Y Cyfarfod Llawn
Plenary
18/01/2022Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd drwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn inni ddechrau'r cyfarfod yma o'r Senedd, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma heddiw, ac mae'r rheini wedi eu nodi ar eich agenda chi. A dwi eisiau atgoffa'r Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod yma.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. A Plenary meeting held by video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda. And I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting.
Yr eitem gyntaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Joel James.
The first item is questions to the First Minister, and the first question is from Joel James.
1. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o unrhyw sgil-effeithiau negyddol o weithredu'r cynllun gweithredu teithio llesol i Gymru? OQ57458
1. What assessment has the Welsh Government made of any negative repercussions from the implementation of the active travel action plan for Wales? OQ57458
Llywydd, in our assessment, the positive gains of the active travel action plan far outweigh any negative repercussions. It's a requirement of the Active Travel (Wales) Act 2013 that it be reviewed by the end of 2022. That review will identify any implementation issues that need to be addressed.
Llywydd, yn ein hasesiad ni, mae enillion cadarnhaol y cynllun gweithredu teithio llesol yn llawer mwy nag unrhyw sgil-effeithiau negyddol. Mae'n un o ofynion Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 ei fod yn cael ei adolygu erbyn diwedd 2022. Bydd yr adolygiad hwnnw yn nodi unrhyw faterion gweithredu y mae angen mynd i'r afael â nhw.
Thank you, First Minister. I have recently been contacted by several groups who are extremely concerned about the active travel plan and the impact that its implementation is having where it is causing safety issues and difficulties for people in terms of their health and well-being. A particular issue that has been raised is that designated cycle lanes are either being incorporated into the pavement, or are adjacent and at the same level as the pavement. For those with eyesight issues or are registered blind, this can be a terrifying situation, especially for people who use white canes or use guide dogs to help them. When the curb has been removed, guide dogs are unable to distinguish between what is road, cycle lane or pavement. A notable and local example is the bus stop along Dumfries Place in Cardiff. When you step off the bus, you're immediately stepping on to a designated blue cycle lane not a pavement, and people with sight loss risk collision with cyclists. Not only this, but they have no way of determining where the road or pavement starts, which has led to incidences of those suffering sight loss walking directly into the road. For someone with sight issues, this is a very disorientating and frightening experience.
There are also issues that horse riders face. For example, bridleways have been downgraded to footpaths and cycle lanes for the active travel plan, forcing horse riders onto the roads in order to access suitable riding routes, which in turn brings them into contact with heavy road traffic, sometimes with deadly and dangerous consequences, such as the recent collision of a van with a horse and rider in Tonyrefail, which has left the rider in hospital with multiple injuries.
I'm sure that you will be as deeply concerned by some of these negative consequences as I am, and with this in mind, First Minister, what assurances can you give that the Welsh Government has adequately assessed the needs of everyone when it comes to the active travel plan, because, clearly, there are groups that are not being factored in? Thank you.
Diolch, Prif Weinidog. Yn ddiweddar, mae nifer o grwpiau wedi cysylltu â mi yn pryderu yn fawr am y cynllun teithio llesol a'r effaith y mae ei gweithredu yn ei chael lle mae'n achosi problemau diogelwch ac anawsterau i bobl o ran eu hiechyd a'u llesiant. Un mater penodol sydd wedi ei godi yw bod lonydd beicio dynodedig naill ai'n cael eu hymgorffori yn y palmant, neu wrth ymyl y palmant ac ar yr un lefel ag ef. I'r rhai sydd â phroblemau golwg neu sydd wedi eu cofrestru yn ddall, gall hon fod yn sefyllfa frawychus, yn enwedig i bobl sy'n defnyddio ffyn gwyn neu'n defnyddio cŵn tywys i'w helpu. Pan fydd y cwrb wedi ei ddileu, nid yw cŵn tywys yn gallu gwahaniaethu rhwng yr hyn sy'n ffordd, yn lôn feicio neu'n balmant. Un enghraifft nodedig a lleol yw'r safle bws ar hyd Plas Dumfries yng Nghaerdydd. Pan fyddwch chi'n camu oddi ar y bws, rydych chi'n camu yn syth ar lôn feicio las ddynodedig ac nid palmant, ac mae pobl â nam ar eu golwg mewn perygl o fod mewn gwrthdrawiad â beicwyr. Yn ogystal â hyn, nid oes ganddyn nhw unrhyw ffordd o benderfynu ble mae'r ffordd neu'r palmant yn dechrau chwaith, sydd wedi arwain at achosion o'r rhai sy'n dioddef colled i'w golwg yn cerdded yn syth i'r ffordd. I rywun sydd â phroblemau golwg, mae hwn yn brofiad dryslyd a brawychus iawn.
Ceir problemau hefyd y mae marchogion ceffylau yn eu hwynebu. Er enghraifft, mae llwybrau ceffylau wedi eu hisraddio i lwybrau troed a lonydd beicio ar gyfer y cynllun teithio llesol, gan orfodi marchogion i fynd ar y ffyrdd er mwyn cael mynediad at lwybrau marchogaeth addas, sydd yn ei dro yn dod â nhw i gysylltiad â thraffig ffyrdd trwm, weithiau gyda chanlyniadau marwol a pheryglus, fel y gwrthdrawiad diweddar rhwng fan a cheffyl a marchog yn Nhonyrefail, sydd wedi arwain at y marchog yn cael ei dderbyn i'r ysbyty gydag anafiadau lluosog.
Rwy'n siŵr y byddwch chi mor bryderus â minnau am rai o'r canlyniadau negyddol hyn, a gyda hyn mewn golwg, Prif Weinidog, pa sicrwydd allwch chi ei roi bod Llywodraeth Cymru wedi asesu anghenion pawb yn ddigonol yng nghyswllt y cynllun teithio llesol, oherwydd, yn amlwg, ceir grwpiau nad ydyn nhw wedi eu hystyried? Diolch.
Llywydd, I thank Joel James for identifying an important issue, but an issue very well known to the Welsh Government. Shared use of space on the highway, on the pavement, is a matter that has been raised and discussed in our own engagement with groups representing disabled people, including those with issues of vision. The actual implementation that the Member refers to, of course, is carried out by local authorities, not directly by the Welsh Government. We provide the plan and the guidance, and then local authorities have to make sometimes complex decisions, where space is at a premium, as to how it can be best used. And sometimes that does mean that the use of space has to be shared. That is true of horse riders as well.
A new version of the highway code, Llywydd, is due to be published in February. That, of course, is a UK-wide document, and it does now directly address these issues and sets out a hierarchy of users in shared space, so that as people take their driving tests and become new users of the road, they will have fresh guidance to make sure that where more than one use is required of any space on the highway, on the pavement, there's a clear hierarchy of whose needs must be attended to first. And the principle that has been used in that redrafting of the highway code seems to me to be a sensible one because it puts the needs of the most vulnerable users at the top of that hierarchy. Now, the review that I mentioned in my first answer, Llywydd, will be an opportunity to look at these issues again. And I can assure the Member that we will seek the views of those people who have identified those implementation issues and seek to address them again as part of that review.
Llywydd, rwy'n diolch i Joel James am nodi mater pwysig, ond mater sy'n adnabyddus iawn i Lywodraeth Cymru. Mae rhannu lle ar y briffordd, ar y palmant, yn fater sydd wedi ei godi a'i drafod yn ein hymgysylltiad ein hunain â grwpiau sy'n cynrychioli pobl anabl, gan gynnwys y rhai sydd â phroblemau golwg. Mae'r gwaith penodol y mae'r Aelod yn cyfeirio ato, wrth gwrs, yn cael ei wneud gan awdurdodau lleol, nid yn uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru. Rydym ni'n darparu'r cynllun a'r canllawiau, ac yna mae'n rhaid i awdurdodau lleol wneud penderfyniadau sydd weithiau'n gymhleth, pan fo lle yn brin, o ran y ffordd orau o'i ddefnyddio. Ac weithiau mae hynny yn golygu bod yn rhaid rhannu'r defnydd o le. Mae hynny yn wir am farchogion ceffylau hefyd.
Bydd fersiwn newydd o reolau'r ffordd fawr yn cael ei chyhoeddi ym mis Chwefror Llywydd. Mae honno, wrth gwrs, yn ddogfen i'r DU gyfan, ac mae'n rhoi sylw uniongyrchol bellach i'r materion hyn ac yn nodi hierarchaeth o ddefnyddwyr mewn mannau a rennir, er mwyn i bobl sy'n sefyll eu profion gyrru ac yn dod yn ddefnyddwyr newydd o'r ffordd fod â chanllawiau newydd i wneud yn siŵr, pan fo angen mwy nag un defnydd o unrhyw le ar y briffordd, ar y palmant, fod hierarchaeth eglur o anghenion pwy y mae'n rhaid eu diwallu yn gyntaf. Ac mae'r egwyddor sydd wedi ei defnyddio wrth ailddrafftio rheolau'r ffordd fawr yn ymddangos yn un synhwyrol i mi gan ei bod yn rhoi anghenion y defnyddwyr mwyaf agored i niwed ar frig yr hierarchaeth honno. Nawr, bydd yr adolygiad y cyfeiriais ato yn fy ateb cyntaf, Llywydd, yn gyfle i edrych ar y materion hyn eto. A gallaf i sicrhau'r Aelod y byddwn yn gofyn barn y bobl hynny sydd wedi nodi'r problemau gweithredu hynny ac yn ceisio mynd i'r afael â nhw eto yn rhan o'r adolygiad hwnnw.
First Minister, I'm glad to see this question, and, certainly, the cross-party group on active travel has set up an expert panel to help inform the Government of stakeholders' views in terms of the review as well. But can I just thank the Government for their engagement on this agenda? They've really pushed it up the agenda. The investment has had a significant uplift, and many local authorities are making the most of this by successful bids for active travel funds and safer routes funds for schemes in their areas. In my own area, Bridgend to Pencoed—[Inaudible.]—Bettws to Bryngarw country park, and this builds on several years of successful bids. But this is my point, First Minister: what can we do as a Government to help those local authorities, which he just referred to, who may not have the in-house expertise, may not have the track record of successful bids for safer routes or for active travel networks and mapping, to help them have successful bids as well, make sure that we spread the benefits across urban and rural areas as well, and also, finally, maintain that investment in footpaths, pavements, and also the road network, which are also key to walking and cycling as well? Diolch yn fawr.
Prif Weinidog, rwy'n falch o weld y cwestiwn hwn, ac, yn sicr, mae'r grŵp trawsbleidiol ar deithio llesol wedi sefydlu panel arbenigol i helpu i hysbysu'r Llywodraeth am safbwyntiau rhanddeiliaid o ran yr adolygiad hefyd. Ond a gaf i ddiolch i'r Llywodraeth am ei hymgysylltiad ar yr agenda hon? Maen nhw wedi ei gwthio i fyny'r agenda yn wirioneddol. Mae'r buddsoddiad wedi cynyddu yn sylweddol, ac mae llawer o awdurdodau lleol yn manteisio i'r eithaf ar hyn drwy geisiadau llwyddiannus am gyllid teithio llesol a chyllid llwybrau mwy diogel ar gyfer cynlluniau yn eu hardaloedd. Yn fy ardal i, Pen-y-bont ar Ogwr i Bencoed—[Anghlywadwy.]—Betws i barc gwledig Bryngarw, ac mae hyn yn ychwanegu at sawl blwyddyn o geisiadau llwyddiannus. Ond dyma fy mhwynt, Prif Weinidog: beth allwn ni ei wneud fel Llywodraeth i helpu'r awdurdodau lleol hynny, y mae newydd gyfeirio atyn nhw, efallai nad oes ganddyn nhw'r arbenigedd mewnol, efallai nad oes ganddyn nhw'r hanes o geisiadau llwyddiannus am lwybrau mwy diogel neu am rwydweithiau a mapiau teithio llesol, i'w helpu i gael ceisiadau llwyddiannus hefyd, i wneud yn siŵr ein bod ni'n lledaenu'r manteision ar draws ardaloedd trefol a gwledig hefyd, a hefyd, yn olaf, cynnal y buddsoddiad hwnnw mewn llwybrau troed, palmentydd, a hefyd y rhwydwaith ffyrdd, sydd hefyd yn allweddol i gerdded a beicio? Diolch yn fawr.
Llywydd, diolch i Huw Irranca-Davies am y cwestiynau.
Llywydd, I'd like to thank Huw Irranca-Davies for those questions.
I think one of the ways in which the funding that we provide to local authorities has been developed in recent years is that we now provide a core allocation to local authorities, as well as the project money that they can bid in for. And because there has been such a sustained rise in investment in active travel, the provision of a core allocation does help local authorities to build up the in-house capacity and expertise to allow them to draw down further central funding for the best-quality scheme. Now, I recognise this important point that Huw Irranca-Davies makes—that there are sometimes specialist skills that are needed beyond the scope of an individual authority. We've been working with Transport for Wales to see how they can make some of their expertise available to local authorities, but with the Welsh Local Government Association as well, in case there is an opportunity for some shared expertise, across local authority boundaries, that local authorities can draw on when they are looking to develop schemes that need those additional skills.
Llywydd, can I thank the cross-party group for the work that they do, and in particular for what its Chair indicated they would be doing to help make sure that the review of the Active Travel (Wales) Act 2013 is as well-informed as it can be by the views of people who use these services? I am quite sure that they will talk about those everyday journeys that are made in rural as well as in urban areas, and the importance of footpaths, pavements, and so on. The Welsh Government did provide £7.8 million in further funding to local authorities last summer, specifically for quick improvements that could be made in conditions for safe walking and cycling. And we plan to press ahead with our plan to tackle pavement parking—another issue that the groups that Joel James referred to often raise, I know, with Senedd Members. If you are partially sighted, if you're trying to take a buggy, if you're in a wheelchair, then pavement parking is another one of those active travel barriers that we need to tackle. And I'm sure that these issues will come through strongly in the engagement work that the cross-party group has committed to leading.
Rwy'n credu mai un o'r ffyrdd y mae'r arian yr ydym ni'n ei ddarparu i awdurdodau lleol wedi ei ddatblygu yn ystod y blynyddoedd diwethaf yw ein bod ni bellach yn darparu dyraniad craidd i awdurdodau lleol, yn ogystal â'r arian prosiect y gallan nhw wneud cais amdano. Ac oherwydd y bu cynnydd mor barhaus i fuddsoddiad mewn teithio llesol, mae darparu dyraniad craidd yn helpu awdurdodau lleol i ddatblygu'r capasiti a'r arbenigedd mewnol i'w caniatáu i gael rhagor o gyllid canolog ar gyfer y cynllun o'r ansawdd gorau. Nawr, rwy'n cydnabod y pwynt pwysig hwn y mae Huw Irranca-Davies yn ei wneud—bod sgiliau arbenigol sydd eu hangen weithiau y tu hwnt i gwmpas awdurdod unigol. Rydym ni wedi bod yn gweithio gyda Trafnidiaeth Cymru i weld sut y gallan nhw sicrhau bod rhywfaint o'u harbenigedd ar gael i awdurdodau lleol, ond gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru hefyd, rhag ofn y bydd cyfle i gael rhywfaint o arbenigedd cyffredin, ar draws ffiniau awdurdodau lleol, y gall awdurdodau lleol eu defnyddio pan fyddan nhw'n bwriadu datblygu cynlluniau sydd angen y sgiliau ychwanegol hynny.
Llywydd, a gaf i ddiolch i'r grŵp trawsbleidiol am y gwaith maen nhw'n ei wneud, ac yn arbennig am yr hyn y dywedodd ei Gadeirydd y bydden nhw'n ei wneud i helpu i wneud yn siŵr bod yr adolygiad o Ddeddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 yn cael ei hysbysu cystal â phosibl gan safbwyntiau pobl sy'n defnyddio'r gwasanaethau hyn? Rwy'n eithaf sicr y byddan nhw'n sôn am y teithiau bob dydd hynny sy'n cael eu gwneud mewn ardaloedd gwledig yn ogystal ag mewn ardaloedd trefol, a phwysigrwydd llwybrau troed, palmentydd, ac yn y blaen. Fe wnaeth Llywodraeth Cymru ddarparu £7.8 miliwn yn rhagor o gyllid i awdurdodau lleol yr haf diwethaf, yn benodol ar gyfer gwelliannau cyflym y gellid eu gwneud i amodau ar gyfer cerdded a beicio diogel. Ac rydym yn bwriadu bwrw ymlaen â'n cynllun i fynd i'r afael â pharcio ar balmentydd—mater arall y mae'r grwpiau y mae Joel James yn cyfeirio atyn nhw yn aml, rwy'n gwybod, gydag Aelodau'r Senedd. Os ydych chi'n rhannol ddall, os ydych chi'n ceisio cerdded gyda bygi, os ydych chi mewn cadair olwyn, yna mae parcio ar y palmant yn un arall o'r rhwystrau teithio llesol hynny y mae angen i ni fynd i'r afael â nhw. Ac rwy'n siŵr y bydd y materion hyn yn flaenllaw yn y gwaith ymgysylltu y mae'r grŵp trawsbleidiol wedi ymrwymo i'w arwain.
2. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am weithrediad y berthynas rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU? OQ57472
2. Will the First Minister provide an update on the functioning of the relationship between the Welsh Government and UK Government? OQ57472
I thank Ken Skates, Llywydd, for that question. We welcome the final agreement of the inter-governmental review in the fourth calendar year of that process. We now need a UK Government capable of discharging its responsibilities rather than one paralysed by the unfolding crises of a deeply dysfunctional Downing Street.
Rwy'n diolch i Ken Skates, Llywydd, am y cwestiwn yna. Rydym yn croesawu cytundeb terfynol yr adolygiad rhynglywodraethol ym mhedwaredd flwyddyn galendr y broses honno. Nawr mae angen Llywodraeth y DU arnom sy'n gallu cyflawni ei chyfrifoldebau yn hytrach nag un sydd wedi ei pharlysu gan argyfyngau sy'n datblygu mewn Downing Street gwbl gamweithredol.
Diolch, First Minister. Like you, I welcome the agreements on the final outcome of the inter-governmental review, again, at long last, as you said. But of course, as you pointed to, governments can only operate effectively if they are stable and focused purely on serving the public good. It's been disturbing to read about the parties, the lockdown law breaking, and the Prime Minister's precarious leadership position, all of which I fear risks, as you said, paralysing the UK Government and therefore undermining the inter-governmental relations until there is a new leader. First Minister, are you able to offer us any reassurance that the UK Government is able to discharge its functions responsibly given all that has happened in Downing Street during the course of the pandemic?
Diolch, Prif Weinidog. Fel chithau, rwy'n croesawu'r cytundebau ar ganlyniad terfynol yr adolygiad rhynglywodraethol, unwaith eto, o'r diwedd, fel y gwnaethoch chi ei ddweud. Ond wrth gwrs, fel y gwnaethoch chi ei ddweud, dim ond os ydyn nhw'n sefydlog ac yn canolbwyntio yn llwyr ar wasanaethu lles y cyhoedd y gall llywodraethau weithredu yn effeithiol. Mae wedi peri pryder darllen am y partïon, yr achosion o dorri cyfraith y cyfyngiadau symud, a sefyllfa arweinyddiaeth ansicr y Prif Weinidog, a'r cyfan, mae arnaf i ofn, yn creu'r perygl, fel y gwnaethoch chi ei ddweud, o barlysu Llywodraeth y DU ac felly'n tanseilio'r cysylltiadau rhynglywodraethol tan y bydd arweinydd newydd. Prif Weinidog, a allwch chi gynnig unrhyw sicrwydd i ni fod Llywodraeth y DU yn gallu cyflawni ei swyddogaethau yn gyfrifol o gofio popeth sydd wedi digwydd yn Downing Street yn ystod y pandemig?
Llywydd, I'm afraid I don't think I can offer such a reassurance. The UK Government, it seems to me, is trapped in the headlights of the events that it has brought upon itself by its utter disregard for the rules that the rest of us are bound by. And in an attempt now to escape from the dilemmas that it itself has created, everything it does is seen through that lens. Every statement that is made, any policy initiative that is put forward is not motivated by the needs of the country or the importance of addressing the key challenges that we face; every one of them is seen through the lens of how this Government can escape from the mire into which it has plunged itself. And in those circumstances, I'm afraid, on the things that Ken Skates pointed to—the need for stability, the need for a government focused on serving the public good—I can't offer any assurances that the current state of the UK Government is conducive to those sorts of qualities.
Llywydd, mae arnaf i ofn nad wyf i'n credu y gallaf i gynnig sicrwydd o'r fath. Mae'n ymddangos i mi fod Llywodraeth y DU wedi ei dal yng ngolau llachar y digwyddiadau y mae wedi eu hachosi ei hun drwy ei diystyriaeth lwyr o'r rheolau y mae'r gweddill ohonom ni wedi ein rhwymo ganddyn nhw. Ac mewn ymgais nawr i ddianc o'r penblethau y mae wedi eu creu ei hun, mae popeth y mae'n ei wneud yn cael ei weld drwy'r lens hwnnw. Nid yw pob datganiad sy'n cael ei wneud, unrhyw fenter bolisi sy'n cael ei chyflwyno wedi eu hysgogi gan anghenion y wlad na phwysigrwydd mynd i'r afael â'r heriau allweddol sy'n ein hwynebu; mae pob un ohonyn nhw yn cael ei weld drwy lens sut y gall y Llywodraeth hon ddianc y trafferthion y mae wedi plymio ei hun iddyn nhw. Ac o dan yr amgylchiadau hynny, mae arnaf i ofn, ar y pethau y cyfeiriodd Ken Skates atyn nhw—yr angen am sefydlogrwydd, yr angen am lywodraeth sy'n canolbwyntio ar wasanaethu lles y cyhoedd—ni allaf gynnig unrhyw sicrwydd bod cyflwr presennol Llywodraeth y DU yn ffafriol i'r mathau hynny o rinweddau.
Of course, the UK Government, First Minister, has delivered a world-beating vaccination programme that has been of great benefit to people across Wales, and it's also released significant resources across the country to help businesses and individuals overcome the challenges of the pandemic. And in spite of your assertion that it's incapable of operating properly, it actually released the report on the review of inter-governmental relations last week. As you said in your initial answer to the Member for Clwyd South, you welcomed warmly the publication of that report, because of course it will change the working arrangements between governments across the UK and hopefully will deliver significant improvements for people living and working across the whole of the United Kingdom. One of the things that the inter-governmental review did not touch on was the accountability framework behind which the new system of working together could sit. Would you agree with me that we now need to look at an inter-parliamentary body in order to hold the various Governments to account for the new working arrangements to make sure that they really do deliver on the aspirations set out in the review?
Wrth gwrs, mae Llywodraeth y DU, Prif Weinidog, wedi darparu rhaglen frechu sy'n well nag unrhyw un arall yn y byd sydd wedi bod o fudd mawr i bobl ledled Cymru, ac mae hefyd wedi rhyddhau adnoddau sylweddol ledled y wlad i helpu busnesau ac unigolion oresgyn heriau'r pandemig. Ac er gwaethaf eich haeriad nad yw'n gallu gweithredu yn iawn, hi wnaeth gyhoeddi yr adroddiad ar yr adolygiad o gysylltiadau rhynglywodraethol yr wythnos diwethaf. Fel y gwnaethoch chi ei ddweud yn eich ateb cychwynnol i'r Aelod dros Dde Clwyd, fe wnaethoch chi groesawu cyhoeddiad yr adroddiad hwnnw yn gynnes, oherwydd wrth gwrs y bydd yn newid y trefniadau gweithio rhwng llywodraethau ledled y DU a'r gobaith yw y bydd yn sicrhau gwelliannau sylweddol i bobl sy'n byw ac yn gweithio ledled y Deyrnas Unedig gyfan. Un o'r pethau na wnaeth yr adolygiad rhynglywodraethol gyffwrdd arno oedd y fframwaith atebolrwydd y gallai'r system newydd o gydweithio gael ei seilio arno. A fyddech chi'n cytuno â mi bod angen i ni edrych bellach ar gorff rhyngseneddol er mwyn dwyn y gwahanol Lywodraethau i gyfrif am y trefniadau gweithio newydd i wneud yn siŵr eu bod nhw yn gwireddu'r dyheadau a nodir yn yr adolygiad yn wirioneddol?
Llywydd, I did welcome the outcome of the IGR. I was there in 2018 when it was initiated by Theresa May and the First Ministers of the time, and the Welsh Government and Welsh civil servants in particular have invested many, many hours in trying to make sure that we make that document as good as it can be. There are some accountability measures within it. It does lead to governments across the United Kingdom placing various documents and reports in front of the four Parliaments. I'm absolutely open to the point that Mr Millar makes about parliamentary bodies working together to improve accountability, but that of course would be for them rather than for any government to lead. I've welcomed very regularly the money that the UK Government has invested in sustaining the economy during the COVID crisis. I've always believed that the ability to secure vaccines for use across the United Kingdom was better done on a UK basis, although the implementation of vaccination and, of course, the programme that has made use of it have been in the hands of the different governments of the United Kingdom. All of those things I have no difficulty in acknowledging. I imagine that, in the privacy of his own committee rooms, the Member himself would recognise that this is not a good time for the UK Government, and its ability to live up to the ambitions of the IGR is inevitably compromised by the events of recent times and the way in which the UK Government has turned in on itself in order to try to find a way through the mess of its own making.
Llywydd, fe wnes i groesawu canlyniad yr adolygiad rhynglywodraethol. Roeddwn i yno yn 2018 pan gafodd ei sefydlu gan Theresa May a'r Prif Weinidogion eraill ar y pryd, ac mae Llywodraeth Cymru a gweision sifil Cymru yn arbennig wedi rhoi oriau lawer iawn i geisio gwneud yn siŵr ein bod ni'n gwneud y ddogfen honno cystal ag y gall fod. Mae rhai mesurau atebolrwydd ynddi. Mae yn arwain llywodraethau ledled y Deyrnas Unedig i gyflwyno dogfennau ac adroddiadau amrywiol o flaen y pedair Senedd. Rwy'n gwbl agored i'r pwynt y mae Mr Millar yn ei wneud am gyrff seneddol yn cydweithio i wella atebolrwydd, ond mater iddyn nhw fyddai hynny, wrth gwrs, yn hytrach nag i unrhyw lywodraeth ei arwain. Rwyf i wedi croesawu yn rheolaidd iawn yr arian y mae Llywodraeth y DU wedi ei fuddsoddi i gynnal yr economi yn ystod argyfwng COVID. Rwyf i wedi credu erioed y bu'n well i'r gallu i sicrhau brechlynnau i'w defnyddio ledled y Deyrnas Unedig gael ei wneud ar sail y DU, er bod gweithredu'r brechiadau ac, wrth gwrs, y rhaglen sydd wedi gwneud defnydd ohonyn nhw wedi bod yn nwylo gwahanol lywodraethau'r Deyrnas Unedig. Nid wyf i'n cael unrhyw anhawster yn cydnabod yr holl bethau hynny. Rwy'n tybio, ym mhreifatrwydd ei ystafelloedd pwyllgora ei hun, y byddai'r Aelod ei hun yn cydnabod nad yw hwn yn gyfnod da i Lywodraeth y DU, ac mae'n anochel bod ei gallu i gyflawni uchelgeisiau'r adolygiad rhynglywodraethol yn cael ei beryglu gan ddigwyddiadau'r cyfnod diweddar a'r ffordd y mae Llywodraeth y DU wedi troi i mewn arni hi ei hun i geisio dod o hyd i ffordd drwy'r llanastr y mae wedi ei greu ei hun.
Prif Weinidog, I was also glad, like you and Mr Skates, to read the review of inter-governmental relations last week, and the setting up of independent dispute resolution. As we know, such a process is needed to effectively combat a Westminster Government that is legislating time and time again within devolved areas, but also restricting the rights of the people of Wales to protest, to vote, to use judicial review and to use the European convention of human rights to quash secondary legislation. However, my concern, Prif Weinidog, is that there won't be a statutory standing basis to this new system and it will not be binding on the Government. With a Westminster Government that has completely ignored the Sewel convention—the Sewel convention has gone out through the window with this Government—how confident are you that this new system will lead to respect towards this Parliament, but even more importantly, to respect for the rights of the people of Wales? Diolch yn fawr.
Prif Weinidog, roeddwn innau hefyd yn falch, fel Mr Skates a chithau, o ddarllen yr adolygiad o gysylltiadau rhynglywodraethol yr wythnos diwethaf, a sefydlu trefn datrys anghydfodau annibynnol. Fel y gwyddom ni, mae angen proses o'r fath i fynd i'r afael yn effeithiol â Llywodraeth San Steffan sy'n deddfu dro ar ôl tro mewn meysydd datganoledig, ond sydd hefyd yn cyfyngu ar hawliau pobl Cymru i brotestio, i bleidleisio, i ddefnyddio adolygiad barnwrol ac i ddefnyddio'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol i ddiddymu is-ddeddfwriaeth. Fodd bynnag, fy mhryder i, Prif Weinidog, yw na fydd sail statudol i'r system newydd hon ac na fydd yn rhwymo'r Llywodraeth. Gyda Llywodraeth yn San Steffan sydd wedi anwybyddu confensiwn Sewel yn llwyr—mae confensiwn Sewel wedi mynd allan drwy'r ffenestr gyda'r Llywodraeth hon—pa mor hyderus ydych chi y bydd y system newydd hon yn arwain at barch tuag at y Senedd hon, ond yn bwysicach byth, at barchu hawliau pobl Cymru? Diolch yn fawr.
Well, diolch yn fawr, Llywydd. Those are all important points. This Government opposes the UK Government's importation of techniques from the United States to suppress voting amongst populations who it thinks who may not be supportive of their political party. We opposed the restrictions on judicial review, which I see the UK Government has revived again, and we oppose the measures that they intend to introduce to limit people's ability to carry out legitimate protest. So, I agree with all the points that the Member made there.
The inter-governmental review isn't perfect, but it is a significant advance on where we have been up until now. One of the most significant advances, and this was one of the areas that the Welsh Government and Welsh civil servants led on, as part of the review, is in the introduction of that independent dispute avoidance, and then resolution, mechanism. It's been entirely unsatisfactory that, when a devolved government attempted to raise a dispute within the arrangements of the Joint Ministerial Committee, it was the UK Government alone who could, first of all, decide whether the dispute was admissible—so, it dealt with some disputes simply by saying it didn't recognise there was a dispute—and then, even if it was admissible, it turned out to be the judge and the jury and the court of appeal and all the other things that you'd expect in relation to a dispute. That is now on a very different basis. Not, as the Member said, entrenched in statute, but there for everybody to see, and with a very significant political penalty for a government that tried, having signed up to the agreement, then to ride roughshod through it. So, parties of very different political persuasion—the Conservative Party in London, the SNP in Scotland, Sinn Fein and the DUP in Northern Ireland, and the Labour Government in Wales—we're all signed up to the review, and we certainly will approach it in the spirit of doing everything we can to make sure that we all now live up to the new ways that that review has agreed.
Wel, diolch yn fawr, Llywydd. Maen nhw i gyd yn bwyntiau pwysig. Mae'r Llywodraeth hon yn gwrthwynebu proses Llywodraeth y DU o fewnforio technegau o'r Unol Daleithiau i atal pleidleisio ymhlith poblogaethau y mae'n credu nad fyddan nhw efallai yn cefnogi eu plaid wleidyddol. Fe wnaethom ni wrthwynebu'r cyfyngiadau ar adolygiad barnwrol, ond rwy'n gweld bod Llywodraeth y DU wedi eu hadfywio eto, ac rydym yn gwrthwynebu'r mesurau y maen nhw'n bwriadu eu cyflwyno i gyfyngu ar allu pobl i gynnal protest ddilys. Felly, rwy'n cytuno â'r holl bwyntiau a wnaeth yr Aelod yn y fan yna.
Nid yw'r adolygiad rhynglywodraethol yn berffaith, ond mae'n gam ymlaen sylweddol o'r sefyllfa yr ydym ni wedi bod ynddi tan nawr. Un o'r datblygiadau mwyaf arwyddocaol, a dyma oedd un o'r meysydd y gwnaeth Llywodraeth Cymru a gweision sifil Cymru arwain arno, yn rhan o'r adolygiad, yw cyflwyno'r dull osgoi, ac yna datrys, anghydfod annibynnol hwnnw. Mae wedi bod yn gwbl anfoddhaol, pan geisiodd llywodraeth ddatganoledig godi anghydfod o fewn trefniadau Cyd-bwyllgor y Gweinidogion, mai Llywodraeth y DU yn unig a allai, yn gyntaf, benderfynu a oedd yr anghydfod yn dderbyniadwy—felly, ymdriniodd â rhai anghydfodau drwy ddweud nad oedd yn cydnabod bod anghydfod—ac yna, hyd yn oed os oedd yn dderbyniadwy, hi oedd y barnwr a'r rheithgor a'r llys apêl a'r holl bethau eraill y byddech chi'n eu disgwyl o ran anghydfod. Mae hynny ar sail wahanol iawn erbyn hyn. Nid, fel y dywedodd yr Aelod, wedi ei ymwreiddio mewn statud, ond yno i bawb ei weld, a gyda chosb wleidyddol sylweddol iawn i lywodraeth a fyddai'n ceisio, ar ôl ymrwymo i'r cytundeb, ei anwybyddu yn llwyr wedyn. Felly, mae pleidiau o argyhoeddiad gwleidyddol gwahanol iawn—y Blaid Geidwadol yn Llundain, yr SNP yn yr Alban, Sinn Fein a'r DUP yng Ngogledd Iwerddon, a'r Llywodraeth Lafur yng Nghymru—rydym ni i gyd wedi ymrwymo i'r adolygiad, a byddwn yn sicr yn mynd ati yn yr ysbryd o wneud popeth o fewn ein gallu i wneud yn siŵr ein bod ni i gyd yn cyd-fynd yn awr â'r ffyrdd newydd y mae'r adolygiad hwnnw wedi cytuno arnyn nhw.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig yn gyntaf, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. Leader of the Welsh Conservatives first, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, last week you claimed that the impact of restrictions on Welsh businesses over Christmas and the new year was not down to the actions of your Government. Can you tell me who was responsible for these restrictions, because last time I checked you were the First Minister? Or was it some extraterrestrial force that none of us are aware of?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, fe wnaethoch chi honni yr wythnos diwethaf nad camau eich Llywodraeth chi oedd yn gyfrifol am effaith y cyfyngiadau ar fusnesau Cymru dros y Nadolig a'r flwyddyn newydd. A allwch chi ddweud wrthyf pwy oedd yn gyfrifol am y cyfyngiadau hyn, oherwydd y tro diwethaf i mi edrych, chi oedd y Prif Weinidog? Neu ai rhyw rym allfydol nad yw'r un ohonom ni'n ymwybodol ohono oedd hwn?
Llywydd, the impact on Welsh businesses was caused by coronavirus. That is the point that I was making, as I'm quite sure the leader of the opposition knows. Businesses in Wales were seeing the impact of the omicron variant well before there was any change in the alert level measures in Wales. That's why the £120 million that we have made available to Welsh businesses doesn't start on 27 December when the rules changed, but dates from 13 December, because we recognised that Welsh citizens were already making choices themselves because they recognised the new risks that the omicron variant posed. That's at the root of the difficulties that Welsh businesses have faced: the fact that they were dealing with a new variant of coronavirus and the impact that that was having on people's behaviour.
Llywydd, coronafeirws wnaeth achosi'r effaith ar fusnesau Cymru. Dyna'r pwynt yr oeddwn i'n ei wneud, fel yr wyf i'n eithaf sicr y mae arweinydd yr wrthblaid yn ei wybod. Roedd busnesau yng Nghymru yn gweld effaith yr amrywiolyn omicron ymhell cyn bod unrhyw newid i'r mesurau lefel rhybudd yng Nghymru. Dyna pam nad yw'r £120 miliwn yr ydym ni wedi ei ddarparu i fusnesau Cymru yn dechrau ar 27 Rhagfyr pan newidiodd y rheolau, ond mae'n dyddio o 13 Rhagfyr, gan ein bod ni wedi cydnabod bod dinasyddion Cymru eisoes yn gwneud dewisiadau eu hunain gan eu bod nhw'n cydnabod y risgiau newydd yr oedd yr amrywiolyn omicron yn eu peri. Dyna sydd wrth wraidd yr anawsterau y mae busnesau Cymru wedi eu hwynebu: y ffaith eu bod nhw'n ymdrin ag amrywiolyn coronafeirws newydd a'r effaith yr oedd hwnnw yn ei chael ar ymddygiad pobl.
Well, sadly, First Minister, it is a fact that you did have choices over the type of restrictions that you could have brought in, just like you have the choice to commission an independent inquiry here in Wales into those decisions right the way through the pandemic, which regrettably you haven't commissioned to date.
If we take a step back into the real world, reports last week showed that pubs in Wales lost on average £16,000 each due to the Government restrictions. This was because of the rules that closed some establishments and made other hospitality businesses unviable. Will you apologise for the impact of those restrictions on the businesses that proved to be unviable because of those restrictions, and will you, as a gesture of goodwill, increase the level of funding available to businesses so that they can continue going forward, creating employment opportunities and creating dynamic businesses the length and breadth of Wales?
Wel, yn anffodus, Prif Weinidog, mae'n ffaith bod gennych chi ddewisiadau o ran y math o gyfyngiadau y gallech chi fod wedi eu cyflwyno, yn union fel y mae gennych chi'r dewis i gomisiynu ymchwiliad annibynnol yma yng Nghymru i'r penderfyniadau hynny yr holl ffordd drwy'r pandemig, nad ydych chi wedi ei gomisiynu hyd yma yn anffodus.
Os cymerwn ni gam yn ôl i'r byd go iawn, dangosodd adroddiadau yr wythnos diwethaf fod tafarndai yng Nghymru wedi colli £16,000 yr un ar gyfartaledd oherwydd cyfyngiadau'r Llywodraeth. Roedd hyn oherwydd y rheolau a gaeodd rai sefydliadau ac a wnaeth busnesau lletygarwch eraill yn anhyfyw. A wnewch chi ymddiheuro am effaith y cyfyngiadau hynny ar y busnesau a oedd yn anhyfyw oherwydd y cyfyngiadau hynny, ac a wnewch chi, fel arwydd o ewyllys da, gynyddu lefel y cyllid sydd ar gael i fusnesau fel y gallan nhw barhau i symud ymlaen, gan greu cyfleoedd cyflogaeth a chreu busnesau deinamig ar hyd a lled Cymru?
Well, I have absolutely nothing to apologise for, Llywydd. The Conservative Party in Wales has a great deal to apologise for in the way that it has time after time after time sought to deny people in Wales and businesses in Wales the protections that are needed from a global pandemic. We put in measures that were designed to make sure that lives were saved in Wales and that businesses could go on trading, and there's absolutely nothing to apologise for in doing that because those measures were necessary and those measures have been effective. Because of the help that is available from the Welsh Government, a pub that lost £16,000 in Wales, if it can establish that that is indeed the case, could recoup all of that from the help that we have now put on the table through the non-domestic rates element and through the economic resilience fund. In England, £4,000 is the maximum that any such business would receive. And, no, I'm not going to offer a blank cheque in saying that we would go beyond that. There's public money at stake here. A pub that can show that it lost £16,000 in Wales, the potential is there for it to receive all of that back from the Welsh Government. I don't think it would be a sensible or a justifiable course of action to say that the public purse would go beyond the losses that a business had sustained.
Wel, nid oes gen i ddim byd o gwbl i ymddiheuro amdano, Llywydd. Mae gan y Blaid Geidwadol yng Nghymru lawer iawn i ymddiheuro amdano yn y ffordd y mae wedi ceisio atal pobl yng Nghymru a busnesau yng Nghymru, dro ar ôl tro, rhag cael yr amddiffyniadau sydd eu hangen o bandemig byd-eang. Fe wnaethom ni gyflwyno mesurau a oedd â'r bwriad o wneud yn siŵr bod bywydau yn cael eu hachub yng Nghymru ac y gallai busnesau barhau i fasnachu, ac nid oes dim byd o gwbl i ymddiheuro amdano wrth wneud hynny, gan fod y mesurau hynny yn angenrheidiol ac mae'r mesurau hynny wedi bod yn effeithiol. Oherwydd y cymorth sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru, gallai tafarn a gollodd £16,000 yng Nghymru, os gall gadarnhau bod hynny yn wir, adennill hynny i gyd o'r cymorth yr ydym ni wedi ei roi ar y bwrdd bellach drwy'r elfen ardrethi annomestig a thrwy'r gronfa cadernid economaidd. Yn Lloegr, £4,000 yw'r uchafswm y byddai unrhyw fusnes o'r fath yn ei gael. Ac na, nid wyf i'n mynd i gynnig siec wag wrth ddweud y byddem ni'n mynd y tu hwnt i hynny. Mae arian cyhoeddus yn y fantol yma. I dafarn sy'n gallu dangos ei fod wedi colli £16,000 yng Nghymru, mae'r potensial yno iddi dderbyn hynny i gyd yn ôl gan Lywodraeth Cymru. Nid wyf i'n credu y byddai'n gam gweithredu synhwyrol na chyfiawn i ddweud y byddai'r pwrs cyhoeddus yn mynd y tu hwnt i'r colledion yr oedd busnes wedi eu dioddef.
It is a fact, First Minister, that many businesses across Wales will not be able to claw back the level of losses that they've sustained because of the restrictions that you and your Government have put in place. Yesterday, your chief medical officer, Dr Frank Atherton, said that he was cautiously optimistic that the end of the pandemic was in sight. That's great news, and thanks to the Welsh Conservatives and public pressure, we now finally have a road map to alert level 0. Over the past few weeks, I've been trying to obtain metrics from your Ministers as to when the Welsh Government will deem that restrictions such as vaccine passports or masks will no longer be required here in Wales. When do you believe, First Minister, that Wales will be free of all restrictions? An estimate will do. And can you provide some metrics or timescales as to when you believe restrictions such as vaccine passports will no longer be required here in Wales?
Mae'n ffaith, Prif Weinidog, na fydd llawer o fusnesau ledled Cymru yn gallu adennill lefel y colledion y maen nhw wedi eu dioddef oherwydd y cyfyngiadau yr ydych chi a'ch Llywodraeth chi wedi eu rhoi ar waith. Ddoe, dywedodd eich prif swyddog meddygol, Dr Frank Atherton, ei fod yn bwyllog ond gobeithiol bod diwedd y pandemig i'w weld. Mae hynny yn newyddion gwych, a diolch i'r Ceidwadwyr Cymreig a phwysau'r cyhoedd, mae gennym ni fap ffordd o'r diwedd i lefel rhybudd 0. Dros yr wythnosau diwethaf, rwyf i wedi bod yn ceisio cael metrigau gan eich Gweinidogion ynghylch pryd y bydd Llywodraeth Cymru o'r farn na fydd angen cyfyngiadau fel pasbortau brechlyn neu fasgiau yma yng Nghymru mwyach. Pryd ydych chi'n credu, Prif Weinidog, y bydd Cymru yn rhydd o'r holl gyfyngiadau? Fe wnaiff amcangyfrif y tro. Ac a allwch chi ddarparu rhai metrigau neu amserlenni o ran pryd rydych chi'n credu na fydd angen cyfyngiadau fel pasbortau brechlyn yma yng Nghymru mwyach?
Well, Llywydd, I set out on Friday last week a timetable stretching to the middle of next month for decision making, provided that the public health situation in Wales would mean that it would be safe to lift further protections. That timetable is well known to people. It will result, on Friday of this week, I hope, in returning to alert level 0 for activities outdoors; on 28 January, returning to alert level 0 for activities and events indoors; and then a three-week review by 10 February of remaining measures. Now, we will take the advice of the chief medical officer, Sir Frank Atherton, and others along that pathway, and as soon as it is safe to do so, from a public health perspective, then we will make the changes to reflect an improved situation. But there are a lot of ifs in that answer, Llywydd. The biggest one of all is the extent to which we can go on seeing the improvements that we have seen in the impact of the omicron and other variants of coronavirus in Wales, in our society, in our hospitals and in our public services. I think people in Wales understand that they have a Government that makes decisions in a way that responds to evidence, not to political pressure, that makes decisions in a way that is capable of being rationally communicated to them, and the support that we have gained from people in Wales over the whole of the pandemic rests on the way in which, carefully, cautiously and in line with the science, we have helped to keep Wales safe. And that's exactly how we will continue.
