gaergrawnt lwgrwobrwyo cwmnïau, maen nhw'n ciwio i fyny. Pam nad oes gennym bobl yn ciwio i fyny yma yn hytrach na cheisio eu llwgrwobrwyo?
During a period of climate unpredictability, energy insecurity and environmental apprehension, it is imperative to allocate investments towards sectors such as biodiversity, marine welfare, waste management, decarbonisation, renewables and flood protection. However, the draft budget the Welsh Government has put forward fails completely in this. Each sector is going to suffer vast neglect, facing millions in budget cuts. We're going to see—and this is despite this Government announcing a climate emergency five years ago, and a nature emergency two years ago—biodiversity down 11 per cent; marine environment, 13 per cent; waste management, 8 per cent; residential decarbonisation down 37 per cent; clean energy resource down 73 per cent; and flood protection down 63 per cent.
Now, specifically where housing is concerned, as I noted in my question to the First Minister, increasing homelessness is costing Wales £60 million annually. It is the embodiment of the last 30 years almost of fiscal mismanagement by Welsh Labour Government, and, in every single term, propped up by Plaid Cymru, other than the one term where you actually were in Government. So, you know—. Yes.
[Inaudible.]—budget remains static. Climate Cymru have highlighted to me that it would currently take 400 years to lift the 600,000 homes in Wales out of fuel poverty. And you can all smile, but, you know, we are innocent in all this, because we—[Laughter.]
Yn ystod cyfnod o hinsawdd anrhagweladwy, ansicrwydd ynni a phryder amgylcheddol, mae'n hanfodol dyrannu buddsoddiadau tuag at sectorau fel bioamrywiaeth, lles morol, rheoli gwastraff, datgarboneiddio, ynni adnewyddadwy ac amddiffyn rhag llifogydd. Fodd bynnag, mae'r gyllideb ddrafft y mae Llywodraeth Cymru wedi'i chyflwyno yn methu'n llwyr yn hyn o beth. Mae pob sector yn mynd i ddioddef esgeulustod enfawr, gan wynebu miliynau o doriadau yn y gyllideb. Rydyn ni'n mynd i weld—ac mae hyn er i'r Llywodraeth hon gyhoeddi argyfwng hinsawdd bum mlynedd yn ôl, ac argyfwng natur ddwy flynedd yn ôl—bioamrywiaeth i lawr 11 y cant; amgylchedd morol, 13 y cant; rheoli gwastraff, 8 y cant; datgarboneiddio preswyl i lawr 37 y cant; adnoddau ynni glân i lawr 73 y cant; ac amddiffyn rhag llifogydd i lawr 63 y cant.
Nawr, yn benodol lle mae tai yn y cwestiwn, fel y nodais yn fy nghwestiwn i'r Prif Weinidog, mae digartrefedd cynyddol yn costio £60 miliwn i Gymru bob blwyddyn. Mae'n ymgorfforiad o'r 30 mlynedd diwethaf bron o gamreoli cyllidol gan Lywodraeth Lafur Cymru, ac, ym mhob un tymor, wedi'i gynnal gan Blaid Cymru, ar wahân i'r un tymor lle'r oeddech chi mewn Llywodraeth. Felly, wyddoch chi—. Gwyddoch.
[Anghlywadwy.]—mae'r gyllideb yn parhau'n sefydlog. Mae Climate Cymru wedi amlygu i fi y byddai'n cymryd 400 mlynedd ar hyn o bryd i godi'r 600,000 o gartrefi yng Nghymru allan o dlodi tanwydd. A gallwch chi gyd wenu, ond, wyddoch chi, rydyn ni'n ddieuog yn hyn i gyd, oherwydd rydyn ni—[Chwerthin.]
I would like to hear the contribution from the Member, please.
Hoffwn glywed cyfraniad yr Aelod, os gwelwch yn dda.
We've not had the levers, we certainly haven't had the budget, and we've not been in Government. So, the last 25 to 30 years are a sad indictment of everybody here except us.
Numerous projects and programmes essential for conservation—[Interruption.]—well-being have been severely affected by these budget cuts, reaching a point of dormancy. At a time when the Welsh Government should be pushing themselves on the climate front, I'm afraid you are retreating into hibernation.
This seems to stem from two causes: fiscal negligence and lack of transparency. In this budget, TfW is being re-allocated a staggering £150 million due to a £100 million deficit. Why? Why is TfW facing a £100 million shortfall? It is because of your lack of foresight to understand that post-COVID passenger numbers would go down and TfW would face a significant drop in revenue. As the Minister explained, additional funding has been essential for the continuation of rail services. That, actually, in business speak, is fiscal negligence. Topping up TfW to combat inflated revenue projections with climate change funding is a disgrace and now means that an additional £116 million is going to be reallocated away from pressing climate change projects and programmes.
As our committee has pointed out, there is deep concern about the impact that the reallocation of funds has had across the climate change portfolio. It seems that cuts are not due to a lack of funds; it's more how you've managed the funding that you've received from the UK Government—remember, the £1.20 that you're provided with here for every £1 spent in England.
Throughout the committee's report, it notes that the written evidence we received fell short of the standard we expect, with key information missing without acknowledgment or explanation—and that's talking about the draft budget in my portfolio. For example, it is unclear how much funding has been allocated to support the delivery of the biodiversity deep-dive, and with the biannual report missing, how is delivery progressing?
This lack of transparency not only makes it impossible for anybody to assess the budget, but also hinders many politicians from doing their job. How can we be expected to work together towards a brighter future for the people in Wales, when the Government is omitting important information to us, who are elected to scrutinise and challenge this Government? The Welsh people should be able to trust, they should be able to see how their taxpayers' money is being used. This is crucial now, more than ever before. Every single penny must be allocated with careful consideration and clarity, otherwise we face the possibility of cultivating public mistrust.
Now, more than ever, we need investment in climate change, not in more expensive vanity projects, like adding another 36 Members to this Senedd.
Nid ydym wedi cael yr ysgogiadau, nid ydym wedi cael y gyllideb yn sicr, ac nid ydym wedi bod mewn Llywodraeth. Felly, mae'r 25 i 30 mlynedd diwethaf yn feirniadaeth drist o bawb yma heblaw ni.
Mae'r toriadau hyn yn y gyllideb wedi effeithio ar nifer o brosiectau a rhaglenni sy'n hanfodol ar gyfer cadwraeth—[Torri ar draws.]—llesiant, i'r pwynt lle nad oes dim byd yn digwydd. Ar adeg pan ddylai Llywodraeth Cymru fod yn gwthio'u hunain o ran yr hinsawdd, rwy'n ofni eich bod yn encilio i aeafgwsg.
Mae'n ymddangos bod hyn yn deillio o ddau achos: esgeulustod cyllidol a diffyg tryloywder. Yn y gyllideb hon, mae swm anhygoel o £150 miliwn yn cael ei ailddyrannu i Trafnidiaeth Cymru oherwydd diffyg o £100 miliwn. Pam? Pam mae Trafnidiaeth Cymru yn wynebu diffyg o £100 miliwn? Ai oherwydd eich diffyg rhagwelediad i ddeall y byddai niferoedd y teithwyr yn gostwng ar ôl COVID ac y byddai Trafnidiaeth Cymru yn wynebu gostyngiad sylweddol mewn refeniw. Fel yr eglurodd y Gweinidog, mae cyllid ychwanegol wedi bod yn hanfodol ar gyfer parhad gwasanaethau rheilffordd. Mae hynny, mewn gwirionedd, mewn termau busnes, yn esgeulustod cyllidol. Mae rhoi arian ychwanegol i Trafnidiaeth Cymru i fynd i'r afael ag amcanestyniadau refeniw chwyddedig gyda chyllid newid hinsawdd yn warthus ac mae'n golygu nawr y bydd £116 miliwn ychwanegol yn cael ei ailddyrannu i ffwrdd oddi wrth brosiectau a rhaglenni newid hinsawdd pwysig.
Fel y nododd ein pwyllgor, mae pryder dirfawr am yr effaith y mae ailddyrannu arian wedi'i chael ar draws y portffolio newid hinsawdd. Mae'n ymddangos nad diffyg arian yw'r rheswm am y toriadau; mae'n ymwneud yn fwy â sut rydych chi wedi rheoli'r cyllid rydych chi wedi'i gael gan Lywodraeth y DU—ydych chi'n cofio, y £1.20 rydych chi'n ei gael yma am bob £1 sy'n cael ei gwario yn Lloegr.
Trwy gydol adroddiad y pwyllgor, mae'n nodi nad oedd y dystiolaeth ysgrifenedig a gawsom yn cyrraedd y safon a ddisgwyliwn, gyda gwybodaeth allweddol ar goll heb gydnabyddiaeth nac esboniad—ac mae hynny'n sôn am y gyllideb ddrafft yn fy mhortffolio i. Er enghraifft, nid yw'n glir faint o gyllid sydd wedi'i ddyrannu i gefnogi'r archwiliad dwfn o fioamrywiaeth, a chyda'r adroddiad chwemisol ar goll, pa gynnydd sy'n cael ei wneud?
Mae'r diffyg tryloywder hwn nid yn unig yn ei gwneud hi'n amhosibl i unrhyw un asesu'r gyllideb, ond mae hefyd yn rhwystro llawer o wleidyddion rhag gwneud eu gwaith. Sut y gellir disgwyl i ni weithio gyda'n gilydd tuag at ddyfodol mwy disglair i bobl Cymru, pan nad yw'r Llywodraeth yn rhoi gwybodaeth bwysig i ni, sy'n cael ein hethol i herio a chraffu ar y Llywodraeth hon? Dylai pobl Cymru allu ymddiried ynddynt, dylent allu gweld sut mae eu harian trethdalwyr yn cael ei ddefnyddio. Mae hyn yn bwysicach nag erioed o'r blaen. Rhaid i bob ceiniog gael ei neilltuo gydag ystyriaeth ac eglurder gofalus. Fel arall, rydym yn wynebu'r posibilrwydd o feithrin diffyg ymddiriedaeth ymysg y cyhoedd.
Nawr, yn fwy nag erioed, mae angen buddsoddiad arnom mewn newid yn yr hinsawdd, nid mewn mwy o brosiectau porthi balchder drud, fel ychwanegu 36 Aelod arall i'r Senedd hon.
Mewn cyferbyniad â'r rhan fwyaf o bobl yn y ddadl yma y prynhawn yma, dwi eisiau siarad am ddarn o'r gyllideb sy'n cael mwy o arian, sef Trafnidiaeth Cymru. Rwy'n berson sy'n credu'n gryf yn yr egwyddor o berchnogaeth gyhoeddus pan fo'n dod i drafnidiaeth gyhoeddus. Mae'r model preifat yn amlwg wedi methu. Rwy'n dal i gredu'n gryf yn ac yn gefnogol o'r egwyddor honno. Ni ellir dianc, gwaetha'r modd, o'r methiannau rŷn ni wedi eu gweld gyda TfW. Nid ar gyfer gwelliannau yn y gwasanaethau bydd y £110 miliwn sydd wedi'i glustnodi ar gyfer TfW yn cael ei wario, ond, fel sydd wedi cael ei grybwyll yn barod, i lenwi'r tyllau cyllid enfawr sy'n bodoli yn ei llyfrau.
In stark contrast to most of the contributors to the debate this afternoon, I want to talk about a part of the budget that's getting more money, namely Transport for Wales. I'm a firm believer in the principle of public ownership when it comes to public transport. The private model has obviously failed. I still strongly believe in and support that principle. But there is no escaping, regrettably, the failures that we've seen with TfW. It is not on improvements in services that the £110 million earmarked for TfW will be spent, but, as has been mentioned, on filling the huge funding holes that exist in its books.
And those millions spent to shore up this operator mean painful cuts must be found elsewhere. We're hearing in this debate, Dirprwy Lywydd, about just how painful the bite of these cuts will be: job losses, worsening quality of life, stripped back services, and desperately limited resources. So, the combined sum of £235 million that TfW has received since last October demands scrutiny.
I appreciate fully the unprecedented effects felt from the pandemic on passenger numbers. I'm also grateful that the Minister had explained some of the other mitigating factors at our committee scrutiny session recently, particularly the high added cost of replacing tracks on a dilapidated Victorian network that has seen a woeful lack of investment by Westminster for decades. Let's just keep in mind in this debate where we get the funding from as a Government and who ultimately is keeping Wales impoverished. Yes, there are major questions to be asked about how this money is being spent, but to claim that there is any kind of innocence from the Conservative Party really does—. Well, it goes beyond satire, I'm afraid.
Ac mae'r miliynau hynny sy'n cael eu gwario i gynnal y gweithredwr hwn yn golygu bod yn rhaid dod o hyd i doriadau poenus mewn mannau eraill. Rydym yn clywed yn y ddadl hon, Dirprwy Lywydd, pa mor boenus fydd brathiad y toriadau hyn: swyddi yn cael eu colli, ansawdd bywyd yn gwaethygu, gwasanaethau yn cael eu cwtogi, ac adnoddau cyfyngedig iawn. Felly, mae'r swm cyfunol o £235 miliwn y mae Trafnidiaeth Cymru wedi'i gael ers mis Hydref diwethaf yn galw am graffu.
Rwy'n gwerthfawrogi'n llawn yr effeithiau digynsail a deimlir o'r pandemig ar nifer y teithwyr. Rwyf hefyd yn ddiolchgar bod y Gweinidog wedi egluro rhai o'r ffactorau lliniaru eraill yn sesiwn graffu'r pwyllgor yn ddiweddar, yn enwedig y gost ychwanegol uchel o ddisodli traciau ar rwydwaith Fictoraidd adfeiliedig sydd wedi gweld diffyg buddsoddiad truenus gan San Steffan ers degawdau. Gadewch i ni gadw mewn cof yn y ddadl hon o ble rydym yn cael yr arian fel Llywodraeth a phwy yn y pen draw sy'n cadw Cymru yn dlawd. Oes, mae cwestiynau mawr i'w gofyn ynglŷn â sut mae'r arian hwn yn cael ei wario, ond mae honni bod unrhyw fath o ddiniweidrwydd gan y Blaid Geidwadol wir yn—. Wel, mae'n mynd y tu hwnt i ddychan, mae gen i ofn.
Would you just take a tiny intervention?
A fyddech chi'n cymryd ymyrraeth fach iawn?
Yes, certainly.
Byddwn, wrth gwrs.
Okay. How can we get the blame when it's you taking all the decisions, making all the policy, and voting them through every single time together, as part of your co-operation agreement? Yes, it is called a 'co-operation agreement'. I was going to say 'coalition'.
Iawn. Sut allwn ni gael y bai pan mai chi sy'n gwneud yr holl benderfyniadau, yn llunio'r holl bolisïau, ac yn pleidleisio drostyn nhw bob tro gyda'ch gilydd, fel rhan o'ch cytundeb cydweithio? Ydy, mae'n cael ei alw'n 'gytundeb cydweithio'. Roeddwn i'n mynd i ddweud 'clymblaid'.
Diolch, Janet. As I was just setting out, I think that there are major questions that need to be asked about how that money is spent, but it's a smaller pie because that pie that was put into the oven was put there by the Westminster Government. We should be getting a bigger pie. We should be baking the pie ourselves, frankly, but there we are. This Government, of course, does—[Interruption.] I'm not going to continue that metaphor. I think it could get overbaked very quickly. [Members of the Senedd: 'Oh.'] Oh, I know.
This Government, though, as I was about to say, does bear responsibility for relying on the ambitious and, in hindsight, unrealistic revenue projections that were provided by the KeolisAmey bid for the TfW franchise in 2018, which has completely derailed a sustainable and consistent funding framework for TfW over the past few years. Now, as I've mentioned previously, it is in the public interest that the Welsh Government publishes that information that underpinned the bid projections in 2018. I'm sure the bid was put forward and believed in good faith, but lessons surely have to be learned for the future, so that we can have a well-functioning public rail network that represents value for money. We also surely need clear contingency plans to prevent future disruptions to passenger numbers having such a destabilising influence on Welsh public finances.
And all the while, of course, bus services, which account for three quarters of all public transport journeys undertaken in Wales, are being starved of funding. There does seem to be a double standard here, or at least a disconnect, because whereas the vast expanse of investment in rail has primarily been justified by the ongoing fallout from the pandemic, the withdrawal of the bus emergency scheme suggests that bus operators are not being granted that same leeway.
It was interesting and concerning to note the Minister's assertion that we would have seen closures of rail services without this substantial outlay for TfW, and that is of course exactly what's happening already to bus routes across Wales. Around 10 per cent of Wales's bus routes were reduced or withdrawn during the summer of last year due to a lack of funding. The Confederation of Passenger Transport estimates that a further 15 to 25 per cent will be at risk over the coming year. The communities across the length and breadth of Wales who don't have access to the rail network risk becoming even more disconnected, even more isolated, as a result of the spending plans.
All the points I've raised underline, I believe, the gravity of the injustice surrounding Westminster's continued denial to Wales of HS2 consequential funding. The billions of pounds rightfully owed to us could have paid for this shortfall in TfW's finances several times over, with plenty of money to spare to reverse the devastating cuts that have been imposed elsewhere in the budget. The continued silence—and, I'm afraid, indifference, it seems—from both the Tory Government and the Labour Government in waiting in Westminster on this matter shows how little hope we have of things changing.
I'm aware of the time, Dirprwy Lywydd. We cannot wait for Westminster to grow a conscience; they treat us with contempt. I would urge Labour and Conservative Members to demand better from their UK party leaders, because if we don't stand up for what is right for Wales, we're destined to return to the same disastrous position of combing through the ruinous consequences of Westminster's perennial neglect.
Diolch, Janet. Fel yr oeddwn i'n ei nodi, rwy'n credu bod yna gwestiynau mawr y mae angen eu gofyn am sut mae'r arian hwnnw'n cael ei wario, ond mae'n deisen lai oherwydd bod y deisen honno a roddwyd yn y ffwrn wedi'i rhoi yno gan Lywodraeth San Steffan. Fe ddylen ni fod yn cael teisen fwy. Fe ddylen ni fod yn pobi'r deisen ein hunain, a dweud y gwir, ond dyna ni. Mae'r Llywodraeth hon, wrth gwrs, yn—[Torri ar draws.] Nid wyf am barhau â'r trosiad hwnnw. Rwy'n credu y gallai gael ei or-goginio'n gyflym. [Aelodau'r Senedd: 'O.'] O dwi'n gwybod.
Mae'r Llywodraeth hon, fodd bynnag, fel yr oeddwn ar fin dweud, yn gyfrifol am ddibynnu ar y rhagamcanion refeniw uchelgeisiol ac, o edrych yn ôl, afrealistig a ddarparwyd gan gais KeolisAmey ar gyfer masnachfraint Trafnidiaeth Cymru yn 2018, sydd wedi taflu fframwaith ariannu cynaliadwy a chyson ar gyfer Trafnidiaeth Cymru oddi ar y cledrau yn llwyr dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf. Nawr, fel yr wyf wedi sôn o'r blaen, mi hi er budd y cyhoedd fod Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi'r wybodaeth honno a oedd yn sail i ragamcanion y cynnig yn 2018. Rwy'n siŵr bod y cais wedi'i gyflwyno a'i gredu'n ddidwyll, ond does bosib bod yn rhaid dysgu gwersi ar gyfer y dyfodol, fel y gallwn gael rhwydwaith rheilffyrdd cyhoeddus sy'n gweithredu'n dda sy'n cynrychioli gwerth am arian. Does bosib hefyd fod angen cynlluniau wrth gefn clir arnom er mwyn sicrhau na fydd unrhyw darfu ar nifer y teithwyr yn y dyfodol yn cael dylanwad mor ansefydlog ar gyllid cyhoeddus Cymru.
Ac yn y cyfamser, wrth gwrs, mae gwasanaethau bysiau, sy'n cyfrif am dri chwarter yr holl deithiau trafnidiaeth gyhoeddus sy'n cael eu gwneud yng Nghymru, yn cael eu hamddifadu o gyllid. Mae'n ymddangos bod safon ddwbl yma, neu o leiaf ddatgysylltiad, oherwydd tra bod y buddsoddiad helaeth mewn rheilffyrdd wedi'i gyfiawnhau'n bennaf gan effaith barhaus y pandemig, mae'r penderfyniad i dynnu'r cynllun argyfwng bysiau yn ôl yn awgrymu nad yw gweithredwyr bysiau yn cael yr un hyblygrwydd.
Roedd yn ddiddorol ac yn destun pryder nodi honiad y Gweinidog y byddem wedi gweld gwasanaethau rheilffyrdd yn cau heb y gwariant sylweddol hwn ar gyfer Trafnidiaeth Cymru, ac wrth gwrs dyna'n union sy'n digwydd eisoes i lwybrau bysiau ledled Cymru. Cafodd tua 10 y cant o lwybrau bysiau Cymru eu lleihau neu eu tynnu'n ôl yn ystod haf y llynedd oherwydd diffyg cyllid. Mae Cydffederasiwn Trafnidiaeth Teithwyr yn amcangyfrif y bydd 15 i 25 y cant arall mewn perygl dros y flwyddyn nesaf. Mae risg y bydd y cymunedau ar hyd a lled Cymru nad oes ganddynt fynediad i'r rhwydwaith rheilffyrdd yn dod yn fwy datgysylltiedig, hyd yn oed yn fwy ynysig, o ganlyniad i'r cynlluniau gwariant.
Mae'r holl bwyntiau rwyf wedi'u codi yn tanlinellu, rwy'n credu, difrifoldeb yr anghyfiawnder ynghylch cyllid canlyniadol HS2 y mae San Steffan yn parhau i'w wadu i Gymru. Gallai'r biliynau o bunnoedd sy'n ddyledus i ni fod wedi talu am y diffyg hwn yng nghyllid Trafnidiaeth Cymru sawl gwaith drosodd, gyda digon o arian i'w sbario i wrthdroi'r toriadau dinistriol a osodwyd mewn mannau eraill yn y gyllideb. Mae'r distawrwydd parhaus—ac, mae arnaf ofn, y difaterwch, mae'n ymddangos—gan y Llywodraeth Dorïaidd a'r darpar Lywodraeth Lafur yn San Steffan ar y mater hwn yn dangos cyn lleied o obaith sydd gennym y bydd pethau'n newid.
Rwy'n ymwybodol o'r amser, Dirprwy Lywydd. Allwn ni ddim aros i San Steffan dyfu cydwybod; maen nhw'n ein trin ni â dirmyg. Byddwn i'n annog Aelodau Llafur a Cheidwadol i fynnu gwell gan arweinwyr eu pleidiau yn y DU, oherwydd os na fyddwn ni'n sefyll dros yr hyn sy'n iawn i Gymru, rydym yn sicr o ddychwelyd i'r un sefyllfa drychinebus o orfod mynd i'r afael â chanlyniadau dinistriol esgeulustod parhaol San Steffan.
Just to remind Members, we have nine speakers still on the list, plus the Minister to respond, and half an hour left for the allocated time, so please keep yourselves to your time.
Er mwyn atgoffa'r Aelodau, mae gennym naw siaradwr ar y rhestr o hyd, ynghyd â'r Gweinidog i ymateb, a hanner awr ar ôl am yr amser penodedig, felly cadwch eich hunain i'ch amser.
I want to emphasise the risks we're taking by reducing preventative spend. This is something that the future generations commissioner has warned us. Reducing preventative spend will have the potential to increase demand on services in future years, and nowhere is that clearer than on the health budget.
It is astonishing that primary care is seeing 1.5 million people every month, which represents half the population of Wales, which indicates that we have a great deal more to do in terms of promoting a healthier nation that is less dependent on ill-health services. That's very, very difficult to do in the context of all the challenges that communities are facing around shortages of money and the rise in the cost of living, but it's something that we have to be keeping an eye on all the time.
I just wanted to take issue with the opening remarks from the finance Minister that it wasn't possible to invest more in primary prevention until we have better resourced core services. I think that's a chicken-and-egg argument, and one I don't think we can afford to go on using. Because at the end of the day, failure to prevent problems happening turns them into much more expensive problems further down the line. For example, we face further junior doctor strikes, which will undoubtedly lead to more cancelled operations and less efficient use of expensive capital equipment, and much more administrative costs in trying to ensure that we avert disasters whilst the junior doctors are on strike. I appreciate that we can't do what Scotland is doing and spend money we don't have yet. Until the Treasury is clear on what money we're going to be getting, it's impossible to know whether we're able to meet the demands of people who are suffering from a huge reduction in their incomes.
I think we have some serious challenges here. In the Minister's response, I wondered if she could tell us how successful we are being on eliminating unnecessary bureaucracy and duplication of effort. I fully appreciate the efforts by the education Minister to consolidate 25 grants into four, which I'm sure has saved a lot of time for headteachers, but unfortunately it doesn't mean that the amount of money that is going to be in schools' budgets doesn't paint a very challenging future for how we're going to be supporting young people with additional learning needs.
Similarly, I can see why in the climate change budget we're investing a huge amount of additional money in homelessness; it's gone up from £46 million in the current year to £215 million in the forthcoming year. That's very welcome, because preventing homelessness is also a way of not causing people to become seriously unwell, both mentally and physically. But nevertheless, it has meant cutbacks in the ambition of the Warm Homes programme, slowing down the Warm Homes programme, which obviously means less money in people's pockets when they're having to shell out for expensive fossil fuels to heat their homes.
I think we need more of the sort of example shown by Lynne Neagle in driving up the uptake of Healthy Start vouchers by having mandatory training for health visitors and midwives, which has ensured, as we now know from the First Minister this afternoon, that it has gone up to 78 per cent of those who are eligible now receiving that benefit, which obviously means more money in the pockets of pregnant women and mothers with children under four years old.
That's the sort of thing that we need to ensure that all Government departments are thinking about: how can we actually increase the amount of money we've got coming into Wales through the uptake of grants that are available, not just in the inadequate core budget that the UK Government is serving up for us. It also means that we are getting more money into people's pockets by all other means as well, and we take really seriously the impending storm of problems that we may be creating for ourselves through reducing money on prevention.
Rwyf am bwysleisio'r risgiau yr ydym yn eu cymryd drwy leihau gwariant ataliol. Mae hyn yn rhywbeth y mae comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol wedi ein rhybuddio. Bydd gan leihau gwariant ataliol y potensial i gynyddu'r galw ar wasanaethau yn y blynyddoedd i ddod, ac nid oes unman yn gliriach nag ar y gyllideb iechyd.
Mae'n rhyfeddol bod gofal sylfaenol yn gweld 1.5 miliwn o bobl bob mis, sy'n cynrychioli hanner poblogaeth Cymru, sy'n dangos bod gennym lawer mwy i'w wneud o ran hyrwyddo cenedl iachach sy'n llai dibynnol ar wasanaethau afiechyd. Mae hynny'n anodd iawn, iawn i'w wneud yng nghyd-destun yr holl heriau y mae cymunedau'n eu hwynebu ynghylch prinder arian a'r cynnydd mewn costau byw, ond mae'n rhywbeth y mae'n rhaid i ni fod yn cadw llygad arno drwy'r amser.
Roeddwn i dim ond eisiau mynd i'r afael â'r sylwadau agoriadol gan y Gweinidog cyllid nad oedd yn bosib buddsoddi mwy mewn atal sylfaenol nes ein bod ni wedi darparu gwell adnoddau ar gyfer gwasanaethau craidd. Rwy'n credu bod honno'n ddadl iâr ac wy, ac yn un nad wyf yn credu y gallwn fforddio parhau i'w defnyddio. Oherwydd ar ddiwedd y dydd, mae methu ag atal problemau rhag digwydd yn eu troi'n broblemau llawer mwy costus ymhellach i lawr y llinell. Er enghraifft, rydym yn wynebu rhagor o streiciau meddygon iau, a fydd yn sicr yn arwain at lawdriniaethau wedi'u canslo a defnydd llai effeithlon o offer cyfalaf drud, a chostau llawer mwy gweinyddol wrth geisio sicrhau ein bod yn osgoi trychinebau tra bod y meddygon iau ar streic. Rwy'n gwerthfawrogi na allwn wneud yr hyn y mae'r Alban yn ei wneud a gwario arian nad oes gennym eto. Hyd nes y bydd y Trysorlys yn glir ynghylch pa arian y byddwn yn ei gael, mae'n amhosibl gwybod a allwn fodloni gofynion pobl sy'n dioddef o ostyngiad enfawr yn eu hincwm.
Rwy'n credu bod gennym ni heriau difrifol yma. Yn ymateb y Gweinidog, roeddwn i'n meddwl tybed a allai ddweud wrthym pa mor llwyddiannus yr ydym ni ar ddileu biwrocratiaeth ddiangen a dyblygu ymdrech. Rwy'n llwyr werthfawrogi ymdrechion y Gweinidog Addysg i atgyfnerthu 25 o grantiau yn bedwar, ac rwy'n siŵr bod hyn wedi arbed llawer o amser i benaethiaid, ond yn anffodus nid yw'n golygu nad yw swm yr arian a fydd yng nghyllideb ysgolion yn creu dyfodol heriol iawn ar gyfer sut y byddwn yn cefnogi pobl ifanc ag anghenion dysgu ychwanegol.
Yn yr un modd, gallaf weld pam yn y gyllideb newid hinsawdd ein bod yn buddsoddi swm enfawr o arian ychwanegol mewn digartrefedd; mae wedi codi o £46 miliwn yn y flwyddyn bresennol i £215 miliwn yn y flwyddyn i ddod. Mae hynny i'w groesawu'n fawr, oherwydd mae atal digartrefedd hefyd yn ffordd o beidio ag achosi i bobl fynd yn ddifrifol wael, yn feddyliol ac yn gorfforol. Ond serch hynny, mae wedi golygu toriadau yn uchelgais y rhaglen Cartrefi Cynnes, gan arafu'r rhaglen Cartrefi Cynnes, sy'n amlwg yn golygu llai o arian ym mhocedi pobl pan fyddan nhw'n gorfod talu am danwydd ffosil drud i gynhesu eu cartrefi.
Rwy'n credu bod angen mwy o'r math o enghraifft a ddangosir gan Lynne Neagle wrth gynyddu'r nifer sy'n manteisio ar dalebau Cychwyn Iach trwy gael hyfforddiant gorfodol ar gyfer ymwelwyr iechyd a bydwragedd, sydd wedi sicrhau, fel y gwyddom bellach gan y Prif Weinidog y prynhawn yma, ei fod wedi mynd i fyny at 78 y cant o'r rhai sy'n gymwys nawr yn derbyn y budd-dal hwnnw. Mae hyn yn amlwg yn golygu mwy o arian ym mhocedi menywod beichiog a mamau â phlant dan bedair oed.
Dyna'r math o beth sydd angen arnom i sicrhau bod pob adran o'r Llywodraeth yn meddwl amdano: sut y gallwn ni gynyddu faint o arian sydd gennym ni mewn gwirionedd yn dod i mewn i Gymru drwy dderbyn grantiau sydd ar gael, nid yn unig yn y gyllideb graidd annigonol y mae Llywodraeth y DU yn ei darparu ar ein cyfer. Mae hefyd yn golygu ein bod yn cael mwy o arian i bocedi pobl drwy bob dull arall hefyd, ac rydym yn cymryd o ddifrif y storm o broblemau sydd ar ddod y gallem fod yn eu creu i ni ein hunain trwy leihau arian ar atal.
I want to speak just briefly, if I can, on the situation facing children and young people as a result of today's budget. Our children really are our future and we have a duty in this Chamber to act in the best interests of future generations. That's why an Act was passed in this Senedd a number of years ago. And yet what we see in this particular budget are cuts to education spending and cuts to apprenticeships, both of which will have an impact on young people. Those decisions have been made, as has already been said in this Chamber, without any children's rights impact assessment at all, in spite of the duty upon Welsh Ministers to ensure that the decisions that they make have regard to the UN Convention on the Rights of the Child.
I find it, frankly, astonishing, because we do know that, if you don't have a decent education, then it affects everything in the future. It affects your earning potential, it means you're more likely to end up in poverty, and poverty affects your health outcomes. It affects the investment that comes into your nation. And it is a matter of shame, I think, that this Welsh Government has seen our international rankings in the PISA results, the independent tests that are conducted every few years, which give us the accolade of being the worst education system in the United Kingdom. We've gone backwards in maths, backwards in science, backwards in our reading scores and, worse than that, we are the only part of the United Kingdom—Wales is the only part of the United Kingdom—in the bottom half of the international league tables. So, given that record, you would expect to see a Government that wanted to prioritise spending on education in order to make sure that that situation was turned around for the future. But, as I say, that is not what we're seeing in this particular budget.
The Welsh Government will of course bleat that there's insufficient cash coming from the UK Government in order to invest in our education system. But we know that, in England, the fact of the matter is that spending on schools has gone up. So, if spending on schools has gone up in England, it means there's an opportunity to put spending up here in Wales, because we know that, for every £1 that's spent in a devolved area, including on pupils in our schools, in England, then Wales gets £1.20 to spend. So, there's absolutely no excuse whatsoever for the reduction in school spending here in Wales.
I appreciate the other excuse that the Government might have is that it devolves, effectively, responsibility for education spending to local authorities and it's up to them to decide how to carve up the cash that they are given. But we know that the funding formula is grossly unfair and inadequate. It's grossly unfair particularly to north Wales authorities and to authorities in rural parts of Wales as well. That's why we have called consistently now, for a number of years, for an independent review—no-one's got anything to fear from an independent review—of the funding formula to make sure that every part of Wales gets its fair share of investment. That has not been the case from this Welsh Government or predecessor Welsh Governments either, and we need to address that matter.
It's because of that that, in places like Conwy and Denbighshire, council tax payers are going to have to pay a 10 per cent increase in their council tax while still seeing a reduction in the public services that those local authorities are able to provide, including the investment that they can put in to things like schools, libraries and other important public services for the future. So, I would like to see, Minister, some change of direction in your budget, a shift of resources from things that, frankly, the people of Wales do not regard as priorities—things like increasing the number of politicians, things like the investment that you put in to a nationalised airport that didn't need to be nationalised, the millions of pounds that we spend on mini embassies around the world, which no doubt do wonderful and valuable work, but, frankly, are a luxury we cannot afford to keep going, the money that you keep bunging to the unions with the Wales union learning fund on an annual basis. Let's see some fairness in the way that you carve up the cash, so that local authorities, particularly in north Wales, in places like Conwy and Denbighshire that I represent, have a fair settlement.
It is a disgrace, frankly, that Newport and Cardiff, year in, year out, get increases of more than double the rate of increase in the grant going to Conwy this year in the revenue support grant. So, let's see some fairness, let's see future generations protected from this barrage of cuts, so that we can have some generational fairness in the way that the budget is spent in the future. [Interruption.] I am out of time, but I'll happily take an intervention.
Rwyf eisiau siarad yn fyr, os gallaf i, am y sefyllfa sy'n wynebu plant a phobl ifanc o ganlyniad i'r gyllideb heddiw. Ein plant yw ein dyfodol ac mae gennym ddyletswydd yn y Siambr hon i weithredu er budd cenedlaethau'r dyfodol. Dyna pam y pasiwyd Deddf yn y Senedd hon nifer o flynyddoedd yn ôl. Ac eto yr hyn a welwn yn y gyllideb benodol hon yw toriadau i wariant addysg a thoriadau i brentisiaethau, a bydd y ddau ohonynt yn cael effaith ar bobl ifanc. Gwnaed y penderfyniadau hynny, fel y dywedwyd eisoes yn y Siambr hon, heb unrhyw asesiad effaith ar hawliau plant o gwbl, er gwaethaf y ddyletswydd ar Weinidogion Cymru i sicrhau bod y penderfyniadau a wnânt yn ystyried Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn.
Rwy'n ei gweld hi, a dweud y gwir, yn syfrdanol, oherwydd rydyn ni'n gwybod, os nad oes gennych chi addysg dda, yna mae'n effeithio ar bopeth yn y dyfodol. Mae'n effeithio ar eich potensial i ennill, mae'n golygu eich bod yn fwy tebygol o fynd i dlodi, ac mae tlodi yn effeithio ar eich canlyniadau iechyd. Mae'n effeithio ar y buddsoddiad sy'n dod i mewn i'ch cenedl. Ac mae'n destun cywilydd, rwy'n credu, fod Llywodraeth Cymru wedi gweld ein safleoedd rhyngwladol yng nghanlyniadau PISA, y profion annibynnol sy'n cael eu cynnal bob ychydig o flynyddoedd, sy'n rhoi'r anrhydedd i ni o fod y system addysg waethaf yn y Deyrnas Unedig. Rydyn ni wedi mynd yn ôl mewn mathemateg, yn ôl mewn gwyddoniaeth, yn ôl yn ein sgorau darllen ac, yn waeth na hynny, ni yw'r unig ran o'r Deyrnas Unedig—Cymru yw'r unig ran o'r Deyrnas Unedig—yn hanner isaf tablau'r gynghrair ryngwladol. Felly, o ystyried yr hanes hwnnw, byddech yn disgwyl gweld Llywodraeth a oedd am flaenoriaethu gwariant ar addysg er mwyn sicrhau bod y sefyllfa honno'n cael ei gwrthdroi ar gyfer y dyfodol. Ond, fel y dywedais i, nid dyna'r hyn yr ydym yn ei weld yn y gyllideb benodol hon.
Bydd Llywodraeth Cymru wrth gwrs yn dweud nad oes digon o arian yn dod oddi wrth Lywodraeth y DU er mwyn buddsoddi yn ein system addysg. Ond rydym yn gwybod, yn Lloegr, mai'r ffaith amdani yw bod gwariant ar ysgolion wedi cynyddu. Felly, os yw'r gwariant ar ysgolion wedi cynyddu yn Lloegr, mae'n golygu bod cyfle i wario yma yng Nghymru, gan ein bod yn gwybod, am bob £1 sy'n cael ei wario mewn maes datganoledig, gan gynnwys ar ddisgyblion yn ein hysgolion, yn Lloegr, yna mae Cymru'n cael £1.20 i'w wario. Felly, does dim esgus o gwbl dros y gostyngiad yng ngwariant ysgolion yma yng Nghymru.
Rwy'n gwerthfawrogi'r esgus arall a allai fod gan y Llywodraeth sef ei bod yn datganoli, i bob pwrpas, gyfrifoldeb dros wariant addysg i awdurdodau lleol a mater iddyn nhw yw penderfynu sut i rannu'r arian a roddir iddynt. Ond gwyddom fod y fformiwla ariannu yn hynod annheg ac annigonol. Mae'n hynod annheg yn enwedig i awdurdodau'r gogledd ac i awdurdodau mewn rhannau gwledig o Gymru hefyd. Dyna pam rydyn ni wedi galw'n gyson nawr, ers nifer o flynyddoedd, am adolygiad annibynnol—does gan neb unrhyw beth i'w ofni o adolygiad annibynnol—o'r fformiwla ariannu i wneud yn siŵr bod pob rhan o Gymru yn cael ei chyfran deg o fuddsoddiad. Nid yw hynny wedi bod yn wir o ran y Llywodraeth hon na Llywodraethau Cymru blaenorol, ac mae angen i ni fynd i'r afael â'r mater hwnnw.
Oherwydd hynny, mewn lleoedd fel Conwy a sir Ddinbych, bydd yn rhaid i dalwyr y dreth gyngor dalu cynnydd o 10 y cant yn eu treth gyngor gan weld, ar yr un pryd, ostyngiad yn y gwasanaethau cyhoeddus y gall yr awdurdodau lleol hynny eu darparu, gan gynnwys y buddsoddiad y gallant ei roi i bethau fel ysgolion, Llyfrgelloedd a gwasanaethau cyhoeddus pwysig eraill ar gyfer y dyfodol. Felly, hoffwn weld, Gweinidog, rywfaint o newid cyfeiriad yn eich cyllideb, symud adnoddau o bethau nad yw pobl Cymru, a dweud y gwir, yn eu hystyried yn flaenoriaethau—pethau fel cynyddu nifer y gwleidyddion, pethau fel y buddsoddiad rydych chi'n ei roi mewn i faes awyr gwladoledig nad oedd angen ei wladoli, y miliynau o bunnau yr ydym yn ei wario ar lysgenadaethau bychain ledled y byd, sydd, heb os, yn gwneud gwaith gwych a gwerthfawr, ond, a dweud y gwir, yn foethusrwydd na allwn ei fforddio, yr arian rydych chi'n ei dywallt i'r undebau gyda chronfa ddysgu undebau Cymru yn flynyddol. Gadewch i ni weld rhywfaint o degwch yn y ffordd yr ydych yn rhannu'r arian, fel bod awdurdodau lleol, yn enwedig yn y gogledd, mewn lleoedd fel Conwy a sir Ddinbych yr wyf yn eu cynrychioli, yn cael setliad teg.
Mae'n warthus, a dweud y gwir, bod Casnewydd a Chaerdydd, flwyddyn ar ôl blwyddyn, yn cael cynnydd o fwy na dwbl cyfradd y cynnydd yn y grant sy'n mynd i Gonwy eleni yn y grant cynnal refeniw. Felly, gadewch i ni weld rhywfaint o degwch, gadewch i ni weld cenedlaethau'r dyfodol yn cael eu hamddiffyn rhag y pelediad hwn o doriadau, fel y gallwn gael rhywfaint o degwch cenhedlaeth yn y ffordd y caiff y gyllideb ei gwario yn y dyfodol. [Torri ar draws.] Mae fy amser ar ben, ond rwy'n hapus i gymryd ymyriad.
No, you will not take an intervention.
Na, ni fyddwch yn cymryd unrhyw ymyriad.
Gaf i ddechrau drwy gysylltu fy hun efo sylwadau Jayne Bryant fel Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg? Yn amlwg, dwi'n aelod o'r pwyllgor, wedyn does dim syndod fy mod i'n cytuno. Ond mi oedd y pwyntiau yna'n eithriadol o bwysig—yn amlwg, rhai ohonyn nhw'n cael eu hategu gan Darren Millar. Ond yn sicr, mae'n rhaid inni feddwl o ddifri. Os ydyn ni o ddifri efo'r Ddeddf sydd gennym ni, Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, mae yna bethau rydym ni wir, wir angen canolbwyntio arnyn nhw.
Dwi'n falch iawn bod Mabon ap Gwynfor hefyd wedi'n hatgoffa ni, yn yr un cyd-destun, mai pwysigrwydd y penderfyniadau yma ydy'r effaith ar bobl. Wedi'r cyfan, pobl sydd wedi bod yn cysylltu efo ni i gyd i fynegi eu siom am y toriadau amrywiol. Pobl sy'n cysylltu efo ni i ddweud am effaith y toriadau yma, beth fyddant yn ei olygu nid dim ond iddyn nhw, ond i'w plant nhw a hefyd cenedlaethau'r dyfodol. Felly, mae yna gyfrifoldeb arnom ni. Mae'n hawdd dod yma a chael rhethreg a phwyntio bys, ac mi fyddwn ni'n gobeithio y gallem ni, mewn blwyddyn o etholiad cyffredinol, gytuno bod angen i bwy bynnag fydd yn arwain Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn dilyn yr etholiad hwnnw edrych o ddifri ar yr arian rydym ni yn ei dderbyn yma, oherwydd dydy o ddim yn ddigonol. Mae'n rhaid inni uno i frwydro am yr hyn mae Cymru'n ei haeddu, ond yn fwy pwysig, ein cymunedau ni a phobl Cymru.
Rydym ni i gyd yn deall difrifoldeb y sefyllfa sydd ohoni o ran cyllideb Llywodraeth Cymru, ond mae yna bethau mae'n rhaid inni dynnu sylw atyn nhw, wrth gwrs. Fel y soniwyd, mae plant a phobl ifanc, a'r toriadau sylweddol i'r gyllideb addysg, yn rhywbeth sydd yn peri pryder. Rydym ni'n gwybod am yr heriau presennol yn y maes addysg o ran cadw a recriwtio staff, sicrhau darpariaeth anghenion dysgu ychwanegol sy’n diwallu anghenion dysgwyr yn eu dewis iaith lle bynnag eu bo nhw'n byw yng Nghymru, y bwlch cyflawni a’r cysylltiad gyda anghyfartaledd, fel amlygwyd gyda chanlyniadau PISA. Mi hoffwn i ofyn, felly, fel mae eraill wedi, pa asesiad sydd wedi ei wneud gan y Llywodraeth o effaith y toriadau arfaethedig yma ar blant a phobl ifanc yn benodol.
O ran tâl athrawon, allwch chi gadarnhau a fydd Llywodraeth Cymru yn ariannu’n llawn y cyfran o’r codiad tâl o 5 y cant ar gyfer athrawon a gytunwyd fis Hydref diwethaf? Dydy'r setliad llywodraeth leol ddim yn ddigonol er mwyn medru talu hyn yn llawn. Hoffwn ofyn, felly, i’r Llywodraeth ystyried adfer y model ariannu rheolaidd y cytunwyd arno ar gyfer y dyfarniad cyflog blaenorol i leddfu'r pwysau cyllidol eithafol ar lywodraeth leol. Yn bellach, dylai Llywodraeth Cymru hefyd ofyn am eglurhad gan Drysorlys y Deyrnas Unedig, fel mater o frys, ar gyllid ar gyfer cyfraniadau pensiwn athrawon.
Maes arall sydd wedi llenwi fy mewnflwch ydy diwylliant a’r celfyddydau, lle mae toriadau sylweddol. Mi fyddwch chi'n ymwybodol bod pryderon dybryd wedi eu codi ynghylch diogelwch y casgliadau cenedlaethol—nid o ran cael eu dwyn, ond yn hytrach eu diogelwch o fewn yr adeiladau eu hunain gan ddŵr ac amgylchiadau anaddas. Dwi’n siŵr ein bod ni gyd yn cofio’r tân brawychus a ddinistriodd amgueddfa genedlaethol Brasil yn 2018, gyda 92.5 y cant o’r casgliadau wedi eu colli am byth. Yn dilyn y tân, fe ddywedodd dirprwy gyfarwyddwr yr amgueddfa mai bai gwleidyddion oedd y tân, gan ddweud bod curaduron, a dwi’n dyfynnu yma:
Could I start by associating myself with the comments made by Jayne Bryant as Chair of the Children, Young People and Education Committee? I'm obviously a member of the committee, so it's no surprise that I agree. But those points were very important—some of them were echoed by Darren Millar. But certainly, we have to think seriously. If we're serious about the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, there are things that we truly need to focus on.
I'm very pleased that Mabon ap Gwynfor also reminded us, in the same context, that the importance of these decision is the impact on people. After all, it's people that have been contacting us to express their disappointment about the various cuts. People contact us to tell us about the impact of these cuts and what they'll mean, not only for them, but their children and also future generations. So, there is a responsibility on us. It's easy to come here and have rhetoric and point the finger, but I hope that, in a year of a general election, we could agree that there is a need for whoever will be leading the UK Government following that election to look seriously at the funding that we do receive here, because it isn't adequate. We have to unify to fight for what Wales deserves, but more importantly, our communities and the people of Wales.