Wel, Llywydd, cyflwynais ddydd Gwener yr wythnos diwethaf amserlen sy'n ymestyn i ganol mis nesaf ar gyfer gwneud penderfyniadau, ar yr amod y byddai sefyllfa iechyd y cyhoedd yng Nghymru yn golygu y byddai'n ddiogel diddymu amddiffyniadau pellach. Mae pobl yn gyfarwydd iawn â'r amserlen honno. Bydd yn arwain, ddydd Gwener yr wythnos hon, gobeithio, at ddychwelyd i lefel rhybudd 0 ar gyfer gweithgareddau yn yr awyr agored; ar 28 Ionawr, at ddychwelyd i lefel rhybudd 0 ar gyfer gweithgareddau a digwyddiadau dan do; ac yna adolygiad tair wythnos erbyn 10 Chwefror o'r mesurau sy'n weddill. Nawr, byddwn yn cymryd cyngor y prif swyddog meddygol, Syr Frank Atherton, ac eraill ar hyd y llwybr hwnnw, a chyn gynted ag y bydd hi'n ddiogel gwneud hynny, o safbwynt iechyd y cyhoedd, yna byddwn yn gwneud y newidiadau i adlewyrchu sefyllfa well. Ond mae llawer o ddefnydd o'r gair 'os' yn yr ateb yna, Llywydd. Yr un mwyaf oll yw i ba raddau y gallwn ni barhau i weld y gwelliannau yr ydym ni wedi eu gweld yn effaith omicron ac amrywiolion coronafeirws eraill yng Nghymru, yn ein cymdeithas, yn ein hysbytai ac yn ein gwasanaethau cyhoeddus. Rwy'n credu bod pobl yng Nghymru yn deall bod ganddyn nhw Lywodraeth sy'n gwneud penderfyniadau mewn ffordd sy'n ymateb i dystiolaeth, nid i bwysau gwleidyddol, sy'n gwneud penderfyniadau mewn ffordd y gellir ei chyfleu yn rhesymegol iddyn nhw, ac mae'r gefnogaeth yr ydym ni wedi ei chael gan bobl yng Nghymru drwy gydol y pandemig cyfan yn dibynnu ar y ffordd yr ydym ni wedi helpu, yn ofalus, yn bwyllog ac yn unol â'r wyddoniaeth, i gadw Cymru yn ddiogel. A dyna'n union sut y byddwn ni'n parhau.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch, Llywydd. First Minister, is the proposal to defund the BBC anything other than a politically motivated skewering designed to throw red meat to the Prime Minister's dwindling band of supporters, and punish a public service broadcaster for doing too good a job of exposing Boris Johnson to be the liar that he is?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, a yw'r cynnig i ddadariannu'r BBC yn unrhyw beth arall ond sgiweru â chymhelliad gwleidyddol gyda'r nod o daflu cig coch i fand llai a llai o gefnogwyr Prif Weinidog y DU, a chosbi darlledwr gwasanaeth cyhoeddus am wneud gwaith rhy dda o ddatgelu Boris Johnson i fod y celwyddgi ydyw?
Well, Llywydd, I think that the rushed announcement by Twitter of the fate of the BBC is exactly motivated in the way that the leader of Plaid Cymru has said. It is part of a 'dead meat' strategy that this Government has embarked upon. If anybody thinks that there is serious thinking that lies behind what has been announced, then I'm afraid they're going to be very badly disappointed. What we do now know for sure is that, at a time when inflation, due to the mismanagement of the economy by the UK Government, is likely to be at 6 or 7 per cent in April, the BBC are going to see their budget cut significantly in real terms, and the most urgent need, I think, is for a coalition of support to defend public funding for public service broadcasting in the United Kingdom.
Wel, Llywydd, rwy'n credu bod gan y cyhoeddiad brysiog ar Twitter am dynged y BBC wedi ei gymell yn yr union ffordd y mae arweinydd Plaid Cymru wedi ei ddweud. Mae'n rhan o strategaeth 'cig marw' y mae'r Llywodraeth hon wedi cychwyn arni. Os oes unrhyw un yn meddwl bod meddwl difrifol yn sail i'r hyn a gyhoeddwyd, yna mae arnaf i ofn y byddan nhw'n cael eu siomi yn fawr. Yr hyn yr ydym ni yn ei wybod yn sicr bellach, ar adeg pan fo chwyddiant, oherwydd camreolaeth Llywodraeth y DU o'r economi, yn debygol o fod yn 6 neu 7 y cant ym mis Ebrill, bydd cyllideb y BBC yn cael ei thorri'n sylweddol mewn termau real, a'r angen mwyaf brys, rwy'n credu, yw am glymblaid o gefnogaeth i amddiffyn cyllid cyhoeddus ar gyfer darlledu gwasanaeth cyhoeddus yn y Deyrnas Unedig.
Oni fyddai troi'r BBC mewn i ryw fersiwn Brydeinig o PBS ac NPR yn yr Unol Daleithiau, lle mae gwariant y pen ar ddarlledu cyhoeddus yn ddim ond 4 y cant o'r hyn rŷn ni'n ei wario fan hyn, â goblygiadau arbennig o dywyll i ni yng Nghymru, a hynny o ran ein democratiaeth, o ran ein diwylliant, o ran ein cenedl ac o ran ein hiaith? Ac nid yn unig o ran S4C, ond o ran Radio Cymru hefyd. Doedd Nadine Dorries ddim i weld hyd yn oed yn gwybod am fodolaeth Radio Cymru tan ddoe, ond pa syndod sydd yna pan nad oedd y Ceidwadwyr hyd yn oed yn gwybod pwy oedd arweinydd eu plaid nhw yng Nghymru? Dyna'r dirmyg rŷn ni'n delio â fe. Onid yw hyd, os oedd angen pellach, yn atgyfnerthu'r achos dros ddatganoli darlledu i Gymru? Ac onid nawr yw'r amser i ni fynnu ein llais ei hunain, yn ein gwlad ein hunain, mewn darlledu fel yn ein democratiaeth?
Wouldn't turning the BBC into some British version of NPR or PBS in the United States, where expenditure per capita on public service broadcasting is only 4 per cent of what we spend here, wouldn't that have particularly grim impacts for us here in Wales, in terms of our democracy, our culture, our nation and our language? And not only in terms of S4C, but also Radio Cymru. Nadine Dorries didn't seem to be aware of the existence of Radio Cymru until yesterday, but what surprise is there when the Conservatives didn't even know who the leader of their own party in Wales was? So, that's the contempt that we're dealing with. Doesn't this reinforce the case, if that were needed, for devolving broadcasting to Wales? And isn't now the time that we insist on our own voice, in our own nation, in broadcasting as in our democracy?
Wel, yr absenoldeb o barch i Gymru, mae hyn yn amlwg yn Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Dwi'n siŵr, fel dywedodd Adam Price, doedd Nadine Dorries ddim wedi meddwl am un eiliad am effaith beth mae hi wedi'i gyhoeddi ar yr iaith yma yng Nghymru. Gwelais i beth ddywedodd yr Athro Richard Wyn Jones y bore yma am ddyfodol yr iaith yn y maes darlledu a phwysigrwydd S4C, wrth gwrs, ond hefyd Radio Cymru, sy'n ganolog i ddefnydd yr iaith yma yng Nghymru, a dyfodol yr iaith hefyd. Yn y cytundeb rhyngom ni a Phlaid Cymru, rŷn ni wedi cytuno yn barod i gryfhau'r achos i ddarlledu gael ei ddatganoli, ac i sefydlu awdurdod i'n helpu ni, gyda phobl eraill, ar y daith yna. Pan rŷn ni'n gweld y Llywodraeth yn y Deyrnas Unedig yn gwneud pethau fel y maen nhw wedi eu gwneud, mewn hast, ac am resymau gwleidyddol yn unig, wrth gwrs mae'n cryfhau'r achos rŷn ni wedi'i roi mas yn barod.
Well, the absence of respect for Wales is clear within the UK Government. I'm sure, as Adam Price said, that Nadine Dorries hadn't given a moment's thought to the impact of her announcement on the Welsh language here in Wales. I saw what Professor Richard Wyn Jones said this morning about the future of the language in broadcasting and the importance of S4C, yes, of course, but also Radio Cymru, which is central to the use of the Welsh language here in Wales, and is so important to the future of the language too. In the co-operation agreement between ourselves and Plaid Cymru, we've already agreed that we should strengthen the case for devolving broadcasting, and establish an authority to help us, with others, along that journey. When we see the UK Government doing things such as what they've done, in haste and for solely political reasons, it does strengthen the case that we've set out already.
First Minister, is there a much deeper and darker context here, with the legislation to curb the right to peaceful protest last night defeated in the House of Lords, the proposals to weaken the Human Rights Act, the attacks on an independent judiciary, the changes to voter ID, pork-barrelling in the awarding of grants and cronyism in the awarding of contracts, the illegal prorogation of Parliament, and last, but certainly not least, a Prime Minister that lies with impunity? Is not the attack on a fair, independent and balanced media—which is in essence what public service broadcasting guarantees—not the latest element in a conscious effort to erode the basic foundations of our democracy? If you're not worried, you're not paying attention, as the saying goes. Would the First Minister agree that the battle over the future of broadcasting is actually a battle over the future of democracy itself?
Prif Weinidog, a oes cyd-destun llawer dyfnach a mwy tywyll yma, gyda'r ddeddfwriaeth i gyfyngu ar yr hawl i brotestio'n heddychlon yn cael ei threchu neithiwr yn Nhŷ'r Arglwyddi, y cynigion i wanhau'r Ddeddf Hawliau Dynol, yr ymosodiadau ar farnwriaeth annibynnol, y newidiadau i fanylion adnabod pleidleiswyr, defnyddio pwrs y wlad i ddyfarnu grantiau a ffrindgarwch wrth ddyfarnu contractau, rhagderfynu'r Senedd yn anghyfreithlon, ac yn olaf, ond yn sicr nid leiaf, Prif Weinidog y DU sy'n dweud celwydd yn ddi-gosb? Onid yw'n wir mai'r ymosodiad ar gyfryngau teg, annibynnol a chytbwys—sef yr hyn y mae darlledu gwasanaeth cyhoeddus yn eu hanfod yn ei sicrhau—yw'r elfen ddiweddaraf mewn ymdrech ymwybodol i erydu sylfeini sylfaenol ein democratiaeth? Os dydych chi ddim yn poeni, dydych chi ddim yn cymryd sylw, yn ôl y dywediad. A fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno bod y frwydr dros ddyfodol darlledu yn frwydr mewn gwirionedd dros ddyfodol democratiaeth ei hun?
It's a very powerful charge list that the leader of Plaid Cymru sets out there, and anybody seeing them put together in that way will certainly see that what lies behind it is a Government that is utterly reckless about a rules-based approach to public services, but also to the future of our democracy. And nobody should be surprised at that, Llywydd, with the disgraceful revelations of the way in which, at a time when the whole country was being urged to abide to some of the most significant reductions in their ability to make choices in their own lives, at the very heart of the UK Government, there was an utter disregard for that in their own lives. In some ways, I think that lies at the heart of that long list that Adam Price put together—that sense that there is one rule for the rest of us, and a different rule for those who regard themselves as above and beyond the rules that other people are expected to observe. And I think you can see that running through that long list of things that Adam Price put together. If you don't like the way that judges operate, then you attack judges. If you don't like the way that democracy operates, you try and change the rules for voting. If you don't like the way that human rights are observed in this country, you try and undermine the basis of that, too. Broadcasting is this week's example in a far longer list, a deliberate culture war that this Government has embarked upon. They think it plays well with a minority of people in this country, that shrinking minority who support them, and they're prepared to sacrifice things that have been built up over, in some cases, centuries, and in public broadcasting, for 100 years this year.
Mae'n rhestr gyhuddiadau rymus iawn y mae arweinydd Plaid Cymru yn ei chyflwyno yn y fan yna, a bydd unrhyw un sy'n eu gweld yn cael eu cyflwyno gyda'i gilydd yn y modd hwnnw yn sicr yn gweld mai'r hyn sydd y tu ôl iddo yw Llywodraeth sy'n gwbl fyrbwyll am ddull seiliedig ar reolau o ymdrin â gwasanaethau cyhoeddus, ond hefyd am ddyfodol ein democratiaeth. Ac ni ddylai neb synnu at hynny, Llywydd, yn sgil y datgeliadau gwarthus o'r ffordd, ar adeg pan oedd y wlad gyfan yn cael ei hannog i gadw at rai o'r gostyngiadau mwyaf arwyddocaol ar eu gallu i wneud dewisiadau yn eu bywydau eu hunain, wrth wraidd Llywodraeth y DU, roedd diystyriaeth lwyr o hynny yn eu bywydau eu hunain. Mewn rhai ffyrdd, rwy'n credu bod hynny yn ganolog i'r rhestr faith yna a luniwyd gan Adam Price—y synnwyr hwnnw bod un rheol i'r gweddill ohonom ni, a gwahanol reol i'r rhai sy'n ystyried eu hunain yn uwch a thu hwnt i'r rheolau y disgwylir i bobl eraill eu dilyn. Ac rwy'n credu y gallwch chi weld hynny yn rhedeg drwy'r rhestr faith honno o bethau a luniwyd gan Adam Price. Os nad ydych chi'n hoffi'r ffordd y mae barnwyr yn gweithredu, yna rydych chi'n ymosod ar farnwyr. Os nad ydych chi'n hoffi'r ffordd y mae democratiaeth yn gweithredu, rydych chi'n ceisio newid y rheolau ar gyfer pleidleisio. Os nad ydych chi'n hoffi'r ffordd y mae hawliau dynol yn cael eu harsylwi yn y wlad hon, rydych chi'n ceisio tanseilio sail hynny hefyd. Darlledu yw enghraifft yr wythnos hon o restr llawer hirach, rhyfel diwylliant bwriadol y mae'r Llywodraeth hon wedi ei gychwyn. Maen nhw'n credu ei fod yn apelio i leiafrif o bobl yn y wlad hon, y lleiafrif hwnnw sy'n crebachu sy'n eu cefnogi, ac maen nhw'n barod i aberthu pethau sydd wedi cael eu hadeiladu dros ganrifoedd, mewn rhai achosion, ac ym maes darlledu cyhoeddus, ers 100 mlynedd eleni.
Mae cwestiwn 3 [OQ57486] wedi'i dynnu nôl.
Question 3 [OQ57486] has been withdrawn.
4. A wnaiff y Prif Weinidog nodi blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer cefnogi'r sector manwerthu yng Nghwm Cynon? OQ57456
4. Will the First Minister set out the Welsh Government’s priorities for supporting the retail sector in Cynon Valley? OQ57456
I thank Vikki Howells for that question. Our priorities for the retail sector in Cynon Valley, as elsewhere, include a clear commitment to fair work policies and career progression in order to attract the workforce that will be needed in the future. We also focus on the importance of local retail services rooted in those local communities and the foundational economy.
Diolch i Vikki Howells am y cwestiwn yna. Mae ein blaenoriaethau ar gyfer y sector manwerthu yng Nghwm Cynon, fel mewn mannau eraill, yn cynnwys ymrwymiad eglur i bolisïau gwaith teg a chynnydd gyrfaol er mwyn denu'r gweithlu y bydd ei angen yn y dyfodol. Rydym ni hefyd yn canolbwyntio ar bwysigrwydd gwasanaethau manwerthu lleol sydd wedi'u gwreiddio yn y cymunedau lleol hynny a'r economi sylfaenol.
Thank you, First Minister, for your answer. The Association of Convenience Stores published their 2022 Welsh local shop report last week, and this highlighted the important role that the almost 3,000 convenience stores in Wales have in their local communities, in the Welsh economy, and as the providers of over 25,000 jobs. We know that many of these stores have played a crucial role during the pandemic, so what is the Welsh Government doing to support this sector specifically and enable it to play a full role as part of the foundational economy?
Diolch, Prif Weinidog, am eich ateb. Cyhoeddodd y Gymdeithas Siopau Cyfleustra eu hadroddiad siopau lleol Cymru 2022 yr wythnos diwethaf, ac roedd hwn yn tynnu sylw at y swyddogaeth bwysig sydd gan y bron i 3,000 o siopau cyfleustra yng Nghymru yn eu cymunedau lleol, yn economi Cymru, ac fel darparwyr dros 25,000 o swyddi. Rydym ni'n gwybod bod llawer o'r siopau hyn wedi chwarae rhan hollbwysig yn ystod y pandemig, felly beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r sector hwn yn benodol a'i alluogi i chwarae rhan lawn yn rhan o'r economi sylfaenol?
I thank Vikki Howells for that. I've had a chance myself to look at the report of the Association of Convenience Stores and it does, as Vikki Howells said, make really interesting reading. Wales has more shops per head of the population than any other UK nation, and you'll see in that report that 70 per cent of workers in those local stores are women. And that's why, in my original answer, I put an emphasis on the fair work agenda, because that's really important there. The long daily opening hours of those shops—when it says 'convenience stores', they are convenience stores; they're in those local communities and their importance in the pandemic has come home to everybody, as people have relied upon them more. And so many of them provide services beyond what you might think of as the basic retail offer. Thirty per cent of them provide post office services alongside everything else they do, nearly half of them offer free-to-use ATMs, making sure that people can get access to cash in communities where cash is still a very important part of the way that the economy operates. And that's what I mean by being part of the foundational economy. They're there in the communities, in the localities, where you need those services on the high street or in the village to allow people to go on having access to other parts of daily life. The Welsh Government is absolutely committed to playing our part. We will publish a new retail strategy in March of this year, and local shopping and the contribution of the association, alongside others, will be powerfully represented in the strategy that we will lay out.
Diolch i Vikki Howells am hynna. Rwyf i wedi cael cyfle fy hun i edrych ar adroddiad y Gymdeithas Siopau Cyfleustra ac mae'n ddiddorol iawn, fel y dywedodd Vikki Howells. Mae gan Gymru fwy o siopau y pen o'r boblogaeth nag unrhyw wlad arall yn y DU, a byddwch chi'n gweld yn yr adroddiad hwnnw bod 70 y cant o weithwyr yn y siopau lleol hynny yn fenywod. A dyna pam, yn fy ateb gwreiddiol, y rhoddais i bwyslais ar yr agenda gwaith teg, oherwydd mae honno yn bwysig iawn yn y fan yna. Mae oriau agor dyddiol hir y siopau hynny—pan fo'n dweud 'siopau cyfleustra', maen nhw'n siopau cyfleustra; maen nhw yn y cymunedau lleol hynny ac mae eu pwysigrwydd yn y pandemig wedi bod yn amlwg i bawb, gan fod pobl wedi dibynnu mwy arnyn nhw. Ac mae cymaint ohonyn nhw yn darparu gwasanaethau y tu hwnt i'r hyn y gallech chi feddwl amdano fel y cynnig manwerthu sylfaenol. Mae tri deg y cant ohonyn nhw yn darparu gwasanaethau swyddfa bost ochr yn ochr â phopeth arall y maen nhw'n ei wneud, mae bron i hanner ohonyn nhw yn cynnig peiriannau ATM am ddim, gan wneud yn siŵr y gall pobl gael gafael ar arian parod mewn cymunedau lle mae arian parod yn dal i fod yn rhan bwysig iawn o'r ffordd y mae'r economi yn gweithredu. A dyna'r hyn yr wyf i'n ei olygu wrth fod yn rhan o'r economi sylfaenol. Maen nhw yno yn y cymunedau, yn yr ardaloedd lleol, lle mae angen y gwasanaethau hynny arnoch chi ar y stryd fawr neu yn y pentref i ganiatáu i bobl barhau i gael mynediad at rannau eraill o fywyd beunyddiol. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo yn llwyr i chwarae ein rhan. Byddwn yn cyhoeddi strategaeth fanwerthu newydd ym mis Mawrth eleni, a bydd siopa lleol a chyfraniad y gymdeithas, ochr yn ochr ag eraill, yn cael eu cynrychioli yn rymus yn y strategaeth y byddwn ni'n ei chyflwyno.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gynnydd tuag at dargedau adeiladu tai Llywodraeth Cymru? OQ57447
5. Will the First Minister make a statement on progress towards the Welsh Government’s house-building targets? OQ57447
The programme for government sets out our commitment to building 20,000 new low-carbon homes for social rent in this Senedd term. A record £250 million was allocated to the social housing grant in this financial year, doubling the budget of 2020-21. The first statistical release demonstrating progress towards this target is expected to be published in October of this year.
Mae'r rhaglen lywodraethu yn nodi ein hymrwymiad i adeiladu 20,000 o gartrefi carbon isel newydd i'w rhentu yn gymdeithasol yn nhymor y Senedd hon. Dyrannwyd swm uchaf erioed o £250 miliwn i'r grant tai cymdeithasol yn y flwyddyn ariannol hon, gan ddyblu cyllideb 2020-21. Disgwylir i'r cyhoeddiad ystadegol cyntaf yn dangos cynnydd tuag at y targed hwn gael ei gyhoeddi ym mis Hydref eleni.
Diolch. Thank you, First Minister. Your Government's plan to build 20,000 affordable homes is an ambitious target. However, the building of homes in my constituency is at a standstill due to pollution targets. I'm not disputing the need to address pollution in our rivers, but the answer simply cannot be to stop all house building. At least 10,000 homes, of which 1,700 are affordable and social, are all stuck in limbo and cannot be progressed due to Natural Resources Wales guidance on phosphorous. It's starting to have an impact on jobs and the housing market, because people working in the construction industry have no long-term job security, and local young people are being forced out of the housing market by skyrocketing rents and the lack of social homes. First Minister, this is an extremely urgent matter, but the current oversight group looking at phosphates I believe is meeting far too infrequently and I'm led to believe they're struggling with the scale of the issue. First Minister, will you look to set up a cross-party politically led task and finish group, supported by the Welsh Government, so that some urgency can be injected into this matter, to find a solution to the problem and to meet your Government's housing targets? Diolch, Llywydd.
Diolch. Diolch, Prif Weinidog. Mae cynllun eich Llywodraeth i adeiladu 20,000 o dai fforddiadwy yn darged uchelgeisiol. Fodd bynnag, mae'r gwaith o adeiladu cartrefi yn fy etholaeth i ar stop oherwydd targedau llygredd. Nid wyf i'n amau'r angen i fynd i'r afael â llygredd yn ein hafonydd, ond ni all yr ateb fod mor syml ag atal yr holl waith adeiladu tai. Mae o leiaf 10,000 o gartrefi, y mae 1,700 ohonyn nhw yn rhai fforddiadwy a chymdeithasol, i gyd yn mynd yn angof ac ni ellir bwrw ymlaen â nhw oherwydd canllawiau Cyfoeth Naturiol Cymru ar ffosfforws. Mae'n dechrau cael effaith ar swyddi a'r farchnad dai, oherwydd nid oes gan bobl sy'n gweithio yn y diwydiant adeiladu unrhyw sicrwydd hirdymor o ran eu swyddi, ac mae pobl ifanc leol yn cael eu gorfodi allan o'r farchnad dai gan renti sy'n cynyddu'n aruthrol a'r diffyg cartrefi cymdeithasol. Prif Weinidog, mae hwn yn fater brys iawn, ond mae'r grŵp goruchwylio presennol sy'n edrych ar ffosffadau yn cyfarfod yn llawer rhy anaml rwy'n credu, ac rwy'n deall eu bod nhw'n cael trafferth gyda maint y broblem. Prif Weinidog, a wnewch chi geisio sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen trawsbleidiol dan arweiniad gwleidyddol, gyda chefnogaeth Llywodraeth Cymru, fel y gellir mynd i'r afael â'r mater hwn gyda rhywfaint o frys, i ddod o hyd i ateb i'r broblem ac i gyrraedd targedau tai eich Llywodraeth? Diolch, Llywydd.
I understand the urgency of the issue. It's why the Welsh Government will pay for the training of local authorities on the habitats regulation assessment process, including a specific component on phosphorous matters. But, the urgency is on two fronts: there is an urgency about the need for social housing, and we're very focused on that as a Government, because 20,000 low-carbon social homes is ambitious, and we want to be able to get on with it. But the other urgency is in dealing with the phosphate problem, which is absolutely real, and building houses without tackling the phosphate problem is not an answer for the long term.
The Member, surely more than most Members in the Senedd, will be aware of the very significant problems in the River Wye in his own constituency, problems highlighted last week in the House of Commons Environmental Audit Committee's report—a Conservative-chaired committee, a committee with a Conservative majority on it. Its case study of the phosphate impact on the River Wye is absolutely compelling. The phosphate impact on the River Wye is primarily caused by agricultural pollution, but by no means exclusively. It is also caused by human waste, by road run-off, by industrial activity. Building houses in a way that adds to the problems, rather than helping with the urgent need to mitigate them, is not a solution that this Government will be able to support. So, I'm agreeing with the Member about the urgency. The urgency is on the housing side, but it is on the environmental side as well, and you can't solve one at the expense of the other.
Rwy'n deall brys y mater. Dyna pam y bydd Llywodraeth Cymru yn talu am hyfforddiant awdurdodau lleol ar y broses asesu rheoliadau cynefinoedd, gan gynnwys elfen benodol ar faterion ffosfforws. Ond, mae dwy agwedd ar y brys: ceir brys o ran yr angen am dai cymdeithasol, ac rydym ni'n canolbwyntio yn fawr ar hynny fel Llywodraeth, oherwydd mae 20,000 o gartrefi cymdeithasol carbon isel yn uchelgeisiol, ac rydym ni eisiau gallu bwrw ymlaen a hynny. Ond y brys arall yw ymdrin â'r broblem ffosffad, sy'n gwbl real, ac nid yw adeiladu tai heb fynd i'r afael â'r broblem ffosffad yn ateb ar gyfer yr hirdymor.
Bydd yr Aelod, yn fwy na'r rhan fwyaf o Aelodau'r Senedd does bosib, yn ymwybodol o'r problemau sylweddol iawn yn Afon Gwy yn ei etholaeth ei hun, problemau a amlygwyd yr wythnos diwethaf yn adroddiad Pwyllgor Archwilio Amgylcheddol Tŷ'r Cyffredin—pwyllgor a gadeirir gan y Ceidwadwyr, pwyllgor â mwyafrif Ceidwadol arno. Mae ei astudiaeth achos o effaith ffosffad ar Afon Gwy yn gwbl gymhellol. Mae effaith ffosffad ar Afon Gwy yn cael ei hachosi yn bennaf gan lygredd amaethyddol, ond nid yn unig o bell ffordd. Mae hefyd yn cael ei achosi gan wastraff dynol, gan ddŵr ffo oddi ar ffyrdd, gan weithgarwch diwydiannol. Nid yw adeiladu tai mewn ffordd sy'n ychwanegu at y problemau, yn hytrach na helpu gyda'r angen dybryd i'w lliniaru, yn ateb y bydd y Llywodraeth hon yn gallu ei gefnogi. Felly, rwy'n cytuno â'r Aelod ynglŷn â'r brys. Mae'r brys ar yr ochr dai, ond mae ar yr ochr amgylcheddol hefyd, ac ni allwch chi ddatrys un ar draul y llall.
6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i roi cyngor ar ynni i aelwydydd sy'n agored i niwed? OQ57465
6. What steps is the Welsh Government taking to provide vulnerable households with energy advice? OQ57465
Such advice is available to all households in Wales through our Warm Homes programme Nest scheme. Additional advice and support is offered to vulnerable households in areas at greatest risk of fuel poverty through our energy advice services pilot. These areas include Gwynedd and Ynys Mȏn, both within the Member’s own region.
Mae cyngor o'r fath ar gael i bob aelwyd yng Nghymru drwy ein cynllun Nyth rhaglen Cartrefi Cynnes. Cynigir cyngor a chymorth ychwanegol i aelwydydd agored i niwed mewn ardaloedd sydd yn y perygl mwyaf o dlodi tanwydd drwy ein cynllun treialu gwasanaethau cynghori ar ynni. Mae'r ardaloedd hyn yn cynnwys Gwynedd ac Ynys Mȏn, y ddwy yn rhanbarth yr Aelod ei hun.
Diolch, First Minister. I've been contacted by constituents who are struggling to make ends meet due to poorly insulated housing and rocketing energy prices. In response, last week, I met with Citizens Advice Denbighshire to hear more about the important role that they play providing advice to many families who are struggling with household bills, as universal credit cuts and astronomical energy price rises set in. Our discussion highlighted how essential the Welsh Government's winter fuel support scheme is as a lifeline for so many families, and it's really, really welcome. But would it be possible for this funding scheme to be delivered alongside advice that will support households in the longer term, such as access to retrofitting schemes, energy efficiency guidance and further grant support that may be available? I know they do that, but they just wanted to ensure that other delivery bodies did the same as well, because it's just so important. Thank you.
Diolch, Prif Weinidog. Mae etholwyr sy'n ei chael hi'n anodd cael dau ben llinyn ynghyd oherwydd tai sydd wedi eu hinswleiddio yn wael a phrisiau ynni sy'n cynyddu yn aruthrol wedi cysylltu â mi. Mewn ymateb, yr wythnos diwethaf, cefais gyfarfod â Chyngor ar Bopeth Sir Ddinbych i glywed mwy am y swyddogaeth bwysig y maen nhw'n ei chyflawni yn rhoi cyngor i lawer o deuluoedd sy'n cael trafferth gyda biliau'r cartref, wrth i doriadau credyd cynhwysol a chynnydd enfawr i brisiau ynni gael eu rhoi ar waith. Amlygodd ein trafodaeth pa mor hanfodol yw cynllun cymorth tanwydd gaeaf Llywodraeth Cymru fel achubiaeth i gynifer o deuluoedd, ac mae croeso mawr iawn iddo. Ond a fyddai'n bosibl i'r cynllun ariannu hwn gael ei ddarparu ochr yn ochr â chyngor a fydd yn cynorthwyo aelwydydd yn y tymor hwy, fel mynediad at gynlluniau ôl-osod, canllawiau effeithlonrwydd ynni a chymorth grant pellach a allai fod ar gael? Gwn eu bod nhw'n gwneud hynny, ond roedden nhw eisiau sicrhau bod cyrff cyflawni eraill yn gwneud yr un fath hefyd, oherwydd mae mor bwysig. Diolch.
I thank Carolyn Thomas for that evidence from the front line of the cost-of-living crisis. Last week, I remember we talked about the Resolution Foundation report on the cost-of-living catastrophe. Since then, we've seen the Institute for Fiscal Studies report on the cost-of-living crunch, and the Joseph Rowntree Foundation's report today on the way that rising energy bills will be devastating, as the report says, for the poorest families. All the points that the Member makes are really important. My colleagues Julie James and Jane Hutt wrote jointly to the UK Government on 11 January setting out five different ways in which the UK Government could act that would make a positive difference for those families in the field of fuel poverty alone.
The good news, Llywydd, is that the £100 that the Welsh Government is making available through the winter fuel payment scheme has not just been welcomed by organisations like Citizens Advice, but it's been enormously taken up by individual households as well. As of 31 December, with returns from 20 of the 22 local authorities, more than 100,000 applications had already been received by local authorities, and it's a tribute to those local authorities that more than 33,500 of those applications have already been paid out. Now, I hope that, by today, that number will be even higher, both in terms of applications and payments. When those payments are being made, Llywydd, what I want to see is that the opportunity is taken to make sure that people know the wider set of help that is available to them, both through energy advice and through benefit advice as well. We need to take every opportunity, particularly when we are in contact with thousands and thousands of Welsh citizens, to make sure that we take that chance to make sure that there are other sources of help that we can offer them and that they get to know about it.
Diolch i Carolyn Thomas am y dystiolaeth honno o reng flaen yr argyfwng costau byw. Yr wythnos diwethaf, rwy'n cofio i ni sôn am adroddiad y Resolution Foundation ar y drychineb costau byw. Ers hynny, rydym ni wedi gweld adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllidol ar y wasgfa costau byw, ac adroddiad Sefydliad Joseph Rowntree heddiw ar y ffordd y bydd biliau ynni cynyddol yn drychineb, fel y dywed yr adroddiad, i'r teuluoedd tlotaf. Mae'r holl bwyntiau y mae'r Aelod yn eu gwneud yn bwysig iawn. Ysgrifennodd fy nghyd-Weinidogion Julie James a Jane Hutt ar y cyd at Lywodraeth y DU ar 11 Ionawr yn nodi pum ffordd wahanol y gallai Llywodraeth y DU weithredu a fyddai'n gwneud gwahaniaeth cadarnhaol i'r teuluoedd hynny ym maes tlodi tanwydd yn unig.
Y newyddion da, Llywydd, yw bod y £100 y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud ar gael drwy'r cynllun taliadau tanwydd gaeaf nid yn unig wedi cael ei groesawu gan sefydliadau fel Cyngor ar Bopeth, ond mae aelwydydd unigol wedi'i manteisio arno ar raddfa enfawr hefyd. Ar 31 Rhagfyr, yn sgil datganiadau gan 20 o'r 22 awdurdod lleol, roedd dros 100,000 o geisiadau eisoes wedi eu derbyn gan awdurdodau lleol, ac mae'n deyrnged i'r awdurdodau lleol hynny bod mwy na 33,500 o'r ceisiadau hynny eisoes wedi cael eu talu. Nawr, rwy'n gobeithio, erbyn heddiw, y bydd y nifer honno hyd yn oed yn uwch, o ran ceisiadau a thaliadau. Pan fydd y taliadau hynny yn cael eu gwneud, Llywydd, yr hyn yr wyf i eisiau ei weld yw manteisio ar y cyfle i wneud yn siŵr bod pobl yn gwybod am y gyfres ehangach o gymorth sydd ar gael iddyn nhw, drwy gyngor ar ynni a thrwy gyngor ar fudd-daliadau hefyd. Mae angen i ni fanteisio ar bob cyfle, yn enwedig pan fyddwn ni mewn cysylltiad â miloedd ar filoedd o ddinasyddion Cymru, i wneud yn siŵr ein bod ni'n manteisio ar y cyfle hwnnw i wneud yn siŵr bod ffynonellau eraill o gymorth y gallwn ni eu cynnig iddyn nhw a'u bod nhw'n dod i wybod amdanyn nhw.
Diolch i Carolyn am godi'r cwestiwn yma. Dwi wir yn cefnogi'r cynnig yma gan Carolyn. Mae angen i systemau a chynlluniau gwahanol weithio fel un i sicrhau bod cymorth yn y tymor byr, fel y cynllun cymorth tanwydd gaeaf, yn helpu unigolion yn y tymor hir drwy fesurau arbed ynni. Mae angen i fesurau tymor byr fynd law yn llaw â mesurau mwy hirdymor.
Un o'r mesurau tymor byr y gall y Ceidwadwyr yn San Steffan gymryd nawr yw torri treth ar werth ar ynni, gan arbed hyd at £100 y flwyddyn i deuluoedd—llawer mwy na cheiniogau, fel y mae Aelodau Senedd y Ceidwadwyr wedi honni yn yr wythnos ddiwethaf. Brif Weinidog, beth yw eich barn chi ar dorri treth ar werth ar ynni? Diolch yn fawr iawn.
Thank you to Carolyn for raising this question. I really support this proposal from Carolyn. Systems and schemes need to work as one to ensure that support in the short term, such as the winter fuel support scheme, can help individuals in the longer term with energy saving measures. Short-term measures must go hand in hand with longer term measures.
One of the short-term measures that the Conservatives in Westminster could take now would be to cut VAT on fuel, saving families up to £100 a year—a much greater saving than the few pennies claimed by Conservative Senedd Members last week. First Minister, what are your views on cutting VAT on fuel? Thank you.
Diolch yn fawr, Llywydd, i Jane Dodds, ac wrth gwrs, dwi'n cytuno. Y pethau rŷn ni'n gallu eu gwneud yn y tymor byr—ac rŷn ni wedi gweithio'n galed gydag awdurdodau lleol i greu'r cynllun dwi wedi cyfeirio ato yn yr ateb i Carolyn Thomas—. Mae hi'n bwysig bod hynny'n mynd law yn llaw gyda'r pethau rŷn ni'n gallu eu gwneud yn y tymor hir, ac mae'r rhan fwyaf o'r rheini yn nwylo Llywodraeth y Deyrnas Unedig.
Dywedais i, yn y llythyr oddi wrth Julie James a Jane Hutt, fod nifer o bethau ymarferol yr oedden ni wedi eu hawgrymu i Lywodraeth San Steffan—pethau y maen nhw'n gallu eu gwneud i helpu teuluoedd gyda'r problemau sydd wedi codi o dan eu Llywodraeth nhw. Mae torri treth ar werth ar ynni yn un o'r pethau yn y llythyr hwnnw, gyda phethau eraill. Mae rhai o'r pethau mor tymor hir—. Yn fy marn i, dydy hi ddim yn rhesymol yn y tymor hir i godi arian ar bethau sy'n bwysig ym maes ynni drwy dalu'r biliau y mae pobl yn eu gweld yn dod drwy'r drws. Mae hi lot yn well talu am bethau amgylcheddol a chymdeithasol drwy'r system gyffredinol o drethi. Mae hynny lot yn fwy teg a lot yn fwy cynaliadwy yn y tymor hir hefyd.
Thank you very much to Jane Dodds, and I agree, of course. The things that we can do in the short term—and we have worked hard with local authorities in order to create the scheme that I referred to in my response to Carolyn Thomas—. It is important that that goes hand in hand with those other things that we can do in the longer term, and most of that is in the hands of the UK Government.
I said, in the letter from Julie James and Jane Hutt, that there were a number of practical steps that we suggested to the Westminster Government that they could implement, in order to help families with the problems that have arisen under their Government's stewardship. Cutting VAT on fuel is one of the recommendations contained within that letter. Some things are so long term—. In my view, it's not reasonable in the long term to increase charges in energy by raising bills that come through people's letterboxes. It's far better to pay for social and environment measures through the general taxation system. That is much fairer and much more sustainable in the longer term too.
7. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cynnal gyda Gweinidogion cyfatebol Llywodraeth y DU ynghylch mesurau i leihau cyfraddau heintio COVID-19? OQ57487
7. What discussions has the First Minister held with UK Government counterparts about measures to reduce COVID-19 infection rates? OQ57487
Llywydd, I meet regularly with UK Government Ministers and leaders of the other devolved Governments to discuss the response to COVID-19. When they take place, I attend heads of Government COBRA meetings, and I've written today to the Prime Minister, challenging his Government's approach to international travel and its impact on infection rates.
Llywydd, rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â Gweinidogion Llywodraeth y DU ac arweinwyr y Llywodraethau datganoledig eraill i drafod yr ymateb i COVID-19. Pan fyddan nhw'n digwydd, rwy'n mynychu cyfarfodydd COBRA penaethiaid Llywodraethau, ac rwyf i wedi ysgrifennu heddiw at Brif Weinidog y DU, gan herio dull ei Lywodraeth o ymdrin â theithio rhyngwladol a'i effaith ar gyfraddau heintio.
Diolch, First Minister. As rehearsed already, the string of stories coming out of Westminster this past week about parties in No. 10 Downing Street, of an apparent culture in the heart of the UK Government that seems to have been intent on ignoring COVID laws and guidance—. Those stories will have had an indelible impact on public compliance, public support and morale. People will feel cheated—cheated out of moments they might have had if they, too, had chosen to act with such apparent irresponsibility. Because 2020 and 2021 were marked by extreme sacrifice and suffering by so many people, and that stark contrast between what the rest of us went through—the grief and the loss—juxtaposed with parties and frivolity, will be sticking in the craw. I recognise, First Minister, perhaps that the UK Government will be focusing at present on 'Operation Save Big Dog', on the red meat they're throwing about, and surely that will mean that there's a lack of focus in the inter-governmental discussions on COVID infection reduction. So, given how much his own alleged actions will have undermined public trust during a pandemic, First Minister, do you think that Boris Johnson should resign?
Diolch, Prif Weinidog. Fel y trafodwyd eisoes, mae'r gyfres o straeon sy'n dod allan o San Steffan yr wythnos diwethaf am bartïon yn Rhif 10 Downing Street, o ddiwylliant ymddangosiadol yng nghanol Llywodraeth y DU sydd, i bob golwg, wedi bod yn benderfynol o anwybyddu cyfreithiau a chanllawiau COVID—. Bydd y straeon hynny wedi cael effaith barhaol ar gydymffurfiad y cyhoedd, cefnogaeth y cyhoedd ac ysbryd. Bydd pobl yn teimlo wedi eu twyllo—eu twyllo allan o brofiadau y gallen nhw fod wedi eu cael pe baen nhw hefyd wedi dewis ymddwyn gyda'r fath anghyfrifoldeb ymddangosiadol. Oherwydd mae aberth a dioddefaint eithafol wedi bod yn nodweddiadol o 2020 a 2021 i gynifer o bobl, a bydd y gwrthgyferbyniad llwyr hwnnw rhwng profiadau'r gweddill ohonom ni—y galar a'r golled—wedi'i gyfosod â phartïon a gwamalrwydd, yn anodd ei lyncu. Rwy'n cydnabod, Prif Weinidog, efallai y bydd Llywodraeth y DU yn canolbwyntio ar hyn o bryd ar 'Ymgyrch Achub y Ci Mawr', ar y cig coch y maen nhw'n ei daflu o gwmpas, a does bosib y bydd hynny yn golygu bod diffyg canolbwynt yn y trafodaethau rhynglywodraethol ar leihau haint COVID. Felly, o ystyried faint y bydd ei weithredoedd honedig ei hun wedi tanseilio ymddiriedaeth y cyhoedd yn ystod pandemig, Prif Weinidog, a ydych chi'n credu y dylai Boris Johnson ymddiswyddo?
Well, Llywydd, I'm sure that Delyth Jewell is right about the anger that is felt by people. We will all have read those really heartrending stories of people who, on the day that parties were being organised in Downing Street, when discos were being organised in the basement, were dealing with the most awful events in their own lives. And it isn't just as Delyth Jewell said, that it has an impact on public confidence—of course it does—but there's raw anger out there at the way in which those people, regarding themselves as somehow above the law that everybody else was being asked to abide by, acted at the very heart of Government. Sir Keir Starmer, on behalf of my party, has set out authoritatively our view on the future of the Prime Minister, and I don't need to add to that. My fear, the thing that worries me, is not the fate of an individual, but the fact that we are having to deal with a Government that is simply incapable of taking the decisions that are necessary to protect populations in the COVID context, and is now embarked on the long series of measures that Adam Price set out, which are not about the future of the country—it's about saving the skin of an individual, and that, I think, is deeply, deeply distasteful.
Wel, Llywydd, rwy'n siŵr bod Delyth Jewell yn iawn am y dicter sy'n cael ei deimlo gan bobl. Byddwn i gyd wedi darllen y straeon torcalonnus hynny am bobl a oedd, ar y diwrnod yr oedd partïon yn cael eu trefnu yn Downing Street, pan roedd disgos yn cael eu trefnu ar yr islawr, yn ymdopi â'r digwyddiadau mwyaf ofnadwy yn eu bywydau eu hunain. Ac nid yn unig fel y dywedodd Delyth Jewell, ei fod wedi cael effaith ar hyder y cyhoedd—wrth gwrs ei fod—ond mae dicter amrwd tuag at y ffordd y gwnaeth y bobl hynny, sy'n ystyried eu hunain rywsut yn uwch na'r gyfraith y gofynnwyd i bawb arall gadw ati, ymddwyn wrth wraidd y Llywodraeth. Mae Syr Keir Starmer, ar ran fy mhlaid i, wedi nodi ein barn yn awdurdodol ar ddyfodol Prif Weinidog y DU, ac nid oes angen i mi ychwanegu at hynny. Nid tynged unigolyn yw fy ofn, y peth sy'n fy mhoeni, ond y ffaith bod yn rhaid i ni ddelio â Llywodraeth nad yw'n gallu gwneud y penderfyniadau sy'n angenrheidiol i ddiogelu poblogaethau yng nghyd-destun COVID, ac sydd bellach wedi cychwyn ar y gyfres hir o fesurau a nodwyd gan Adam Price, nad ydyn nhw'n ymwneud â dyfodol y wlad—mae'n ymwneud ag achub croen unigolyn, ac mae hynny, yn fy marn i, yn eithriadol o ddi-chwaeth.
8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddarparu cyllid i fusnesau lletygarwch yr effeithiwyd arnynt gan gyfyngiadau COVID-19 diweddar Llywodraeth Cymru? OQ57448
8. Will the First Minister make a statement on the provision of funding for hospitality businesses that have been affected by recent Welsh Government COVID-19 restrictions? OQ57448
I thank the Member for that question. Llywydd, the Welsh Government has made unprecedented levels of funding available to Welsh businesses through the pandemic, including the most recent £120 million economic resilience fund and non-domestic rates packages. Registrations for the NDR support opened last week, and payments are already being received by businesses in Wales.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Llywydd, mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud lefelau digynsail o gyllid ar gael i fusnesau Cymru drwy'r pandemig, gan gynnwys y gronfa cadernid economaidd ddiweddaraf o £120 miliwn a phecynnau ardrethi annomestig. Agorwyd cofrestriadau ar gyfer y cymorth ardrethi annomestig yr wythnos diwethaf, ac mae busnesau yng Nghymru eisoes yn derbyn taliadau.
Thank you, First Minister. Now, you're probably aware that I'm very much in touch with my hospitality businesses here in Aberconwy, and I'm receiving so many heartrending stories. They are really struggling as a result of the restrictions that you have put in place. I have one business that's recorded a £60,000 loss; another one, £36,000 lost. This is just since Boxing Day, or, well, when the regulations came in. Last week, one of my businesses had to lay off eight members of staff, and, as you can imagine, this is not sustainable. So, the evidence from just Aberconwy proves that your grant support is now too little and much too late. In fact, numerous local businesses are being excluded. I'm not sure if you're aware, First Minister, but a number of self-catering accommodation owners have contacted me in despair because they cannot access any financial support and they've lost thousands of pounds-worth of bookings. There's a ridiculous rule that self-catering properties have to cater for 30 people or more. So, would you look into this, First Minister, about changing the eligibility rules for self-catering accommodation owners? They're a valued entity in terms of our tourism industry here. And will you consider doing exactly as our leader has asked—Andrew Davies—today, and increase some funding available, purely to help save this particular sector, and indeed many jobs? Diolch.
Diolch, Prif Weinidog. Nawr, mae'n debyg eich bod chi'n ymwybodol fy mod i'n sicr mewn cysylltiad â'm busnesau lletygarwch yma yn Aberconwy, ac rwy'n derbyn cymaint o straeon torcalonnus. Maen nhw'n ei chael hi'n anodd iawn o ganlyniad i'r cyfyngiadau rydych chi wedi eu rhoi ar waith. Mae gen i un busnes sydd wedi cofnodi colled o £60,000; un arall wedi colli £36,000. Dim ond ers Gŵyl San Steffan mae hyn, neu, wel, pan gyflwynwyd y rheoliadau. Yr wythnos diwethaf, bu'n rhaid i un o fy musnesau ddiswyddo wyth aelod o staff, ac, fel y gallwch chi ddychmygu, nid yw hyn yn gynaliadwy. Felly, mae'r dystiolaeth o Aberconwy yn unig yn profi bod eich cymorth grant bellach yn rhy ychydig ac yn llawer rhy hwyr. Yn wir, mae nifer o fusnesau lleol yn cael eu heithrio. Nid wyf i'n siŵr a ydych chi'n ymwybodol, Prif Weinidog, ond mae nifer o berchnogion llety hunanarlwyo wedi cysylltu â mi mewn anobaith gan nad ydyn nhw'n gallu cael gafael ar unrhyw gymorth ariannol ac maen nhw wedi colli gwerth miloedd o bunnoedd o archebion. Mae rheol hurt bod yn rhaid i eiddo hunanarlwyo ddarparu ar gyfer 30 o bobl neu fwy. Felly, a wnewch chi ymchwilio i hyn, Prif Weinidog, o ran newid y rheolau cymhwysedd ar gyfer perchnogion llety hunanarlwyo? Maen nhw'n endid gwerthfawr o ran ein diwydiant twristiaeth yma. Ac a wnewch chi ystyried gwneud yn union fel y gofynnodd ein harweinydd—Andrew Davies—heddiw, a chynyddu rhywfaint o'r cyllid sydd ar gael, dim ond i helpu i achub y sector penodol hwn, ac yn wir llawer o swyddi? Diolch.
Llywydd, I am happy, of course, to look at the specific issue of self-catering accommodation. I'll write to the Member when I've had a chance to do that. Let me just repeat: it is not the Welsh Government that has caused the difficulties for businesses. It is the fact that we have been dealing with a wave of coronavirus that has swept across the country, causing thousands and thousands of people to fall ill, not to be available in the workplace, and not to have the confidence to go out taking advantage of what the hospitality industry has on offer. That is the root of the problem that businesses have faced, and the Welsh Government has from the beginning put significant sums of money, millions and millions of pounds, on the table. I don't know how the Member thinks she can justify the idea that the help is too late. The rules in Wales changed on 27 December, right in the middle of bank holidays for Christmas and the new year, and businesses are already receiving help from the Welsh Government.
We have been able, thanks to the actions that the Welsh Government has taken, to shorten the impact of the omicron wave in Wales, and have set out a timetable for returning us to alert level 0. We plan to do that by 28 January. The help that we announced at the end of last year had a timetable that extended to 14 February, and I've discussed this matter with the economy Minister, and despite the fact that businesses will be back trading on level 0 terms a fortnight before that help is due to end, we've decided not to withdraw any of the money that was set aside to help businesses. So, businesses will be back trading earlier than we originally anticipated, but we will sustain the full £120 million that we announced originally in order to go on providing the most generous level of help available to businesses anywhere in the United Kingdom.
Llywydd, rwy'n hapus, wrth gwrs, i ymchwilio i fater penodol llety hunanarlwyo. Fe wnaf ysgrifennu at yr Aelod pan fyddaf wedi cael cyfle i wneud hynny. Gadewch i mi ailadrodd: nid Llywodraeth Cymru sydd wedi achosi'r anawsterau i fusnesau. Yr hyn sydd wedi eu hachosi yw'r ffaith ein bod ni wedi bod yn delio â thon o coronafeirws sydd wedi sgubo ar draws y wlad, gan achosi i filoedd ar filoedd o bobl fynd yn sâl, i fethu â bod ar gael yn y gweithle, ac i fethu â bod â'r hyder i fynd allan i fanteisio ar yr hyn sydd i'w gynnig gan y diwydiant lletygarwch. Dyna wraidd y broblem y mae busnesau wedi ei hwynebu, ac mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi symiau sylweddol o arian, miliynau ar filiynau o bunnoedd, ar y bwrdd o'r cychwyn. Nid wyf i'n gwybod sut mae'r Aelod yn credu y gall gyfiawnhau'r syniad bod y cymorth yn rhy hwyr. Newidiodd y rheolau yng Nghymru ar 27 Rhagfyr, yng nghanol gwyliau banc ar gyfer y Nadolig a'r flwyddyn newydd, ac mae busnesau eisoes yn cael cymorth gan Lywodraeth Cymru.
Rydym ni wedi gallu, diolch i'r camau y mae Llywodraeth Cymru wedi eu cymryd, cwtogi effaith y don omicron yng Nghymru, ac wedi cyflwyno amserlen ar gyfer dychwelyd i lefel rhybudd 0. Rydym ni'n bwriadu gwneud hynny erbyn 28 Ionawr. Roedd gan y cymorth a gyhoeddwyd gennym ni ddiwedd y llynedd amserlen a oedd yn ymestyn i 14 Chwefror, ac rwyf i wedi trafod y mater hwn gyda Gweinidog yr economi, ac er gwaethaf y ffaith y bydd busnesau yn ôl yn masnachu ar delerau lefel 0 bythefnos cyn i'r cymorth hwnnw ddod i ben, rydym ni wedi penderfynu peidio â thynnu unrhyw arian a neilltuwyd i helpu busnesau yn ôl. Felly, bydd busnesau yn ôl yn masnachu yn gynharach nag a ragwelwyd gennym ni yn wreiddiol, ond byddwn yn cynnal y £120 miliwn llawn a gyhoeddwyd gennym ni yn wreiddiol er mwyn parhau i ddarparu'r lefel fwyaf hael o gymorth sydd ar gael i fusnesau yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig.
9. Pa uchelgeisiau sydd gan Lywodraeth Cymru i ehangu prentisiaethau? OQ57483
9. What ambitions does the Welsh Government have to expand apprenticeships? OQ57483
I thank Jenny Rathbone for that, Llywydd. We are committed to expanding apprenticeships in Wales against our programme for government commitment to create 125,000 over this Senedd term. We will focus on quality apprenticeships, supporting jobs growth, decarbonisation, investment in infrastructure projects, social mobility and to increase skills in technical occupational areas.
Diolch i Jenny Rathbone am hynna, Llywydd. Rydym ni wedi ymrwymo i ehangu prentisiaethau yng Nghymru yn erbyn ein hymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu i greu 125,000 dros dymor y Senedd hon. Byddwn yn canolbwyntio ar brentisiaethau o ansawdd, cefnogi twf swyddi, datgarboneiddio, buddsoddi mewn prosiectau seilwaith, symudedd cymdeithasol a chynyddu sgiliau mewn meysydd galwedigaethol technegol.
Thank you, First Minister. A hundred and twenty-five thousand is a really excellent target. I wondered if you were able to say how many there are today, just so we understand just how much road we've got to travel, and in your view, is this going to be sufficient to meet all the challenges that Wales faces in our public services, particularly health and social care, and in addition to that, the really, really important optimised retrofit programme, which is so desperately needed to make all our homes warm and carbon neutral?
Diolch, Prif Weinidog. Mae cant a phum mil ar hugain yn darged rhagorol iawn. Roeddwn i'n meddwl tybed a oeddech chi'n gallu dweud faint sydd yna heddiw, dim ond fel ein bod ni'n deall faint o ffordd y mae'n rhaid i ni ei theithio, ac yn eich barn chi, a fydd hyn yn ddigonol i ymateb i'r holl heriau y mae Cymru yn eu hwynebu yn ein gwasanaethau cyhoeddus, yn enwedig iechyd a gofal cymdeithasol, ac yn ogystal â hynny, y rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio wirioneddol bwysig, sydd ei hangen mor ddybryd i wneud ein holl gartrefi yn gynnes ac yn garbon niwtral?
I thank Jenny Rathbone for that, Llywydd. Because of the sort of lag in the way that statistics are produced, we will see the first update on progress towards the 125,000 target in February this year, when data for the fourth quarter of the 2020-21 academic year becomes available. Our confidence in being able to reach that number rests on the fact that we succeeded in reaching our 100,000 target during the last Senedd term. I do have to say, and I know that the Member for Cardiff Central will certainly understand that, that the slope that we have to climb to get to 125,000 has been made steeper by the withdrawal of European funding, which did such a lot in the last Senedd term to allow us to invest in the skills that are necessary for the future of the Welsh economy, and without that help, and with the UK Government completely turning its back on assurances that Wales would not be a penny worse off, our ability to deliver that apprenticeship programme is now more difficult. But we will go on doing it, because we know that that is a key investment in the skills that our young people and others need, and the skills that the Welsh economy will need, and the optimised retrofit programme represents a massive opportunity for employers and for learners. We are focused on making sure that our colleges of further education are able to teach the skills that will be needed in that programme and others for the future.
I was privileged to make a visit to one of our colleges of further education in north-east Wales quite recently, and saw for myself the way in which the skills for the future, including the optimised retrofit programme, were being put into practice already in the new curriculum, and the new ways in which those skills were being delivered. That's what gives us the confidence that, despite the ambition of the target, and the new obstacles we face in meeting it, that the effort is being made across Wales that will stand us in good stead for the future.
Diolch i Jenny Rathbone am hynna, Llywydd. Oherwydd y math o oedi yn y ffordd y caiff ystadegau eu cynhyrchu, byddwn ni'n gweld y diweddariad cyntaf ar gynnydd tuag at y targed o 125,000 ym mis Chwefror eleni, pan fydd data ar gyfer pedwerydd chwarter blwyddyn academaidd 2020-21 ar gael. Mae ein hyder i allu cyrraedd y nifer hwnnw yn dibynnu ar y ffaith ein bod ni wedi llwyddo i gyrraedd ein targed o 100,000 yn ystod tymor diwethaf y Senedd. Mae'n rhaid i mi ddweud, a gwn y bydd yr Aelod dros Ganol Caerdydd yn sicr yn deall hynny, bod y llethr y mae'n rhaid i ni ei ddringo i gyrraedd 125,000 wedi cael ei wneud yn fwy serth gan ddiddymiad cyllid Ewropeaidd, a wnaeth gymaint yn nhymor diwethaf y Senedd i ganiatáu i ni fuddsoddi yn y sgiliau sy'n angenrheidiol ar gyfer dyfodol economi Cymru, a heb y cymorth hwnnw, a gyda Llywodraeth y DU yn troi ei chefn yn llwyr ar sicrwydd na fyddai Cymru geiniog yn waeth ei byd, mae ein gallu i gyflawni'r rhaglen brentisiaeth honno bellach yn fwy anodd. Ond byddwn yn parhau i'w chyflawni, gan ein bod ni'n gwybod bod hwnnw yn fuddsoddiad allweddol yn y sgiliau sydd eu hangen ar ein pobl ifanc ac eraill, a'r sgiliau y bydd eu hangen ar economi Cymru, ac mae'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio yn gyfle enfawr i gyflogwyr ac i ddysgwyr. Rydym ni'n canolbwyntio ar wneud yn siŵr bod ein colegau addysg bellach yn gallu addysgu'r sgiliau y bydd eu hangen yn y rhaglen honno ac eraill ar gyfer y dyfodol.
Cefais y fraint o ymweld ag un o'n colegau addysg bellach yn y gogledd-ddwyrain yn eithaf diweddar, a gwelais drosof fy hun y ffordd yr oedd y sgiliau ar gyfer y dyfodol, gan gynnwys y rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio, yn cael eu rhoi ar waith eisoes yn y cwricwlwm newydd, a'r ffyrdd newydd yr oedd y sgiliau hynny yn cael eu darparu. Dyna sy'n rhoi'r hyder i ni, er gwaethaf uchelgais y targed, a'r rhwystrau newydd sy'n ein hwynebu o ran ei gyflawni, bod yr ymdrech yn cael ei gwneud ledled Cymru a fydd yn ein rhoi mewn sefyllfa dda ar gyfer y dyfodol.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Ac felly, yr eitem nesaf o fusnes yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw. Lesley Griffiths.
We move to our next item, the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. I've one change to this week's business. The Minister for Health and Social Services will shortly make a statement to update Members on COVID-19. Draft business for the next three sitting weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae gen i un newid i fusnes yr wythnos hon. Bydd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn gwneud datganiad yn y man i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am COVID-19. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos eistedd nesaf wedi ei nodi ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd ar gael ymysg papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.
Trefnydd, can I call for a statement from the Minister for health on COVID-19 self-isolation periods for hospital patients? You will be aware, Minister, that stories have emerged in recent days about the impact of the 14-day self-isolation period on a young woman, Catherine Hughes, in Wrexham Maelor Hospital, who's a mental health patient on the Heddfan unit. She's threatened to take her own life as a result of being in self-isolation, and concerns have been emerging from her parents about her safety. I do think it's time that we looked at this particular 14-day period, particularly given now that staff only have to self-isolate for seven days, providing they have two clear lateral flow tests. So, I think it would be prudent now to have a review of that 14-day period.
In addition to that, Trefnydd, I note that, on the business statement for next week, there is due to be a statement from the Minister for Social Justice on the occasion of Holocaust Memorial Day, which, of course, is also coming up very soon. You will also be aware of the concerns that have been raised about the recent appointment of the children's commissioner here in Wales, and potential associations with antisemites and attendance at antisemitic rallies. I do think that we need some assurances from the Welsh Government about this particular appointment of Rocio Cifuentes, and I think that next week's statement on Holocaust Memorial Day provides an opportunity for that. Thank you.
A gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ar gyfnodau hunanynysu COVID-19 i gleifion ysbyty? Byddwch chi'n ymwybodol, Gweinidog, fod straeon wedi dod i'r amlwg yn ystod y dyddiau diwethaf am effaith y cyfnod hunanynysu 14 diwrnod ar fenyw ifanc, Catherine Hughes, yn Ysbyty Maelor Wrecsam, sy'n glaf iechyd meddwl yn uned Heddfan. Mae hi wedi bygwth cymryd ei bywyd ei hun o ganlyniad i fod yn hunanynysu, ac mae pryderon wedi bod yn dod i'r amlwg gan ei rhieni ynghylch ei diogelwch. Rwyf i yn credu ei bod hi'n bryd i ni edrych ar y cyfnod penodol hwn o 14 diwrnod, yn enwedig o ystyried bellach mai dim ond am saith diwrnod y mae'n rhaid i staff hunanynysu, ar yr amod bod ganddyn nhw ddau brawf llif unffordd clir. Felly, rwy'n credu y byddai'n ddoeth yn awr i gael adolygiad o'r cyfnod hwnnw o 14 diwrnod.
Yn ogystal â hynny, Trefnydd, rwy'n sylwi, ar y datganiad busnes ar gyfer yr wythnos nesaf, y bydd datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar achlysur Diwrnod Cofio'r Holocost, sydd, wrth gwrs, hefyd yn digwydd yn fuan iawn. Byddwch chi hefyd yn ymwybodol o'r pryderon sydd wedi eu codi ynghylch penodiad diweddar y comisiynydd plant yma yng Nghymru, a chysylltiadau posibl â gwrthsemitiaid a phresenoldeb mewn ralïau gwrth-semitig. Rwyf i yn credu bod angen rhywfaint o sicrwydd arnom ni gan Lywodraeth Cymru ynghylch penodiad penodol Rocio Cifuentes, ac rwy'n credu bod datganiad yr wythnos nesaf ar Ddiwrnod Cofio'r Holocost yn rhoi cyfle i wneud hynny. Diolch.
In relation to your first request, I know the self-isolation period is something that the Minister for Health and Social Services is obviously reviewing on a regular basis as we get more public health and scientific advice.
In relation to your second point, I wasn't aware of any concerns, and, obviously, a written statement was made by the First Minister in relation to that appointment, but I'm sure the Minister for Social Justice will have heard your comments.
O ran eich cais cyntaf, rwy'n gwybod bod y cyfnod hunanynysu yn rhywbeth y mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn amlwg yn ei adolygu'n rheolaidd wrth i ni gael mwy o gyngor iechyd cyhoeddus a gwyddonol.
O ran eich ail bwynt, nid oeddwn i'n ymwybodol o unrhyw bryderon, ac, yn amlwg, cafodd datganiad ysgrifenedig ei wneud gan y Prif Weinidog o ran y penodiad hwnnw, ond rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi clywed eich sylwadau.
Trefnydd, on 7 January, the Minister for Education and the Welsh Language issued a written statement in relation to additional funding for additional learning needs provision, which of course is much needed and very welcome. However, linked to this is also the additional funding needed for neurological assessments for children and young people, so that they can be identified as needing additional learning provision, something that is of course funded via health. Could I please therefore request a statement from the Minister for Health and Social Services on the support being made available by Welsh Government to ensure timely neurological assessments, as it is an issue that a number of constituents have raised with me as a concern?
Ar 7 Ionawr, cyhoeddodd Gweinidog y Gymraeg ac Addysg ddatganiad ysgrifenedig mewn cysylltiad â chyllid ychwanegol ar gyfer darpariaeth anghenion dysgu ychwanegol, y mae ei angen yn fawr, wrth gwrs, ac a gaiff ei groesawu yn fawr. Fodd bynnag, yn gysylltiedig â hyn hefyd mae'r cyllid ychwanegol sydd ei angen ar gyfer asesiadau niwrolegol ar gyfer plant a phobl ifanc, er mwyn gallu nodi bod angen darpariaeth ddysgu ychwanegol arnyn nhw, rhywbeth sy'n cael ei ariannu drwy iechyd, wrth gwrs. A gaf i ofyn am ddatganiad felly gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol am y cymorth a fydd ar gael gan Lywodraeth Cymru i sicrhau asesiadau niwrolegol amserol, gan ei fod yn fater y mae nifer o etholwyr wedi ei godi'n bryder gyda mi?
Yes, I'll certainly ask the Minister for Health and Social Services to bring forward a written statement on that issue.
Byddaf i'n sicr yn gofyn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol gyflwyno datganiad ysgrifenedig ar y mater hwnnw.
I would like to ask for two Government statements. The first one is for the finance Minister to give an update on the use of financial transactions capital, with the update to include how much has been received, where it has been spent, how much has been paid back to the Welsh Government, and the eligibility of co-operatives to access it.
The second statement I am requesting is regarding the Westminster Government making civil servants in departments such as the Department for Work and Pensions and the Driver and Vehicle Licensing Agency, who could quite easily work from home, attend in person at the offices. This is contrary to Welsh Government policy of working from home if possible. Will the Welsh Government make a statement on how they are going to engage with the Westminster Government regarding this, hopefully bringing it to an end?
Hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad gan y Llywodraeth. Y cyntaf yw i'r Gweinidog cyllid roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ddefnyddio cyfalaf trafodiadau ariannol, ac i'r wybodaeth ddiweddaraf gynnwys faint sydd wedi dod i law, ble y mae wedi ei wario, faint sydd wedi ei dalu'n ôl i Lywodraeth Cymru, a chymhwystra cwmnïau cydweithredol i allu manteisio arno.
Mae'r ail ddatganiad yr wyf i'n gofyn amdano yn ymwneud â Llywodraeth San Steffan yn mynnu bod gweision sifil mewn adrannau fel yr Adran Gwaith a Phensiynau a'r Asiantaeth Trwyddedu Gyrwyr a Cherbydau, a allai weithio gartref yn rhwydd, fynd i mewn i'r swyddfa. Mae hyn yn groes i bolisi Llywodraeth Cymru o weithio gartref os yw'n bosibl. A wnaiff Llywodraeth Cymru roi datganiad ynghylch sut y maen nhw am ymgysylltu â Llywodraeth San Steffan yn hyn o beth, a rhoi diwedd arno, gobeithio?
Thank you. Well, any UK Government department and agency that has an office in Wales should obviously follow the COVID regulations and guidance that apply to Wales. So, during the pandemic, as a Government, we have raised these issues with the UK Government on several occasions, both in correspondence and in meetings as well. We've made it very clear that any organisation operating in Wales needs to ensure they act in a manner that's obviously consistent with our regulations and guidance. And we will certainly continue to raise specific concerns, if they're brought to our attention, with the UK Government, or any other authority or organisation, for that matter.
In relation to your first point, around the financial transactions capital, the finance Minister will provide a written update on the Member's query to align with the publication of our final budget, which will include decisions on the use of FT capital.
Diolch. Wel, mae'n amlwg y dylai unrhyw adran ac asiantaeth Llywodraeth y DU sydd â swyddfa yng Nghymru ddilyn y rheoliadau a'r canllawiau COVID sy'n berthnasol i Gymru. Felly, yn ystod y pandemig, fel Llywodraeth, rydym ni wedi codi'r materion hyn gyda Llywodraeth y DU ar sawl achlysur, mewn gohebiaeth ac mewn cyfarfodydd hefyd. Rydym ni wedi ei gwneud yn glir iawn bod angen i unrhyw sefydliad sy'n gweithredu yng Nghymru sicrhau ei fod yn gweithredu mewn modd sy'n amlwg yn gyson â'n rheoliadau a'n canllawiau ni. A byddwn yn sicr yn parhau i godi pryderon penodol, os byddan nhw'n cael eu dwyn i'n sylw, gyda Llywodraeth y DU, neu unrhyw awdurdod neu sefydliad arall, yn hynny o beth.
O ran eich pwynt cyntaf, ynghylch y cyfalaf trafodiadau ariannol, bydd y Gweinidog cyllid yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf yn ysgrifenedig am gwestiwn yr Aelod i gyd-fynd â chyhoeddi ein cyllideb derfynol, a fydd yn cynnwys penderfyniadau ar ddefnyddio cyfalaf trafodiadau ariannol.
I'm looking for a statement, business Minister, from the education Minister, please. With time now running out with one of the biggest seismic changes in education for a generation, I'm concerned about what I'm hearing on the ground amongst teaching staff—how unprepared they feel at the moment due to the multiple disruptions because of restrictions, and of concerns about the distinct lack of support or direction in these final stages of the new curriculum preparations now, in the last key months before it begins. Quite simply, some teachers are now buckling under the pressure that they're facing. So, can we please have an oral statement from the education Minister addressing these concerns, and may I ask for clarity about this final stage now of preparation, with a focus on, if possible, how far subsidiarity—the bedrock on which our new curriculum is built—can be stretched at school level, an update of what the professional learning offer will be, and for clarity on what future qualifications will look like? Many thanks.
Rwy'n gofyn am ddatganiad, Gweinidog busnes, gan y Gweinidog addysg, os gwelwch yn dda. Wrth i amser ddirwyn i ben o ran un o'r newidiadau seismig mwyaf mewn addysg ers cenhedlaeth, rwy'n pryderu ynghylch yr hyn rwy'n ei glywed ar lawr gwlad ymhlith staff addysgu—cyn lleied y maen nhw’n teimlo eu bod yn barod ar hyn o bryd oherwydd y tarfu mynych yn sgil y cyfyngiadau, a phryderon am y diffyg cefnogaeth neu gyfeiriad amlwg yn y camau terfynol hyn o baratoadau'r cwricwlwm newydd yn awr, yn ystod y misoedd allweddol diwethaf cyn iddo ddechrau. Yn syml iawn, mae rhai athrawon bellach yn plygu o dan y pwysau y maen nhw'n eu hwynebu. Felly, a gawn ni ddatganiad llafar gan y Gweinidog addysg i fynd i'r afael â'r pryderon hyn, ac a gaf i ofyn am eglurder ynghylch y cam paratoi olaf hwn yn awr, gan ganolbwyntio, os yw'n bosibl, ar i ba raddau y mae modd ymestyn sybsidiaredd—y sylfaen y mae ein cwricwlwm newydd wedi ei hadeiladu arni—ar lefel yr ysgol, y diweddaraf am beth fydd y cynnig dysgu proffesiynol, ac am eglurder ynghylch sut y bydd cymwysterau yn edrych yn y dyfodol? Llawer o ddiolch.
Thank you. Well, throughout the pandemic, our priority has absolutely been to maximise learning and minimise disruption for our young people. But, clearly, over the past nearly two years now, we have seen some disruption, but work to prepare for the new curriculum has continued. The Minister has made funding available, and, obviously, as you say, we're entering the last period now ahead of the introduction of the new curriculum. And if the Minister for education does have any new information, I will ask him to bring forward a written statement.
Diolch. Wel, drwy gydol y pandemig, mae ein blaenoriaeth ni wedi bod yn llwyr i sicrhau dysgu gymaint â phosibl a lleihau'r tarfu ar ein pobl ifanc gymaint â phosibl. Ond, yn amlwg, yn ystod y bron i ddwy flynedd ddiwethaf erbyn hyn, rydym ni wedi gweld rhywfaint o darfu, ond mae gwaith i baratoi ar gyfer y cwricwlwm newydd wedi parhau. Mae'r Gweinidog wedi sicrhau bod cyllid ar gael, ac, yn amlwg, fel y gwnaethoch chi ei ddweud, rydym ni'n dechrau ar y cyfnod olaf bellach cyn cyflwyno'r cwricwlwm newydd. Ac os oes gan y Gweinidog addysg unrhyw wybodaeth newydd, byddaf i'n gofyn iddo gyflwyno datganiad ysgrifenedig.
Minister, today my business statement will be in two parts, if that's okay, the first in relation to the delay in publishing the Welsh Government's accounts. As much as I enjoy sitting on the Public Accounts and Public Administration Committee with colleagues from various parties, as well as with our brilliant clerks and researchers, it's evident that this delay is hindering the work of the public accounts committee in scrutinising and holding the Welsh Government to account. I understand the reason for this delay is the need to finalise one single item, and I am concerned that, unless this is done quickly, it could cause a backlog of work and add to the burdens of the committee staff. Therefore, I should be grateful for a statement on this at the earliest opportunity.
Secondly, Minister, the Senedd this week is debating increases in the cost of living, and a key factor in this is energy costs, which many of my colleagues have mentioned in their questions to the First Minister. The Welsh Government's Nest scheme offers a package of home energy efficiency improvements to lower energy bills. And as I've mentioned, the First Minister touched on that earlier. However, Minister, there are no specific grants for solar panels in Wales. So, can I please have a statement from the Minister for Climate Change on what consideration is being given to a scheme to provide grants for solar panels to be installed on domestic properties in Wales to help people with their fuel bills? Thank you so much.
Gweinidog, bydd fy natganiad busnes mewn dwy ran heddiw, os yw hynny'n iawn, bydd y gyntaf yn ymwneud â'r oedi wrth gyhoeddi cyfrifon Llywodraeth Cymru. Er fy mod i'n mwynhau eistedd ar y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus gyda chyd-Aelodau o wahanol bleidiau, yn ogystal â gyda'n clercod a'n hymchwilwyr gwych, mae'n amlwg bod yr oedi hwn yn llesteirio gwaith y pwyllgor cyfrifon cyhoeddus wrth graffu ar Lywodraeth Cymru a'i dwyn i gyfrif. Rwy'n deall mai'r rheswm dros yr oedi hwn yw'r angen i gwblhau un eitem unigol, ac rwyf i'n pryderu, os na chaiff hynny ei wneud yn gyflym, y gallai achosi ôl-groniad o waith ac ychwanegu at feichiau staff y pwyllgor. Felly, byddwn i'n ddiolchgar am ddatganiad ar hyn cyn gynted â phosibl.
Yn ail, Gweinidog, mae'r Senedd yn trafod yr wythnos hon gynnydd i'r gost byw, ac un ffactor allweddol yn hyn o beth yw costau ynni, y mae llawer o fy nghyd-Aelodau wedi sôn amdanyn nhw yn eu cwestiynau i'r Prif Weinidog. Mae cynllun Nyth Llywodraeth Cymru yn cynnig pecyn o welliannau effeithlonrwydd ynni cartref i leihau biliau ynni. Ac fel yr wyf i wedi sôn, cyfeiriodd y Prif Weinidog at hynny'n gynharach. Fodd bynnag, Gweinidog, nid oes unrhyw grantiau penodol ar gyfer paneli solar yng Nghymru. Felly, a gaf i ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ynghylch pa ystyriaeth sy'n cael ei rhoi i gynllun i ddarparu grantiau i baneli solar gael eu gosod ar eiddo domestig yng Nghymru i helpu pobl gyda'u biliau tanwydd? Diolch yn fawr iawn.
Well, the first matter you raised is a matter for the Permanent Secretary, and not any Minister. So, I'm afraid that there won't be a statement coming forward in relation to that.
You're quite right; I think the Nest scheme is one of the best schemes that the Welsh Government have. Your specific request around solar panels—certainly, speaking as a previous energy Minister, obviously, with the removal of the tariff by the UK Government, I know many local authorities that were looking to bring solar panels forward changed their view because of that. So, I don't think that would be appropriate for a statement either.
Wel, mater i'r Ysgrifennydd Parhaol yw'r mater cyntaf y gwnaethoch ei godi, ac nid unrhyw Weinidog. Felly, mae arnaf i ofn na fydd datganiad yn cael ei gyflwyno mewn cysylltiad â hynny.
Rydych chi'n hollol gywir; rwy'n credu mai cynllun Nyth yw un o'r cynlluniau gorau sydd gan Lywodraeth Cymru. O ran eich cais penodol ynghylch paneli solar—yn sicr, wrth siarad fel Gweinidog ynni blaenorol, yn amlwg, gyda Llywodraeth y DU yn dileu'r tariff, rwy'n gwybod bod llawer o awdurdodau lleol a oedd yn ceisio cyflwyno paneli solar wedi newid eu barn oherwydd hynny. Felly, nid wyf i'n credu y byddai hynny'n briodol ar gyfer datganiad chwaith.
Minister, last month, I was delighted to donate three defibrillators—two to primary schools in Bridgend and one to Brynawel rehab centre. And it is to highlight, really, yet again the importance of building our Wales-wide network and number of defibrillators in the fight to save lives. Can the Government, as part of this ongoing mission, also commit to reviving progress within the next 12 months to ensure we retain a national focus on this and also schedule time in the Senedd to consider what further steps need to be taken? Thank you, Minister.
Gweinidog, fis diwethaf, roeddwn i'n falch iawn o roi tri diffibriliwr—dau i ysgolion cynradd ym Mhen-y-bont ar Ogwr ac un i ganolfan adsefydlu Brynawel. A dyma dynnu sylw, mewn gwirionedd, unwaith eto at bwysigrwydd datblygu ein rhwydwaith Cymru gyfan a nifer y diffibrilwyr yn y frwydr i achub bywydau. A all y Llywodraeth, yn rhan o'r ymgyrch barhaus hon, ymrwymo hefyd i adolygu cynnydd o fewn y 12 mis nesaf er mwyn sicrhau ein bod ni'n cadw pwyslais cenedlaethol ar hyn a threfnu amser yn y Senedd hefyd i ystyried pa gamau eraill y mae angen eu cymryd? Diolch, Gweinidog.
Thank you, and I commend the Member—I saw on his Twitter account the work he's done in relation to providing defibrillators. Increasing the number of defibrillators in the community is a key component of the work, I'm sure he's aware, of the Save a Life Cymru partnership. On 15 September, the Minister for Health and Social Services did announce a further £0.5 million allocated to the Welsh ambulance service to purchase almost 500 more defibrillators, and I know there are community groups and organisations that have been able to apply for that funding. But I think—. You touched on a really important thing, and it is important that we build that network of defibrillators.
Diolch, ac rwy'n cymeradwyo'r Aelod—gwelais ar ei gyfrif Twitter y gwaith y mae wedi ei wneud o ran darparu diffibrilwyr. Rwy'n siŵr ei fod yn ymwybodol bod cynyddu nifer y diffibrilwyr yn y gymuned yn elfen allweddol o waith y bartneriaeth Achub Bywyd Cymru. Ar 15 Medi, fe wnaeth y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol gyhoeddi £0.5 miliwn arall wedi ei ddyrannu i wasanaeth ambiwlans Cymru i brynu bron i 500 yn fwy o ddiffibrilwyr, ac rwy'n gwybod bod grwpiau a sefydliadau cymunedol wedi gallu gwneud cais am y cyllid hwnnw. Ond rwy'n credu—. Fe wnaethoch chi gyfeirio at beth pwysig iawn, ac mae'n bwysig ein bod ni'n datblygu'r rhwydwaith hwnnw o ddiffibrilwyr.
Finally, Janet Finch-Saunders.
Yn olaf, Janet Finch-Saunders.
Diolch, Llywydd. Please could I have a statement from the Minister for Climate Change on actions to boost house building in Wales? During the last financial year, the number of new dwellings commenced fell by 31 per cent to 4,314. The number of homes completed fell by 24 per cent to 4,616. The number of new homes coming to market is on a downward decline to considerably less than the 12,000 target we should be building in Wales annually. This week, Rightmove have disclosed that there were just 12 properties available for sale per estate agency branch and that the average time to find a buyer was two weeks shorter in December 2021 compared with the previous year. As Rightmove has warned, house prices will continue to rise until more choice becomes available on the market, so really we need to stop the stall of new builds in Wales. So, would the Minister for Climate Change make an oral statement on this matter? Because I know my colleague James Evans has raised the issue earlier about the phosphates and the gridlock that we've got now in new homes coming forward. So, if we could have a statement on that, I think it would be for the benefit of the Senedd. Thank you.
Diolch, Llywydd. A gaf i ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar gamau i hybu adeiladu tai yng Nghymru? Yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf, gostyngodd nifer yr anheddau newydd 31 y cant i 4,314. Gostyngodd nifer y cartrefi a gafodd eu cwblhau 24 y cant i 4,616. Mae nifer y cartrefi newydd sy'n dod i'r farchnad ar duedd tuag i lawr i gryn dipyn yn llai na'r targed o 12,000 y dylem ni fod yn eu hadeiladu yng Nghymru bob blwyddyn. Yr wythnos hon, mae Rightmove wedi datgelu mai dim ond 12 o eiddo oedd ar gael i'w gwerthu fesul cangen asiantaeth dai a bod yr amser cyfartalog i ddod o hyd i brynwr bythefnos yn fyrrach ym mis Rhagfyr 2021 o'i gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Fel y mae Rightmove wedi ei rybuddio, bydd prisiau tai yn parhau i godi nes y bydd mwy o ddewis ar gael ar y farchnad, felly mae angen gwirioneddol i ni atal yr oedi o ran adeiladau newydd yng Nghymru. Felly, a wnaiff y Gweinidog Newid Hinsawdd roi datganiad llafar ar y mater hwn? Gan fy mod i'n gwybod bod fy nghyd-Aelod James Evans wedi codi'r mater yn gynharach am y ffosffadau a'r tagfeydd sydd gennym ni bellach yn y cartrefi newydd sy'n cael eu cyflwyno. Felly, os byddai modd i ni gael datganiad ar hynny, rwy'n credu y byddai er budd y Senedd. Diolch.
The Member will be aware of our programme for government commitment in relation to house building. Whilst I do appreciate we have seen a drop, obviously the COVID pandemic will have had an impact on that, so we do hope that once we come out of the restrictions et cetera we will see more houses being built, because clearly that has had an impact. The issue that James Evans raised with the First Minister was very specific and you will have heard the First Minister's answer to his question.
Bydd yr Aelod yn ymwybodol o'n hymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu sy'n ymwneud ag adeiladu tai. Er fy mod i yn sylweddoli ein bod ni wedi gweld gostyngiad, mae'n amlwg y bydd pandemig COVID wedi cael effaith ar hynny, felly rydym ni yn gobeithio, pan fyddwn ni'n dod allan o'r cyfyngiadau ac yn y blaen, y byddwn ni'n gweld mwy o dai yn cael eu hadeiladu, oherwydd yn amlwg bod hynny wedi cael effaith. Roedd y mater y cododd James Evans â'r Prif Weinidog yn benodol iawn a byddwch chi wedi clywed ateb y Prif Weinidog i'w gwestiwn.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Yr eitem nesaf felly yw'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar COVID-19. A dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad—Eluned Morgan.
The next item therefore is the statement by the Minister for Health and Social Services on COVID-19. I call on the Minister to make her statement—Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Llywydd. Diolch am y cyfle.
Thank you very much, Llywydd. Thank you for the opportunity.
Thank you for the opportunity to update Members again this week on what is very clearly a very fast moving public health situation. Last week, I reported that there was a possibility cases could still peak over the next seven to 10 days, and since then we've been monitoring the situation very closely. During the past week, we have in fact seen some very clear signs of improvement, which suggests the measures we've taken are working. But I say this with caution. Over the last six weeks, we've seen how things can change really quickly, but we've always been clear that we would not impose restrictions on the people of Wales for any longer than necessary, and so we're acting on the evidence in front of us.
This week, overall case incidence has decreased to 572 per 100,000, with weekly test positivity at 35.8 per cent. As I advised last week, and have to reiterate, case numbers have been affected by the changes in the testing regime, and the fact we no longer require those who test positive on a lateral flow test to take a confirmatory PCR test. But the fall in cases we are seeing started a few days before this change to testing and the positivity rate is also falling. We must now rely on a broader range of measures to continue understanding this wave. It is therefore even more important for people to report the result of every lateral flow test they do, and self-isolate as soon as they test positive.
Based on Public Health Wales reports comparing early December to early January, we've seen a significant increase in lateral flow tests reported on gov.uk, with almost 200,000 additional tests reported in the week ending 9 January. This is a positive sign that the people of Wales are listening to the advice, taking tests more regularly and reporting the results.
The total number of people in hospital with COVID-19 is just over 1,100, and there are some early signs that the total number of COVID-19 patients in hospital is falling and the rate of admissions is starting to slow. Based on our most recent data, infections in Wales, Scotland and Northern Ireland, where more protective measures were put in place, are lower than in England, and there are now signs that the growth in infections in Wales is slowing down. For these reasons, the First Minister announced on Friday that the Cabinet has now agreed a road map to take us back to alert level 0, as long as we continue to see improvements in the public health situation over the next few weeks. We'll do this carefully and in a phased way to allow us to make sure the early signs of improvement continue before we make further changes.
Our first change was that, from Saturday, the number of people who can be present at outdoor events increased from 50 to 500.
Diolch am y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau unwaith eto yr wythnos hon am yr hyn sy'n amlwg iawn yn sefyllfa iechyd cyhoeddus sy'n symud yn gyflym iawn. Yr wythnos diwethaf, adroddais fod posibilrwydd y gallai achosion barhau i gyrraedd uchafbwynt yn ystod y saith i 10 diwrnod nesaf, ac ers hynny rydym ni wedi bod yn monitro'r sefyllfa yn ofalus iawn. Yn ystod yr wythnos diwethaf, rydym ni wedi gweld rhai arwyddion clir iawn o welliant mewn gwirionedd, sy'n awgrymu bod y mesurau yr ydym ni wedi eu cymryd yn gweithio. Ond rwy'n dweud hyn â phwyll. Yn ystod y chwe wythnos diwethaf, rydym ni wedi gweld sut y gall pethau newid yn gyflym iawn, ond rydym ni wedi bod yn glir drwy'r amser na fyddem ni'n gorfodi cyfyngiadau ar bobl Cymru am fwy o amser nag sydd ei angen, ac felly rydym ni'n gweithredu ar y dystiolaeth sydd o'n blaenau ni.
Yr wythnos hon, yn gyffredinol mae nifer yr achosion wedi gostwng i 572 ym mhob 100,000, gyda phrofion positif wythnosol yn 35.8 y cant. Fel y dywedais i yr wythnos diwethaf, ac yn gorfod ei ailadrodd, mae newidiadau i'r drefn brofi wedi effeithio ar niferoedd achosion, ynghyd â'r ffaith nad ydym yn ei gwneud yn ofynnol mwyach i'r rhai sy'n profi'n bositif ar brawf llif unffordd gael prawf PCR i gadarnhau. Ond dechreuodd y gostyngiad mewn achosion yr ydym ni'n ei weld ychydig ddyddiau cyn y newid hwn i'r drefn brofi ac mae'r gyfradd o brofion positif yn gostwng hefyd. Mae'n rhaid i ni bellach ddibynnu ar amrywiaeth ehangach o fesurau i barhau i ddeall y don hon. Felly, mae'n bwysicach byth i bobl adrodd canlyniad pob prawf llif unffordd y maen nhw'n ei wneud, a hunanynysu cyn gynted ag y byddan nhw’n profi'n bositif.
Yn seiliedig ar adroddiadau Iechyd Cyhoeddus Cymru sy'n cymharu dechrau mis Rhagfyr a dechrau mis Ionawr, rydym ni wedi gweld cynnydd sylweddol mewn profion llif unffordd yn cael eu hadrodd ar gov.uk, gyda bron i 200,000 o brofion ychwanegol yn cael eu hadrodd yn ystod yr wythnos a ddaeth i ben ar 9 Ionawr. Mae hwn yn arwydd cadarnhaol bod pobl Cymru yn gwrando ar y cyngor, yn gwneud y profion yn fwy rheolaidd ac yn adrodd y canlyniadau.