We all understand the severity of the current situation in terms of the Welsh Government's budget, but there are things that we have to draw attention to, of course. As was mentioned, children and young people, and the significant cuts to the education budget, are something that causes us concern. We know about the current challenges in terms of recruitment and retention in education, ensuring additional learning needs provision that meets the needs of learners in their chosen language, wherever they live in Wales, and the attainment gap and the link with inequality, as highlighted in the PISA results. I'd like to ask, therefore, as others have, what assessment has been made by the Government of the impact of these proposed cuts on children and young people specifically.
In terms of teacher pay, could you confirm whether the Government will fully fund its share of the 5 per cent pay rise for teachers that was agreed last October? The local government settlement is not sufficient to be able to pay this in full. I would therefore like to ask the Government to consider restoring the regular funding model agreed for the previous pay award to ease the extreme financial pressure on local government. Furthermore, the Welsh Government should also seek clarification from the UK Treasury, as a matter of urgency, on funding for teachers' pension contributions.
Another area that has filled my inbox is culture and the arts, where there are significant cuts. You'll be aware that serious concerns have been raised about the security of the national collections—not in terms of being stolen, but rather their safety within the buildings themselves from water and unsuitable conditions. I'm sure that we all remember the terrifying fire that destroyed Brazil's national museum in 2018, with 92.5 per cent of the collections being lost forever. Following the fire, the deputy director of the museum said that the fire was the fault of politicians, saying that the curators, and I'm quoting here,
'fought with different governments to get adequate resources to preserve what is now completely destroyed'.
'wedi brwydro gyda llywodraethau gwahanol i gael digon o adnoddau i warchod yr hyn sydd bellach wedi'i ddinistrio'n llwyr'.
Duw â’n gwaredo pe byddai yr un peth yn digwydd yma, a hoffwn wybod heddiw pa drafodaethau mae’r Gweinidog wedi eu cael gyda’r Dirprwy Weinidog â chyfrifoldeb dros ddiwylliant ynglŷn â’r mater hwn, a pha sicrwydd all hi ei roi na fydd y toriadau yn peryglu ein casgliadau cenedlaethol. A allwch chi hefyd roi sicrwydd pellach fod y polisi mynediad am ddim i'n hamgueddfeydd cenedlaethol, sydd wedi bod mor llwyddiannus, yn un mae’r Llywodraeth yn parhau i ymrwymo iddo?
Yn bellach, hoffwn ddeall pam fod y comisiwn brenhinol yn wynebu toriad o 22 y cant, a fydd yn cael effaith andwyol ar gorff sy’n cyflawni gymaint ar gyllideb fach iawn. Byddai toriad o 22 y cant yn golygu lleihad posib o bron i draean o’r gweithlu o 28. A oes sgyrsiau wedi bod i drafod lleihau y toriad i rywbeth fyddai yn llai niweidiol? A sut mae’r Llywodraeth yn ymateb i bryderon eraill gan y cyngor celfyddydau a’r cyngor llyfrau, a’u cefnogwyr? Mae'r rhain yn sectorau sy’n gwneud cymaint o ran iechyd a lles pobl yn ein cymunedau, ond hefyd o ran economi Cymru fel cyflogwyr, ond hefyd o ran twristiaeth. Maen nhw’n rhan annatod o’n hunaniaeth fel cenedl, ac mae’n rhaid i'r Llywodraeth wneud mwy i fuddsoddi ynddyn nhw fel rhan o sicrhau twf economaidd. Felly, mae’n hollbwysig ein bod yn cael gwybod heddiw sut bydd y Llywodraeth yn sicrhau hynny.
Heaven help us if the same thing happened here, and I would like to know today what discussions the Minister has had with the Deputy Minister with responsibility for culture regarding this matter, and what assurances she can give us that the cuts will not endanger our national collections. Could you also provide further assurances that the policy of free entry to our national museums, which has been so successful, is one that the Government remains committed to?
Furthermore, I'd like to understand why the royal commission is facing a cut of 22 per cent, which will have a detrimental impact on a body that achieves so much on a very small budget. A cut of 22 per cent would mean a possible reduction of almost a third of the workforce of 28. Have there been talks to discuss reducing the cut to something that will be less harmful? And how does the Government respond to other concerns expressed by the arts council and the books council, and their supporters? These are sectors that do so much in terms of the health and well-being of people in our communities, but also in terms of the Welsh economy as employers, but also in terms of tourism. They are an integral part of our identity as a nation, and the Government must do more to invest in them as part of ensuring economic growth. So, it is vital that we are told today how the Government will ensure that.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
A decade of UK Government austerity, a botched Brexit and Liz Truss have brought the UK to its knees: people unable to pay mortgages and public sector wages stagnating while expecting them to be more productive. Taxes are the highest since the 1940s, but the public services we all rely on have been starved of cash. Any extra over the last three years has fallen into a black hole of inflationary pressures, and yet the Welsh Conservatives come forward with a shopping list and hypocrisy. On top of Welsh Government's budget being £1.3 billion worse off than when it was set in 2020-21, the settlement doesn't replace lost European funding for Wales's national projects, for agricultural payments, apprenticeships, highway infrastructure or public transport—some of the shopping list that you come with.
In the autumn statement, Jeremy Hunt continued with austerity, saying that public—[Interruption.] Yes, I will.
Mae degawd o gyni Llywodraeth y DU, Brexit a oedd yn draed moch a Liz Truss wedi llorio'r DU: pobl yn methu talu morgeisi a chyflogau'r sector cyhoeddus yn aros yn eu hunfan tra bo disgwyl iddynt fod yn fwy cynhyrchiol. Y trethi uchaf ers y 1940au, ond mae'r gwasanaethau cyhoeddus yr ydym i gyd yn dibynnu arnynt yn brin o arian. Mae unrhyw beth ychwanegol dros y tair blynedd diwethaf wedi disgyn i dwll du o bwysau chwyddiant, ac eto mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn cyflwyno rhestr siopa a rhagrith. Yn ychwanegol at y ffaith fod cyllideb Llywodraeth Cymru yn £1.3 biliwn waeth ei byd na phan gafodd ei gosod yn 2020-21, nid yw'r setliad yn disodli arian Ewropeaidd coll ar gyfer prosiectau cenedlaethol Cymru, ar gyfer taliadau amaethyddol, prentisiaethau, seilwaith priffyrdd neu drafnidiaeth gyhoeddus—rhai o'r pethau ar y rhestr siopa rydych chi'n ei chyflwyno.
Yn natganiad yr hydref, fe barhaodd Jeremy Hunt gyda'r cyni, gan ddweud bod y cyhoedd—[Torri ar draws.] Gwnaf.
I'm really grateful for the Member taking an intervention. Could you name me another country that hasn't faced an explosion in public sector expenditure because of COVID, or not had to put up interest rates and faced inflationary pressures because of the war in Ukraine? Just one country, please.
Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Aelod am gymryd ymyriad. A allech chi enwi gwlad arall nad yw wedi wynebu ffrwydrad mewn gwariant sector cyhoeddus oherwydd COVID, neu heb orfod codi cyfraddau llog ac wedi wynebu pwysau chwyddiant oherwydd y rhyfel yn Wcráin? Dim ond un wlad, os gwelwch yn dda.
The UK Government is suffering more—the economy—than many other countries. In the autumn statement, Jeremy Hunt continued with austerity, saying that public services had to be yet more efficient. Yet, one in five councils in England are facing bankruptcy. I don't know what world he lives in. And the Prime Minister wants to attack benefits yet again.
At the Local Government and Housing Committee, Councillor Jane Gebbie warned that decisions would need to be made between what constitutes statutory and non-statutory services, meaning important work such as early intervention and prevention may be at risk, as has been discussed earlier. Homelessness is on the increase: 81 per cent of service providers funded by the housing support grant have seen increased demand in their services over the last year, yet the local housing allowance is stagnating all the time, which should be coming from the UK Government. Seventy-five per cent of providers are running on a deficit, using reserves to top up, which is not sustainable, and those that work in the service themselves are struggling to pay the bills.
Yesterday I met with End Youth Homelessness Cymru. They described the horrendous choices facing those as young as 14 or 15 as the cost-of-living crisis, benefit cuts and family breakdowns make staying in the family home increasingly difficult. Some young people are placed inappropriately in temporary accommodation with no proper support. We need more funding to go into the housing support grant, and I ask that if there's any movement of funds, it goes there. Homelessness is increasing and will continue to do so because of choices made by the Tory UK Government.
I heard the leader of Conwy County Borough Council say, 'I don't mind making difficult choices, but we're actually being made to make bad choices—choices that will be having an impact in the long term.' North Wales MSs are receiving e-mails from parents extremely concerned regarding ongoing cuts to education and early years funding. But I need to say that Conwy, going back years, used its reserves up in the past rather than put council tax up. It outsourced services so that it has no resilience left to deal now with what’s happening.
More than 40 Conservative—[Interruption.] I need to carry on because I’m going to run out of time. More than 40 Conservative MPs threatened to vote against the budget as the realisation hit, but last-minute funding of £600 million was suddenly made available by Gove. There was talk of £25 million of consequentials for Wales, but we don’t know if that’s really coming forward. I’d like the Minister to respond with that. If it does, I ask that it is passported to councils and that the funding floor is increased to help those most at risk. At the Local Government and Housing Committee, Councillor Lis Burnett advocated the use of a floor more often. She said:
'I think the one thing that we all agree on is that we need to use the floor more regularly, because there are situations where...a local authority is adrift of everybody else in terms of funding, and so that needs to be part of the process to make sure that they are not at a level below which they can sustainably deliver services.'
But I am sceptical that it will reach Wales, because time and time again money keeps being found down the back of the sofa for England, and without consequentials for Wales. There needs to be greater transparency, such as funding for doctors’ pay.
I hear we need to grow the economy, but to be able to fund public services—you can’t fix the economy if you can’t have nature. It’s not a choice. Nature underpins the economy. Public funding is needed to make interventions and support. We should not be fighting over the crumbs of the budget for public services, which is too small to start with. We should be fighting for an end to 14 years of austerity and an end to cuts in public services.
Mae Llywodraeth y DU yn dioddef mwy—yr economi—na llawer o wledydd eraill. Yn natganiad yr hydref, fe barhaodd Jeremy Hunt gyda chyni, gan ddweud bod yn rhaid i wasanaethau cyhoeddus fod yn fwy effeithlon eto. Ac eto, mae un o bob pum cyngor yn Lloegr yn wynebu methdaliad. Nid wyf yn gwybod ym mha fyd y mae'n byw. Ac mae'r Prif Weinidog eisiau ymosod ar fudd-daliadau unwaith eto.
Yn y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, rhybuddiodd y Cynghorydd Jane Gebbie y byddai angen gwneud penderfyniadau rhwng yr hyn sy'n gwneud gwasanaethau'n statudol ac yn anstatudol, sy'n golygu y gallai gwaith pwysig fel ymyrraeth gynnar ac atal fod mewn perygl, fel y trafodwyd yn gynharach. Mae digartrefedd ar gynnydd: mae 81 y cant o ddarparwyr gwasanaethau a ariennir gan y grant cymorth tai wedi gweld mwy o alw yn eu gwasanaethau dros y flwyddyn ddiwethaf, ac eto mae'r lwfans tai lleol yn parhau i aros yn llonydd, a ddylai fod yn dod oddi wrth Lywodraeth y DU. Mae 75 y cant o ddarparwyr yn gweithredu ar ddiffyg, gan ddefnyddio cronfeydd wrth gefn, rhywbeth nad yw'n gynaliadwy, ac mae'r rhai sy'n gweithio yn y gwasanaeth eu hunain yn ei chael hi'n anodd talu'r biliau.
Ddoe cwrddais ag End Youth Homelessness Cymru. Fe wnaethant ddisgrifio'r dewisiadau erchyll sy'n wynebu rhai mor ifanc â 14 neu 15 oed wrth i'r argyfwng costau byw, toriadau i fudd-daliadau a chwalfeydd teuluol ei gwneud yn anoddach aros yng nghartref y teulu. Mae rhai pobl ifanc yn cael eu gosod yn amhriodol mewn llety dros dro heb unrhyw gefnogaeth briodol. Mae angen i fwy o arian fynd i mewn i'r grant cymorth tai, a gofynnaf os bydd unrhyw arian yn cael ei symud, ei fod yn mynd yno. Mae digartrefedd yn cynyddu a bydd yn parhau i wneud hynny oherwydd dewisiadau a wneir gan Lywodraeth Dorïaidd y DU.
Clywais arweinydd Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy yn dweud, 'Does dim ots gennyf wneud dewisiadau anodd, ond rydyn ni mewn gwirionedd yn cael ein gorfodi i wneud dewisiadau gwael—dewisiadau a fydd yn cael effaith yn y tymor hir.' Mae ASau'r gogledd yn derbyn negeseuon e-bost gan rieni sy'n bryderus iawn ynghylch toriadau parhaus i addysg a chyllid blynyddoedd cynnar. Ond mae angen i mi ddweud bod Conwy, gan fynd yn ôl flynyddoedd, wedi defnyddio ei chronfeydd wrth gefn yn y gorffennol yn hytrach na chodi'r dreth gyngor. Mae'n allanoli gwasanaethau fel nad oes ganddo gydnerthedd ar ôl i ymdrin nawr â'r hyn sy'n digwydd.
Fe wnaeth dros 40 o—[Torri ar draws.] Mae angen i mi barhau oherwydd fy mod i'n mynd i redeg allan o amser. Fe wnaeth dros 40 o ASau Ceidwadol yn San Steffan fygwth pleidleisio yn erbyn y gyllideb wrth iddynt sylweddoli, ond daeth £600 miliwn o gyllid munud olaf ar gael yn sydyn gan Gove. Roedd sôn am £25 miliwn o gyllid canlyniadol i Gymru, ond nid ydym yn gwybod a yw hynny am ddod mewn gwirionedd. Hoffwn i'r Gweinidog ymateb i hynny. Os daw, gofynnaf iddo gael ei drosglwyddo i gynghorau a bod y cyllid gwaelodol yn cynyddu i helpu'r rhai sydd fwyaf mewn perygl. Yn y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, roedd y Cynghorydd Lis Burnett yn argymell defnyddio cyllid gwaelodol yn amlach. Dywedodd hi:
'Rwy'n credu mai'r un peth rydym i gyd yn cytuno arno yw bod angen i ni ddefnyddio'r cyllid gwaelodol yn fwy rheolaidd, oherwydd mae 'na sefyllfaoedd lle... mae awdurdod lleol ar wahân i bawb arall o ran cyllid, ac felly mae angen i hynny fod yn rhan o'r broses i sicrhau nad yw ar lefel islaw yr hyn sydd ei angen i ddarparu gwasanaethau'n gynaliadwy.'
Ond rwy'n amheus y bydd yn cyrraedd Cymru, oherwydd dro ar ôl tro mae arian yn dal i gael ei ganfod lawr cefn y soffa i Loegr, heb unrhyw gyllid canlyniadol yn dod i Gymru. Mae angen mwy o dryloywder, fel cyllid ar gyfer cyflogau meddygon.
Rwy'n clywed bod angen i ni dyfu'r economi, ond er mwyn gallu ariannu gwasanaethau cyhoeddus—allwch chi ddim trwsio'r economi os na allwch chi gael natur. Nid yw'n ddewis. Mae natur yn tanategu'r economi. Mae angen arian cyhoeddus i wneud ymyriadau a rhoi cymorth. Ni ddylem fod yn ymladd dros friwsion y gyllideb ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus, sy'n rhy fach i ddechrau. Dylem fod yn brwydro i ddod â 14 mlynedd o gyni i ben a rhoi terfyn ar doriadau mewn gwasanaethau cyhoeddus.
It's a pleasure to take part in this debate, and as ever, I'll provide a voice of reason to this discussion this afternoon. I have made my objections to this draft budget known in previous debates, and as usual, the more pushback the Welsh Government receives, the more steadfast they are in their commitment to poor decisions and blaming the UK Government, like Carolyn Thomas before me.
Everyone understands that spending in certain areas must be cut, but the Welsh Government seems insistent on cutting assistance to the productive bit of the economy in order to fund the unproductive bit. If this continues we will be in a considerably worse position in 2025 than we are in now, and I would like to lodge my objections on behalf of my constituents, who are seeing their high streets dying, vital services cut, and councils scrambling around for cash due to the £646 million social services funding gap, with their council tax raised by an unreasonable 9.34 per cent by the Labour-run Denbighshire County Council.
This budget is a real blow to the small and medium-sized businesses that are the backbone of the Welsh economy, and as I’ve referred to many times, it’s 99.3 per cent of all enterprises in Wales. And it’s funny that the only businesses on the average Welsh high street that appear to be thriving unimpeded by the Welsh Government these days are pop-up barber shops, unsightly vaping and e-cig outlets, and cash-only hand car washes, amongst a variety of other potential money laundering fronts. This, I’m afraid, is a depressing indictment—[Interruption.] It’s true. It’s true. It’s an indictment of the state of small enterprise in Wales.
One in six shops in Wales are empty, with more closures being announced this week. Cutting business rate relief to 40 per cent will be—[Interruption.] Yes.
Mae'n bleser cymryd rhan yn y ddadl hon, ac fel erioed, rwyf am wneud cyfraniad synhwyrol i'r drafodaeth hon y prynhawn yma. Rwyf wedi gwneud fy ngwrthwynebiad i'r gyllideb ddrafft hon yn hysbys mewn dadleuon blaenorol, ac fel arfer, po fwyaf o wthio sydd ar Lywodraeth Cymru, y mwyaf cadarn y maent yn eu hymrwymiad i benderfyniadau gwael gan feio Llywodraeth y DU, fel Carolyn Thomas gynnau.
Mae pawb yn deall bod yn rhaid cwtogi ar wariant mewn rhai meysydd, ond mae'n ymddangos bod Llywodraeth Cymru yn mynnu torri cymorth i ran gynhyrchiol yr economi er mwyn ariannu'r darn anghynhyrchiol. Os bydd hyn yn parhau, byddwn mewn sefyllfa lawer gwaeth yn 2025 nag yr ydym ynddi ar hyn o bryd, a hoffwn gyflwyno fy ngwrthwynebiad ar ran fy etholwyr, sy'n gweld eu strydoedd mawr yn marw, torri gwasanaethau hanfodol, a chynghorau yn sgrialu am arian oherwydd y bwlch cyllido mewn gwasanaethau cymdeithasol gwerth £646 miliwn, gyda'u treth gyngor yn cael ei chodi 9.34 y cant, sy'n afresymol, gan Gyngor Sir Ddinbych sy'n cael ei redeg gan y Blaid Lafur.
Mae'r gyllideb hon yn ergyd wirioneddol i'r busnesau bach a chanolig sy'n asgwrn cefn economi Cymru, ac fel yr wyf wedi cyfeirio ato sawl gwaith, mae'n 99.3 y cant o'r holl fentrau yng Nghymru. Ac mae'n ddoniol mai'r unig fusnesau ar y stryd fawr gyffredin yng Nghymru sy'n ymddangos fel pe baen nhw'n ffynnu heb gael eu rhwystro gan Lywodraeth Cymru y dyddiau hyn yw siopau barbwr dros dro, siopau fêps ac e-sigaréts hyll, a lleoedd golchi ceir â llaw sydd yn derbyn arian parod yn unig, ymhlith amrywiaeth o fusnesau 'ffrynt' o bosib sy'n cuddio gweithgareddau gwyngalchu arian. Mae hwn, mae gen i ofn, yn dditiad digalon—[Torri ar draws.] Mae'n wir. Mae'n wir. Mae'n dditiad o gyflwr mentrau bychain yng Nghymru.
Mae un o bob chwe siop yng Nghymru yn wag, gyda chyhoeddiad fod mwy yn cau yr wythnos hon. Bydd torri rhyddhad ardrethi busnes i 40 y cant yn—[Torri ar draws.] Iawn.
I just want to clarify—we're all extremely concerned about things such as human trafficking and money laundering. You've just categorised, you've just specified, a series of business sectors, entrepreneurs, some of them, and classified them all as fraudulent. Could you just clarify that that is what you meant when you went through those, that these are fronts for illegal operations—all of them? [Interruption.] Money laundering—you specifically said money laundering.
Rwyf eisiau bod yn glir—rydyn ni i gyd yn hynod bryderus ynghylch pethau fel masnachu pobl a gwyngalchu arian. Rydych chi newydd gategoreiddio, rydych chi newydd nodi, cyfres o sectorau busnes, entrepreneuriaid, rhai ohonyn nhw, a'u dosbarthu i gyd fel rhai twyllodrus. A wnewch chi ei gwneud hi'n glir mai dyna oeddech chi'n ei olygu pan aethoch chi drwy'r rheini, bod y rhain yn fusnesau 'ffrynt' ar gyfer cuddio gweithrediadau anghyfreithlon—pob un ohonynt? [Torri ar draws.] Gwyngalchu arian—dywedoch chi yn benodol, gwyngalchu arian.
Okay, I get your point, Huw. I'll give you one example as one to go from. Take Prestatyn High Street—you've probably never been there in your life, but we had probably two barber shops 15 years ago, but there are probably about 15 now, all of a similar theme. And that's not the point I'm making. It's the point that we've seen different—[Interruption.] No, no.
Iawn, rwy'n deall eich pwynt, Huw. Fe roddaf un enghraifft i chi i ddechrau. Cymerwch Stryd Fawr Prestatyn—mae'n debyg nad ydych erioed wedi bod yno yn eich bywyd, ond mae'n debyg fod yna ddwy siop barbwr 15 mlynedd yn ôl, ond mae'n debyg bod tua 15 nawr, pob un â thema debyg. Ac nid dyna'r pwynt rydw i'n ei wneud. Y pwynt yw ein bod ni wedi gweld gwahanol—[Torri ar draws.] Na na.
Would you give the evidence—[Inaudible.]
A fyddech chi'n rhoi'r dystiolaeth—[Anghlywadwy.]
I'm not taking an intervention. [Interruption.] I'm not taking an intervention.
Nid wyf am gymryd ymyriad. [Torri ar draws.] Nid wyf am gymryd ymyriad.
The Member is not giving way, and wants to carry on.
Nid yw'r Aelod yn ildio, ac mae eisiau parhau.
Yes. Cutting business rate relief to 40 per cent will be a fatal blow to many small high-street businesses, but rest assured, this will help out the large online retailers and large multinational co-operations who do not have to pay this tax. Facing this dismal year ahead, perhaps people can raise their spirits—
Bydd. Fe fydd torri rhyddhad ardrethi busnes i 40 y cant yn ergyd farwol i lawer o fusnesau bach ar y stryd fawr, ond bydd hyn yn sicr o helpu'r manwerthwyr ar-lein mawr a'r cydweithrediadau rhyngwladol mawr nad oes rhaid iddynt dalu'r dreth hon. Wrth wynebu'r flwyddyn ddigalon hon o'n blaenau, efallai y gall pobl godi eu hysbryd—
There's a lot of discussion happening now in this Chamber. I think we need to hear the rest of the contribution by the Member.
Mae llawer o drafod yn mynd ymlaen yn y Siambr hon nawr. Rwy'n credu bod angen i ni glywed gweddill cyfraniad yr Aelod.
Thank you. Facing this dismal year ahead, perhaps people can raise their spirits and remedy all of this negativity with a theatre production, or going to see the mid-Wales orchestra, but I'm afraid these have all been completely defunded too.
And what are people actually concerned about here in Wales? Let's ask that question. Opinion polling from September last year shows that the economy is the issue people are most worried about, followed closely by the NHS. These issues that people don't care about are the trendy socialist UBI schemes, bank-rolling 36 new politicians and spending £34 million on the 20 mph roll-out. This budget presents an increase of £22.5 million for funding the free-school meals programme—the Welsh Government demonstrating that they are more concerned with honouring Plaid than improving the curriculum in schools and the quality of teaching, because education, overall, has been cut in this budget. Parents in the Vale of Clwyd would prefer to be in a position where they can easily afford to pay for their own child's meals, rather than living on state subsidy.
To close, the irresponsible allocation of funds into schemes that no-one asked for will lead to increasing resentment towards the Welsh Government, unless they are prepared to rethink their spending commitments. Thank you.
Diolch. Wrth wynebu'r flwyddyn ddigalon hon o'n blaenau, efallai y gall pobl godi eu hysbryd a datrys yr holl negyddiaeth drwy fynd i weld cynhyrchiad theatr, neu fynd i weld cerddorfa'r canolbarth, ond rwy'n ofni bod cyllid i'r rhain i gyd wedi dod i ben yn llwyr hefyd.
A beth mae pobl wir yn poeni amdano yma yng Nghymru? Gadewch i ni ofyn y cwestiwn hwnnw. Mae'r arolwg barn o fis Medi y llynedd yn dangos mai'r economi yw'r broblem y mae pobl yn poeni fwyaf amdani, ac yna'r GIG yn ail agos. Y materion nad yw pobl yn poeni amdanynt yw'r cynlluniau incwm sylfaenol cyffredinol sosialaidd ffasiynol, ariannu 36 o wleidyddion newydd a gwario £34 miliwn ar y broses o gyflwyno 20 mya. Mae'r gyllideb hon yn cyflwyno cynnydd o £22.5 miliwn ar gyfer ariannu'r rhaglen prydau ysgol am ddim—Llywodraeth Cymru yn dangos ei bod yn poeni mwy am anrhydeddu Plaid Cymru na gwella'r cwricwlwm mewn ysgolion ac ansawdd yr addysgu, oherwydd bod addysg, yn gyffredinol, wedi cael ei dorri yn y gyllideb hon. Byddai'n well gan rieni yn Nyffryn Clwyd fod mewn sefyllfa lle gallant fforddio talu am brydau eu plentyn eu hunain, yn hytrach na byw ar gymhorthdal y wladwriaeth.
I gau, bydd dyrannu arian yn anghyfrifol i gynlluniau na ofynnodd neb amdanynt yn arwain at fwy o ddrwgdeimlad tuag at Lywodraeth Cymru, oni bai eu bod yn barod i ailystyried eu hymrwymiadau gwariant. Diolch.
Before I call Luke Fletcher, then, I just need to make Members aware that we're well over time, and I have one speaker left from each political group, after Luke Fletcher. I'll ask those three speakers—I'll call them—if they're able to do, as Joyce Watson is shouting from the back, a two-minute contribution. Please be brief. We have a lot of other business to get through this afternoon, and we're all already over time. So, I should move on as well—Luke Fletcher.
Cyn i mi alw Luke Fletcher, felly, mae angen i mi wneud Aelodau yn ymwybodol o'r ffaith ein bod ni dros amser yn sylweddol, ac mae gennyf i un siaradwr ar ôl o bob grŵp gwleidyddol, ar ôl Luke Fletcher. Bydda i'n gofyn i'r tri siaradwr yna—fe fydda i'n eu galw—os ydyn nhw'n gallu gwneud, wrth i Joyce Watson weiddi o'r cefn, gyfraniad dau funud. Os gwelwch yn dda byddwch yn fyr. Mae gennym lawer o fusnes arall i fynd drwyddo y prynhawn yma, ac rydym i gyd eisoes dros amser. Felly, dylwn i symud ymlaen hefyd—Luke Fletcher.
Diolch, Llywydd. I have no doubt that this has been a difficult budget process for the Government and, let's be honest, it's only been amplified, of course, by the economic incompetence we see at Westminster.
If I could start with business rates. Last week I raised the potential for varying the multiplier based on type of business and, of course, it's welcome that there is space in the Local Government Finance (Wales) Bill for that. Of course, that is some time off, and I'm wondering if the power to vary the multiplier relies on that Bill, or if the Minister has the power to do that already. Because the reality is stark, particularly for the hospitality sector. If something isn't done now, then places in my region, like Zia Nina, like Ristorante Vecchio, like Beat, would be hit with yet another cost.
Adam Price raised on 9 January a number of ways in which we could raise additional finance. In the context of business rates, I would ask the Minister to consider one of his suggestions, that being a public health supplement on the business rates of large supermarkets who sell alcohol and tobacco. The Scottish Government has already done this, and it has the potential to raise another £23 million here in Wales, which could then be used to mitigate this cut to business rates, alongside, then, looking again at varying the multiplier. So, some reflection on that would be very welcome from the Minister.
I'll come to the apprenticeship budget. As the Minister knows, it's National Apprenticeship Week—and, by the way, both myself and Huw Irranca-Davies are launching the cross-party group on apprenticeships at 7.00 p.m., and a number of Members have raised the apprenticeship cuts, so I hope to see a number of Members there. We've discussed this already at length in the Chamber, but this cut does stand at 24 per cent. This when, of course, the sector, pre-publication of the draft budget, was told to expect a cut of 3 per cent. Now, I can't press on the Government enough of how important the apprenticeship budget is for the future development of the Welsh economy, with Tata and the proposals there underlying the need for good-quality apprenticeships going forward. But we're not just talking about apprenticeships in high-tech sectors or the green sector. They also play a role in health and social care. If the cut remains, we would see 5,500 fewer apprenticeships in health and social care, clinical healthcare, dental nursing, and children's care and learning and development. This, of course, would then have a long-term impact not just in the economy, but across all sectors.
Now, I mentioned the sector had already modelled for cuts. I think it's fair to say that the sector, especially given the impact of the loss of EU funding, doesn't expect at this point a full reversal of proposed cuts. So, my question is whether or not there is room to reduce the size of the cuts in an attempt to meet the sector halfway. You've heard from the Minister for the Economy in his leadership pledges that he plans to increase the number of apprenticeships, when, at present, the cuts to the budget are within his own department. There's also a policy statement scheduled for 27 February on apprenticeships, so it does make me wonder if there is room for manoeuvre.
Another suggestion on funding when it comes to apprenticeships: why not look again at charitable relief for private hospitals and schools? Now, it won't raise enough to reverse the cuts in their entirety but it might provide some wiggle room. So, whilst I understand the challenges faced by the Government in this budget are stark, and I appreciate that everyone will be asking for more cash, some reflections from the Minister on the points I raised would be very welcome.
Diolch, Llywydd. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth fod y gyllideb hon wedi bod yn broses anodd i'r Llywodraeth a gadewch i ni fod yn onest, mae wedi bod yn anoddach fyth wrth gwrs oherwydd yr anallu economaidd a welwn yn San Steffan.
Os caf ddechrau gydag ardrethi busnes. Yr wythnos diwethaf codais y potensial ar gyfer amrywio'r lluosydd yn seiliedig ar y math o fusnes ac, wrth gwrs, rwy'n croesawu'r ffaith fod lle yn y Bil Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru) ar gyfer hynny. Wrth gwrs, mae hynny yn y dyfodol, ac rwy'n meddwl tybed a yw'r pŵer i amrywio'r lluosydd yn dibynnu ar y Bil hwnnw, neu a oes gan y Gweinidog y pŵer i wneud hynny eisoes. Oherwydd mae realiti yn llwm, yn enwedig i'r sector lletygarwch. Os na wneir rhywbeth nawr, yna byddai lleoedd yn fy rhanbarth, fel Zia Nina, fel Ristorante Vecchio, fel Beat, yn cael eu taro gan gost arall eto.
Ar 9 Ionawr, cododd Adam Price nifer o ffyrdd y gallem godi arian ychwanegol. Yng nghyd-destun ardrethi busnes, byddwn yn gofyn i'r Gweinidog ystyried un o'i awgrymiadau, sef atodiad iechyd cyhoeddus ar ardrethi busnes archfarchnadoedd mawr sy'n gwerthu alcohol a thybaco. Mae Llywodraeth yr Alban eisoes wedi gwneud hyn, ac mae ganddo'r potensial i godi £23 miliwn arall yma yng Nghymru, y gellid ei ddefnyddio wedyn i liniaru'r toriad hwn i ardrethi busnes, ochr yn ochr ag edrych eto wedyn ar amrywio'r lluosydd. Felly, byddai rhywfaint o fyfyrio ar hynny gan y Gweinidog i'w groesawu'n fawr.
Fe ddof at y gyllideb brentisiaeth. Fel y gŵyr y Gweinidog, mae'n Wythnos Genedlaethol Prentisiaethau—a gyda llaw, rwyf i a Huw Irranca-Davies yn lansio'r grŵp trawsbleidiol ar brentisiaethau am 7.00 p.m. ac mae nifer o Aelodau wedi codi'r toriadau prentisiaeth, felly rwy'n gobeithio gweld nifer o Aelodau yno. Rydym wedi trafod hyn eisoes yn helaeth yn y Siambr, ond mae'r toriad hwn yn 24 y cant. A hyn pryd y dywedwyd wrth y sector, wrth gwrs, cyn cyhoeddi'r gyllideb ddrafft, i ddisgwyl toriad o 3 y cant. Nawr, ni allaf bwyso digon ar y Llywodraeth pa mor bwysig yw'r gyllideb brentisiaethau ar gyfer datblygu economi Cymru yn y dyfodol, gyda Tata a'r cynigion yno yn sail i'r angen am brentisiaethau o ansawdd da wrth symud ymlaen. Ond nid ydym yn sôn am brentisiaethau mewn sectorau uwch-dechnoleg neu'r sector gwyrdd yn unig. Maent hefyd yn chwarae rhan mewn iechyd a gofal cymdeithasol. Pe bai'r toriad yn parhau, byddem yn gweld 5,500 yn llai o brentisiaethau mewn iechyd a gofal cymdeithasol, gofal iechyd clinigol, nyrsio deintyddol, a gofal a dysgu a datblygiad plant. Byddai hyn, wrth gwrs, yn cael effaith hirdymor nid yn unig yn yr economi, ond ar draws pob sector.
Nawr, soniais fod y sector eisoes wedi modelu ar gyfer toriadau. Rwy'n credu ei bod yn deg dweud nad yw'r sector, yn enwedig o ystyried effaith colli cyllid yr UE, yn disgwyl gwrthdroi'r toriadau arfaethedig yn llawn ar hyn o bryd. Felly, fy nghwestiwn i yw a oes lle i leihau maint y toriadau mewn ymgais i gwrdd â'r sector hanner ffordd. Rydych chi wedi clywed gan Weinidog yr Economi yn ei addewidion arweinyddiaeth ei fod yn bwriadu cynyddu nifer y prentisiaethau, pan fo'r toriadau i'r gyllideb ar hyn o bryd o fewn ei adran ei hun. Mae yna hefyd ddatganiad polisi wedi'i drefnu ar gyfer 27 Chwefror ar brentisiaethau, felly mae'n gwneud i mi feddwl tybed a oes lle i symud.
Awgrym arall ar gyllid o ran prentisiaethau: beth am edrych eto ar ryddhad elusennol i ysbytai preifat ac ysgolion? Nawr, ni fydd yn codi digon i wrthdroi'r toriadau yn eu cyfanrwydd ond gallai ddarparu rhywfaint o le i droi. Felly, er fy mod yn deall bod yr heriau sy'n wynebu'r Llywodraeth yn y gyllideb hon yn amlwg, ac rwy'n gwerthfawrogi y bydd pawb yn gofyn am fwy o arian, byddai croeso mawr i rywfaint o fyfyrdodau gan y Gweinidog ar y pwyntiau a godais.
Wales, today, faces the worst financial situation since devolution began and whilst the UK fiscal and constitutional processes are being eroded. So, let's be clear, Wales as a devolved legislature within the UK is not a minor department of state to be told at the last minute that expected consequentials do not suddenly exist for Wales. And as the majority of Welsh Government funding comes directly from the UK Tory Government as a block grant, Wales is directly exposed to UK external fiscal policy and inflationary pressures, but without the agile, flexible levers and borrowing powers needed to respect Welsh need, or to align us with English consequentials or even Irish consequentials for that matter—welcome, though, that would be for them.
For 14 long years, Wales and the rest of the UK has been misgoverned by too many Prime Ministers of the UK of Tory policy, and too many Chancellors. The Tory UK Government has persuaded and prosecuted and pursued for over a decade and a half an ideological dogma subjecting Wales and the rest of the UK to something called austerity, or, simply put, underinvestment—a starvation of investment against the people and children of Wales and the United Kingdom who deserve better—[Interruption.] No, I won't.
So, can we just be honest, in the time that I have available, with the people of Wales? Let us just say it as it is: Wales is strategically underinvested in after years of infrastructural and wider underinvestment and the truly pathetic £100 million capital budget this year—still no electrification for Wales. Today, the Welsh Government budget is £1.3 billion less, some say £1.5 billion less. Therefore, incredibly difficult and incredibly hard decisions have had to be made, so I will be supporting this budget. Diolch.
Mae Cymru, heddiw, yn wynebu'r sefyllfa ariannol waethaf ers dechrau datganoli gyda phrosesau cyllidol a chyfansoddiadol y DU yn cael eu herydu. Felly, gadewch i ni fod yn glir, nid yw Cymru fel deddfwrfa ddatganoledig o fewn y DU yn adran wladwriaeth fechan sy'n cael clywed ar y funud olaf, yn sydyn iawn nad oes symiau canlyniadol disgwyliedig yn bodoli i Gymru. Ac wrth i'r rhan fwyaf o gyllid Llywodraeth Cymru ddod yn uniongyrchol oddi wrth Lywodraeth Dorïaidd y DU fel grant bloc, mae Cymru'n agored yn uniongyrchol i bolisi cyllidol allanol y DU a phwysau chwyddiant, ond heb yr ysgogiadau ystwyth, hyblyg a'r pwerau benthyca sydd eu hangen i barchu angen Cymru, neu i'n halinio â symiau canlyniadol Lloegr neu hyd yn oed symiau canlyniadol Gwyddelig o ran hynny—a bydden nhw fodd bynnag yn croesawu hynny.
Ers 14 mlynedd hir, mae Cymru a gweddill y DU wedi cael eu cam-lywodraethu gan ormod o Brif Weinidogion y DU o bolisi Torïaidd, a gormod o Gangellorion. Mae Llywodraeth Dorïaidd y DU wedi perswadio ac erlyn a dilyn dros ddegawd a hanner ddogma ideolegol sy'n gwneud i Gymru a gweddill y DU ddioddef rhywbeth o'r enw cyni, neu, yn syml, tanfuddsoddiad—diffyg buddsoddiad sylweddol ar gyfer pobl a phlant Cymru a'r Deyrnas Unedig sy'n haeddu gwell—[Torri ar draws.] Na, ni wnaf.
Felly, yn yr amser sydd ar gael i mi, a allwn ni fod yn onest â phobl Cymru? Gadewch i ni ei ddweud y gwir: bu tanfuddsoddi strategol yng Nghymru ar ôl blynyddoedd o danfuddsoddi mewn seilwaith ac yn ehangach a'r gyllideb gyfalaf wirioneddol bathetig gwerth £100 miliwn eleni—dim trydaneiddio i Gymru o hyd. Heddiw, mae cyllideb Llywodraeth Cymru £1.3 biliwn yn llai, dywed rhai £1.5 biliwn yn llai. Felly, bu'n rhaid gwneud penderfyniadau anodd ac anhygoel o galed, felly byddaf yn cefnogi'r gyllideb hon. Diolch.
At the time of the Labour UK Government's March 2010 UK budget, the then Labour Chancellor admitted that Labour's planned cuts in public spending would be, quote, 'deeper and tougher' than in the 1980s, which followed economic meltdown under Wilson, Callaghan and Healey. Austerity was therefore inherited, and failure to reduce the deficit risked imposed cuts that would have resulted in far higher public spending reductions further down the line. Those that deny that would now be managing far smaller budgets than they've had otherwise.
Given the statement by the World Economic Forum that the soaring cost of food and energy is affecting people across the globe and that inflation is currently higher in 19 European countries, and interest rates are currently higher in 11 European countries and 10 other G20 countries than in the UK, only an extremely silly billy would claim that the cost-of-living crisis was made in Westminster. All Governments, including the UK Government, are having to operate within this global inflationary environment.
The Welsh Government's draft budget cuts social justice funding by £11.6 million—more in real terms. Although the Welsh Government has announced a new child poverty strategy for Wales, Barnardo's Cymru has expressed disappointment that the Welsh Government has not listened to numerous recommendations on the need for targets and an action plan attached to the strategy so that progress can be 'transparently and regularly monitored'. The Children's Commissioner for Wales stated that the lack of detail on actions, timescales and deliverables means that there was no way of holding the Welsh Government to account—25 years of this.
This Welsh Government has launched a new Welsh benefits charter, but far from being the integrated Welsh benefits system for all the means-tested benefits that the Welsh Government is responsible for, which the sector has been calling for for almost a decade, it is still only about developing one, and, again, without targets and timescales.
Similarly, the Welsh Government has dodged all calls for interim targets and timescales for their 'Tackling fuel poverty 2021 to 2035' plan, despite statutory obligations and the sector stating that interim targets would ensure that the Welsh Government is accountable for progress—goodness me, what a funny thought.
The voluntary sector has long been emphasising that although they provide a fence at the top of the hill rather an ambulance at the bottom, delivering services that save the public sector millions, they lack sustainable statutory funding. Many poverty-fighting services delivered by the voluntary sector are also funded by the housing support grant. In its 2024-25 draft budget document, the Welsh Government claims that they have,
'protected front-line support services, including the housing support grant.'
However, in its response to the draft budget, Cymorth Cymru, the representative body for housing-related support in Wales, stated,
'The Welsh Government has not increased the Housing Support Grant in the Draft Budget',
that, in real terms, it's £24 million less than in 2012, and that
'three quarters of support providers told us they would need to reduce service capacity.'
By removing early intervention and prevention services, such false economies only increase pressure on the NHS, accident and emergency departments and blue-light services, as well as housing services, when the Welsh Government should instead be removing the tens of millions of pounds of added cost pressure on statutory services that they cause. I've only been saying this for over two decades, but they still don't get it.
Ar adeg cyllideb Llywodraeth Lafur y DU ym mis Mawrth 2010, cyfaddefodd y Canghellor Llafur ar y pryd y byddai toriadau arfaethedig Llafur mewn gwariant cyhoeddus, a dyfynnaf, 'yn ddyfnach ac yn llymach' nag yn yr 1980au, a ddilynodd chwalfa economaidd o dan Wilson, Callaghan a Healey. Felly etifeddwyd cyni, ac roedd methu â lleihau'r diffyg mewn perygl o weld toriadau yn cael eu gorfodi a fyddai wedi arwain at ostyngiadau mewn gwariant cyhoeddus llawer mwy yn nes ymlaen. Byddai'r rhai sy'n gwadu hynny bellach yn rheoli cyllidebau llawer llai nag y maent wedi'u cael fel arall.
O ystyried y datganiad gan Fforwm Economaidd y Byd bod cost gynyddol bwyd ac ynni yn effeithio ar bobl ledled y byd a bod chwyddiant ar hyn o bryd yn uwch mewn 19 o wledydd Ewropeaidd, a bod cyfraddau llog ar hyn o bryd yn uwch mewn 11 gwlad Ewropeaidd a 10 gwlad G20 arall nag yn y DU, dim ond ffŵl gwirion fyddai'n honni bod yr argyfwng costau byw wedi'i achosi gan San Steffan. Mae pob Llywodraeth, gan gynnwys Llywodraeth y DU, yn gorfod gweithredu o fewn yr amgylchedd chwyddiant byd-eang hwn.
Mae cyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru yn torri £11.6 miliwn o gyllid cyfiawnder cymdeithasol—mwy mewn termau real. Er bod Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi strategaeth tlodi plant newydd i Gymru, mae Barnardo's Cymru wedi mynegi siom nad yw Llywodraeth Cymru wedi gwrando ar nifer o argymhellion ynghylch yr angen am dargedau a chynllun gweithredu ynghlwm wrth y strategaeth fel y gellir 'monitro cynnydd yn dryloyw ac yn rheolaidd'. Dywedodd Comisiynydd Plant Cymru fod y diffyg manylder ar weithredoedd, amserlenni a chyflawniadau yn golygu nad oedd modd dwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif—25 mlynedd o hyn.
Mae Llywodraeth Cymru wedi lansio siarter budd-daliadau newydd i Gymru, ond ymhell o fod yn system fudd-daliadau integredig i Gymru ar gyfer yr holl fudd-daliadau prawf modd y mae Llywodraeth Cymru yn gyfrifol amdanynt, y mae'r sector wedi bod yn galw amdanynt ers bron i ddegawd, mae'n dal i fod yn ymwneud â datblygu un yn unig, ac unwaith eto, heb dargedau nac amserlenni.
Yn yr un modd, mae Llywodraeth Cymru wedi osgoi'r holl alwadau am dargedau ac amserlenni interim ar gyfer ei chynllun 'Trechu tlodi tanwydd 2021 i 2035', er gwaethaf rhwymedigaethau statudol a'r sector yn datgan y byddai targedau interim yn sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn atebol am gynnydd—mawredd annwyl, am syniad doniol.
Mae'r sector gwirfoddol wedi pwysleisio ers amser maith, er eu bod yn darparu ffens ar ben y bryn yn hytrach nag ambiwlans ar y gwaelod, gan ddarparu gwasanaethau sy'n arbed miliynau i'r sector cyhoeddus, maen nhw'n brin o gyllid statudol cynaliadwy. Mae llawer o wasanaethau ymladd tlodi a ddarperir gan y sector gwirfoddol hefyd yn cael eu hariannu gan y grant cymorth tai. Yn ei dogfen gyllideb ddrafft ar gyfer 2024-25, mae Llywodraeth Cymru yn honni bod ganddyn nhw,
'wasanaethau cymorth rheng flaen gwarchodedig, gan gynnwys y grant cymorth tai.'
Fodd bynnag, yn ei ymateb i'r gyllideb ddrafft, dywedodd Cymorth Cymru, y corff sy'n cynrychioli cymorth sy'n gysylltiedig â thai yng Nghymru,
'Nid yw Llywodraeth Cymru wedi cynyddu'r Grant Cymorth Tai yn y Gyllideb Ddrafft,'
mae hynny mewn termau real £24 miliwn yn llai nag yn 2012, a
'dywedodd tri chwarter y darparwyr cymorth wrthym y byddai angen iddynt leihau capasiti gwasanaethau.'
Drwy gael gwared ar wasanaethau ymyrraeth gynnar ac atal, mae economïau ffug yn cynyddu pwysau ar y GIG, adrannau damweiniau ac achosion brys a gwasanaethau golau glas, yn ogystal â gwasanaethau tai, pan ddylai Llywodraeth Cymru, yn hytrach, fod yn dileu'r degau o filiynau o bunnau o bwysau ychwanegol ar wasanaethau statudol y maent yn eu hachosi. Dim ond ers dros ddau ddegawd yr wyf wedi bod yn dweud hyn, ond nid ydynt yn ei ddeall o hyd.
The social justice budget is facing the largest cut, in proportional terms, of all of the Welsh Government's spending areas, which will inevitably compromise this Government's ability to address the deep-rooted inequalities in our society and their effects on our citizens. Of course, we must remember that 14 years of Tory austerity, which, it seems, will continue, if Labour's shadow chancellor's recent statements on tax and welfare are anything to go by, have had a disproportionate impact on the most disadvantaged—low-income households, disabled people, black, Asian and minority ethnic peoples, women, older people and children.
There are some statistics that must be highlighted as we debate the priorities of this budget, and the economic and political context in which Wales finds itself is a situation—a financial situation—where it cannot adequately support the needs of its most vulnerable citizens and forge the fairer future they deserve, because, for the first time ever last year, half of the requests for support from Citizens Advice Cymru were from those in a negative budgeting situation, where household bills outstrip income. Twenty-eight per cent of children in Wales are living in poverty. And this is the fact that we must all keep in the front of our minds, as it's the most appalling, most shameful, most heartbreaking statistic, which should underline all budget decisions: the child mortality rate in Wales is 70 per cent higher for children in the most deprived groups than for the least deprived children.
In my work with the Equality and Social Justice Committee scrutinising the cuts to the social justice budget, it was clear that although the Minister told us that substantial savings from this small portfolio had been guided by several principles, including protecting front-line services and avoiding decisions that widen inequalities, the upshot from our scrutiny is that this is not the reality of the effect of this budget. If creating fairness by prioritising anti-poverty and poverty-mitigation measures is at the heart of this Government's approach to the budget, then the fact that the social justice budget has received the deepest cuts must, therefore, be completely non-strategic.
Spending should follow strategy; delivery should follow spending. Plaid Cymru has drawn attention time and again to the need for urgency to deliver on plans such as the Welsh benefits system to ensure that support reaches the right pockets quickly and simply. The work has just started—we've had the launch of a non-statutory charter. The Warm Homes programme—meant to be operational last year, still being procured. And we've got the new child poverty strategy, midway into this Senedd term—how much of a priority can it be—roundly criticised, as we've heard, for its lack of clear targets. Measures that work not included in this budget, or, in the case of the baby bundles scheme, cut back. How can we afford to cut £11 million to childcare provision when we know that investing in childcare—UNICEF say this—is one of the single most effective ways to tackle inequality? There's a reason that a demand-led childcare offer, which is desperately needed to tackle inequality, isn't working as it should.
If the Government maintains that the draft budget has been shaped by the principles of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, including the principle of prevention, how does it justify a 50 per cent reduction in funding for Digital Communities Wales, for example, which includes programmes to combat digital exclusion? Cwmpas has noted that marginalised groups are more likely to be digitally excluded and that recent trends, such as the rising cost of living, risk widening the digital exclusion gap even further. And by the way, tackling digital exclusion is key to objective 1 of the child poverty strategy—perhaps the finance Minister should read it. As that horrific and shameful statistic that I quoted earlier demonstrated, inequality has a proven link to adverse health outcomes, so while the Welsh Government has prioritised front-line NHS services in this budget, it must admit that neglecting initiatives to address societal inequalities will invariably blunt the efficacy of their healthcare spending.
The report of the Equality and Social Justice Committee makes clear that, and I quote:
'Despite a rhetorical commitment to prevention, previous experience suggests that preventative spending measures are being diluted in this Draft Budget',
and Plaid Cymru endorses that view in the strongest possible terms. There cannot be any greater priority than investing in the potential of the people of Wales, through reducing poverty and inequality through strategic and sustained spending. It must be better reflected in this Government's budget.
Mae'r gyllideb cyfiawnder cymdeithasol yn wynebu'r toriad mwyaf, mewn termau cyfrannol, o holl feysydd gwariant Llywodraeth Cymru, a fydd, yn anochel, yn peryglu gallu'r Llywodraeth hon i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau sydd wedi'u gwreiddio'n ddwfn yn ein cymdeithas a'u heffeithiau ar ein dinasyddion. Wrth gwrs, mae'n rhaid i ni gofio bod 14 mlynedd o gyni Torïaidd, a fydd, mae'n ymddangos, yn parhau, yn ôl datganiadau diweddar canghellor cysgodol Llafur ar dreth a lles, wedi cael effaith anghymesur ar yr aelwydydd incwm isel mwyaf difreintiedig, pobl anabl, pobl ddu, Asiaidd ac ethnig leiafrifol, gwragedd, pobl hŷn a phlant.
Mae rhai ystadegau y mae'n rhaid eu hamlygu wrth i ni drafod blaenoriaethau'r gyllideb hon, ac mae'r cyd-destun economaidd a gwleidyddol y mae Cymru'n canfod ei hun ynddo yn sefyllfa—sefyllfa ariannol—lle na all gefnogi anghenion ei dinasyddion mwyaf agored i niwed yn ddigonol a llunio'r dyfodol tecach y maent yn ei haeddu, oherwydd, am y tro cyntaf erioed y llynedd, roedd hanner y ceisiadau am gymorth gan Cyngor ar Bopeth Cymru gan y rhai mewn sefyllfa gyllidebol negyddol, pryd yr oedd biliau'r cartref yn fwy na'r incwm. Mae 28 y cant o blant Cymru yn byw mewn tlodi. A dyma ffaith y mae'n rhaid i ni i gyd gadw ar flaen ein meddyliau, gan mai dyma'r ystadegyn mwyaf arswydus, mwyaf cywilyddus, mwyaf torcalonnus, a ddylai danlinellu pob penderfyniad cyllidebol: mae'r gyfradd marwolaethau plant yng Nghymru 70 y cant yn uwch ar gyfer plant yn y grwpiau mwyaf difreintiedig nag ar gyfer y plant lleiaf difreintiedig.
Yn fy ngwaith gyda'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol yn craffu ar y toriadau i'r gyllideb cyfiawnder cymdeithasol, roedd yn amlwg, er i'r Gweinidog ddweud wrthym fod arbedion sylweddol o'r portffolio bach hwn wedi cael eu harwain gan sawl egwyddor, gan gynnwys diogelu gwasanaethau rheng flaen ac osgoi penderfyniadau sy'n ehangu anghydraddoldebau, y canlyniad o'n gwaith craffu yw nad dyma realiti effaith y gyllideb hon. Os yw creu tegwch drwy flaenoriaethu mesurau gwrthdlodi a lliniaru tlodi wrth wraidd ymagwedd y Llywodraeth hon tuag at y gyllideb, yna mae'n rhaid i'r ffaith fod y gyllideb cyfiawnder cymdeithasol wedi derbyn y toriadau dyfnaf, felly, fod yn gwbl anstrategol.
Dylai gwariant ddilyn strategaeth; dylai'r ddarpariaeth ddilyn gwariant. Mae Plaid Cymru wedi tynnu sylw dro ar ôl tro at yr angen ar frys i gyflawni cynlluniau fel system fudd-daliadau Cymru i sicrhau bod cefnogaeth yn cyrraedd y pocedi cywir yn gyflym ac yn rhwydd. Mae'r gwaith newydd ddechrau—rydyn ni wedi cael lansiad siarter anstatudol. Mae'r rhaglen Cartrefi Clyd—a oedd i fod yn weithredol y llynedd, yn dal i gael ei chaffael. Ac mae gennym ni'r strategaeth tlodi plant newydd, hanner ffordd i mewn i dymor y Senedd hon—faint o flaenoriaeth yw hi—ac sy'n cael ei beirniadu'n gyffredinol, fel rydyn ni wedi clywed, am ddiffyg targedau clir. Mesurau nad ydynt yn gweithio wedi'u cynnwys yn y gyllideb hon, neu, yn achos y cynllun bwndeli babanod, wedi'u torri'n ôl. Sut allwn ni fforddio torri £11 miliwn yn y ddarpariaeth gofal plant pan ydym ni'n gwybod bod buddsoddi mewn gofal plant—mae UNICEF yn dweud hyn—yn un o'r ffyrdd unigol mwyaf effeithiol o fynd i'r afael ag anghydraddoldeb? Mae yna reswm pam nad yw cynnig gofal plant sy'n cael ei arwain gan alw, sydd ei wir angen i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb, yn gweithio fel y dylai.
Os yw'r Llywodraeth yn honni bod y gyllideb ddrafft wedi'i llunio gan egwyddorion Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, gan gynnwys yr egwyddor o atal, sut mae'n cyfiawnhau gostyngiad o 50 y cant mewn cyllid ar gyfer Cymunedau Digidol Cymru, er enghraifft, sy'n cynnwys rhaglenni i fynd i'r afael ag allgáu digidol? Mae Cwmpas wedi nodi bod grwpiau sydd ar y cyrion yn fwy tebygol o gael eu hallgáu'n ddigidol a bod tueddiadau diweddar, fel costau byw cynyddol, mewn perygl o ehangu'r bwlch allgáu digidol hyd yn oed ymhellach. A gyda llaw, mae mynd i'r afael ag allgáu digidol yn allweddol i amcan 1 y strategaeth tlodi plant—efallai y dylai'r Gweinidog cyllid ei darllen. Fel y dangosodd yr ystadegyn erchyll a chywilyddus hwnnw a ddyfynnais yn gynharach, mae gan anghydraddoldeb gysylltiad profedig â chanlyniadau iechyd andwyol, felly er bod Llywodraeth Cymru wedi blaenoriaethu gwasanaethau rheng flaen y GIG yn y gyllideb hon, rhaid iddi gyfaddef y bydd esgeuluso mentrau i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau cymdeithasol yn ddieithriad yn pylu effeithiolrwydd eu gwariant gofal iechyd.
Mae adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol yn nodi'n glir, ac rwy'n dyfynnu:
'Er gwaethaf ymrwymiad rhethregol i atal, mae profiad blaenorol yn awgrymu bod mesurau gwariant ataliol yn cael eu gwanhau yn y Gyllideb Ddrafft hon',
ac mae Plaid Cymru yn cymeradwyo'r farn honno yn y termau cryfaf posib. Ni ellir rhoi mwy o flaenoriaeth na buddsoddi ym mhotensial pobl Cymru, drwy leihau tlodi ac anghydraddoldeb drwy wariant strategol a pharhaus. Rhaid ei adlewyrchu'n well yng nghyllideb y Llywodraeth hon.
Y Gweinidog cyllid nawr i ymateb i'r ddadl—Rebecca Evans.
The Minister for finance to reply to the debate—Rebecca Evans.
Great. Thank you very much, Llywydd. And thank you to all of those colleagues who've made thoughtful and constructive contributions in the debate today, and also particularly to the committee Chairs. And I know that they've passed on the thanks to those stakeholders who, I know, spent an awful lot of time preparing their evidence for committees as well. So, I'm very grateful to all of those.
I think it's important just to remind ourselves of the context that we're facing. Economic growth has stagnated under the 13 years of UK Governments, and they have played fast and loose with public finances. We've got a decade of austerity behind us and a botched Brexit, which has left public services across the UK absolutely creaking and unable to further withstand any more shocks. And, of course, living standards next year will be 3.5 per cent lower in 2024-25 than they were pre pandemic, and that would be the largest reduction in living standards since records began in the 1950s. We've seen consumer prices increase by 22 per cent since the pandemic, and, if inflation had been on target, prices would be up by—I say 'just'—8 per cent. And the UK's tax burden, of course, is forecast to increase to a post-war high, with millions of people dragged into paying higher rates of income tax. So, that's the context and the difficult situation that we find ourselves in.
The UK Government had the opportunity to address this at the autumn statement, but there was absolutely no targeted support for the most vulnerable people, nothing new or meaningful for Wales, and it was an absolute disaster for public services across the UK, which are being starved of necessary funding. The Chancellor's failure to recognise the pressures on public services means that we are facing real-terms cuts here in Wales, and we're facing a really difficult set of decisions ahead of us. I think that's been really reflected in the contributions that we've heard this afternoon. People are absolutely passionate about the things that we do in all walks of life here in Wales, and we've had some exploration of the kinds of really tough trade-offs that we've had to be making here in Wales. We were invited, at the very start of the debate, to ask ourselves the searching questions. Well, my goodness, we've been asking ourselves those searching questions for months on end to make those really, really tough choices that we've had to make, and, in the end, we've put people right at the heart of the decisions that we're making, prioritising the NHS, which we know is the absolute top priority for people in Wales, alongside those public services provided by local government.
Gwych. Diolch yn fawr iawn, Llywydd. A diolch i'r holl gyd-Aelodau hynny sydd wedi gwneud cyfraniadau meddylgar ac adeiladol yn y ddadl heddiw, a hefyd yn arbennig i Gadeiryddion y pwyllgorau. Ac rwy'n gwybod eu bod nhw wedi diolch i'r rhanddeiliaid hynny a oedd, rwy'n gwybod, wedi treulio llawer iawn o amser yn paratoi eu tystiolaeth ar gyfer pwyllgorau hefyd. Felly, rwy'n ddiolchgar iawn iddyn nhw i gyd.
Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig atgoffa ein hunain o'r cyd-destun rydyn ni'n ei wynebu. Mae twf economaidd wedi arafu o dan 13 mlynedd o Lywodraethau'r DU, ac maent wedi bod yn anghyfrifol gyda chyllid cyhoeddus. Mae gennym ddegawd o gyni y tu ôl i ni a Brexit sy'n smonach, sydd wedi gadael gwasanaethau cyhoeddus ledled y DU yn gwegian ac yn methu gwrthsefyll mwy o siociau. Ac wrth gwrs, bydd safonau byw y flwyddyn nesaf 3.5 y cant yn is yn 2024-25 nag yr oedden nhw cyn y pandemig, a dyna fyddai'r gostyngiad mwyaf mewn safonau byw ers i gofnodion ddechrau yn y 1950au. Rydyn ni wedi gweld prisiau defnyddwyr yn cynyddu 22 y cant ers y pandemig, a phe bai chwyddiant wedi bod ar darged, byddai'r prisiau wedi cynyddu—rwy'n dweud 'dim ond'—8 y cant. A rhagwelir y bydd baich treth y DU, wrth gwrs, yn cynyddu i uchafbwynt wedi'r rhyfel, gyda miliynau o bobl yn cael eu llusgo i dalu cyfraddau uwch o dreth incwm. Felly, dyna'r cyd-destun a'r sefyllfa anodd rydyn ni'n cael ein hunain ynddi.
Cafodd Llywodraeth y DU y cyfle i fynd i'r afael â hyn yn natganiad yr hydref, ond nid oedd unrhyw gefnogaeth wedi'i thargedu i'r bobl fwyaf agored i niwed, dim byd newydd nac ystyrlon i Gymru, ac roedd yn drychineb lwyr i wasanaethau cyhoeddus ledled y DU, sy'n cael eu hamddifadu o gyllid angenrheidiol. Mae methiant y Canghellor i gydnabod y pwysau ar wasanaethau cyhoeddus yn golygu ein bod yn wynebu toriadau mewn termau real yma yng Nghymru, ac rydym yn wynebu cyfres anodd iawn o benderfyniadau o'n blaenau. Rwy'n credu bod hynny wedi cael ei adlewyrchu mewn gwirionedd yn y cyfraniadau rydyn ni wedi'u clywed y prynhawn yma. Mae pobl yn gwbl angerddol am y pethau rydyn ni'n eu gwneud ym mhob cefndir yma yng Nghymru, ac rydyn ni wedi cael rhywfaint o archwilio o'r mathau o gyfaddawdau anodd iawn y bu'n rhaid i ni fod yn eu gwneud yma yng Nghymru. Cawsom wahoddiad, ar ddechrau'r ddadl, i ofyn y cwestiynau treiddgar i ni'n hunain. Wel, bobol bach, rydyn ni wedi bod yn gofyn y cwestiynau treiddgar hynny i ni'n hunain am fisoedd diddiwedd i wneud y dewisiadau anodd iawn hynny y bu'n rhaid i ni eu gwneud, ac, yn y pen draw, rydyn ni wedi rhoi pobl wrth wraidd y penderfyniadau rydyn ni'n eu gwneud, gan flaenoriaethu'r GIG, y gwyddom mai dyna yw'r brif flaenoriaeth yn sicr i bobl yng Nghymru, ynghyd â'r gwasanaethau cyhoeddus hynny a ddarperir gan lywodraeth leol.
And I will be honest, we have had some contributions this afternoon that have just been a long list of things, telling the Welsh Government what it must do to make things better for people in Wales. Absolutely nothing from many of those people making contributions about where they would make the cuts from. We've also not had any real objection to the overall strategic approach of our budget, looking at protecting the NHS, protecting local services in local government. We haven't seen any objection to that either. So, what is the alternative that people want us to do?
I will say I have listened really carefully to the contributions, and we're considering carefully the responses that committees are providing as well. If there is any change in the situation, as we move towards the end of the financial year, I might be able to make some small allocations at the final budget. So, we are listening carefully to the representations that are being made. I will say, just weeks, now, from the end of the financial year, we still have no confirmation of the supplementary estimates, so we still don't know what our budget is for this year while we still haven't yet had the opportunity to have the final debate on our budget for next year. I think that that, again, speaks to the lack of clarity that we have from the UK Government.
We will respond positively, wherever we can, of course, to committees' recommendations, and we've already tried to do that today in relation to the additional £25 million of funding that came as a result of further funding for local government in the UK, which UK Government recently announced following letters from numerous current and former MPs to the UK Government, talking about the lack of investment in local services there. So, we're pleased with that additional £25 million. It is the intention now to reverse that cut to the social care workforce grant, that was just over £10 million, and to use the remainder of the funding to put through the RSG to local government. I think that does respond quite positively to at least a recommendation from the Finance Committee and the Local Government and Housing Committee, and I know Carolyn Thomas was making that representation again here this afternoon. So, I'm pleased that we've been able to do that.
I know that there was some debate as to whether that funding should go to lift the floor within the RSG, but I think, on reflection, we have to understand that the RSG does represent need, and were we to lift the floor higher, rather than recognise the need that exists in social care across Wales in all local authorities, then I think we would have been doing a disservice to the fact that the formula does recognise need within it, and I think we had to be just playing fair with all authorities in that space. And, of course, raising the floor—the floor actually is there to be a floor under which no authority will fall, rather than a floor under which no authority will have less of an increase. It will cause problems for future years if we take that approach as well. So, I think that, on balance, we have made the right choice.
I don't underestimate, though, how tough things are going to be for local government. They are in a much better position than their colleagues across the border, of course, because, at the start of the spending review period, we increased their budget by more than 9 per cent. That was baselined. This financial year, more than 7 per cent, again baselined, and we've kept our promise to increase it by 3.1 per cent for next year, which was the best that we could possibly do under the circumstances. I should say that the additional funding that we've announced today through that £25 million will, again, help ease some of those pressures, particularly around the living wage, but also teachers' pay, because we do recognise the pressures there. We have been able to support local authorities in previous years by directing some underspends across Government to help with that, but, at the end of the day, it is part of the RSG. Welsh Government plays no part in the negotiations of teachers' pay—those things are settled outside of the Welsh Government—but, if we can help, we have done in previous years, and, hopefully, this allocation will help too.
The availability of funding, of course, is really important, and I couldn't help but just think about the impact of Brexit now on our budget. We are really seeing the chickens coming home to roost now, aren't we? I was reminded of an article that I wrote back in 2015, which I Googled during Paul Davies's contribution today, and it said
'Rebecca Evans said losing EU funding worth £240m a year with no guarantee the UK government will replace it would be hugely damaging.'
And I said that leaving the EU would be catastrophic for Welsh farming. Well, was that project fear or was it just reflecting on a fact? Because we have continued now to feel the impact of decisions taken by the UK Government; we have £243 million in replacement EU funding lost to Wales now. But, even so, the Minister has been able to protect the basic payment scheme budget of £238 million for 2024. And I will say that this, beyond the NHS and beyond local government, is one of the biggest areas of spend for the Welsh Government and it would have been very easy to target that particular budget to look for some reductions to make. But the Minister was very clear that this was her absolute priority—she'd listened to farmers and this is very much what they were calling for. So, we were able to protect that budget, but it wasn't easy, by any stretch of the imagination, to do.
And apprenticeships—I think that's been one of the really key areas that has come through in the debate this afternoon. And despite the backdrop of significant economic challenge and uncertainty, exacerbated by the loss of those EU funds, we do still remain committed to delivering a really successful and high-quality apprenticeship programme. We’ve benefited from more than two decades of funding towards the apprenticeship programmes from the European Union, helping to lower unemployment, boost skills and grow businesses, but now, of course, we have to make other provisions for that. And not a single penny of those funds now is available to us in our budget for next year. We are now at least £375 million worse off every year as a direct result of the UK Government’s levelling-up process. That is absolutely ironic, isn’t it? And that’s in addition to the fact that the overall budget is worth £1.3 billion less. So, I just want to impress upon colleagues the difficult situation there that we face as a result of some of the choices that have been made in recent years.
We’re keen, of course, to see what more we can do to present the budget in a way that colleagues find useful. So, we’ve had numerous innovations in recent years. We introduced the budget improvement plan in 2019-20, and since then I think every year we’ve been trying to innovate. We’ve had our gender budgeting pilot, we’ve had our distributional impact assessments, our carbon impact assessments, and we have a new Wales infrastructure investment strategy, and finance plans that sit below that as well. So, if there is more that we can be doing to present our budgets in a way that colleagues find useful, we’re very keen to explore that. And I do that through the work that I’ll be doing with the Chair of the Finance Committee in relation to the budget protocol, which I continue to look forward to making some progress on, as we move towards the final budget and beyond to the spending review period. The work on that will start in April of this year. So, we’ve got plenty more to look forward to.
Ac fe fyddaf yn onest, rydyn ni wedi cael rhai cyfraniadau y prynhawn yma sydd wedi bod yn rhestr hir o bethau, gan ddweud wrth Lywodraeth Cymru beth y mae'n rhaid iddi ei wneud i wella pethau i bobl yng Nghymru. Dim byd o gwbl gan lawer o'r bobl hynny a oedd yn gwneud cyfraniadau ynghylch o ble y byddent yn gwneud y toriadau. Nid ydym ychwaith wedi cael unrhyw wrthwynebiad gwirioneddol i ddull strategol cyffredinol ein cyllideb, gyda'r bwriad o ddiogelu'r GIG, diogelu gwasanaethau lleol mewn llywodraeth leol. Nid ydym wedi gweld unrhyw wrthwynebiad i hynny chwaith. Felly, beth yw'r dewis arall y mae pobl eisiau i ni ei wneud?
Fe ddywedaf fy mod wedi gwrando'n astud iawn ar y cyfraniadau, ac rydyn ni'n ystyried yn ofalus yr ymatebion y mae pwyllgorau'n eu darparu hefyd. Os oes unrhyw newid yn y sefyllfa, wrth i ni symud tuag at ddiwedd y flwyddyn ariannol, efallai y byddaf yn gallu gwneud dyraniadau bach yn y gyllideb derfynol. Felly, rydyn ni'n gwrando'n astud ar y sylwadau sy'n cael eu gwneud. Fe ddywedaf, wythnosau yn unig, nawr, o ddiwedd y flwyddyn ariannol, nad oes gennym gadarnhad o hyd o'r amcangyfrifon atodol, felly nid ydym yn gwybod o hyd beth yw ein cyllideb ar gyfer eleni ac nid ydym wedi cael y cyfle eto i gael y ddadl derfynol ar ein cyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf. Rwy'n credu bod hynny, unwaith eto, yn arwydd o'r diffyg eglurder sydd gennym gan Lywodraeth y DU.
Byddwn yn ymateb yn gadarnhaol, lle bynnag y gallwn, wrth gwrs, i argymhellion y pwyllgorau, ac rydym eisoes wedi ceisio gwneud hynny heddiw mewn perthynas â'r £25 miliwn ychwanegol o gyllid a ddaeth o ganlyniad i gyllid ychwanegol ar gyfer llywodraeth leol yn y DU, a gyhoeddodd Llywodraeth y DU yn ddiweddar yn dilyn llythyrau gan nifer o Aelodau Seneddol presennol a chyn-Aelodau Seneddol at Lywodraeth y DU, yn sôn am y diffyg buddsoddiad mewn gwasanaethau lleol yno. Felly, rydym yn falch o'r £25 miliwn ychwanegol hwnnw. Y bwriad nawr yw gwrthdroi'r toriad hwnnw i'r grant gweithlu gofal cymdeithasol, sef ychydig dros £10 miliwn, a defnyddio gweddill y cyllid i'w roi drwy'r grant cynnal refeniw i lywodraeth leol. Rwy'n credu bod hynny'n ymateb yn eithaf cadarnhaol o leiaf i argymhelliad gan y Pwyllgor Cyllid a'r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, ac rwy'n gwybod y bu Carolyn Thomas yn gwneud y sylw hwnnw eto yma y prynhawn yma. Felly, rwy'n falch ein bod ni wedi gallu gwneud hynny.
Rwy'n gwybod y bu rhywfaint o ddadl ynghylch a ddylai'r cyllid hwnnw fynd i godi'r terfyn isaf yn y grant cynnal refeniw, ond rwy'n credu, wedi ystyried, bod yn rhaid i ni ddeall bod y grant cynnal refeniw yn cynrychioli angen, a phe byddem yn codi'r terfyn isaf yn uwch, yn hytrach na chydnabod yr angen sy'n bodoli ym maes gofal cymdeithasol ledled Cymru ym mhob awdurdod lleol, yna rwy'n credu y byddem wedi bod yn gwneud anghymwynas â'r ffaith bod y fformiwla yn cydnabod angen ynddo, ac rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod yn deg â'r holl awdurdodau yn y maes hwnnw. Ac, wrth gwrs, codi'r terfyn isaf—mae'r terfyn isaf mewn gwirionedd yno i fod derfyn isaf na fydd unrhyw awdurdod yn disgyn oddi tano, yn hytrach nag yn derfyn isaf lle na fydd gan unrhyw awdurdod lai o gynnydd. Bydd yn achosi problemau ar gyfer y blynyddoedd i ddod os byddwn yn mynd ar drywydd y dull hwnnw hefyd. Felly, rwy'n credu, wedi ystyried, ein bod ni wedi gwneud y dewis cywir.
Ond nid wyf yn diystyru pa mor anodd y bydd pethau i lywodraeth leol. Maent mewn sefyllfa llawer gwell na'u cydweithwyr dros y ffin, wrth gwrs, oherwydd, ar ddechrau'r cyfnod adolygu gwariant, gwnaethom gynyddu eu cyllideb o fwy na 9 y cant. Rhoddwyd llinell sylfaen ynddi. Y flwyddyn ariannol hon, mwy na 7 y cant, unwaith eto gyda llinell sylfaen, ac rydym wedi cadw ein haddewid i'w chynyddu 3.1 y cant ar gyfer y flwyddyn nesaf, sef y gorau y gallem ei wneud o dan yr amgylchiadau. Dylwn i ddweud y bydd y cyllid ychwanegol yr ydym wedi'i gyhoeddi heddiw drwy'r £25 miliwn hwnnw, unwaith eto, yn helpu i leddfu peth o'r pwysau hynny, yn enwedig o ran y cyflog byw, ond hefyd cyflog athrawon, oherwydd rydym yn cydnabod y pwysau sydd yno. Rydym wedi gallu cefnogi awdurdodau lleol mewn blynyddoedd blaenorol drwy gyfeirio rhywfaint o danwariant ar draws y Llywodraeth i helpu gyda hynny, ond, ar ddiwedd y dydd, mae'n rhan o'r grant cynnal refeniw. Nid yw Llywodraeth Cymru yn chwarae unrhyw ran yn negodiadau cyflog athrawon—mae'r pethau hynny yn cael eu cytuno y tu allan i Lywodraeth Cymru—ond, os gallwn ni helpu, rydyn ni wedi gwneud mewn blynyddoedd blaenorol, a, gobeithio, bydd y dyraniad hwn yn helpu hefyd.
Mae argaeledd cyllid, wrth gwrs, yn bwysig iawn, ac ni allwn ond meddwl am effaith Brexit nawr ar ein cyllideb. Rydyn ni wir yn gweld camgymeriadau'r gorffennol yn effeithio ar y presennol, onid ydyn ni? Cefais fy atgoffa o erthygl a ysgrifennais yn ôl yn 2015, a chwiliais amdani yn ystod cyfraniad Paul Davies heddiw, ac roedd yn dweud
'Dywedodd Rebecca Evans y byddai colli cyllid yr UE gwerth £240m y flwyddyn heb unrhyw sicrwydd y bydd llywodraeth y DU yn rhoi cyllid yn ei le yn niweidiol iawn.'
A dywedais y byddai gadael yr UE yn drychinebus i ffermio yng Nghymru. Wel, prosiect codi ofn oedd hwnnw neu a oedd yn adlewyrchu ar ffaith yn unig? Oherwydd rydyn ni wedi parhau nawr i deimlo effaith penderfyniadau a wnaed gan Lywodraeth y DU; mae gennym ni £243 miliwn o gyllid newydd gan yr UE wedi ei golli i Gymru nawr. Ond, er hynny, mae'r Gweinidog wedi gallu diogelu cyllideb y cynllun taliadau sylfaenol o £238 miliwn ar gyfer 2024. Ac fe ddywedaf mai hwn, y tu hwnt i'r GIG a thu hwnt i lywodraeth leol, yw un o'r meysydd gwariant mwyaf i Lywodraeth Cymru a byddai wedi bod yn hawdd iawn targedu'r gyllideb benodol honno i chwilio am rai gostyngiadau i'w gwneud. Ond roedd y Gweinidog yn glir iawn mai dyma oedd ei blaenoriaeth hi yn sicr—roedd hi wedi gwrando ar ffermwyr a dyma beth roedden nhw'n galw amdano yn sicr. Felly, roeddem yn gallu diogelu'r gyllideb honno, ond nid oedd yn hawdd o bell ffordd i wneud hynny.
A phrentisiaethau—rwy'n credu mai dyma un o'r meysydd allweddol iawn sydd wedi dod drwodd yn y ddadl y prynhawn yma. Ac er gwaethaf cefndir o her ac ansicrwydd economaidd sylweddol, sydd wedi'i waethygu gan golli'r cronfeydd hynny o'r UE, rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i ddarparu rhaglen brentisiaeth lwyddiannus iawn ac o ansawdd uchel. Rydym wedi elwa o fwy na dau ddegawd o gyllid tuag at raglenni prentisiaeth gan yr Undeb Ewropeaidd, gan helpu i ostwng diweithdra, hybu sgiliau a thyfu busnesau, ond nawr, wrth gwrs, mae'n rhaid i ni wneud darpariaethau eraill ar gyfer hynny. Ac nid oes ceiniog o'r arian hwnnw bellach ar gael i ni yn ein cyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf. Rydym bellach o leiaf £375 miliwn yn waeth ein byd bob blwyddyn o ganlyniad uniongyrchol i broses codi'r gwastad Llywodraeth y DU. Mae hynny'n hollol eironig, onid ydyw? Ac mae hynny'n ychwanegol at y ffaith bod y gyllideb gyffredinol werth £1.3 biliwn yn llai. Felly, rwyf eisiau pwysleisio wrth fy nghyd-Aelodau y sefyllfa anodd yr ydym yn ei hwynebu o ganlyniad i rai o'r dewisiadau a wnaed yn ystod y blynyddoedd diwethaf.
Rydym yn awyddus, wrth gwrs, i weld beth arall y gallwn ni ei wneud i gyflwyno'r gyllideb mewn modd sy'n ddefnyddiol i gyd-Aelodau. Felly, rydym wedi bod â nifer o ddatblygiadau arloesol yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Fe wnaethon ni gyflwyno'r cynllun gwella cyllideb yn 2019-20, ac ers hynny rwy'n credu ein bod ni wedi bod yn ceisio arloesi bob blwyddyn. Rydym wedi cael ein cynllun peilot cyllidebu ar sail rhyw, rydym wedi cael ein hasesiadau effaith dosbarthu, ein hasesiadau effaith carbon, ac mae gennym strategaeth buddsoddi seilwaith newydd i Gymru, a chynlluniau cyllid sy'n sylfaen i honno hefyd. Felly, os oes mwy y gallwn ni fod yn ei wneud i gyflwyno ein cyllidebau mewn ffordd sy'n ddefnyddiol i gyd-Aelodau, rydym yn awyddus iawn i archwilio hynny. Ac rwy'n gwneud hynny trwy'r gwaith y byddaf yn ei wneud gyda Chadeirydd y Pwyllgor Cyllid mewn perthynas â'r protocol cyllidebol, yr wyf yn parhau i edrych ymlaen at wneud rhywfaint o gynnydd arno, wrth inni symud tuag at y gyllideb derfynol a thu hwnt i'r cyfnod adolygu gwariant. Bydd y gwaith ar hynny yn dechrau ym mis Ebrill eleni. Felly, mae gennym lawer mwy i edrych ymlaen ato.
Diolch i'r Gweinidog. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y gwelliant? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu'r gwelliant? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, fe gymerwn ni'r pleidleisiau ar ddiwedd y prynhawn, ar ddiwedd y noson heno, yn ystod y cyfnod pleidleisio.
Thank you, Minister. The proposal is to agree the amendment. Does any Member object? [Objection.] There are objections. We will therefore defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Bydd angen cynnig i atal Rheolau Sefydlog dros dro i ganiatáu y ddadl nesaf ar y diwydiant dur. Gweinidog yr Economi i wneud y cynnig yn ffurfiol.
The next item is a motion to suspend Standing Orders to allow the next debate on the steel industry. The Minister for Economy to formally move.
Cynnig NNDM8481 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheolau Sefydlog 33.6 a 33.8:
Yn atal Rheol Sefydlog 12.20(i), 12.22(i) a’r rhan honno o Reol Sefydlog 11.16 sy’n ei gwneud yn ofynnol bod y cyhoeddiad wythnosol o dan Reol Sefydlog 11.11 yn darparu’r amserlen ar gyfer busnes yn y Cyfarfod Llawn yr wythnos ganlynol, er mwyn caniatáu i NNDM8480 gael ei hystyried yn y Cyfarfod Llawn ddydd Mawrth, 6 Chwefror 2024.
Motion NNDM8481 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Orders 33.6 and 33.8:
Suspends Standing Order 12.20(i), 12.22(i) and that part of Standing Order 11.16 that requires the weekly announcement under Standing Order 11.11 to constitute the timetable for business in Plenary for the following week, to allow NNDM8480 to be considered in Plenary on Tuesday, 6 February 2024.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Diolch i'r Gweinidog. A'r cynnig yw i atal Rheolau Sefydlog dros dro. Oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae hwnna wedi'i ganiatáu.
Thank you, Minister. The motion is to suspend Standing Orders. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1, 2 a 3 yn enw Darren Millar.
The following amendments have been selected: amendments 1, 2 and 3 in the name of Darren Millar.
Sydd yn ein caniatáu ni i symud ymlaen i'r ddadl ar y diwydiant dur. Gweinidog yr Economi i wneud y cynnig yma. Vaughan Gething.
Which allows us to move on to the debate on the steel industry in Wales. The Minister for Economy to move this motion. Vaughan Gething.
Cynnig NNDM8480 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn credu bod dyfodol addawol i waith creu dur mewn ffwrneisiau chwyth yng Nghymru fel rhan o bontio teg sy’n cefnogi economi Gymreig gryfach ac sydd hefyd yn diogelu ased sy’n perthyn i’r DU.
2. Yn cefnogi’r achos dros drafodaethau pellach a fydd yn galluogi proses bontio hirach i ddiogelu swyddi er mwyn creu dyfodol uchelgeisiol a gwyrddach ar draws cyfleusterau Tata yng Nghymru.
Motion NNDM8480 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd:
1. Believes there is a viable future for blast furnace steelmaking in Wales as part of a just transition that supports a stronger Welsh economy while protecting a UK sovereign asset.
2. Supports the case for further talks that allow for a longer transition that protects jobs for an ambitious, greener future across Tata facilities in Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I move the motion before us.
Last Friday, Tata Steel began the formal legal consultation process for potential redundancies across its UK sites. We understand that there could be up to 2,800 redundancies, of which nearly 2,500 could take place within the next 18 months. The Chamber must realise that this is just the start of the formal consultation between the company and the trade unions. The three steel trade unions are Community, the GMB and Unite. They are all united in understanding that the final whistle has not blown and it is not certain that both blast furnaces will close as per the proposals.
The suggested speed and scale of these changes is a real concern. As Members across the Chamber will know, we have suggested a longer, slower transition to green steel production at Port Talbot for a significant period of time before today. The Welsh Government does not believe that these proposals amount to a just transition, and I note that even Greenpeace do not believe that the proposals are a just transition.
On Thursday last week in Port Talbot, the First Minister and I met with the chief executive of Tata’s global operations and their UK chief exec. We made six broad points clear. The first is that we do not believe that Tata should make irreversible choices based on the current level of UK Government support. The second is that a credible alternative plan exists, and any credible plan includes more electric arc steel making.
Diolch, Llywydd. Rwy'n cynnig y cynnig sydd ger ein bron.
Ddydd Gwener diwethaf, dechreuodd Tata Steel y broses ymgynghori gyfreithiol ffurfiol ar gyfer diswyddiadau posibl ar draws ei safleoedd yn y DU. Rydym ar ddeall y gallai fod hyd at 2,800 o ddiswyddiadau, y gallai bron i 2,500 ohonynt ddigwydd o fewn y 18 mis nesaf. Rhaid i'r Siambr sylweddoli mai dim ond dechrau'r ymgynghoriad ffurfiol rhwng y cwmni a'r undebau llafur yw hyn. Y tri undeb llafur dur yw Community, y GMB ac Unite. Maent i gyd yn unedig yn eu dealltwriaeth nad yw'r chwiban olaf wedi chwythu ac nad oes sicrwydd y bydd y ddwy ffwrnais chwyth yn cau yn unol â'r cynigion.
Mae cyflymder a graddfa'r newidiadau hyn yn bryder gwirioneddol. Fel y bydd Aelodau ar draws y Siambr yn gwybod, rydym wedi awgrymu y dylai fod proses bontio hirach, arafach tuag at gynhyrchu dur gwyrdd ym Mhort Talbot am gryn amser cyn heddiw. Nid yw Llywodraeth Cymru yn credu bod y cynigion hyn yn gyfystyr â phontio teg, ac rwy'n nodi nad yw Greenpeace hyd yn oed o'r farn bod y cynigion yn bontio teg.
Ddydd Iau yr wythnos diwethaf ym Mhort Talbot, fe wnaeth y Prif Weinidog a minnau gyfarfod â phrif weithredwr gweithrediadau byd-eang Tata a'i brif weithredwr yn y DU. Fe wnaethom chwe phwynt eang yn glir. Y cyntaf yw nad ydym yn credu y dylai Tata wneud dewisiadau diwrthdro yn seiliedig ar lefel bresennol y cymorth y mae'n ei gael gan Lywodraeth y DU. Yr ail yw bod cynllun amgen credadwy yn bodoli, ac mae unrhyw gynllun credadwy yn cynnwys cynhyrchu mwy o ddur arc trydan.
The third is that the consultation must be meaningful and it must not be curtailed by the legal minimum of 45 days. Any meaningful alternative plan should be properly and fully considered. I'm pleased to say that the company confirmed directly to me and to the First Minister that all the time necessary would be given to any trade union counter proposals. The minimum time is exactly that, and talks about the future will take as long as they need to.
The fourth point was that we highlighted the need to take proactive steps to promote mental health support services with and for the workforce. I've already discussed some of this work with my colleague Lynne Neagle, the Deputy Minister for Mental Health and Well-being. We want all partners to reiterate the broader societal message that Jack Sargeant vividly highlighted last week: it really is okay to say that you're not okay, seek help, and be understanding of the very real worries that people have.
The fifth point was that we reiterated a question that I was asked at the Welsh Affairs Committee last week. There is a gas pipeline to the nearby Baglan power station. That is a realistic option to explore for a future direct reduced iron facility.
And the sixth point we made was that this Welsh Government will continue to engage in good faith with all partners. That includes the company, the UK Government, trade unions and the wider community. I will of, course, continue to engage across this Chamber too.
The steel industry is part of our nation's story, and it stands as a marker of Welsh excellence in 2024. It represents an economic asset with global reach that is essential to meeting the demands of a greener, more secure future. Port Talbot boasts a workforce with the expertise, know-how and the dedication to deliver the longer, fairer transition for steel that the Welsh, and therefore the UK, economy needs.
The UK Government and Tata Steel have the tools between them to secure a longer, fairer transition for a sector that is good for green growth and essential to our collective security. It is in the interests of all of us to secure the best deal for steel, not the cheapest deal. Last September, Tata announced a deal with the UK Government that would mean the closure of both blast furnaces by the end of this calendar year. That deal represents an economic loss of historic proportions for Wales within an industry that underpins our current manufacturing sector and the enormous economic opportunities in floating offshore wind, for example. Rather than providing a bridge to a future that sees us produce cleaner steel, the deal struck offers a cliff edge and preventable hardship for the very workers who are best placed to make the transition work.
It is the firm view of the Welsh Government that, in addition to the economic shock, there is a real failure to recognise the UK's strategic security interests. If these proposals are implemented, then the UK will be the only G20 economy to shut down its virgin steel-making capabilities. All of this at a time of rising global conflict and growing trade disruption. From cans to cars to construction, virgin steel is an essential element of the steel that we need today. If implemented in full, the UK would become reliant on imports produced to lower environmental standards and shipped thousands of miles to Wales on diesel-fuelled vessels.
Whilst the company has described its sense of ambition for the future, trade union plans do provide a credible way forward for the business that does not require the eye-watering job losses being proposed. The Welsh Government will do all that we can to support the people and communities affected by these proposals. We will use all available assets, including the transition board and its two sub-groups, to try and minimise the social and economic impact if these plans go ahead. We continue to participate in the board to support areas of shared priorities. I attended a third meeting of the board last Thursday.
In addition, we will work closely with key partners like Jobcentre Plus, Working Wales, local authorities and trade unions to ensure that people facing redundancy as a consequence of these proposals are provided with information, advice and guidance about the support that is available to them. The Welsh Government's employability and skills programmes ReAct+, Communities for Work+, can support training and mentoring for those who wish or require this support. And I am, of course, reviewing the scale of the budget that may be required. Business Wales is also available to provide information, guidance and support to businesses in the supply chain that may be affected, both to review the impact and to potentially identify alternative markets. Business Wales can, of course, also provide information on potential self-employment options in the future.
Potential employment opportunities may be available from our industrial forums, including Industry Wales, the Welsh Automotive Forum, Aerospace Wales, and others. The challenge that we may face is the scale of employment loss, the potential difference in wages and how rapidly workers could re-skill.
I know that Tata has discussed a detailed research and innovation plan with Swansea University to support Tata's proposed transition. This support will be delivered as a consequence, though, of the wrong deal for steel. The anger and the hurt, felt by so many, is compounded by the shared and reasonable assertion that it is preventable. The Prime Minister could still realise the scale of that anger and engage with the detail of this deal. There is an opportunity to secure a better outcome that protects a sovereign asset that is part of our social and economic fabric here in Wales. Wales and the rest of the UK would be better off and more secure if the products of the future that will power us towards a greener future are made here.
I want to say something about the workforce before I close. The average age at Port Talbot is 37. It is lower still at Llanwern. There are, of course, experienced workers towards the end of their career, but there are many young apprentices and many workers with responsibilities and commitments to homes and families reliant on their income. It is the same picture in Trostre and Shotton. These are proud workers—proud of their products, proud of their skills. They're smart and they understand their sector. They've made repeated changes to adapt and keep the business and their jobs alive. They know that there is a future for steel, a future that is worth fighting for.
I will continue to work with the company, trade unions and the UK Government to try and fight for that future. I hope that our Senedd today will provide a united voice that we all believe the same and a better future is possible. I look forward to the debate and to responding in due course.
Y trydydd yw bod yn rhaid i'r ymgynghoriad fod yn ystyrlon ac ni ddylai gael ei gwtogi gan yr isafswm cyfreithiol o 45 diwrnod. Dylai unrhyw gynllun amgen ystyrlon gael ei ystyried yn briodol ac yn llawn. Rwy'n falch o ddweud bod y cwmni wedi cadarnhau'n uniongyrchol i mi ac i'r Prif Weinidog y byddai'r holl amser angenrheidiol yn cael ei roi i unrhyw wrthgynigion gan yr undebau llafur. Yr amser lleiaf yw hynny'n union, a bydd trafodaethau am y dyfodol yn cymryd cyhyd ag y bydd angen.
Y pedwerydd pwynt oedd ein bod wedi tynnu sylw at yr angen i gymryd camau rhagweithiol i hyrwyddo gwasanaethau cymorth iechyd meddwl gyda'r gweithlu ac ar eu cyfer. Rwyf eisoes wedi trafod rhywfaint o'r gwaith hwn gyda fy nghyd-Aelod Lynne Neagle, y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant. Rydym am i'r holl bartneriaid ailadrodd y neges gymdeithasol ehangach a amlygodd Jack Sargeant yn glir yr wythnos diwethaf: mae hi wir yn iawn i ddweud nad ydych chi'n iawn, gofyn am help, a bod yn gydymdeimladol tuag at y pryderon gwirioneddol sydd gan bobl.
Y pumed pwynt oedd ein bod wedi ailadrodd cwestiwn a ofynnwyd i mi yn y Pwyllgor Materion Cymreig yr wythnos diwethaf. Mae yna biblinell nwy i orsaf bŵer Baglan gerllaw. Mae hynny'n opsiwn realistig i'w archwilio ar gyfer cyfleuster lleihau haearn yn uniongyrchol yn y dyfodol.
A'r chweched pwynt a wnaethom oedd y bydd Llywodraeth Cymru hon yn parhau i ymgysylltu'n ddidwyll â'r holl bartneriaid. Mae hynny'n cynnwys y cwmni, Llywodraeth y DU, undebau llafur a'r gymuned ehangach. Byddaf, wrth gwrs, yn parhau i ymgysylltu ar draws y Siambr hon hefyd.
Mae'r diwydiant dur yn rhan o stori ein cenedl, ac mae'n sefyll fel arwydd o ragoriaeth Cymru yn 2024. Mae'n cynrychioli ased economaidd gyda chyrhaeddiad byd-eang sy'n hanfodol i fodloni gofynion dyfodol gwyrddach, mwy diogel. Ym Mhort Talbot mae yna weithlu gyda'r arbenigedd, y gallu a'r ymroddiad i gyflawni pontio hirach, tecach ar gyfer dur sydd ei angen ar economi Cymru, ac felly economi'r DU.