Cyfanswm y bobl yn yr ysbyty â COVID-19 yw ychydig dros 1,100, ac mae rhai arwyddion cynnar bod cyfanswm y cleifion COVID-19 yn yr ysbyty yn gostwng a bod cyfradd y derbyniadau yn dechrau arafu. Yn seiliedig ar ein data diweddaraf, mae nifer yr heintiau yng Nghymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon, lle y cafodd mesurau mwy amddiffynnol eu rhoi ar waith, yn is nag yn Lloegr, ac mae arwyddion bellach fod y twf mewn heintiau yng Nghymru yn arafu. Am y rhesymau hyn, cyhoeddodd y Prif Weinidog ddydd Gwener fod y Cabinet bellach wedi cytuno ar fap ffyrdd i'n tywys ni yn ôl i lefel rhybudd 0, cyn belled â'n bod ni'n parhau i weld gwelliannau yn sefyllfa iechyd y cyhoedd yn ystod yr wythnosau nesaf. Byddwn yn gwneud hyn yn ofalus ac mewn ffordd raddol er mwyn ein galluogi i sicrhau bod yr arwyddion cynnar o welliant yn parhau cyn i ni wneud newidiadau eraill.
Ein newid cyntaf oedd bod nifer y bobl a all fod yn bresennol mewn digwyddiadau awyr agored wedi cynyddu o 50 i 500 o ddydd Sadwrn ymlaen.
Os bydd y sefyllfa o ran iechyd y cyhoedd yn parhau i wella, o ddydd Gwener yma, 21 Ionawr ymlaen, bydd pob gweithgaredd awyr agored yn cael ei symud i lefel rhybudd 0. Mae hyn yn golygu na fydd cyfyngiadau ar y niferoedd all gymryd rhan mewn gweithgareddau yn yr awyr agored. Gall torfeydd ddychwelyd i ddigwyddiadau chwaraeon awyr agored, bydd mannau lletygarwch awyr agored yn gallu gweithredu heb fesurau ychwanegol, ond fe fydd angen pàs COVID cyn cael mynediad i ddigwyddiadau awyr agored mawr. Yna, o ddydd Gwener 28 Ionawr ymlaen, ein bwriad yw symud i lefel rhybudd 0 ar gyfer pob gweithgaredd dan do. Mae hyn yn golygu y gall clybiau nos ailagor ac ni fydd hi'n ofyniad cyfreithiol i weithio o gartref, er y byddwn ni'n parhau i argymell hynny. Yn yr un modd â digwyddiadau awyr agored mawr, bydd yn dal i fod angen pàs COVID cyn cael mynediad i ddigwyddiadau mawr, clybiau nos, sinemâu, theatrau a neuaddau cyngerdd.
Rŷn ni nawr yn cymryd ein camau cyntaf yn ôl at lefel rhybudd 0. Rŷn ni'n gallu gwneud hyn gan fod pobl Cymru wedi gwneud yr hyn rŷn ni wedi gofyn iddyn nhw ei wneud i sicrhau eu diogelwch nhw a'u hanwyliaid. Mae hefyd yn bwysig yn cydnabod bod ein rhaglen frechu wych yn allweddol i'n galluogi ni i symud ymlaen. Mae mwy na 1.7 miliwn o unigolion yng Nghymru wedi cael dos o'r brechlyn atgyfnerthu. Heb amheuaeth, mae'r ymdrech aruthrol hon wedi rhoi amddiffyniad ychwanegol i bob un ohonom ni yn erbyn yr omicron. Hoffwn bwysleisio unwaith eto nad yw hi byth yn rhy hwyr i gael eich brechu. Dwi am ei gwneud hi'n glir y byddwn ni'n parhau i annog pawb sy'n gymwys i gael eu brechiad a'u brechiad atgyfnerthu. Mae hyn yn achub bywydau, yn cadw'r pandemig dan reolaeth ac yn diogelu ein gwasanaeth iechyd.
Llywydd, er bod y neges heddiw yn eithaf cadarnhaol ac yn optimistaidd, mae'n rhaid imi bwysleisio nad yw hyn yn golygu bod y pandemig drosodd. Mae omicron yn dal i fod gyda ni ac mae'n rhaid inni barhau i fonitro'r sefyllfa o ran iechyd y cyhoedd wrth i'r cyfyngiadau hyn ddechrau llacio. Ond, hoffwn ddiolch unwaith eto i bobl Cymru, ein gwasanaeth iechyd, ein gwasanaethau cyhoeddus, ein busnesau a phawb sydd wedi gweithio mor galed i'n diogelu ni. Heb ddealltwriaeth a chydweithrediad pawb yng Nghymru, ni fyddem ni'n gallu symud ymlaen yn y ffordd rŷn ni nawr yn bwriadu ac yn gobeithio gwneud dros yr wythnosau nesaf. Diolch yn fawr, Llywydd.
If the public health situation continues to improve, from this Friday 21 January onwards, all outdoor activities will move to alert level 0. This means no limits on the numbers who can take part in outdoor activities, crowds can return to outdoor sporting events, and outdoor hospitality venues will be able to operate without additional measures. However, the COVID pass will be required for entry to larger outdoor events. Then, from Friday 28 January onwards, our intention is to move to alert level 0 for all indoor activities. This means that nightclubs will be able to reopen and it will no longer be a legal requirement to work from home, although we will continue to recommend doing so. As with larger outdoor events, the COVID pass will continue to be required to enter large events, nightclubs, cinemas, theatres and concert halls.
We are now taking our first steps back towards alert level 0, and we are able to do this because the people of Wales have taken the steps we have asked them to take to keep themselves and their loved ones safe. It is also important to recognise and acknowledge that our fantastic vaccination programme is key to how we are able to move forward. Over 1.7 million individuals in Wales have received a booster vaccine dose. This huge effort has no doubt given us all extra protection against omicron. I wish to reiterate once again that it is never too late to be vaccinated. I want to make it clear that we will continue to encourage everyone eligible to have their vaccinations and boosters. This is saving lives, it's controlling the pandemic and it's safeguarding our NHS.
Llywydd, even though today's message is fairly positive and optimistic, I have to emphasise that this doesn't mean that the pandemic is over. Omicron is still with us and we have to continue to monitor the public health situation as these restrictions begin to ease. However, I do want to thank once again the people of Wales, our NHS, our public services, our businesses and all of those who have worked so hard to protect us. Without the understanding and co-operation of everyone in Wales, we wouldn't be able to move forward in the way we are now planning to do and in the way that we hope to do over the coming weeks. Thank you very much, Llywydd.
Can I thank the Minister for her earlier briefing to me and colleagues? That was appreciated, Minister. And, of course, thank you for your statement today, much of which, of course, we know from the press conference last Friday from the First Minister.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei sesiwn friffio yn gynharach i mi a fy nghyd-Aelodau? Roedd hynny wedi ei werthfawrogi, Gweinidog. Ac, wrth gwrs, diolch i chi am eich datganiad heddiw, yr oedd llawer ohono yn hysbys i ni, wrth gwrs, o'r gynhadledd i'r wasg ddydd Gwener diwethaf gan y Prif Weinidog.
Can I ask about the isolation period first of all, Minister? I was a bit disappointed that we didn't have anything on that today in the statement. We know that the UK Health Security Agency has found that most people are not infectious after five days and we know that the UK Government has reduced the period from seven to five days, albeit that you have to have a negative on the fifth day. Clearly, there are huge advantages of reducing that period for public services, particularly health services that are under huge pressure, as they are so very much here in Wales. So, can you give us an indication of when you will be making an announcement on reducing that isolation period and your considerations on that? Clearly, at some point, there'll be no isolation period. We're not there yet, but we will be at that point at some point in time.
Given that the omicron variant has subsided so quickly, you stated in your statement today that it is welcome news, and I agree that it's very welcome news, of course, in that regard. But we have seen case rates plummeting about as quickly as they arrived, which is good news, but, in that regard, I would ask, and you would expect me to ask, about the Government's timing on lifting restrictions, which are economically damaging—and we know that, of course—and, I would suggest, clinically unnecessary to have restrictions, particularly on hospitality and sporting events. Can I ask you why you did not end restrictions at the same time? They were introduced at the same time, so why were they not lifted at the same time, given that the case rates plummeted as quickly as they came in? And you would expect me to ask this question, Minister, but do you believe that the restrictions that were put in place were an overreaction? I expect that you expected me to ask that question.
I am concerned, Minister, about some of the messaging given to the Senedd and the Welsh public. Last Tuesday, and I'm quoting you here, you said this:
'We are in the middle of the storm at the moment; now is not the time to talk about dismantling the protection measures we've put in place.'
That was just last Tuesday. So, we couldn't even talk about them last Tuesday, and then, two days later, the First Minister announced the rolling back of some of the restrictions. We know, as well, that hospitalisation rates are nearly a third of the delta variant this time last year, and death rates stood at one nineteenth, compared to the same period of time. So, this is why I ask the question about the overreaction and your words in this regard.
The First Minister said last month that, in January, half of the UK population could be ill with COVID. Of course, that has not happened and we're not out of January yet, but no-one is suggesting that that is the case now. But, of course, the First Minister stated that based on the data presented to him and based on the modelling, so I understand that. But can I ask, the weight that you apply when making decisions to modelling, particularly modelling on the worst-case scenarios, what analysis does the Government do of the modelling after the event in terms of checking for accuracy against actually what happened? And do you think that it's time to have a wider review of how modelling is conducted and, more importantly, the weight that is attached to it against the other balances that have to be taken into account as well?
I looked back at your comments last week, Minister, when I asked you about your plans in terms of living with COVID for the future, and you were a little shocked that I was asking those questions and suggesting that this wasn't the time to be talking about these things. But, of course, I know that the UK Labour Party has also discussed living with COVID. So, I'm hoping I can ask you this question in a way that gets a clearer answer this week: what are your plans in terms of living with COVID? The public does not want to be under the threat of having restrictions winter after winter, and you won't want that either, Minister, so can we have a little bit more information about your plans for living with COVID?
And finally, Minister, the last question I will ask you is about the fastest way to get a vaccine certification. You said that the digital NHS COVID pass service remains the fastest way to get proof of vaccine certification. That's not the case for many people. Three constituents of mine—one in Edinburgh—can't get the pass, can't get a 'fully vaccinated' certificate, because one vaccination was in Newtown, one was in Edinburgh, and a similar position for somebody in France. And a constituent last week was not able to get their certification because they're taking their young child, for health reasons, for urgent health treatment, to another part of Europe, and it's the last thing the family needed that they are not able to get their vaccination certification due to apps not working in conjunction with other countries. So, can I ask you, in that regard, why are we lagging behind on the Welsh NHS app, and when can we expect to be in a position where these issues are resolved? Can you give us a date on that particular issue and when we're going to see the app working as it should be, Minister?
A gaf i ofyn am y cyfnod ynysu yn gyntaf, Gweinidog? Roeddwn i wedi fy siomi braidd nad oedd gennym ni ddim ar hynny yn y datganiad heddiw. Rydym ni'n gwybod bod Asiantaeth Diogelwch Iechyd y DU wedi canfod nad yw'r rhan fwyaf o bobl yn heintus ar ôl pum diwrnod ac rydym ni'n gwybod bod Llywodraeth y DU wedi lleihau'r cyfnod o saith i bum diwrnod, er bod yn rhaid i chi gael prawf negatif ar y pumed diwrnod. Yn amlwg, mae manteision enfawr o leihau'r cyfnod hwnnw ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus, yn enwedig gwasanaethau iechyd sydd o dan bwysau aruthrol, fel y maen nhw yn fawr iawn yma yng Nghymru. Felly, a allwch chi roi syniad i ni pryd y byddwch chi'n gwneud cyhoeddiad ar leihau'r cyfnod ynysu hwnnw a'ch ystyriaethau ynghylch hynny? Yn amlwg, ar ryw adeg, ni fydd unrhyw gyfnod ynysu. Nid ydym ni yno eto, ond byddwn ni yn cyrraedd y pwynt hwnnw rywbryd.
O ystyried bod yr amrywiolyn omicron wedi cilio mor gyflym, fe wnaethoch chi ddweud yn eich datganiad heddiw ei fod yn newyddion i'w groesawu, ac rwy'n cytuno ei fod yn newyddion i'w groesawu'n fawr, wrth gwrs, yn hynny o beth. Ond rydym ni wedi gweld cyfraddau achosion yn plymio mor gyflym ag y gwnaethon nhw gyrraedd, sydd yn newyddion da, ond, yn hynny o beth, rwy'n gofyn, a byddech chi'n disgwyl i mi ofyn, am amseriad y Llywodraeth ar godi cyfyngiadau, sy'n niweidiol yn economaidd—ac rydym ni'n gwybod, wrth gwrs—ac rwy'n awgrymu, bod cael cyfyngiadau yn ddiangen yn glinigol, yn enwedig ar ddigwyddiadau lletygarwch a chwaraeon. A gaf i ofyn i chi pam na wnaethoch chi ddod â'r cyfyngiadau i ben ar yr un pryd? Cawson nhw eu cyflwyno ar yr un pryd, felly pam na chawson nhw eu dileu ar yr un pryd, o gofio bod y cyfraddau achosion wedi plymio mor gyflym ag y daethon nhw? A byddech chi'n disgwyl i mi ofyn y cwestiwn hwn, Gweinidog, ond a ydych chi'n credu bod y cyfyngiadau a gafodd eu rhoi ar waith yn orymateb? Rwy'n tybio eich bod chi wedi disgwyl i mi ofyn y cwestiwn hwnnw.
Rwy'n pryderu, Gweinidog, ynghylch rhai o'r negeseuon y mae'r Senedd a'r cyhoedd yng Nghymru yn eu cael. Ddydd Mawrth diwethaf, ac rwy'n eich dyfynnu chi yn y fan yma, fe wnaethoch chi ddweud hyn:
'Rydym ni yng nghanol y storm ar hyn o bryd; nid nawr yw'r amser i siarad am ddod i ben â'r mesurau amddiffyn yr ydym ni wedi eu rhoi ar waith.'
Dim ond dydd Mawrth diwethaf oedd hynny. Felly, nid oeddem ni'n cael siarad amdanyn nhw hyd yn oed ddydd Mawrth diwethaf, ac yna, ddeuddydd yn ddiweddarach, cyhoeddodd y Prif Weinidog y byddai rhai o'r cyfyngiadau'n dod i ben. Rydym ni'n gwybod hefyd fod cyfraddau derbyniadau i'r ysbyty bron i draean o'r amrywiolyn delta yr adeg hon y llynedd, a bod cyfraddau marwolaeth yn un rhan mewn pedair ar bymtheg, o'i gymharu â'r un cyfnod o amser. Felly, dyma pam yr wyf i'n gofyn y cwestiwn am y gorymateb a'ch geiriau chi yn hyn o beth.
Dywedodd y Prif Weinidog fis diwethaf, ym mis Ionawr, y gallai hanner poblogaeth y DU fod yn sâl â COVID. Wrth gwrs, nid yw hynny wedi digwydd ac nid ydym ni wedi dod i ddiwedd mis Ionawr eto, ond nid oes neb yn awgrymu bod hynny'n wir bellach. Ond, wrth gwrs, dywedodd y Prif Weinidog hynny ar sail y data a oedd wedi eu cyflwyno iddo ef ac ar sail y modelu, felly rwy'n deall hynny. Ond a gaf i ofyn, y pwysau yr ydych chi'n ei roi ar fodelu wrth wneud penderfyniadau, yn enwedig modelu'r senarios gwaethaf, pa ddadansoddiad y mae'r Llywodraeth yn ei gynnal o'r modelu ar ôl y digwyddiad o ran cadarnhau cywirdeb o'i gymharu â'r hyn a ddigwyddodd mewn gwirionedd? Ac a ydych chi'n credu ei bod yn bryd cael adolygiad ehangach o sut y mae modelu yn cael ei gynnal ac, yn bwysicach, y pwysau sydd ynghlwm wrtho o'i gymharu â'r ystyriaethau eraill y mae'n rhaid eu cydbwyso hefyd?
Edrychais yn ôl ar eich sylwadau yr wythnos diwethaf, Gweinidog, pan ofynnais i chi am eich cynlluniau o ran byw â COVID yn y dyfodol, ac roeddech chi wedi synnu braidd fy mod i'n gofyn y cwestiynau hynny ac yn awgrymu nad dyma'r amser i siarad am y pethau hyn. Ond, wrth gwrs, rwy'n gwybod bod Plaid Lafur y DU wedi trafod byw â COVID hefyd. Felly, rwy'n gobeithio y caf i ofyn y cwestiwn hwn i chi mewn ffordd sy'n cael ateb cliriach yr wythnos hon: beth yw eich cynlluniau o ran byw â COVID? Nid yw'r cyhoedd yn dymuno bod dan fygythiad cyfyngiadau o un gaeaf i'r nesaf, ac ni fyddwch chi'n dymuno hynny chwaith, Gweinidog, felly a gawn ni ychydig mwy o wybodaeth am eich cynlluniau ar gyfer byw â COVID?
Ac yn olaf, Gweinidog, mae'r cwestiwn olaf y byddaf i'n ei ofyn i chi yn ymwneud â'r ffordd gyflymaf o gael tystysgrif brechu. Fe wnaethoch chi ddweud mai gwasanaeth pàs COVID digidol y GIG yw'r ffordd gyflymaf o hyd o gael prawf o ardystiad brechlyn. Nid yw hynny'n wir i lawer o bobl. Ni all tri o fy etholwr i—un yng Nghaeredin—gael y pàs, gael tystysgrif 'wedi'i frechu'n llawn', oherwydd cafodd un brechiad yn y Drenewydd, ac un yng Nghaeredin, ac mae sefyllfa debyg i rywun yn Ffrainc. Ac nid oedd etholwr yr wythnos diwethaf yn gallu cael ei ardystio oherwydd ei fod yn mynd â'i blentyn ifanc, am resymau iechyd, ar gyfer triniaeth iechyd brys, i ran arall o Ewrop, a'r peth olaf yr oedd ei angen ar y teulu oedd eu bod yn methu â chael eu hardystiad brechu oherwydd nad yw apiau yn gweithio ar y cyd â gwledydd eraill. Felly, a gaf i ofyn i chi, yn hynny o beth, pam ydym ni ar ei hôl hi o ran ap GIG Cymru, a phryd y gallwn ni ddisgwyl bod mewn sefyllfa lle caiff y materion hyn eu datrys? A allwch chi roi dyddiad i ni ar y mater penodol hwnnw a phryd y byddwn ni'n gweld yr ap yn gweithio fel y dylai fod, Gweinidog?
Thanks very much, Russell. First of all, on the isolation period, you'll be aware, Russell, that we've already reduced that from 10 to seven days, and the UK Health Security Agency, interestingly enough, their evidence previously was very robust on the fact that they wanted to stick at seven. Now, my understanding is that the underlying evidence on this has not changed. I still haven't seen the analysis on which that decision has been made, so I'm waiting for advice on that. You say, Russell, that most has gone after five days. That's true, but 30 per cent of people are still carrying the infection after five days. So, that's quite a lot of people. So, if you want to be sending people back into workplaces after five days and 30 per cent of them are in that situation, then I do think we need to give that some pretty serious thought. We will be looking at the evidence on this. My analysis from just watching what's going on in England is that, actually, this is a political call and it's a judgment call that they're making not on the basis of science and evidence, not on the basis of changed science and evidence, but on the basis of the pressure that the NHS and other services are under at the moment. So, it's more of a political judgment. Now, we have to assess the risks. We may be in a different situation in terms of risk, but let's be absolutely clear: there is a risk if we're sending people back into workplaces and 30 per cent of them potentially could be carrying the virus. That's another risk you have to consider. Now, we'll be looking at that data over the next few days and making a judgment on that by the end of this week.
You're absolutely right that case rates are plummeting, which is great. And it was very interesting of you to ask about lifting restrictions and why aren't we lifting them earlier. Well, the reason is because we're still at really high rates. Now, they're much better than they were a week ago, but we're still at 572 cases per 100,000. Now, if we were in that situation in the middle of August last year, we'd have been throwing our hands up in the air, saying, 'My God, these are high rates'. So, we've just got to just be aware that we're not out of the woods on this yet. These are really, really high rates still; they're just not as high as they were a week ago. And I do think that as to asking did we overreact, I've got to tell you that our initial analysis, and it is very much initial analysis, does suggest that, although about 170,000 people in Wales had COVID at one point—that's enough people to fill the millennium stadium about two and a quarter times—had we not brought in restrictions, we'd have had an extra 69,000 people with COVID. So, that's enough to almost fill the millennium stadium again, had we followed what happened in London with them reaching the kind of rates that they got to where they didn't put any restrictions in place. So, that's our initial analysis. I'm hoping that we'll be able to do a bit more number crunching around that. And, obviously, it is appropriate for us to analyse after the event—you're absolutely right. We are very keen to learn—we're all learning here. This is a new variant; nobody had heard of omicron only a month and a half ago. And so, what we were doing, we were depending on modelling that was using imperfect data to address and to determine what that modelling looked like. So, we did peak earlier than expected, we didn't see as many hospitalisations as we had feared, so some of that modelling, perhaps, wasn't where we thought it might be, but in a good way, but also what that means is that, actually, had we followed some of the judgments that people were asking us to consider, which were to lock down even further, that may have been an overreaction. But I think we got it just about right, and obviously time will tell if we got it just about right. But what I can tell you, Russell, is that the people of Wales think that the First Minister of Wales is comfortably the most popular leader in the United Kingdom. So, his judgment is something that the people of Wales certainly appreciate. Boris Johnson was on about 39 per cent—how the hell he got 39 per cent is beyond me—but Mark Drakeford was well ahead of him and even Nicola Sturgeon on 57 per cent, so very pleased to see that.
The other points you made were on living with COVID. At some point, yes, you're absolutely right, we've got to live with COVID, but I think there are some issues that we need to consider. One is the waning of vaccinations, which is something that we're not quite clear on with omicron yet. So, we haven't seen to what extent that booster will be protecting us in future and the other thing is, potentially, another wave that will come. Most of the waves we've had have another wave that follows them, so, who knows, is there going to be another wave? So, we've got to live with it, but how we live with it, to what extent we live with it, who do we protect and how do we protect them, all of those things are things that, clearly, we are having constant discussions on.
On the digital certification, the systems between England and Wales speak to each other quite well; the systems between Wales and Scotland don't. So, there's constant work being done on that: it is difficult. The apps—. It's not a Welsh thing, this, the English apps don't speak to them either and, actually, most of that digital work is being done on our behalf by the UK Government, so maybe, Russell, you could ask them to help us out on that as well. But, certainly, we are hoping that we can get a better situation on that. The booster does show on the COVID app, but it doesn't show on the QR code yet, but I think that's supposed to change around about 6 February.
Diolch yn fawr iawn, Russell. Yn gyntaf, o ran y cyfnod ynysu, byddwch chi'n ymwybodol, Russell, ein bod ni eisoes wedi lleihau hynny o 10 i saith diwrnod, ac roedd Asiantaeth Diogelwch Iechyd y DU, yn ddigon diddorol, roedd ei thystiolaeth yn gadarn iawn yn flaenorol ar y ffaith ei bod yn dymuno cadw at saith. Nawr, rwyf i ar ddeall nad yw'r dystiolaeth sylfaenol ar hyn wedi newid. Nid wyf i wedi gweld o hyd y dadansoddiad y cafodd y penderfyniad hwnnw ei seilio arno, felly rwy'n aros am gyngor ar hynny. Rydych chi'n dweud, Russell, fod y rhan fwyaf wedi mynd ar ôl pum niwrnod. Mae hynny'n wir, ond mae 30 y cant o bobl dal i gario'r haint ar ôl pum diwrnod. Felly, mae hynny'n gryn dipyn o bobl. Felly, os ydych chi'n awyddus i fod yn anfon pobl yn ôl i weithleoedd ar ôl pum diwrnod a bod 30 y cant ohonyn nhw yn y sefyllfa honno, yna rwyf i yn credu bod angen i ni ystyried hynny yn eithaf difrifol. Byddwn yn ystyried y dystiolaeth ar hyn. Fy nadansoddiad i, o wylio'r hyn sy'n digwydd yn Lloegr yw bod hwn, mewn gwirionedd, yn alwad wleidyddol ac mae'n alwad barn nad ydyn nhw'n ei gwneud ar sail gwyddoniaeth a thystiolaeth, nid ar sail gwyddoniaeth a thystiolaeth sydd wedi newid, ond ar sail y pwysau sydd ar y GIG a gwasanaethau eraill ar hyn o bryd. Felly, mae'n fwy o farn wleidyddol. Nawr, mae'n rhaid i ni asesu'r risgiau. Efallai ein bod ni mewn sefyllfa wahanol o ran risg, ond gadewch i ni fod yn gwbl glir: mae perygl os ydym yn anfon pobl yn ôl i weithleoedd a gallai 30 y cant ohonyn nhw fod yn cario'r feirws. Mae hynny'n risg arall y mae'n rhaid i chi ei hystyried. Nawr, byddwn yn ystyried y data hynny yn ystod y dyddiau nesaf ac yn gwneud dyfarniad ar hynny erbyn diwedd yr wythnos hon.
Rydych chi'n hollol gywir bod cyfraddau achosion yn plymio, sy'n wych. Ac roedd yn ddiddorol iawn i chi ofyn am godi cyfyngiadau a pham nad ydym yn eu codi'n gynharach. Wel, y rheswm yw ein bod gennym ni gyfraddau uchel iawn o hyd. Nawr, maen nhw'n llawer gwell nag yr oedden nhw wythnos yn ôl, ond mae gennym ni 572 o achosion ym mhob 100,000 o hyd. Nawr, pe baem ni yn y sefyllfa honno ganol mis Awst y llynedd, byddem ni wedi bod yn taflu ein dwylo i fyny yn yr awyr, gan ddweud, 'Duw, mae'r rhain yn gyfraddau uchel'. Felly, mae'n rhaid i ni fod yn ymwybodol nad ydym ni allan o berygl eto. Mae'r rhain yn gyfraddau uchel iawn o hyd; ond nid ydyn nhw mor uchel ag yr oedden nhw wythnos yn ôl. Ac rwyf i yn credu, o ran gofyn a wnaethom ni orymateb, fod yn rhaid i mi ddweud wrthych chi fod ein dadansoddiad cychwynnol, a dadansoddiad cychwynnol ydyw yn wir, yn awgrymu, er bod tua 170,000 o bobl yng Nghymru wedi cael COVID ar un adeg—mae hynny'n ddigon o bobl i lenwi stadiwm y mileniwm tua dwywaith a chwarter—pe na fyddem ni wedi cyflwyno cyfyngiadau, y byddem ni wedi cael 69,000 o bobl ychwanegol â COVID. Felly, mae hynny'n ddigon i lenwi stadiwm y mileniwm eto bron, pe byddem ni wedi dilyn yr hyn a ddigwyddodd yn Llundain a'r math o gyfraddau y gwnaethon nhw eu cyrraedd pan na wnaethon nhw roi unrhyw gyfyngiadau ar waith. Felly, dyna ein dadansoddiad cychwynnol. Rwy'n gobeithio y byddwn yn gallu gwneud ychydig mwy o ddadansoddi o amgylch hynny. Ac, yn amlwg, mae yn briodol i ni ddadansoddi ar ôl y digwyddiad—rydych chi'n hollol gywir. Rydym yn awyddus iawn i ddysgu—rydym ni i gyd yn dysgu yma. Amrywiolyn newydd yw hwn; nid oedd neb wedi clywed am omicron mis a hanner yn ôl. Ac felly, yr hyn yr oeddem ni'n ei wneud, roeddem ni'n dibynnu ar fodelu a oedd yn defnyddio data amherffaith i fynd i'r afael ag ef ac i benderfynu sut yr oedd y modelu hwnnw yn edrych. Felly, fe wnaethom ni gyrraedd uchafbwynt yn gynharach na'r disgwyl, ni wnaethom ni wedi gweld cynifer o dderbyniadau i'r ysbytai ag yr oeddem ni wedi ei ofni, felly nid oedd rhywfaint o'r modelu hwnnw, efallai, yn y man yr oeddem yn meddwl y gallai fod, ond mewn ffordd dda, ond hefyd, yr hyn y mae hynny'n ei olygu mewn gwirionedd yw pe byddem ni wedi dilyn rhai o'r dyfarniadau yr oedd pobl yn gofyn i ni eu hystyried, sef cyflwyno cyfyngiadau llymach, efallai y byddai hynny wedi bod yn orymateb. Ond rwy'n credu ein bod ni wedi gwneud pethau'n iawn fwy neu lai, ac yn amlwg amser a ddengys a oeddem ni wedi ei gael yn iawn fwy neu lai. Ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi, Russell, yw bod pobl Cymru o'r farn mai Prif Weinidog Cymru, yn hawdd, yw'r arweinydd mwyaf poblogaidd yn y Deyrnas Unedig. Felly, mae ei farn ef yn sicr yn rhywbeth y mae pobl Cymru yn ei gwerthfawrogi. Roedd Boris Johnson ar oddeutu 39 y cant—mae sut ddiawl y cafodd 39 y cant y tu hwnt i mi—ond roedd Mark Drakeford ymhell o'i flaen ef a Nicola Sturgeon hyd yn oed ar 57 y cant, felly rydym yn falch iawn o weld hynny.
Roedd y pwyntiau eraill y gwnaethoch chi yn ymwneud â byw â COVID. Ar ryw bwynt, bydd, rydych chi'n llygad eich lle, bydd yn rhaid i ni fyw â COVID, ond rwy'n credu bod rhai materion y mae angen i ni eu hystyried. Un yw brechiadau'n gwanhau, sy'n rhywbeth nad ydym ni'n hollol glir yn ei gylch o ran omicron ar hyn o bryd. Felly, nid ydym ni wedi gweld i ba raddau y bydd y brechlyn atgyfnerthu hwnnw yn ein hamddiffyn ni yn y dyfodol a'r peth arall, o bosibl, yw ton arall a fydd yn dod. Mae ton arall wedi dilyn y rhan fwyaf o'r tonnau yr ydym ni wedi eu cael, felly, pwy a ŵyr, a fydd ton arall? Felly, mae'n rhaid i ni fyw ag ef, ond mae sut yr ydym yn byw ag ef, i ba raddau yr ydym yn byw ag ef, pwy yr ydym yn eu diogelu a sut yr ydym yn eu diogelu, mae'r holl bethau hynny'n bethau sydd, yn amlwg, yn cael eu trafod yn gyson.
O ran yr ardystiad digidol, mae'r systemau rhwng Cymru a Lloegr yn siarad â'i gilydd yn eithaf da; nid yw'r systemau rhwng Cymru a'r Alban yn gwneud hynny. Felly, mae gwaith cyson yn cael ei wneud ar hynny: mae'n anodd. Yr apiau—. Nid peth Cymru yw hyn, nid yw apiau Lloegr yn siarad â nhw chwaith ac, mewn gwirionedd, mae'r rhan fwyaf o'r gwaith digidol hwnnw yn cael ei wneud ar ein rhan ni gan Lywodraeth y DU, felly efallai, Russell, y gallech chi ofyn iddyn nhw ein helpu ni ar hynny hefyd. Ond, yn sicr, rydym ni yn gobeithio y gallwn ni gael gwell sefyllfa o ran hynny. Mae'r brechlyn atgyfnerthu yn dangos ar yr ap COVID, ond nid yw'n dangos ar y cod QR hyd yn hyn, ond rwy'n credu bod disgwyl i hynny i newid tua 6 Chwefror.
Does dim llawer iawn o sylwadau gen i i'w gwneud heddiw, mewn difrif. Wythnos yn ôl, roeddwn i'n galw ar y Gweinidog i roi tipyn mwy o sylw i'r arwyddion positif oedd, roeddwn i'n sicr yn credu, yn dechrau dod i'r amlwg yn ôl yr ystadegau. Mi oedd hi braidd yn gyndyn i wneud hynny bryd hynny, a dwi'n deall, wrth gwrs, mai bod yn bwyllog oedd hi, ond mi oedd pethau yn dechrau edrych yn well ac, yn wir, mae pethau'n edrych yn llawer gwell erbyn hyn, a dwi'n ddiolchgar am y briff a gefais i efo cyd-aelodau'r pwyllgor iechyd amser cinio heddiw yn cadarnhau bod y prif fesuryddion i gyd yn edrych yn sylweddol well a bod pethau'n cyflymu hefyd o ran y broses wella.
Erbyn wythnos i ddydd Gwener, rŵan, mi fyddwn ni mewn sefyllfa lle bydd y rheoliadau diweddaraf wedi cael eu codi, a dwi yn croesawu hynny, ond mi hoffwn innau ofyn pa ystyriaeth fydd yn cael ei rhoi i symud ynghynt na hynny, hyd yn oed. Oes yna le i dynnu newidiadau ymlaen? Achos yr argraff dwi'n ei chael ydy bod pethau yn cyflymu a chyflymu o ran dod allan o'r don yma, felly mi fyddai hyd yn oed ychydig o ddyddiau yn gallu gwneud gwahaniaeth. Dwi'n meddwl am y sector lletygarwch, er enghraifft, sydd wedi cael ei tharo yn drwm, a dwi wrth gwrs yn apelio arnoch chi i weithio efo Gweinidog yr Economi—dwi'n ei weld yntau yn y Senedd rithiol yma y prynhawn yma—i sicrhau bod pob cymorth posib i'w gyfeirio at y sector honno, ac unrhyw sectorau eraill sy'n dioddef, yn eu cyrraedd nhw mor fuan â phosib.
Rydw innau hefyd eisiau jest gofyn am sylw pellach eto, os caf i, ar y gwaith sy'n cael ei wneud i asesu'r amser hunanynysu presennol. Mi fydd y Gweinidog, fel minnau, dwi'n gwybod, yn edrych ymlaen nid yn unig i'w gael i lawr i bum diwrnod o saith, ond i'w gael lawr i ddim, fel bod dim angen hunanynysu o gwbl, ond yn bwyllog rydyn ni'n gorfod gwneud hyn. Mae'n bwysig, dwi'n meddwl, ein bod ni'n deall beth ydy'r balans o ystyriaethau, o ran tystiolaeth feddygol bur o ran pa mor heintus ydy pobl a phryd ac ystyriaethau eraill, economaidd ac ati. Dwi'n nodi, serch hynny, fod Sefydliad Iechyd y Byd yn nerfus iawn ynglŷn â lleihau'r amser ynysu ar hyn o bryd. Mater o falans ydy o.
Rydw innau hefyd eisiau apelio am dynhau a chyflymu'r broses tuag at gael ap NHS Cymru sydd yn gweithio'n iawn efo'r holl elfennau o frechiadau booster arnyn nhw. Roeddwn i'n siarad neu wedi cael e-bost gan riant y diwrnod o'r blaen a oedd yn methu cael gafael ar unrhyw wybodaeth am ba booster a gafodd ei blentyn er mwyn gallu defnyddio'r wybodaeth yna er mwyn teithio a chael COVID pàs ac ati. Mae yna waith mawr i'w wneud o hyd, dwi'n meddwl, ar dynhau ein prosesau digidol ni a sicrhau bod gennym ni'r twls sy'n angenrheidiol erbyn hyn i'n cael ni gyd drwy'r pandemig yma.
I don't have very many comments to make today, truth be told. A week ago, I was calling on the Minister to give greater attention to the positive signs that I certainly thought were coming to the fore according to the statistics. She was reluctant to do that, but I understand, of course, that she was being cautious, but things were starting to look better and, indeed, things look much better now, and I'm very grateful for the briefing that I had with fellow members of the health committee at lunch time today to confirm that the main indicators are all looking significantly better and that the situation is accelerating in terms of the improvement process.
By a week on Friday now, we'll be in a situation where the latest regulations will have been lifted, and I welcome that, but I would like to ask what consideration will be given to moving more swiftly than that, even. Is there room to make changes sooner? Because the impression I get is that things are accelerating in terms of emerging from this wave, so even a few days could make a difference. I'm thinking about the hospitality sector, for example, which has been hit particularly hard, and I urge you to work with the Minister for Economy—I see the Minister in this virtual Senedd this afternoon—to ensure that all possible support is being given to that sector, and any other sector that is suffering, and that that support is given as soon as possible.
I, too, want to ask for further comment again, if I may, on the work that is being done to assess the current self-isolation period. The Minister, like myself, I know, will be looking forward to not only getting it down to five days from seven, but to getting it down to zero, so that we don't need to self-isolate at all, but I know that we need to proceed with caution on that. It is important, I think, that we understand what the balance of considerations is, in terms of the pure medical evidence as to how infectious people are and when and other considerations, economic considerations and so on. I do note, despite that, that the WHO is very nervous about decreasing the self-isolation period at present. It is a matter of balance, of course.
I want to appeal for accelerating the process towards getting the NHS Wales app working properly with all of those elements of booster vaccines. I received an e-mail from a parent the other day who couldn't access any information about what booster their child had received so that they could use that information for travel and for a COVID pass and so on. There is a job of work to be done, I think, on our digital processes and ensuring that we do have the tools that we need to get us all through this pandemic.
Diolch yn fawr, Rhun. Jest i ymateb yn glou i Russ—.
Thank you very much, Rhun. Just to respond quickly to Russ—.
Sorry, Russ, I did suggest that the COVID pass QR code would be ready on 6 February; it was 8 February. Just so that I've corrected that already.
Mae'n ddrwg gen i, Russ, fe wnes i awgrymu y byddai cod QR pàs COVID yn barod ar 6 Chwefror; 8 Chwefror oedd hi. Dim ond er mwyn i mi fod wedi cywiro hynny'n barod.
Rhun, a ydy e'n bosibl i symud yn gynt na hynny? Dwi'n gyndyn i ddweud 'ydy' achos un o'r pethau rŷn ni'n poeni amdanynt yw dydyn ni ddim cweit wedi gweld beth sy'n digwydd gyda'r ysgolion eto. Mae yna arwyddion mewn rhai llefydd eraill ein bod ni'n gweld cynnydd yn y niferoedd yn yr ysgolion, yn mynd i fyny, felly'r gofid yw a ydy hwnna'n mynd i ddechrau wedyn mynd i mewn i'r oedolion a'r bobl hŷn. So, ni jest eisiau cadw golwg ar hynny cyn ein bod ni'n edrych ar hynny, ond yn amlwg y pwynt oedd dangos i bobl beth yw'r cyfeiriad—i roi route-map—a dwi'n meddwl bod hwnna wedi bod yn bwysig. Mae pobl yn gwybod ble mae'r diwedd. Felly, wrth gwrs rŷn ni'n ymwybodol bod pob diwrnod gyda'r cyfyngiadau'n gostus i fusnesau, a dyna pam rŷn ni wedi rhoi'r help yna mewn lle yr oedd y Prif Weinidog yn cyfeirio ato'n gynharach.
O ran asesu'r amser ar gyfer hunanynysu, rŷch chi'n iawn, mae yna ochr iechyd y mae'n rhaid i ni ei hystyried, ac yn sicr o beth dwi wedi'i weld am y dystiolaeth yn y gorffennol, roedd yr UK Health Security Agency yn eithaf clir y byddai yna risg i anfon pobl, yn arbennig mewn i lefydd fel cartrefi gofal ac ysbytai, pe byddech chi'n dweud, 'Reit, pum diwrnod ac wedyn os ydych chi'n rhydd ohono fe ar lateral flow, byddech chi'n cael mynd nôl.' Felly, roedden nhw'n gyndyn i wneud hwnna o'r blaen a dwi eisiau gwybod beth sydd wedi newid. Os mai judgment gwleidyddol yw e, wedyn yn amlwg mae'n rhaid i chi ystyried y ffactorau economaidd, a dyna beth fyddwn ni'n ei wneud yn ystod y diwrnodau nesaf yma. Ond dwi'n awyddus i wneud yn siŵr ein bod ni'n diogelu'r llefydd mwyaf bregus yna fel ein cartrefi gofal a'n hysbytai ac ati. So, mae jest eisiau i ni ystyried y pethau yna yn ystod y dyddiau nesaf. Nid jest y WHO sy'n dweud na ddylech chi fynd yn llai na saith diwrnod, ond hefyd y rhan fwyaf o wledydd yn yr Undeb Ewropeaidd.
O ran ap NHS Cymru, oh my gosh, Rhun, dwi jest mor awyddus â ti. Un o'r problemau sydd gyda ni o ran problemau digidol yw does jest ddim digon o bobl gyda'r doniau digidol gyda ni yn ein systemau ni. Mae pob un ar ôl yr un bobl a dyna pam mae'n cymryd cymaint o amser. Felly, gallwch chi ddim jest switsio'r bobl yma ymlaen dros nos, ond yn amlwg mae gennym ni gynllun i ddod â'r ap yma ymlaen. Mi ddown ni â'r ap ymlaen cyn gynted ag sy'n bosibl. Ni jest wastad yn rhoi pwysau arnyn nhw. Ti'n gwybod fy mod i mor awyddus â ti i weld e-prescribing. Dyna beth sy'n stopio fe yw nid ein bod ni ddim yn awyddus, ond y bobl yna, does dim digon ohonyn nhw ar gael, ac mae pob un, cofiwch, yn y sector preifat ar ôl yr un bobl hefyd. So, yn amlwg, rŷn ni eisiau gwella ein prosesau digidol ni.
Rhun, is it possible to move more swiftly? Well, I am reluctant to say that it is because one of the things that we are concerned about is that we haven't quite seen what's happening in the schools yet. There are signs in some other places where we're seeing an increase in the numbers of cases in our schools, so the concern is whether that is then going to feed into the adult population and the population of older people. So, we just want to keep an eye on that before we look at that, but the point was to show people what the direction of travel is and what the route-map is, and I think that's important. People know where the finish line could be. Of course, we know that every day of restrictions is costly for businesses and that's why we've provided the support that the First Minister referred to earlier on.
In terms of assessing the period of self-isolation, well, you're right, there is a health side of this that we need to consider, and certainly from what I've seen in previous evidence from the UK Health Security Agency, they were clear that there would be a risk in sending people in to places such as care homes and hospitals, if you were to say, 'Right, well, it's a five-day isolation period and if you get a clear LFT, then you can go back into those settings.' So, they were reluctant to do that in the past and I want to know what's changed. If it's a political judgment that's been made, then clearly you do have to consider the economic factors, and that's what we will be doing over the coming days. But I am eager to ensure that we do protect those most vulnerable locations such as our hospitals and care homes. So, we do need to consider all of those things in the round over the coming days. It's not just the WHO that says that you shouldn't drop below seven days of isolation, but the majority of nations in the EU.
In terms of the NHS Wales app, oh my gosh, Rhun, I'm just as eager as you are to see that developing. One of the problems that we have with those digital issues is that we don't have enough people who have the digital skills in our systems. Everyone is chasing the same people and that's why it's taking so much time. You can't just turn that supply of staff on overnight, but clearly we do have a plan to bring this app forward. We will bring it forward as soon as possible. We are always putting pressure on them. You know that I am as eager as you are to see e-prescribing. That's what's preventing it, not that we're not eager to see that happening, but that we don't have sufficient personnel, and remember, everyone in the private sector is after those people as well. So, clearly, we want to improve our digital processes.
Dyna ni, Gweinidog. Dim ond dau gyfraniad y prynhawn yma. Felly, diolch ichi.
Thank you, Minister. Only two contributions this afternoon. So, thank you for that.
Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan Weinidog yr Economi ar economïau rhanbarthol cryfach. Dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei ddatganiad. Vaughan Gething.
The next item is the statement by the Minister for Economy on stronger regional economies. I call on the Minister to make his statement. Vaughan Gething.
Thank you, Llywydd. I'm pleased to provide Members with an update today on the progress that this Government has made with partners to help build stronger regional economies across Wales. As part of my statement I will reflect on the challenges that we continue to face, particularly in light of the impact of leaving the European Union and the absence of UK Government plans to date for replacing EU funding and reducing inequalities across the UK.