Mae gan Lywodraeth y DU a Tata Steel yr offer rhyngddynt i sicrhau pontio hirach, tecach ar gyfer sector sy'n dda ar gyfer twf gwyrdd ac sy'n hanfodol i'n diogelwch ar y cyd. Mae'n fuddiol i bob un ohonom sicrhau'r cytundeb gorau ar gyfer dur, nid y cytundeb rhataf. Fis Medi diwethaf, cyhoeddodd Tata gytundeb â Llywodraeth y DU a fyddai'n golygu cau'r ddwy ffwrnais chwyth erbyn diwedd y flwyddyn galendr hon. Mae'r cytundeb hwnnw'n cynrychioli colled economaidd ar raddfa hanesyddol i Gymru o fewn diwydiant sy'n sail i'n sector gweithgynhyrchu presennol a'r cyfleoedd economaidd enfawr o ran ffermydd gwynt arnofiol ar y môr, er enghraifft. Yn hytrach na darparu pont i'r dyfodol a fyddai yn ein gweld yn cynhyrchu dur glanach, mae'r cytundeb a gafodd ei daro yn cynnig dibyn a chaledi y gellir ei atal i'r union weithwyr sydd yn y sefyllfa orau i wneud i'r broses bontio weithio.
Yn ogystal â'r sioc economaidd, barn gadarn Llywodraeth Cymru yw bod yna fethiant gwirioneddol i gydnabod buddiannau diogelwch strategol y DU. Os caiff y cynigion hyn eu rhoi ar waith, yna y DU fydd yr unig economi G20 i ddod â'i galluoedd gwneud dur crai i ben. Hyn i gyd ar adeg o wrthdaro byd-eang cynyddol ac aflonyddwch masnach cynyddol. O ganiau i geir i adeiladu, mae dur crai yn elfen hanfodol o'r dur sydd ei angen arnom heddiw. Pe byddai'r cynigion yn cael eu gweithredu'n llawn, byddai'r DU yn dod yn ddibynnol ar fewnforion a gynhyrchir i safonau amgylcheddol is ac a gaiff eu cludo miloedd o filltiroedd i Gymru ar longau tanwydd diesel.
Er bod y cwmni wedi disgrifio'r uchelgais sydd ganddo ar gyfer y dyfodol, mae cynlluniau'r undebau llafur yn cynnig ffordd gredadwy ymlaen i'r busnes nad yw'n cynnwys colli'r nifer syfrdanol o swyddi sy'n cael ei gynnig. Bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth o fewn ein gallu i gefnogi'r bobl a'r cymunedau y mae'r cynigion hyn yn effeithio arnynt. Byddwn yn defnyddio'r holl asedau sydd ar gael, gan gynnwys y bwrdd pontio a'i ddau is-grŵp, i geisio lleihau'r effaith gymdeithasol ac economaidd cymaint â phosibl os bydd y cynlluniau hyn yn mynd yn eu blaen. Rydym yn parhau i gymryd rhan yn y bwrdd i gefnogi meysydd blaenoriaethau a rennir. Fe fynychais drydydd cyfarfod o'r bwrdd ddydd Iau diwethaf.
Yn ogystal, byddwn yn gweithio'n agos gyda phartneriaid allweddol fel y Ganolfan Byd Gwaith, Cymru'n Gweithio, awdurdodau lleol ac undebau llafur i sicrhau bod pobl sy'n wynebu diswyddiadau o ganlyniad i'r cynigion hyn yn cael gwybodaeth, cyngor ac arweiniad ar y cymorth sydd ar gael iddynt. Gall rhaglenni cyflogadwyedd a sgiliau Llywodraeth Cymru ReAct+, Cymunedau am Waith+, gefnogi hyfforddiant a mentora i'r rhai sy'n dymuno neu sydd angen y cymorth hwn. Ac rwyf i, wrth gwrs, yn adolygu maint y gyllideb y gallai fod ei hangen. Mae Busnes Cymru hefyd ar gael i ddarparu gwybodaeth, arweiniad a chymorth i fusnesau yn y gadwyn gyflenwi y gallai hyn effeithio arnynt, i adolygu'r effaith ac, o bosibl, i nodi marchnadoedd amgen. Wrth gwrs, gall Busnes Cymru hefyd ddarparu gwybodaeth am opsiynau hunangyflogaeth posibl yn y dyfodol.
Efallai y bydd cyfleoedd cyflogaeth posibl ar gael o'n fforymau diwydiannol, gan gynnwys Diwydiant Cymru, Fforwm Modurol Cymru, Awyrofod Cymru, ac eraill. Yr her y gallem ei hwynebu yw nifer y colledion swyddi, y gwahaniaeth posibl mewn cyflogau a pha mor gyflym y gallai gweithwyr ailsgilio.
Rwy'n gwybod bod Tata wedi trafod cynllun ymchwil ac arloesi manwl gyda Phrifysgol Abertawe i gefnogi pontio arfaethedig Tata. Fodd bynnag, bydd y gefnogaeth hon yn cael ei darparu o ganlyniad i'r cytundeb anghywir ar gyfer dur. Mae'r dicter a'r boen, a deimlir gan gynifer o bobl, yn cael eu gwaethygu gan yr honiad rhesymol a rennir bod modd ei atal. Gallai Prif Weinidog y DU sylweddoli maint y dicter hwnnw o hyd ac ymgysylltu â manylion y cytundeb hwn. Mae cyfle i sicrhau canlyniad gwell sy'n diogelu ased sofran sy'n rhan o'n gwead cymdeithasol ac economaidd yma yng Nghymru. Byddai Cymru a gweddill y DU yn well eu byd ac yn fwy diogel pe bai cynnyrch y dyfodol a fydd yn ein pweru tuag at ddyfodol mwy gwyrdd yn cael eu cynhyrchu yma.
Rwyf am ddweud rhywbeth am y gweithlu cyn i mi orffen. Yr oedran cyfartalog ym Mhort Talbot yw 37. Mae'n is na hynny yn Llanwern. Wrth gwrs, mae yna weithwyr profiadol sy'n dod tuag at ddiwedd eu gyrfa, ond mae llawer o brentisiaid ifanc a llawer o weithwyr â chyfrifoldebau ac ymrwymiadau i gartrefi a theuluoedd sy'n dibynnu ar eu hincwm. Yr un yw'r sefyllfa yn Nhrostre a Shotton. Mae'r rhain yn weithwyr balch—yn falch o'u cynnyrch, yn falch o'u sgiliau. Maen nhw'n ddeallus ac yn deall eu sector. Maen nhw wedi gwneud newidiadau dro ar ôl tro i addasu a chadw'r busnes a'u swyddi'n fyw. Maen nhw'n gwybod bod yna ddyfodol i ddur, dyfodol sy'n werth ymladd drosto.
Byddaf yn parhau i weithio gyda'r cwmni, undebau llafur a Llywodraeth y DU i geisio brwydro am y dyfodol hwnnw. Rwy'n gobeithio y bydd ein Senedd heddiw yn uno i ddangos ein bod ni i gyd yn credu yr un peth a bod dyfodol gwell yn bosibl. Edrychaf ymlaen at y drafodaeth ac i ymateb maes o law.
Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig a dwi'n galw ar Paul Davies i gynnig gwelliannau 1, 2 a 3.
I have selected the three amendments to the motion and I call on Paul Davies to move amendments 1, 2 and 3.
Gwelliant 1—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn croesawu'r £500 miliwn gan Lywodraeth y DU i sicrhau dyfodol y gwaith cynhyrchu dur ym Mhort Talbot.
Amendment 1—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Welcomes the £500 million from the UK Government to ensure the future of steel making at Port Talbot.
Gwelliant 2—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn nodi'r gronfa bontio gwerth £100 miliwn gydag £80 miliwn gan Lywodraeth y DU ac £20 miliwn gan Tata Steel Ltd.
Amendment 2—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Notes the £100 million transition fund with £80 million from the UK Government and £20 million from Tata Steel Ltd.
Gwelliant 3—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ailflaenoriaethu cyllid ar unwaith i gefnogi gweithwyr dur.
Amendment 3—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Calls on the Welsh Government to immediately reprioritise funding to support steel workers.
Cynigiwyd gwelliannau 1, 2 a 3.
Amendments 1, 2 and 3 moved.
Diolch, Llywydd. As the Minister said, on Friday, Tata presented a breakdown of its proposed restructure, and the consultation process that follows is an opportunity for serious engagement between the company, its workforce, representatives and Governments about the company's plans, and I agree with the Minister that this is the very start of that process. It's still a very worrying time for many workers at the Port Talbot site and our thoughts remain with them and their families as they navigate this very difficult period. And, as Members from all parties in this Chamber have said in recent weeks, it's absolutely crucial that the workers at the site are supported.
Today's motion believes that there is a viable future for blast furnace steel making in Wales as part of a just transition that supports a stronger Welsh economy while protecting a UK sovereign asset, and my colleagues and I support that. We have been clear that we too believe blast arc furnacing should play a role in producing steel as it moves to greener practices and that there should be a more sensible transition period.
As Members will know, the UK Parliament's Welsh Affairs Committee recently took evidence from Tata and the trade unions about the current situation, and it was made clear during that session that 55 per cent of EU producers will still have a blast furnace in 2030. Indeed, the committee heard that, by 2040, 40 per cent of all flat steel in Europe will still be produced by a blast furnace and 40 per cent will be produced by an electric arc furnace, supplemented by direct reduced iron. And we know that Tata themselves are building three blast furnaces in India too, and so I understand the frustrations of many about giving up our blast furnaces when it appears that that's not happening in other parts of the world.
Indeed, the Secretary of State for Wales told the Welsh Affairs Committee himself that he did not want to see those blast furnaces close and that it was a decision for Tata, and I agree with him. Like others in this Chamber, I still believe that there is a viable future for blast furnace steel making in Wales whilst we move to greener practices, and I hope that all avenues and all plans are still very much on the table. [Interruption.] Yes, I'm more than happy to take an intervention.
Diolch, Llywydd. Fel y dywedodd y Gweinidog, ddydd Gwener, cyflwynodd Tata ddadansoddiad o'i ailstrwythuro arfaethedig, ac mae'r broses ymgynghori sy'n dilyn yn gyfle ar gyfer ymgysylltu difrifol rhwng y cwmni, ei weithlu, cynrychiolwyr a Llywodraethau ynghylch cynlluniau'r cwmni, ac rwy'n cytuno â'r Gweinidog mai dyma ddechrau'r broses honno. Mae'n dal i fod yn gyfnod pryderus iawn i lawer o weithwyr ar safle Port Talbot ac rydym yn meddwl amdanyn nhw a'u teuluoedd o hyd wrth iddyn nhw fynd drwy'r cyfnod anodd iawn hwn. Ac, fel y mae Aelodau o bob plaid yn y Siambr hon wedi dweud yn ystod yr wythnosau diwethaf, mae'n gwbl hanfodol bod y gweithwyr ar y safle yn cael eu cefnogi.
Mae'r cynnig heddiw yn credu bod dyfodol hyfyw ar gyfer gweithgynhyrchu dur ffwrnais chwyth yng Nghymru fel rhan o bontio teg sy'n cefnogi economi gryfach yng Nghymru ac sy'n amddiffyn ased sofran y DU ar yr un pryd, ac mae fy nghyd-Aelodau a minnau yn cefnogi hynny. Rydym wedi bod yn glir ein bod ni hefyd yn credu y dylai ffwrneisi arc chwyth chwarae rhan yn y gwaith o gynhyrchu dur wrth symud i arferion mwy gwyrdd ac y dylai fod cyfnod pontio mwy synhwyrol.
Fel y gŵyr yr Aelodau, yn ddiweddar cymerodd Pwyllgor Materion Cymreig Senedd y DU dystiolaeth gan Tata a'r undebau llafur am y sefyllfa bresennol, a nodwyd yn glir yn ystod y sesiwn honno y bydd gan 55 y cant o gynhyrchwyr yr UE ffwrnais chwyth o hyd yn 2030. Yn wir, clywodd y pwyllgor, erbyn 2040, y bydd 40 y cant o'r holl ddur gwastad yn Ewrop yn dal i gael ei gynhyrchu mewn ffwrneisi chwyth ac y bydd 40 y cant yn cael ei gynhyrchu mewn ffwrneisi arc trydan, wedi'i ategu gan leihau haearn yn uniongyrchol. Ac rydym yn gwybod bod Tata eu hunain yn adeiladu tair ffwrnais chwyth yn India hefyd, ac felly rwy'n deall rhwystredigaethau llawer ynghylch rhoi'r gorau i'n ffwrneisi chwyth ni pan fo'n ymddangos nad yw hynny'n digwydd mewn rhannau eraill o'r byd.
Yn wir, dywedodd Ysgrifennydd Gwladol Cymru wrth y Pwyllgor Materion Cymreig ei hun nad oedd am weld y ffwrneisi chwyth hynny'n cau a'i fod yn benderfyniad i Tata, ac rwy'n cytuno ag ef. Fel eraill yn y Siambr hon, rwy'n dal i gredu bod dyfodol hyfyw ar gyfer dur a gynhyrchir mewn ffwrneisi chwyth yng Nghymru wrth i ni symud at arferion mwy gwyrdd, ac rwy'n gobeithio bod pob llwybr a phob cynllun yn dal i fod ar y bwrdd. [Torri ar draws.] Ydw, rwy'n fwy na pharod i gymryd ymyriad.
Thank you, Paul. I'm listening very carefully to what you're saying, and I'm very pleased that you agree with the continuation of blast furnaces until the right time. But do you think it was a mistake by the UK Government, when it did the deal, by not putting the conditions in place to ensure that blast furnaces could go on, to allow that smooth transition, because it didn't put any conditions on that deal? They simply said, 'Here's the money, we want an electric arc furnace—end of.' No conditions. Shouldn't they have put conditions on it?
Diolch, Paul. Rwy'n gwrando'n astud iawn ar yr hyn rydych chi'n ei ddweud, ac rwy'n falch iawn eich bod chi'n cytuno y dylai ffwrneisi chwyth barhau i weithredu tan bod yr amser yn iawn. Ond onid ydych chi'n credu bod Llywodraeth y DU wedi gwneud camgymeriad, pan darwyd y cytundeb, drwy beidio â gosod amodau i sicrhau y gallai ffwrneisi chwyth barhau, i ganiatáu'r pontio didrafferth hwnnw, oherwydd ni chafodd unrhyw amodau eu gosod ar y cytundeb hwnnw? Yn syml, dywedon nhw, 'Dyma'r arian, rydyn ni eisiau ffwrnais arc drydan—a dyna ni.' Dim amodau. Oni ddylen nhw fod wedi gosod amodau?
Well, as a committee, of course, we very much hope that we will have UK Government Ministers in front of us as a committee in due course, and certainly those will be some of the questions we will be asking UK Government Ministers.
Now, throughout this period, it's vital that the workers at the site are supported, and that support must of course come in the form of work and training opportunities, but also in the form of mental health and emotional support too. I appreciate that the Minister touched upon this in his remarks earlier, but perhaps he could tell us a bit more about how the Welsh Government is ensuring that workers have access to that support during this period.
Tata has proposed to commit £130 million to support any redundancies, and I know that support has also been made, along with the UK Government support, in the form of the transition fund. My understanding is that the transition board, which the Minister is a deputy chair of, has two specific work streams, the first of which is the management of people and skills, and the second work stream considers the wider impact on the community and regeneration. I can stress just how important the work of the transition board is right now, and I hope that, where it is possible to do so, information is made publicly available, so that we can learn more about the work that is currently taking place.
Now, Llywydd, turning to the sector more widely, securing a long-term future for British steel must be the priority of both the UK and Welsh Governments, and as the consultation process has begun, now is the time for all plans to be considered. The unions have put together their plans, and as we've heard before it's vital that all plans are on the table. As the Minister has already said, steel is absolutely critical to our national infrastructure and our nation's defence, and it's my view that we should not be reliant on imports from other countries to access steel when there is already the capacity and skills needed to produce steel in our own country. And as was said earlier, there are opportunities for the steel sector, for example, in relation to the Celtic sea and the developments in offshore wind and floating offshore wind, and it's important that discussions are being had about taking advantage of those opportunities. Strategic inter-governmental discussions from both Governments are needed about what the sector should look like in both the short and long term, and I note that the Secretary of State for Wales and the economy Minister have said that they want to work in partnership, and I look forward to seeing that happen.
Therefore, Llywydd, in closing, we must develop a way forward that supports the sector decarbonising and embraces technology to produce greener steel, and does so in a way that does not jeopardise our steel-making capacity and skills indefinitely. Tomorrow, the Economy, Trade and Rural Affairs Committee will be scrutinising Tata executives and questioning them on their decision making so far and their plans for the future, and so I urge all Members to watch that session and hear what they have to say. We will be supporting the Welsh Government's motion today, and in the spirit of consensus I hope that Members will also support our amendments as well. Diolch.
Wel, fel pwyllgor, wrth gwrs, rydym yn gobeithio'n fawr y bydd gennym Weinidogion Llywodraeth y DU o'n blaenau fel pwyllgor maes o law, ac yn sicr dyna fydd rhai o'r cwestiynau y byddwn ni'n eu gofyn i Weinidogion Llywodraeth y DU.
Nawr, drwy gydol y cyfnod hwn, mae'n hanfodol bod y gweithwyr ar y safle yn cael eu cefnogi, ac mae'n rhaid i'r gefnogaeth honno fod ar ffurf cyfleoedd gwaith a hyfforddiant wrth gwrs, ond hefyd ar ffurf cymorth iechyd meddwl a chymorth emosiynol hefyd. Rwy'n gwerthfawrogi bod y Gweinidog wedi cyffwrdd ar hyn yn ei sylwadau yn gynharach, ond efallai y gallai ddweud ychydig mwy wrthym am sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod gweithwyr yn gallu cael gafael ar y cymorth hwnnw yn ystod y cyfnod hwn.
Mae Tata wedi cynnig rhoi £130 miliwn i gefnogi unrhyw ddiswyddiadau, ac rwy'n gwybod bod cymorth wedi'i roi hefyd, ynghyd â chymorth gan Lywodraeth y DU, ar ffurf y gronfa bontio. Fy nealltwriaeth i yw bod gan y bwrdd pontio, y mae'r Gweinidog yn ddirprwy gadeirydd arno, ddwy ffrwd waith benodol. Y cyntaf ohonynt yw rheoli pobl a sgiliau, ac mae'r ail ffrwd waith yn ystyried yr effaith ehangach ar y gymuned ac adfywio. Ni allaf ond pwysleisio pa mor bwysig yw gwaith y bwrdd pontio ar hyn o bryd, ac rwy'n gobeithio, lle y bo'n bosibl gwneud hynny, y bydd gwybodaeth ar gael i'r cyhoedd, fel y gallwn ni ddysgu mwy am y gwaith sy'n digwydd ar hyn o bryd.
Nawr, Llywydd, gan droi at y sector yn ehangach, mae'n rhaid i ddyfodol hirdymor i ddur Prydain fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, a chan fod y broses ymgynghori wedi dechrau, nawr yw'r amser i ystyried pob cynllun. Mae'r undebau wedi llunio eu cynlluniau nhw, ac fel yr ydym wedi clywed o'r blaen, mae'n hanfodol bod yr holl gynlluniau yn cael eu hystyried. Fel y mae'r Gweinidog eisoes wedi dweud, mae dur yn gwbl hanfodol i'n seilwaith cenedlaethol ac o ran amddiffyn ein cenedl, a fy marn i yw na ddylem ddibynnu ar fewnforion o wledydd eraill i gael mynediad at ddur pan fo'r capasiti a'r sgiliau sydd eu hangen i gynhyrchu dur yn ein gwlad ein hunain yn barod. Ac fel y dywedwyd yn gynharach, mae yna gyfleoedd i'r sector dur, er enghraifft, mewn perthynas â'r môr Celtaidd a'r datblygiadau mewn gwynt ar y môr a ffermydd gwynt arnofiol ar y môr, ac mae'n bwysig bod trafodaethau'n cael eu cynnal ynglŷn â manteisio ar y cyfleoedd hynny. Mae angen i'r ddwy Lywodraeth gynnal trafodaethau rhynglywodraethol strategol ynglŷn â sut y dylai'r sector edrych yn y byrdymor a'r hirdymor, a nodaf fod Ysgrifennydd Gwladol Cymru a Gweinidog yr economi wedi dweud eu bod am weithio mewn partneriaeth, ac edrychaf ymlaen at weld hynny'n digwydd.
Felly, Llywydd, wrth gloi, mae'n rhaid i ni ddatblygu ffordd ymlaen sy'n cefnogi datgarboneiddio'r sector ac yn croesawu technoleg i gynhyrchu dur mwy gwyrdd, ac sy'n gwneud hynny mewn ffordd nad yw'n peryglu ein gallu a'n sgiliau gwneud dur am gyfnod amhenodol. Yfory, bydd Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig yn craffu ar swyddogion gweithredol Tata ac yn eu holi am eu penderfyniadau hyd yma a'u cynlluniau ar gyfer y dyfodol, ac felly rwy'n annog yr holl Aelodau i wylio'r sesiwn honno a chlywed yr hyn sydd ganddynt i'w ddweud. Byddwn yn cefnogi cynnig Llywodraeth Cymru heddiw, ac yn ysbryd consensws rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau yn cefnogi ein gwelliannau ni hefyd. Diolch.
We are also supporting the Government's motion, because it is no green future without steel. As has been said a number of times, Plaid Cymru's solidarity is with the workforce, our communities, and the unions, who have all given their lives to the industry and are working hard to protect that industry's future here in Wales. And the Minister is right: the final whistle hasn't gone. There are other credible plans that need to be explored—all options on the table—because, as a number of Members have said in previous debates and statements, and no doubt we'll hear it again today, we're not talking about a 'nice to have' here. We're talking about a strategic asset and an industry where diversification of production is important for the future of the sector and, then, our ability to produce a resource to achieve our ambitions and be self-sufficient. Relying on imports is not a credible option. Putting all of our eggs into one form of steel production is not the way forward either, and not ensuring a just transition for a skilled workforce—a workforce, by the way, who we need for the green transition—will be to our detriment.
Over the course of my time here in the Senedd, we've had a number of statements and debates about Tata, and I've been clear that the Welsh Government, the Minister, have worked closely with the unions, and that's very welcome. I've also been clear that, ultimately, because of the significant investment that is needed in the site, its future will primarily be decided in Westminster. On that note, ownership will be the deciding factor of the Welsh steel industry's future. I was interested in the comment made by the economy Minister about nationalisation being a red herring. Perhaps he might want to elaborate further on what he means by that, and I say this from a genuine point of wanting to work through all the options on the table, because, as far as I see it, what we have here is a strategic resource vital to self-sufficiency. Other countries care about who owns what strategic resources. Other countries also recognise the need to ensure that ownership of these important assets is retained, at the very least, within said country—more important now, as the Minister highlighted, in a world that is becoming more insular and hostile. We find ourselves in the potential position of losing capability in producing a sovereign asset because of the decisions of a private company half a world away.
We all know that there will need to be a significant amount of financial investment in the industry; it's unavoidable. And it brings me to the work done by Mazzucato on the socialisation of risk and the privatisation of reward. If significant investment comes from the state, then why can't the state have a stake in that investment or own the asset? We're clear here: every option needs to be on the table if we are serous about protecting jobs at Tata and protecting the UK's ability to produce steel. For me, that means not banking on a private company to change its mind and leaving workers at its mercy, only for us, then, to have to come back and deal with the aftermath. And I would urge the UK Government, and any future UK Government, to be bold in its thinking. Nationalisation can be just the first step. It's not the silver bullet, nor the end; it could be just the first step. Take Tower Colliery as an example model, look at Mondragon, and safeguard the future of this strategically important industry.
Rydym hefyd yn cefnogi cynnig y Llywodraeth, gan nad oes dyfodol gwyrdd heb ddur. Fel y dywedwyd sawl gwaith, mae Plaid Cymru yn un â'r gweithlu, ein cymunedau, a'r undebau, sydd i gyd wedi rhoi eu bywydau i'r diwydiant ac sy'n gweithio'n galed i ddiogelu dyfodol y diwydiant hwnnw yma yng Nghymru. Ac mae'r Gweinidog yn iawn: nid yw'r chwiban olaf wedi cael ei chwythu. Mae yna gynlluniau credadwy eraill y mae angen eu harchwilio—pob opsiwn ar y bwrdd—oherwydd, fel y mae nifer o Aelodau wedi dweud mewn dadleuon a datganiadau blaenorol, ac mae'n siŵr y byddwn ni'n ei glywed eto heddiw, dydyn ni ddim yn sôn am 'braf cael' yma. Rydym yn sôn am ased strategol a diwydiant lle mae arallgyfeirio cynhyrchu yn bwysig i ddyfodol y sector ac, yna, ein gallu i gynhyrchu adnodd i gyflawni ein huchelgeisiau a bod yn hunangynhaliol. Nid yw dibynnu ar fewnforion yn opsiwn credadwy. Nid dibynnu'n llwyr ar un ffordd o gynhyrchu dur yw'r ffordd ymlaen chwaith, ac os na fyddwn yn sicrhau pontio teg i weithlu medrus—gweithlu, gyda llaw, sydd ei angen arnom ar gyfer y pontio gwyrdd—bydd hynny'n niweidiol i ni.
Yn ystod fy nghyfnod yma yn y Senedd, rydym wedi cael nifer o ddatganiadau a dadleuon am Tata, ac rwyf wedi bod yn glir bod Llywodraeth Cymru, y Gweinidog, wedi gweithio'n agos gyda'r undebau, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr. Rwyf hefyd wedi bod yn glir, yn y pen draw, oherwydd y buddsoddiad sylweddol sydd ei angen yn y safle, y bydd ei ddyfodol yn cael ei benderfynu yn San Steffan yn bennaf. Ar y nodyn hwnnw, perchenogaeth bydd y ffactor a fydd yn penderfynu ar ddyfodol y diwydiant dur yng Nghymru. Roedd gen i ddiddordeb yn y sylw a wnaed gan Weinidog yr economi mai codi sgwarnogod yw gwladoli. Efallai yr hoffai ymhelaethu ymhellach ar yr hyn y mae'n ei olygu wrth hynny, ac rwy'n dweud hyn am fy mod i wir eisiau gweithio trwy'r holl opsiynau ar y bwrdd, oherwydd, hyd y gwelaf, yr hyn sydd gennym yma yw adnodd strategol sy'n hanfodol i hunangynhaliaeth. Mae gwledydd eraill yn poeni am bwy sy'n berchen ar ba adnoddau strategol. Mae gwledydd eraill hefyd yn cydnabod yr angen i sicrhau bod perchnogaeth o'r asedau pwysig hyn yn aros, o leiaf, o fewn y wlad honno—sy'n fwy pwysig nawr, fel yr amlygodd y Gweinidog, mewn byd sy'n dod yn fwy ynysig a gelyniaethus. Rydym yn canfod ein hunain mewn sefyllfa lle gallem golli ein gallu i gynhyrchu ased sofran oherwydd penderfyniadau cwmni preifat ar ben arall y byd.
Rydym i gyd yn gwybod y bydd angen buddsoddiad ariannol sylweddol yn y diwydiant; mae'n anochel. Ac mae'n dod â mi at y gwaith a wnaed gan Mazzucato ar gymdeithasu risg a phreifateiddio gwobr. Os daw buddsoddiad sylweddol o'r wladwriaeth, yna pam na all y wladwriaeth gael cyfran yn y buddsoddiad hwnnw neu fod yn berchen ar yr ased? Rydym yn glir yma: mae angen i bob opsiwn gael eu hystyried os ydym o ddifrif ynghylch diogelu swyddi yn Tata a diogelu gallu'r DU i gynhyrchu dur. I mi, mae hynny'n golygu peidio â dibynnu ar gwmni preifat i newid ei feddwl a gadael gweithwyr ar ei drugaredd, dim ond i ni orfod dod yn ôl a delio â'r canlyniad wedyn. A byddwn i'n annog Llywodraeth y DU, ac unrhyw Lywodraeth y DU yn y dyfodol, i fod yn fentrus o ran ei syniadau. Gall gwladoli fod yn gam cyntaf yn unig. Nid yw'n fwled arian, na'r diwedd; gallai fod yn gam cyntaf yn unig. Cymerwch Bwll Glo'r Tower fel model enghreifftiol, edrychwch ar Mondragon, ac ewch ati i ddiogelu dyfodol y diwydiant strategol bwysig hwn.
Llywydd, last Friday, I met with the chief executive officer at Tata Steel, Mr T.V. Narendran, to discuss the actions being taken by the company following the announcement by Tata to close down the two blast furnaces, and, effectively, close steel manufacturing in Port Talbot for the near future. At the meeting, as Members have already said, I was informed of the 45-day notice—statutory notice—being given to the trade unions. And, so, as we contribute to this debate, I'll ask everyone to be cognisant of that fact, and call on Tata, who I'm sure will listen, to not rush this process, but to give as much time as is needed to the workforce.
Llywydd, since the nineteenth century, Port Talbot has had a proud history of steel making, culminating in the current steelworks, which were built in the mid-twentieth century and modified in the years following. And from those humble beginnings in the nineteenth century, to the position it currently holds as a modern, integrated steel-making hub today, Port Talbot's journey reflects the resilience of the local people and the industry's ability to adapt to changing times. The story of Port Talbot steel making is a testament to the town's industrial spirit, along with that of Wales's industrial spirit, and the ongoing efforts to balance economic development with environmental sustainability.
However, in recent years, steel making in Port Talbot has been under threat, and we are now facing a future that will, this year, see the end of primary steel making in Port Talbot. With the promise of recycling through the electric arc furnaces towards the end of the decade, that leaves a period of several years in which Port Talbot will not be making its own steel, but importing it from sites located across the world. That's not necessarily a green agenda. Thousands of workers across our town, and the wider region, are now asking what the future holds for them and their families, not just the 2,800 who are directly employed by Tata, but also those employed by contractors and the supply chain that service this industry. And we know the figures are two, three, four times every steel worker, there's somebody in those extra industries. They are fearful for their survival during the gap that will exist between the closure of the blast furnaces and the commencement of an EAF, and beyond that. They are fearful for the future of our town, and for local businesses that have struggled over recent years. They are anxious for the futures of their children. They are looking to us to stand up for them and their communities.
Members across this Chamber will know that I am a staunch supporter of steel making, and of the need to have an industry that's both viable and sustainable. And I strongly believe that the current plans to shut down both blast furnaces in Port Talbot now, and import steel, are not the way forward for the industry, or the town, or indeed our nation. It is not the just and fair transition to a decarbonised steel industry that we envisaged when the deal was being announced between Tata and the UK Government in September.
Along with steelworkers, I accept the need to change the way in which steel is made, but there is an alternative path available to reach that goal. The plan put forward by the trade unions should be grasped by the UK Government as a way of decarbonising steel making, whilst at the same time building security and maintaining the ability of the UK to be a primary steel-making nation. It provides a continuation of blast furnace production until we are in a position to transition to alternatives, which should include direct reduced iron capability. That approach is not unique to the UK—it’s one being taken forward by businesses across the world.
Many businesses, often supported by their Governments—and I’m going to name a few countries; I won’t name them all, because I haven’t got time—in France, Germany, Holland, Italy, Finland, the USA and Spain are all looking to use electric arc furnaces as a solution, but not just EAF. They are utilising the research and technological advances that will offer the use of DRI furnaces using natural gas and moving on to hydrogen when available. This combination offers a low-carbon approach that will both utilise the scrap steel that exists from the UK and retain a primary steel-making facility—that is the way forward. That’s what the unions were putting forward. The question that we should be asking both Tata and the UK Government is why not take this approach. Why aren’t they doing it? They should be asking how can we get there in a fair and just manner to everyone involved. That’s the question that should be asked.
In supporting the continued use of the blast furnaces for their predicted lifetimes, we recognise that it’s not the end point, that we do move on, but it’s part of the transitional process. It’s about acknowledging the strengths of what has served us so well, while actively seeking cleaner alternatives. Our position is not one where we resist change, but we manage it better. Let’s embrace the challenge of decarbonising steel making with a pragmatic approach by innovating, retrofitting and finding pathways to sustainable utilised blast furnaces. We can bridge the gap between transition and progress. Our goal is a steel industry that not only builds our world, but does so with a commitment to environmental standards. By doing so, we can ensure a smoother and inclusive transition that considers economic implications and keeps industries operational. Collectively, we can work towards a low-carbon future.
Llywydd, I will conclude by reminding people that I will be continuing to fight for every single job in Port Talbot, every single business and every single family affected by this decision, and I continue to urge Tata to think carefully about making any irreversible decisions now that will ruin so many lives when there is a plan for a future way. I want to put on record that I am enormously grateful to the trade unions—Community, GMB and Unite—for their enormous work in supporting our steelworkers and putting forward plans for all our futures.
Llywydd, ddydd Gwener diwethaf, fe gwrddais i â phrif swyddog gweithredol Tata Steel, Mr T.V. Narendran, i drafod y camau sy'n cael eu cymryd gan y cwmni yn dilyn y cyhoeddiad gan Tata i gau'r ddwy ffwrnais chwyth, ac, i bob pwrpas, i ddod â'r gwaith o weithgynhyrchu dur ym Mhort Talbot i ben ar gyfer y dyfodol agos. Yn y cyfarfod, fel y mae'r Aelodau eisoes wedi dweud, cefais wybod bod yr hysbysiad 45 diwrnod—hysbysiad statudol—wedi cael ei roi i'r undebau llafur. Ac, felly, wrth i ni gyfrannu at y ddadl hon, gofynnaf i bawb fod yn ymwybodol o'r ffaith honno, a galw ar Tata, a fydd, rwy'n siŵr, yn gwrando, i beidio â rhuthro'r broses hon, ond i roi cymaint o amser ag sydd ei angen i'r gweithlu.
Llywydd, ers y bedwaredd ganrif ar bymtheg, mae gan Bort Talbot hanes balch o gynhyrchu dur, sydd wedi arwain at y gwaith dur presennol, a adeiladwyd yng nghanol yr ugeinfed ganrif ac a addaswyd yn y blynyddoedd dilynol. Ac o'r dechreuadau gostyngedig hynny yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, i'w safle presennol fel canolbwynt cynhyrchu dur integredig modern heddiw, mae taith Port Talbot yn adlewyrchu gwydnwch y bobl leol a gallu'r diwydiant i addasu i amseroedd sy'n newid. Mae hanes cynhyrchu dur ym Mhort Talbot yn dyst i ysbryd diwydiannol y dref, ynghyd ag ysbryd diwydiannol Cymru, a'r ymdrechion parhaus i gydbwyso datblygiad economaidd â chynaliadwyedd amgylcheddol.
Fodd bynnag, yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae cynhyrchu dur ym Mhort Talbot wedi bod dan fygythiad, ac rydym nawr yn wynebu dyfodol a fydd, eleni, yn gweld diwedd y gwaith o gynhyrchu dur sylfaenol ym Mhort Talbot. Gyda'r addewid o ailgylchu drwy'r ffwrneisi arc trydan tuag at ddiwedd y degawd, mae hynny'n gadael cyfnod o sawl blwyddyn lle na fydd Port Talbot yn cynhyrchu ei dur ei hun, ond yn ei fewnforio o safleoedd sydd wedi'u lleoli ar draws y byd. Nid yw hynny o reidrwydd yn agenda werdd. Mae miloedd o weithwyr ym mhob rhan o'n tref, a'r rhanbarth ehangach, yn gofyn nawr beth yw'r dyfodol iddyn nhw a'u teuluoedd, nid dim ond y 2,800 sy'n cael eu cyflogi'n uniongyrchol gan Tata, ond hefyd y rhai sy'n cael eu cyflogi gan gontractwyr a'r gadwyn gyflenwi sy'n gwasanaethu'r diwydiant hwn. Ac rydym yn gwybod bod y ffigurau yn ddwy, tair, pedair gwaith pob gweithiwr dur, mae rhywun yn y diwydiannau ychwanegol hynny. Maen nhw'n pryderu am sut y byddan nhw'n goroesi yn ystod y cyfnod rhwng cau'r ffwrneisi chwyth a chychwyn EAF, a thu hwnt i hynny. Maen nhw'n pryderu am ddyfodol ein tref, ac am fusnesau lleol sydd wedi cael ei chael hi'n anodd dros y blynyddoedd diwethaf. Maen nhw'n pryderu am ddyfodol eu plant. Maen nhw'n edrych atom ni i sefyll i fyny drostyn nhw a'u cymunedau.
Bydd Aelodau ar draws y Siambr hon yn gwybod fy mod i'n gefnogwr brwd o gynhyrchu dur, ac o'r angen i gael diwydiant sy'n hyfyw ac yn gynaliadwy. Ac rwy'n credu'n gryf nad y cynlluniau presennol i gau'r ddwy ffwrnais chwyth ym Mhort Talbot nawr, a mewnforio dur, yw'r ffordd ymlaen i'r diwydiant, na'r dref, nac yn wir ein cenedl. Nid dyma'r pontio cyfiawn a theg i ddiwydiant dur wedi'i ddatgarboneiddio yr oeddem yn ei ragweld pan gyhoeddwyd y cytundeb rhwng Tata a Llywodraeth y DU ym mis Medi.
Ynghyd â gweithwyr dur, rwy'n derbyn bod angen newid y ffordd y mae dur yn cael ei gynhyrchu, ond mae llwybr arall ar gael i gyrraedd y nod hwnnw. Dylai Llywodraeth y DU ddeall bod y cynllun a gyflwynwyd gan yr undebau llafur yn ffordd o ddatgarboneiddio cynhyrchu dur, gan adeiladu diogelwch a chynnal gallu'r DU i fod yn genedl cynhyrchu dur sylfaenol ar yr un pryd. Mae'n sicrhau y bydd cynhyrchiant ffwrnais chwyth yn parhau hyd nes ein bod mewn sefyllfa i drosglwyddo i ddewisiadau amgen, a ddylai gynnwys gallu lleihau haearn yn uniongyrchol. Nid yw'r dull hwnnw'n unigryw i'r DU—mae'n un sy'n cael ei ddatblygu gan fusnesau ledled y byd.
Mae llawer o fusnesau, a gefnogir yn aml gan eu Llywodraethau—ac rwy'n mynd i enwi ambell wlad; wna' i ddim eu henwi i gyd, oherwydd does gen i ddim amser—mae Ffrainc, yr Almaen, yr Iseldiroedd, yr Eidal, y Ffindir, UDA a Sbaen i gyd yn edrych ar ddefnyddio ffwrneisi arc trydan fel ateb, ond nid EAF yn unig. Maent yn defnyddio'r ymchwil a'r datblygiadau technolegol a fydd yn cynnig defnyddio ffwrneisi DRI gan ddefnyddio nwy naturiol a symud ymlaen i hydrogen pan fydd ar gael. Mae'r cyfuniad hwn yn cynnig dull carbon isel a fydd yn defnyddio'r dur sgrap sy'n bodoli o'r DU ac yn cadw cyfleuster cynhyrchu dur sylfaenol—dyna'r ffordd ymlaen. Dyna'r hyn yr oedd yr undebau yn ei gynnig. Y cwestiwn y dylem fod yn ei ofyn i Tata a Llywodraeth y DU yw pam na wnewch chi fabwysiadu'r dull hwn. Pam nad ydyn nhw'n gwneud hynny? Dylen nhw fod yn gofyn sut allwn ni wneud hynny mewn ffordd sy'n deg ac yn gyfiawn i bawb sy'n gysylltiedig. Dyna'r cwestiwn y dylid ei ofyn.
Wrth gefnogi'r defnydd parhaus o'r ffwrneisi chwyth ar gyfer eu hoes ddisgwyliedig, rydym yn cydnabod nad dyna'r pwynt terfynol, ein bod ni yn symud ymlaen, ond mae'n rhan o'r broses drosiannol. Mae'n ymwneud â chydnabod cryfderau'r hyn sydd wedi ein gwasanaethu mor dda, a mynd ati i chwilio am ddewisiadau amgen glanach ar yr un pryd. Nid yw ein sefyllfa yn un lle rydym yn gwrthsefyll newid, ond rydym yn ei reoli'n well. Gadewch i ni groesawu'r her o ddatgarboneiddio cynhyrchu dur gyda dull pragmatig trwy arloesi, ôl-osod a dod o hyd i lwybrau i ddefnyddio ffwrneisi chwyth yn gynaliadwy. Gallwn ni bontio'r bwlch rhwng trawsnewid a chynnydd. Ein nod yw diwydiant dur sydd nid yn unig yn adeiladu ein byd, ond sy'n gwneud hynny gydag ymrwymiad i safonau amgylcheddol. Drwy wneud hynny, gallwn ni sicrhau trosglwyddiad llyfnach a chynhwysol sy'n ystyried goblygiadau economaidd ac yn sicrhau bod diwydiannau yn parhau i weithredu. Gyda'n gilydd, gallwn ni weithio tuag at ddyfodol carbon isel.
Llywydd, rwyf am orffen drwy atgoffa pobl y byddaf yn parhau i frwydro dros bob un swydd ym Mhort Talbot, pob un busnes a phob un teulu y bydd y penderfyniad hwn yn effeithio arnynt, ac rwy'n parhau i annog Tata i feddwl yn ofalus am wneud unrhyw benderfyniadau diwrthdro nawr a fydd yn difetha cymaint o fywydau pan fo cynllun ar gyfer ffordd yn y dyfodol. Rwyf am gofnodi fy mod i'n hynod ddiolchgar i'r undebau llafur—Community, GMB ac Unite—am yr holl waith y maen nhw wedi'i wneud i gefnogi ein gweithwyr dur ac i gyflwyno cynlluniau ar gyfer dyfodol pob un ohonom.
I wanted to start today’s contribution by thanking the Welsh Government for tabling today’s debate on steel making in Wales, particularly given the disappointing announcement, which has been discussed already, by Tata of potential loss of jobs in Port Talbot. A job loss on the scale proposed by Tata in a town the size of Port Talbot will be one that will be impossible to absorb.
But I welcome the UK Government’s investment of £100 million into a transition board to help and support workers who require training and support to seek other employment. It will go a long way in bridging the gap between their current employment and any new skills and support that workers might need in securing other employment. It will also play a part, as Paul Davies mentioned, in regenerating the wider area, one that has so much economic potential. That’s why it was chosen as a site for the Celtic free port in Port Talbot. Paired with the port of Milford Haven it has the potential to be a game changer, as I’ve said in this Chamber before, for people in the area, and, just as importantly, the long-term economic prosperity of the town and of the region. Some 16,000 new high-skilled, well-paid jobs rooted in the cause of clean, green energy will change both the nature and the narrative around a town like Port Talbot, and it means the town has a longer term future to look forward to; but that is, as I mentioned, long term. And it will do little to reassure people today whose jobs may be on the line that a brighter longer term future is on the horizon. I accept that.
That’s why that transition board I mentioned is so important, funded almost exclusively by money provided by the UK Government. If used wisely, it will help to bridge that gap for very many. The Minister said recently that he was unconvinced that the £100 million was enough money to sufficiently undertake the scale of the work required at the site and on behalf of the workers, and he may well be right. But that is why—and I've said this before, and I'll say it again—it is particularly disappointing that the Welsh Government still hasn't found a single penny of its own money to contribute towards that fund. We've heard a succession of warm words about the steel industry from the economy Minister, even more criticisms about the deal that's on the table, but we've heard very little about the work to actually support steelworkers in Port Talbot. Indeed, not only has the Welsh Government not contributed a single penny towards the Tata Steel transition fund to support affected workers, Welsh Conservative researchers found that the real picture is even more bleak. When asked how much money the Welsh Government has provided to the steel industry and its workers in Port Talbot since 2019, the answer is, again, zero.
At the end of the day, Llywydd—[Interruption.] I'm wrapping up. At the end of the day, Llywydd, we're having another debate on the topic of Tata Steel, one of a number since this announcement was made by Tata about job losses, and that is entirely right. But these debates mean nothing unless the Welsh Government steps up to support the steel industry and puts its money where its mouth is. It's a Government that has offered plenty of criticism but not one penny piece. Talk is cheap, actions speak.
Roeddwn i eisiau dechrau fy nghyfraniad heddiw drwy ddiolch i Lywodraeth Cymru am gyflwyno'r ddadl heddiw ar gynhyrchu dur yng Nghymru, yn enwedig o ystyried y cyhoeddiad siomedig, a drafodwyd eisoes, gan Tata y gallai swyddi gael eu colli ym Mhort Talbot. Bydd colli swyddi ar y raddfa a gynigiwyd gan Tata mewn tref maint Port Talbot yn amhosib i'w amsugno.
Ond rwy'n croesawu'r buddsoddiad o £100 miliwn gan Lywodraeth y DU mewn bwrdd pontio i helpu a chefnogi gweithwyr sydd angen hyfforddiant a chymorth i ddod o hyd i gyflogaeth arall. Bydd yn mynd yn bell o ran pontio'r bwlch rhwng eu cyflogaeth bresennol ac unrhyw sgiliau a chymorth newydd y gallai fod eu hangen ar weithwyr i sicrhau cyflogaeth arall. Bydd hefyd yn chwarae rhan, fel y soniodd Paul Davies, wrth adfywio'r ardal ehangach, un sydd â chymaint o botensial economaidd. Dyna pam y cafodd ei ddewis fel safle ar gyfer porthladd rhydd Celtaidd ym Mhort Talbot. Wedi'i baru â phorthladd Aberdaugleddau, mae ganddo'r potensial i newid pethau'n llwyr, fel yr wyf wedi'i ddweud yn y Siambr hon o'r blaen, i bobl yn yr ardal, ac, yr un mor bwysig, i ffyniant economaidd hirdymor y dref a'r rhanbarth. Bydd tua 16,000 o swyddi sgiliau uchel newydd sy'n talu'n dda wedi'u gwreiddio mewn ynni glân, gwyrdd yn newid natur a'r naratif o amgylch tref fel Port Talbot, ac mae'n golygu bod gan y dref ddyfodol tymor hwy i edrych ymlaen ato; ond mae hynny, fel y soniais i, yn y tymor hir. Ac ni fydd yn rhoi fawr o sicrwydd i bobl heddiw, y gallai eu swyddi fod yn y fantol, fod dyfodol tymor hwy mwy disglair ar y gorwel. Rwy'n derbyn hynny.