Last month I published the regional economic frameworks for each of the four regions of Wales. These are integral to our commitment to a place-based model of economic development where we build on and work with the distinctive strengths of our regions. The frameworks have been shaped with partners in each of the regions, including local authorities and regional bodies. They are based on evidence and agreement, with clear priorities that are aligned with our framework for regional investment, the economic mission and, of course, the programme for government. This mature approach is essential to the creation of a shared vision with common objectives to deliver a fairer, greener and more prosperous Wales. This work, though, is still sorely lacking at the UK level. We remain concerned that the UK Government has simply not provided a meaningful approach to date for how, where and why EU successor funds will be used.
Central to the effective delivery of the frameworks’ priorities are our city and growth deals—the three-way investment agreements between the Welsh Government, the UK Government and local authorities that are designed to deliver lasting, regional economic growth. All four regional deals are now under way. I was pleased to take part in the signing of the final deal agreement for mid Wales alongside the UK Government and Ceredigion and Powys local authorities. I am particularly pleased that these deals represent closer partnership working at all levels of government, and they should help to improve services, boost skills, and create well-paid employment opportunities.
The Mersey Dee Alliance in north Wales is also demonstrating how genuine collaboration is possible on a cross-border basis, bringing authorities in north Wales together with partners over the border. It also demonstrates that a successful partnership can support strategic economic growth. The Mersey Dee Alliance should be able to complement and add to rather than compete with or duplicate the work being taken by all six north Wales local authorities in the north Wales growth deal arrangement.
My officials continue to support the corporate joint committees as we scope their economic well-being delivery functions, further strengthening our bold, place-based model. Work with the Organisation for Economic Co-operation and Development is also under way, who will provide us with further advice as we progress our multi-level governance structures for national and regional economic development within Wales.
It is now two years since the UK left the EU, yet the UK Government has failed to honour its repeated promises that Wales would not be a penny worse off, at the same time as choosing to deliberately override Welsh devolution, voted for twice in referenda by the people of Wales. We're still no clearer as to how the UK Government plans to reduce regional inequalities across the UK, how the reduced level of replacement EU funding will be delivered, and what the role of devolved Governments will be.
The loss of hundreds of millions of pounds of former EU funding through UK Government plans for the shared prosperity fund are a direct and unambiguous broken promise. The UK Government had a clear manifesto pledge in the 2019 election to replace and, at a minimum, match the size of former EU funding in each nation of the UK. Plans to spend £2.6 billion across the UK over the next three financial years simply do not match the £375 million that Wales would have received each year had those promises been kept.
The impact of Wales having less say over less money is already beginning to show. Many partners, including the Wales Council for Voluntary Action, the Federation of Small Businesses Wales, the Confederation of British Industry Wales, Universities Wales and CollegesWales, are raising their concerns about the UK Government’s lack of clarity and the funding gaps that they now face. The Welsh Government, of course, also faces a funding cut that poses a real threat to Wales-wide schemes including Business Wales, the Development Bank of Wales, SMARTCymru business innovation and apprenticeships.
While all partners remain in the dark about the details of the successor fund, it is still clear that the UK Government is continuing to exclude the Welsh Government from decisions on what are and have been plainly devolved matters for more than two decades. We remain concerned that we will once more see small amounts of money allocated to small, localised projects, leading to duplication and poor value for money. It will also mean the UK Government will be taking slices out of this fund to support their chosen broader initiatives, such as the adult numeracy scheme, Multiply. The announcement of this scheme last year without our input is yet another ill-conceived, confused and deliberate attempt to undermine Welsh devolution.
Forcing councils to compete with each other rather than using needs-based funding will also mean more losers than winners in Wales, as the first round of the levelling-up fund has already shown. We simply do not know what, if any, objective criteria were used in the pilot phase. Only six local authorities were successful, with the majority of funding—surprisingly, given the needs that were recognised in Wales—going to Conservative-held constituencies.
We have not been given sight of the UK Government's draft levelling-up White Paper, let alone the opportunity to contribute. This paper could at least be a starting point for dialogue, and we hope that will be the case. This White Paper should maximise opportunities for strategic investment, not small-scale investments that will fail to reduce regional inequalities right across the UK, and indeed here in Wales. As many Members here today will know, in Wales we moved away from piecemeal investments well over a decade ago, after listening to robust evidence from partners and experts, including, of course, Assembly committees, a number of which were chaired by members of the official opposition.
This Senedd and our partners are right to be concerned about the use of the financial assistance powers in the United Kingdom Internal Market Act 2020 through these funds and the related threats they pose to Welsh finances and devolution. The people of Wales have not provided a mandate for the UK Government to hijack money and decisions out of Wales. Funding certainty would allow us to support the reconstruction of our Welsh economy, and tailor that support to Wales’s needs. The UK Government plans to date are a direct threat to this work.
I hope that Michael Gove, in his new role as Secretary of State for levelling up, recognises the gravity of the situation and will discuss these concerns with us in a meaningful way. The positive collaboration we see on city and growth deals demonstrates that this is entirely possible, but it requires an honest and constructive approach to working together. If the UK Government does not change course, real economic opportunities for our regions, and thousands of jobs and skills, will be put at risk.
We are clear that the Welsh Government’s approach to economic well-being is grounded on the principle that people and places matter. We want to realise our ambition of delivering better jobs closer to home and ensuring that the benefits of economic growth are felt fairly across all parts of Wales. We co-design with our partners, and we will work to support the distinctive strengths of our regions while supporting inclusive and sustainable economic growth. We continue to make progress in creating the conditions where more people, particularly those disadvantaged, and our young people, feel confident about planning their futures in Wales. Stronger, dynamic regions are at the heart of our commitment to creating a stronger, fairer and greener Welsh economy. Thank you.
Diolch, Llywydd. Rwy'n falch heddiw o roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y cynnydd a wnaeth y Llywodraeth hon ynghyd â'i phartneriaid i helpu i adeiladu economïau rhanbarthol cryfach ledled Cymru. Yn ystod fy natganiad i, fe fyddaf i'n myfyrio ar yr heriau a wynebwn ni o hyd, yn enwedig yng ngoleuni effaith ymadael â'r Undeb Ewropeaidd a diffyg cynlluniau gan Lywodraeth y DU hyd yn hyn ar gyfer cyllid yn lle'r cyllid oddi wrth yr UE a lleihau anghydraddoldebau ledled y DU.
Fis diwethaf fe gyhoeddais i'r fframweithiau economaidd rhanbarthol ar gyfer pob un o bedwar rhanbarth Cymru. Mae'r rhain yn rhan annatod o'n hymrwymiad ni i fodel datblygu economaidd yn seiliedig ar leoedd sy'n golygu ein bod ni'n adeiladu ar gryfderau unigryw ein rhanbarthau ni ac yn gweithio gyda nhw. Lluniwyd y fframweithiau hyn gyda phartneriaid ym mhob un o'r rhanbarthau, gan gynnwys yr awdurdodau lleol a chyrff rhanbarthol. Maen nhw'n seiliedig ar dystiolaeth a chytundeb, gyda blaenoriaethau clir sy'n cyd-fynd â'n fframwaith ni ar gyfer buddsoddiadau rhanbarthol, y genhadaeth economaidd ac, wrth gwrs, y rhaglen lywodraethu. Mae'r dull aeddfed hwn yn hanfodol i lunio gweledigaeth a rennir gydag amcanion cyffredin i sicrhau Cymru sy'n decach, gwyrddach a mwy llewyrchus. Serch hynny, mae'r gwaith hwn yn parhau i fod yn ddiffygiol iawn ar lefel y DU. Rydym ni'n dal i bryderu nad yw Llywodraeth y DU wedi darparu dull ystyrlon hyd yn hyn o ran sut, ble a pham y caiff arian i olynu cronfeydd yr UE ei ddefnyddio.
Mae ein bargeinion dinesig a thwf ni'n ganolog i gyflawni blaenoriaethau'r fframweithiau yn effeithiol—y cytundebau buddsoddi tair ffordd rhwng Llywodraeth Cymru, Llywodraeth y DU ac awdurdodau lleol a gynlluniwyd i sicrhau twf economaidd rhanbarthol sy'n parhau. Mae'r pedwar cytundeb rhanbarthol ar y gweill erbyn hyn. Roeddwn i'n falch o gymryd rhan yn y gwaith o arwyddo cytundeb terfynol y fargen ar gyfer y canolbarth ar y cyd â Llywodraeth y DU ac awdurdodau lleol Ceredigion a Phowys. Rwy'n arbennig o falch fod y cytundebau hyn yn golygu bod gwaith mewn partneriaeth agos yn digwydd ym mhob rhan o lywodraeth, ac fe ddylen nhw helpu i wella gwasanaethau, hybu sgiliau, a chreu cyfleoedd cyflogaeth sy'n talu'n dda.
Mae Cynghrair Mersi a'r Ddyfrdwy yn y gogledd hefyd yn dangos sut mae cydweithio gwirioneddol yn bosibl ar sail drawsffiniol, gan ddod ag awdurdodau yng ngogledd Cymru ynghyd â phartneriaid y tu draw i'r ffin. Mae hynny'n dangos y gall partneriaeth lwyddiannus gefnogi twf economaidd strategol hefyd. Fe ddylai Cynghrair Mersi a'r Ddyfrdwy allu ategu ac ychwanegu at y gwaith sy'n cael ei wneud gan bob un o'r chwe awdurdod lleol yng ngogledd Cymru yn hytrach na chystadlu a dyblygu'r gwaith sy'n cael ei wneud ganddyn nhw.
Mae fy swyddogion i'n parhau i gefnogi'r cyd-bwyllgorau corfforaethol wrth i ni gwmpasu eu swyddogaethau nhw o ran cyflawni llesiant economaidd, gan gryfhau ymhellach ein model beiddgar ni sy'n seiliedig ar leoedd. Mae gwaith gyda'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd ar y gweill hefyd, ac fe fydd hwnnw'n rhoi cyngor pellach i ni wrth i ni ddatblygu ein strwythurau llywodraethu aml-lefel ar gyfer datblygu economaidd cenedlaethol a rhanbarthol yng Nghymru.
Mae hi'n dwy flynedd erbyn hyn ers i'r DU ymadael â'r UE, ac eto nid yw Llywodraeth y DU wedi anrhydeddu ei haml addewidion hi na fyddai Cymru'r un geiniog ar ei cholled, ac, yn fwriadol, fe ddiystyriwyd datganoli yng Nghymru y pleidleisiodd pobl Cymru amdano ddwywaith mewn refferenda. Nid ydym ni ddim callach o hyd o ran sut mae Llywodraeth y DU yn bwriadu lleihau anghydraddoldebau rhanbarthol ledled y DU, a sut y caiff y symiau llai o arian yn lle'r arian oddi wrth yr UE ei rhannu, a beth fydd swyddogaeth y Llywodraethau datganoledig.
Mae colli cannoedd o filiynau o bunnau o gyllid a ddeuai o'r UE yn flaenorol drwy weithrediad y cynlluniau gan Lywodraeth y DU ar gyfer y gronfa ffyniant a rennir yn golygu torri addewidion mewn ffordd uniongyrchol a diamwys. Roedd gan Lywodraeth y DU addewid plaen yn y maniffesto yn etholiad 2019 i roi rhywbeth yn lle a oedd yn cyfateb, o leiaf, i gyfanswm y cyllid oddi wrth yr UE ym mhob gwlad yn y DU. Nid yw'r cynlluniau i wario £2.6 biliwn ledled y DU dros y tair blynedd ariannol nesaf yn cyfateb i'r £375 miliwn a fyddai wedi dod i Gymru bob blwyddyn pe cedwid yr addewidion hynny.
Mae effaith bod â llai o reolaeth dros lai o arian yn dechrau dod i'r amlwg yng Nghymru. Mae llawer o bartneriaid, gan gynnwys Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, Ffederasiwn Busnesau Bach Cymru, Cydffederasiwn Diwydiant Prydain Cymru, Prifysgolion Cymru a Cholegau Cymru, yn mynegi eu pryderon nhw o ran diffyg eglurder oddi wrth Lywodraeth y DU a'r bylchau mewn cyllido y maen nhw'n eu hwynebu nawr. Mae Llywodraeth Cymru hefyd, wrth gwrs, yn wynebu toriadau ariannol sy'n fygythiad gwirioneddol i gynlluniau ledled Cymru gan gynnwys Busnes Cymru, Banc Datblygu Cymru, arloesi busnes SMARTCymru a phrentisiaethau.
Er bod yr holl bartneriaid yn parhau i fod yn y tywyllwch o ran manylion yr olynydd-gronfa, mae hi'n amlwg o hyd bod Llywodraeth y DU yn parhau i gau Llywodraeth Cymru allan wrth wneud penderfyniadau ar faterion a ddatganolwyd yn bendant ers dros ddau ddegawd. Rydym ni'n dal i bryderu y byddwn ni'n gweld symiau bach o arian yn cael eu dyrannu unwaith eto i brosiectau bach, lleol, gan arwain at ddyblygu a chynnig gwerth gwael am arian. Fe fydd hyn yn golygu hefyd y bydd Llywodraeth y DU yn cipio darnau o'r gronfa hon i gefnogi'r mentrau ehangach a ddewiswyd yn ôl ei mympwy, megis y cynllun rhifedd ar gyfer oedolion, Multiply. Ymgais annoeth, ddryslyd a bwriadol arall i danseilio datganoli yng Nghymru oedd cyhoeddiad y cynllun hwn y llynedd heb unrhyw fewnbwn gennym ni.
Fe fydd gorfodi cynghorau i gystadlu â'i gilydd yn hytrach na defnyddio cyllid sy'n seiliedig ar anghenion yn golygu hefyd y bydd mwy o bobl ar eu colled nag ar eu hennill yng Nghymru, fel dangosodd rownd gyntaf y gronfa codi'r gwastad eisoes. Nid ydym ni'n gwybod cynnwys y meini prawf gwrthrychol yn y cyfnod treialu, os oedd yna rai o gwbl. Chwe awdurdod lleol yn unig a oedd yn llwyddiannus, gyda'r rhan fwyaf o'r cyllid—er syndod, o ystyried yr anghenion a gafodd eu cydnabod yng Nghymru—yn mynd i etholaethau a ddelir gan y Ceidwadwyr.
Nid ydym ni wedi cael bwrw golwg dros Bapur Gwyn drafft Llywodraeth y DU ar godi'r gwastad, heb sôn am gael cyfle i gyfrannu. Fe allai'r papur hwn fod yn fan cychwyn ar gyfer deialog, o leiaf, ac rydym ni'n gobeithio mai felly y bydd hi. Fe ddylai'r Papur Gwyn hwn sicrhau'r cyfleoedd gorau ar gyfer buddsoddi strategol, nid buddsoddiadau ar raddfa fechan a fyddai'n ddiffygiol o ran lleihau anghydraddoldebau rhanbarthol ledled y DU, ac yn wir yma yng Nghymru. Fel mae llawer o Aelodau yma'n gwybod heddiw, yng Nghymru rydym ni wedi symud oddi wrth fuddsoddiadau tameidiog ymhell dros ddegawd yn ôl, ar ôl gwrando ar dystiolaeth ddiamwys gan bartneriaid ac arbenigwyr, gan gynnwys, wrth gwrs, bwyllgorau'r Cynulliad, y cadeiriwyd nifer ohonyn nhw gan aelodau o'r wrthblaid swyddogol.
Mae'r Senedd hon a'n partneriaid ni'n iawn i bryderu am y defnydd o'r pwerau cymorth ariannol yn Neddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020 drwy'r cronfeydd hyn a'r bygythiadau cysylltiedig y maen nhw'n eu hachosi i gyllid a datganoli yng Nghymru. Nid yw pobl Cymru wedi rhoi mandad i Lywodraeth y DU herwgipio arian ac amddifadu Cymru o'i gallu i wneud penderfyniadau. Fe fyddai sicrwydd o ran ariannu yn ein galluogi ni i gefnogi'r gwaith o ailadeiladu economi Cymru, a theilwra'r cymorth hwnnw i anghenion Cymru. Mae cynlluniau Llywodraeth y DU hyd yn hyn yn fygythiad uniongyrchol i'r gwaith hwnnw.
Rwy'n gobeithio y bydd Michael Gove, yn rhinwedd ei swydd newydd yn Ysgrifennydd Gwladol dros godi'r gwastad, yn cydnabod difrifoldeb y sefyllfa ac yn trafod y pryderon hyn gyda ni mewn ffordd ystyrlon. Mae'r cydweithio cadarnhaol a welwn ni ynglŷn â bargeinion dinesig a thwf yn dangos bod hynny'n gwbl bosibl, ond mae angen dull gonest ac adeiladol o gydweithio. Os na fydd Llywodraeth y DU yn newid cwrs, fe gaiff cyfleoedd economaidd gwirioneddol i'n rhanbarthau ni eu peryglu, yn ogystal â miloedd o swyddi a sgiliau.
Rydym ni wedi mynegi yn eglur iawn fod ymagwedd Llywodraeth Cymru at lesiant economaidd yn seiliedig ar yr egwyddor bod pobl a lleoedd yn bwysig. Rydym ni'n eiddgar i wireddu ein huchelgais ni o ddarparu gwell swyddi yn nes adref a sicrhau bod manteision twf economaidd yn cael eu profi gyda thegwch ym mhob rhan o Gymru. Rydym ni'n cyd-ddylunio â'n partneriaid ni, ac fe fyddwn ni'n gweithio i gefnogi cryfderau unigryw ein rhanbarthau ni wrth gefnogi twf economaidd sy'n gynhwysol a chynaliadwy. Rydym ni'n parhau i wneud cynnydd o ran creu'r amodau lle bydd mwy o bobl, yn enwedig y rhai sydd dan anfantais, a'n pobl ifanc ni, yn teimlo mwy o hyder o ran cynllunio eu dyfodol nhw yng Nghymru. Mae rhanbarthau cryfach a deinamig wrth hanfod ein hymrwymiad ni i greu economi Gymreig gryfach, decach a gwyrddach. Diolch i chi.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
I have nine Members wishing to speak, so with your help, and with the well-known ability of the Minister to be succinct in his answers, I hope to call you all.
Mae gennyf i naw Aelod sy'n dymuno siarad, ac felly gyda'ch help chi, a chyda gallu tra hysbys y Gweinidog i roi atebion cryno, rwy'n gobeithio galw arnoch chi i gyd.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Paul Davies.
Conservative spokesperson, Paul Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I thank his Minister for his statement this afternoon? I welcome the opportunity to scrutinise the Minister on the Welsh Government's progress in strengthening regional economies, but I am disappointed that today's statement is very light on detail. It doesn't tell us anything new. And if the Minister believes it does tell us something new, then perhaps he'd be kind enough to point us to that part of the statement.
Of course, the statement refers to the creation of regional economic frameworks, which were published last month, which are important in driving forward further collaboration with stakeholders and forming closer working relationships with local authorities to develop place-based approaches to economic development. Whilst that engagement is very welcome, we need to see genuine improvements, and so perhaps the Minister will confirm the key performance indicators or criteria that are being used to rate how effective this collaboration has been in practice. Does the Minister know, for each regional economy, how many new businesses have been developed as a result of this new engagement and how many jobs have been provided as a result of the Welsh Government's approach to regional economic development? These questions and more are the way in which we can determine the effectiveness of the Welsh Government's plans.
It's vital that each of the regions receives the right level of funding and that that expenditure is fairly allocated so that all parts of Wales can benefit from the Welsh Government's regional economic development plans. Therefore, perhaps the Minister can outline how the budgets are decided for each region and how the Welsh Government is ensuring that all regions are receiving sufficient funding. The Welsh Government's economic action plan talks about developing regional tools, such as community benefits, to help improve the resilience of local businesses and ensure the economic benefits from our public sector procurement spend remain here in Wales. Therefore, can the Minister tell us more about how the development of regional tools, like community benefits, is progressing and how he's monitoring the effectiveness of the tools that have already been developed?
An important part of regional economic development is, of course, skills, and it's disappointing to see that this hasn't been mentioned in the Minister's statement at all today. Not only should the Welsh Government be continually auditing the provision of skills in each region, it needs to ensure that the provision meets the need of the business community in those regions and that businesses have a genuine say in developing the skills landscape. Can the Minister therefore tell us exactly how the Welsh Government is analysing the provision of skills in each region, how it is ensuring that provision is relevant, and how it meets the needs of the local communities in each region?
In creating regional economic frameworks, the previous Minister made it explicitly clear that they would tackle our inherent structural challenges but be responsive by turning them into opportunities for dynamic and distinct regions that demonstrate inclusive, fair and sustainable economic growth by designing solutions for the future. So, perhaps the Minister will tell us what new solutions have been developed as a direct result of regional economic frameworks and how those solutions are tackling inherent structural challenges, like wage poverty and job insecurity. The Welsh Government must show how its regional economic plans are not only improving prosperity in each region, but also how it is tackling those deep, structural issues that have plagued some communities for far too long.
Of course, moving forward, the Welsh Government and the chief regional officers must ensure their plans to strengthen regional economies are forward looking and are preparing our communities for the future. Today's statement says that the Welsh Government's approach to economic well-being is grounded on the principle that people and places matter, but there's no detail in this statement to justify that. Building resilience is crucial as we emerge from the pandemic, and the future generations commissioner is absolutely right to say that the Welsh Government must show how its programme will prepare Wales for future shocks and long-term challenges, and seize future opportunities. For example, can the Minister tell us exactly how the Welsh Government's regional economic plans are addressing the nature and climate emergencies and helping to address the economic and social justice fall-out of the pandemic?
It wouldn't be a Welsh Government statement without an attack on the UK Government, and of course today's statement is no exception. Positive collaboration has been demonstrated through the progress made on city and growth deals, and I agree with the Minister that an honest and constructive approach to working together is needed going forward, not party-political point scoring. The Minister would do well to remember that.
Dirprwy Lywydd, as we emerge from the COVID-19 pandemic, we have an opportunity to do things differently, and strengthening the regional economies is one way forward, providing that these proposals actually deliver improvements rather than creating more bureaucracy. Therefore, in closing, I ask the Minister to commit to providing regular updates to Members on the outcomes that have been delivered from each of the regional frameworks and provide cast-iron guarantees that communities right across Wales will see the benefit of the actions outlined in today's statement. Thank you.
Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma? Rwy'n croesawu'r cyfle i graffu ar gynnydd Llywodraeth Cymru o ran cryfhau economïau rhanbarthol, ond rwy'n siomedig bod y datganiad heddiw yn brin iawn o fanylion. Nid yw'n dweud unrhyw beth newydd wrthym ni. Ac os yw'r Gweinidog yn credu ei fod ef yn dweud rhywbeth newydd wrthym, yna efallai y byddai'n ddigon caredig i'n cyfeirio ni at y rhan honno o'r datganiad.
Wrth gwrs, mae'r datganiad yn cyfeirio at greu fframweithiau economaidd rhanbarthol, a gyhoeddwyd fis diwethaf, sy'n bwysig o ran hybu cydweithio pellach â rhanddeiliaid ac atgyfnerthu perthynas waith glòs ag awdurdodau lleol i ddatblygu dulliau seiliedig ar leoedd o ddatblygiad economaidd. Er bod yr ymgysylltu hwnnw i'w groesawu'n fawr, mae angen i ni weld gwelliannau gwirioneddol, ac efallai y bydd y Gweinidog, felly, yn cadarnhau'r dangosyddion neu'r meini prawf perfformiad allweddol a ddefnyddir i fesur pa mor effeithiol y bu'r cydweithio hwn yn ymarferol. A yw'r Gweinidog yn gwybod, ar gyfer pob economi ranbarthol, faint o fusnesau newydd a ddatblygwyd o ganlyniad i'r ymgysylltu newydd hwn a faint o swyddi a ddarparwyd o ganlyniad i ddull Llywodraeth Cymru o ymdrin â datblygu economaidd rhanbarthol? Mae cwestiynau fel y rhain ac ati yn cynnig ffordd i ni allu penderfynu pa mor effeithiol yw cynlluniau Llywodraeth Cymru.
Mae hi'n hanfodol bod pob un o'r rhanbarthau yn cael y gyfradd briodol o gyllid a bod y gwariant hwnnw'n cael ei ddyrannu gyda thegwch fel gall pob rhan o Gymru elwa ar gynlluniau datblygu economaidd rhanbarthol Llywodraeth Cymru. Felly, efallai y gwnaiff y Gweinidog amlinellu sut y caiff y cyllidebau eu pennu ar gyfer pob rhanbarth a sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod pob rhanbarth yn cael digon o arian. Mae cynllun gweithredu economaidd Llywodraeth Cymru yn sôn am ddatblygu dulliau rhanbarthol, fel manteision cymunedol, i helpu i wella cydnerthedd busnesau lleol a sicrhau bod manteision economaidd ein gwariant caffael ni yn y sector cyhoeddus yn parhau yma yng Nghymru. Felly, a wnaiff y Gweinidog ddweud mwy wrthym ni am gynnydd datblygu offer rhanbarthol, fel manteision cymunedol, a sut mae'n monitro effeithiolrwydd yr offer a ddatblygwyd eisoes?
Rhan bwysig o ddatblygu economaidd rhanbarthol, wrth gwrs, yw sgiliau, ac mae hi'n siomedig gweld nad oes unrhyw sôn o gwbl am hynny yn natganiad y Gweinidog heddiw. Fe ddylai Llywodraeth Cymru fod nid yn unig yn archwilio'r ddarpariaeth o sgiliau ym mhob rhanbarth yn barhaus, mae angen iddi sicrhau hefyd fod y ddarpariaeth honno'n diwallu anghenion y gymuned fusnes yn y rhanbarthau hynny a bod gan fusnesau lais gwirioneddol yn natblygiad y dirwedd sgiliau. A wnaiff y Gweinidog ddweud wrthym ni felly sut yn union y mae Llywodraeth Cymru yn dadansoddi'r ddarpariaeth sgiliau ym mhob rhanbarth, sut y mae hi'n sicrhau bod y ddarpariaeth yn berthnasol, a sut y mae hi'n diwallu anghenion y cymunedau lleol ym mhob rhanbarth?
Wrth greu fframweithiau economaidd rhanbarthol, fe eglurodd y Gweinidog blaenorol yn glir y bydden nhw'n mynd i'r afael â'n heriau strwythurol cynhenid ni ond yn gwneud hynny drwy eu troi nhw'n gyfleoedd ar gyfer rhanbarthau sy'n ddeinamig a phenodol ac yn dangos twf economaidd cynhwysol, teg a chynaliadwy drwy ddylunio atebion i'r dyfodol. Felly, efallai y gwnaiff y Gweinidog ddweud wrthym ni pa atebion newydd a ddatblygwyd o ganlyniad uniongyrchol i fframweithiau economaidd rhanbarthol a sut y mae'r atebion hynny am fynd i'r afael â heriau strwythurol cynhenid, fel tlodi cyflogaeth ac ansicrwydd o ran gwaith. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru ddangos sut y mae ei chynlluniau economaidd rhanbarthol hi nid yn unig yn gwella ffyniant ym mhob rhanbarth, ond sut y mae hi hefyd am fynd i'r afael â'r materion dwys, strwythurol hynny sydd wedi llesteirio rhai cymunedau am lawer gormod o amser.
Wrth gwrs, wrth symud ymlaen, mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru a'r prif swyddogion rhanbarthol sicrhau bod eu cynlluniau nhw i gryfhau economïau rhanbarthol yn flaengar ac yn paratoi ein cymunedau ni am y dyfodol. Mae datganiad heddiw yn mynegi bod ymagwedd Llywodraeth Cymru at lesiant economaidd yn seiliedig ar yr egwyddor bod pobl a lleoedd yn bwysig, ond nid oes unrhyw fanylion yn y datganiad hwn i gyfiawnhau hynny. Mae meithrin cydnerthedd yn hollbwysig wrth i ni gefnu ar y pandemig, ac mae comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yn llygad ei lle i ddweud bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru ddangos sut y gwnaiff ei rhaglen hi baratoi Cymru am ergydion i ddod a heriau hirdymor, ac yn manteisio ar gyfleoedd yn y dyfodol. Er enghraifft, a wnaiff y Gweinidog ddweud wrthym ni sut yn union y mae cynlluniau economaidd rhanbarthol Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael ag argyfyngau natur a hinsawdd ac yn helpu i fynd i'r afael â chanlyniadau'r pandemig o ran cyfiawnder economaidd a chymdeithasol?
Ni fyddai'r un datganiad gan Lywodraeth Cymru yn gyflawn heb ymosod ar Lywodraeth y DU, ac wrth gwrs nid yw'r datganiad heddiw yn eithriad i hynny. Mae'r cydweithio adeiladol wedi dod i'r amlwg drwy'r cynnydd a fu o ran cytundebau dinesig a thwf, ac rwy'n cytuno â'r Gweinidog fod angen dull gonest ac adeiladol o gydweithio wrth symud ymlaen, ac nid ceisio ennill pwyntiau o ran gwleidyddiaeth y pleidiau. Da o beth fyddai i'r Gweinidog gofio hynny.
Dirprwy Lywydd, wrth i ni ddod i'r lan wedi pandemig COVID-19, mae gennym ni gyfle i wneud pethau mewn ffordd amgen, ac mae cryfhau'r economïau rhanbarthol yn un ffordd ymlaen, ar yr amod bod y cynigion hyn mewn gwirionedd yn darparu gwelliant yn hytrach na chreu mwy o fiwrocratiaeth. Felly, wrth gloi, rwy'n gofyn i'r Gweinidog ymrwymo i roi diweddariadau rheolaidd i'r Aelodau ynglŷn â'r canlyniadau a gyflawnwyd yn sgil pob un o'r fframweithiau rhanbarthol ac iddo roi gwarantau cwbl gadarn y bydd cymunedau ledled Cymru yn cael budd oherwydd y camau a amlinellir yn y datganiad heddiw. Diolch i chi.
Thank you for the series of comments and questions within those. I'll take on board what the Deputy Llywydd asked.
In terms of the broad sweep of what the Member has been saying, I think there's a bit of a misunderstanding about the regional economic frameworks. That helps us to define a vision for the future of each region, with a common set of priorities for economic development. They go hand in hand with the work that's taking place within the growth deals, where we have committed sums of money. The same money has gone in from the UK Government and the Welsh Government, and then our public sector partners, led by local authorities, who are key to regional economic development. It's then about being able to lever in additional investment and jobs. That's actually about trying to understand, within each region, where the opportunities for growth are, and the fact that each region will be different. Rather than the Welsh Government determining for those regions what their plans should look like, it's actually about working alongside them as genuine partners to produce those frameworks. It's really important for all the things that are moving together in the same place to have a shared vision. It's why it's so disappointing that we do have a UK Government that is prepared to simply ignore all of that work that is taking place.
When we talk about the constructive partnership that could exist between the Welsh Government and the UK Government, it is, of course, typical that Conservative politicians demand that there is no criticism of the UK Government. I've never once heard a Welsh Conservative express any concern about the cut in our budgets, about the reduction in money from the shared prosperity fund. I've never heard a single point of concern either in this place or outside it, and that is just extraordinary. When we're talking about skills and about listening to businesses and working with them, we have the architecture to do that already. The regional skills partnerships that now exist in each part of Wales that some Members in this place were part of helping to draw up and wanted to see—they tell us where we want to try and invest more in skills to support each part of the economy, even more important now with a tightening labour market with people having left it at one end, as well as those people that have returned to European countries and are unlikely to return to the UK.
Our ability to invest in skills, though, is directly affected by the broken manifesto promise on replacing EU structural funds. We are talking about hundreds of millions of pounds, Paul. That's the undeniable truth. Having sucked that out of the money we would have used to support the economy and to invest in skills, it just isn't good enough for Conservative politicians to claim that they're desperately concerned about everything apart from the damage the UK Government is doing.
We'll have more to say as we move forward, not just about where we go with regional economic frameworks and the work that we'll do alongside regions in co-producing those investment priorities, but also the work that we have got the OECD to do to make sure that we're continuing to look at how we further improve regional economic development. We'll publish the work we get from the OECD and the action plan that we'll look to develop alongside our regional partners. It's also going in line with other work we have in train as well. I expect to come back in the coming weeks and months to talk about the future employability strategy for Wales, where, again, we have been able to work constructively along with some parts of the Department for Work and Pensions, as they are more active in some parts of employability support. We need to ensure that our support is properly tailored to people who are furthest away from the labour market, where the DWP are least active.
It is about refining where we are to make sure that we're pointing, as far as possible, in the same direction. Goodwill on both sides, between the UK Government and the Welsh Government, will allow us to do much, much more, but I won't make any apologies for standing up and being clear that a failure to adopt even a modestly constructive approach from some parts of the UK Government affects our ability to do so. The refusal to replace former EU funds will continue to be a challenge for the future of the Welsh economy, regardless of the Welsh Conservatives' silence on the matter.
Diolch i chi am y gyfres o sylwadau a'r cwestiynau yn eu mysg nhw. Rwyf i am gadw'r hyn a ofynnodd y Dirprwy Lywydd mewn cof.
O ran yr hyn y mae'r Aelod wedi bod yn ei ddweud, rwy'n credu bod ychydig o gamddealltwriaeth wedi bod ynghylch y fframweithiau economaidd rhanbarthol. Mae'r rhain yn ein helpu ni i ddiffinio gweledigaeth i ddyfodol pob rhanbarth, gyda chyfres gyffredin o flaenoriaethau ar gyfer datblygu economaidd. Maen nhw'n mynd law yn llaw â'r gwaith sy'n mynd rhagddo yn sgil y bargeinion twf yr ydym ni wedi ymrwymo symiau o arian iddyn nhw. Rhoddodd Llywodraeth y DU yr un arian i mewn â Llywodraeth Cymru, a'n partneriaid ni yn y sector cyhoeddus wedyn, dan arweiniad awdurdodau lleol, sy'n allweddol i ddatblygu economaidd rhanbarthol. Mae hyn wedyn yn ymwneud â'r gallu i ddenu buddsoddiad a swyddi ychwanegol. Mae'n ymwneud, mewn gwirionedd, â cheisio deall, ym mhob rhanbarth, lle mae'r cyfleoedd ar gyfer twf, a'r ffaith y bydd pob rhanbarth yn wahanol. Yn hytrach na bod Llywodraeth Cymru yn gwneud penderfyniadau ar ran y rhanbarthau hynny ynglŷn â dyluniad eu cynlluniau nhw, holl ddiben hyn yw gweithio ochr yn ochr â nhw fel partneriaid gwirioneddol er mwyn cynhyrchu'r fframweithiau hynny. Mae hi'n bwysig iawn i'r holl bethau sy'n symud gyda'i gilydd yn yr un man fod â gweledigaeth gyffredin. Dyna pam y mae hi mor siomedig fod gennym ni Lywodraeth y DU sy'n barod i anwybyddu'r holl waith hwnnw sy'n mynd rhagddo.
Pan fyddwn ni'n sôn am y bartneriaeth adeiladol a allai fodoli rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, peth nodweddiadol iawn, wrth gwrs, yw bod gwleidyddion Ceidwadol yn mynnu nad oes yna unrhyw feirniadaeth ar Lywodraeth y DU. Nid wyf i erioed wedi clywed y Ceidwadwr Cymreig yn mynegi unrhyw bryder am y toriadau yn ein cyllidebau ni nac am y gostyngiad mewn arian o'r gronfa ffyniant a rennir. Nid wyf i erioed wedi clywed unrhyw fynegiant o bryder naill ai yn y lle hwn neu'r tu allan iddo, ac mae hynny'n syfrdanol. Pan fyddwn ni'n sôn am sgiliau ac yn ceisio gwrando ar fusnesau a gweithio gyda nhw, mae gennym ni'r bensaernïaeth i wneud hynny eisoes. Mae'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol sy'n bodoli erbyn hyn ym mhob rhan o Gymru y mae rhai Aelodau yn y lle hwn wedi bod â rhan wrth helpu i'w llunio nhw ac yn awyddus i'w gweld—maen nhw'n dweud wrthym ni lle rydym ni am geisio buddsoddi mwy mewn sgiliau i gefnogi pob rhan o'r economi, sydd hyd yn oed yn bwysicach nawr gyda marchnad lafur sy'n crebachu gyda phobl wedi ymadael ar un pen iddi, yn ogystal â'r bobl hynny sydd wedi dychwelyd i wledydd Ewrop ac sy'n annhebygol o ddychwelyd i'r DU.
Fodd bynnag, mae torri'r addewid maniffesto i sefydlu cronfeydd yn lle cronfeydd strwythurol yr UE yn effeithio yn uniongyrchol ar ein gallu ni i fuddsoddi mewn sgiliau. Rydym ni'n sôn am gannoedd o filiynau o bunnau, Paul. Dyna'r gwir diymwad. Ar ôl iddyn nhw sugno hwnnw allan o'r arian y gallem ni fod yn ei ddefnyddio i gefnogi'r economi a buddsoddi mewn sgiliau, nid yw hi'n ddigon da i wleidyddion Ceidwadol honni eu bod nhw'n pryderu llawer iawn am bopeth ar wahân i'r niwed y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud.
Fe fydd gennym ni fwy i'w ddweud wrth i ni symud ymlaen, nid yn unig ynghylch ein hynt ni gyda fframweithiau economaidd rhanbarthol a'r gwaith y byddwn ni'n ei wneud ochr yn ochr â rhanbarthau wrth gyd-gynhyrchu'r blaenoriaethau buddsoddi hynny, ond y gwaith yr ydym wedi cael y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd i'w wneud hefyd i sicrhau ein bod ni'n parhau i ystyried sut rydym ni am wella datblygu economaidd rhanbarthol ymhellach. Fe fyddwn ni'n cyhoeddi'r gwaith a gawn ni gan y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd a'r cynllun gweithredu y byddwn ni'n ceisio ei ddatblygu ochr yn ochr â'n partneriaid rhanbarthol ni. Mae hyn hefyd yn cyd-fynd â gwaith arall sydd gennym ni ar y gweill hefyd. Rwy'n disgwyl dod yn ôl yn ystod yr wythnosau a'r misoedd nesaf i siarad am strategaeth cyflogadwyedd Cymru yn y dyfodol, sy'n faes yr ydym ni, unwaith eto, wedi gallu gweithio ynddo'n adeiladol ynghyd â rhai rhannau o'r Adran Gwaith a Phensiynau, gan eu bod nhw'n fwy gweithgar mewn rhai rhannau o gymorth cyflogadwyedd. Mae angen i ni sicrhau bod ein cefnogaeth ni wedi cael ei theilwra mewn ffordd addas i bobl sydd bellaf i ffwrdd o'r farchnad lafur, sy'n faes y mae'r Adran Gwaith a Phensiynau yn canolbwyntio leiaf arno.
Ystyr hyn yw mireinio ein sefyllfa ni i sicrhau ein bod ni'n teithio, cyn belled ag y bo modd gwneud hynny, i'r un cyfeiriad. Fe all ewyllys da ar y ddwy ochr, rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, ganiatáu i ni wneud llawer, llawer mwy ond nid wyf i am ymddiheuro o gwbl am sefyll i fyny a dweud yn blaen fod methiant i fabwysiadu dull cymharol adeiladol hyd yn oed gan rai rhannau o Lywodraeth y DU yn effeithio ar ein gallu ni i wneud hynny. Fe fydd gwrthod rhoi rhywbeth yn lle hen gronfeydd yr UE yn parhau i fod yn heriol i ddyfodol economi Cymru, os bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn parhau i fod yn dawedog ynglŷn â'r mater neu beidio.
Llefarydd Plaid Cymru, Luke Fletcher.
Plaid Cymru spokesperson, Luke Fletcher.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I share the Minister's concerns over the UK Government making spending decisions in devolved areas, in particular the fact that the spend seems to happen in particular seats held by a particular party. It's another example to add to the mounting evidence that the UK Government's rampant unionism threatens the autonomy of the Senedd.
Moving to the statement, we know that there is an ongoing problem in Wales with keeping people in our communities—the brain drain, as it's referred to. Of course, this isn't just an issue of young people moving from Wales to England or to other countries; it's also an issue on a regional level as well, for example rural to urban migration. The brain drain very clearly makes it an uphill struggle for areas to recover economically. It also threatens the access regions have to skills and talents to fulfil the plans within the regional economic framework. Using mid Wales as an example, there are concerns with demographic changes in the region, specifically to do with an ageing population, brain drain and net migration. We know that there has been a projected decline in the working-age population in the region of 16 per cent between 2018 and 2019, and, at the same time, there's expected to be a 3.45 per cent decline in the economy in the region compared to a 7.4 per cent increase in the UK economy as a whole. Could the Minister outline how regional economic partnerships and regional projects will work in tandem with the young person's guarantee, and other projects, to address the brain drain? I'm sure the Minister would agree that access to skills for those regions in Wales that have been affected by the brain drain will be vital to their economic prosperity in the long term.
If I could draw the Minister's attention to energy, specifically to net zero and fuel poverty. While all of the regional economic frameworks raise issues of climate change, green energy and net zero within them, there's no real tangible commitment or assurance that economic development resulting from regional partnerships will help achieve the Welsh Government's net-zero target. I was wondering how the Minister will monitor future developments in the region to ensure that this supports green economic growth, and prevents economic growth damaging the environment as it has been doing for so long, and to ensure projects in the regions are working towards our climate change targets.
I also wanted to raise the issue of imbalance between green energy projects within the regions. For example, the north Wales economic framework—there's a huge focus on green projects that could help boost development in the region, and rightly so. However, coming back to the example of mid Wales, despite the mid Wales framework, the growing mid Wales report, and the final deal agreement noting that natural resources in mid Wales are well placed to produce green renewable forms of energy, the growth deal in mid Wales has not identified any energy projects in the region at this stage, nor do net-zero targets appear in the investment objectives.
It's also further disheartening to hear that no energy projects have been identified in the region in light of the cost-of-living crisis and the prevalent fuel poverty that exists in the mid Wales region. Seventeen per cent and 14 per cent of households in Ceredigion and Powys respectively live in fuel poverty. Meanwhile, in my own region of South Wales West, it's estimated that 8 per cent live in fuel poverty in Bridgend, 10 per cent in Swansea, and 11 per cent in Neath Port Talbot. We know that the rises in energy prices expected in April 2022, this year, and previous increases, disproportionately affect certain regions in Wales, such as rural, less connected areas more than others. Given this, I'd be keen to know from the Minister: how will the Welsh Government ensure that all regions of Wales can benefit from more green energy project developments, with the aim of making energy bills cheaper, especially as we face a cost-of-living crisis, a crisis that fuel poverty is playing a significant role in driving?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n rhannu pryderon y Gweinidog ynghylch Llywodraeth y DU yn gwneud penderfyniadau gwariant mewn meysydd datganoledig, yn enwedig y ffaith ei bod hi'n ymddangos bod y gwariant yn digwydd mewn seddau arbennig a ddelir gan blaid arbennig. Dyma enghraifft arall i ychwanegu at y dystiolaeth gynyddol bod undeboliaeth ffyrnig Llywodraeth y DU yn bygwth ymreolaeth y Senedd.
Gan symud at y datganiad, fe wyddom ni fod yna broblem barhaus yng Nghymru o ran cadw pobl yn ein cymunedau ni—draen dawn, fel y cyfeirir at hynny. Wrth gwrs, nid mater o bobl ifanc yn symud o Gymru i Loegr neu i wledydd eraill yn unig mo hwn; mae hon yn broblem ar lefel ranbarthol hefyd, er enghraifft yr ymfudo o gefn gwlad i'r trefi. Mae'r draen dawn yn amlwg iawn yn ei gwneud hi'n frwydr i gael gwelliant economaidd i ardaloedd. Mae hyn hefyd yn bygwth y mynediad sydd gan y rhanbarthau i sgiliau a thalentau i gyflawni'r cynlluniau o fewn y fframwaith economaidd rhanbarthol. Gan ddefnyddio'r canolbarth yn enghraifft, mae pryderon ynghylch newidiadau demograffig yn y rhanbarth, yn ymwneud yn benodol â phoblogaeth sy'n heneiddio, draen dawn a mudo net. Fe wyddom ni i ostyngiad rhagamcanol yn y boblogaeth o oedran gweithio o tua 16 y cant ddigwydd rhwng 2018 a 2019, ac, ar yr un pryd, fe ddisgwylir y bydd gostyngiad o 3.45 y cant yn yr economi yn y rhanbarth o'i gymharu â chynnydd o 7.4 y cant yn economi'r DU yn ei chyfanrwydd. A wnaiff y Gweinidog amlinellu sut y bydd partneriaethau economaidd rhanbarthol a phrosiectau rhanbarthol yn gweithio ochr yn ochr â'r Warant i Bobl Ifanc, a phrosiectau eraill, i fynd i'r afael â draen dawn? Rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog yn cytuno y bydd cyfleoedd i ennill sgiliau ar gyfer y rhanbarthau hynny yng Nghymru y mae'r draen dawn wedi effeithio arnyn nhw'n hanfodol i'w ffyniant economaidd hirdymor.
Os caf i dynnu sylw'r Gweinidog at ynni, at sero net a thlodi tanwydd yn benodol. Er bod yr holl fframweithiau economaidd rhanbarthol yn codi materion yn ymwneud â newid hinsawdd, ynni gwyrdd, a sero net, nid oes ymrwymiad na sicrwydd gwirioneddol ynddyn nhw y bydd datblygu economaidd sy'n deillio o bartneriaethau rhanbarthol yn helpu i gyrraedd nod sero net Llywodraeth Cymru. Sut mae'r Gweinidog am fonitro datblygiadau yn y rhanbarth yn y dyfodol, tybed, i sicrhau y bydd hyn yn cefnogi twf economaidd gwyrdd, ac yn atal twf economaidd rhag niweidio'r amgylchedd fel gwnaeth cyhyd, a sicrhau bod prosiectau yn y rhanbarthau yn gweithio tuag at ein nodau newid hinsawdd ni.
Rwy'n awyddus i godi mater anghydbwysedd rhwng prosiectau ynni gwyrdd o fewn y rhanbarthau hefyd. Er enghraifft, fframwaith economaidd y gogledd—fe geir pwyslais enfawr ar brosiectau gwyrdd a allai helpu i hybu datblygiad yn y rhanbarth, a hynny'n gwbl briodol. Eto i gyd, gan ddychwelyd at enghraifft y canolbarth, er bod fframwaith y canolbarth, adroddiad ymledol y canolbarth, a chytundeb y fargen derfynol yn nodi bod adnoddau naturiol yn y canolbarth mewn sefyllfa dda i gynhyrchu mathau adnewyddadwy gwyrdd o ynni, nid yw'r fargen dwf yn y canolbarth wedi nodi unrhyw brosiectau ynni yn y rhanbarth ar hyn o bryd, ac nid yw nodau sero net yn ymddangos yn yr amcanion buddsoddi.
Peth mwy digalon hefyd yw clywed na chafodd unrhyw brosiectau ynni eu nodi yn y rhanbarth yng ngoleuni'r argyfwng costau byw a'r tlodi tanwydd cyffredin sy'n bodoli yn rhanbarth y canolbarth. Mae 17 y cant o aelwydydd yng Ngheredigion a 14 y cant ym Mhowys yn byw mewn tlodi tanwydd. Yn y cyfamser, yn fy rhanbarth i yng Ngorllewin De Cymru, fe amcangyfrifir bod 8 y cant yn byw mewn tlodi tanwydd ym Mhen-y-bont ar Ogwr, 10 y cant yn Abertawe, ac 11 y cant yng Nghastell-nedd Port Talbot. Fe wyddom ni fod y cynnydd mewn prisiau ynni a ddisgwylir ym mis Ebrill 2022 eleni, yn ogystal â chynnydd blaenorol, yn effeithio yn anghymesur ar rai rhanbarthau yng Nghymru, fel ardaloedd gwledig, llai cysylltiedig yn fwy nag ardaloedd eraill. O ystyried hyn, fe hoffwn i gael gwybod gan y Gweinidog: sut mae Llywodraeth Cymru am sicrhau y gall pob rhanbarth yng Nghymru elwa ar ddatblygiadau prosiectau ynni gwyrdd gyda'r nod o fod â biliau ynni mwy rhesymol, yn enwedig wrth i ni wynebu argyfwng costau byw, y mae tlodi tanwydd yn rhan ysgogol o'r argyfwng hwnnw?
Thank you for the series of questions. On your starting point, I believe there is a strong and progressive case to be made for the future of the union, but it won't be made by the sort of attempts to centralise and hijack powers and money away from devolved national Governments that people have voted for in more than one referenda in Wales, Scotland and elsewhere. The Member may of course disagree on that particular point.
In terms of the challenges you mentioned about young people, on the young person's guarantee, it's deliberately designed to try to ensure that young people do have a future they can plan for in both rural and urban Wales. So, we're looking at how the apprenticeships work, but also the advice and support we're looking to wrap around young people to make sure they get into the world of work in a meaningful way in the future. And it's why the ability to invest in skills and progression are so very important. So, the issue about levelling up funding or replacing EU funding isn't simply a dry academic debate or political rock throwing between different parties; it really matters about our ability to deliver on our objectives. And I'd say, actually, all parties within the Senedd would agree we do want to provide greater investment into skills for the future, to make sure our young people have real choices to make within their local economies.
I'll be providing further updates on the work the young person's guarantee is doing, and I think we have a genuine opportunity to live up to the rhetoric and in making sure we don't see a lost generation here in Wales. And, of course, the challenges in the labour market are different to what we would have expected a couple of years ago, post pandemic. We haven't seen very high levels of unemployment. We're actually seeing quite a tight labour market, and in today's unemployment figures, the UK average unemployment is 4.1 per cent; it's 3.4 per cent in Wales. But we do still have a challenge with the economic inactivity in Wales being higher than the UK average, and we've seen that while some people have left the labour market altogether, one of the big challenges is that older workers who have left are unlikely to return. Now, that's a challenge in terms of experience. But it does mean, I think, there's an even greater imperative to invest in the workforce we do have, and the future workforce as well, alongside the points that you make, which are also in the economic mission update that I published in October, about the need to take account for a decline in the working-age population, and the fact we will need to be more productive if we're going to be able to have a strong, well-functioning economy for the future.
On your point about net zero and regional economic development, and the decarbonisation challenge, it's a challenge both for energy generation, but much more broadly for economic activity. And actually, I think the point you make about the difference between the north Wales economic framework and the growth deal that they've agreed, with a real focus on greener energy, which I think does a great deal of credit to all six local authorities in north Wales—the fact they've been able to work together. And I see we have a former north Wales leader in the virtual Chamber today. But it does real credit that six different authorities, six different leaderships—. They've all agreed on a broad vision for north Wales and their transparent potential for greater energy generation and economic benefit for communities across the north as a result. And that's one of our big challenges—it's to make sure we don't just produce greener energy, but we actually get the jobs dividend that should come with that. There's no guarantee we do that.
The mid Wales headline growth deal isn't quite as far as advanced as other deals around the country. And interestingly, Ellen ap Gwynn, in particular, was very interested in the potential for greater green energy investment and jobs return, but they know that they're still identifying a more thematic approach at this point—they don't have the portfolio of areas in the same level of detail that other growth deals do. And that's one of the things that we need to accept—in having power that we share with regions, and regions making lots of their own choices for them, they'll move at slightly different speeds in different places, they'll have slightly different priorities. But actually, I'm confident that we will see proper opportunities for green energy generation and regional economic development going hand in hand in mid Wales, just as in the rest of Wales. And it was actually part of the discussion we had when we signed the final growth deal documents. I hope that gives the Member some comfort that this isn't simply a broader approach, without detail being worked through it, but that will come at different speeds in different regions of Wales.
And finally, on your point about bills and the transition and the cost-of-living crisis, one of my big concerns is that we know that there could be real economic benefit in moving to a decarbonised, lower carbon economy in the future and our pathway to net zero. The challenge is the transition could knock over people in the interim. So, we're going to need to deal with the transition to get there in the net-zero plan that the Minister for Climate Change outlined, with a significant chapter on the industrial decarbonisation that needs to take place. And I do think we will ultimately be able to gain benefit from that. The challenge, of course, is that won't happen just because we say it will; we've got to have work between partners, including the private sector, as well as those people responsible for the broader vision.
And finally, finally, Deputy Llywydd, I'd just like to pass on my good wishes for this particular young person, Mr Fletcher, who is planning his future in Wales and his marriage ceremony for later in the year. Best wishes to you, and I can tell you all about my first joyful 11 years myself.
Diolch i chi am y gyfres o gwestiynau. O ran eich man cychwyn chi, rwyf i o'r farn y gellir dadlau achos grymus a blaengar ar gyfer dyfodol yr undeb, ond ni chaiff hynny ei gyflawni drwy gyfrwng y math o ymdrechion sydd wedi bod i ganoli a herwgipio pwerau ac arian oddi wrth Lywodraethau cenedlaethol datganoledig y mae pobl wedi pleidleisio drostyn nhw mewn mwy nag un refferendwm yng Nghymru, yr Alban ac mewn mannau eraill. Wrth gwrs, fe all yr Aelod anghytuno â'r pwynt arbennig hwnnw.
O ran yr heriau yr oeddech chi'n sôn amdanyn nhw ynglŷn â phobl ifanc, o ran y Warant i Bobl Ifanc, fe gafodd honno ei chynllunio yn fwriadol i geisio sicrhau bod gan bobl ifanc ddyfodol y gallan nhw gynllunio ar ei gyfer yng nghefn gwlad Cymru ac yn yr ardaloedd trefol yma. Felly, rydym ni'n edrych ar weithrediad y prentisiaethau, ond hefyd ar y cyngor a'r gefnogaeth yr ydym ni'n ystyried eu rhoi ynglŷn â phobl ifanc i sicrhau eu bod nhw'n cael mynediad i fyd gwaith mewn ffordd ystyrlon yn y dyfodol. A dyna pam y mae'r gallu i fuddsoddi mewn sgiliau a dilyniant mor bwysig â hynny. Felly, nid dadl academaidd sych neu ymaflyd gwleidyddol rhwng gwahanol bleidiau yn unig yw mater cyllid codi'r gwastad neu gyllid yn lle cyllid oddi wrth yr UE; mae'n bwysig iawn o ran ein gallu i gyflawni ein hamcanion ni. Ac fe fyddwn i'n dweud, mewn gwirionedd, y byddai pob plaid yn y Senedd yn cytuno ein bod ni'n dymuno rhoi mwy o fuddsoddiad mewn sgiliau i'r dyfodol, i sicrhau bod gan ein pobl ifanc ni ddewisiadau gwirioneddol i'w gwneud o fewn eu heconomïau lleol nhw.
Fe fyddaf i'n rhoi diweddariadau pellach ar y gwaith y mae'r Warant i Bobl Ifanc yn ei wneud, ac rwy'n credu bod gennym ni gyfle gwirioneddol i gyflawni tu hwnt i'r rhethreg a sicrhau nad ydym ni'n gweld cenhedlaeth goll yma yng Nghymru. Ac, wrth gwrs, mae'r heriau yn y farchnad lafur yn wahanol i'r hyn a fuasem ni'n ei ddisgwyl ychydig flynyddoedd yn ôl, wedi'r pandemig. Nid ydym ni wedi gweld cyfraddau uchel iawn o ddiweithdra. Rydym ni'n gweld marchnad lafur dynn iawn, ac yn ffigurau diweithdra heddiw, mae diweithdra cyfartalog y DU ar 4.1 y cant; ar 3.4 y cant yng Nghymru. Ond mae gennym ni her barhaus gyda'r anweithgarwch economaidd yng Nghymru sy'n uwch na chyfartaledd y DU, ac rydym ni wedi gweld, er bod rhai pobl wedi ymadael â'r farchnad lafur yn gyfan gwbl, mai un o'r heriau mawr yw nad yw gweithwyr hŷn sydd wedi ymadael yn debygol o ddychwelyd. Nawr, her o ran profiad yw honno. Ond mae hyn yn golygu, rwy'n credu, fod mwy fyth o reidrwydd i fuddsoddi yn y gweithlu sydd gennym ni, ac yng ngweithlu'r dyfodol hefyd, yn gyfochrog â'r pwyntiau a wnewch chi, sydd i'w gweld hefyd yn y diweddariad ar y genhadaeth economaidd a gyhoeddais i ym mis Hydref, ynglŷn â'r angen i ystyried gostyngiad yn y boblogaeth o oedran gweithio, a'r ffaith y bydd angen i ni fod yn fwy cynhyrchiol os ydym ni am allu cael economi gref sy'n gweithio yn effeithiol i'r dyfodol.
O ran eich pwynt chi am sero net a datblygiad economaidd rhanbarthol, a her datgarboneiddio, mae cynhyrchu ynni'n her, ond mae'r her yn llawer mwy cyffredinol ar gyfer gweithgarwch economaidd. Ac mewn gwirionedd, rwyf i o'r farn fod y pwynt a wnewch chi am y gwahaniaeth rhwng fframwaith economaidd y gogledd a'r fargen dwf y cytunwyd arni hi, gan ganolbwyntio yn wirioneddol ar ynni gwyrddach, sydd, yn fy marn i, yn achos llawer o glod i bob un o'r chwe awdurdod lleol yn y gogledd—y ffaith eu bod nhw wedi gallu cydweithio. Ac rwy'n gweld bod gennym gyn-arweinydd yn y gogledd yn y Siambr rithwir heddiw. Ond rhywbeth gwirioneddol glodwiw yw bod chwe gwahanol awdurdod, chwe gwahanol arweinydd—. Maen nhw wedi cytuno i gyd ar weledigaeth eang ar gyfer y gogledd a'u potensial tryloyw nhw ar gyfer gallu cynhyrchu mwy o ynni a budd economaidd i gymunedau ledled y gogledd o ganlyniad i hynny. A dyna un o'n heriau mawr ni—sef sicrhau nad ydym ni'n cynhyrchu dim ond ynni gwyrddach yn unig, ond ein bod ni, mewn gwirionedd, yn gweld y difidend swyddi a ddylai ddod gyda hynny. Nid oes sicrwydd y byddwn ni'n gweld hynny.
Nid yw prif fargen twf y canolbarth mor ddatblygedig â'r bargeinion eraill ledled y wlad. Ac yn ddiddorol, roedd gan Ellen ap Gwynn, yn arbennig, ddiddordeb mawr yn y potensial ar gyfer mwy o fuddsoddiad ynni gwyrdd a denu swyddi yn eu holau, ond maen nhw'n gwybod eu bod nhw'n parhau i nodi dull mwy thematig ar hyn o bryd—nid oes ganddyn nhw'r portffolio o feysydd â'r un lefel o fanylder ag sydd gan y bargeinion twf eraill. A dyna un o'r pethau y mae angen i ni ei dderbyn—o ran i ni fod â'r pŵer i'w rannu â rhanbarthau, a'r rhanbarthau yn gwneud llawer o'u dewisiadau eu hunain ar eu cyfer nhw, fe fyddan nhw'n symud ar gyflymder sy'n amrywio ychydig mewn gwahanol fannau, fe fydd eu blaenoriaethau nhw ychydig yn wahanol. Ond mewn gwirionedd, rwy'n ffyddiog y gwelwn ni gyfleoedd priodol ar gyfer cynhyrchu ynni gwyrdd a datblygu economaidd rhanbarthol i fynd law yn llaw yn y canolbarth, yn union fel yng ngweddill Cymru. Ac roedd honno'n rhan o'r drafodaeth a gawsom ni wrth arwyddo dogfennau terfynol y fargen dwf. Rwy'n gobeithio y bydd hynny'n rhoi rhywfaint o gysur i'r Aelod nad dull ehangach yn unig mo hwn, heb weithio trwy'r manylion, ond fe ddaw hynny ar wahanol gyflymder mewn gwahanol ranbarthau yng Nghymru.
Ac yn olaf, o ran eich pwynt chi ynglŷn â biliau a'r cyfnod pontio a'r argyfwng costau byw, un o'm pryderon mawr i yw ein bod ni'n gwybod y gallai budd economaidd gwirioneddol fodoli o ran symud tuag at economi carbon is a fydd wedi datgarboneiddio yn y dyfodol a'n llwybr ni at sero net. Yr her yw y gallai'r newid daro pobl yn y cyfamser. Felly, fe fydd angen i ni ymdrin â'r newid i gyrraedd y fan yn y cynllun sero net a amlinellwyd gan y Gweinidog Newid Hinsawdd, gyda phennod sylweddol ar y datgarboneiddio diwydiannol y mae angen ei wireddu. Ac rwy'n credu y byddwn ni, yn y pen draw, yn gallu elwa ar hynny. Yr her, wrth gwrs, yw na fydd hynny'n digwydd am ein bod ni'n dweud hynny'n unig; mae'n rhaid i ni weld gwaith rhwng partneriaid, gan gynnwys y sector preifat, yn ogystal â'r bobl hynny sy'n gyfrifol am y weledigaeth ehangach.
Ac yn olaf un, Dirprwy Lywydd, fe hoffwn i anfon fy nymuniadau da at yr unigolyn ifanc arbennig hwn, Mr Fletcher, sy'n cynllunio ei ddyfodol yng Nghymru a'i seremoni briodas ef sydd i ddod yn ddiweddarach eleni. Rwy'n anfon fy nymuniadau gorau i chi, ac fe allaf i ddweud wrthych i gyd am yr 11 mlynedd cyntaf o lawenydd a brofais i.
I very much welcome the statement. The four regions of Wales, as well as being similar to the ancient kingdoms, have the opportunity to develop regional policy in Wales. I support the framework's priorities and the city and growth deals, the three-way investment agreements, designed to deliver lasting regional economic growth, including the region I live in. I strongly support the creation of stronger and dynamic regions at the heart of creating a stronger, fairer, greener Welsh economy. I am very pleased that the four city and regional deals are now under way.
The Minister and I have recently engaged in correspondence regarding life sciences. I have three questions. How do we turn the world-class life science research at Welsh universities into greater high-quality employment? Some economic sectors, such as information and communications technology and computer games, are not constrained by geography. How do we further develop these? And the third one is: how can the universities in each region help drive economic prosperity in their regions?
Rwy'n croesawu'r datganiad yn fawr iawn. Mae pedwar rhanbarth Cymru, yn ogystal â bod yn debyg i'r teyrnasoedd hynafol, yn cael cyfle i ddatblygu polisi rhanbarthol yng Nghymru. Rwy'n cefnogi blaenoriaethau'r fframwaith a'r bargeinion dinesig a thwf, y cytundebau buddsoddi tair ffordd, a gynlluniwyd i sicrhau twf economaidd rhanbarthol parhaol, gan gynnwys y rhanbarth yr wyf i'n byw ynddo. Rwy'n llwyr gefnogi'r broses o greu rhanbarthau cryfach a deinamig i fod wrth hanfod creu economi sy'n gryfach, yn decach a gwyrddach yng Nghymru. Rwy'n falch iawn fod y pedair bargen ddinesig a rhanbarthol ar y gweill erbyn hyn.
Mae'r Gweinidog a minnau wedi cymryd rhan yn ddiweddar mewn gohebiaeth ynghylch gwyddorau bywyd. Mae gennyf i dri chwestiwn. Sut mae troi'r ymchwil gwyddor bywyd o'r radd flaenaf sydd i'w weld ym mhrifysgolion Cymru yn fwy o gyfleoedd ar gyfer cyflogaeth o ansawdd uchel? Nid yw rhai sectorau economaidd, fel technoleg gwybodaeth a chyfathrebu a gemau cyfrifiadurol, yn cael eu cyfyngu gan ddaearyddiaeth. Sut mae datblygu'r rhain ymhellach? A'r trydydd yw: sut y gall y prifysgolion ym mhob rhanbarth helpu i ysgogi ffyniant economaidd yn eu rhanbarthau nhw?
Okay, I'll take them in reverse order. On higher education, actually, one of our challenges is, and has always been, ever since I've been a Member—I'd like to think that higher education has got better at this as well—about the research and the excellence they produce and how that gets applied into the economy. So, the difference between research, development, innovation and application to improve businesses as well. We know it's a key factor. And actually, to be fair to—. Look, for all the differences we have with the UK Government that we advertise regularly, the headline pledge to put more money into research, development and innovation is a very good thing and we would want to see that done. The challenge is making sure that it's not just that the money goes and it doesn't simply ends up in the golden triangle around Oxbridge and London. The danger there is that's a bad thing for England, never mind the rest of the UK. And actually, as our own chief scientific adviser has shown, the quality of Welsh research and our science base is actually really good. So, it isn't even as if you could say that it's an investment that is driven solely by quality. So, there is a real need to ensure that, in funds that are supposedly whole-UK funds, Wales gets a proper share of those as well, as well as what we need to do with our own higher education sector and the constant challenge we have there about ensuring that, regardless of UK activity, we demand and expect more from our higher education sectors. And actually, I think around Swansea, there are good examples of a university that, over time, has definitely shifted its mission into greater output. If you look at the steel sector, they're very pleased with the work they get to do with Swansea University and its advanced metals research as well.
I think the same about IT and, more broadly, digital ways of working. We've got lots of opportunities to benefit every region of Wales. It's not just about enabling people to work in different ways, it is about wholly redesigning systems. And I agree with you, we do have particular strengths in Wales. I had a very interesting meeting about opportunities around Newport and what that might mean and about data centres and other activity that could lead to even greater economic development opportunity. So, I definitely think it's something you would expect to see in each region, and for us then to understand where our greatest opportunities exist in Wales.
And finally, on life sciences, I think we already punch above our weight in Wales when it comes to life sciences, when you look at the research that takes place and the jobs and the activity. This is a sector where most of the jobs are well-paid jobs with good terms and conditions. And the life sciences hub that we have near the Senedd building that—. Hopefully, when times return to be more normal, people will have opportunities to go in and see and meet people there. Actually, it's been I think one of the smartest investment choices we've made, in designing and bringing people together, and it's given a real focus to what life sciences can do. Not just in developing better uses for deployment across health and care, but the real economic return that goes alongside. I should just, with a look backwards—. The way that the life sciences hub has operated, to have a gate for us to get through for new technologies and new ways of working through the pandemic, has really reinforced the value of what we've put together there. When we had a meeting with Irish Ministers from the Republic, they were particularly interested in what we had chosen to do and the value from it. So, we may not always recognise it ourselves in Wales, but we do already have something that I think we can be really proud of, and I look forward to expecting more in the future.
I should say though, Deputy Llywydd, I wasn't quite aware that our regions matched so neatly to ancient kingdoms. It's not something that appears in my ministerial speaking notes, but I'm grateful to Mr Hedges for pointing that out.
Iawn, rwyf i am ddechrau gyda'r cwestiwn olaf a gweithio yn f'ôl. O ran addysg uwch, mewn gwirionedd, un o'n heriau ni yw, ac mae honno wedi bod yn her erioed, fyth oddi ar i mi fod yn Aelod—fe fyddwn i'n hoffi meddwl bod addysg uwch wedi gwella yn hyn o beth hefyd—ynglŷn â'r ymchwil a'r rhagoriaeth y maen nhw'n eu cynhyrchu a sut caiff y rhain eu cymhwyso i'r economi. Felly, y gwahaniaeth rhwng ymchwil, datblygu, arloesi, a chymhwyso i wella busnesau hefyd. Fe wyddom ni fod honno'n ffactor allweddol. Ac mewn gwirionedd, a bod yn deg â—. Edrychwch, er yr holl wahaniaethau sydd rhyngom ni a Llywodraeth y DU yr ydym ni'n sôn yn rheolaidd amdanyn nhw, mae'r brif addewid i roi mwy o arian mewn ymchwil, datblygu, ac arloesi yn beth da iawn ac fe fyddem ni'n dymuno gweld honno'n cael ei gwireddu. Yr her yw sicrhau bod yr arian yn mynd ar gerdded ac nad yw'n mynd yn y diwedd i'r triongl aur rhwng Rhydychen, Caergrawnt, a Llundain. Y perygl yn hynny o beth yw y byddai hwn yn beth drwg i Loegr, heb sôn am weddill y DU. Ac mewn gwirionedd, fel y dangosodd ein prif gynghorydd gwyddonol ni, mae ansawdd ymchwil Cymru a'n sylfaen ni o wyddoniaeth yn dda dros ben, mewn gwirionedd. Felly, nid ydym ni'n gallu dweud hyd yn oed y byddai hwnnw'n fuddsoddiad sy'n cael ei ysgogi gan ddim ond yr ansawdd. Felly, mae yna wir angen i sicrhau, mewn cronfeydd sy'n arian i'r DU gyfan, fod cyfran weddus o'r rhain yn dod i Gymru hefyd, yn ogystal â'r hyn y mae angen i ni ei wneud gyda'n sector addysg uwch ni a'r her gyson sydd gennym ni o ran sicrhau, heb ystyried gweithgaredd y DU, ein bod ni'n mynnu ac yn disgwyl mwy oddi wrth ein sectorau addysg uwch ni. Ac mewn gwirionedd, o ran Abertawe, yn fy marn i, fe geir enghreifftiau da iawn o brifysgol sydd, dros amser, wedi symud ei chenhadaeth yn bendant tuag at greu mwy o allbwn. Os ydych chi'n edrych ar y sector dur, maen nhw'n falch iawn o'r gwaith y maen nhw'n ei wneud â Phrifysgol Abertawe a'i hymchwil ddatblygedig ym maes metelau hefyd.
Rwy'n credu'r un peth am Dechnoleg Gwybodaeth ac, yn fwy cyffredinol, am ddulliau digidol o weithio. Mae gennym ni lawer o gyfleoedd i fod o fudd i bob rhanbarth yng Nghymru. Nid hyn yn ymwneud â galluogi pobl i weithio mewn gwahanol ffyrdd yn unig, mae hyn yn ymwneud ag ailgynllunio systemau yn llwyr. Ac rwy'n cytuno gyda chi, mae gennym ni gryfderau arbennig yng Nghymru. Fe gefais i gyfarfod diddorol iawn ynglŷn â chyfleoedd o amgylch Casnewydd a'r hyn y gallai hynny ei olygu ac ynglŷn â chanolfannau data a gweithgaredd arall a allai arwain at fwy fyth o gyfle i weld datblygu economaidd. Felly, rwyf i o'r farn bendant fod hynny'n rhywbeth y byddech chi'n disgwyl ei weld ym mhob rhanbarth, fel y byddwn ni'n deall wedyn ymhle y mae ein cyfleoedd mwyaf ni yng Nghymru.
Ac yn olaf, o ran gwyddorau bywyd, rwy'n credu ein bod ni'n gwneud yn well na'r disgwyl yng Nghymru o ran gwyddorau bywyd, pan edrychwch chi ar yr ymchwil sy'n digwydd, yn ogystal â'r swyddi a'r gweithgaredd. Sector yw hwn lle mae'r rhan fwyaf o'r swyddi yn swyddi â chyflogau da, gyda thelerau ac amodau da. A'r ganolfan gwyddorau bywyd sydd gennym ger adeilad y Senedd—. Rwy'n gobeithio, pan fydd hi'n gyfnod mwy normal unwaith eto, y bydd pobl yn cael cyfleoedd i fynd i mewn i weld a chwrdd â'r bobl yno. Mewn gwirionedd, rwy'n credu mai dyma un o'r dewisiadau buddsoddi doethaf a wnaethom ni, wrth ddylunio a dod â phobl ynghyd, ac mae hynny wedi golygu canolbwyntio gwirioneddol ar yr hyn y gall gwyddorau bywyd ei gyflawni. Nid yn unig wrth ddatblygu gwell cynnyrch ar gyfer defnydd ledled meysydd iechyd a gofal, ond gyda'r enillion economaidd gwirioneddol sy'n dod yn sgil hynny. Ac fe ddylwn i, dim ond gyda golwg yn ôl—. Mae'r ffordd y mae'r ganolfan gwyddorau bywyd wedi gweithredu, wrth fod yn borth i ni fynd drwyddo ar gyfer technolegau newydd a ffyrdd newydd o weithio drwy'r pandemig, wedi atgyfnerthu gwerth yr hyn a luniwyd gennym ni yno. Pan gawsom ni gyfarfod â Gweinidogion o Weriniaeth Iwerddon, roedd ganddyn nhw ddiddordeb arbennig yn yr hyn yr oeddem ni wedi dewis ei wneud a'r gwerth a ddaeth o hynny. Felly, efallai nad ydym ni'n sylweddoli hynny ein hunain yng Nghymru, ond mae gennym ni rywbeth y gallwn ni fod yn falch iawn ohono, yn fy marn i, ac rwy'n edrych ymlaen at ddisgwyl mwy yn y dyfodol.
Fe ddylwn i ddweud, Dirprwy Lywydd, nad oeddwn i'n mor ymwybodol fod ein rhanbarthau ni'n cyfateb mor daclus i'r teyrnasoedd hynafol. Ni oedd hynny yn fy nodiadau gweinidogol i wrth siarad, ond rwy'n ddiolchgar i Mr Hedges am dynnu sylw at hynny.
Diolch, Weinidog, am eich datganiad.
Thank you, Minister, for your statement.
Can I thank Luke as well for highlighting issues relating to the region I represent, Mid and West Wales? You've highlighted some very salient points. Diolch yn fawr iawn.
I have three really brief issues to raise. Firstly, I'm encouraged to see developments such as Banc Cambria coming to fruition. As I said during your recent statement on Banc Cambria, the whole gamut of local services—banks, post offices, building societies, digital and physical infrastructure—are all essential in supporting local economies, particularly rural economies where those essential services have been chipped away over the years. So, could I ask the Minister for some insight into where your statement today sits in relation to wider Government plans to support thriving rural towns and villages?
Secondly, could you say a few words about how we traditionally measure economic growth and performance and what steps are being taken to test how we may adopt new measures of economic performance like those introduced in New Zealand? I ask because this week I met with the housing association Barcud, and I heard about their plans and ambitions for the next five years, including their plans to invest £60 million in house building and to establish a training academy. There is a huge economic benefit there, but also a huge social benefit too, as I'm sure you would agree. I'd be interested in your views.
Finally, Minister, whilst I welcome the mid Wales growth deal recently being agreed, I do have concerns about how long it has taken. This is just the beginning of the work, and I'm hopeful that the goals outlined will continue at pace. Could I ask you what lessons have been learnt from that process to ensure that any future potential initiatives are more quickly realised, to the benefit of local communities? Diolch yn fawr iawn.
A gaf innau hefyd ddiolch i Luke am dynnu sylw at faterion sy'n ymwneud â'r rhanbarth yr wyf i'n ei gynrychioli, sef Canolbarth a Gorllewin Cymru? Rydych chi wedi tynnu sylw at rai pwyntiau pwysig iawn. Diolch yn fawr iawn.
Yn gryno iawn, mae gennyf i dri mater i'w codi. Yn gyntaf, rwy'n cael fy nghalonogi o weld datblygiadau fel Banc Cambria yn dwyn ffrwyth. Fel dywedais i yn ystod eich datganiad diweddar ar Fanc Cambria, mae holl faes y gwasanaethau lleol—banciau, swyddfeydd post, cymdeithasau adeiladu, seilwaith digidol a chorfforol—i gyd yn hanfodol wrth gefnogi economïau lleol, economïau gwledig yn arbennig lle mae'r gwasanaethau hanfodol hynny wedi cael eu torri'n ôl dros y blynyddoedd. Felly, a gaf i ofyn i'r Gweinidog am rywfaint o ddealltwriaeth o sefyllfa eich datganiad chi heddiw o ran cynlluniau ehangach y Llywodraeth i gefnogi ffyniant trefi a phentrefi mewn ardaloedd gwledig?
Yn ail, a wnewch chi ddweud gair ynglŷn â'n dull traddodiadol ni o fesur twf a pherfformiad economaidd a pha gamau sy'n cael eu cymryd i brofi sut y gallwn fabwysiadu mesurau newydd o berfformiad economaidd fel y rhai a gyflwynwyd yn Seland Newydd? Rwy'n gofyn hyn am i mi gyfarfod yr wythnos hon â chymdeithas tai Barcud, ac fe glywais i am eu cynlluniau nhw a'u huchelgeisiau nhw ar gyfer y pum mlynedd nesaf, gan gynnwys eu cynlluniau nhw i fuddsoddi £60 miliwn mewn adeiladu tai a sefydlu academi hyfforddi. Fe geir mantais economaidd enfawr yn hynny o beth, ond fe geir budd cymdeithasol enfawr hefyd, fel byddech chi'n cytuno, rwy'n siŵr. Fe hoffwn i glywed eich barn chi.
Yn olaf, Gweinidog, er fy mod i'n croesawu'r cytundeb twf yn y canolbarth y cytunwyd arno'n ddiweddar, mae gennyf i bryderon ynglŷn â'r amser maith a gymerodd hwnnw. Megis dechrau'r gwaith yw hyn, ac rwy'n gobeithio y bydd y nodau a amlinellir yn parhau ar gyflymder. A gaf i ofyn i chi pa wersi a ddysgwyd o'r broses honno i sicrhau bod unrhyw fentrau posibl yn y dyfodol yn cael eu gwireddu mewn llai o amser, er mwyn y cymunedau lleol? Diolch yn fawr iawn.
Thank you for the questions and comments. On your starting point about local services and what it means for rural economies, I recognise that the point is well made, both in the previous debate around Banc Cambria and your consistent interest in this area. I actually think that our growth deals do show that there are real opportunities to develop a successful future economy in mid Wales.
We regularly talk about things that come from the land, but it isn't just about the opportunities that really do exist in the future of food manufacturing and production; actually, there are lots of people that are choosing to live in rural parts of Wales and the rest of the UK, and there are real opportunities for jobs, and good jobs, to move in a way that doesn't require a daily commute to a large population centre. That, in itself, is a potential opportunity for mid Wales as well.
There are challenges about making sure that you still have the essentials of successful life that would need to exist—and I say this as someone who grew up in a rural village as well—and about having services that make sense, that mean that there's real life in the village or the small town in which you live. But having opportunities for people of different wage brackets and different job opportunities to live and work in that area, with the rest of the quality of life that you can get from living in rural Wales, I think is still an untapped opportunity for us.
On your point about new measures and how we measure traditional growth, we've long recognised that GDP isn't necessarily telling all of the story. There is an active conversation about how we could have a different range of measures to try to understand what a successful economy looks like and how you measure that in a way that's meaningful.
I'm really interested in some of the work that others have done and are doing—including my predecessor, Ken Skates, thinking about conversations that we have had previously—about what a well-being economy looks like and how you could measure that in a way that is meaningful. So, we're interested in developments along those lines, not just in New Zealand but further afield in the rest of the world.
We certainly do want to think about—. I know that you mentioned housing, and not just the fact that you can build good quality houses, but the sorts of jobs that come from it and what that means about a sustainable industry. That's a regular topic of conversation between myself and Julie James.
Finally, on your point about mid Wales growth and the time that it has taken, I think that every one of our city and growth deal areas would have liked to have got to where it has ended up now faster than it has done. But the necessary time to invest in trusting each other and partners is not something, I think, that can be short-circuited.
What we are seeing, though, is the mid Wales growth deal now being completed. We don't yet have a completed map across Wales, but I think that there is some real ambition to get things moving and to catch up in a way that a competitor can sometimes be helpful in getting regions who want to demonstrate that they are making real and tangible progress. I think that it was particularly helpful to get this landed and off the ground before local authorities go into purdah and there is a potential freeze in the progress that would otherwise be made. So, it does mean that the two local authorities can work individually, and together, in line with what they have agreed in the growth deal, without there being an even longer interruption.
So, I think that's really good news, and I can honestly say that the differing politics of a UK Minister, a Welsh Minister and two council leaders haven't got in the way of us doing the right thing, and that does show that collaboration really is possible if we're all prepared to do the right thing.
Diolch am y cwestiynau a'r sylwadau. O ran eich pwynt cyntaf chi am wasanaethau lleol a'r hyn y maen nhw'n ei olygu i economïau gwledig, rwy'n cydnabod dilysrwydd eich pwynt chi, yn y ddadl flaenorol ynghylch Banc Cambria yn ogystal â'ch diddordeb cyson chi yn y maes hwn. Rwyf i o'r farn, mewn gwirionedd, fod ein bargeinion twf ni'n dangos bod cyfleoedd gwirioneddol i'w cael i ddatblygu economi lwyddiannus yn y canolbarth yn y dyfodol.
Rydym ni'n sôn yn rheolaidd am bethau sy'n dod o'r ddaear, ond nid yw hyn yn ymwneud â'r cyfleoedd sy'n bodoli yn nyfodol gweithgynhyrchu a chynhyrchu bwyd yn unig; mewn gwirionedd, fe geir llawer o bobl sy'n dewis byw mewn rhannau gwledig o Gymru a gweddill y DU, ac fe geir cyfleoedd gwirioneddol ar gyfer swyddi, a swyddi da, a byw mewn ffordd nad oes angen cymudo dyddiol i ganolfan boblogaeth fawr. Mae hwnnw ynddo'i hun yn gyfle i'r canolbarth o bosibl hefyd.
Fe geir heriau o ran sicrhau bod hanfodion bywyd llwyddiannus gennych chi bob amser y byddai eu hangen nhw i fodoli—ac rwy'n dweud hyn fel un a fagwyd mewn pentref yng nghefn gwlad hefyd—ac o ran cael gwasanaethau sy'n gwneud synnwyr, mae hynny'n golygu bod rhywfaint o fwrlwm gwirioneddol yn y pentref neu'r dref fechan yr ydych chi'n byw ynddi hi. Ond bod â chyfleoedd i bobl o wahanol fracedi cyflog a gwahanol gyfleoedd gwaith i fyw a gweithio yn yr ardal honno, gyda'r ansawdd o fywyd y gallwch chi ei gael wrth fyw yng nghefn gwlad Cymru, rwy'n credu bod hwnnw'n parhau i fod yn gyfle nad ydym ni wedi cyffwrdd ag ef.
Ynglŷn â'ch pwynt chi am fesurau newydd a sut y byddwn ni'n mesur twf traddodiadol, rydym ni wedi cydnabod ers tro nad yw GDP o reidrwydd yn adrodd y stori gyfan. Fe geir sgwrs ar hyn o bryd ynglŷn â sut y gallem ni gael ystod amgen o fesurau i geisio deall sut olwg fyddai ar economi lwyddiannus a sut fyddwch chi'n mesur hynny mewn ffordd ystyrlon.
Mae gennyf i ddiddordeb mawr yn rhywfaint o'r gwaith a wnaeth pobl eraill ac maen nhw'n parhau i'w wneud—gan gynnwys fy rhagflaenydd i, Ken Skates, wrth feddwl am sgyrsiau a gawsom ni o'r blaen—o ran sut mae economi llesiant yn edrych a sut allech chi fesur hynny mewn ffordd ystyrlon. Felly, mae gennym ni ddiddordeb mewn datblygiadau ar hyd y llinellau hynny, nid yn unig yn Seland Newydd ond ymhellach i ffwrdd mewn rhannau eraill o'r byd.
Yn sicr, rydym ni am ystyried—. Fe wn i chi sôn am dai, ac nid dim ond y ffaith y gallwch chi adeiladu tai o ansawdd da, ond y mathau o swyddi sy'n deillio o hynny a'r hyn y mae hynny'n ei olygu o ran diwydiant sy'n gynaliadwy. Mae hwnnw'n bwnc trafod rhwng Julie James a minnau'n rheolaidd.
Yn olaf, o ran eich pwynt chi am fargen dwf y canolbarth a'r amser a gymerodd hynny, rwy'n credu y byddai pob un o'n hardaloedd bargen dinesig a thwf ni wedi bod yn falch o gyrraedd pen eu taith nawr yn gyflymach nag y gwnaethon nhw. Ond nid yw'r amser y mae hi'n ei gymryd i fuddsoddi mewn ymddiriedaeth yn ein gilydd ac yn ein partneriaid yn rhywbeth, yn fy marn i, y gellir ei frysio.
Yr hyn yr ydym ni'n ei weld, serch hynny, yw bod bargen twf y canolbarth bellach yn cael ei chwblhau. Nid oes gennym ni fap gorffenedig ledled Cymru eto, ond rwy'n credu y ceir rhywfaint o uchelgais gwirioneddol i ysgogi pethau a dal i fyny mewn ffordd y mae bod â chystadleuydd weithiau o gymorth wrth annog rhanbarthau i ddangos eu bod nhw'n gwneud cynnydd gwirioneddol a diriaethol. Rwy'n credu ei bod hi'n arbennig o ddefnyddiol i ni fod â hwnnw yn ei le ac ar waith cyn i awdurdodau lleol encilio a bod posibilrwydd o rewi'r cynnydd a fyddai'n digwydd fel arall. Felly, mae hyn yn golygu y gall y ddau awdurdod lleol weithio'n unigol, a chyda'i gilydd, yn unol â'r hyn a gytunwyd ganddyn nhw yn y fargen dwf, heb egwyl hwy eto, hyd yn oed.
Felly, newyddion da iawn yw hyn yn fy marn i, ac fe allaf i ddweud yn onest nad yw gwleidyddiaeth wahanol un o Weinidogion y DU, un o Weinidogion Cymru a dau arweinydd cyngor wedi tarfu ar y ffordd yr ydym ni'n gwneud y peth priodol, ac mae hynny'n dangos y gall cydweithio fod yn bosibl mewn gwirionedd os byddwn ni i gyd yn barod i wneud y peth priodol.
Thank you, Minister, for your statement today. You did mention 11 years of marriage. I am at 13, and I'm sure that the significance of that number is not as unlucky as some might suggest.
But, just going back to your statement, I was really pleased to hear you reference the Mersey Dee Alliance. There has never been a better time in my opinion for Welsh Government to work collaboratively with the UK Government and local authorities to benefit the people of Wales and create those stronger economies in the regions, the Mersey Dee Alliance being a really good example of this cross-working.
As you mentioned, Minister—and I agree with you—another great example of this is the collaboration in the north Wales growth deal, which of course sits in the North Wales Economic Ambition Board, again, working across government to deliver positive benefits to the people of north Wales, including working with local authorities, creating those jobs and allowing businesses to flourish.
And as you mentioned, Minister, and I'm sure you agree, local authorities have a huge role to play in supporting stronger regional economies. In your statement, you referred to the role of corporate joint committees in strengthening the ability of regional collaboration. In my eyes, and in the eyes of many councillors and council leaders, corporate joint committees would seem to take powers away from locally elected councils, not strengthen them, as you seem to suggest. So, what assessment have you made of the future role that local authorities will play in supporting these stronger regional economies? And what discussions have you had with the Minister for Finance and Local Government regarding the possible negative risks that these CJCs may have on local authorities supporting strong regional economies? Thanks.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad chi heddiw. Roeddech chi'n sôn am 11 mlynedd o briodas. Rwyf i wedi bod yn briod am 13, ac rwy'n siŵr nad yw arwyddocâd y rhif hwnnw mor anlwcus ag y mae rhai'n ei awgrymu.
Ond, i fynd yn ôl at eich datganiad chi, roeddwn i'n falch iawn o'ch clywed chi'n cyfeirio at Gynghrair Mersi a'r Ddyfrdwy. Ni fu amser gwell erioed, yn fy marn i, i Lywodraeth Cymru gydweithio â Llywodraeth y DU ac awdurdodau lleol er budd pobl Cymru a chreu'r economïau cryfach fel hyn yn y rhanbarthau, mae Cynghrair Mersi a'r Ddyfrdwy yn enghraifft dda iawn o'r cydweithio hwn.