Dyna pam mae'r bwrdd pontio hwnnw y soniais amdano mor bwysig, wedi'i ariannu bron yn gyfan gwbl gan arian a ddarparwyd gan Lywodraeth y DU. Os caiff ei ddefnyddio'n ddoeth, bydd yn helpu i bontio'r bwlch hwnnw i lawer iawn o bobl. Dywedodd y Gweinidog yn ddiweddar nad oedd yn argyhoeddedig bod y £100 miliwn yn ddigon i ymgymryd yn ddigonol â maint y gwaith sydd ei angen ar y safle ac ar ran y gweithwyr, ac mae'n ddigon posibl ei fod yn iawn. Ond dyna pam—ac rwyf wedi dweud hyn o'r blaen, a byddaf yn ei ddweud eto—mae'n arbennig o siomedig nad yw Llywodraeth Cymru wedi dod o hyd i'r un geiniog o'i harian ei hun o hyd i gyfrannu tuag at y gronfa honno. Rydym wedi clywed un gair cynnes ar ôl y llall am y diwydiant dur gan Weinidog yr economi, hyd yn oed mwy o feirniadaeth am y cytundeb sydd ar y bwrdd, ond ychydig iawn rydym wedi'i glywed am y gwaith o gefnogi gweithwyr dur ym Mhort Talbot mewn gwirionedd. Yn wir, nid yn unig y mae Llywodraeth Cymru wedi methu â chyfrannu un geiniog tuag at gronfa bontio Tata Steel i gefnogi gweithwyr yr effeithiwyd arnynt, mae ymchwilwyr y Ceidwadwyr Cymreig wedi canfod bod y darlun go iawn hyd yn oed yn fwy llwm na hynny. Pan ofynnwyd faint o arian y mae Llywodraeth Cymru wedi'i roi i'r diwydiant dur a'i weithwyr ym Mhort Talbot ers 2019, yr ateb, unwaith eto, yw dim.
Ar ddiwedd y dydd, Llywydd—[Torri ar draws.] Rwy'n gorffen nawr. Ar ddiwedd y dydd, Llywydd, rydym yn cael dadl arall ar bwnc Tata Steel, un o nifer ers i'r cyhoeddiad hwn gael ei wneud gan Tata ynglŷn â cholli swyddi, ac mae hynny'n hollol gywir. Ond nid yw'r dadleuon hyn yn golygu dim oni bai bod Llywodraeth Cymru yn camu ymlaen i gefnogi'r diwydiant dur ac yn sicrhau bod arian ar gael. Mae'n Llywodraeth sydd wedi cynnig digon o feirniadaeth ond dim un geiniog. Gweithredoedd sy'n bwysig, nid geiriau.
The Secretary of State for Wales has said there is no plan C for Welsh steel—it's either plan A, which is shutting everything, or plan B, which is plan A by stages and stealth. We need a plan C, and nobody else is going to come up with it for us. We have to act with urgency and decisiveness, because Tata themselves have said that it's almost a done deal as far as they're concerned. 'If only we had an Assembly now to defend us', many of us said during the miners' strike. Well, we do have this Senedd now, so what can we do with it? Let's refuse to be bystanders at a funeral; let's decide to be active agents in shaping our future.
So, what's the plan? As Dai Rees said, in steel plants across Europe—in Ghent, in Duisburg, in Dunkirk—we see the alternative: not mass redundancies, but managed restructuring; 10-year programmes of investment in new technologies like direct reduced iron and green hydrogen, cutting emissions while preserving primary steel making for the future. To help us get to that future, we need an intermediate goal, and that's preventing blast furnace closure over the next 12 months, buying us time for a change in the policy and politics at Westminster, to build a bridge to a better future. If steel can survive until January, an incoming Labour Government will not want its demise to overshadow its first 100 days. So, our first task is to try and appeal to Tata, as we've heard from the Minister, to give us that extra time.
The 45-day consultation period ends on 17 March, I think, a day after the First Minister designate will be announced. It's great to hear about the meetings with the chief executive of Tata Steel, but the first task, I think, for that new First Minister should be to fly to Mumbai to speak to Tata's Indian leadership, the parent board of the group. Carwyn Jones camped outside those board meetings in 2016. It was a heroic effort. We need that now; we need that same energy and focus. And it worked. All the better, of course, if the new FM has a bankable promise from Keir Starmer in his back pocket.
If Tata remains implacable, we should offer to buy their Welsh assets for their current book value, which is $1. They won't do that, as they don't want the competition. That leaves us with three options. Option 1 is doing nothing, or pinning our hopes on the current UK Government, which is the same as doing nothing. Option 2 is us literally buying time by guaranteeing losses for the coming financial year, up to a given maximum. We'd have to be talking about hundreds of millions—say, up to £300 million. That's a big figure. We've never made that kind of investment in the future of our economy. But when you think that what is at stake in just this next year is £1.2 billion, halving the Welsh steel industry—over 10 years, that's £12 billion—then that would be the best investment that we will ever have made.
We could fund it through a combination of using our borrowing powers over successive years, using some of our reserve, using some of our economic development budget, and, yes, using our imagination. A 30-year bond, at 4 or 5 per cent, would cost no more than the tax receipts that would be lost through closure. It's a good investment. If Tata refused, then we could pass emergency legislation to force the compulsory purchase of Tata's Welsh-based assets—their plant, their equipment and their buildings. The Senedd lawyers have confirmed that such a nationalisation, designed to save the Welsh steel industry, would be within our competence. This would almost certainly be subject to legal challenge by Tata, but at least it would give us the injunctive power to stave off the permanent loss of that blast furnace capacity, and it could trigger a negotiated sale as a going concern, which could help us then save Welsh steel intact over the next crucial 12 months.
I accept these ideas are novel, they're untested, but in unprecedented situations that's precisely what you need. They're not without risk, but neither is doing nothing. So, here's an appeal to the outgoing First Minister: test these ideas with those with expert knowledge to see if they could work, ask Government lawyers, ask Mondragon's co-operatives consultancy, ask the unions' advisers, Syndex. We may not have the power to save Welsh steel alone for the long term, but we do have the power to delay its demise. Let's use it.
Mae Ysgrifennydd Gwladol Cymru wedi dweud nad oes cynllun C ar gyfer dur Cymru—mae naill ai cynllun A, sef cau popeth, neu gynllun B, sef cynllun A fesul tipyn ac yn llechwraidd. Mae angen cynllun C arnom, a does neb arall yn mynd i ddod o hyd iddo drosom. Mae'n rhaid i ni weithredu ar frys a chyda phendantrwydd, oherwydd mae Tata eu hunain wedi dweud bod y cytundeb fwy neu lai'n derfynol cyn belled ag y maen nhw yn y cwestiwn. 'Oni fyddai gennym ni Gynulliad nawr i'n hamddiffyn', oedd geiriau llawer ohonom yn ystod streic y glowyr. Wel, mae gennym ni'r Senedd hon nawr, felly beth allwn ni ei wneud â hi? Gadewch i ni wrthod bod yn wylwyr mewn angladd; gadewch i ni benderfynu bod yn asiantau gweithredol wrth lywio ein dyfodol.
Felly, beth yw'r cynllun? Fel y dywedodd Dai Rees, mewn gweithfeydd dur ledled Ewrop—yn Ghent, yn Duisburg, yn Dunkirk—rydym yn gweld y dewis arall: nid diswyddiadau torfol, ond ailstrwythuro rheoledig; rhaglenni buddsoddi 10 mlynedd mewn technolegau newydd fel lleihau haearn yn uniongyrchol a hydrogen gwyrdd, torri allyriadau gan amddiffyn cynhyrchu dur sylfaenol ar gyfer y dyfodol. Er mwyn ein helpu ni i gyrraedd y dyfodol hwnnw, mae angen nod canolraddol arnom, sef rhwystro ffwrneisi chwyth rhag cau dros y 12 mis nesaf, gan brynu amser i ni ar gyfer newid yn y polisi a'r wleidyddiaeth yn San Steffan, er mwyn adeiladu pont i ddyfodol gwell. Os gall dur oroesi tan fis Ionawr, ni fydd Llywodraeth Lafur newydd eisiau i'w dranc daflu cysgod dros ei 100 diwrnod cyntaf. Felly, ein tasg gyntaf yw ceisio apelio i Tata, fel y clywsom gan y Gweinidog, i roi'r amser ychwanegol hwnnw i ni.
Mae'r cyfnod ymgynghori o 45 diwrnod yn dod i ben ar 17 Mawrth, rwy'n credu, diwrnod ar ôl i'r darpar Brif Weinidog gael ei gyhoeddi. Mae'n wych clywed am y cyfarfodydd â phrif weithredwr Tata Steel, ond y peth cyntaf y dylai'r Prif Weinidog newydd hwnnw ei wneud, rwy'n credu, yw hedfan i Mumbai i siarad ag arweinyddiaeth Indiaidd Tata, rhiant-fwrdd y grŵp. Gwersyllodd Carwyn Jones y tu allan i'r cyfarfodydd bwrdd hynny yn 2016. Roedd yn ymdrech arwrol. Mae angen hynny arnom nawr; mae angen yr un egni a ffocws arnom. Ac fe weithiodd. Gorau oll, wrth gwrs, os bydd gan y Prif Weinidog newydd addewid am arian gan Keir Starmer yn ei boced cefn.
Os bydd Tata yn ddiwrthdro o hyd, dylem gynnig prynu eu hasedau Cymreig am eu gwerth llyfrau cyfredol, sef $1. Fyddan nhw ddim yn gwneud hynny, gan nad ydyn nhw eisiau'r gystadleuaeth. Mae hynny'n ein gadael gyda thri opsiwn. Opsiwn 1 yw gwneud dim, neu hoelio ein gobeithion ar Lywodraeth bresennol y DU, sydd yr un peth â gwneud dim. Opsiwn 2 yw prynu amser, yn llythrennol, drwy warantu colledion ar gyfer y flwyddyn ariannol i ddod, hyd at uchafswm penodol. Byddai'n rhaid ein bod ni'n sôn am gannoedd o filiynau—hyd at £300 miliwn, dyweder. Mae hynny'n ffigwr mawr. Dydyn ni erioed wedi gwneud y math hwnnw o fuddsoddiad yn nyfodol ein heconomi. Ond pan feddyliwch chi mai'r hyn sydd yn y fantol yn y flwyddyn nesaf yn unig yw £1.2 biliwn, gan haneru diwydiant dur Cymru—dros 10 mlynedd, mae hynny'n £12 biliwn—yna dyna fyddai'r buddsoddiad gorau y byddwn ni erioed wedi'i wneud.
Gallem ei ariannu drwy ddefnyddio ein pwerau benthyca dros flynyddoedd olynol, defnyddio rhywfaint o'n cronfa wrth gefn, defnyddio rhywfaint o'n cyllideb datblygu economaidd, ac, ie, defnyddio ein dychymyg. Ni fyddai bond 30 mlynedd, ar 4 neu 5 y cant, yn costio mwy na'r derbyniadau treth a fyddai'n cael eu colli trwy gau. Mae'n fuddsoddiad da. Pe bai Tata yn gwrthod, yna gallem basio deddfwriaeth frys i orfodi prynu asedau Cymreig Tata yn orfodol—eu ffatri, eu hoffer a'u hadeiladau. Mae cyfreithwyr y Senedd wedi cadarnhau y byddai gwladoli o'r fath, wedi'i gynllunio i achub y diwydiant dur yng Nghymru, o fewn ein cymhwysedd. Byddai hyn bron yn sicr o fod yn destun her gyfreithiol gan Tata, ond o leiaf byddai'n rhoi'r pŵer gorchmynnol i ni osgoi colli'r gallu ffwrnais chwyth hwnnw yn barhaol, a gallai sbarduno gwerthiant a drafodir fel busnes gweithredol, a allai ein helpu wedyn i arbed dur Cymru a'i gadw'n gyfan dros y 12 mis hollbwysig nesaf.
Rwy'n derbyn bod y syniadau hyn yn rhai newydd, nid ydynt wedi'u profi, ond mewn sefyllfaoedd digynsail dyna'n union sydd ei angen. Nid ydynt yn ddi-risg, ond nid yw gwneud dim yn ddi-risg ychwaith. Felly, dyma apêl i'r Prif Weinidog sy'n gadael: profwch y syniadau hyn gyda'r rhai sydd â gwybodaeth arbenigol i weld a allen nhw weithio, gofynnwch i gyfreithwyr y Llywodraeth, gofynnwch i ymgynghoriaeth gydweithredol Mondragon, gofynnwch i gynghorwyr yr undebau, Syndex. Efallai nad oes gennym y pŵer i achub dur Cymru ar ein pennau ein hunain yn y tymor hir, ond mae gennym y pŵer i ohirio ei dranc. Gadewch i ni ei ddefnyddio.
I will not repeat what I've said before on this matter in this Siambr. But I thank my neighbour and my friend David Rees for his continued and passionate championing of steel, including in the speech he made today, in which I and others are pleased to join him, as the reach of steel is actually into the whole of Wales, including into Ogmore, with over 500 directly employed from Tata in Bridgend, and many multiples more, not only in the supply chain, but the wider economy, which relies on the wealth generated in our local communities.
But amongst others who have spoken already today, I also want to thank Paul Davies for confirming that the Welsh Conservatives will be backing the substantive motion. And that's really important; it is really important that we have unanimity on this issue from this Siambr. But most of all, I along with others want to thank those steelworkers and the union representatives who've met with me, and with other colleagues, to express their horror at the original proposals, to explain their credible alternative in the multi-union plan, supported by GMB, Unite and Community, and also their support for a UK Government that is willing to support them, support their families, support their communities, support our steel industry.
The motion in front of us, the substantive motion, is very simple, and I think it's something that we should all rally around. It's simple and concise. It says that this Senedd
'Believes there is a viable future for blast furnace steelmaking in Wales as part of a just transition that supports a stronger Welsh economy while protecting a UK sovereign asset.'
Because that is what it is, and we throw that away at our peril. And I think the Conservatives' support recognises that as well. And secondly, it says that the Senedd
'Supports the case for further talks'—
that is what we're asking for; there is a credible alternative on the table—
'that allow for a longer transition that protects jobs for an ambitious, greener future across Tata facilities in Wales.'
And that greener future, yes, will be partly within electric arc and recycled steel—we know that. We need to be exporting less steel abroad and recycling it here, and making that even better as a process. But it's also in primary raw steel making as well. If we have the full support of the Senedd today for that motion—two clear points, unamended—to the heart of the future of primary steel making and jobs, of just transition, then we send a clear, unambiguous and loud message from the heart of democracy in Wales from all of us, the elected representatives of all parties, from Welsh Government too, to say to Tata and the UK Government, 'Pause. Think again. Sit down. Give time for a different future to be built for UK steel.' And it's a future where we do not export jobs and export carbon emissions to other countries, but where we lead the way in green steel, we lead the way, we set the standard not just in electric arc and recycled steel, but primary steel making too.
So, I urge Members, all Members: support the main motion. And if it's passed, I just ask Tata and the UK Government to listen to this Siambr in unanimity, work with us, work with the unions, work with the steelworkers, work with Welsh Government for a better future for steel, not just in Port Talbot, not just in Wales but throughout the UK, and a better future, I have to say, for those workers—many young workers, as we have heard today, not just people who've given decades but young people who've just served their apprenticeships right across Wales, right across all those sectors of the industry that rely on primary steel making—a future for those workers and their families, and for the communities we represent.
Fyddaf i ddim yn ailadrodd yr hyn rwyf wedi'i ddweud yn flaenorol ar y mater hwn yn y Siambr hon. Ond hoffwn ddiolch i'm cymydog a'm ffrind David Rees am ei gefnogaeth barhaus ac angerddol i'r diwydiant dur, gan gynnwys yn yr araith a wnaeth heddiw, ac rwyf i ac eraill yn falch o ymuno ag ef, gan fod cyrhaeddiad dur mewn gwirionedd yn cwmpasu Cymru gyfan, gan gynnwys Aberogwr, lle mae mwy na 500 yn cael eu cyflogi'n uniongyrchol gan Tata ym Mhen-y-bont ar Ogwr, a llawer iawn mwy, nid yn unig yn y gadwyn gyflenwi, ond yr economi ehangach, sy'n dibynnu ar y cyfoeth a gynhyrchir yn ein cymunedau lleol.
Ond ymhlith eraill sydd wedi siarad yn barod heddiw, hoffwn ddiolch hefyd i Paul Davies am gadarnhau y bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi'r cynnig sylweddol. Ac mae hynny'n bwysig iawn; mae'n bwysig iawn bod gennym farn unfryd ar y mater hwn o'r Siambr hon. Ond yn anad dim, hoffwn i ac eraill ddiolch i'r gweithwyr dur hynny a chynrychiolwyr yr undeb sydd wedi cwrdd â mi, a chyd-Aelodau eraill, i fynegi eu harswyd gyda'r cynigion gwreiddiol, i egluro eu dewis amgen credadwy yn y cynllun aml-undeb, a gefnogir gan GMB, Unite a Community, a hefyd eu cefnogaeth i Lywodraeth y DU sy'n barod i'w cefnogi, cefnogi eu teuluoedd, cefnogi eu cymunedau, cefnogi ein diwydiant dur.
Mae'r cynnig sydd o'n blaenau, y cynnig sylweddol, yn syml iawn, ac rwy'n credu ei fod yn rhywbeth y dylem ni i gyd ei gefnogi. Mae'n syml ac yn gryno. Mae'n dweud bod y Senedd hon
'Yn credu bod dyfodol addawol i waith creu dur mewn ffwrneisiau chwyth yng Nghymru fel rhan o bontio teg sy’n cefnogi economi Gymreig gryfach ac sydd hefyd yn diogelu ased sy’n perthyn i’r DU.'
Oherwydd dyna beth ydyw, a byddai'n beryglus i ni daflu hynny i ffwrdd. Ac rwy'n credu bod cefnogaeth y Ceidwadwyr yn cydnabod hynny hefyd. Ac yn ail, mae'n dweud bod y Senedd
'Yn cefnogi'r achos dros drafodaethau pellach'—
dyna'r hyn rydym yn gofyn amdano; mae dewis arall credadwy ar y bwrdd—
'a fydd yn galluogi proses bontio hirach i ddiogelu swyddi er mwyn creu dyfodol uchelgeisiol a gwyrddach ar draws cyfleusterau Tata yng Nghymru.'
A bydd, mi fydd y dyfodol gwyrddach hwnnw yn rhannol o fewn arc trydan a dur wedi'i ailgylchu—rydym yn gwybod hynny. Mae angen i ni fod yn allforio llai o ddur dramor a'i ailgylchu yma, a sicrhau bod hynny hyd yn oed yn well fel proses. Ond mae hefyd yn ymwneud â chynhyrchu dur crai sylfaenol hefyd. Os oes gennym gefnogaeth lawn y Senedd heddiw ar gyfer y cynnig hwnnw—dau bwynt clir, heb eu diwygio—i galon dyfodol cynhyrchu dur sylfaenol a swyddi, a phontio teg, yna rydym yn anfon neges glir, ddiamwys ac uchel o galon democratiaeth yng Nghymru oddi wrth bob un ohonom, cynrychiolwyr etholedig pob plaid, oddi wrth Lywodraeth Cymru hefyd, i ddweud wrth Tata a Llywodraeth y DU, 'Arhoswch. Meddyliwch eto. Eisteddwch. Rhowch amser i ddyfodol gwahanol gael ei adeiladu ar gyfer dur yn y DU.' Ac mae'n ddyfodol lle nad ydym yn allforio swyddi ac yn allforio allyriadau carbon i wledydd eraill, ond lle rydym yn arwain y ffordd mewn dur gwyrdd, rydym yn arwain y ffordd, rydym yn gosod y safon nid yn unig o ran arc trydan a dur wedi'i ailgylchu, ond o ran cynhyrchu dur sylfaenol hefyd.
Felly, rwy'n annog Aelodau, pob Aelod: cefnogwch y prif gynnig. Ac os caiff ei basio, gofynnaf i Tata a Llywodraeth y DU wrando ar y Siambr unfrydol hon, gweithio gyda ni, gweithio gyda'r undebau, gweithio gyda'r gweithwyr dur, gweithio gyda Llywodraeth Cymru ar gyfer dyfodol gwell i ddur, nid yn unig ym Mhort Talbot, nid yn unig yng Nghymru ond ledled y DU, a dyfodol gwell, mae'n rhaid i mi ddweud, i'r gweithwyr hynny—llawer o weithwyr ifanc, fel y clywsom heddiw, nid dim ond pobl sydd wedi rhoi degawdau ond pobl ifanc sydd newydd bwrw eu prentisiaethau ledled Cymru, ar draws yr holl sectorau hynny o'r diwydiant sy'n dibynnu ar gynhyrchu dur sylfaenol—dyfodol i'r gweithwyr hynny a'u teuluoedd, ac i'r cymunedau rydym yn eu cynrychioli.
Last Friday I was privileged to be at the screening of Michael Sheen's new television drama The Way at Reel Cinema, Aberavon. The atmosphere was one of anticipation and pride, as you can imagine, with one of Port Talbot's most famous sons bringing to his home patch a long-awaited creative project, inspired by the power and resonance of Welsh social and political history and struggle. But among many guests, especially those who were local, there was an inescapable gloom and desperate sadness. We spoke of what lay ahead for the community we love and serve, and how friends and neighbours will cope with the dark future that is forming.
Michael dedicated the evening to the steelworkers of Port Talbot. We all applauded loudly, ardently, determinedly and without giving too much away, the dystopian drama that unfolds felt in some respects too close to the bone. It truly felt excruciating at times.
Ddydd Gwener diwethaf cefais y fraint o fod yn narllediad drama deledu newydd Michael Sheen, The Way, yn Reel Cinema, Aberafan. Roedd disgwyl mawr a balchder, fel y gallwch chi ddychmygu, gydag un o feibion enwocaf Port Talbot yn dod â phrosiect creadigol hirddisgwyliedig i'w ardal, wedi'i ysbrydoli gan rym a phwysigrwydd hanes a brwydrau cymdeithasol a gwleidyddol yng Nghymru. Ond ymhlith llawer o westeion, yn enwedig y rhai a oedd yn lleol, roedd yna dywyllwch anochel a thristwch enbyd. Buom yn siarad am yr hyn fydd yn wynebu'r gymuned rydym yn ei charu a'i gwasanaethu, a sut y bydd ffrindiau a chymdogion yn ymdopi â'r dyfodol tywyll sy'n ffurfio.
Dywedodd Michael mai noson i anrhydeddu gweithwyr dur Port Talbot ydoedd. Gwnaethom i gyd guro ein dwylo'n uchel, yn frwd, yn benderfynol a heb roi gormod i ffwrdd, roedd y ddrama ddystopaidd sy'n datblygu yn teimlo mewn rhai ffyrdd yn rhy agos at yr asgwrn. Roedd hi wir yn teimlo'n frawychus ar brydiau.
'Nes na'r hanesydd at y gwir di-goll / Ydyw'r dramodydd, sydd yn gelwydd oll.'
Nearer to the absolute truth than the historian / Is the dramatist, who is all lies.
The whole evening encapsulated the truth of the trauma that is befalling so many communities that I represent that depend on Port Talbot steelworks. The crushing feeling of powerlessness that Welsh communities have felt so often in the face of forces both economic and political, which remain in spite of devolution. The diminishing of the voice of the unions and of protest. The disbelief in people's eyes that no safety net has been put in place to catch them, though they knew that the cliff edge they now find themselves on was predictable.
Adam Curtis, the celebrated documentary maker who was co-creator of The Way, has said of it:
'This is a really timely way to examine one of the great puzzles of this moment—why is it so hard to imagine a better, or even just different, kind of future for this country? What is holding us back?'
Its opening line is, 'It started in the steelworks', and this could be a beginning, not an end. This could be the start of a new way ahead for a historic industry and a skilled workforce if we, as the motion states, support a shared belief that there is a viable future for blast furnace steel making in support, if we support the case for a longer transition that protects jobs for an ambitious greener future across Tata facilities in Wales—a beginning, not a tragic bitter end, either to the proud tradition rooted in skill and community or the vision of a fair transition to a green future, because people will rise up.
They will rightly question how this has been allowed to happen to them. They will ask, 'Where really does power lie?' We as their representatives should be asking the same. So, no option should be off the table, including the creative ideas suggested by Luke Fletcher and Adam Price. The priority has to be the steelworkers and the steelworking community. We must do everything in our power to prevent the mass devastation this will cause to individuals, the surrounding Port Talbot area and the wider Welsh economy.
The impact of a job loss or redundancy doesn't just affect an individual's financial situation and career, but it will have a huge number of impacts on their well-being and personal life, and of course on community. The risk of suicide, for example, increases significantly when an individual faces negative life effects such as adversity, job loss, relationship breakdown and social isolation. And Samaritans Cymru have raised a number of particular concerns with the unfolding situation in Port Talbot, as there are a number of layer inequalities and risk factors related to increased likelihood of suicide, such as the demographic of the steelworks and deprivation already prevalent in the local community. We can’t afford to ignore this, so the question remains: what’s holding us back? How do we remove the obstacles to achieving that which the workers, their families and their communities need and demand? Because that is our job as their representatives in this Senedd. To neglect that duty is unacceptable. So, what is the Welsh Government doing? How will it act? What answers does it have to that question?
Gwnaeth y noson gyfan grynhoi gwirionedd y trawma sy'n wynebu cynifer o gymunedau yr wyf yn eu cynrychioli sy'n dibynnu ar waith dur Port Talbot. Y teimlad brawychus o ddiffyg pŵer y mae cymunedau Cymru wedi'i deimlo mor aml yn wyneb grymoedd economaidd a gwleidyddol, sy'n parhau er gwaethaf datganoli. Llais yr undebau a phrotestio yn lleihau. Yr anghrediniaeth yn llygaid pobl nad oes rhwyd ddiogelwch wedi'i rhoi ar waith i'w dal, er eu bod yn gwybod bod modd rhagweld ymyl y clogwyn y maen nhw cael eu hunain arni nawr.
Dywedodd Adam Curtis, y gwneuthurwr ffilmiau dogfen enwog a oedd yn un o gyd-grëwyr The Way:
'Mae hon yn ffordd amserol iawn o archwilio un o bosau mawr y foment hon—pam mae hi mor anodd dychmygu math gwell, neu hyd yn oed math gwahanol, o ddyfodol i'r wlad hon? Beth sy'n ein dal yn ôl?'
Ei llinell agoriadol yw, 'It started in the steelworks', a gallai hyn fod yn ddechrau, nid diwedd. Gallai hyn fod yn ddechrau ffordd newydd ymlaen i ddiwydiant hanesyddol a gweithlu medrus os gwnawn ni, fel y mae'r cynnig yn ei nodi, gefnogi cred gyffredin bod dyfodol hyfyw i gynhyrchu dur mewn ffwrneisi chwyth, os gwnawn ni gefnogi'r achos dros bontio hirach sy'n diogelu swyddi ar gyfer dyfodol gwyrddach uchelgeisiol ar draws cyfleusterau Tata yng Nghymru—dechrau, nid diwedd chwerw trasig, i'r traddodiad balch sydd wedi'i wreiddio mewn sgiliau a chymuned nac i'r weledigaeth o bontio teg i ddyfodol gwyrdd, oherwydd bydd pobl yn ymateb i hynny.
Byddan nhw'n cwestiynu'n briodol sut y caniatawyd i hyn ddigwydd iddyn nhw. Byddan nhw'n gofyn, 'Ble mae'r pŵer mewn gwirionedd?' Fe ddylen ni fel eu cynrychiolwyr ofyn yr un peth. Felly, ni ddylai unrhyw opsiwn gael ei ddiystyru, gan gynnwys y syniadau creadigol a awgrymwyd gan Luke Fletcher ac Adam Price. Rhaid i ni sicrhau mai'r flaenoriaeth yw'r gweithwyr dur a'r gymuned sy'n cynhyrchu dur. Mae'n rhaid i ni wneud popeth o fewn ein gallu i atal y dinistr torfol y bydd hyn yn ei achosi i unigolion, yr ardal o amgylch Port Talbot ac economi ehangach Cymru.
Mae effaith colli swydd neu ddiswyddiad nid yn unig yn effeithio ar sefyllfa ariannol a gyrfa unigolyn, mae'n cael llawer iawn o effaith hefyd ar ei les a'i fywyd personol, ac wrth gwrs ar y gymuned. Mae'r risg o hunanladdiad, er enghraifft, yn cynyddu'n sylweddol pan fydd unigolyn yn wynebu effeithiau negyddol ar fywyd fel adfyd, colli swydd, perthynas yn chwalu ac ynysu cymdeithasol. Ac mae Samariaid Cymru wedi codi nifer o bryderon penodol am y sefyllfa sy'n datblygu ym Mhort Talbot, gan fod nifer o anghydraddoldebau haen a ffactorau risg sy'n gysylltiedig â thebygolrwydd uwch o hunanladdiad, fel demograffig y gwaith dur a'r amddifadedd sydd eisoes yn gyffredin yn y gymuned leol. Allwn ni ddim fforddio anwybyddu hyn, felly erys y cwestiwn: beth sy'n ein dal yn ôl? Sut allwn ni ddileu'r rhwystrau i gyflawni'r hyn y mae gweithwyr a'u teuluoedd a'u cymunedau ei angen a'r hyn y maen nhw'n gofyn amdano? Oherwydd dyna yw ein gwaith ni fel eu cynrychiolwyr yn y Senedd hon. Byddai esgeuluso'r ddyletswydd honno yn annerbyniol. Felly, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud? Sut fydd yn gweithredu? Pa atebion sydd ganddi i'r cwestiwn hwnnw?
I welcome this debate today and the contributions of Members, Llywydd, because it does demonstrate, I think, once again the cross-party consensus that there is on many of the vital questions and issues that we face. And, of course, we need to keep the campaign going. We need to maintain the focus and that call for the Syndex report, for that proper transition through to green steel to be taken forward rather than the short-sighted current approach of Tata and the UK Government. And it’s really good again to hear that strong voice of David Rees and other colleagues. David Rees, who’s in such a key position here, speaking up for his communities, for the jobs in his constituency, but not only representing his local area, but representing all of us, right across Wales—all of us who are affected and will be affected by the decisions that will be taken.
Because we know, as many Members here have said, and many outside here have said, and as I believe the public very much supports—they know that this is a strategic industry and that we need to keep that primary steel-making capacity. It’s important for manufacturing in general, renewable energy, infrastructure projects, and, of course, defence. Here within UK Government and the Conservative Party at a UK level, the importance of defence, the importance of that steel industry and primary steel making for defence, whether it’s warships that might be needed in the future, that are needed now, or any other aspect of the defence industry—we know what an uncertain, horrible world it is in so many respects, and how important it is for nations like the UK to be able to protect themselves, protect their communities, their people, their industries in that uncertain world that we face.
And we know, Llywydd, that that alternative has been spelled out through the hard work of the multi-unions with that Syndex report. It’s not as if the hard work hasn’t been done in spelling out the alternative that exists.
For me, Llywydd, at Llanwern it’s about recognising as well the particular issues at Llanwern—the young workforce, those apprenticeships funded by Welsh Government and those young families with their mortgages and their hopes for the future. It’s about the quality of the cold mill at Llanwern and what that produces. It’s about the Zodiac plant, and the need for that plant, for the high-quality steel that comes from the blast furnaces at Port Talbot. It’s about hundreds of jobs, it’s about the contractors, the suppliers and the spend in the local economy. And it’s also about the advantages of that Llanwern site—the great transport advantages, the rail links, the motorway, the docks in Newport, the site itself. It has so many advantages and could be such a strong part of that future for green steel, in conjunction with Port Talbot and the other plants right across Wales. We know that the potential for that future green steel project is there within Wales as part of the UK generally, and Llanwern is a very significant part of that.
What it’s about ultimately, Llywydd, isn’t it, is commitment? Is the commitment there to take forward that Syndex alternative for our communities, for our people, for our industry in the UK, in Wales, at Llanwern? We know that the commitment is there from the workforce—the very highly skilled workforce. It's there from the trade unions who are doing such a good job. It's there from political representatives in Wales, in the Senedd. And it's there in the communities and the general public. We know that the UK Labour Party is committed to doing what needs to be done when it gets into Government, as we hope very much that it will.
Rwy'n croesawu'r ddadl hon heddiw a chyfraniadau'r Aelodau, Llywydd, oherwydd mae'n dangos, rwy'n credu, unwaith eto, y consensws trawsbleidiol sydd yna ar lawer o'r cwestiynau a'r materion hanfodol yr ydym yn eu hwynebu. Ac, wrth gwrs, mae angen i ni gadw'r ymgyrch i fynd. Mae angen i ni gynnal y ffocws a'r alwad honno am adroddiad Syndex, i fwrw ymlaen â'r trosglwyddiad priodol hwnnw i ddur gwyrdd yn hytrach na dull tymor byr Tata a Llywodraeth y DU ar hyn o bryd. Ac mae'n dda iawn eto clywed llais cryf David Rees a chyd-Aelodau eraill. David Rees, sydd mewn sefyllfa mor allweddol yma, yn siarad dros ei gymunedau, dros y swyddi yn ei etholaeth, ond yn cynrychioli nid yn unig ei ardal leol, ond yn cynrychioli pob un ohonom, ledled Cymru—pob un ohonom y mae'r penderfyniadau fydd yn cael eu gwneud yn effeithio arnom ac y byddant yn effeithio arnom.
Oherwydd rydyn ni'n gwybod, fel y mae llawer o Aelodau yn y fan yma wedi dweud, a llawer y tu allan wedi dweud, ac fel yr wyf i'n credu y mae'r cyhoedd yn ei gefnogi'n fawr—maen nhw'n gwybod mai diwydiant strategol yw hwn a bod angen i ni gadw'r capasiti cynhyrchu dur sylfaenol hwnnw. Mae'n bwysig ar gyfer gweithgynhyrchu yn gyffredinol, ynni adnewyddadwy, prosiectau seilwaith, ac, wrth gwrs, amddiffyn. Yma o fewn Llywodraeth y DU a'r Blaid Geidwadol ar lefel y DU, mae pwysigrwydd amddiffyn, pwysigrwydd y diwydiant dur hwnnw a chynhyrchu dur sylfaenol ar gyfer amddiffyn, boed yn llongau rhyfel y gallai fod eu hangen yn y dyfodol, sydd eu hangen nawr, neu unrhyw agwedd arall ar y diwydiant amddiffyn—rydyn ni'n gwybod pa mor ansicr, erchyll yw'r byd mewn cymaint o ffyrdd, a pha mor bwysig yw hi i genhedloedd fel y DU allu amddiffyn eu hunain, amddiffyn eu cymunedau, eu pobl, eu diwydiannau yn y byd ansicr hwnnw yr ydym yn ei wynebu.
Ac rydym yn gwybod, Llywydd, bod y dewis arall hwnnw wedi'i nodi'n glir trwy waith caled yr undebau lawer gyda'r adroddiad Syndex hwnnw. Nid yw fel pe na bai'r gwaith caled wedi'i wneud wrth nodi'n glir y dewis arall sy'n bodoli.
I mi, Llywydd, yn Llanwern mae'n ymwneud â chydnabod hefyd y materion penodol yn Llanwern—y gweithlu ifanc, y prentisiaethau hynny a ariennir gan Lywodraeth Cymru a'r teuluoedd ifanc hynny gyda'u morgeisi a'u gobeithion ar gyfer y dyfodol. Mae'n ymwneud ag ansawdd y felin oer yn Llanwern a'r hyn y mae'n ei gynhyrchu. Mae'n ymwneud â safle Zodiac, a'r angen am y safle hwnnw, ar gyfer y dur o ansawdd uchel sy'n dod o'r ffwrneisi chwyth ym Mhort Talbot. Mae'n ymwneud â channoedd o swyddi, mae'n ymwneud â'r contractwyr, y cyflenwyr a'r gwariant yn yr economi leol. Ac mae hefyd yn ymwneud â manteision y safle hwnnw yn Llanwern—y manteision mawr o ran trafnidiaeth, y cysylltiadau rheilffyrdd, y draffordd, y dociau yng Nghasnewydd, y safle ei hun. Mae ganddo gymaint o fanteision a gallai fod yn rhan mor gryf o'r dyfodol hwnnw ar gyfer dur gwyrdd, ar y cyd â Phort Talbot a'r gweithfeydd eraill ledled Cymru. Gwyddom fod potensial y prosiect dur gwyrdd hwnnw yn y dyfodol yno yng Nghymru fel rhan o'r DU yn gyffredinol, ac mae Llanwern yn rhan sylweddol iawn o hynny.
Yr hyn mae'n ymwneud ag ef yn y pen draw, Llywydd, onid ydyw, yw ymrwymiad? A yw'r ymrwymiad yno i fwrw ymlaen â'r dewis amgen Syndex hwnnw ar gyfer ein cymunedau, ein pobl, ein diwydiant yn y DU, yng Nghymru, yn Llanwern? Gwyddom fod yr ymrwymiad yno gan y gweithlu—y gweithlu medrus iawn. Mae yno gan yr undebau llafur sy'n gwneud gwaith mor dda. Mae yno gan gynrychiolwyr gwleidyddol yng Nghymru, yn y Senedd. Ac mae yno yn y cymunedau a'r cyhoedd yn gyffredinol. Rydyn ni'n gwybod bod Plaid Lafur y DU wedi ymrwymo i wneud yr hyn sydd angen ei wneud pan fydd yn dod yn Llywodraeth, fel yr ydyn ni'n gobeithio'n fawr y bydd hi.
Later this year.
Yn ddiweddarach y flwyddyn hon.
Hopefully before too long, but, obviously, we have to bridge that gap, Llywydd. We know that Welsh Labour has that commitment, has worked very hard and will work very hard to make it a reality. So, what we need now is for Tata and for the UK Conservative Government to step up to the plate and show their commitment, for all the reasons that we've heard again here today, and that are so obvious to everyone else. They must take it on board, they must move their position, they must do what's necessary now.
Gobeithio cyn bo hir, ond, yn amlwg, mae'n rhaid i ni bontio'r bwlch hwnnw, Llywydd. Rydyn ni'n gwybod bod gan Lafur Cymru yr ymrwymiad hwnnw, mae wedi gweithio'n galed iawn a bydd yn gweithio'n galed iawn i'w wireddu. Felly, yr hyn sydd ei angen arnom nawr yw i Tata a Llywodraeth Geidwadol y DU gamu ymlaen a dangos eu hymrwymiad, am yr holl resymau yr ydym wedi'u clywed eto yma heddiw, ac sydd mor amlwg i bawb arall. Mae'n rhaid iddyn nhw ei ystyried, mae'n rhaid iddyn nhw newid eu safbwynt, mae'n rhaid iddyn nhw wneud yr hyn sy'n angenrheidiol nawr.
In 1947 a group of independent Welsh steel makers saw that their relatively small and fragmented industry could not compete internationally, and so they combined their resources to create the Steel Company of Wales. They developed a plan to create a huge modern integrated steelworks at Margam, Port Talbot, complete with its own port to enable imports of iron ore and linked by rail to a series of tin-plate works at Trostre, which opened in 1951, and Felindre, opening in 1956. And as I have mentioned before, my grandfather worked at Port Talbot steelworks until he retired, as did my uncles and father in his summer holidays, and this is a very common story across my community of Bridgend and Porthcawl, with whole households still working there. I cannot stress enough the worry. When you're out and about in the community at the moment, it is all that anybody talks about. It is actually so difficult to comprehend the impact, because we've already lost Ford Bridgend, which was not as many jobs as this. We just know that it's going to be really bad. I want to thank all the trade unions, Community, Unite and GMB, who are supporting the workforce right now, and also pointing out the short-sighted plans to turn off both of the furnaces this year.
Sadly, as well, we have lost most of our primary steel production, but Port Talbot is still the largest steelworks in Britain. It now has the only operating blast furnaces, carrying out primary steel manufacture, and its strip mills produce over 3.5 million tonnes of high-quality finished steel per year. Smaller independent plants in Newport, in Cardiff, provide specialist products and together the Welsh steel industry has annual revenues of around £4 billion. So, I do support our motion today—I hope you all do. I do believe that there is a viable future for blast steel making in Wales as part of a just transition, and I really want the talks to continue, with a consultation allowing the trade unions to fully participate with Welsh Government.
Because, yes, electric arc furnaces do produce green steel, provided the electricity that operates them is green, but it also has serious challenges, including the job losses that it entails. Alongside a similar deal made by UK Government with British Steel and their Scunthorpe site, the UK is set to have no blast furnaces left. Blast furnaces are currently the only way of producing primary steel. Primary steel is made from iron and is vitally important to UK sectors, such as automotive and the future of our green infrastructure and industry.
The workforce has always been asking, 'What happens to our current orders?' Tata has confirmed in private meetings that they will fulfil their order book by importing carbon-intensive steel from India. This means the UK Government's plans would make us the first developed country in the world to have no primary steel-making capabilities. This has serious national security concerns, but also means that the primary steel we do use in the UK will likely be imported, meaning that while UK steelworks are decarbonising, we are simply exporting those carbon emissions elsewhere to the world. We're going to be, effectively, exporting our jobs and importing our steel.
And so when it comes to the amendments that have been suggested for today, that is why I cannot support them. Because the £500 million from UK Government, without that condition that my colleague David Rees mentioned, to keep that blast furnace on while we have the transition, has effectively meant that you are asking me to welcome £500 million to get rid of jobs, and I cannot do that to my constituents. Also, when it comes to the fund, the £100 million transition board fund, I just want to point out that the £80 million the UK Government have put into that, is not them bestowing that money upon us in Wales. That is not some UK Conservative benevolent Government bestowing us with the £80 million here. That is also our money, that is also our residents' and constituents' money, that is Welsh taxpayers' money, as well, that is in that fund. And I would expect the UK Government to step up and do this in any community across the UK if they were ever in desperate need of it, as well.
As for the Welsh Government needing to immediately find the money to support the steelworkers, first of all, please tell me where from. We've just had two hours looking at the draft budget. I do not understand, with the severe cuts that we've had, where exactly that money is meant to come instantly from, like that. So, you know what? I have a better idea: a general election and a UK Labour Government, because that is the only way that we're going to have the just transition that our workforce deserves. Labour has been clear that decarbonisation cannot mean de-industrialisation, and the route to green steel, which brings workers with us, involves a mixture of technologies, as has been laid out by David Rees and Huw Irranca-Davies. We can do this. It is possible. And so, what I am asking and I am calling on everyone to do today is to remember those Welsh steelworkers back in the 1940s getting together, and saying that we can actually protect the jobs, we can have a commitment and a strategy and foresight that will mean that we can have a green future across Tata facilities in all of Wales. And I also call on Tata Steel to please not rush in and make this decision in haste when a UK Labour Government has made a serious commitment, so that we can keep the jobs and the blast furnaces in Wales. Diolch.
Ym 1947 gwelodd grŵp o wneuthurwyr dur annibynnol yng Nghymru na allai eu diwydiant cymharol fach a darniog gystadlu'n rhyngwladol, ac felly fe wnaethon nhw gyfuno eu hadnoddau i greu Cwmni Dur Cymru. Gwnaethon nhw ddatblygu cynllun i greu gwaith dur integredig modern enfawr ym Margam, Port Talbot, gyda'i borthladd ei hun i alluogi mewnforio mwyn haearn a'i gysylltu drwy'r rheilffordd â chyfres o weithfeydd tunplat yn Nhrostre, a agorwyd ym 1951, a Felindre, a agorodd ym 1956. Ac fel yr wyf wedi sôn o'r blaen, bu fy nhad-cu yn gweithio yng ngwaith dur Port Talbot nes iddo ymddeol, fel y gwnaeth fy ewythrod a fy nhad yn ei wyliau haf, ac mae hon yn stori gyffredin iawn ar draws fy nghymuned i ym Mhen-y-bont ar Ogwr a Phorthcawl, gydag aelwydydd cyfan yn dal i weithio yno. Ni allaf bwysleisio digon y poeni. Pan fyddwch chi allan yn y gymuned ar hyn o bryd, dyna'r cyfan y mae unrhyw un yn sôn amdano. Mae'n anodd deall yr effaith mewn gwirionedd, oherwydd rydyn ni eisoes wedi colli Ford Pen-y-bont ar Ogwr, ac nid oedd cymaint o swyddi yno â hwn. Rydyn ni'n gwybod bod hyn yn mynd i fod yn ddrwg iawn. Hoffwn ddiolch i'r holl undebau llafur, Community, Unite a GMB, sy'n cefnogi'r gweithlu ar hyn o bryd, ac sydd hefyd yn tynnu sylw at y cynlluniau anystyriol i ddiffodd y ddwy ffwrnais eleni.
Yn anffodus, hefyd, rydyn ni wedi colli'r rhan fwyaf o'n gallu i gynhyrchu dur sylfaenol, ond Port Talbot yw'r gwaith dur mwyaf ym Mhrydain o hyd. Bellach mae gan y safle yr unig ffwrneisi chwyth gweithredol, sy'n cynhyrchu dur sylfaenol, ac mae ei felinau stribed yn cynhyrchu dros 3.5 miliwn tunnell o ddur gorffenedig o ansawdd uchel y flwyddyn. Mae gweithfeydd annibynnol llai yng Nghasnewydd, yng Nghaerdydd, yn darparu cynhyrchion arbenigol a gyda'i gilydd mae gan ddiwydiant dur Cymru refeniw blynyddol o tua £4 biliwn. Felly, rwy'n cefnogi ein cynnig heddiw—gobeithio y gwnewch chi i gyd. Rwy'n credu bod dyfodol hyfyw ar gyfer cynhyrchu dur chwyth yng Nghymru fel rhan o bontio teg, ac rwyf wir eisiau i'r trafodaethau barhau, gydag ymgynghoriad yn caniatáu i'r undebau llafur gymryd rhan lawn gyda Llywodraeth Cymru.
Oherwydd, ydyn, mae ffwrneisi arc trydan yn cynhyrchu dur gwyrdd, ar yr amod bod y trydan sy'n eu gweithredu yn wyrdd, ond mae iddo heriau difrifol hefyd, gan gynnwys y colledion swyddi y mae'n ei olygu. Ochr yn ochr â bargen debyg a wnaed gan Lywodraeth y DU gyda British Steel a'u safle yn Scunthorpe, ni fydd gan y DU ffwrneisi chwyth ar ôl. Ar hyn o bryd ffwrneisi chwyth yw'r unig ffordd o gynhyrchu dur sylfaenol. Gwneir dur sylfaenol o haearn ac mae'n hanfodol bwysig i sectorau'r DU, er enghraifft y maes modurol a dyfodol ein seilwaith gwyrdd a'n diwydiant.
Mae'r gweithlu bob amser wedi bod yn gofyn, 'Beth fydd yn digwydd i'n harchebion presennol?' Mae Tata wedi cadarnhau mewn cyfarfodydd preifat y byddan nhw'n cyflawni eu llyfr archebion trwy fewnforio dur carbon-ddwys o India. Mae hyn yn golygu y byddai cynlluniau Llywodraeth y DU yn golygu mai ni fyddai'r wlad ddatblygedig gyntaf yn y byd heb unrhyw alluoedd cynhyrchu dur sylfaenol. Mae i hyn bryderon diogelwch cenedlaethol difrifol, ond mae hefyd yn golygu bod y dur sylfaenol a ddefnyddiwn yn y DU yn debygol o gael ei fewnforio, sy'n golygu, er bod gweithfeydd dur yn y DU yn datgarboneiddio, ein bod ni ond yn allforio'r allyriadau carbon hynny i fannau eraill o'r byd. Rydyn ni'n mynd i fod, i bob pwrpas, yn allforio ein swyddi ac yn mewnforio ein dur.
Ac felly o ran y gwelliannau sydd wedi eu hawgrymu ar gyfer heddiw, dyna pam na allaf eu cefnogi. Oherwydd mae'r £500 miliwn gan Lywodraeth y DU, heb yr amod hwnnw a grybwyllodd fy nghyd-Aelod, David Rees, i gadw'r ffwrnais chwyth honno ymlaen tra bod gennym y cyfnod pontio, wedi golygu eich bod yn gofyn i mi groesawu £500 miliwn i gael gwared ar swyddi, ac ni allaf wneud hynny i fy etholwyr. Hefyd, pan ddaw at y gronfa, y gronfa bwrdd pontio gwerth £100 miliwn, hoffwn nodi nad yw'r £80 miliwn y mae Llywodraeth y DU wedi'i roi i mewn i honno, yn golygu eu bod nhw'n rhoi'r arian hwnnw i ni yng Nghymru. Nid yw hynny'n rhyw Lywodraeth Geidwadol y DU garedig sy'n rhoi'r £80 miliwn i ni yma. Ein harian ni yw hwnnw hefyd, sef arian ein trigolion a'n hetholwyr ni hefyd, arian trethdalwyr Cymru, yn ogystal, dyna sydd yn y gronfa honno. Ac fe fyddwn i'n disgwyl i Lywodraeth y DU gamu i'r adwy a gwneud hyn mewn unrhyw gymuned ledled y DU pe baen nhw mewn angen dybryd hefyd.
O ran bod angen i Lywodraeth Cymru ddod o hyd i'r arian ar unwaith i gefnogi'r gweithwyr dur, yn gyntaf oll, dywedwch wrthyf o ble. Rydyn ni newydd gael dwy awr yn edrych ar y gyllideb ddrafft. Dydw i ddim yn deall, gyda'r toriadau difrifol a gawsom, o ble mae'r arian hwnnw i fod i ddod ar unwaith, fel yna. Felly, wyddoch chi beth? Mae gen i syniad gwell: etholiad cyffredinol a Llywodraeth Lafur y DU, oherwydd dyna'r unig ffordd y byddwn ni'n cael y pontio teg y mae ein gweithlu yn ei haeddu. Mae Llafur wedi bod yn glir na all datgarboneiddio olygu dad-ddiwydiannu, ac mae'r llwybr at ddur gwyrdd, sy'n dod â gweithwyr gyda ni, yn cynnwys cymysgedd o dechnolegau, fel a nodwyd gan David Rees a Huw Irranca-Davies. Gallwn ni wneud hyn. Mae'n bosibl. Ac felly, yr hyn rwy'n ei ofyn ac rwy'n galw ar bawb i'w wneud heddiw yw cofio'r gweithwyr dur hynny yng Nghymru yn ôl yn y 1940au yn dod at ei gilydd, a dweud y gallwn ni ddiogelu'r swyddi mewn gwirionedd, gallwn ni fod ag ymrwymiad a strategaeth a rhagwelediad a fydd yn golygu y gallwn ni fod â dyfodol gwyrdd ar draws cyfleusterau Tata yng Nghymru gyfan. Ac rwyf hefyd yn galw ar Tata Steel i beidio â rhuthro i wneud y penderfyniad hwn ar frys pan fo Llywodraeth Lafur y DU wedi gwneud ymrwymiad difrifol, fel y gallwn ni gadw'r swyddi a'r ffwrneisi chwyth yng Nghymru. Diolch.
I also welcome the Minister tabling this debate and I want to direct my remarks, really, to point 2 of the motion, as proposed by Lesley Griffiths, namely,
'Supports the case for further talks that allow for a longer transition that protects jobs for an ambitious, greener future across Tata facilities in Wales.'
I wish to talk about the key Tata site in Gwent at Llanwern. For the communities of Islwyn and the entire Gwent region of Llanwern, it continues to remain a vital source of employment and pride. Islwyn, and Ty Sign in particular, has the largest social housing estate that was built for Llanwern workers. But the uncertainty, as many have mentioned, that has been caused by this announcement regarding Tata's blast furnace operations at Port Talbot, has caused fear—uncertainty for jobs and supply chains and livelihoods, families, children and mortgages. So, let this Senedd, I hope, send a collective message, loud and clear, of the huge importance of this industry, not just to the people of Gwent or Wales, but across the UK, to not rush this process and to protect primary steel-making capacity for the UK.
Most, if not all, car makers in the UK use steel from Llanwern. Indeed, Tata themselves have stated that the automotive sector is strategic for Tata Steel in the UK. The UK automotive sector is served by the cold rolling and galvanising operation from the Zodiac line at Llanwern. Tata's customers, such as BMW, Mini, Jaguar, Land Rover and Nissan, all benefit from the world-class products created by the women, men and apprentices there—the world-class clean steel that Zodiac needs and uses. Since 2007, there have been significant investments in the Zodiac line, enabling it to increase volume and production and alternative high-corrosion products, like MagiZinc. And the apprenticeships and innovations are at the heart of this, and they are used across solar infrastructure across Wales.
Indeed, there was a recent article in the South Wales Argus about a young man called Callum Ford, who is a Zodiac worker, and he does speak for a new generation of young steel professionals, with high wages, a younger workforce and highly skilled. And he spoke very well about the fear, the dangers that lie ahead and the collective call, again, not to rush this process, to get it right for that just transition for Wales. And this Senedd really must do all that it can to protect the steel industry for Wales and the United Kingdom. The loss of such good, well-paid jobs will be utterly devastating.
So, I do stand with my colleagues in this Chamber, John Griffiths, Jayne Bryant, Dai Rees and others, in defence of the steelworkers. We know, to conclude, that the UK Tory Government is in its final death spiral, but, with a general election on the horizon, we must all commit that the next UK Government steps in to ensure that the United Kingdom retains its steel industry and refuses to acquiesce to its diminution. Today, the public and the workforce and the communities in Risca and Ty Sign and across Wales will all be listening intently to all that Tata and the UK Government, now and in the near future, have to offer. So, I support the proposals tabled by Lesley Griffiths, and ask for calm progress outside of this place to futureproof the Wales workforce and the primary steel-making capacity of the UK. Thank you, Llywydd.
Rwyf hefyd yn croesawu'r Gweinidog yn cyflwyno'r ddadl hon ac rwyf am gyfeirio fy sylwadau, mewn gwirionedd, at bwynt 2 y cynnig, fel y cynigiwyd gan Lesley Griffiths, sef,
'Yn cefnogi’r achos dros drafodaethau pellach a fydd yn galluogi proses bontio hirach i ddiogelu swyddi er mwyn creu dyfodol uchelgeisiol a gwyrddach ar draws cyfleusterau Tata yng Nghymru.'
Hoffwn sôn am safle allweddol Tata yng Ngwent, yn Llanwern. I gymunedau Islwyn a rhanbarth cyfan Llanwern yng Ngwent, mae'n parhau i fod yn ffynhonnell hanfodol o gyflogaeth a balchder. Mae gan Islwyn, a Tŷ Sign yn arbennig, yr ystad tai cymdeithasol fwyaf a adeiladwyd ar gyfer gweithwyr Llanwern. Ond mae'r ansicrwydd, fel y mae llawer wedi crybwyll, sydd wedi ei achosi gan y cyhoeddiad hwn ynghylch gweithrediadau ffwrneisi chwyth Tata ym Mhort Talbot, wedi achosi ofn—ansicrwydd am swyddi a chadwyni cyflenwi a bywoliaethau, teuluoedd, plant a morgeisi. Felly, gadewch i'r Senedd hon, rwy'n gobeithio, anfon neges ar y cyd, yn uchel ac yn glir, am bwysigrwydd enfawr y diwydiant hwn, nid yn unig i bobl Gwent neu Gymru, ond ledled y DU, i beidio â rhuthro'r broses hon ac i amddiffyn capasiti cynhyrchu dur sylfaenol ar gyfer y DU.
Mae'r rhan fwyaf o wneuthurwr ceir yn y DU, os nad pob un, yn defnyddio dur o Lanwern. Yn wir, mae Tata eu hunain wedi dweud bod y sector modurol yn strategol i Tata Steel yn y DU. Mae sector modurol y DU yn cael ei wasanaethu gan y gwaith rholio oer a galfaneiddio o linell Zodiac yn Llanwern. Mae cwsmeriaid Tata, fel BMW, Mini, Jaguar, Land Rover a Nissan, i gyd yn elwa o'r cynhyrchion o'r radd flaenaf a grëwyd gan y menywod, dynion a phrentisiaid yno—y dur glân o'r radd flaenaf yn y byd y mae Zodiac ei angen ac yn ei ddefnyddio. Ers 2007, bu buddsoddiadau sylweddol yn llinell Zodiac, gan ei galluogi i gynyddu'r gwaith cynhyrchu a chynhyrchion cyrydiad uchel eraill, fel MagiZinc. Ac mae'r prentisiaethau a'r datblygiadau arloesol wrth wraidd hyn, ac fe'u defnyddir ar draws seilwaith solar ledled Cymru.
Yn wir, roedd erthygl ddiweddar yn y South Wales Argus am ddyn ifanc o'r enw Callum Ford, sy'n gweithio yn Zodiac, ac mae'n siarad dros genhedlaeth newydd o weithwyr dur proffesiynol ifanc, gyda chyflogau uchel, gweithlu iau â sgiliau medrus. Ac fe siaradodd yn dda iawn am yr ofn, y peryglon sydd i ddod a'r alwad gyfunol, unwaith eto, i beidio â rhuthro'r broses hon, i'w chael hi'n iawn ar gyfer y pontio teg hwnnw i Gymru. Ac mae'n rhaid i'r Senedd hon wneud popeth o fewn ei gallu i ddiogelu'r diwydiant dur ar gyfer Cymru a'r Deyrnas Unedig. Bydd colli swyddi mor dda, sy'n talu'n dda, yn ofnadwy.
Felly, rwy'n sefyll gyda fy nghyd-Aelodau yn y Siambr hon, John Griffiths, Jayne Bryant, Dai Rees ac eraill, i amddiffyn y gweithwyr dur. Gwyddom, i gloi, fod Llywodraeth Dorïaidd y DU yn ei thrallod olaf ar adeg ei marwolaeth, ond, gydag etholiad cyffredinol ar y gorwel, mae'n rhaid i bob un ohonom ni ymrwymo bod Llywodraeth nesaf y DU yn camu i'r adwy i sicrhau bod y Deyrnas Unedig yn cadw ei diwydiant dur ac yn gwrthod ildio i'w gywasgiad. Heddiw, bydd y cyhoedd a'r gweithlu a'r cymunedau yn Rhisga a Thŷ Sign a ledled Cymru i gyd yn gwrando'n astud ar bopeth sydd gan Tata a Llywodraeth y DU, nawr ac yn y dyfodol agos, i'w gynnig. Felly, rwy'n cefnogi'r cynigion a gyflwynwyd gan Lesley Griffiths, ac yn gofyn am gynnydd diffwdan y tu allan i'r lle hwn i ddiogelu gweithlu Cymru ar gyfer y dyfodol a chapasiti cynhyrchu dur sylfaenol y DU. Diolch, Llywydd.
This devastating announcement by Tata has really reverberated around Wales. In the coming days and weeks, Tata workers across south Wales, including in my constituency of Newport West, will be learning more about where and when job losses are proposed. For anybody, like me and my colleague John Griffiths, who grew up in Newport, the likelihood was that you knew someone who worked in the steelworks. It touched so many families, and it was so important to Newport and the surrounding area, as Rhianon Passmore said, that entire housing estates were built for those workers. Newport has a proud history of steel industry. It's in the DNA of our city and it should have a proud future. The potential loss of well-paid, skilled jobs at Llanwern steelworks is a real bitter blow to the local community.
On a visit to Llanwern with the Minister for Economy and my colleagues John Griffiths, Jessica Morden, Ruth Jones and Councillor Jane Mudd at the end of last month, union reps and workers told us that the average age of the workforce there is just 32—young apprentices, young families. We heard how strongly those who have worked at Llanwern for nearly 30 years feel so devastated for those young people, and they want to do all they can to support them. Now, that says so much for that dedicated workforce and the solidarity that they feel.
These workers know that a greener future for the steel industry in Wales is possible. There is a better way. The First Minister and the Minister for Economy have clearly set out how a longer, fairer transition for the steel industry would benefit the UK and not only Wales. As John said, the work has been done in that Syndex report.
Lessons must also be learned from the closure of the Orb steelworks in Newport. When the Orb closed after 122 years in 2020, it really was down to the failure of the UK Government to grasp the opportunity that there was for a viable alternative. We could have been at the forefront of electrical steel making for electric cars. We can lead the way now. The UK Government have tools at their disposal that could lessen the economic impact of Tata's decision, and there are many questions for Ministers in Westminster to answer, one of which was brought to my attention this morning, and it is whether Tata will be allowed to profit from the sale of carbon credits no longer required if Port Talbot blast furnaces close. I understand that could raise £35 million for Tata at a time when hundreds of workers are made redundant.
Like others, I'd like to put on record my thanks to Community, GMB and Unite for working so hard and working with the workforce at Llanwern and in other places across Wales. Finally, I'd like to highlight the emotional impact of Tata's plans on workers and their families. I'm aware that Samaritans have contacted Tata and the trade unions to publicise their freephone for anyone whose mental health has been affected by recent events, because behind the figures and economic statistics are people, people deeply concerned about what the future might hold. Now, I know that the Minister for Economy and the Deputy Minister for Mental Health and Well-being have been working hard to ensure support is available for those impacted. Once again, I'd like to ask the Minister to continue to support the workforce and to work with unions to press the UK Government on this, and Tata to reconsider and reverse the worst of the cuts. This decision is not inevitable. A credible plan exists, and, as the Minister says, there is a future worth fighting for.
Mae'r cyhoeddiad ofnadwy hwn gan Tata wir wedi atseinio ledled Cymru. Yn y dyddiau a'r wythnosau nesaf, bydd gweithwyr Tata ledled de Cymru, gan gynnwys yn fy etholaeth i yng Ngorllewin Casnewydd, yn dysgu mwy am ble a phryd y cynigir colli swyddi. I unrhyw un, fel fi a fy nghyd-Aelod John Griffiths, a fagwyd yng Nghasnewydd, y tebygolrwydd oedd eich bod yn adnabod rhywun oedd yn gweithio yn y gwaith dur. Cyffyrddodd â chynifer o deuluoedd, ac roedd mor bwysig i Gasnewydd a'r ardal gyfagos, fel y dywedodd Rhianon Passmore, bod ystadau tai cyfan yn cael eu hadeiladu ar gyfer y gweithwyr hynny. Mae gan Gasnewydd hanes balch o'r diwydiant dur. Mae yn DNA ein dinas a dylai fod â dyfodol balch. Mae'r posibilrwydd o golli swyddi medrus sy'n talu'n dda yng ngwaith dur Llanwern yn ergyd chwerw iawn i'r gymuned leol.
Ar ymweliad â Llanwern gyda Gweinidog yr Economi a fy nghyd-Aelodau John Griffiths, Jessica Morden, Ruth Jones a'r Cynghorydd Jane Mudd ddiwedd mis diwethaf, dywedodd cynrychiolwyr undeb a gweithwyr wrthym mai dim ond 32 yw oedran cyfartalog y gweithlu yno—prentisiaid ifanc, teuluoedd ifanc. Clywsom pa mor gryf y mae'r rhai sydd wedi gweithio yn Llanwern ers bron i 30 mlynedd yn teimlo mor ddigalon dros y bobl ifanc hynny, ac maen nhw am wneud popeth o fewn eu gallu i'w cefnogi. Nawr, mae hynny'n dweud cymaint am y gweithlu ymroddedig hwnnw a'r undod maen nhw'n ei deimlo.
Mae'r gweithwyr hyn yn gwybod bod dyfodol gwyrddach i'r diwydiant dur yng Nghymru yn bosib. Mae yna ffordd well. Mae'r Prif Weinidog a Gweinidog yr Economi wedi nodi'n glir sut y byddai cyfnod pontio hirach, tecach i'r diwydiant dur o fudd i'r DU ac nid dim ond i Gymru. Fel y dywedodd John, mae'r gwaith wedi'i wneud yn yr adroddiad Syndex hwnnw.
Rhaid dysgu gwersi hefyd o gau gwaith dur Orb yng Nghasnewydd. Pan gaeodd yr Orb ar ôl 122 o flynyddoedd yn 2020, methiant Llywodraeth y DU i achub ar y cyfle oedd yna ar gyfer dewis arall hyfyw oedd hynny. Gallem fod wedi bod ar flaen y gad o ran cynhyrchu dur trydanol ar gyfer ceir trydan. Gallwn arwain y ffordd nawr. Mae gan Lywodraeth y DU adnoddau sydd ar gael iddynt a allai leihau effaith economaidd penderfyniad Tata, ac mae yna lawer o gwestiynau i Weinidogion yn San Steffan eu hateb, a daethpwyd ag un ohonynt i fy sylw y bore yma, sef a fydd Tata yn cael elwa o werthu credydau carbon nad oes eu hangen mwyach os bydd ffwrneisi chwyth Port Talbot yn cau. Rwy'n deall y gallai hynny godi £35 miliwn i Tata ar adeg pan fo cannoedd o weithwyr yn cael eu diswyddo.
Fel eraill, hoffwn gofnodi fy niolch i Community, GMB ac Unite am weithio mor galed a gweithio gyda'r gweithlu yn Llanwern ac mewn mannau eraill ledled Cymru. Yn olaf, hoffwn dynnu sylw at effaith emosiynol cynlluniau Tata ar weithwyr a'u teuluoedd. Rwy'n ymwybodol bod y Samariaid wedi cysylltu â Tata a'r undebau llafur i roi cyhoeddusrwydd i'w rhadffôn i unrhyw un y mae'r digwyddiadau diweddar wedi effeithio ar eu hiechyd meddwl, oherwydd y tu ôl i'r ffigurau a'r ystadegau economaidd mae pobl, pobl sy'n poeni'n fawr am yr hyn y gallai fod yn y dyfodol. Nawr, rwy'n gwybod bod Gweinidog yr Economi a'r Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant wedi bod yn gweithio'n galed i sicrhau bod cymorth ar gael i'r rhai yr effeithir arnynt. Unwaith eto, hoffwn ofyn i'r Gweinidog barhau i gefnogi'r gweithlu a gweithio gydag undebau i bwyso ar Lywodraeth y DU ar hyn, a Tata i ailystyried a gwrthdroi'r toriadau gwaethaf. Nid yw'r penderfyniad hwn yn anochel. Mae cynllun credadwy yn bodoli, ac, fel y dywed y Gweinidog, mae dyfodol sy'n werth ymladd drosto.
Gweinidog yr Economi nawr i ymateb i'r ddadl—Vaughan Gething.
The Minister for Economy to reply to the debate—Vaughan Gething.
Diolch, Llywydd, and thank you to all Members who have contributed in the debate. I won't be able to run through every single comment made, but I do want to draw out some of the points made in the debate to recognise all the people that represent steelworkers across the Chamber, from Huw to Sioned, to Sarah Murphy's family links, to Rhianon Passmore, and, in particular, John and Jayne Bryant, who have lots of workers from Llanwern in their constituencies, but also the point that Jayne Bryant made about the workforce solidarity that was very clear on the visit that we made, and an important point that is often under-thought about in this debate about the future, and a particular point around carbon credits and what that could mean.
I take on board some of the points that Adam Price made, and he acknowledged that his thoughts were untested, but I am interested in what can be done. And that is the point, isn’t it? What can be done to try to make sure that we don’t face the end result of these proposals if they’re implemented? And I should just reiterate, if I haven’t been clear: the First Minister and I have met with the global chief executive, T.V. Narendran, from Mumbai, and he’s made clear that he will meet us again on a regular basis as we’re going through this process. So, Mumbai is coming to Cardiff and to Port Talbot to have the conversation with us.
Diolch, Llywydd, a diolch i'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu yn y ddadl. Ni fyddaf yn gallu mynd trwy bob sylw a wnaed, ond rwyf am ddewis rhai o'r pwyntiau a wnaed yn y ddadl i gydnabod yr holl bobl sy'n cynrychioli gweithwyr dur ar draws y Siambr, o Huw i Sioned, i gysylltiadau teuluol Sarah Murphy, i Rhianon Passmore, ac, yn arbennig, John a Jayne Bryant, sydd â llawer o weithwyr o Lanwern yn eu hetholaethau, ond hefyd y pwynt a wnaeth Jayne Bryant am undod y gweithlu a oedd yn glir iawn ar adeg yr ymweliad a wnaethom, a phwynt pwysig sy'n aml yn cael ei dan-ystyried yn y ddadl hon am y dyfodol, a phwynt penodol ynghylch credydau carbon a'r hyn y gallai hynny ei olygu.
Rwy'n derbyn rhai o'r pwyntiau a wnaeth Adam Price, ac roedd yn cydnabod bod ei feddyliau heb eu profi, ond mae gen i ddiddordeb yn yr hyn y gellir ei wneud. A dyna'r pwynt, ynte? Beth y gellir ei wneud i geisio sicrhau nad ydym yn wynebu canlyniad terfynol y cynigion hyn os cânt eu gweithredu? A dylwn i ailadrodd, os nad wyf wedi bod yn glir: mae'r Prif Weinidog a minnau wedi cwrdd â'r prif weithredwr byd-eang, T.V. Narendran, o Mumbai, ac mae wedi egluro y bydd yn cwrdd â ni eto yn rheolaidd wrth i ni fynd drwy'r broses hon. Felly, mae Mumbai yn dod i Gaerdydd ac i Bort Talbot i gael y sgwrs gyda ni.
Will you take an intervention?
A wnewch chi gymryd ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
I'm just making the point that going to Mumbai makes an even stronger case that we're serious.
Dim ond gwneud y pwynt ydw i bod mynd i Mumbai yn gwneud achos hyd yn oed cryfach ein bod o ddifrif.
And indeed there should be a Welsh Minister in Mumbai in the coming weeks as well. As I said, nothing is ruled out. So, it does not mean that, in the future, a Minister, or even a future First Minister, would not go to Mumbai if there is a way to save jobs and create the future we are discussing in the motion before us.
I can also confirm that I've met Keir Starmer with the First Minister. We've had conversations about the future—about the £3 billion green steel proposal. And I do agree with Adam Price that, if the current UK Government won't change course and we can't persuade them for there to be a different level of investment, then the future would be, 'What could a future UK Labour Government do?' Now, my preference is still to see the current UK Government act. I'd much rather see that progress being made now, with all of the challenges that there are. And I hope that the unity of purpose in the Senedd about the sort of future we think we could have will be helpful in trying to get us there.
I should address some of Tom Giffard's points. I didn't disagree with everything that Tom Giffard said, but, on the transition board and the money, I don't think it's realistic to think that £100 million will be a bridge to the future for north of 10,000 jobs, if they're lost within the next 18 months. What is really important about the transition board is that partners who sit around the table act and engage in good faith, and we always have to think about the different interventions around that board as well. So, if we think, for example, on employability, on skills, on regeneration, on economic development, on healthcare and more, those are all devolved functions. So, it's really important that we understand what the transition board is proposing to do, where and how, and how that works in tandem with things we are already doing, as well as conversations about the future of employability and skills budgets into the future, alongside things that we jointly fund, like growth deals and free ports. So, there is a point and a purpose to us being engaged, and, of course, I don't think anyone would suggest in this Chamber that the Welsh Government should have to pay for access to the transition board. It would lead to a more incoherent and disjointed approach.
On David Rees's contribution, I agree with him about time for the proposals to be considered fully—that's what the chief executive looked the First Minister and me in the eye and said. I understand that that's a commitment he's given to the trade unions as well. There is a real issue about the capacity to import steel to be rolled, if those proposals go ahead. And I'm pleased that David made the point that contractors, and the wider group of workers affected, could be north of 10,000 jobs affected if these proposals go ahead, and there are other examples of different European economies that are taking a different approach to maintain primary steel making and invest in new electric arc facilities.
I'll turn to Luke Fletcher. The reason why I said that nationalisation is a red herring is because it's not an option before us. There is an option before us now about what is happening that would require further investment. It's a choice about what to invest in. Is there a choice to invest in purchasing or is there a choice to invest in not just purchasing an asset, but in actually what you can do for jobs and the conditions that come with that support, and how we use money that is available to us? As we sit down here now, nationalisation isn't an option. We need to think about what the future might hold. And, as I say, I would much rather that the steel sector has a bright future before a general election, rather than being a rescue job needed after it. But I recognise some of the realities.
And I particularly want to say 'thank you' to Paul Davies for a thoughtful contribution. I look forward to being in front of him in the committee tomorrow in his role as the Chair. And I should say that electric arc is definitely part of the future. It is a greener form of steel making. I should note that I have an electric steel maker in my constituency. But part of the future will also be about wider UK action as well on proper processing of scrap. We process and export millions of tonnes of scrap at present. Now, that should not be what we continue to do across the UK. That's an asset for our future that I'd like to see the current and any future UK Government do something about. It will make electric arc steel making a better prospect with better quality of metal produced from it.
I think it's important that—I think he made this point—the proposals at present don't take out global blast furnace capacity. It is still taking place and, indeed, being invested in.
Many people here talked about the future, and I’m grateful to them for the recognition of what Community, GMB and Unite are doing to support their workers.
I want to just briefly finish on the motion itself. In politics, there are always dividing lines. In all parties, we spend time on identifying and promoting them. There are also times to reach for a more unifying approach, a time not to pursue a dividing line. We will, of course, continue to have differences between parties on the future of steel, and we have heard some of them today. However, the Government motion today deliberately seeks unity, not division, across the Chamber. The motion is drafted to allow all parties to vote for it. I hope that we will have unanimity in the final vote on this issue. That will be an important message to decision makers through and beyond this consultation process. It will also be an important message for steelworkers and steel communities. I ask for your support on the Government motion as it stands before us today. Diolch yn fawr iawn.
Ac yn wir fe ddylai fod Gweinidog Cymru ym Mumbai yn ystod yr wythnosau nesaf hefyd. Fel y dywedais i, does dim byd yn cael ei ddiystyru. Felly, nid yw'n golygu, yn y dyfodol, na fyddai Gweinidog, na hyd yn oed Prif Weinidog yn y dyfodol, yn mynd i Mumbai os oes ffordd o achub swyddi a chreu'r dyfodol yr ydym yn ei drafod yn y cynnig sydd ger ein bron.
Gallaf gadarnhau hefyd fy mod wedi cwrdd â Keir Starmer gyda'r Prif Weinidog. Rydyn ni wedi cael sgyrsiau am y dyfodol—am y cynnig dur gwyrdd gwerth £3 biliwn. Ac rwy'n cytuno ag Adam Price, os na fydd Llywodraeth bresennol y DU yn newid trywydd ac na allwn ddwyn perswâd arnyn nhw i fod â lefel wahanol o fuddsoddiad, yna y dyfodol fyddai, 'Beth allai Llywodraeth Lafur y DU ei wneud yn y dyfodol?' Nawr, fy newis i o hyd yw gweld Llywodraeth bresennol y DU yn gweithredu. Byddai'n llawer gwell gennyf weld y cynnydd hwnnw'n cael ei wneud nawr, gyda'r holl heriau sydd ar gael. Ac rwy'n gobeithio y bydd yr undod o ran pwrpas yn y Senedd am y math o ddyfodol y credwn y gallem ni ei gael yn ddefnyddiol wrth geisio ein cael ni yno.
Dylwn i fynd i'r afael â rhai o bwyntiau Tom Giffard. Doeddwn i ddim yn anghytuno â phopeth a ddywedodd Tom Giffard, ond, ar y bwrdd pontio a'r arian, dydw i ddim yn credu ei bod yn realistig meddwl y bydd £100 miliwn yn bont i'r dyfodol ar gyfer mwy na 10,000 o swyddi, os cânt eu colli o fewn y 18 mis nesaf. Yr hyn sy'n wirioneddol bwysig am y bwrdd pontio yw bod partneriaid sy'n eistedd o amgylch y bwrdd yn gweithredu ac yn cymryd rhan gydag ewyllys da, ac mae'n rhaid i ni feddwl bob amser am y gwahanol ymyriadau o amgylch y bwrdd hwnnw hefyd. Felly, os ydym yn meddwl, er enghraifft, ar gyflogadwyedd, ar sgiliau, ar adfywio, ar ddatblygu economaidd, ar ofal iechyd a mwy, mae'r rhain i gyd yn swyddogaethau datganoledig. Felly, mae'n bwysig iawn ein bod ni'n deall beth mae'r bwrdd pontio yn bwriadu ei wneud, ble a sut, a sut mae hynny'n gweithio ar y cyd â phethau yr ydym eisoes yn eu gwneud, yn ogystal â sgyrsiau am ddyfodol cyllidebau cyflogadwyedd a sgiliau yn y dyfodol, ochr yn ochr â phethau yr ydym yn eu hariannu ar y cyd, fel bargeinion twf a phorthladdoedd rhydd. Felly, mae yna bwynt a phwrpas i ni ymgysylltu, ac, wrth gwrs, nid wyf yn credu y byddai unrhyw un yn awgrymu yn y Siambr hon y dylai Llywodraeth Cymru orfod talu am fynediad i'r bwrdd pontio. Byddai'n arwain at ddull mwy digyswllt a datgymalog.
O ran cyfraniad David Rees, rwy'n cytuno ag ef am amser i'r cynigion gael eu hystyried yn llawn—dyna y gwnaeth y prif weithredwr ei ddweud gan edrych i fyw llygaid y Prif Weinidog a minnau. Rwy'n deall bod hynny'n ymrwymiad y mae wedi'i roi i'r undebau llafur hefyd. Mae mater go iawn ynghylch y gallu i fewnforio dur i'w rolio, os bydd y cynigion hynny'n mynd yn eu blaen. Ac rwy'n falch bod David wedi gwneud y pwynt y gallai contractwyr, a'r grŵp ehangach o weithwyr yr effeithir arnynt, fod yn fwy na 10,000 o swyddi yr effeithir arnynt os bydd y cynigion hyn yn mynd yn eu blaen, ac mae enghreifftiau eraill o wahanol economïau Ewropeaidd sy'n cymryd ymagwedd wahanol i gynnal y gallu i gynhyrchu dur sylfaenol a buddsoddi mewn cyfleusterau arc trydan newydd.
Trof at Luke Fletcher. Y rheswm pam y dywedais mai codi sgwarnogod yw gwladoli yw oherwydd nad yw'n opsiwn sydd o'n blaenau. Mae opsiwn o'n blaenau nawr ynglŷn â'r hyn sy'n digwydd a fyddai'n gofyn am fuddsoddiad pellach. Mae'n ddewis ynglŷn â beth i fuddsoddi ynddo. A oes dewis i fuddsoddi mewn prynu neu a oes dewis i fuddsoddi nid yn unig mewn prynu ased, ond mewn gwirionedd yn yr hyn y gallwch chi ei wneud ar gyfer swyddi a'r amodau sy'n dod gyda'r gefnogaeth honno, a sut rydyn ni'n defnyddio arian sydd ar gael i ni? Wrth i ni eistedd i lawr yma nawr, nid yw gwladoli yn opsiwn. Mae angen i ni feddwl am yr hyn a allai ddigwydd yn y dyfodol. Ac, fel y dywedais i, byddai'n llawer gwell gen i fod gan y sector dur ddyfodol disglair cyn etholiad cyffredinol, yn hytrach na bod yn rhywbeth y mae angen ei achub ar ei ôl. Ond rwy'n cydnabod rhai o'r gwirioneddau.
Ac rwy'n arbennig o awyddus i ddweud 'diolch' wrth Paul Davies am gyfraniad meddylgar. Edrychaf ymlaen at fod o'i flaen yn y pwyllgor yfory yn ei rôl fel y Cadeirydd. A dylwn i ddweud bod arc trydan yn bendant yn rhan o'r dyfodol. Mae'n ffurf wyrddach o gynhyrchu dur. Dylwn i nodi bod gen i wneuthurwr dur trydan yn fy etholaeth i. Ond bydd rhan o'r dyfodol hefyd yn ymwneud â gweithredu ehangach yn y DU hefyd ar brosesu sgrap yn briodol. Rydyn ni'n prosesu ac yn allforio miliynau o dunelli o sgrap ar hyn o bryd. Nawr, ni ddylai hynny fod yr hyn yr ydym ni'n parhau i'w wneud ledled y DU. Mae hynny'n ased ar gyfer ein dyfodol yr hoffwn weld y Llywodraeth bresennol ac unrhyw Lywodraeth y DU yn y dyfodol yn gwneud rhywbeth yn ei gylch. Bydd yn sicrhau bod cynhyrchu dur arc trydan yn obaith gwell gyda metel o ansawdd gwell yn cael ei gynhyrchu ohono.
Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig—rwy'n credu iddo wneud y pwynt hwn—nad yw'r cynigion ar hyn o bryd yn dileu capasiti ffwrneisi chwyth byd-eang. Mae'n dal i ddigwydd ac, yn wir, yn cael ei fuddsoddi ynddo.
Soniodd llawer o bobl yma am y dyfodol, ac rwy'n ddiolchgar iddynt am gydnabod yr hyn y mae Community, GMB ac Unite yn ei wneud i gefnogi eu gweithwyr.
Rwyf am orffen yn fyr ar y cynnig ei hun. Mewn gwleidyddiaeth, mae bob amser rhaniadau. Ym mhob plaid, rydym yn treulio amser yn eu nodi a'u hyrwyddo. Mae yna hefyd adegau i ymgyrraedd at ddull mwy unedig, amser i beidio â mynd ar drywydd rhaniad. Byddwn ni, wrth gwrs, yn parhau i fod â gwahaniaethau rhwng pleidiau ar ddyfodol dur, ac rydyn ni wedi clywed rhai ohonyn nhw heddiw. Fodd bynnag, mae cynnig y Llywodraeth heddiw yn fwriadol yn ceisio undod, nid rhaniad, ar draws y Siambr. Mae'r cynnig wedi'i ddrafftio i ganiatáu i bob plaid bleidleisio o'i blaid. Rwy'n gobeithio y cawn unfrydedd yn y bleidlais derfynol ar y mater hwn. Bydd honno'n neges bwysig i'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau drwy gydol a thu hwnt i'r broses ymgynghori hon. Bydd hefyd yn neges bwysig i weithwyr dur a chymunedau dur. Gofynnaf am eich cefnogaeth i gynnig y Llywodraeth fel ag y mae ger ein bron heddiw. Diolch yn fawr iawn.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad i welliant 1. Ac felly fe fyddwn ni’n gohirio’r pleidleisio ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.] There are objections to amendment 1. And therefore we will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitemau 8 a 9 sydd nesaf, ac, yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai fod Aelod yn gwrthwynebu, bydd y ddau gynnig o dan eitemau 8 a 9 yn cael eu grwpio i’w trafod ond gyda phleidleisiau ar wahân. Os nad oes yna wrthwynebiad, gwnaf i alw ar y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad i gyflwyno.
Items 8 and 9 are next and, in accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects, the two motions under items 8 and 9 will be grouped for debate, with votes taken separately. If there are no objections, I will call on the Counsel General and Minister for the Constitution to move.
Felly, y ddadl ar egwyddorion cyffredinol y Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru). Mick Antoniw.
The debate on the general principles of the Bill. Mick Antoniw.
Cynnig NDM8475 Mick Antoniw
Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.11:
Yn cytuno i egwyddorion cyffredinol y Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru).
Motion NDM8475 Mick Antoniw
To propose that Senedd Cymru in accordance with Standing Order 26.11:
Agrees to the general principles of the Elections and Elected Bodies (Wales) Bill.
Cynnig NDM8474 Mick Antoniw
Cynnig bod Senedd Cymru, at ddibenion unrhyw ddarpariaethau sy’n deillio o’r Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru), yn cytuno i unrhyw gynnydd mewn gwariant o’r math y cyfeiriwyd ato yn Rheol Sefydlog 26.69, sy’n codi o ganlyniad i’r Bil.
Motion NDM8474 Mick Antoniw
To propose that Senedd Cymru, for the purposes of any provisions resulting from the Elections and Elected Bodies (Wales) Bill, agrees to any increase in expenditure of a kind referred to in Standing Order 26.69, arising in consequence of the Bill.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. Rwy'n symud y cynigion. Rwy'n falch o agor y ddadl hon ar egwyddorion cyffredinol y Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru) ac i symud y cynnig ar y penderfyniad ariannol. Mae'r Bil yn gam pwysig arall ar ein taith i gyflawni ymrwymiad y Llywodraeth hon i leihau'r diffyg democrataidd yng Nghymru a datblygu system etholiadol sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain.
Hoffwn ddiolch yn gyntaf i'r Cadeiryddion ac aelodau'r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a'r Pwyllgor Cyllid am eu gwaith craffu trylwyr ar y Bil hwn. Rwy'n gwerthfawrogi'r holl waith caled sydd wedi'i wneud i gyflwyno eu hadroddiadau cynhwysfawr a defnyddiol o fewn amserlen dynn.
Thank you very much, Llywydd. I move the motions. I'm pleased to open this debate on the general principles of the Elections and Elected Bodies (Wales) Bill and to move the motion on the financial resolution. The Bill represents another important step on our journey to deliver this Government’s commitment to reduce the democratic deficit in Wales and develop an electoral system fit for the twenty-first century.
I would first like to thank the Chairs and members of the Local Government and Housing Committee, the Legislation, Justice and Constitution Committee and the Finance Committee for their thorough scrutiny of this Bill. I appreciate all the hard work that has gone into delivering their comprehensive and helpful reports within a tight timescale.
I have written to the Finance Committee in response to their report. I've also provided the Legislation, Justice and Constitution Committee with the statements of policy intent they requested for provisions relating to the Welsh elections information platform and services to promote diversity for persons seeking elected office. I will write to respond fully to all recommendations very soon and I look forward to addressing further questions later in this debate.
I’d also like to thank the electoral community, who helped us develop our proposals, and the cast of stakeholders that shared their insights in support of the various committees’ scrutiny. We will continue to draw on their experience as we progress the Bill, develop the secondary legislation and prepare for the implementation of our reforms in time for the next major set of elections in Wales, in 2026 and 2027. Our ambition is to ensure legislative, administrative and digital requirements are in place at least six months before these elections, in accordance with the Gould convention, to give local authorities time to plan and prepare for implementation.
The Bill includes a number of provisions that will require detailed guidance or secondary legislation. Of course, I am committed to maintaining our open, engaging and consultative approach as we progress. Building and improving our democracy is not only for the Government, and I warmly welcome the support expressed by the committee reports for the general principles of the Bill, the provisions it contains and the approach that we are taking. And whilst I’m not able to cover all recommendations in the respective committees' reports today, I will try to respond to what I consider to be the main points.
Rwyf wedi ysgrifennu at y Pwyllgor Cyllid mewn ymateb i'w adroddiad. Rwyf hefyd wedi darparu'r datganiadau o fwriad polisi y gofynnodd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad amdanynt ynghylch darpariaethau sy'n ymwneud â phlatfform gwybodaeth a gwasanaethau etholiadau Cymru i hyrwyddo amrywiaeth i bobl sy'n ceisio swydd etholedig. Byddaf yn ysgrifennu i ymateb yn llawn i'r holl argymhellion yn fuan iawn ac edrychaf ymlaen at fynd i'r afael â chwestiynau pellach yn ddiweddarach yn y ddadl hon.
Hoffwn hefyd ddiolch i'r gymuned etholiadol, a'n helpodd i ddatblygu ein cynigion, a'r nifer o randdeiliaid a rannodd eu dirnadaeth i gefnogi gwaith craffu'r gwahanol bwyllgorau. Byddwn yn parhau i fanteisio ar eu profiad wrth i'r Bil fynd ar ei hynt, datblygu'r is-ddeddfwriaeth a pharatoi ar gyfer gweithredu ein diwygiadau mewn pryd ar gyfer y gyfres fawr nesaf o etholiadau yng Nghymru, yn 2026 a 2027. Ein huchelgais yw sicrhau bod gofynion deddfwriaethol, gweinyddol a digidol ar waith o leiaf chwe mis cyn yr etholiadau hyn, yn unol â chonfensiwn Gould, i roi amser i awdurdodau lleol gynllunio a pharatoi ar gyfer gweithredu.
Mae'r Bil yn cynnwys nifer o ddarpariaethau a fydd yn gofyn am is-ddeddfwriaeth neu ganllawiau manwl. Wrth gwrs, rwyf wedi ymrwymo i gynnal ein dull agored, deniadol ac ymgynghorol wrth i ni symud ymlaen. Mae adeiladu a gwella ein democratiaeth nid yn unig yn fater i'r Llywodraeth, ac rwy'n croesawu'n fawr y gefnogaeth a fynegwyd gan adroddiadau'r pwyllgor ar gyfer egwyddorion cyffredinol y Bil, y darpariaethau sydd ynddo a sut rydym ni'n mynd ati i weithredu. Ac er nad wyf yn gallu ymdrin â'r holl argymhellion yn adroddiadau'r pwyllgorau perthnasol heddiw, byddaf yn ceisio ymateb i'r hyn rwy'n ystyried yw'r prif bwyntiau.
I'll start by commenting on the issue of automatic registration, because automatic registration and other pilots that may be carried out in the future—. And we agree with the Local Government and Housing Committee on the importance of geographic diversity in our piloting. We will certainly assess expressions of interest in that spirit and, where there are gaps, we'll work with local authorities to recruit additional authorities so that, wherever possible, the pilots take account of a range of demographics.
I take seriously also the need to protect vulnerable voters, and the LGH committee rightly focused on anonymous registration here. We will ensure voters are supported in the best way possible to understand their options if they believe they are entitled to register anonymously.
As part of the pilots, we will review the effectiveness of the 45-day waiting period between the notice of registration and full registration actually taking place. This will give us the chance to understand whether people have enough time to get in touch with local authorities if they wish to register anonymously or not at all.
I have considered carefully the Local Government and Housing Committee's recommendations relating to renewal periods and evidence requirements in support of an anonymous registration application. This is a crucial area to get right so as not to jeopardise safety and confidence in the registration process. The application process currently covers both the UK parliamentary and local government registers, so making changes to the local government register only would require someone also wishing to remain anonymous on the UK parliamentary register to have to make a further application with different requirements. So, I have concluded that the well-intended recommendation of amendments would introduce an unwelcome complexity to the process.
As discussed at the committee, I'm committed to ensuring that pilots take place and that the open local government register is abolished before automatic registration is fully rolled out. So, in response to recommendation 4 from the LJC committee and 11 from the Local Government and Housing Committee, I've asked officials to prepare amendments placing a legal duty to pilot automatic registration before implementation and to make legislative provision for removal of the open register. I can also confirm that a communications campaign would accompany any roll-out of automatic registration.
On the issue of pilots, in response to the concerns about the power to compel local authorities to take part in the pilots, I can clarify that this would only be used as a last resort. To provide further assurance, I agree to bring forward an amendment requiring Ministers, at the time of laying pilot regulations made without a principal council's consent, to lay a statement to explain the decision to proceed without that consent being obtained.
On the issue of accessibility, the Local Government and Housing Committee asks us to put provisions related to accessibility guidance on the face of the Bill. Requiring officers to take account of Electoral Commission guidance and the needs of disabled voters locally would be part of the rules setting out how elections are run. We will consider making the amendments suggested by the committee to incorporate the duty on returning officers in the Senedd conduct Order and local government elections rules.
On the issue of the voter information platform, I'm unable to accept recommendation 11 of the Legislation, Justice and Constitution Committee report for an amendment to specify which body will be responsible for maintaining the elections information platform. In my view, the platform should not be tied to the establishment and ongoing existence of the electoral management board, because this may reduce flexibility to respond to future changes.
On the issue of Welsh language, I've also considered carefully the LGH committee's recommendations for an amendment requiring returning officers to be subject to Welsh language standards. As has been discussed, this is an option available to us in secondary legislation and we are seizing the opportunity of remaking the conduct Order as a bilingual consolidated Order to ensure Welsh elections can be delivered through the Welsh language at every stage. Rather than tabling an amendment, we will continue to work with the Welsh Language Commissioner, electoral administrators and other stakeholders to determine the best approach to improving bilingual delivery of Welsh elections.
And again, on the consolidation of electoral law, the comments made by the Legislation, Justice and Constitution Committee reflect the complexity of electoral law. I've been clear this is an area that is ripe for consolidation and informal discussions on this have already taken place with the Law Commission.
Further to the areas I've already mentioned, I'd like to give some advance notice of our intention to bring forward a small number of further amendments at Stage 2, should Members agree the general principles of the Bill today.
The reforms in this Bill are ambitious and sit alongside reforms made through the Senedd Cymru (Members and Elections) Bill and modernisation through the detailed rules about the conduct of Senedd elections, which we are reviewing and intend to remake ahead of the 2026 Senedd elections.
The journey will of course continue beyond this Senedd, and we have ambitions that we will look to introduce in a future Senedd. So, I urge Members to agree the general principles and the financial resolution of the Bill. Diolch yn fawr, Llywydd.
Dechreuaf drwy wneud sylwadau ar fater cofrestru awtomatig, oherwydd cofrestru awtomatig a chynlluniau treialu eraill y gellir eu cynnal yn y dyfodol—. Ac rydym yn cytuno â'r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai ynghylch pwysigrwydd amrywiaeth ddaearyddol yn ein cynlluniau treialu. Byddwn yn sicr yn asesu datganiadau o ddiddordeb yn yr ysbryd hwnnw a, lle mae bylchau, byddwn yn gweithio gydag awdurdodau lleol i recriwtio awdurdodau ychwanegol fel bod y cynlluniau treialu, lle bynnag y bo modd, yn ystyried amrywiaeth o ran demograffeg.
Rwyf o ddifrif hefyd ynghylch yr angen i amddiffyn pleidleiswyr sy'n agored i niwed, a chanolbwyntiodd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai yn briodol ar gofrestru dienw yma. Byddwn yn sicrhau bod pleidleiswyr yn cael eu cefnogi yn y ffordd orau bosibl i ddeall pa ddewisiadau sydd ar gael iddyn nhw os ydyn nhw'n credu bod ganddyn nhw hawl i gofrestru'n ddienw.