Fel yr oeddech chi'n sôn, Gweinidog—ac rwy'n cytuno gyda chi—enghraifft arall ardderchog o hyn yw'r cydweithio yn y fargen twf yn y gogledd, sydd, wrth gwrs, yn rhan o Fwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru, unwaith eto, sy'n gweithio ar draws y llywodraeth i sicrhau manteision cadarnhaol i bobl y gogledd, gan gynnwys gweithio gydag awdurdodau lleol, creu swyddi fel hyn a chaniatáu i fusnesau ffynnu.
Ac fel roeddech chi'n sôn, Gweinidog, ac rwy'n siŵr eich bod chi'n cytuno, mae gan awdurdodau lleol swyddogaeth enfawr o ran cefnogi economïau rhanbarthol sy'n fwy cydnerth. Yn eich datganiad, roeddech chi'n cyfeirio at swyddogaeth cyd-bwyllgorau corfforaethol o ran rhoi mwy o allu i gydweithredu rhanbarthol. Fel rwyf i'n ei gweld hi, ac yng ngolwg llawer o gynghorwyr ac arweinwyr y cynghorau, mae hi'n ymddangos bod cyd-bwyllgorau corfforaethol yn dwyn pwerau oddi wrth gynghorau a etholwyd yn lleol, ac nid yn eu cryfhau nhw, fel yr ydych chi'n ei awgrymu. Felly, pa asesiad a wnaethoch chi o'r swyddogaeth a fydd gan yr awdurdodau lleol yn y dyfodol o ran cefnogi'r economïau rhanbarthol cryfach hyn? A pha drafodaethau a gawsoch chi gyda'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ynghylch y risgiau negyddol posibl a allai'r cyd-bwyllgorau corfforedig hyn beri i awdurdodau lleol sy'n cefnogi economïau rhanbarthol cryf? Diolch.
I've had a number of very constructive conversations with my ministerial colleague Rebecca Evans about the role of regional economic development and CJCs and making sure that the legislation that the Senedd passed in the last term is realised.
I think there's a real danger that we keep on arguing about the past rather than actually trying to remake the future, and I think there has been a real sense of positive pragmatism from local authorities about regional arrangements, to want to make them work. Because all local authority leaders, regardless of background, will have some comments about what they think would be ideal. But, given the structure that already exists, our challenge now is how we make it work best, and I do think the North Wales Economic Ambition Board is a really good example of how people have done that very practically, as I've said. You'll know this, as a former leader of a north Wales authority. Differing politics between the six leaderships have not got in the way, necessarily, of people agreeing a vision for a much better, stronger north Wales economy, with better jobs within it.
We continue to see local authorities as key partners in economic development. It's why we're keen, as I said in my statement and in some earlier questions, to make sure that powers are shared so that, within reason, local authority-led organisations can make decisions of and for themselves. There'll be other areas where there'll be decisions jointly made with the Welsh Government, and others too where the Welsh Government may make decisions. But this is actually about providing more power and more influence for local authorities to influence and direct wider regional economies, and I think it's a really good time to be doing this and taking it forward, with the trust that we've invested in each other.
Rwyf i wedi cael nifer o sgyrsiau adeiladol iawn gyda fy nghyd-Weinidog Rebecca Evans am waith datblygu economaidd rhanbarthol a chyd-bwyllgorau corfforedig i sicrhau bod y ddeddfwriaeth a basiwyd gan y Senedd yn ystod y tymor diwethaf yn cael ei gwireddu.
Rwyf i o'r farn fod yna berygl gwirioneddol y byddwn ni'n parhau i ddadlau am y gorffennol yn hytrach na cheisio llunio'r dyfodol o'r newydd, ac rwy'n credu bod ymdeimlad gwirioneddol o bragmatiaeth gadarnhaol wedi bodoli ymysg yr awdurdodau lleol am drefniadau rhanbarthol, i fod yn awyddus iddyn nhw lwyddo. Oherwydd fe fydd gan bob arweinydd awdurdod lleol, o ba gefndir bynnag, ryw gymaint o sylwadau am yr hyn a fyddai'n ddelfrydol yn ei sefyllfa unigol. Ond, o ystyried y strwythur sy'n bodoli eisoes, ein her ni ar hyn o bryd yw gwneud i hyn weithio ar ei orau, ac rwy'n credu bod Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru yn enghraifft dda iawn o'r ffordd y mae pobl wedi gwneud hynny'n ymarferol iawn, fel dywedais i. Rydych chi'n ymwybodol o hyn, yn gyn-arweinydd awdurdod yn y gogledd. Nid yw'r amrywiadau gwleidyddol rhwng y chwe arweinydd wedi bod yn rhwystr, o reidrwydd, i gyrraedd cytundeb ar weledigaeth ar gyfer economi lawer gwell a chryfach yn y gogledd, gyda gwell swyddi ynddi hi.
Rydym ni'n parhau i weld awdurdodau lleol yn bartneriaid allweddol ym maes datblygiad economaidd. Dyna pam rydym ni'n awyddus, fel dywedais i yn fy natganiad ac mewn rhai cwestiynau cynharach, i sicrhau bod y pwerau yn cael eu rhannu er mwyn i'r sefydliadau sy'n cael eu harwain gan yr awdurdodau lleol allu gwneud eu penderfyniadau eu hunain yn lleol, o fewn rheswm. Fe fydd yna feysydd eraill lle caiff penderfyniadau eu gwneud ar y cyd â Llywodraeth Cymru, ac eraill hefyd lle gall Llywodraeth Cymru wneud y penderfyniadau. Ond ystyr hyn mewn gwirionedd yw rhoi mwy o bŵer a mwy o ddylanwad i awdurdodau lleol ar gyfer dylanwadu ar economïau rhanbarthol ehangach a'u cyfarwyddo nhw, ac rwyf i o'r farn ei bod hi'n amser priodol iawn i wneud hyn a'i ddatblygu, gyda'r ymddiriedaeth y gwnaethom ni ei buddsoddi ynom ein gilydd.
I agree, Minister, that we don't want to be looking to and living in the past, but I hope we're going to learn from the past. I've been a Member of four Senedds, and I've seen four different Governments adopting four different approaches to these matters, and I'm yet to be convinced that any of them have succeeded. When I look at some of the corporate joint ventures that I'm hearing described in the conversation this afternoon, I'm listening to debates I heard a decade ago, if I'm quite honest with you, and still my constituents are waiting to see the benefits of those conversations. So, I would like to ask you, Minister: where does the Heads of the Valleys focus on this? Because we've had very little focus on the Valleys, the most deprived part of our country, 20 years after devolution, and we haven't seen the focus that I would have wanted to have seen since this Government was re-elected in May.
I want to know how you expect to deliver your policies. Where are the delivery mechanisms? Because if there's one thread of failure, frankly, that I have seen throughout my time as a Member here, it's been a lack of delivery. We have had strategies coming out of our ears, but what we haven't had is delivery on the ground. Why are you different? Why is your strategy different? And how will you know when you've achieved your objectives? What are your objectives for the Heads of the Valleys? What did you want to achieve? When I was one of this sad line of Ministers, some time ago, setting out my ambitions for the Valleys, I set out some very clear targets and objectives—
Rwy'n cytuno, Gweinidog, nad ydym ni'n dymuno edrych i'r gorffennol na byw ynddo, ond rwy'n gobeithio y byddwn ni'n dysgu o'r gorffennol. Rwyf i wedi bod yn Aelod mewn pedair Senedd, ac rwyf i wedi gweld pedair Llywodraeth wahanol yn mabwysiadu pedwar dull gwahanol o ymdrin â'r materion hyn, ac ni chefais i fy argyhoeddi eto bod unrhyw un ohonyn nhw wedi llwyddo. Pan rwy'n edrych ar rai o'r mentrau corfforaethol ar y cyd yr wyf i'n clywed y disgrifiad ohonyn nhw yn y sgwrs y prynhawn yma, rwyf i'n gwrando ar ddadleuon a glywais i ddegawd yn ôl, os wyf i'n gwbl onest â chi, ac mae fy etholwyr i'n aros o hyd i weld manteision y sgyrsiau hynny. Felly, fe hoffwn i ofyn i chi, Gweinidog: beth yw lle Blaenau'r Cymoedd yn hyn o beth? Gan mai ychydig iawn o ganolbwyntio a gawsom ni ar y Cymoedd, y rhan fwyaf difreintiedig o'n cenedl ni, 20 mlynedd ar ôl datganoli, ac nid ydym ni wedi gweld y canolbwyntio y byddwn i wedi hoffi ei weld oddi ar i'r Llywodraeth hon gael ei hailethol ym mis Mai.
Fe hoffwn i wybod sut yr ydych chi'n disgwyl cyflawni eich polisïau chi. Ble mae'r mecanweithiau cyflawni? Oherwydd os bu yna un edefyn o fethiant, a bod yn onest, a welais i'n rhedeg drwy gydol fy amser yn Aelod yma, diffyg cyflawni fu hwnnw. Rydym ni wedi cael strategaethau yn dod allan o'n clustiau, ond yr hyn na chawsom ni yw cyflawni ar lawr gwlad. Pam ydych chi'n wahanol? Pam mae eich strategaeth chi'n wahanol? A sut fyddwch chi'n gwybod pan fyddwch chi wedi cyflawni eich amcanion? Beth yw eich amcanion chi ar gyfer Blaenau'r Cymoedd? Beth oeddech chi'n dymuno ei gyflawni? Pan oeddwn i'n un o'r gyfres drist hon o Weinidogion, beth amser yn ôl, yn nodi fy uchelgeisiau i ar gyfer y Cymoedd, fe nodais i rai pwyntiau ac amcanion eglur iawn—
Alun, you need to conclude, because we need time.
Alun, mae angen i chi orffen siarad, oherwydd mae angen yr amser arnom ni.
I would like to see a report from the Government on how far they went in delivering on those objectives and those targets at the end of the last Senedd. So, what's going to be different this time, Minister?
Fe hoffwn weld adroddiad gan y Llywodraeth ar ba mor bell yr aethon nhw o ran cyflawni'r amcanion hynny a'r nodau hynny ar ddiwedd y Senedd ddiwethaf. Felly, beth sydd am fod yn wahanol y tro hwn, Gweinidog?
What I think will be different this time is that I think we'll want to be able to come back to point out the improvement in the regional economy and what it means not just for jobs, but in terms of pay and conditions as well, because we're looking to see real change made. And I genuinely think that there is going to be a focus on the Heads of Valleys, not just because of the works that are being completed around some of the physical infrastructure that's there, but, actually, we've reached out and we're having conversations with the five local authorities in that area, as part of the city region around the capital, to understand how we get a deliberate focus on the Heads of the Valleys itself. And there are also choices about how Welsh Government can use some of the levers and influence we have too, because I do recognise that across the Heads of the Valleys we've not been able to see a significant shift forward in the economic prospects of communities across there. So, it's something that we have chosen to go out of our way to want to do. And actually, again, it builds a bit on the point I was making with Sam Rowlands, and, actually, local authorities have now been really constructive leaders, not just partners, in this area in the last few months, about looking to try to plot out a series of objectives where local authorities and the Welsh Government and the capital region could work together. Because I want things that are intensely practical, where you can demonstrate that jobs and opportunities are being created where they're needed, as opposed to—to use your phrase—more strategy. I'm much more interested in practical delivery with the resources we have.
And I do recognise, Deputy Llywydd, that I owe the Member a more detailed conversation about this. He's asked for one; I'd be very happy to have that conversation with him, because I recognise he'll keep on asking the same sorts of questions, and I think he's entitled to, because the constituency he represents needs an active Government on its side at the Welsh Government, UK level, and indeed his local authority too.
Yr hyn a fydd yn wahanol y tro hwn yn fy marn i yw y byddwn ni'n awyddus, rwy'n credu, i ddod yn ôl i dynnu sylw at y gwelliant yn yr economi ranbarthol a'r hyn y mae hynny'n ei olygu nid yn unig ar gyfer swyddi, ond o ran cyflog ac amodau hefyd, oherwydd rydym ni'n ystyried gweld newid gwirioneddol yn digwydd. Ac rwy'n credu'n wirioneddol y bydd yna ganolbwyntio ar Flaenau'r Cymoedd, nid yn unig oherwydd y gwaith sy'n cael ei gwblhau o ran rhywfaint o'r seilwaith ffisegol sydd yno, ond, mewn gwirionedd, rydym ni wedi estyn allan ac rydym ni'n cael sgyrsiau gyda'r pum awdurdod lleol yn yr ardal honno, yn rhan o'r ddinas-ranbarth o amgylch y brifddinas, ar gyfer deall sut i ganolbwyntio'n fwriadol ar ardal Blaenau'r Cymoedd ei hun. Ac mae dewisiadau hefyd ynghylch sut y gall Llywodraeth Cymru ddefnyddio rhai o'r ysgogiadau a'r dylanwad sydd gennym ni hefyd, oherwydd rwy'n cydnabod nad ydym wedi gallu gweld, ar draws Blaenau'r Cymoedd, newid blaengar sylweddol yn rhagolygon economaidd cymunedau ar draws yr ardal honno. Felly, dyma rywbeth yr ydym ni wedi dewis mynd allan o'n ffordd i fod yn eiddgar i'w wneud. Ac mewn gwirionedd, unwaith eto, mae hyn yn adeiladu ychydig ar y pwynt yr oeddwn i'n ei wneud gyda Sam Rowlands, ac, mewn gwirionedd, mae awdurdodau lleol wedi bod yn arweinwyr adeiladol iawn erbyn hyn, ac nid yn unig yn bartneriaid, yn y maes hwn yn ystod y misoedd diwethaf, o ran ceisio nodi cyfres o amcanion lle gallai awdurdodau lleol a Llywodraeth Cymru a'r rhanbarth cyfalaf weithio gyda'i gilydd. Am fy mod i'n awyddus i sicrhau pethau ymarferol iawn, lle gallwch ddangos bod swyddi a chyfleoedd yn cael eu creu lle mae eu hangen nhw, yn hytrach na—i ddefnyddio eich ymadrodd chi—mwy o strategaeth. Mae gennyf i lawer mwy o ddiddordeb mewn cyflawni ymarferol gyda'r adnoddau sydd gennym ni.
Ac rwy'n cydnabod, Dirprwy Lywydd, bod arnaf i sgwrs fanylach ynglŷn â hyn i'r Aelod. Mae ef wedi gofyn am un; rwy'n hapus iawn i gael y sgwrs honno gydag ef, oherwydd rwy'n cydnabod y bydd ef yn parhau i ofyn yr un math o gwestiynau, ac rwyf i o'r farn fod hawl ganddo ef i wneud hynny, oherwydd mae angen Llywodraeth weithredol ar yr etholaeth y mae ef yn ei chynrychioli sydd o'i hochr hi ar lefelau Llywodraeth Cymru, a'r DU, ac yn wir ei awdurdod lleol ef hefyd.
We've reached the end of our time allocation, but I have three speakers left. I want to call them all, so, please, can everybody remaining make sure that they are succinct in their contributions? Mabon ap Gwynfor.
Rydym ni wedi cyrraedd diwedd ein dyraniad amser, ond mae gen i dri siaradwr ar ôl. Rwyf i eisiau eu galw nhw i gyd, felly, os gwelwch yn dda, a wnaiff pawb sydd ar ôl sicrhau bod eu cyfraniadau yn gryno? Mabon ap Gwynfor.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Yn ei lyfr, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, dywedodd Adam Smith bod economi lwyddiannus yn ddibynnol ar:
Thank you very much. In his book, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, Adam Smith said that a successful economy is dependent on:
'the erection and maintenance of the public works which facilitate the commerce of any country, such as good roads, bridges, navigable canals, harbours, etc'.
'codi a chynnal a chadw'r gwaith cyhoeddus sy'n hwyluso masnach unrhyw wlad, megis ffyrdd da, pontydd, camlesi mordwyadwy, harbyrau ac ati.'
Hynny ydy, mae'r twf economaidd yn ddibynnol ar fuddsoddiad mewn isadeiledd. Mae isadeiledd yn luosogydd economaidd, wedi'r cyfan. Yn ôl yn 2015, dywedodd yr OECD bod yna anghydbwysedd mawr rhanbarthol yn y Deyrnas Gyfunol, ac mae arnaf i ofn bod yna berig i wendidau'r Deyrnas Gyfunol gael eu hadlewyrchu yma yng Nghymru. Er enghraifft, mae ardaloedd gwledig yn parhau i ddioddef o ddiffyg darpariaeth o fand eang a rhwydwaith ffonau symudol, yn ogystal â gwendidau isadeiledd eraill. Ydy'r Gweinidog felly'n cytuno bod angen sicrhau bod yna fuddsoddiad sylweddol yn ein hisadeiledd er mwyn gweld twf economaidd cytbwys ym mhob rhanbarth o Gymru? Ac yn olaf, ydy'r Gweinidog yn cytuno y dylid cefnogi datblygu mentrau cydweithredol a pherchnogaeth cymunedol ar adnoddau lleol er mwyn cloi pres i mewn i'r economi leol ac atal yr economi echdynnol, gan sicrhau swyddi yn lleol? Diolch.
That is, economic growth is dependent on investment in infrastructure. Infrastructure is an economic multiplier, after all. In 2015, the OECD said that there was huge regional imbalance within the United Kingdom, and I'm concerned that the weaknesses of the UK could be reflected here in Wales. For example, rural areas continue to suffer from a lack of provision of broadband and mobile phone networks, as well as other infrastructure weaknesses. Does the Minister therefore agree that we need to ensure that there is significant investment in our infrastructure to see balanced economic growth in all parts of Wales? And finally, does the Minister agree that we should encourage the development of co-operative enterprises and community ownership of local resources to lock money into the local economy and to prevent the extractive economy, ensuring local jobs? Thank you.
To answer as briefly as possible, given the Deputy Presiding Officer's instructions: yes, I do believe we need to continue to invest in infrastructure, including digital infrastructure, to enable what are not so much new ways of working, but standard ways of working that already exist in large parts of Wales, to make sure that access to those opportunities is practically provided in communities right across the country, and—. Sorry, I've forgotten your second question.
I ateb mor fyr â phosibl, yn unol â chyfarwyddyd y Dirprwy Lywydd: ydw, rwyf i yn credu bod angen i ni barhau i fuddsoddi mewn seilwaith, gan gynnwys seilwaith digidol, i alluogi'r hyn nad ydyn nhw o reidrwydd yn ffyrdd newydd o weithio, ond yn ffyrdd safonol o weithio sydd eisoes yn bodoli mewn rhannau helaeth o Gymru, i sicrhau bod ffyrdd o fanteisio ar y cyfleoedd hynny yn cael eu darparu yn ymarferol mewn cymunedau ledled y wlad, ac—. Mae'n ddrwg gen i, rwyf i wedi anghofio eich ail gwestiwn.
Mentrau cydweithredol o dan berchnogaeth lleol.
Co-operative enterprises under local ownership.
Yes, sorry, yes. And actually, I expect to meet the ambitions we set out to double the size of the co-op economy in Wales. The conversations that I committed to have with Huw Irranca-Davies following a previous debate with him following a legislative proposal have not been concluded. We did have a time arranged that had to be put off for COVID reasons. But, yes, I fully intend to meet the commitments I've made—as you'd expect, given that I am a Welsh Labour and Co-operative Member of the Senedd.
Ie, mae'n ddrwg gen i, ie. Ac mewn gwirionedd, rwy'n disgwyl cyflawni'r uchelgeisiau y gwnaethom eu pennu i ddyblu maint yr economi gydweithredol yng Nghymru. Nid yw'r sgyrsiau yr ymrwymais i'w cael gyda Huw Irranca-Davies yn dilyn dadl flaenorol ag ef yn dilyn cynnig deddfwriaethol wedi eu cwblhau. Fe wnaethom ni drefnu amser ond bu'n rhaid ei ohirio am resymau COVID. Ond, ydw, rwy'n llwyr fwriadu cyflawni'r ymrwymiadau yr wyf i wedi eu gwneud—fel y byddech chi'n ei ddisgwyl, o gofio fy mod i'n Aelod Llafur Cymru a Chydweithredol o'r Senedd.
Thank you for your statement, Minister. I have two questions for you today. Firstly, in their recent report, 'Beyond the Pandemic', the Industrial Communities Alliance provided some insightful analysis of what is needed to address the economic imbalance in our older industrial sub-regions, such as the south Wales Valleys. Minister, do you agree with the ICA's findings that what the Valleys need is simply more and better jobs, and can you outline what strategies you plan to implement in order to achieve this?
Secondly, during the fifth Senedd, we saw an ambitious holistic sub-regional approach from Welsh Government through the Valleys taskforce, and I understand that several legacy projects related to this are ongoing under various ministerial portfolios in this sixth Senedd term. Can you update Members on how the progress of these schemes is being tracked and monitored, and whether reports on this progress will be shared with the Senedd in due course, so that Members are able to scrutinise this progress?
Diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog. Mae gen i ddau gwestiwn i chi heddiw. Yn gyntaf, yn ei adroddiad diweddar, 'Beyond the Pandemic', darparodd yr Industrial Communities Alliance rywfaint o ddadansoddiad craff o'r hyn sydd ei angen i fynd i'r afael â'r anghydbwysedd economaidd yn ein his-ranbarthau diwydiannol hŷn, fel Cymoedd y de. Gweinidog, a ydych chi'n cytuno â'r canfyddiadau hyn mai'r hyn sydd ei angen ar y Cymoedd yw mwy o swyddi gwell, ac a allwch chi amlinellu pa strategaethau yr ydych chi'n bwriadu eu gweithredu er mwyn cyflawni hyn?
Yn ail, yn ystod y pumed Senedd, gwelsom ni ddull is-ranbarthol cyfannol uchelgeisiol gan Lywodraeth Cymru drwy dasglu'r Cymoedd, ac rwyf i ar ddeall bod nifer o brosiectau etifeddiaeth sy'n gysylltiedig â hyn yn parhau o dan bortffolios gweinidogol amrywiol yn y chweched tymor y Senedd. A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am sut y caiff cynnydd y cynlluniau hyn ei dracio a'i fonitro, ac a fydd adroddiadau ar y cynnydd hwn yn cael eu rhannu â'r Senedd maes o law, fel y gall Aelodau graffu ar y cynnydd hwn?
Yes, on your second point about progress, yes, I do expect to be able to share reports with the Senedd and with committees on the sort of progress we're making. On your first point, about the Industrial Communities Alliance, more and better jobs closer to home, that's certainly where I want us to be, and it goes a bit into the question that Alun Davies asked, and, bearing in mind where Cynon Valley is, I do expect to not just have a conversation with Valleys representatives around the Heads of the Valleys, but to actually be able to set out what we're looking to do alongside partners in local authorities and in businesses as well, and how we're going to use the levers that we do have. So, that's not just about our responsibilities for skills, but how we make up some of the deficits in former funding. Because I don't think we can just say, 'We're going to disinvest in skills investment in the Heads of the Valleys area', because that means we won't see the sort of progress we made. By investing in people and places, we have to try to make that real, even with the challenges that we have with both the budget settlement and the realities of levelling-up funding not flowing to where it is most needed. What I do expect is not to just have a conversation with you and your fellow representatives, but actually to be able to set out in some more detail what we are actually going to try and do, and then to be able to set out how we expect to measure that progress in real terms.
Ydw, o ran eich ail bwynt am gynnydd, ydw, rwyf i yn disgwyl gallu rhannu adroddiadau â'r Senedd a gyda phwyllgorau ar y math o gynnydd yr ydym yn ei wneud. O ran eich pwynt cyntaf, ynghylch yr Industrial Communities Alliance, mwy o swyddi gwell yn nes at adref, dyna yn sicr ble yr wyf i'n awyddus i ni fod, ac mae'n treiddio rhywfaint i'r cwestiwn a ofynnodd Alun Davies, ac, o gofio ble mae Cwm Cynon, rwyf i yn disgwyl nid yn unig cael sgwrs â chynrychiolwyr y Cymoedd o amgylch Blaenau'r Cymoedd yn unig, ond i allu nodi mewn gwirionedd yr hyn yr ydym ni'n gobeithio ei wneud ochr yn ochr â phartneriaid mewn awdurdodau lleol ac mewn busnesau hefyd, a sut y byddwn yn defnyddio'r ysgogiadau sydd gennym. Felly, nid yw hynny'n ymwneud â'n cyfrifoldebau am sgiliau yn unig, ond sut yr ydym yn llenwi rhai o'r diffygion mewn cyllid blaenorol. Oherwydd nid wyf i'n credu y gallwn ni ddweud, 'Rydym yn mynd i ddadfuddsoddi mewn buddsoddiad sgiliau yn ardal Blaenau'r Cymoedd', oherwydd bod hynny'n golygu na fyddwn yn gweld y math o gynnydd a wnaethom. Drwy fuddsoddi mewn pobl a lleoedd, mae'n rhaid i ni geisio gwneud hynny'n real, hyd yn oed gyda'r heriau sydd gennym yn sgil setliad y gyllideb a realiti'r cyllid codi'r gwastad nad yw'n llifo i'r man lle mae ei angen fwyaf. Yr hyn yr wyf i yn ei ddisgwyl yw nid yn unig cael sgwrs gyda chi a'ch cyd-gynrychiolwyr, ond i allu nodi'n fanylach yr hyn yr ydym yn mynd i geisio ei wneud mewn gwirionedd, ac yna gallu nodi sut yr ydym yn disgwyl mesur y cynnydd hwnnw mewn termau real.
And finally, James Evans.
Ac yn olaf, James Evans.
Diolch, Deputy Llywydd. Minister, it would have been nice to hear some positivity throughout your speech, but you did lose me after you kept criticising the UK Government for investing in parts of Wales that your Government has forgotten for years. And with all due respect, Welsh Labour's poor record on the economy leaves something to be desired, at one time aided and abetted by Plaid Cymru or the Liberal Democrats. I could go on, but on a positive note, it was really positive to see that the mid Wales growth deal was being signed and bringing that vital money in for rural Wales. But, Minister, infrastructure is crucial for economic growth, so I'd like to know what discussions you've had with the Deputy Minister about his road review and the importance that the road network plays in regional economic growth. And finally, Minister, what discussions are you having with the Minister for Climate Change about the need to address the housing shortage in my constituency and across mid Wales, because if there are no houses for working people to live in, the area will just turn into a retirement home with limited opportunities to develop economic growth? Thank you, Deputy Llywydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, byddai wedi bod yn braf clywed rhywfaint o bositifrwydd drwy gydol eich araith, ond fe wnaethoch chi fy ngholli i ar ôl i chi barhau i feirniadu Llywodraeth y DU am fuddsoddi mewn rhannau o Gymru y mae eich Llywodraeth chi wedi anghofio amdanyn nhw ers blynyddoedd. A gyda phob parch, nid oes llawer i'w ddathlu yn record wael Llafur Cymru o ran yr economi, wedi ei gynorthwyo a'i annog ar un adeg gan Blaid Cymru neu'r Democratiaid Rhyddfrydol. Gallwn i fynd ymlaen, ond ar nodyn cadarnhaol, yr oedd yn gadarnhaol iawn gweld bod cytundeb twf canolbarth Cymru yn cael ei lofnodi a dod â'r arian hanfodol hwnnw i Gymru wledig. Ond, Gweinidog, mae seilwaith yn hanfodol ar gyfer twf economaidd, felly hoffwn i wybod pa drafodaethau yr ydych chi wedi eu cael gyda'r Dirprwy Weinidog am ei adolygiad o'r ffyrdd a phwysigrwydd y rhwydwaith ffyrdd mewn twf economaidd rhanbarthol. Ac yn olaf, Gweinidog, pa drafodaethau ydych chi'n eu cael gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd ynghylch yr angen i fynd i'r afael â'r prinder tai yn fy etholaeth i a ledled canolbarth Cymru, oherwydd os nad oes tai i bobl sy'n gweithio fyw ynddyn nhw, bydd yr ardal yn troi yn gartref ymddeol gyda chyfleoedd prin i ddatblygu twf economaidd? Diolch, Dirprwy Lywydd.
Well, on the roads review, as you know, the Deputy Minister for Climate Change is more than happy to answer questions about the policy he's leading on behalf of the Government. Also, in terms of housing, I think that the Minister for Climate Change is very clear about the need to build more houses and more houses in the affordable span, which is a real challenge for us, for people to be housed effectively, but also for the economic benefits of creating more housing and the skills that we need to be able to invest in. And when it comes to the tone of where things are, we're being straight about what's happened. We're being honest about the challenges we face. And I know the Member doesn't always agree, but that's the challenge that comes in a democracy, is it not? I know the Member has gone on to broadcast a claim that he doesn't feel he lives in a democracy in Wales anymore, but this is the elected Government for the people of Wales, making choices and being held to account in the Welsh Parliament. It's a pleasure to speak to you as always, Deputy Presiding Officer; I look forward to my next opportunity to do so.
Wel, o ran yr adolygiad o'r ffyrdd, fel y gwyddoch chi, mae'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn fwy na pharod i ateb cwestiynau am y polisi y mae'n ei arwain ar ran y Llywodraeth. Hefyd, o ran tai, rwy'n credu bod y Gweinidog Newid Hinsawdd yn glir iawn ynghylch yr angen i adeiladu mwy o dai a mwy o dai yn y rhychwant fforddiadwy, sy'n her wirioneddol i ni, i bobl gael tŷ yn effeithiol, ond hefyd ar gyfer y manteision economaidd yn sgil creu mwy o dai a'r sgiliau y mae angen i ni allu buddsoddi ynddyn nhw. Ac wrth sôn am naws lle mae pethau, rydym yn bod yn ddi-flewyn-ar-dafod am yr hyn sydd wedi digwydd. Rydym yn bod yn onest am yr heriau sy'n ein hwynebu. Ac rwy'n gwybod nad yw'r Aelod bob amser yn cytuno, ond dyna'r her a geir mewn democratiaeth, onid yw? Rwy'n gwybod bod yr Aelod wedi mynd ymlaen i gyhoeddi honiad nad yw'n teimlo ei fod yn byw mewn democratiaeth yng Nghymru mwyach, ond dyma'r Llywodraeth etholedig ar gyfer pobl Cymru, sy'n gwneud dewisiadau ac yn cael ei dwyn i gyfrif yn Senedd Cymru. Mae'n bleser siarad â chi bob amser, Dirprwy Lywydd; edrychaf ymlaen at fy nghyfle nesaf i wneud hynny.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf y prynhawn nesaf yw'r datganiad gan Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon, a'r Prif Chwip, ar y wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd yn dilyn cyhoeddi 'Y Fasnach mewn Caethweision a'r Ymerodraeth Brydeinig: Archwiliad o Goffáu yng Nghymru'. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog, Dawn Bowden.
The next item this afternoon is a statement by the Deputy Minister for Arts and Sport, and Chief Whip, an update on progress following the publication of 'The Slave Trade and the British Empire: An Audit of Commemoration in Wales'. I call on the Deputy Minister, Dawn Bowden.
Diolch, Dirprwy Lywydd. The pursuit of the goal of a more equal Wales is about realising the potential of all our people—[Inaudible.] Sorry, Dirprwy Lywydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae ceisio cyflawni'r nod o Gymru fwy cyfartal yn ymwneud â gwireddu potensial ein holl bobl—[Anghlywadwy] Mae'n ddrwg gen i, Dirprwy Lywydd.
We lost you for a second.
Fe wnaethom eich colli chi am eiliad.
Yes, we were having some technical difficulties there.
Do, roeddem yn cael ychydig o anawsterau technegol yn y fan yno.
Do you want to start again?
Ydych chi eisiau dechrau eto?
I'll start again. I'd only just started.
The pursuit of the goal of a more equal Wales is about realising the potential of all our people and enabling them to participate in civil society on equal terms. We know that this is a route to more cohesive communities and a more prosperous society. It also ensures the vibrancy of our culture and heritage, which is enriched by participation and engagement and which should be a celebration of our diversity. But the way in which we identify and promote our heritage also has an impact on our well-being as a society. On the one hand, it can exclude people from our national story, but on the other, it can also be a positive force that helps shape the Wales that we want. It has the potential to foster that engagement and participation, which is the foundation of cohesive communities and a prosperous economy.
Heritage is an important aspect of how people identify with where they are. It helps to provide a sense of place and of belonging. We want everyone to feel that part of their heritage story is here in Wales. That means we have to be open to telling new stories and finding new figures to celebrate. But we also need to take a critical look at what we have already identified as heritage, and be open to interpreting it afresh. This is particularly important where there are reminders of historical injustices. We have a responsibility for setting the historical narrative, and encouraging an honest and informed relationship with our history. Only by doing this can we foster the creative engagement that sustains our heritage and contributes to the vibrancy of civil society.
The audit of commemoration, led by Gaynor Legall, was an important first step in a process of taking an honest look at what we have inherited, and of recognising the need to have a balanced account of the past. The audit was always intended to be a first step, and I am glad to say that we are taking further steps along the way to that balanced and authentic account of the past that is so important if we are to achieve a heritage that is genuinely shared. The principal response to the Legall audit will be the development of clear Welsh Government policy and guidance to support local authorities and public bodies in dealing with acts of public commemoration.
We have already responded to the former Senedd Culture, Welsh Language and Communications Committee report, 'Set in Stone? A report on who gets remembered in public spaces', which made similar calls for clear guidance that will present a route-map for decision making relating to both historical and future acts of commemoration. This guidance will draw on good practice from elsewhere to identify the types of positive interventions that may be available. For example, is there a need to accompany existing memorials with a further narrative, explaining the wider context, or a need to consider more radical options that might involve the relocation of a memorial? What criteria should be considered when making such decisions, and how can genuine engagement with communities be achieved?
Decisions such as that taken by Carmarthenshire County Council to provide interpretation alongside the Picton monument, or by Cardiff Council to remove the statue of Picton from City Hall, remind us how difficult this can be and highlight the need for guidance. Also, of course, recognition of how few memorials there are to black, Asian or minority ethnic people, or even notable women, is a starting point for a dialogue about who we commemorate in future. The development of the guidance will itself reflect a commitment to inclusion. At its centre will be a series of facilitated workshops involving key stakeholders. Officials in Cadw have already begun the background research that will inform the guidance, and the intention is to hold the workshops early this year. The guidance will be drafted during the spring, and there will then be a full public consultation.
Meanwhile, we have already taken some actions. We have published a revised edition of the Legall audit, making minor amendments in response to feedback and new information that has emerged since it was first published a year ago, and this is available on the Welsh Government website. For memorials that have legal protection, such as listed structures, Cadw has revised all the descriptions that cross-reference to figures identified in the audit of commemoration. These new list descriptions are now publicly available through Cadw’s online map-based Cof Cymru. Cadw is also working to make use of its website to publish a rich and diverse narrative about the history of Wales. A first phase has included reviewing existing content and gathering it together to share on the website. The second phase involves commissioning external multimedia content, including video and audio. This content will be hosted on a newly developed dedicated area of the Cadw website. This will become a fully accessible space where many aspects of the diversity of our heritage can be celebrated and shared.
These actions contribute to one of the goals of the emerging race equality action plan, which calls on us to work with public bodies to fully recognise their responsibility for setting the historical narrative, promoting and delivering a balanced, authentic and decolonised account of the past. These actions address some important priorities: having information that is balanced, raising awareness, sharing knowledge and understanding, and having in place a framework that supports collective decision making for acts of commemoration. I believe that, together, they are a fitting response to the issues raised in the Legall audit and important next steps on our journey to an anti-racist Wales. Diolch yn fawr.
Byddaf i'n dechrau eto. Newydd ddechrau oeddwn i.
Mae ceisio cyflawni'r nod o Gymru fwy cyfartal yn ymwneud â gwireddu potensial ein holl bobl a'u galluogi i gymryd rhan mewn cymdeithas sifil ar delerau cyfartal. Rydym yn gwybod bod hwn yn llwybr at gymunedau mwy cydlynus a chymdeithas fwy llewyrchus. Mae hefyd yn sicrhau bywiogrwydd ein diwylliant a'n treftadaeth, sy'n cael eu cyfoethogi gan gyfranogiad ac ymgysylltiad ac a ddylai fod yn ddathliad o'n hamrywiaeth. Ond mae'r ffordd yr ydym yn adnabod ac yn hyrwyddo ein treftadaeth hefyd yn cael effaith ar ein lles fel cymdeithas. Ar y naill law, gall eithrio pobl o'n stori genedlaethol, ond ar y llaw arall, gall hefyd fod yn rym cadarnhaol sy'n helpu i lunio'r Gymru yr ydym yn ei dymuno. Mae ganddi'r potensial i feithrin yr ymgysylltiad a'r cyfranogiad hwnnw, sef sylfaen cymunedau cydlynus ac economi ffyniannus.
Mae treftadaeth yn agwedd bwysig ar sut y mae pobl yn uniaethu â ble maen nhw. Mae'n helpu i roi ymdeimlad o le ac o berthyn. Rydym yn awyddus i bawb deimlo bod rhan o'u stori dreftadaeth yma yng Nghymru. Mae hynny'n golygu bod yn rhaid i ni fod yn agored i adrodd straeon newydd a dod o hyd i ffigyrau newydd i'w dathlu. Ond mae angen i ni edrych yn feirniadol hefyd ar yr hyn yr ydym ni eisoes wedi ei nodi fel treftadaeth, a bod yn agored i'w dehongli o'r newydd. Mae hyn yn arbennig o bwysig lle ceir pethau sy'n atgoffa o anghyfiawnderau hanesyddol. Mae gennym ni gyfrifoldeb i osod y naratif hanesyddol, ac annog perthynas onest a gwybodus â'n hanes. Dim ond drwy wneud hyn y gallwn ni feithrin yr ymgysylltiad creadigol sy'n cynnal ein treftadaeth ac sy'n cyfrannu at fywiogrwydd cymdeithas sifil.
Roedd yr archwiliad o goffáu, dan arweiniad Gaynor Legall, yn gam cyntaf pwysig mewn proses o edrych yn onest ar yr hyn yr ydym wedi ei etifeddu, ac o gydnabod yr angen i fod â chofnod di-duedd o'r gorffennol. Bwriad yr archwiliad bob amser oedd bod yn gam cyntaf, ac rwyf yn falch o ddweud ein bod yn cymryd camau pellach ar hyd y ffordd tuag at y cofnod di-duedd a dilys hwnnw o'r gorffennol sydd mor bwysig os ydym am sicrhau treftadaeth sy'n cael ei rhannu'n wirioneddol. Y prif ymateb i archwiliad Legall fydd datblygu polisi a chanllawiau clir gan Lywodraeth Cymru i gefnogi awdurdodau lleol a chyrff cyhoeddus wrth fynd i'r afael â gweithredoedd coffáu cyhoeddus.
Rydym eisoes wedi ymateb i adroddiad yr hen Bwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu y Senedd, 'Ar Gof a Chadw? Adroddiad ar bwy sy’n cael eu coffáu mewn mannau cyhoeddus', a wnaeth alwadau tebyg am ganllawiau clir a fydd yn cyflwyno map llwybr ar gyfer gwneud penderfyniadau sy'n ymwneud â gweithredoedd coffa hanesyddol ac yn y dyfodol. Bydd y canllawiau hyn yn defnyddio arferion da o fannau eraill i nodi'r mathau o ymyriadau cadarnhaol a allai fod ar gael. Er enghraifft, a oes angen i gofebion presennol gael naratif pellach, sy'n esbonio'r cyd-destun ehangach, neu a oes angen ystyried opsiynau mwy radical a allai gynnwys adleoli cofeb? Pa feini prawf y dylid eu hystyried wrth wneud penderfyniadau o'r fath, a sut y gellir ymgysylltu yn wirioneddol â chymunedau?
Mae penderfyniadau fel yr hyn a wnaed gan Gyngor Sir Caerfyrddin i ddarparu dehongliad ochr yn ochr â heneb Picton, neu gan Gyngor Caerdydd i dynnu cerflun Picton o Neuadd y Ddinas, yn ein hatgoffa o ba mor anodd y gall hyn fod ac amlygu'r angen am arweiniad. Hefyd, wrth gwrs, mae cydnabod cyn lleied o gofebion sydd i bobl dduon, Asiaidd neu leiafrifoedd ethnig, neu fenywod nodedig hyd yn oed, yn fan cychwyn ar gyfer deialog ynghylch pwy yr ydym yn ei goffáu yn y dyfodol. Bydd datblygiad y canllawiau ei hun yn adlewyrchu ymrwymiad i gynhwysiant. Bydd cyfres o weithdai wedi eu hwyluso sy'n cynnwys rhanddeiliaid allweddol yn ganolbwynt iddo. Mae swyddogion Cadw wedi dechrau'r ymchwil gefndirol a fydd yn llywio'r canllawiau eisoes, a'r bwriad yw cynnal y gweithdai yn gynnar eleni. Caiff y canllawiau eu drafftio yn ystod y gwanwyn, ac yna bydd ymgynghoriad cyhoeddus llawn.
Yn y cyfamser, rydym ni eisoes wedi cymryd rhai camau. Rydym ni wedi cyhoeddi argraffiad diwygiedig o archwiliad Legall, gan wneud mân ddiwygiadau mewn ymateb i adborth a gwybodaeth newydd sydd wedi dod i'r amlwg ers ei gyhoeddi gyntaf flwyddyn yn ôl, ac mae hwn ar gael ar wefan Llywodraeth Cymru. Ar gyfer cofebion sydd â gwarchodaeth gyfreithiol, fel strwythurau rhestredig, mae Cadw wedi diwygio'r holl ddisgrifiadau sy'n croesgyfeirio i ffigyrau a nodwyd yn yr archwiliad o goffáu. Mae'r disgrifiadau rhestr newydd hyn ar gael i'r cyhoedd bellach drwy fapiau Cof Cymru ar-lein Cadw. Mae Cadw hefyd yn gweithio i ddefnyddio ei wefan i gyhoeddi naratif cyfoethog ac amrywiol am hanes Cymru. Mae cam cyntaf wedi cynnwys adolygu cynnwys presennol a'i gasglu gyda'i gilydd i'w rannu ar y wefan. Mae'r ail gam yn cynnwys comisiynu cynnwys amlgyfrwng allanol, gan gynnwys fideo a sain. Bydd y cynnwys hwn yn cael ei gynnal ar ardal bwrpasol sydd newydd ei datblygu ar wefan Cadw. Bydd hwn yn fan sydd ar gael i bawb yn y pen draw lle gellir dathlu a rhannu llawer o agweddau ar amrywiaeth ein treftadaeth.
Mae'r camau hyn yn cyfrannu at un o nodau'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol sy'n cael ei ddatblygu, sy'n galw arnom i weithio gyda chyrff cyhoeddus i gydnabod yn llawn eu cyfrifoldeb am bennu'r naratif hanesyddol, hyrwyddo a chyflwyno cofnod di-duedd, dilys, heb fod yn drefedigaethol o'r gorffennol. Mae'r camau hyn yn mynd i'r afael â rhai blaenoriaethau pwysig: cael gwybodaeth sy'n ddi-duedd, codi ymwybyddiaeth, rhannu gwybodaeth a dealltwriaeth, a sefydlu fframwaith sy'n cefnogi'r gwaith o wneud penderfyniadau ar y cyd ar gyfer gweithredoedd coffáu. Rwyf i'n credu eu bod, gyda'i gilydd, yn ymateb addas i'r materion a gafodd eu codi yn archwiliad Legall a'r camau nesaf pwysig ar ein taith tuag at Gymru wrth-hiliol. Diolch yn fawr.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.
Conservative spokesperson, Mark Isherwood.
Diolch. Well, across the globe, slavery has been a grim and evil reality throughout most of human history. Slavery across Britain itself long predated Roman occupation and continued over many centuries afterwards. The Britons, i.e. Celts or Welsh, and Anglo-Saxons frequently kept slaves, as did the conquering Vikings, with the victor enslaving or selling the vanquished. A gruesome history also shared by many tribes and kingdoms in Africa and elsewhere.