Fel rhan o'r cynlluniau treialu, byddwn yn adolygu effeithiolrwydd y cyfnod aros o 45 diwrnod rhwng yr hysbysiad cofrestru a chofrestru'n llawn mewn gwirionedd. Bydd hyn yn rhoi cyfle i ni ddeall a oes gan bobl ddigon o amser i gysylltu ag awdurdodau lleol os ydyn nhw'n dymuno cofrestru'n ddienw neu ddim o gwbl.
Rwyf wedi ystyried argymhellion y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai yn ofalus ynghylch cyfnodau adnewyddu a gofynion tystiolaeth i gefnogi cais cofrestru dienw. Mae hwn yn faes hanfodol i'w gael yn iawn er mwyn peidio â pheryglu diogelwch a hyder yn y broses gofrestru. Ar hyn o bryd mae'r broses ymgeisio yn cynnwys cofrestrau seneddol a llywodraeth leol y DU, felly byddai gwneud newidiadau i'r gofrestr llywodraeth leol dim ond yn ei gwneud hi'n ofynnol i rywun sydd hefyd eisiau aros yn ddienw ar gofrestr seneddol y DU orfod gwneud cais pellach gyda gofynion gwahanol. Felly, rwyf wedi dod i'r casgliad y byddai'r gwelliannau da eu bwriad a argymhellir yn dod â chymhlethdod di-angen i'r broses.
Fel y trafodwyd yn y pwyllgor, rwyf wedi ymrwymo i sicrhau y cynhelir cynlluniau treialu a bod y gofrestr llywodraeth leol agored yn cael ei diddymu cyn cyflwyno cofrestru awtomatig yn llawn. Felly, mewn ymateb i argymhelliad 4 gan Y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad ac 11 gan y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, rwyf wedi gofyn i swyddogion baratoi gwelliannau gan roi dyletswydd gyfreithiol i dreialu cofrestru awtomatig cyn ei weithredu a gwneud darpariaeth ddeddfwriaethol ar gyfer dileu'r gofrestr agored. Gallaf gadarnhau hefyd y byddai ymgyrch gyfathrebu yn cyd-fynd â chyflwyno unrhyw fath o gofrestru awtomatig.
O ran cynlluniau treialu, mewn ymateb i'r pryderon am y pŵer i orfodi awdurdodau lleol i gymryd rhan yn y cynlluniau treialu, gallaf egluro mai dim ond fel dewis olaf y gwneir hyn. Er mwyn rhoi sicrwydd pellach, rwy'n cytuno i gyflwyno gwelliant sy'n ei gwneud hi'n ofynnol i Weinidogion, ar adeg cyflwyno rheoliadau o ran cynlluniau treialu a wnaed heb gydsyniad prif gyngor, gyflwyno datganiad i esbonio'r penderfyniad i fwrw ymlaen heb gael y caniatâd hwnnw.
O ran hygyrchedd, mae'r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai yn gofyn i ni roi darpariaethau sy'n ymwneud â chanllawiau hygyrchedd ar wyneb y Bil. Byddai ei gwneud hi'n ofynnol i swyddogion ystyried canllawiau'r Comisiwn Etholiadol ac anghenion pleidleiswyr anabl yn lleol yn rhan o'r rheolau sy'n nodi sut mae etholiadau'n cael eu cynnal. Byddwn yn ystyried gwneud y gwelliannau a awgrymwyd gan y pwyllgor i ymgorffori'r ddyletswydd ar swyddogion canlyniadau yng Ngorchymyn cynnal etholiadau'r Senedd a rheolau etholiadau llywodraeth leol.
O ran y llwyfan gwybodaeth i bleidleiswyr, ni allaf dderbyn argymhelliad 11 o adroddiad y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am welliant i bennu pa gorff fydd yn gyfrifol am gynnal y llwyfan gwybodaeth am etholiadau. Yn fy marn i, ni ddylai'r llwyfan fod ynghlwm wrth sefydlu a bodolaeth barhaus y bwrdd rheoli etholiadol, oherwydd gallai hyn leihau hyblygrwydd i ymateb i newidiadau yn y dyfodol.
Ar fater y Gymraeg, rwyf hefyd wedi ystyried argymhellion y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai yn ofalus ar gyfer gwelliant sy'n ei gwneud hi'n ofynnol i swyddogion canlyniadau fodloni safonau'r Gymraeg. Fel y trafodwyd, mae hwn yn ddewis sydd ar gael i ni mewn is-ddeddfwriaeth ac rydym yn manteisio ar y cyfle i ail-lunio'r Gorchymyn cynnal etholiadau fel Gorchymyn cyfunol dwyieithog i sicrhau y gellir cyflwyno etholiadau Cymru drwy'r Gymraeg ar bob cam. Yn hytrach na chyflwyno diwygiad, byddwn yn parhau i weithio gyda Chomisiynydd y Gymraeg, gweinyddwyr etholiadol a rhanddeiliaid eraill i benderfynu ar y dull gorau o wella darpariaeth ddwyieithog etholiadau Cymru.
Ac eto, ar ôl cyfuno cyfraith etholiadol, mae'r sylwadau a wnaed gan y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn adlewyrchu cymhlethdod cyfraith etholiadol. Rwyf wedi bod yn glir bod hwn yn faes sy'n barod i'w atgyfnerthu a chafwyd trafodaethau anffurfiol ar hyn eisoes gyda Chomisiwn y Gyfraith.
Ymhellach i'r meysydd rwyf eisoes wedi'u crybwyll, hoffwn roi rhywfaint o rybudd ymlaen llaw o'n bwriad i gyflwyno nifer fach o welliannau pellach yng Nghyfnod 2, pe bai'r Aelodau'n cytuno ar egwyddorion cyffredinol y Bil heddiw.
Mae'r diwygiadau yn y Bil hwn yn uchelgeisiol ac yn eistedd ochr yn ochr â diwygiadau a wnaed drwy Fil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau) a moderneiddio drwy'r rheolau manwl ynghylch cynnal etholiadau'r Senedd, yr ydym yn eu hadolygu ac yn bwriadu eu hail-lunio cyn etholiadau'r Senedd 2026.
Wrth gwrs, bydd y daith yn parhau y tu hwnt i'r Senedd hon, a gobeithiwn geisio eu cyflwyno mewn Senedd yn y dyfodol. Felly, rwy'n annog yr Aelodau i gytuno ar egwyddorion cyffredinol a phenderfyniad ariannol y Bil. Diolch yn fawr, Llywydd.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai i gyfrannu yn gyntaf—John Griffiths.
I call on the Chair of the Local Government and Housing Committee to contribute first—John Griffiths.
Diolch, Llywydd. I am pleased to speak in the debate today as Chair of the Local Government and Housing Committee, which has undertaken Stage 1 scrutiny on this Bill, and I would like to start by thanking all those who contributed to our inquiry, including everyone who provided written evidence, came to give oral evidence and took part in our online survey. I'd also like to thank the Counsel General, of course, for his opening speech here today and the way that he has addressed some of the recommendations from the committee and some of the movement that's taken place with regard to those.
The Bill contains a range of provisions, of course, relating to the administration of local government elections and in relation to the accessibility of Welsh elections. Having considered the evidence presented to us, we concluded that we support the general principles of this Bill. We therefore recommend that the general principles are agreed by the Senedd.
However, while we note the broad support from stakeholders, we also acknowledge that some concerns have been raised in relation to certain aspects. Our report details our consideration of each of the provisions, and our recommendations seek to make improvements where we believe these are needed to strengthen this legislation, and I will outline some of these areas today.
Members will be aware that the Senedd Cymru (Members and Elections) Bill includes provision to repurpose and rename the Local Democracy and Boundary Commission for Wales as the Democracy and Boundary Commission Cymru. One of the main concerns relating to the accountability of the new body, in light of the new responsibilities it would be granted as a result of the provisions in this Bill, was raised with us. One of these new responsibilities is to co-ordinate the administration of Welsh elections, including establishing a statutory electoral management board, the EMB, for Wales.
Whilst we support establishing the EMB, we are mindful that the independence of such a board is crucial. It will be a Welsh Government sponsored body and, although the commission in its current guise has a proven track record or working independently from Government, we understand how being part of a Welsh Government sponsored body could create at least a perception of the EMB not being truly independent. We therefore believe that it should be accountable to the Senedd, and that a clear route to demonstrate this should be specified in legislation, and that one way to achieve this would be to include a legal requirement for the commission's annual report to be debated by the Senedd. Currently, the commission must submit an annual report to the Welsh Ministers, and the Welsh Ministers must publish the report and lay a copy before the Senedd. There is no requirement for annual reports to be debated by the Senedd or be considered by a designated committee of the Senedd. We are not aware that any of the commission's previous annual reports have been debated in this way. Given the new responsibilities, we do not believe that the current position is sufficient, and we have, therefore, recommended such a change. We also believe there should be a legal requirement for pre-appointment hearings by the Senedd to be included in the recruitment process for the position of chair of the commission. Several high-profile roles are subject to pre-appointment hearings, and we believe this position should be one of those.
Diolch, Llywydd. Rwy'n falch o siarad yn y ddadl heddiw fel Cadeirydd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, sydd wedi cynnal gwaith craffu ar y Bil hwn yn ystod Cyfnod 1, a hoffwn ddechrau drwy ddiolch i bawb a gyfrannodd at ein hymchwiliad, gan gynnwys pawb a ddarparodd dystiolaeth ysgrifenedig, a ddaeth i roi tystiolaeth lafar a chymryd rhan yn ein harolwg ar-lein. Hoffwn ddiolch hefyd i'r Cwnsler Cyffredinol, wrth gwrs, am ei araith agoriadol yma heddiw a'r ffordd y mae wedi mynd i'r afael â rhai o'r argymhellion gan y pwyllgor a pheth o'r datblygiadau a fu o ran y rheini.
Mae'r Bil yn cynnwys amrywiaeth o ddarpariaethau, wrth gwrs, yn ymwneud â gweinyddu etholiadau llywodraeth leol ac mewn cysylltiad â hygyrchedd etholiadau Cymru. Ar ôl ystyried y dystiolaeth a gyflwynwyd i ni, daethom i'r casgliad ein bod yn cefnogi egwyddorion cyffredinol y Bil hwn. Felly, rydym yn argymell bod y Senedd yn cytuno ar yr egwyddorion cyffredinol.
Fodd bynnag, er ein bod yn nodi'r gefnogaeth eang gan randdeiliaid, rydym ni hefyd yn cydnabod bod rhai pryderon wedi'u codi mewn cysylltiad â rhai agweddau. Mae ein hadroddiad yn manylu ar ein hystyriaeth o bob un o'r darpariaethau, ac mae ein hargymhellion yn ceisio gwneud gwelliannau lle credwn fod angen y rhain i gryfhau'r ddeddfwriaeth hon, a byddaf yn amlinellu rhai o'r meysydd hyn heddiw.
Bydd yr Aelodau'n ymwybodol fod Bil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau) yn cynnwys darpariaeth i ail-bwrpasu ac ailenwi Comisiwn Ffiniau a Democratiaeth Leol Cymru yn Gomisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru. Soniwyd wrthym ni am un o'r prif bryderon ynghylch atebolrwydd y corff newydd, yng ngoleuni'r cyfrifoldebau newydd y rhoddid iddo o ganlyniad i'r darpariaethau yn y Bil hwn. Un o'r cyfrifoldebau newydd hyn yw cydlynu'r gwaith o weinyddu etholiadau Cymru, gan gynnwys sefydlu bwrdd rheoli etholiadol statudol, yr EMB, dros Gymru.
Er ein bod yn cefnogi sefydlu'r Bwrdd Rheoli Etholiadol, rydym yn ymwybodol bod annibyniaeth bwrdd o'r fath yn hanfodol. Bydd yn gorff a noddir gan Lywodraeth Cymru ac, er bod gan y comisiwn ar ei ffurf bresennol hanes profedig o weithio'n annibynnol ar Lywodraeth, rydym yn deall sut y gallai bod yn rhan o gorff a noddir gan Lywodraeth Cymru greu canfyddiad o leiaf nad yw'r Bwrdd Rheoli Etholiadol yn wirioneddol annibynnol. Felly, credwn y dylai fod yn atebol i'r Senedd, ac y dylid pennu llwybr clir i ddangos hyn mewn deddfwriaeth, ac mai un ffordd o gyflawni hyn fyddai cynnwys gofyniad cyfreithiol i'r Senedd drafod adroddiad blynyddol y comisiwn. Ar hyn o bryd, rhaid i'r comisiwn gyflwyno adroddiad blynyddol i Weinidogion Cymru, a rhaid i Weinidogion Cymru gyhoeddi'r adroddiad a chyflwyno copi gerbron y Senedd. Nid oes gofyniad i'r Senedd drafod adroddiadau blynyddol nac iddynt gael eu hystyried gan bwyllgor dynodedig o'r Senedd. Nid ydym yn ymwybodol bod unrhyw un o adroddiadau blynyddol blaenorol y comisiwn wedi cael eu trafod fel hyn. O ystyried y cyfrifoldebau newydd, nid ydym ni'n credu bod y sefyllfa bresennol yn ddigonol, ac felly rydym ni wedi argymell newid o'r fath. Credwn hefyd y dylai fod gofyniad cyfreithiol i'r Senedd gynnwys gwrandawiadau cyn penodi yn y broses recriwtio ar gyfer swydd cadeirydd y comisiwn. Mae nifer o swyddi blaenllaw yn destun gwrandawiadau cyn penodi, a chredwn y dylai'r swydd hon fod yn un o'r rheini.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
This Bill includes important provisions around the registration of voters without application or 'automatic registration', as it's termed. The aim of the provisions is to increase the registration of people eligible to vote by making it easier for them to do so. As a committee, we welcome this intention. The evidence presented to us overwhelmingly supported the principle of introducing automatic registration. These provisions were the focus of our online survey, and, again, those who responded were generally in favour: 58 per cent in support—strongly in support—of automatic registration, while a further 28 per cent were somewhat supportive, 8 per cent somewhat opposed, or strongly opposed the idea, and the remaining 6 per cent neither supported nor opposed.
While we support the principle, we feel strongly that automatic registration should only be implemented if the safety of vulnerable electors is guaranteed. We believe that changes are required to the Bill to provide additional safeguards. We welcome the Welsh Government's commitment to piloting automatic registration and evaluating those pilots prior to rolling it out across Wales. Learning from the experience of pilots will be crucial ahead of implementing such a significant change. It will be necessary to test and evaluate numerous factors as part of the pilots to measure their impact. And the committee believes that areas chosen for pilot should include a mix of urban and rural, affluent and less affluent, and areas where there are high proportions of Welsh speakers and of non-first-language English speakers.
We welcome the ability for people to register anonymously, and see this as a crucial safeguarding element. We do believe that that process should be as simple and as flexible as possible. We are particularly concerned that people who wish to register anonymously will need to provide evidence to support an application, and will need to renew their application annually. Providing such evidence could be difficult for vulnerable people, as it could be a reminder of traumatic experiences, particularly if they would need to do so again when reapplying in subsequent years. We are concerned that if the process is too onerous, or too traumatic, people may choose not to be registered, which would result in disenfranchisement and go against the objective of the provisions.
We've therefore recommended that Welsh Government should consider not imposing a requirement to provide evidence in support of an application, and that once a person has been registered anonymously, they should not be required to renew this annually. Instead, anonymous registration should stay in place until a person actively opts to change that arrangement.
We welcome the commitment from the Welsh Government to removing the open register for Welsh elections. For reasons of public safety, the implementation of automatic registration must be accompanied by the removal of the open register.
So, we very much welcome the indications and the commitments that the Counsel General has given, Dirprwy Lywydd, with regard to so many of these matters, and I'm sure there will be an ongoing debate around other aspects as this legislation proceeds and the debate proceeds. And, in terms of the duty, I very much appreciate what the Counsel General has already said.
We know that many of these matters are the subject of strong feelings outside of—
Mae'r Bil hwn yn cynnwys darpariaethau pwysig ynghylch cofrestru pleidleiswyr heb gais neu 'gofrestriad awtomatig', fel y'i gelwir. Nod y darpariaethau yw cynyddu'r nifer sy'n cofrestru ymysg pobl sy'n gymwys i bleidleisio drwy ei gwneud hi'n haws iddyn nhw wneud hynny. Fel pwyllgor, rydym ni'n croesawu'r bwriad hwn. Roedd y dystiolaeth a gyflwynwyd i ni yn cefnogi'r egwyddor o gyflwyno cofrestru awtomatig. Roedd y darpariaethau hyn yn ganolbwynt i'n harolwg ar-lein, ac unwaith eto, roedd y rhai a ymatebodd o blaid yn gyffredinol: 58 y cant o blaid—yn gryf o blaid—cofrestru awtomatig, tra bod 28 y cant arall yn bur gefnogol, 8 y cant yn bur wrthwynebus, neu'n gwrthwynebu'r syniad yn gryf, a'r 6 y cant sy'n weddill ddim yn cefnogi nac yn gwrthwynebu.
Er ein bod ni'n cefnogi'r egwyddor, rydym yn teimlo'n gryf y dylid cyflwyno cofrestru awtomatig dim ond os yw diogelwch etholwyr agored i niwed yn cael ei warantu. Credwn fod angen newidiadau i'r Bil er mwyn darparu mesurau diogelu ychwanegol. Rydym ni'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i dreialu cofrestru awtomatig a gwerthuso'r cynlluniau treialu hynny cyn ei gyflwyno ledled Cymru. Bydd dysgu o brofiad cynlluniau treialu yn hanfodol cyn gweithredu newid mor sylweddol. Bydd angen profi a gwerthuso nifer o ffactorau yn rhan o'r cynlluniau treialu i fesur eu heffaith. Ac mae'r pwyllgor yn credu y dylai ardaloedd a ddewisir ar gyfer cynlluniau treialu gynnwys cyfuniad o rai trefol a gwledig, cefnog a llai cefnog, ac ardaloedd lle mae cyfrannau uchel o siaradwyr Cymraeg a phobl nad yw'r Saesneg yn iaith gyntaf iddyn nhw.
Rydym ni'n croesawu'r gallu i bobl gofrestru'n ddienw, ac yn gweld hyn fel elfen ddiogelu hanfodol. Credwn y dylai'r broses hon fod mor syml a hyblyg â phosibl. Rydym ni'n arbennig o bryderus y bydd angen i bobl sy'n dymuno cofrestru'n ddienw ddarparu tystiolaeth i gefnogi cais, a bydd angen adnewyddu eu cais yn flynyddol. Gallai darparu tystiolaeth o'r fath fod yn anodd i bobl agored i niwed, gan y gallai fod yn atgof o brofiadau trawmatig, yn enwedig pe byddai angen iddyn nhw wneud hynny eto wrth ailymgeisio yn y blynyddoedd dilynol. Rydym ni'n pryderu os yw'r broses yn rhy feichus, neu'n rhy drawmatig, efallai y bydd pobl yn dewis peidio â chofrestru, a fyddai'n arwain at ddifreinio ac yn mynd yn groes i amcan y darpariaethau.
Rydym ni felly wedi argymell y dylai Llywodraeth Cymru ystyried peidio â gosod gofyniad i ddarparu tystiolaeth i gefnogi cais, ac unwaith y bydd rhywun wedi'i gofrestru'n ddienw, ni ddylai fod yn ofynnol iddo adnewyddu hyn yn flynyddol. Yn hytrach, dylai cofrestru dienw aros yn ei le nes bod rhywun yn dewis newid y trefniant hwnnw'n benodol.
Rydym ni'n croesawu'r ymrwymiad gan Lywodraeth Cymru i gael gwared ar y gofrestr agored ar gyfer etholiadau Cymru. Am resymau diogelwch y cyhoedd, rhaid i'r broses o gyflwyno cofrestru awtomatig ddod yr un pryd â'r broses o ddileu'r gofrestr agored.
Felly, croesawn yn fawr yr arwyddion a'r ymrwymiadau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u rhoi, Dirprwy Lywydd, o ran cymaint o'r materion hyn, ac rwy'n siŵr y bydd dadl barhaus ynghylch agweddau eraill wrth i'r ddeddfwriaeth hon fynd rhagddi ac i'r ddadl fynd rhagddi. Ac, o ran y ddyletswydd, rwy'n gwerthfawrogi'n fawr yr hyn y mae'r Cwnsler Cyffredinol eisoes wedi'i ddweud.
Gwyddom fod llawer o'r materion hyn yn esgor ar deimladau cryfion y tu allan i'r—
You need to conclude now, John.
Mae'n rhaid i chi ddod i ben nawr, John.
—the Senedd, Dirprwy Lywydd, and I'm sure, as we say, that what the Counsel General has said earlier will very much be reflected in that ongoing debate.
There are some other matters that I wished to cover, Dirprwy Lywydd, but I will take your advice and conclude at this point. But, obviously, we will have an ongoing debate on these matters, as this legislation proceeds.
—Senedd, Dirprwy Lywydd, ac rwy'n siŵr, fel y dywedwn ni, y bydd yr hyn y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i ddweud yn gynharach yn cael ei adlewyrchu'n fawr iawn yn y ddadl barhaus honno.
Mae yna rai materion eraill yr oedd arna i eisiau eu trafod, Dirprwy Lywydd, ond fe gymeraf eich cyngor a dod i ben gyda hyn. Ond, yn amlwg, byddwn yn cael dadl barhaus ar y materion hyn, wrth i'r ddeddfwriaeth hon fynd yn ei blaen.
You will have an opportunity at Stage 2, definitely, to think about those matters.
Bydd gennych chi gyfle yng Nghyfnod 2, yn bendant, i feddwl am y materion hynny.
Indeed.
Yn wir.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i gymryd rhan yn y ddadl hon ar egwyddorion cyffredinol y Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru).
Thank you, Dirprwy Lywydd. I welcome the opportunity to participate in this debate on the general principles of the Elections and Elected Bodies (Wales) Bill.
I thank my committee members and the clerks for their diligent scrutiny, as always. We came to two conclusions in our report and made 16 recommendations, some of which the Counsel General has touched on today. Can I just begin by thanking, as well, the Counsel General for attending the committee in November to inform our consideration of the Bill, and also for providing further information to us in correspondence, including today, which I'll turn to later in my remarks?
As the Counsel General has stated, much of the Bill relates to mechanisms for undertaking electoral pilots, so I'll focus my comments on those aspects. The Counsel General has made a commitment to pilot automatic voter registration, provided by section 3, before bringing these provisions into force. However, the Bill as it is does not ensure that this will happen. So, we therefore recommended that the Bill should be amended so that section 3 may only be brought into force following the completion of a pilot. And we note, in the comments from the Counsel General today, that we understand he's confirmed this.
The Bill also enables the Welsh Ministers to compel a principal council to undertake an electoral pilot without their consent. While the Counsel General told us that it is unlikely this power would ever be used, or, as he said today, it would be in a last-resort situation, we did recommend that, if it is used at any point, the Welsh Ministers must lay a statement to explain that decision to the Senedd, which we thought was fair and put transparency into the process. Again, we note that, in the comments today, the Counsel General has, indeed, confirmed that this will happen.
The Counsel General also confirmed to us that the Welsh Ministers could use the powers under section 5 of the Bill to introduce regulations that modify primary legislation, and, unless they meet certain criteria, those regulations would be subject to the negative procedure. Now, it won't be a surprise, as we have previously stated as a committee that regulations that modify primary legislation, the so-called Henry VIII powers, should be subject, we believe, to the affirmative procedure, and this is what we've recommended in respect of the power in section 5. I was trying to take in what the Counsel General was saying. I don't know if he can pick up on that again, at the end, to clarify what his approach is going to be on that.
Let me turn now to section 8 of the Bill. This section gives the Welsh Ministers a regulation-making power to change the power in the Bill attached to making pilot regulations. We saw a similar power in the Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill, and we raised our objection at that point to the inclusion of such a power. We have a firm belief as a committee that it is not constitutionally appropriate for Welsh Ministers to hold a power that can amend powers delegated to them by this Senedd. And so, in relation to section 8 of this Bill, we recommended that it should be removed entirely. And again, if I can just ask the Counsel General to clarify whether that's been rejected, or whether it's under consideration.
To some good news, section 19 of the Bill allows the Welsh Ministers, following the conclusion of a successful pilot, to make those piloted changes on a permanent basis. Now, as a committee, normally we would be of the view that such permanent changes to law should be made by primary legislation. However, actually, on balance, on judgment on this occasion, we found that the framework provided by the Bill in general provides for sufficient scrutiny in this Senedd of that secondary legislation, not least because it will have been informed by evidence gathering that has itself been approved by an independent body tasked with ensuring the integrity of the democratic process in the UK.
We did, however, Counsel General, make some recommendations for this section to be amended in order to place additional restrictions on Welsh Ministers' powers, and this included that regulations made under section 19 may not create, remove or modify any criminal offences, and that regulations made under that section may not either confer, remove or modify power to make subordinate legislation. So, again, just seeking some clarity in your remarks.
We also made a number of other recommendations in our report, which called for more detail to be placed on the face of the Bill in respect of some of its regulation-making powers. These relate to the functions that those regulations may confer on people or organisations. As currently drafted, we believe that some of these provisions are too broad. However, I am grateful to the Counsel General—I mentioned earlier on—for providing some further written information to our committee today on the policy intent of the regulation-making powers in question. We will need, however, to return to this to fully review this, the Counsel General's letter today, at our next meeting. There were a number of other observations and actions, and indeed amendments, made by the Counsel General today, which our committee will have to reflect on.
But, finally, we also made a recommendation in respect of section 27 of the Bill. This requires the Welsh Ministers by regulations to set up a Welsh elections information platform. The Welsh Ministers are yet to decide who will host the platform, although they anticipate it to be the electoral management board. We believe that the independence, and the perceived independence, of the host of this platform is key, so we recommended that the Bill should be amended to specify which body should be responsible for maintaining the platform. But we note, with some explanation, that the Counsel General has declined our invitation to accept that recommendation today.
But, again, my thanks, Dirprwy Lywydd, to my colleagues and to the clerks of the committee.
Diolch i aelodau'r pwyllgor a'r clercod am eu gwaith craffu diwyd, fel bob amser. Fe ddaethom ni i ddau gasgliad yn ein hadroddiad a gwneud 16 o argymhellion, y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi eu crybwyll heddiw. A gaf i ddechrau drwy ddiolch hefyd i'r Cwnsler Cyffredinol am ddod i'r pwyllgor ym mis Tachwedd i'n cynorthwyo wrth lywio ein hystyriaeth o'r Bil, a hefyd am ddarparu rhagor o wybodaeth i ni mewn gohebiaeth, gan gynnwys heddiw, y trof ati yn nes ymlaen yn fy sylwadau?
Fel y dywedodd y Cwnsler Cyffredinol, mae llawer o'r Bil yn ymwneud â mecanweithiau ar gyfer cynnal cynlluniau treialu etholiadol, felly byddaf yn canolbwyntio yn fy sylwadau ar yr agweddau hynny. Mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi ymrwymo i dreialu cofrestru pleidleiswyr yn awtomatig, a ddarperir gan adran 3, cyn dod â'r darpariaethau hyn i rym. Fodd bynnag, nid yw'r Bil fel y mae yn sicrhau y bydd hyn yn digwydd. Felly, fe wnaethom ni argymell felly y dylid diwygio'r Bil fel y gellir dod ag adran 3 i rym ar ôl cwblhau cynllun treialu yn unig. A nodwn, yn y sylwadau gan y Cwnsler Cyffredinol heddiw, ein bod yn deall ei fod wedi cadarnhau hyn.
Mae'r Bil hefyd yn galluogi Gweinidogion Cymru i orfodi prif gyngor i gynnal cynllun treialu etholiadol heb eu caniatâd. Er i'r Cwnsler Cyffredinol ddweud wrthym ni ei bod hi'n annhebygol y cai'r pŵer hwn fyth ei ddefnyddio, neu, fel y dywedodd heddiw, y cai ei ddefnyddio fel cam olaf, fe wnaethom ni argymell, os caiff ei ddefnyddio ar unrhyw adeg, bod yn rhaid i Weinidogion Cymru gyflwyno datganiad i esbonio'r penderfyniad hwnnw i'r Senedd, a oedd yn deg yn ein barn ni ac yn rhoi tryloywder yn y broses. Unwaith eto, nodwn, yn y sylwadau heddiw, fod y Cwnsler Cyffredinol, yn wir, wedi cadarnhau y bydd hyn yn digwydd.
Cadarnhaodd y Cwnsler Cyffredinol hefyd y gallai Gweinidogion Cymru ddefnyddio'r pwerau o dan adran 5 o'r Bil i gyflwyno rheoliadau sy'n addasu deddfwriaeth sylfaenol, ac, oni bai eu bod yn bodloni meini prawf penodol, byddai'r rheoliadau hynny'n ddarostyngedig i'r weithdrefn negyddol. Nawr, ni fydd yn syndod, fel yr ydym ni wedi datgan o'r blaen fel pwyllgor y dylai rheoliadau sy'n addasu deddfwriaeth sylfaenol, pwerau Harri'r VIII, fel y'u gelwir, fod yn destun y weithdrefn gadarnhaol, yn ein tyb ni, a dyma yr ydym ni wedi'i argymell mewn cysylltiad â'r pŵer yn adran 5. Roeddwn i'n ceisio deall yr hyn roedd y Cwnsler Cyffredinol yn ei ddweud. Wn i ddim a all grybwyll hynny eto, ar y diwedd, i egluro sut y bydd yn mynd i'r afael â hynny.
Gadewch i mi droi nawr at adran 8 o'r Bil. Mae'r adran hon yn rhoi pŵer i Weinidogion Cymru i wneud rheoliadau i newid y pŵer yn y Bil sydd ynghlwm wrth wneud rheoliadau treialu. Gwelsom bŵer tebyg yn y Ddeddf Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu), ac fe wnaethom ni wrthwynebu bryd hynny gynnwys pŵer o'r fath. Mae gennym ni gred gadarn fel pwyllgor nad yw'n briodol yn gyfansoddiadol i Weinidogion Cymru ddal pŵer a all ddiwygio'r pwerau a ddirprwyir iddyn nhw gan y Senedd hon. Felly, mewn cysylltiad ag adran 8 o'r Bil hwn, argymhellwyd y dylid ei ddileu'n llwyr. Ac eto, os caf i ofyn i'r Cwnsler Cyffredinol egluro a yw hynny wedi'i wrthod, neu a yw'n cael ei ystyried.
I gael peth newyddion da, mae adran 19 o'r Bil yn caniatáu i Weinidogion Cymru, ar ôl i gynllun treialu llwyddiannus ddod i ben, wneud y newidiadau arbrofol hynny yn barhaol. Nawr, fel pwyllgor, fel arfer byddem o'r farn y dylai newidiadau parhaol o'r fath i'r gyfraith gael eu gwneud gan ddeddfwriaeth sylfaenol. Fodd bynnag, mewn gwirionedd, ar ôl pwyso a mesur, ar yr achlysur hwn, gwelsom fod y fframwaith a ddarperir gan y Bil yn gyffredinol yn darparu ar gyfer craffu digonol yn y Senedd hon ar yr is-ddeddfwriaeth honno, yn anad dim oherwydd y bydd wedi cael ei lywio gan gasglu tystiolaeth sydd ei hun wedi'i gymeradwyo gan gorff annibynnol sydd â'r dasg o sicrhau uniondeb y broses ddemocrataidd yn y DU.
Fe wnaethom ni, fodd bynnag, Cwnsler Cyffredinol, rai argymhellion o ran diwygio'r adran hon er mwyn gosod cyfyngiadau ychwanegol ar bwerau Gweinidogion Cymru, ac roedd hyn yn cynnwys na chaiff rheoliadau a wneir o dan adran 19 greu, ddileu nac addasu unrhyw droseddau, ac na chaiff rheoliadau a wneir o dan yr adran honno naill ai roi, dileu neu addasu pŵer i wneud is-ddeddfwriaeth. Felly, unwaith eto, dim ond ceisio rhywfaint o eglurder yn eich sylwadau ydw i.
Fe wnaethom ni hefyd nifer o argymhellion eraill yn ein hadroddiad, a oedd yn galw am roi mwy o fanylion ar wyneb y Bil mewn cysylltiad â rhai o'i bwerau deddfu. Mae'r rhain yn ymwneud â'r swyddogaethau y gall y rheoliadau hynny eu rhoi i bobl neu sefydliadau. Fel y mae wedi'i ddrafftio ar hyn o bryd, credwn fod rhai o'r darpariaethau hyn yn rhy eang. Fodd bynnag, rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol—soniais yn gynharach—am ddarparu rhywfaint o wybodaeth ysgrifenedig bellach i'n pwyllgor heddiw ar fwriad polisi'r pwerau deddfu dan sylw. Bydd angen, fodd bynnag, i ni ddychwelyd at hyn i adolygu hyn yn llawn, llythyr y Cwnsler Cyffredinol heddiw, yn ein cyfarfod nesaf. Cafwyd nifer o arsylwadau a chamau gweithredu eraill, ac yn wir gwelliannau, gan y Cwnsler Cyffredinol heddiw, y bydd yn rhaid i'n pwyllgor fyfyrio arnynt.
Ond, yn olaf, fe wnaethom ni hefyd argymhelliad mewn cysylltiad ag adran 27 o'r Bil. Mae hyn yn ei gwneud hi'n ofynnol i Weinidogion Cymru drwy reoliadau sefydlu llwyfan gwybodaeth ar gyfer etholiadau Cymru. Mae Gweinidogion Cymru eto i benderfynu pwy fydd yn cynnal y llwyfan, er eu bod yn rhagweld mai'r bwrdd rheoli etholiadol fydd yn gwneud hyn. Credwn fod annibyniaeth, ac annibyniaeth ganfyddedig, pwy bynnag sy'n cynnal y llwyfan hwn yn allweddol, felly fe wnaethom ni argymell y dylid diwygio'r Bil i bennu pa gorff ddylai fod yn gyfrifol am gynnal y llwyfan. Ond nodwn, gyda pheth esboniad, fod y Cwnsler Cyffredinol wedi gwrthod ein gwahoddiad i dderbyn yr argymhelliad hwnnw heddiw.
Ond, unwaith eto, diolch, Dirprwy Lywydd, i'm cyd-Aelodau ac i glercod y pwyllgor.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Peredur Owen Griffiths.
I call on the Chair of the Finance Committee, Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Dwi'n falch o gael cyfrannu yn y ddadl yma heddiw ar egwyddorion cyffredinol y Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru), ac i siarad ar y pum argymhelliad gwnaeth y Pwyllgor Cyllid eu gwneud.
Hoffwn hefyd ddiolch, ac achub ar y cyfle yma, i ddiolch i'r Gweinidog a'i swyddogion am ddod i'n sesiwn dystiolaeth, ac am ddarparu ymateb i'n hargymhellion cyn y ddadl heddiw. Dwi'n falch bod y Gweinidog wedi derbyn pob un o'r pum argymhelliad yn llawn.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I'm pleased to be able to contribute to this debate today on the general principles of the Elections and Elected Bodies (Wales) Bill, and to speak to the five recommendations set out in the Finance Committee's report.
May I also take this opportunity to thank the Minister and his officials for attending our evidence session, and for providing a response to our recommendations before today's debate? I'm pleased that the Minister has accepted all five of the recommendations.
The committee supports the aims of the Bill and is broadly content with the financial implications as set out in the RIA. However, we have made a number of recommendations aimed at improving the quality and clarity of the financial information provided alongside this Bill. A key concern for us was the lack of detail on the costs associated with secondary legislation made under this legislation—a theme that we have commented on previously, and an issue close to our hearts.
Historically, there has been a lack of information provided by the Welsh Government to allow the committee to sufficiently scrutinise the estimates for framework legislation, such as the one before us today. We've heard the Minister refer to the breakdown of estimates relating to these costs as being 'a work in progress' many times during the course of the evidence. We find this disappointing, and we reiterate our recommendation that the Welsh Government commits to providing full and robust regulatory impact assessments to accompany any relevant subordinate legislation made under the Bill.
Turning now to other areas, we acknowledge that there are certain aspects of the Bill that make it difficult to provide specific costings, most notably around piloting automatic voter registration and developing the electoral management system. Given the specialist nature and commercial sensitivity surrounding the work, we also note that the Minister has given a commitment to publish an RIA, including detailed costings, alongside any future regulations relating to this work. However, given that the operation of these systems is central to the aims of the Bill, it's unfortunate that we have not been able to fully examine these financial implications at this stage. We therefore recommend that the Minister provides further information on costs relating to changes to the electoral management system as they become clear, including details of how the cost effectiveness of individual pilots will be assessed.
Recommendations 3 and 4 are on the work being undertaken to increase the accessibility of the Senedd and local government elections. The committee was pleased to hear the Minister reiterate his intentions to put in place services to promote diversity in the protected characteristics and socioeconomic circumstances of people seeking election. We are also encouraged by the improvements proposed in the Bill to provide assistance for disabled voters at elections in Wales. These aims are clearly set out in the Bill, and the Minister explained to the committee that the Government is looking to commission research to capture the important information. However, we are concerned about the lack of consideration given to how the detail will then be used to make targeted interventions. Once again, it's disappointing that this work has not been undertaken at an earlier stage, which would have provided additional clarity to the Senedd on how the Welsh Government intends to tackle this issue in practice.
Mae'r pwyllgor yn cefnogi nodau'r Bil ac yn fodlon ar y cyfan â'r goblygiadau ariannol fel y nodir yn yr asesiad effaith rheoleiddiol. Fodd bynnag, rydym ni wedi gwneud nifer o argymhellion gyda'r nod o wella ansawdd ac eglurder yr wybodaeth ariannol a ddarperir ochr yn ochr â'r Bil hwn. Pryder allweddol i ni oedd y diffyg manylion am y costau sy'n gysylltiedig ag is-ddeddfwriaeth a wnaed o dan y ddeddfwriaeth hon—thema yr ydym ni wedi gwneud sylwadau arni o'r blaen, a mater sy'n agos at ein calonnau.
Yn hanesyddol, nid yw Llywodraeth Cymru wedi darparu digon o wybodaeth i ganiatáu i'r pwyllgor graffu yn ddigonol ar yr amcangyfrifon ar gyfer deddfwriaeth fframwaith, fel yr un sydd ger ein bron heddiw. Rydym ni wedi clywed y Gweinidog yn cyfeirio at y dadansoddiad amcangyfrifon sy'n ymwneud â'r costau hyn fel 'gwaith sydd ar y gweill' sawl gwaith yn ystod y dystiolaeth. Gwelwn hyn yn siomedig, ac rydym ni'n ailadrodd ein hargymhelliad fod Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i ddarparu asesiadau effaith rheoleiddiol llawn a chadarn i gyd-fynd ag unrhyw is-ddeddfwriaeth berthnasol a wneir o dan y Bil.
Gan droi nawr at feysydd eraill, rydym yn cydnabod bod rhai agweddau ar y Bil sy'n ei gwneud hi'n anodd darparu costau penodol, yn fwyaf nodedig ynghylch treialu cofrestru pleidleiswyr yn awtomatig a datblygu'r system rheoli etholiadol. O ystyried natur arbenigol a sensitifrwydd masnachol y gwaith, nodwn hefyd fod y Gweinidog wedi ymrwymo i gyhoeddi asesiad effaith rheoleiddiol, gan gynnwys costau manwl, ochr yn ochr ag unrhyw reoliadau yn ymwneud â'r gwaith hwn yn y dyfodol. Fodd bynnag, o ystyried bod gweithredu'r systemau hyn yn ganolog i nodau'r Bil, mae'n anffodus nad ydym ni wedi gallu archwilio'r goblygiadau ariannol hyn yn llawn ar hyn o bryd. Rydym ni felly'n argymell bod y Gweinidog yn darparu rhagor o wybodaeth am gostau sy'n ymwneud â newidiadau i'r system rheoli etholiadol wrth iddyn nhw ddod yn glir, gan gynnwys manylion am sut y caiff cost effeithiolrwydd cynlluniau treialu unigol eu hasesu.
Mae argymhellion 3 a 4 ynghylch y gwaith a wneir i gynyddu hygyrchedd etholiadau'r Senedd a llywodraeth leol. Roedd y pwyllgor yn falch o glywed y Gweinidog yn ailadrodd ei fwriadau i roi gwasanaethau ar waith i hyrwyddo amrywiaeth yn nodweddion gwarchodedig ac amgylchiadau economaidd-gymdeithasol pobl sy'n sefyll etholiad. Rydym ni hefyd yn cael ein calonogi gan y gwelliannau a gynigir yn y Bil i ddarparu cymorth i bleidleiswyr anabl mewn etholiadau yng Nghymru. Mae'r nodau hyn wedi'u nodi'n glir yn y Bil, ac eglurodd y Gweinidog wrth y pwyllgor bod y Llywodraeth yn bwriadu comisiynu ymchwil i gasglu'r wybodaeth bwysig. Fodd bynnag, rydym ni yn pryderu am y diffyg ystyriaeth a roddir i sut y caiff y manylion wedyn eu defnyddio i wneud ymyriadau penodol. Unwaith eto, mae'n siomedig na chafodd y gwaith hwn ei wneud yn gynharach, a fyddai wedi rhoi eglurder ychwanegol i'r Senedd ynghylch sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu mynd i'r afael â'r mater hwn yn ymarferol.
Yn olaf, Dirprwy Lywydd, rhaid imi gofnodi pa mor ddefnyddiol i’r pwyllgor oedd yr asesiad fforddiadwyedd a gyhoeddwyd ochr yn ochr â'r asesiad effaith rheoleiddiol wrth inni ystyried y Bil hwn. Rydym eisoes wedi tynnu sylw at y diffygion o ran y costau manwl a gyhoeddir ochr yn ochr â deddfwriaeth Llywodraeth Cymru, felly rydym yn croesawu’n fawr yr ymrwymiad i gynnwys gwybodaeth o’r fath wrth gyflwyno Biliau yn y dyfodol. Mae hyn yn arbennig o berthnasol mewn cyfnod o chwyddiant uchel, fel y cyfnod yr ydym yn ei brofi ar hyn o bryd. Mae’n rhoi sicrwydd, yn ogystal â thryloywder ychwanegol, fod y ddeddfwriaeth hon wedi ei chostio’n gywir. Diolch yn fawr.
Finally, Dirprwy Lywydd, I would like to place on record how helpful the committee found the affordability assessment published alongside the RIA in our consideration of this Bill. We have been vocal in the past about the lack of detailed costs produced alongside Welsh Government legislation, and we very much welcome the commitment to include such information when introducing future Bills. This is particularly salient during a period of high inflation, such as the one we're currently experiencing, and provides assurances, as well as additional transparency, that this legislation has been costed correctly. Thank you.
I certainly welcome the opportunity to partake in the debate today, and I'm grateful also for the Counsel General's opening remarks clarifying a few points and possible future amendments as well. To be clear at this stage, we on these benches support the general principles of the Bill. However, there are several issues that we believe need to be addressed through further amendments, for our continued support. I'll go on to explain some of those now, which I'm sure won't be a surprise to the Counsel General.
Firstly, the details regarding the piloting of the electoral registration without application. Of course, one of the rights of democracy is a choice whether to take part or not in our democratic process, and, sadly, in every Senedd election since the start of devolution, a majority of voters have chosen not to partake in that election. That contrasts, of course, to elections in Westminster, Holyrood and Stormont, where they achieve far higher turnouts. Whilst that is certainly a concern for many of us in this place, that is the choice of the electorate.
That choice and right also extends to registering to vote or not. There are many reasons why an individual may choose not to register to vote, and the Counsel General will be aware that, sometimes, these are for very good reasons. An example that Members will be aware of is those who are perhaps domestic abuse victims, who have a real serious reason for not wanting to be on an electoral register. These, of course, are people who've suffered at the hands of an abuser, and their safety should be an absolute priority. In the committee on which I sit, the Local Government and Housing Committee, we heard from the Women's Equality Network Wales, who said, and I quote:
'even when the open register is removed and we only have the closed register, there are still risks...being on a closed register can pose a significant danger to survivors, if their personal information ends up in the wrong hands.'
Whilst I appreciate there's certainly no intent for this to happen from anyone in this place, there is a risk that needs to be handled with the utmost sensitivity, and this needs to be the core of the consideration of this Bill, certainly before I would be assured enough to support the Bill beyond the principles being agreed here today.
Secondly, there's the plan that the Counsel General touched on to compel election pilots. We know this has already been tried, and the results have been pretty underwhelming, to put it mildly. In three of the four local authority areas, the advance turnout was 0.3 per cent or less. In Blaenau Gwent, this equates to a mere 68 voters. In Bridgend, the advance turnout number was a sky-high 1.5 per cent, but that was actually due to the presence of a huge number of advance voting locations, around 20, that were open over several days. The Electoral Commission said that this was extremely challenging for council staff, and made a call for any implementation to be, and I quote,
'realistically deliverable by Returning Officers'.
Stretching the resources of electoral authorities has a knock-on effect in other parts of the electoral system and certainly has the potential to weaken the democratic process overall. In any case, we already have a system for voting in advance: it's called postal voting, which enables people to vote, from anywhere they want, for up to two weeks before an election. You could be on top of the Eiffel Tower casting your vote for an election up to two weeks before that election. It's very flexible and already understood by a huge number of people. I would advocate, certainly, for more people, perhaps, to take up postal voting, rather than spending money on election pilots.
Another concern I know the Counsel General touched on a moment ago is the fundamental right for people to be able to vote independently. We know groups like RNIB Cymru have a number of concerns about this Bill, including the removal of existing legislation that ensures polling stations provide a prescribed device to enable blind and partially sighted people to vote independently and in secret. There is a worry that these changes being proposed in the Bill have the potential to weaken legal protections for blind and partially sighted people by removing that requirement for polling stations to have this prescribed tactile voting device and changing it to the decision of returning officers, who may have different views and priorities on this subject. RNIB Cymru are calling for a legal requirement to have both a tactile and an audio solution at every polling station across Wales, to make sure that every blind and partially sighted person in Wales has their vote respected and the independence of their vote respected and carried out in secret. I certainly fully endorse this call.
There is also the issue of remuneration. I think that there's a missed opportunity within the Bill, which the Counsel General hasn't touched on yet. We know that the Bill is looking to extend coverage regarding remuneration issues for councillors, members of the national park authorities, corporate joint committees and other groups, but not for Senedd Members. The Bill omits any reference to a body charged—
Rwy'n sicr yn croesawu'r cyfle i gymryd rhan yn y ddadl heddiw, ac rwy'n ddiolchgar hefyd am sylwadau agoriadol y Cwnsler Cyffredinol yn egluro ychydig o bwyntiau a gwelliannau posibl yn y dyfodol hefyd. I fod yn glir ar hyn o bryd, rydym ni ar y meinciau hyn yn cefnogi egwyddorion cyffredinol y Bil. Fodd bynnag, credwn fod angen mynd i'r afael â nifer o faterion drwy welliannau pellach, os ydym ni'n mynd i barhau i gefnogi. Af ymlaen i egluro rhai o'r rheini nawr, na fydd yn synnu'r Cwnsler Cyffredinol rwy'n siŵr.
Yn gyntaf, y manylion ynghylch treialu cofrestru etholiadol heb gais. Wrth gwrs, un o hawliau democratiaeth yw dewis cymryd rhan ai peidio yn ein proses ddemocrataidd, ac, yn anffodus, ym mhob etholiad Senedd ers dechrau datganoli, mae mwyafrif y pleidleiswyr wedi dewis peidio â chymryd rhan yn yr etholiad hwnnw. Mae hynny'n gwrthgyferbynnu, wrth gwrs, ag etholiadau yn San Steffan, Holyrood a Stormont, lle mae nifer y pleidleiswyr yn llawer mwy. Er bod hynny'n sicr yn bryder i nifer ohonom ni yn y fan yma, dyna ddewis yr etholwyr.
Mae'r dewis a'r hawl hwnnw hefyd yn ymestyn i gofrestru i bleidleisio ai peidio. Mae yna lawer o resymau pam y byddai rhywun yn dewis peidio â chofrestru i bleidleisio, a bydd y Cwnsler Cyffredinol yn ymwybodol bod y rhain, weithiau, yn rhesymau da iawn. Enghraifft y bydd yr Aelodau'n ymwybodol ohoni yw'r rhai sydd efallai yn ddioddefwyr cam-drin domestig, sydd â rheswm difrifol dros beidio â dymuno bod ar gofrestr etholiadol. Mae'r rhain, wrth gwrs, yn bobl sydd wedi dioddef dan ddwylo camdriniwr, a dylai eu diogelwch fod yn flaenoriaeth lwyr. Yn y pwyllgor yr wyf yn eistedd arno, y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, fe glywsom ni gan Rwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru, a ddywedodd, ac rwy'n dyfynnu:
'hyd yn oed pan fydd y gofrestr agored yn cael ei dileu a dim ond y gofrestr gaeedig gennym ni, mae peryglon o hyd... gall bod ar gofrestr gaeedig beri perygl sylweddol i oroeswyr, os yw eu gwybodaeth bersonol yn mynd i ddwylo anghywir.'
Er fy mod i'n sylweddoli nad oes bwriad yn sicr i hyn ddigwydd gan unrhyw un yn y fan yma, mae'n berygl y mae angen ymdrin â hi gyda'r tringarwch mwyaf, ac mae angen i hyn fod yn greiddiol i ystyriaeth y Bil hwn, yn sicr cyn y byddwn ni'n ddigon sicr i gefnogi'r Bil y tu hwnt i'r egwyddorion y cytunir arnyn nhw yma heddiw.
Yn ail, dyna'r cynllun y cyffyrddodd y Cwnsler Cyffredinol ag ef i orfodi cynlluniau treialu etholiadol. Gwyddom y gwnaed hyn eisoes, a bu'r canlyniadau yn bur siomedig, gan siarad yn haelfrydig. Mewn tair o'r pedair ardal awdurdod lleol, 0.3% neu lai oedd y nifer a bleidleisiodd ymlaen llaw. Ym Mlaenau Gwent, mae hyn yn cyfateb i ddim ond 68 o bleidleiswyr. Ym Mhen-y-bont ar Ogwr, y nifer anferthol a bleidleisiodd ymlaen llaw oedd 1.5 y cant, ond mewn gwirionedd roedd hynny oherwydd presenoldeb nifer enfawr o leoliadau pleidleisio ymlaen llaw, tua 20, a oedd ar agor dros sawl diwrnod. Dywedodd y Comisiwn Etholiadol fod hyn yn heriol iawn i staff y cyngor, a galwasant am i unrhyw weithredu fod, ac rwy'n dyfynnu,
'yn bosib ei gyflawni yn realistig gan Swyddogion Canlyniadau'.
Mae rhoi mwy o bwysau ar adnoddau awdurdodau etholiadol yn cael effaith ganlyniadol mewn rhannau eraill o'r system etholiadol ac yn sicr mae ganddo'r potensial i wanhau'r broses ddemocrataidd yn gyffredinol. Beth bynnag, mae gennym ni eisoes system ar gyfer pleidleisio ymlaen llaw: fe'i gelwir yn bleidleisio drwy'r post, sy'n galluogi pobl i bleidleisio, o unrhyw le y dymunant wneud hynny, am hyd at bythefnos cyn etholiad. Fe allech chi fod ar ben y Tŵr Eiffel yn bwrw eich pleidlais ar gyfer etholiad hyd at bythefnos cyn yr etholiad hwnnw. Mae'n hyblyg iawn ac eisoes yn cael ei ddeall gan nifer fawr o bobl. Byddwn i'n eirioli, yn sicr, i fwy o bobl, efallai, ddechrau pleidleisio drwy'r post, yn hytrach na gwario arian yn arbrofi gyda chynlluniau treialu etholiadol.
Pryder arall y gwn i fod y Cwnsler Cyffredinol wedi ei grybwyll eiliad yn ôl yw'r hawl sylfaenol i bobl allu pleidleisio'n annibynnol. Gwyddom fod gan grwpiau fel RNIB Cymru nifer o bryderon am y Bil hwn, gan gynnwys cael gwared ar ddeddfwriaeth bresennol sy'n sicrhau bod gorsafoedd pleidleisio yn darparu dyfais ragnodedig i alluogi pobl ddall a rhannol ddall i bleidleisio'n annibynnol ac yn gyfrinachol. Mae pryder bod modd i'r newidiadau hyn a gynigir yn y Bil wanhau amddiffyniadau cyfreithiol ar gyfer pobl ddall a rhannol ddall trwy ddileu'r gofyniad hwnnw i orsafoedd pleidleisio gael y ddyfais bleidleisio gyffyrddadwy ragnodedig hon a'i newid i benderfyniad swyddogion canlyniadau, a allai fod â safbwyntiau a blaenoriaethau gwahanol ar y pwnc hwn. Mae RNIB Cymru yn galw am ofyniad cyfreithiol i gael dyfais gyffyrddadwy a sain ym mhob gorsaf bleidleisio ledled Cymru, i sicrhau y perchir pleidlais pawb sy'n ddall a rhannol ddall yng Nghymru ac y perchir annibyniaeth a chyfrinachedd eu pleidlais. Rwy'n sicr yn cymeradwyo'r alwad hon yn llwyr.
Ceir y mater o gydnabyddiaeth ariannol hefyd. Rwy'n credu bod cyfle wedi'i golli yn y Bil, nad yw'r Cwnsler Cyffredinol wedi ei grybwyll eto. Gwyddom fod y Bil yn ceisio ymestyn cymhwysedd ynghylch materion taliadau i gynghorwyr, aelodau o awdurdodau'r parciau cenedlaethol, cydbwyllgorau corfforaethol a grwpiau eraill, ond nid i Aelodau'r Senedd. Mae'r Bil yn hepgor unrhyw gyfeiriad at gorff—
Sam, can you conclude now, please?
Sam, allwch chi orffen nawr, os gwelwch yn dda?
—with remuneration for Members of the Senedd, and I think this is a missed opportunity.
I'll briefly touch on a further concern. I don't want to stretch your patience—
—gyda thaliad cydnabyddiaeth i Aelodau'r Senedd, a chredaf fod hwn yn gyfle a gollwyd.
Fe drafodaf pryder arall yn fyr. Dydw i ddim eisiau trethu'ch amynedd—
No, you haven't got the time. You've gone past your time, Sam.
Na, does gennych chi ddim amser. Rydych chi wedi mynd y tu hwnt i'ch amser, Sam.
I have concerns around the information platform—
Mae gen i bryderon ynghylch y llwyfan gwybodaeth—
You have gone past your time, so I think you should conclude now, please.
Rydych chi wedi mynd y dros eich amser, felly rwy'n credu y dylech chi ddod i ben nawr, os gwelwch yn dda.
—as well, which we can continue another time. So, in your response, Counsel General, I'd be grateful—
—hefyd, y gallwn ni ei drafod rywbryd eto. Felly, yn eich ymateb, Cwnsler Cyffredinol, byddwn i'n ddiolchgar—
Sam, I've asked for the microphones to be turned off. I've asked you twice to conclude. You've gone way past your time. You know your time limit.
Sam, rydw i wedi gofyn i'r meicroffonau gael eu diffodd. Rwyf wedi gofyn ddwywaith i chi ddod i ben. Rydych chi wedi mynd dros eich amser. Rydych chi'n gwybod beth yw eich terfyn amser.
Diolch. Mae'r Bil yma yn un o driawd o Filiau sy'n cryfhau ein democratiaeth ni sydd ger ein bron ni eleni. Ac mae'n amserol iawn, wrth gwrs, achos dyma ni chwarter canrif ers creu y Senedd yma, ac mewn blwyddyn hefyd lle mae'r canran mwyaf erioed o'r boblogaeth ar draws y byd, 40 y cant o bobl, yn mynd i bleidleisio mewn etholiadau eleni—4 biliwn ohonyn nhw. Mae'n rhaid, wrth gwrs, bod yn ymwybodol bod democratiaeth yn wynebu argyfwng yn fyd-eang—does dim rhaid i fi ddweud hynny i un o wŷr Wcráin—ar hyn o bryd, mewn gwahanol ffyrdd.
Ond mae'r Mesur yma yn ceisio creu sylfaen well i ni ar gyfer democratiaeth i'r dyfodol. Dŷn ni'n croesawu hynny o ran y darpariaethau ynglŷn â chofrestru heb geisiadau—mae hynny wedyn, gobeithio, yn ein galluogi ni i gael rhagor o bobl i gymryd rhan yn ein prosesau democrataidd ni. Mae'r broses o beilota, o gael proses o gynlluniau peilot, yn ein galluogi ni i arloesi yn barhaus, i dreial syniadau mas—rhai yn mynd i lwyddo, rhai ddim. Dyna'r unig ffordd dŷn ni'n mynd i wella ein democratiaeth ni a'i chadw hi yn gyfoes i'r dyfodol.
Mae'r darpariaethau sy'n ymwneud â hybu amrywiaeth o fewn ein system ddemocrataidd ni, ar bob lefel, mor bwysig. Allwn ni ddim gwneud ein priod waith o gynrychioli'r bobl os nad ydy'r bobl i gyd yn cael eu cynrychioli yma. Felly, mae'r awgrymiadau yn y Mesur sy'n ymwneud ag adeiladu ar y broses sydd eisoes ar waith o ran ariannu, cefnogi pobl anabl i gymryd rhan mewn etholiadau, ehangu hwnna wedyn i grwpiau eraill sydd heb eu cynrychioli'n ddigonol yn draddodiadol, i'w croesawu.
Dŷn ni'n croesawu hefyd gryfhau ac ehangu swyddogaeth Comisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru, fel y'i gelwir yn y Ddeddf yma. Mae hynny i'w groesawu, ac mae yna gyfeiriad yn y nodiadau esboniadol at rôl ehangach y comisiwn yma yn cynghori Gweinidogion Cymru ar iechyd democrataidd. Felly, mae'n dda gweld y capasiti ehangach yna yn gallu cael ei ddatblygu—corff sydd wedi ei wreiddio yng Nghymru ac yn ffocysu ar ein democratiaeth. Mae'r rhan o'r Mesur sy'n ymwneud â chreu platfform gwybodaeth hefyd mor bwysig o ran sicrhau ein bod ni yn sicrhau lefel o ddealltwriaeth o'n democratiaeth ni ymhlith ein dinasyddion.
Felly, dŷn ni'n croesawu nifer o elfennau, ond dŷn ni eisiau mwy, wrth gwrs, trwy welliannau y byddwn ni'n eu cynnig. Dŷn ni'n cefnogi awgrym yr RNIB, sydd wedi cael ei grybwyll yn barod. Byddwn i dal eisiau gweld y swyddogion canlyniadau etholiadau yn dod o dan safonau'r Gymraeg. Rydym ni'n croesawu'r awgrymiadau sydd wedi cael eu gwneud gan y pwyllgorau i wella atebolrwydd comisiwn democratiaeth Cymru.
Byddem ni hefyd eisiau cyflwyno ac archwilio, Dirprwy Lywydd, rhai gwelliannau sydd yn edrych ar elfennau eraill lle mae'n rhaid i ni fod yn ymwybodol o'r heriau yn ein democratiaeth ni, fel yr epidemig o aflonyddu, yn arbennig ar fenywod, yn ein system ddemocratiaeth. A ydym ni'n gallu gwneud mwy i'r cyfeiriad hwnnw? Anwybodaeth a chamwybodaeth, os taw dyna'r gair ar gyfer 'misinformation', sydd hefyd yn mynd yn bla ar ein democratiaeth—a oes yna fwy y gallem ni ei wneud i'r cyfeiriad hwnnw? Cryfhau ac ehangu ymhellach swyddogaeth y comisiwn—mae yna rai syniadau gyda ni ynglŷn â chryfhau y cosbau sydd yn y Mesur ar gyfer ymddygiad anghyfreithlon, ac yn y blaen. Ac ehangu'r sgôp ar gyfer y broses beilota sydd ger ein bron ni.
Felly, rydyn ni'n croesawu'r egwyddorion craidd, y fframwaith craidd. Mae rhagor o syniadau gyda ni y byddwn ni yn eu trafod yn ystod y cam nesaf, ac rydyn ni'n edrych ymlaen at y drafodaeth honno pan ddaw.
Thank you. This Bill is one of a trio of Bills that strengthen our democracy that are before us this year. And it's very timely, of course, because here we are, 25 years since the creation of this Senedd, and in a year also when the highest ever percentage of the population across the globe, 40 per cent of people, will be voting in elections this year—that's 4 billion people. We do have to, of course, be aware that democracy is facing a crisis at a global level—I don't need to tell a man of Ukraine that—at the moment, in different ways.
But this Bill does seek to create a firmer foundation for our democracy for the future. We welcome that in terms of the provisions regarding automatic voter registration—hopefully, that will then enable us to get more people to participate in our democratic processes. The piloting process, having a process of pilot schemes, enables us to continually innovate, to try ideas out—some will succeed and some won't. That's the only way that we can improve our democracy and keep it contemporary for the future.
The provisions relating to promoting diversity within our democratic system, at all levels, is so very important. We can't do our work of representing the people unless all people are represented here. And therefore, the suggestions in the Bill relating to building on the process already in place in terms of funding and supporting disabled people to participate in elections, and to extend that then to other traditionally under-represented groups, are to be welcomed.
We also welcome the strengthening and enhancing of the functioning of the Democracy and Boundary Commission Cymru, as it's called in this Act. That is to be welcomed, and there is a reference in the explanatory memorandum to the broader role of this commission in advising Welsh Ministers on the health of our democracy. So, it's good to see that broader capacity being developed—a body that is rooted in Wales and that is focused on our democracy. The section of the Bill about creating an information platform is also so very important in terms of ensuring that we secure a level of understanding of our democracy amongst our citizens.
So, we do welcome many elements, but we want more, of course, and we will be introducing amendments to that end. We support the RNIB's proposal, which has already been mentioned. I would still want to see our election returning officers being captured by Welsh language standards. We welcome the suggestions made by committees to improve the accountability of the democracy commission.
We would also want to introduce and explore, Dirprwy Lywydd, some amendments that will look at other elements where we do need to be aware of the challenges to our democracy, such as the epidemic of abuse, particularly the abuse of women, in our democratic system. Can we do more in that area? Disinformation and misinformation, which is also a plague on our democracy—is there more that we can do in that regard? Strengthening and expanding further the function of the commission—we do have some ideas about strengthening the penalties in the Bill in terms of illegal activities, and so on. And expanding the scope for the pilot process that we have.
So, we welcome the general principles and the core framework. We do have some further ideas that we will be discussing at the next legislative stages, and we look forward to that debate when it comes.
I'd like to begin my contribution by welcoming automatic registration of voters for Welsh elections and referendums. Under the current system introduced in 2014, voters must submit an application in order to exercise their democratic right, and, as a result, in 2022 the Electoral Commission highlighted that nearly 10 per cent of those eligible to vote in England were not registered.
I'm proud that our Welsh Labour Government is taking a different path to the UK Government, and is making a concerted effort to ensure voting is as easy as possible, rather than putting up barriers in the form of application processes and photo ID requirements. However, some concerns have been raised as to whether the period between notifying an individual of the intention to register and adding them to the register is sufficient, as has been said.
I would also like to support what has been said by the Women's Equality Network Wales, emphasising that there might not be enough time for persons to gather information to support an anonymous application, and I trust this is an issue the Counsel General will take extremely seriously and look to rectify.
I'm pleased to see section 27 provides for the creation of a Welsh information platform to provide electors with up-to-date information relating to Senedd and council elections, including the publication of candidate statements. As a former postwoman, I had many complaints about the volume of election literature and trees coming through the doors. It had been suggested to me then that an online platform would be more sustainable, which would allow people to have access to reliable fact-checked information on a single platform. We also heard from the RNIB that digital resources would be useful for those who are blind and partially sighted. I understand that the platform will be managed by the electoral management board, but I want to stress that it is vital that information on the platform be up to date, objective and accurate at all times.
I also welcome section 28 to promote diversity in persons seeking elected office, and this includes obligations under the socioeconomic duty. The line of services that may be provided to increase diversity include a range of support, which is really welcome.
And finally, I believe the financial assistance schemes are a really positive step in helping candidates that have specific protected characteristics to overcome barriers to participation. It's vital that the Welsh Government puts steps in place so that all candidates are aware of the financial assistance available, and that support is received in a timely manner. But I would also like to see a financial assistance scheme extended to those who have caring responsibilities. This can be a huge barrier to standing for election and disproportionately impacts on women. As being a carer is not a protected characteristic, the additional challenges facing those with caring responsibilities are often hidden and not included in equalities monitoring. I want to see this change, and I hope the Welsh Government will consider looking into this going forward. Thank you.
Hoffwn ddechrau fy nghyfraniad drwy groesawu cofrestru pleidleiswyr yn awtomatig ar gyfer etholiadau a refferenda Cymru. O dan y system bresennol a gyflwynwyd yn 2014, rhaid i bleidleiswyr gyflwyno cais er mwyn arfer eu hawl ddemocrataidd, ac, o ganlyniad, yn 2022 tynnodd y Comisiwn Etholiadol sylw at y ffaith nad oedd bron i 10 y cant o'r rhai sy'n gymwys i bleidleisio yn Lloegr wedi eu cofrestru.
Rwy'n falch bod Llywodraeth Lafur Cymru yn dilyn trywydd gwahanol i Lywodraeth y DU, ac yn gwneud ymdrech ar y cyd i sicrhau bod pleidleisio mor hawdd â phosibl, yn hytrach na gosod rhwystrau ar ffurf prosesau ymgeisio a gofynion adnabod lluniau. Fodd bynnag, codwyd rhai pryderon ynghylch a yw'r cyfnod rhwng hysbysu unigolyn o'r bwriad i gofrestru a'u hychwanegu at y gofrestr yn ddigonol, fel y dywedwyd.
Hoffwn hefyd gefnogi'r hyn a ddywedwyd gan Rwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru, gan bwysleisio efallai na fydd digon o amser i bobl gasglu gwybodaeth i gefnogi cais dienw, ac rwy'n gobeithio bod hwn yn fater y bydd y Cwnsler Cyffredinol yn ei gymryd o ddifrif ac yn ceisio ei gywiro.
Rwy'n falch o weld bod adran 27 yn darparu ar gyfer creu llwyfan gwybodaeth i Gymru i roi gwybodaeth gyfoes i etholwyr sy'n ymwneud ag etholiadau'r Senedd a chynghorau, gan gynnwys cyhoeddi datganiadau ymgeiswyr. Fel cyn-bostwraig, cefais lawer o gwynion am nifer y taflenni etholiadol a choed yn dod trwy'r drysau. Awgrymwyd i mi bryd hynny y byddai llwyfan ar-lein yn fwy cynaliadwy, a fyddai'n galluogi pobl i weld gwybodaeth ddibynadwy a chywir yn yr un lle. Clywsom hefyd gan yr RNIB y byddai adnoddau digidol yn ddefnyddiol i'r rhai sy'n ddall ac yn rhannol ddal. Rwy'n deall y caiff y llwyfan ei reoli gan y bwrdd rheoli etholiadol, ond hoffwn bwysleisio ei bod hi'n hanfodol bod gwybodaeth ar y llwyfan yn gyfredol, yn wrthrychol ac yn gywir bob amser.
Rwyf hefyd yn croesawu adran 28 i hyrwyddo amrywiaeth ymysg y bobl sy'n gobeithio cael eu hethol, ac mae hyn yn cynnwys rhwymedigaethau o dan y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol. Mae'r gyfres o wasanaethau y gellir eu darparu i gynyddu amrywiaeth yn cynnwys ystod o gefnogaeth, ac mae croeso mawr iddynt.
Ac yn olaf, credaf fod y cynlluniau cymorth ariannol yn gam cadarnhaol iawn wrth helpu ymgeiswyr sydd â nodweddion gwarchodedig penodol i oresgyn rhwystrau rhag cyfranogi. Mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn rhoi camau ar waith fel bod pob ymgeisydd yn ymwybodol o'r cymorth ariannol sydd ar gael, ac y derbynnir cymorth mewn modd amserol. Ond hoffwn hefyd weld cynllun cymorth ariannol yn cael ei ymestyn i'r rhai sydd â chyfrifoldebau gofalu. Gall hyn fod yn rhwystr enfawr rhag sefyll mewn etholiad ac effeithio'n anghymesur ar fenywod. Gan nad yw bod yn ofalwr yn nodwedd warchodedig, mae'r heriau ychwanegol sy'n wynebu'r rhai sydd â chyfrifoldebau gofalu yn aml yn cael eu cuddio ac nid ydynt wedi'u cynnwys wrth fonitro cydraddoldeb. Hoffwn weld hyn yn newid, ac rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn ystyried edrych ar hyn yn y dyfodol. Diolch.
Fel llefarydd Plaid Cymru ar gydraddoldebau, dwi eisiau holi rhai cwestiynau yn benodol heddiw ar sut mae'r Bil yn mynd i'r afael ag amrywiaeth ymgeiswyr, sut mae'n mynd i ystyried eu hanghenion nhw, sut mae e'n eu cefnogi nhw. Mae Adam Price wedi crybwyll pwysigrwydd hyn, ac mae Carolyn Thomas hefyd wedi cyffwrdd â rhai elfennau o hyn. A hoffwn i ddiolch i Rwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru am gadw llygad barcud ar y ddeddfwriaeth rŷn ni'n ei chreu yn y lle yma, er mwyn sicrhau ein bod ni'n rhoi ystyriaeth lawn i amrywiaeth a chydraddoldebau.
Mae adran 26 o’r Bil yn dileu’r gofyniad i osod mas geiriad a fformat cwestiynau’r arolwg ymgeiswyr llywodraeth leol mewn rheoliadau er mwyn darparu hyblygrwydd. Mae'r memorandwm esboniadol yn nodi y bydd newidiadau i'r geiriad yn y dyfodol yn cael eu llywio gan grŵp rhanddeiliaid. Er, wrth gwrs, fy mod i'n croesawu hyn, yr hyblygrwydd yma, er mwyn adlewyrchu newidiadau o ran ieithwedd ac yn y blaen, a newidiadau mewn gofynion, dwi'n credu bod angen cydbwyso hyn â’r angen am gasglu data cadarn dros amser.
Mae Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru wedi argymell y dylai’r arolwg gasglu data ar brofiad ymgeiswyr o aflonyddu a cham-driniaeth, ac, wrth gwrs, yn gwneud yn siŵr bod rhagofalon priodol mewn lle. Cafodd hyn sylw yn y Papur Gwyn ar weinyddu a diwygio etholiadol. Ac er gwaethaf cefnogaeth bron i 70 y cant o’r ymatebwyr, doedd y cynnig yma ddim yn rhan o’r Bil, ac rwy’n cytuno gyda WEN fod hyn yn gyfle wedi ei golli, efallai, i sefydlu sylfaen dystiolaeth y mae dirfawr ei hangen ar un o'r prif rwystrau yma i swyddi etholedig, ac i yrru neges hefyd o ran pwysigrwydd a difrifoldeb ystyried aflonyddu a cham-driniaeth ymgeiswyr.
Mae WEN hefyd wedi tynnu sylw at y ffaith, er bod y Papur Gwyn yn archwilio ystod o fesurau i liniaru aflonyddu a chamdriniaeth, dyw'r pwnc ddim yn bresennol o gwbl yn y Bil na'r memorandwm esboniadol. Felly, Cwnsler Cyffredinol, sut mae Llywodraeth Cymru yn ceisio cefnogi ymgeiswyr yn etholiadau Cymru sy'n profi aflonyddu a chamdriniaeth?
Mae adran 28 o’r Bil yn creu dyletswydd statudol gyffredinol ar Weinidogion Cymru i roi gwasanaethau ar waith i hyrwyddo amrywiaeth yn y Senedd a llywodraeth leol, fel rŷn ni wedi clywed—gwybodaeth, hyfforddiant, mentora a darparu offer. Fodd bynnag, does dim cefnogaeth wedi'i chynnwys yn yr adran i fynd i'r afael â dau o'r prif rwystrau y mae menywod yn enwedig yn eu hwynebu wrth iddyn nhw sefyll, sef aflonyddu a cham-driniaeth ac, fel y clywon ni gan Carolyn Thomas, gyfrifoldebau gofalu.
Mae angen ymrwymiadau clir ynghyd ag amserlenni cadarn, os ŷn ni'n moyn gweld newid gwirioneddol yn amrywiaeth yr ymgeiswyr fydd yn sefyll yn ein hetholiad nesaf. Felly, sut bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod gwasanaethau i hyrwyddo amrywiaeth o fewn y Senedd ar waith cyn 2026?
Mae adran 29 o’r Bil yn ei gwneud hi'n ofynnol i Weinidogion Cymru ddarparu ar gyfer cynllun o gefnogaeth ariannol i gefnogi ymgeiswyr anabl. Mae hyn wedi’i dreialu o dan y gronfa mynediad i swyddi etholedig ar gyfer etholiadau’r Senedd yn 2021 a'r rhai llywodraeth leol yn 2022, ac mae’n rhywbeth i’w groesawu bod y cynllun nawr yn rhoi hyn ar sail statudol. Fodd bynnag, mae’r cynnydd cyfyngedig ar ehangu’r cynllun i gefnogi ymgeiswyr â nodweddion gwarchodedig eraill, a oedd yn ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu, yn siomedig.
Yn eu hymateb ysgrifenedig i’r ymgynghoriad ar y Bil gan y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, nododd WEN pam fod y rhwystrau sy’n ymwneud â chyfrifoldebau gofalu yn ddigon tebyg i’r cynllun presennol fel y gellir blaenoriaethu’r ehangu hwn. Yn benodol, mae’r cyrff taliadau ar gyfer y Senedd a llywodraeth leol eisoes yn darparu cefnogaeth ar gyfer treuliau sy’n ymwneud â gofal, yn union fel y maent ar gyfer y treuliau sy’n ymwneud â chyflyrau neu namau iechyd. O ystyried bod penderfyniadau’r ddau gorff taliadau wedi barnu ei bod yn briodol i ddarparu cymorth ariannol yn y ddau achos, mae’n fy synnu i braidd nad yw Llywodraeth Cymru wedi dod i’r un casgliad o ran y gefnogaeth sy'n cael ei hystyried yn briodol i’r rhai sy’n ymgeisio ar gyfer swyddi etholedig.
Roedd eu cyflwyniad hefyd yn adolygu’r dystiolaeth sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru, gan gynnwys y crynodeb o’r ymatebion i’r ymgynghoriad ar y Papur Gwyn, ymchwil a gomisiynwyd ar ehangu’r cynllun a’r adolygiad o’r gronfa beilot. Ac er bod pob un o’r rhain yn cynnwys tystiolaeth o blaid ehangu cynlluniau cefnogaeth ariannol i’r rhai sydd â chyfrifoldebau gofalu di-dâl, does dim un un o’r dogfennau hyn yn cynnwys unrhyw bryderon neu wrthwynebiadau sylweddol yn erbyn gwneud hynny. Felly, yn wyneb y dystiolaeth sylweddol yma o blaid darparu—
As the Plaid Cymru spokesperson on equality, I would like to ask some specific questions today on how this Bill addresses the diversity of candidates, how it considers their needs and how it supports them. Adam Price has already mentioned the importance of this, and Carolyn Thomas has also touched on some of the elements of this. And I'd like to thank Women's Equality Network Wales for keeping an eagle eye on this legislation that we're creating in this place, in order to ensure that we do give full consideration to diversity and equality.
Section 26 of the Bill removes the requirement to set out the wording and format of the local government candidate survey questions in regulations in order to provide flexibility. The explanatory memorandum notes that future changes to the wording will be guided by a stakeholder group. Although, of course, I do welcome this, this flexibility to reflect evolution in terms of language and changes in requirements, I think that we need to balance that with the need for robust data gathering over time.
The Women's Equality Network Wales has recommended that the survey should also gather data on candidates' experience of harassment and abuse, and, of course, ensuring that the appropriate precautions are in place. That was addressed in the White Paper on electoral administration and reform. And despite the support of almost 70 per cent of respondents, the proposal was not part of the Bill, and I agree with WEN that this is a missed opportunity, perhaps, to establish a much-needed evidence base regarding one of the main barriers to elected office, and to send a message also in terms of the importance and seriousness of considering harassment and abuse of candidates.
WEN has also drawn attention to the fact that, although the White Paper explores a range of measures to mitigate harassment and abuse, the subject is not present at all in the Bill or in the explanatory memorandum. So, Counsel General, how is the Welsh Government trying to support candidates in Welsh elections who experience harassment and abuse?
Section 28 of the Bill creates a general statutory duty on Welsh Ministers to implement services to promote diversity in the Senedd and local government, as we've heard, such as information, training, mentoring and the provision of resources. However, no support is included in this section to tackle two of the main barriers that women in particular face when standing for election, namely harassment and abuse, and, as we heard from Carolyn Thomas, caring responsibilities.
We need clear commitments, together with firm timetables, if we want to see a real change in the diversity of the candidates who will stand in our next election. So, how will the Welsh Government ensure that services to promote diversity within the Senedd are in place before 2026?
Section 29 of the Bill requires Welsh Ministers to provide a financial support scheme to support disabled candidates. This has been piloted under the access to elected office fund for the Senedd elections in 2021 and the local government elections in 2022, and we welcome the fact that this scheme is being put on a statutory footing. However, the limited progress on expanding the scheme to support candidates with other protected characteristics, which was a commitment in the programme for government, is very disappointing.
In its written response to the consultation on the Bill by the Local Government and Housing Committee, WEN Wales set out why the barriers relating to caring responsibilities are similar enough to the current scheme that this expansion can be prioritised. In particular, the remuneration bodies for the Senedd and local government already provide support for expenses related to care, just as they do for expenses related to health conditions or impairments. Given that the decisions of the two remuneration bodies deemed it appropriate to provide financial support in both cases, it surprises me somewhat that the Welsh Government has not come to the same conclusion in terms of the support considered appropriate for candidates standing for elected office.
Their presentation also reviewed the evidence available from the Welsh Government, including the summary of responses to the consultation on the White Paper, research commissioned on the expansion of the scheme, and the review of the pilot fund. And even though each of these contains evidence in favour of extending financial support for candidates with unpaid caring responsibilities, none of these documents contain any significant concerns or objections against doing so. Therefore, in the face of the substantial evidence here in favour of providing—
Sioned, mae'n rhaid i chi orffen nawr.
Sioned, you have to conclude now.
—cefnogaeth ariannol i ymgeiswyr sydd â chyfrifoldebau gofalu, pam does dim darpariaethau wedi'u cynnwys yn y Bil? Sut mae Llywodraeth Cymru yn ceisio cefnogi ymgeiswyr sydd â chyfrifoldebau gofal, fel rhieni a gofalwyr di-dâl—nifer helaeth ohonyn nhw'n ferched—yn etholiadau Cymru?
—financial support for candidates with caring responsibilities, why are there no provisions included in the Bill? How is the Welsh Government trying to support candidates with caring responsibilities, such as parents and unpaid carers—a great many of whom are women—in the Welsh elections?
Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad i ymateb i'r ddadl.
I call on the Counsel General and Minister for the Constitution to reply to the debate.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Perhaps if I start with some of the points that have been most recently made, and can I just say, right at the beginning, it's impossible for me to answer every single point that's been raised? But I'm very grateful for what is a very constructive set of contributions throughout, and I think that recognises that this is really groundbreaking and very important legislation. Can I just thank the opposition as well for their support for the general principles? And, of course, as we move on to Stage 2, that will focus on some of the areas that have actually been raised.
Can I just say, in the points, a number of Members have raised the issue of diversity? Diversity, I think, is a fundamentally important part of this. Of course, there is provision in respect of the Electoral Commission reporting on steps taken. There is provision within the legislation in respect of support, in respect of disabilities. There is also, within it, I think, another groundbreaking part of this legislation that relates to the introduction of socioeconomic criteria. That was explained at the committee as something that really is work in progress, which we really do need to address, but I think it may well be the factor that enables us to actually look at those examples. The difficulty, of course, is we need that sort of provision in terms of what we can and we can't do.
In terms of the candidate surveys, well, I think that's really important. The reason we built in the flexibility is not to try and restrict, but it's to open up, because I think all sorts of additional questions may well arise. And I think the point you raised in terms of particularly those vulnerable voters and the concerns they have—they're really important. So, the issue of vulnerable persons and the provisions as to how they would be able to register, register anonymously, or ensure that their safety and their concerns are protected, is very much uppermost in our minds in terms of the pilots.
Just to say, on the comments on the pilots, well, of course, we can't have the pilots until we've got the power to actually have them. I've given the assurance that the pilot we want to undertake is in respect of auto-registration. And just to say also that auto-registration is not auto-voting—there's no compulsion to vote. It just means you can't actually exercise your choice, unless you're in a position to be able to vote. And this legislation is about actually maximising that. But one of the intentions of the pilots is clearly going to be to actually see how that works.
Sam, you made comments about the previous pilots we had. Those pilots were never intended and were never going to suddenly deliver this massive upsurge of people voting. What they were about was always to show how you can use technology to do things differently, to do things better. And much of this Bill is about that auto-registration and all the opportunities of having a fairer and more open electoral system, with the digitisation of the sector and with the use of modern technology, and that equally applies in terms of, I think, the diversity issue and those with various disabilities.
In terms of the information platform, well, obviously, that we want to be operated by the electoral management board, but with technology, with changes, the things that might happen in the future, I don't think we want to legislation to say, 'It can only be—'; it may be that there will be proposals that will actually say that it could be done far better in a different way. So, we would not want to have to, then, re-legislate in order to do something that is actually practically and technologically a significant improvement. But those recommendations would only come from the various electoral bodies that are actually engaged in this.
The issue in terms of financial costings, well, one of the issues around pilots is, of course, to actually give us an indication as to how much things actually do cost and what the challenges will be with that. So, I hope we've given as much information as we can around that.
Can I also say, there were one or two other areas that had been raised? My notes are beginning to look like a general practitioner's prescription. [Laughter.] What I will be doing, of course, is writing to all the committees, setting out a response. And, of course, this is a process of engagement as well. So, as we get towards Stage 2, there will be further engagement on that.
Can I perhaps reflect on the points that Adam raised as well? Ultimately, what this is about is about strengthening our democracy. It's about dragging it in to the twenty-first century, making it open, fairer and more inclusive. And I do look forward to engaging with Members. If I've missed some points now, obviously I will address them in due course. And I give this assurance of continuance of engagement with Members. This is legislation that the Senedd owns and it's something that I think is very important for the future of our democracy.
Adam raised the issue of the strengthening of our democracy and I think we should see this process, really, as a significant contribution towards that. I think this is groundbreaking legislation and I know the eyes of the other nations of the UK are on this and what we are trying to achieve here. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Llywydd. Efallai os dechreuaf gyda rhai o'r pwyntiau a wnaed yn fwyaf diweddar, ac a gaf i ddweud, yn y dechrau'n deg, mae'n amhosibl i mi ateb pob un pwynt sydd wedi'i godi? Ond rwy'n ddiolchgar iawn am yr hyn sy'n gyfres adeiladol iawn o gyfraniadau drwyddi draw, ac rwy'n credu bod hynny'n cydnabod bod hon yn ddeddfwriaeth arloesol a phwysig iawn. A gaf i ddiolch i'r wrthblaid hefyd am eu cefnogaeth i'r egwyddorion cyffredinol? Ac, wrth gwrs, wrth i ni symud ymlaen i Gyfnod 2, bydd hynny'n canolbwyntio ar rai o'r meysydd sydd wedi'u codi mewn gwirionedd.
A gaf i ddim ond dweud, yn y pwyntiau, bod nifer o Aelodau wedi codi mater amrywiaeth? Mae amrywiaeth, rwy'n credu, yn rhan sylfaenol bwysig o hyn. Wrth gwrs, mae darpariaeth mewn cysylltiad â'r Comisiwn Etholiadol yn adrodd ar y camau a gymerwyd. Mae darpariaeth o fewn y ddeddfwriaeth mewn cysylltiad â chymorth, mewn cysylltiad ag anableddau. Hefyd, ynddi, rwy'n credu, mae rhan arloesol arall o'r ddeddfwriaeth hon sy'n ymwneud â chyflwyno meini prawf economaidd-gymdeithasol. Esboniwyd hynny yn y pwyllgor fel rhywbeth sydd mewn gwirionedd yn waith ar y gweill, y mae gwir angen i ni fynd i'r afael ag ef, ond rwy'n credu efallai mai dyma'r ffactor sy'n ein galluogi i edrych ar yr enghreifftiau hynny mewn gwirionedd. Yr anhawster, wrth gwrs, yw bod angen y math hwnnw o ddarpariaeth arnom ni o ran yr hyn y gallwn ni ac na allwn ni ei wneud.
O ran yr arolygon ymgeiswyr, wel, rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn. Y rheswm y bu inni gynnwys yr hyblygrwydd yw nid i geisio cyfyngu, ond i agor, oherwydd rwy'n credu y gallai pob math o gwestiynau ychwanegol godi. Ac rwy'n credu bod y pwynt a godwyd gennych chi yn enwedig o ran y pleidleiswyr agored i niwed hynny a'r pryderon sydd ganddyn nhw—maen nhw'n bwysig iawn. Felly, mae mater pobl agored i niwed a'r darpariaethau ynghylch sut y gallan nhw gofrestru, cofrestru'n ddienw, neu sicrhau y diogelir eu diogelwch a'u pryderon, yn flaenllaw iawn yn ein meddyliau o ran y cynlluniau treialu.
Dim ond i ddweud, o ran y sylwadau ynghylch y cynlluniau treialu, wel, wrth gwrs, ni allwn gael y cynlluniau treialu nes bod gennym ni'r pŵer i'w cael nhw mewn gwirionedd. Rwyf wedi rhoi'r sicrwydd bod y cynllun treialu yr hoffem ni ymgymryd ag ef yn ymwneud â chofrestru awtomatig. A dim ond i ddweud hefyd nad yw cofrestru awtomatig yn bleidleisio awtomatig—does dim gorfodaeth i bleidleisio. Nid yw ond yn golygu na allwch chi ymarfer eich dewis mewn gwirionedd, oni bai eich bod mewn sefyllfa i allu pleidleisio. Ac mae a wnelo'r ddeddfwriaeth hon â gwneud y mwyaf o hynny mewn gwirionedd. Ond un o fwriadau'r cynlluniau treialu yn amlwg fydd gweld sut mae hynny'n gweithio.
Sam, fe wnaethoch chi sylwadau am y cynlluniau treialu blaenorol yr ydym ni wedi eu cynnal. Ni fwriadwyd y cynlluniau treialu hynny erioed ac ni fyddan nhw byth yn arwain at nifer enfawr o bobl yn sydyn yn pleidleisio. Eu diben o hyd oedd dangos sut y gallwch chi ddefnyddio technoleg i wneud pethau'n wahanol, i wneud pethau'n well. Ac mae llawer o'r Bil hwn yn ymwneud â'r cofrestru awtomatig hwnnw a'r holl gyfleoedd o gael system etholiadol decach a mwy agored, gyda digideiddio'r sector a defnyddio technoleg fodern, ac mae hynny'r un mor berthnasol o ran y mater amrywiaeth a'r rhai ag anableddau amrywiol, rwy'n credu.
O ran y llwyfan gwybodaeth, wel, yn amlwg, fe hoffem ni i'r bwrdd rheoli etholiadol weithredu hwnnw, ond gyda thechnoleg, gyda newidiadau, y pethau a allai ddigwydd yn y dyfodol, dw i ddim yn meddwl bod arnom ni eisiau deddfwriaeth i ddweud, 'Ni all ond fod yn—'; efallai y bydd cynigion a fydd yn dweud mewn gwirionedd y gellid ei wneud yn llawer gwell mewn ffordd wahanol. Felly, ni fyddai wedyn angen i ni ailddeddfu er mwyn gwneud rhywbeth sy'n ymarferol ac yn dechnolegol yn welliant sylweddol mewn gwirionedd. Ond ni fyddai'r argymhellion hynny ond yn dod gan y gwahanol gyrff etholiadol sy'n ymwneud â hyn.
Y broblem o ran costau ariannol, wel, un o'r materion sy'n ymwneud â chynlluniau treialu yw, wrth gwrs, cael syniad o ran faint mae pethau'n costio mewn gwirionedd a beth fydd yr heriau gyda hynny. Felly, rwy'n gobeithio ein bod ni wedi rhoi cymaint o wybodaeth ag y gallwn ni ynghylch hynny.
A gaf i ddweud hefyd, roedd un neu ddau faes arall wedi eu codi? Mae fy nodiadau yn dechrau edrych fel presgripsiwn meddyg teulu. [Chwerthin.] Yr hyn y byddaf yn ei wneud, wrth gwrs, yw ysgrifennu at yr holl bwyllgorau, yn ymateb. Ac, wrth gwrs, proses o ymgysylltu yw hon hefyd. Felly, wrth i ni gyrraedd Cyfnod 2, bydd mwy o ymgysylltu ynghylch hynny.
A gaf i efallai ystyried y pwyntiau a gododd Adam hefyd? Yn y pen draw, mae hyn yn ymwneud â chryfhau ein democratiaeth. Mae'n ymwneud â'i llusgo i mewn i'r unfed ganrif ar hugain, gan ei gwneud yn agored, yn decach ac yn fwy cynhwysol. Ac rwy'n edrych ymlaen at ymgysylltu â'r Aelodau. Os wyf wedi methu rhai pwyntiau nawr, yn amlwg byddaf yn mynd i'r afael â nhw maes o law. Ac rwy'n rhoi'r sicrwydd hwn o barhau i ymgysylltu ag Aelodau. Mae hon yn ddeddfwriaeth y mae'r Senedd yn gyfrifol amdani ac mae'n rhywbeth rwy'n credu sy'n bwysig iawn i ddyfodol ein democratiaeth.
Cododd Adam y mater o gryfhau ein democratiaeth a chredaf y dylem ni weld y broses hon, mewn gwirionedd, fel cyfraniad sylweddol tuag at hynny. Credaf fod hon yn ddeddfwriaeth arloesol ac rwy'n gwybod bod llygaid cenhedloedd eraill y DU ar hyn ac ar yr hyn yr ydym ni'n ceisio'i gyflawni yma. Diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 8? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion under item 8. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Nesaf, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 9? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Next, the proposal is to agree the motion under item 9. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Oni bai fod tri Aelod yn dymuno i mi ganu'r gloch, symudaf yn syth i'r cyfnod pleidleisio.
Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting time.
Mae'r bleidlais gyntaf ar y ddadl ar gyllideb ddrafft 2024-25. Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, roedd 12 yn ymatal a 28 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi ei wrthod.
The first vote is on the debate on the draft budget 2024-25. And I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 14, there were 12 abstentions and 28 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.
Eitem 6. Dadl: Cyllideb Ddrafft 2024-2025. gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 14, Yn erbyn: 28, Ymatal: 12
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 6. Debate: The Draft Budget 2024-25. Amendment 1, tabled in the name of Darren Millar: For: 14, Against: 28, Abstain: 12
Amendment has been rejected
Galwaf am bleidlais yn awr ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 30, roedd 12 yn ymatal ac 12 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
I now call for a vote on the motion tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 30, 12 abstentions and 12 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 6. Dadl: Cyllideb Ddrafft 2024-2025. Cynnig: O blaid: 30, Yn erbyn: 12, Ymatal: 12
Derbyniwyd y cynnig
Item 6. Debate: The Draft Budget 2024-25. Motion: For: 30, Against: 12, Abstain: 12
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar ddadl y diwydiant dur yng Nghymru. Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 40 yn erbyn. Mae gwelliant 1 wedi ei wrthod.
The next vote will be on the debate on the steel industry in Wales. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, 40 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.
Eitem 7. Dadl: y Diwydiant Dur yng Nghymru. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 14, Yn erbyn: 40, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 7. Debate: the Steel Industry in Wales. Amendment 1, tabled in the name of Darren Millar: For: 14, Against: 40, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Nesaf, galwaf am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 40 yn erbyn. Mae gwelliant 2 wedi'i wrthod.
We'll move now to a vote on amendment 2, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, 40 against. Therefore, amendment 2 is not agreed.
Eitem 7. Dadl: y Diwydiant Dur yng Nghymru. Gwelliant 2, cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 14, Yn erbyn: 40, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 7. Debate: the Steel Industry in Wales. Amendment 2, tabled in the name of Darren Millar: For: 14, Against: 40, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Galwaf am bleidlais ar welliant 3 nesaf, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 40 yn erbyn. Mae gwelliant 3 wedi'i wrthod.
I now call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, 40 against. Therefore, amendment 3 is not agreed.
Eitem 7. Dadl: y Diwydiant Dur yng Nghymru. Gwelliant 3, cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 14, Yn erbyn: 40, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 7. Debate: the Steel Industry in Wales. Amendment 3, tabled in the name of Darren Millar: For: 14, Against: 40, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Galwaf nawr am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 54, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Mae'r cynnig wedi'i dderbyn.
I now call for a vote on the motion, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 54, no abstentions and none against. The motion is, therefore, agreed.
Eitem 7. Dadl: y Diwydiant Dur yng Nghymru. Cynnig: O blaid: 54, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 7. Debate: the Steel Industry in Wales. Motion: For: 54, Against: 0, Abstain: 0
Motion has been agreed
Daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch yn fawr iawn.
That brings today's proceedings to a close. Thank you.
Daeth y cyfarfod i ben am 20:31.
The meeting ended at 20:31.