By the time of the Norman invasion in 1066, 10 per cent of the British population were slaves. In the eighteenth century, hundreds of companies engaged in the transatlantic slave trade, shipping Africans to Caribbean colonies. Our relationship with slavery is long, complicated and intricate, and the ancestors of most people living in the UK today will have had some involvement with this. Does the Minister share my view that we must learn from the past if we're not to repeat its mistakes, that it is essential to preserve the culture and heritage of Wales, and that we should highlight history not erase it?
How does the Minister respond to the report's reference to plaques and its finding that many commemorations, be they public monuments, statues, public portraits or the names of public buildings, places and streets, are often without any accompanying interpretation? Does the Minister agree that plaques should be attached to historical monuments containing an explanation with full context, so visitors or passers-by can make their own judgments? Individuals who were memorialised can be complex, and we're glad to see recognition in the report that,
'Many had complex personal histories embodying significant changes of circumstances or views through their lifetimes.'
Does the Minister agree, and if so, how will she ensure that this attitude is consistently applied and carried into the future? For example, the report mentions Mahatma Gandhi, a hugely influential figure in the campaign for Indian independence. There's a statue in Cardiff Bay, not far from the Senedd. Although Gandhi subsequently transformed himself and abandoned racism, quotations taken from his writings and statements whilst working as an attorney in South Africa before he went back to India in 1915, include racist quotations in which, for example, he called Indians 'infinitely superior' to black Africans. In 2018, the University of Ghana removed a statue of Gandhi on this basis.
How does the Minister respond to the report's investigation of figures such as Christopher Columbus, who had no connection to Wales or Britain, on the grounds that he was highlighted as needing examination by campaigners? As the report states:
'The culpability of several of these individuals in slavery or other abuses is open to debate and interpretation. Several shifted their positions considerably as they considered issues in depth or as attitudes changed around them.'
Although the report states that William Gladstone's statues have been criticised by campaigners on the grounds that his father profited from enslaved plantation workers, it adds,
'He appears to have had no culpability in slavery personally and he became one of the leading reformers of the nineteenth century.'
How do you therefore respond to calls for statues of figures such as Gladstone to be removed, where Gladstone was a Liberal statesman who served as British Prime Minister four times and called slavery,
'by far the foulest crime that taints the history of mankind'?
The report also states:
'The record of H.M. Stanley is stained by his alleged actions and the consequences of his known actions in Africa, but his personal culpability is a matter of ongoing dispute.'
Although his reputation was damaged by his role in establishing the Congo Free State for Leopold II of Belgium, evidence shows that Stanley was unaware of Leopold's true intentions and was never implicated in the atrocities that were perpetrated against the native people. Further, his letters and diaries at this time recall his loathing of slavery and the slave trade. In fact, when I was a guest at the unveiling of his statue in Denbigh in 2011, I heard first-hand from a Congolese delegation sent over to the unveiling, who told me of their love and appreciation for him. How therefore do you respond to the public vote in Denbigh, which led to the statue being kept by a 471 to 171 margin? Do you agree that local democratic decision making such as this is preferable to any decisions imposed top down from Cardiff Bay?
Finally, as we acknowledge the complexity of history, does the Minister agree that it is important to remember the anti-slavery stance that Britain took, where, for example, the slave trade Act in 1807 abolished the slave trade, and, following this, the UK Government used both the Royal Navy and treaties to persuade other countries to end their own involvement in slavery?
Diolch. Wel, ledled y byd, mae caethwasiaeth wedi bod yn realiti enbyd a drwg drwy gydol y rhan fwyaf o hanes dynol. Roedd caethwasiaeth ledled Prydain ei hun ymhell cyn dyddiau'r Rhufeiniaid ac fe wnaeth barhau dros ganrifoedd lawer wedyn. Roedd y Prydeinwyr, h.y. y Celtiaid neu'r Cymry, a'r Eingl-Sacsoniaid yn aml yn cadw caethweision, fel y gwnaeth y Llychlynwyr gorchfygol, wrth i'r buddugwr gaethiwo neu werthu'r rhai a gafodd eu gorchfygu. Hanes erchyll a rennir hefyd gan lawer o lwythau a theyrnasoedd yn Affrica ac mewn mannau eraill.
Erbyn yr ymosodiad Normanaidd yn 1066, roedd 10 y cant o boblogaeth Prydain yn gaethweision. Yn y ddeunawfed ganrif, roedd cannoedd o gwmnïau yn ymwneud â'r fasnach gaethweision drawsatlantig, gan gludo Affricanwyr i drefedigaethau Caribïaidd. Mae ein perthynas â chaethwasiaeth yn un hir, gymhleth ac astrus, a bydd cyndeidiau y rhan fwyaf o bobl sy'n byw yn y DU heddiw wedi cael rhyw fath o gysylltiad â hyn. A yw'r Gweinidog yn rhannu fy marn i fod yn rhaid i ni ddysgu o'r gorffennol os nad ydym am ailadrodd ei gamgymeriadau, ei bod yn hanfodol diogelu diwylliant a threftadaeth Cymru, ac y dylem ni dynnu sylw at hanes nid ei ddileu?
Sut y mae'r Gweinidog yn ymateb i gyfeiriad yr adroddiad at blaciau a'i ganfyddiad bod llawer o goffadwriaethau, boed yn henebion cyhoeddus, cerfluniau, portreadau cyhoeddus neu enwau adeiladau cyhoeddus, lleoedd a strydoedd, yn aml heb unrhyw ddehongliad cysylltiedig? A yw'r Gweinidog yn cytuno y dylai placiau sy'n cynnwys esboniad â chyd-destun llawn gael eu hatodi i henebion hanesyddol, fel y gall ymwelwyr neu bobl sy'n pasio lunio eu harfarniadau eu hunain? Gall unigolion a gafodd eu cofio fod yn gymhleth, ac rydym yn falch o weld cydnabyddiaeth yn yr adroddiad,
'Roedd gan lawer ohonynt hanes personol cymhleth a oedd yn ymgnawdoli newidiadau sylweddol mewn amgylchiadau neu safbwyntiau ar hyd eu hoes.'
A yw'r Gweinidog yn cytuno, ac os felly, sut y bydd hi'n sicrhau bod yr agwedd hon yn cael ei chymhwyso'n gyson a'i bod yn parhau i'r dyfodol? Er enghraifft, mae'r adroddiad yn sôn am Mahatma Gandhi, ffigwr hynod ddylanwadol yn yr ymgyrch dros annibyniaeth India. Mae cerflun ym Mae Caerdydd, nepell o'r Senedd. Er i Gandhi weddnewid ei hun a rhoi'r gorau i hiliaeth yn ddiweddarach, mae dyfyniadau o'i ysgrifiadau a'i ddatganiadau wrth weithio fel atwrnai yn Ne Affrica cyn iddo ddychwelyd i India ym 1915, yn cynnwys dyfyniadau hiliol lle, er enghraifft, galwodd Indiaid yn 'anfeidrol gwell' nag Affricanwyr du. Yn 2018, tynnodd Prifysgol Ghana gerflun o Gandhi i lawr ar y sail hon.
Sut y mae'r Gweinidog yn ymateb i ymchwiliad yr adroddiad i ffigyrau fel Christopher Columbus, nad oedd ganddo unrhyw gysylltiad â Chymru na Phrydain, oherwydd bod ymgyrchwyr wedi tynnu sylw ato gan ddweud bod angen ei archwilio? Fel y dywed yr adroddiad:
'Mae cyfraniad llawer o'r unigolion hyn at gaethwasiaeth neu fathau eraill o gamdriniaeth yn agored i drafodaeth a dehongliad. Fe newidiodd sawl un ei farn yn sylweddol wrth ystyried materion yn fanwl neu wrth i agweddau newid o'i gwmpas.'
Er bod yr adroddiad yn nodi bod cerfluniau William Gladstone wedi eu beirniadu gan ymgyrchwyr ar y sail bod ei dad wedi elwa ar weithwyr planhigfeydd wedi eu caethiwo, mae'n ychwanegu,
'Ymddengys nad yw wedi cyfrannu at gaethwasiaeth yn bersonol a daeth yn un o brif ddiwygwyr y bedwaredd ganrif ar bymtheg.'
Sut felly ydych chi'n ymateb i alwadau i ddileu cerfluniau o ffigyrau fel Gladstone, pan oedd Gladstone yn wladweinydd Rhyddfrydol a wasanaethodd yn Brif Weinidog Prydain bedair gwaith ac a alwodd gaethwasiaeth,
'y drosedd fileiniaf o bell ffordd sy'n pardduo hanes dynolryw'?
Mae'r adroddiad hefyd yn nodi:
'Pardduwyd enw H.M. Stanley gan ei weithredoedd honedig a chanlyniadau ei weithredoedd hysbys yn Affrica, ond mae ei euogrwydd personol yn destun dadl o hyd.'
Er i'w enw da gael ei ddifrodi gan ei ran mewn sefydlu Gwladwriaeth Rydd y Congo ar gyfer Leopold II o Wlad Belg, mae tystiolaeth yn dangos nad oedd Stanley yn ymwybodol o wir fwriadau Leopold ac nad oedd erioed yn gysylltiedig â'r erchyllterau a gyflawnwyd yn erbyn y bobl frodorol. At hynny, mae ei lythyrau a'i ddyddiaduron o'r adeg hon yn cofio ei atgasedd tuag at gaethwasiaeth a'r fasnach gaethweision. Yn wir, pan oeddwn i'n westai yn seremoni dadorchuddio ei gerflun yn Ninbych yn 2011, clywais yn uniongyrchol gan ddirprwyaeth o'r Congo a anfonwyd draw ar gyfer y dadorchuddio, a ddywedodd wrthyf am eu cariad a'u gwerthfawrogiad tuag ato. Sut felly ydych chi'n ymateb i bleidlais y cyhoedd yn Ninbych a arweiniodd at gadw'r cerflun o 471 i 171? A ydych chi'n cytuno bod gwneud penderfyniadau democrataidd lleol fel hyn yn well nag unrhyw benderfyniadau a orfodir o'r brig i lawr ym Mae Caerdydd?
Yn olaf, wrth i ni gydnabod cymhlethdod hanes, a yw'r Gweinidog yn cytuno ei bod yn bwysig cofio'r safbwynt gwrth-gaethwasiaeth a gymerodd Prydain, er enghraifft pan ddiddymodd y Ddeddf masnach gaethweision ym 1807 y fasnach gaethweision, ac, yn dilyn hyn, defnyddiodd Llywodraeth y DU y Llynges Frenhinol a chytuniadau i ddwyn perswâd ar wledydd eraill i roi terfyn ar eu hymwneud nhw â chaethwasiaeth?
I thank Mark Isherwood for those comments and questions. I think much of what he says I absolutely agree with. These islands have a long history of slavery and our part in that history has not always covered us in glory. But we do have to look at it in the context of what was happening at that time. That was part of what the whole process of the Legall audit was: to identify people that we considered, at that time in history, as being people who were philanthropists, who contributed to our society, who were wealth creators, and so on, and they gave good things to our society, but they also did, of course, lifelong harm to the nation in terms of the memories of communities, not so far back. It's quite right and proper that we look at all of that through the context of twenty-first century eyes—that we look at these people, and we say that what they did at that time they did in the course of their lives during that time, but the impact that that had on generations that came behind them should not be ignored.
People involved in the slave trade committed some terrible atrocities and some terrible injustices, and all of that needs to be recognised alongside any of the good things that those people did. I'll give you an example. Colleagues in the Chamber will know, of course, that I was born and brought up in the city of Bristol, a city whose whole economy was based at that time—. The Edward Colston statue was a symbol of that. Edward Colston was a great philanthropist in the city. He built schools, he built hospitals, he gave his name to all sorts of things around the city, and gave lots of money to that city. But that doesn't mean that people don't now recognise that the damage that he did during that time had to be recognised. The Legall audit came around as a result of some of the things that we saw around that time, following the Black Lives Matter movement and the toppling of the Colston statue, and, in fact, the toppling of statues that we've seen elsewhere. It was part of the reason why the Culture, Welsh Language and Communications Committee looked, on the basis of that and in the wake of all of that, at how we commemorate these people from the past. So, I think it is more of a question of we don't throw the baby out with the bathwater, and that we look at what these historical figures did. We can commemorate the good things that they did, but we recognise the historical injustices as well, and we set them in the context.
It is not a question of the Welsh Government dictating from on high as to which of these people should be commemorated and which shouldn't. It is for us to issue guidance on how local authorities and public bodies set them in the context. And that was what happened with the Stanley statue in Denbigh. Denbigh responded as a result of a petition in that town. They had a local referendum, and that local referendum decided to retain Stanley. It isn't the intention of Welsh Government that we would override the wishes of local residents in terms of historical figures that they can relate to in their towns, but it is something that we will be saying in the guidance—that it should potentially be set into the historical context so that, as you have already said, Mark Isherwood, it is set in that context with a narrative and with a description that sets out historically how these people fit into our history. The guidance that will be produced will be produced with a number of key stakeholders, as I've said, and that will be people from the black, Asian and minority ethnic communities, it will be women, it will be people that have historical knowledge. There will be, obviously, experts from within Welsh Government.
It will also be looking at how we commemorate people going forward and into the future. Because one of the things that the audit already identified, and I've set out in my statement, is that we have a paucity of commemoration around women, around black, Asian and minority ethnic people. Certainly, the LGBTQ+ community doesn't seem to be represented in many of our commemorations. All of those things will be included in the guidance. The key to it all is that people are commemorated and recognised within the context of their time and the context in which we live now, looking back at their lives. It is not about rewriting history, it is about setting it in its appropriate context.
Diolch i Mark Isherwood am y sylwadau a'r cwestiynau yna. Rwy'n credu fy mod i'n cytuno llwyr â llawer o'r hyn y mae'n ei ddweud. Mae gan yr ynysoedd hyn hanes hir o gaethwasiaeth ac nid yw ein rhan ni yn yr hanes hwnnw wedi bod yn destun gogoniant i ni bob amser. Ond mae'n rhaid i ni edrych arno yng nghyd-destun yr hyn a oedd yn digwydd ar y pryd. Roedd hynny'n rhan o holl broses yr archwiliad Legall: nodi pobl yr oeddem yn eu hystyried, bryd hynny mewn hanes, yn bobl a oedd yn ddyngarwyr, a gyfrannodd at ein cymdeithas, a oedd yn grewyr cyfoeth, ac yn y blaen, ac a roddodd pethau da i'n cymdeithas, ond y gwnaethon nhw hefyd, wrth gwrs, niwed gydol oes i'r genedl o ran atgofion cymunedau, heb fod mor bell yn ôl â hynny. Mae'n gwbl iawn a phriodol ein bod yn edrych ar hynny i gyd drwy gyd-destun yr unfed ganrif ar hugain—ein bod yn edrych ar y bobl hyn, a'n bod yn dweud y gwnaethon nhw yr hyn y gwnaethon nhw bryd hynny yn ystod hynt eu hoes ar yr adeg honno, ond na ddylid anwybyddu'r effaith y cafodd hynny ar genedlaethau a ddaeth ar eu holau.
Cyflawnodd pobl a oedd yn ymwneud â'r fasnach gaethweision erchyllterau ofnadwy ac anghyfiawnderau ofnadwy, ac mae angen cydnabod hynny i gyd ochr yn ochr ag unrhyw bethau da a wnaeth y bobl hynny. Byddaf i'n rhoi enghraifft i chi. Bydd cydweithwyr yn y Siambr yn gwybod, wrth gwrs, y cefais i fy ngeni a fy magu yn ninas Bryste, dinas yr oedd ei heconomi gyfan wedi ei seilio bryd hynny—. Roedd cerflun Edward Colston yn symbol o hynny. Roedd Edward Colston yn ddyngarwr mawr yn y ddinas. Adeiladodd ysgolion, adeiladodd ysbytai, rhoddodd ei enw i bob math o bethau o amgylch y ddinas, a rhoddodd lawer o arian i'r ddinas honno. Ond nid yw hynny'n golygu nad yw pobl bellach yn cydnabod bod yn rhaid cydnabod y niwed a wnaeth yn ystod y cyfnod hwnnw. Cafodd archwiliad Legall ei gynnal o ganlyniad i rai o'r pethau a welsom tua'r adeg honno, yn dilyn y mudiad Black Lives Matter a chwympo cerflun Colston, ac, yn wir, cwympo cerfluniau fel yr ydym ni wedi ei weld mewn mannau eraill. Roedd yn rhan o'r rheswm pam yr edrychodd y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu, ar sail hynny ac yn sgil hynny i gyd, ar sut yr ydym yn coffáu'r bobl hyn o'r gorffennol. Felly, rwy'n credu ei fod yn fwy o fater o beidio â thaflu'r llo a chadw’r brych, a'n bod yn edrych ar yr hyn a wnaeth y ffigyrau hanesyddol hyn. Gallwn ni goffáu'r pethau da y gwnaethon nhw, ond rydym yn cydnabod yr anghyfiawnderau hanesyddol hefyd, ac rydym yn eu gosod yn y cyd-destun.
Nid yw'n fater o Lywodraeth Cymru yn datgan oddi fry pa rai o'r bobl hyn y dylid ac na ddylid eu coffáu. Ein rhan ni yw cyhoeddi canllawiau ar sut y mae awdurdodau lleol a chyrff cyhoeddus yn eu gosod yn y cyd-destun. A dyna'r hyn a ddigwyddodd gyda cherflun Stanley yn Ninbych. Ymatebodd Dinbych o ganlyniad i ddeiseb yn y dref honno. Cawson nhw refferendwm lleol, a phenderfynodd y refferendwm lleol hwnnw gadw Stanley. Nid bwriad Llywodraeth Cymru yw gweithredu'n groes i ddymuniadau trigolion lleol o ran y ffigyrau hanesyddol y gallan nhw uniaethu â nhw yn eu trefi, ond mae'n rhywbeth y byddwn yn ei ddweud yn y canllawiau—y dylid ei osod o bosibl yn y cyd-destun hanesyddol er mwyn, fel yr ydych chi eisoes wedi dweud, Mark Isherwood, ei osod yn y cyd-destun hwnnw gyda naratif a gyda disgrifiad sy'n nodi'n hanesyddol sut y mae'r bobl hyn yn rhan o'n hanes. Bydd y canllawiau a gaiff eu cyhoeddi yn cael eu llunio ar y cyd â nifer o randdeiliaid allweddol, fel yr wyf i wedi ei ddweud, a byddan nhw'n cynnwys pobl o'r cymunedau duon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, menywod, pobl sydd â gwybodaeth hanesyddol. Mae'n amlwg y bydd arbenigwyr o Lywodraeth Cymru.
Bydd hefyd yn edrych ar sut yr ydym yn coffáu pobl wrth symud ymlaen ac i'r dyfodol. Oherwydd un o'r pethau y nododd yr archwiliad eisoes, ac yr wyf i wedi ei nodi yn fy natganiad, yw bod gennym ni brinder coffáu yn ymwneud â menywod, yn ymwneud â phobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. Yn sicr, nid yw'n ymddangos bod y gymuned LGBTQ+ yn cael ei chynrychioli mewn llawer o'n coffadwriaethau. Bydd yr holl bethau hynny'n cael eu cynnwys yn y canllawiau. Yn allweddol i'r cyfan yw bod pobl yn cael eu coffáu a'u cydnabod yng nghyd-destun eu hamser a'r cyd-destun yr ydym yn byw ynddo yn awr, gan edrych yn ôl ar eu bywydau. Nid yw'n ymwneud ag ailysgrifennu hanes, mae'n ymwneud â'i osod yn ei gyd-destun priodol.
Llefarydd Plaid Cymru, Heledd Fychan.
Plaid Cymru spokesperson, Heledd Fychan.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch, Dirprwy Weinidog, am y diweddariad heddiw.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Thank you, Deputy Minister, for the update today.
I'm very conscious that I'm responding to this statement today as a white person with all the privilege associated with being born white. Though I can empathise with underrepresented groups in Wales as an ally, I cannot fully understand how much pain our complacency as a society has created by not beginning to address this issue until the brutal killing of George Floyd prompted the Black Lives Matter movement and forced us to face some uncomfortable truths about history, heritage and commemoration in Wales, as well as our responsibility, both personally and as a Senedd, to not just be antiracist, but to play our part in creating an equal Wales and call out racism. This isn't about erasing history, it is about placing statues such as these in their historical context and using them to prompt difficult conversations so that we can achieve that change.
Let us not underestimate how much of a challenge this will be, and be clear that warm words aren't enough to tackle the deep-rooted inequality and racism that remain in Wales today. And let us not think either that turning this audit into actions will be easy. As referenced by the Deputy Minister in her statement, this has been evident in the racist responses we have unfortunately seen to some actions already taken in relation to Thomas Picton by Carmarthenshire County Council, Cardiff city council and National Museum Wales. To others that are yet to begin on this journey, I'm sure the fact that work will now begin on developing guidance will be welcome, but I would be grateful, Deputy Minister, if you could please expand further on this process and when you expect this process to be completed. Further, will funding also be provided to support local authorities and public bodies in undertaking this important work in addition to the guidance?
Also, you referenced that there will be full public consultation. Do you know yet what form this will take and who will lead on this work? Further, I would be grateful if the Deputy Minister could also address what consideration has been given by the Welsh Government on how best to ease and support tensions within communities where these commemorations remain while guidance is being developed? You also referenced in your statement and in your previous response that the guidance will also consider future acts of commemoration and how best to ensure that there are more visible role models that are representative of Wales's diversity. Certainly, the unveiling of the Betty Campbell statue in Cardiff has shown the power of such commemorations. I'm sure we all loved seeing the photographs of schoolchildren surrounding that statue and being inspired by it. What plans, therefore, does the Welsh Government have to support the commissioning of further public commemorations that reflect Wales's diversity and allow future generations to see themselves positively represented in public art, culture and history in Wales?
Righting the wrongs of the past is not easy, as it forces us to face some difficult and uncomfortable truths, but we can no longer shy away from these issues, and I'm glad to see today some progress on this audit. But we cannot become complacent, and I look forward to receiving further updates in the future as this work progresses.
Rwy'n ymwybodol iawn fy mod i'n ymateb i'r datganiad hwn heddiw fel person gwyn gyda'r holl fraint sy'n gysylltiedig â chael fy ngeni'n wyn. Er fy mod i'n gallu teimlo empathi â grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol yng Nghymru fel cynghreiriad, nid wyf i'n gallu deall yn iawn faint o boen y mae ein hunanfodlonrwydd ni fel cymdeithas wedi ei greu drwy beidio â dechrau mynd i'r afael â'r mater hwn cyn i George Floyd gael ei ladd yn annynol gan ysgogi'r mudiad Black Lives Matter a'n gorfodi i wynebu gwirioneddau anghyfforddus am hanes, treftadaeth a choffadwriaeth yng Nghymru, yn ogystal â'n cyfrifoldeb ni, yn bersonol ac fel Senedd, nid yn unig i fod yn wrth-hiliol, ond i chwarae ein rhan mewn creu Cymru gyfartal ac adnabod hiliaeth. Nid yw hyn yn ymwneud â dileu hanes, mae'n ymwneud â gosod cerfluniau fel y rhain yn eu cyd-destun hanesyddol a'u defnyddio i ysgogi sgyrsiau anodd er mwyn i ni allu cyflawni'r newid hwnnw.
Gadewch i ni beidio â thanbrisio faint o her y bydd hyn, a bod yn glir nad yw geiriau cynnes yn ddigon i fynd i'r afael â'r anghydraddoldeb a'r hiliaeth ddofn sy'n parhau yng Nghymru heddiw. A gadewch i ni beidio â meddwl ychwaith y bydd troi'r archwiliad hwn yn gamau gweithredu yn hawdd. Fel y cyfeiriodd y Dirprwy Weinidog yn ei datganiad, mae hyn wedi bod yn amlwg yn yr ymatebion hiliol yr ydym ni wedi eu gweld yn anffodus i rai camau sydd wedi eu cymryd eisoes mewn cysylltiad â Thomas Picton gan Gyngor Sir Caerfyrddin, cyngor dinas Caerdydd ac Amgueddfa Genedlaethol Cymru. I eraill nad ydyn nhw wedi dechrau ar y daith hon eto, rwy'n siŵr y bydd croeso i'r ffaith y bydd gwaith yn dechrau bellach ar ddatblygu canllawiau, ond byddwn i'n ddiolchgar, Dirprwy Weinidog, pe gallech chi ymhelaethu ymhellach ar y broses hon a phryd yr ydych yn disgwyl i'r broses hon gael ei chwblhau. At hynny, a fydd cyllid yn cael ei ddarparu hefyd i gefnogi awdurdodau lleol a chyrff cyhoeddus i ymgymryd â'r gwaith pwysig hwn yn ogystal â'r canllawiau?
Hefyd, fe wnaethoch chi gyfeirio at y ffaith y bydd ymgynghoriad cyhoeddus llawn. Ydych chi'n gwybod eto ar ba ffurf y bydd hwn a phwy fydd yn arwain y gwaith hwn? At hynny, byddwn i'n ddiolchgar pe gallai'r Dirprwy Weinidog fynd i'r afael hefyd â pha ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi ei rhoi i'r ffordd orau o leddfu a chefnogi tensiynau mewn cymunedau lle mae'r coffadwriaethau hyn yn parhau tra bod y canllawiau'n cael eu datblygu? Fe wnaethoch chi gyfeirio hefyd yn eich datganiad ac yn eich ymateb blaenorol y bydd y canllawiau hefyd yn ystyried coffadwriaethau yn y dyfodol a'r ffordd orau o sicrhau bod esiamplau da mwy gweladwy sy'n cynrychioli amrywiaeth Cymru. Yn sicr, mae dadorchuddio cerflun Betty Campbell yng Nghaerdydd wedi dangos grym coffadwriaethau o'r fath. Rwy'n siŵr yr oeddem ni i gyd wrth ein bodd yn gweld y lluniau o blant ysgol o amgylch y cerflun hwnnw ac yn cael eu hysbrydoli ganddo. Pa gynlluniau, felly, sydd gan Lywodraeth Cymru i gefnogi'r gwaith o gomisiynu rhagor o goffadwriaethau cyhoeddus sy'n adlewyrchu amrywiaeth Cymru ac yn caniatáu i genedlaethau'r dyfodol weld eu hunain yn cael eu cynrychioli'n gadarnhaol mewn celf gyhoeddus, diwylliant a hanes yng Nghymru?
Nid yw'n hawdd unioni camweddau'r gorffennol, gan ei fod yn ein gorfodi i wynebu gwirioneddau anodd ac anghyfforddus, ond ni allwn osgoi'r materion hyn mwyach, ac rwy'n falch o weld heddiw rywfaint o gynnydd ar yr archwiliad hwn. Ond ni allwn fod yn hunanfodlon, ac edrychaf ymlaen at gael diweddariadau pellach yn y dyfodol wrth i'r gwaith hwn fynd rhagddo.
Diolch, Heledd, for those comments and questions. I absolutely agree with everything that you said—your questions and the context in which you set those questions. We have all had to face, quite rightly, some very, very uncomfortable truths as we dealt with the aftermath of the murder of George Floyd and what came after that. And you're quite right that it is a tragedy that we had to wait for an incident like that before we galvanised in the way that we did in response to that. But I'm very pleased that we did that in Wales and that we did that quickly. We pulled together the board, the group that worked with Gaynor Legall to produce the audit and come up with the list that she did, leading to the recommendations that we'll be taking forward and that I outlined in my statement today.
I can't give you a definitive time yet in terms of when this will be completed. We're hoping that we will get the stakeholder group together fairly quickly, but we don't want to rush this. We do want to do it properly. We are pulling together a stakeholder group that will draft the recommendations, and, as I say, I want that stakeholder group to be as inclusive as it possibly can be so that we've got people with historical knowledge but we've also got people with knowledge about equal opportunities and equalities, which we need to be looking at for the future as well in identifying and recommending how public bodies and organisations identify people that we commemorate in the future.
We did have the purple plaque scheme, of course, in Wales, which was I think the only nation in the UK that had a particular and dedicated scheme looking at how we commemorate remarkable women in Wales. I'm very proud of the fact that one of those purple plaques is in my constituency, commemorating Ursula Masson, who set up the Wales women's archive. It was one of the things that I remember when I was first elected. The constituency that I represent is a fascinating constituency with an incredible history, but very, very few women, if any, are commemorated in it. One of the first things that I did when I was elected was to draw up a pamphlet about the remarkable women of Merthyr Tydfil and Rhymney, because so many of those women were integral and essential to the prosperity of that constituency. They were the power and the support behind the Merthyr rising, for instance. So, we have to look at all strands of equality. We have to look at those women, those black, Asian and minority ethnic people in our communities, and LGBTQ communities, that have made enormous contributions to our society, and part of the guidance will be for looking at that in terms of the types of people that we would commemorate. But I would expect and I would hope that those commemorations and the recommendations that come forward would be driven from the bottom up, so it would be local communities themselves that identify people that they want to commemorate.
In terms of the public consultation, I would very much expect the stakeholder group to be setting out its recommendations about how that consultation should take place. But I would want that consultation to be as thorough as it can be, to be as full as it can be, to be as easily accessibly as it can be, so we have to look at all the options that are available to us to enable that to happen. I have to say, I was very encouraged by the fact that when the Legall audit was initially announced, the responses that we had to it were overwhelmingly positive in terms of what we were trying to do. Yes, you're right, Heledd, there was some reaction against it, as there always will be when we do anything like this, as there was when we declared Wales a nation of sanctuary and so on. But I take from that the positives. The positive responses that we had back from that far outweighed the negatives.
In terms of financial support, in response to the committee's report, we have spent quite a bit, obviously, on getting to the point that we're at now. We have funded that, we funded the audit, we funded the revised edition and so on, and we will, obviously, be funding the stakeholders engagement, and we will be funding the public consultation. What we have not been able to commit to—and I'm not saying that we will not revisit this at any given point in time—is we haven't been able to commit to what the impact of possible removal of monuments or removal of paintings, rededications, reinterpretations and so on would, because it's difficult to know yet how much that would be and what the extent of that would be. So, we agreed in principle with the committee, and I stand by that. We're not saying that we wouldn't help to support and to fund that, but we couldn't put a figure on it now, and we can't commit to that without knowing what the extent of that might be.
In terms of what we do within our communities, Heledd, I think part of our race equality action plan is about looking at that and about how we move towards an anti-racist Wales. My colleague Jane Hutt is doing amazing work with her team on that, and we will hear further reports from her on the work that we will be doing and continue to do in our communities to develop that race equality action plan.
Diolch, Heledd, am y sylwadau a'r cwestiynau yna. Rwy'n cytuno yn llwyr â phopeth y gwnaethoch ei ddweud—eich cwestiynau a'r cyd-destun y gwnaethoch chi osod y cwestiynau hynny ynddo. Rydym ni i gyd wedi gorfod wynebu, yn gwbl briodol, wirioneddau anghyfforddus iawn, iawn wrth i ni fynd i'r afael â chanlyniadau llofruddiaeth George Floyd a'r hyn a ddaeth ar ôl hynny. Ac rydych chi'n llygad eich lle ei bod yn drasiedi y bu'n rhaid i ni aros am ddigwyddiad fel hwnnw cyn i ni weithredu yn y ffordd a wnaethom mewn ymateb i hynny. Ond rwy'n falch iawn ein bod ni wedi gwneud hynny yng Nghymru a'n bod ni wedi gwneud hynny yn gyflym. Fe wnaethom dynnu ynghyd y bwrdd, y grŵp a weithiodd gyda Gaynor Legall i lunio'r archwiliad a llunio'r rhestr a wnaeth, gan arwain at yr argymhellion y byddwn yn eu datblygu ac y gwnes i eu hamlinellu yn fy natganiad heddiw.
Ni allaf roi amser pendant i chi eto o ran pryd y bydd hyn yn cael ei gwblhau. Rydym yn gobeithio y byddwn yn cael y grŵp rhanddeiliaid at ei gilydd yn weddol gyflym, ond nid ydym ni eisiau rhuthro hyn. Rydym ni eisiau ei wneud yn iawn. Rydym yn dwyn ynghyd grŵp rhanddeiliaid a fydd yn drafftio'r argymhellion, ac, fel y dywedais i, rwy'n awyddus i'r grŵp rhanddeiliaid hwnnw fod mor gynhwysol ag y gall fod fel bod gennym ni bobl sydd â gwybodaeth hanesyddol ond bod gennym ni bobl hefyd sydd â gwybodaeth am gyfle cyfartal a chydraddoldeb, y mae angen i ni edrych arnyn nhw ar gyfer y dyfodol yn ogystal â nodi ac argymell sut y mae cyrff a sefydliadau cyhoeddus yn nodi'r bobl y byddwn yn eu coffáu yn y dyfodol.
Roedd gennym ni'r cynllun plac porffor, wrth gwrs, yng Nghymru, sef yr unig genedl yn y DU, rwy'n credu, a oedd â chynllun penodol a phwrpasol yn edrych ar sut yr ydym yn coffáu menywod hynod yng Nghymru. Rwy'n falch iawn o'r ffaith bod un o'r placiau porffor hynny yn fy etholaeth i, yn coffáu Ursula Masson, a sefydlodd archif menywod Cymru. Roedd yn un o'r pethau rwy'n ei gofio pan gefais fy ethol am y tro cyntaf. Mae'r etholaeth yr wyf i'n ei chynrychioli yn etholaeth ryfeddol sydd â hanes anhygoel, ond ychydig iawn o fenywod, os o gwbl, sy'n cael eu coffáu ynddi. Un o'r pethau cyntaf y gwnes i pan gefais fy ethol oedd llunio pamffled am fenywod hynod Merthyr Tudful a Rhymni, oherwydd bod cynifer o'r menywod hynny yn rhan annatod ac yn hanfodol o ffyniant yr etholaeth honno. Nhw oedd y grym a'r gefnogaeth y tu ôl i wrthryfel Merthyr, er enghraifft. Felly, mae'n rhaid i ni edrych ar bob maes cydraddoldeb. Mae'n rhaid i ni edrych ar y menywod hynny, y bobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig hynny yn ein cymunedau, a chymunedau LGBTQ, sydd wedi gwneud cyfraniadau enfawr i'n cymdeithas, a rhan o'r canllawiau fydd edrych ar hynny o ran y mathau o bobl y byddem yn eu coffáu. Ond byddwn i'n disgwyl a byddwn i'n gobeithio y byddai'r coffadwriaethau hynny a'r argymhellion a gaiff eu cyflwyno yn cael eu hysgogi o'r gwaelod i fyny, felly cymunedau lleol eu hunain fyddai'n nodi pobl y maen nhw'n dymuno'u coffáu.
O ran yr ymgynghoriad cyhoeddus, byddwn i'n disgwyl yn fawr iawn i'r grŵp rhanddeiliaid fod yn nodi ei argymhellion ynghylch sut y dylid cynnal yr ymgynghoriad hwnnw. Ond hoffwn i'r ymgynghoriad hwnnw fod mor drylwyr ag y gall fod, i fod mor llawn ag y gall fod, i fod mor hawdd ymateb iddo ag y gall fod, felly mae'n rhaid i ni edrych ar yr holl opsiynau sydd ar gael i ni i alluogi hynny i ddigwydd. Mae'n rhaid i mi ddweud, y cefais fy nghalonogi yn fawr gan y ffaith, pan gafodd yr archwiliad Legall ei gyhoeddi yn wreiddiol, fod yr ymatebion a gawsom iddo yn gadarnhaol iawn ar y cyfan o ran yr hyn yr oeddem yn ceisio'i wneud. Ie, rwyt ti'n iawn, Heledd, roedd rhywfaint o ymateb yn ei erbyn, fel y bydd bob amser pan fyddwn yn gwneud unrhyw beth fel hyn, fel y cafwyd pan wnaethom ni ddatgan Cymru yn genedl noddfa ac yn y blaen. Ond rwy'n cymryd o hynny'r pethau cadarnhaol. Roedd yr ymatebion cadarnhaol a gawsom o hynny yn llawer mwy na'r rhai negyddol.
O ran cymorth ariannol, mewn ymateb i adroddiad y pwyllgor, rydym ni wedi gwario cryn dipyn, yn amlwg, ar gyrraedd y pwynt yr ydym ni arno ar hyn o bryd. Rydym ni wedi ariannu hynny, fe wnaethom ariannu'r archwiliad, fe wnaethom ni ariannu'r fersiwn ddiwygiedig ac yn y blaen, a byddwn, yn amlwg, yn ariannu'r ymgysylltu â rhanddeiliaid, a byddwn yn ariannu'r ymgynghoriad cyhoeddus. Yr hyn nad ydym ni wedi gallu ymrwymo iddo—ac nid wyf i'n dweud na fyddwn yn ailystyried hyn yn y dyfodol o gwbl—nid ydym ni wedi gallu ymrwymo i'r effaith y gallai cael gwared ar henebion neu gael gwared ar baentiadau, ailgysegru, ail-ddehongli ac yn y blaen ei chael, oherwydd ei bod yn anodd gwybod eto faint fyddai hynny a beth fyddai maint hynny. Felly, fe wnaethom ni gytuno mewn egwyddor â'r pwyllgor, ac rwy'n cadw at hynny. Nid ydym yn dweud na fyddem yn helpu i gefnogi ac ariannu hynny, ond ni allem roi ffigur arno ar hyn o bryd, ac ni allwn ymrwymo i hynny heb wybod beth fyddai maint hynny.
O ran yr hyn yr ydym yn ei wneud o fewn ein cymunedau, Heledd, rwy'n credu bod rhan o'n cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol yn ymwneud ag edrych ar hynny a sut yr ydym yn symud tuag at Gymru wrth-hiliol. Mae fy nghyd-Aelod Jane Hutt yn gwneud gwaith anhygoel gyda'i thîm ar hynny, a byddwn yn clywed adroddiadau pellach ganddi am y gwaith y byddwn yn ei wneud ac yn parhau i'w wneud yn ein cymunedau i ddatblygu'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol hwnnw.
Ac yn olaf, Jenny Rathbone.
And finally, Jenny Rathbone.
Thank you, Deputy Presiding Officer. My constituency has the pleasure and the honour to host the statue of Betty Campbell, and because it has been created whilst Betty really is a living memory, she was able to draw on the evidence from people who'd worked with and trained with Betty, who'd campaigned with Betty, or who had lived with Betty, and all the work she did to really drive forward her passion for educating the next generation, and also her insistence that our history and culture has to be relevant to everyone in Wales, not just the dominant ruling class, and that black history is not just for the month of October, but all year round, which underpins our modern Welsh curriculum. It also starts to rectify the shocking absence of any statue of any real-life women anywhere in Wales. How did that happen? Well, we women all know how that happened. But, anyway, that's what we have to combat.
Some statues that litter our landscape commemorate dignitaries that either people today have never heard of or, on investigation, reflect parts of our past that we have little to be proud of. I think that's less true in Wales than it is, say, in London, but I'd like to explore with you how the Legall audit will allow us to address ignorance about the important contribution made by past heroes and heroines, whether of local or national importance, or how we're going to have an orderly removal or re-evaluation of people we no longer want to celebrate.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae gan fy etholaeth i y pleser a'r anrhydedd o fod yn gartref i'r cerflun o Betty Campbell, ac oherwydd ei fod wedi ei greu tra bod Betty yn atgof byw yn wirioneddol, roedd hi'n gallu defnyddio'r dystiolaeth gan bobl a oedd wedi gweithio a hyfforddi gyda Betty, a oedd wedi ymgyrchu gyda Betty, neu a oedd wedi byw gyda Betty, a'r holl waith a wnaeth i ysgogi ei hangerdd dros addysgu'r genhedlaeth nesaf ymlaen, a hefyd ei phenderfyniad bod yn rhaid i'n hanes a'n diwylliant fod yn berthnasol i bawb yng Nghymru, nid y dosbarth rheoli dominyddol yn unig, ac nad yw hanes pobl dduon yn bwnc ar gyfer mis Hydref yn unig, ond drwy gydol y flwyddyn, sy'n sail i'n cwricwlwm modern i Gymru. Mae hefyd yn dechrau unioni absenoldeb gwarthus unrhyw gerflun o unrhyw fenywod go iawn yn unrhyw le yng Nghymru. Sut digwyddodd hynny? Wel, rydym ni fenywod i gyd yn gwybod sut y digwyddodd hynny. Ond, beth bynnag, dyna'r hyn y mae'n rhaid i ni frwydro yn ei erbyn.
Mae rhai cerfluniau sydd dros bob man yn ein tirwedd yn coffáu urddasolion nad yw pobl heddiw erioed wedi clywed amdanyn nhw neu, wrth ymchwilio, yn adlewyrchu rhannau o'n gorffennol nad oes gennym ni fawr ddim i ymfalchïo ynddyn nhw. Rwy'n credu bod hynny'n llai gwir yng Nghymru nag ydyw, dyweder, yn Llundain, ond hoffwn i archwilio gyda chi sut y bydd yr archwiliad Legall yn caniatáu i ni fynd i'r afael ag anwybodaeth am y cyfraniad pwysig a wnaed gan arwyr ac arwresau yn y gorffennol, boed hynny o bwysigrwydd lleol neu genedlaethol, neu sut y byddwn yn cael gwared yn drefnus ar bobl nad ydym eisiau eu dathlu mwyach neu eu hail-werthuso.
Thanks for those questions, Jenny, and I think they're very important points, that we have commemorations of people in the past—. I go back to my answers to Mark Isherwood's points—we have people that we have commemorated in the past that we wouldn't commemorate today, for all the reasons that we know. And I think the importance of identifying these people, which is what the audit did, and setting them back against the full historical context, not just that these were great people, but that these were people that did x, y and z, and we need to interpret that—. And that is very much what the guidance is about, how we reinterpret—not rewrite history, but reinterpret, in the context, the appropriateness of what people did and the lives that they lived that led them to be commemorated in the first place.
So, I hope very much that that is exactly what the guidance will do, and will give that steer to local authorities and other public bodies, in the same way, as I say, I hope that guidance will also steer local authorities and public bodies towards identifying how we can commemorate people now. So, the example of Betty Campbell is a classic—the fact that we have this black woman, from your constituency, Jenny, who was a legend in her own lifetime. She was an elected representative, she was dearly loved by her pupils and people that were associated with her in her community, and as a result of that, that kind of drive from that local community to have Betty commemorated is very much what I want to see for the future—that our local communities drive the future commemorations, people that give back to their communities, who have made a difference to the lives of the people in their communities. And I very much hope that we will see more women, that we will see more black, Asian and minority ethnic people, and we might, for the first time, see somebody from the LGBTQ+ community being commemorated in a statue in our capital city or elsewhere in Wales. That's very much my hope, and very much what the purpose of this guidance is about delivering.
Diolch am y cwestiynau yna, Jenny, ac rwy'n credu eu bod nhw'n bwyntiau pwysig iawn, bod gennym ni goffadwriaethau i bobl o'r gorffennol—. Rwy'n cyfeirio yn ôl at fy atebion i bwyntiau Mark Isherwood—mae gennym ni bobl yr ydym ni wedi eu coffáu yn y gorffennol na fyddem yn eu coffáu heddiw, am yr holl resymau yr ydym yn eu gwybod. Ac rwy'n credu bod pwysigrwydd nodi'r bobl hyn, sef yr hyn a wnaeth yr archwiliad, a'u gosod yn ôl o fewn cyd-destun hanesyddol llawn, nid yn unig bod y rhain yn bobl wych, ond mai pobl oedd y rhain a wnaeth yr hyn a'r llall, ac mae angen i ni ddehongli hynny—. A dyna'n union yw hanfod y canllawiau, sut yr ydym yn ail-ddehongli—nid ailysgrifennu hanes, ond ail-ddehongli, yn y cyd-destun, briodoldeb yr hyn a wnaeth pobl a'r bywydau yr oedden nhw'n eu byw a'u harweiniodd i gael eu coffáu yn y lle cyntaf.
Felly, rwy'n gobeithio yn fawr mai dyna'n union y bydd y canllawiau yn ei wneud, ac y bydd yn rhoi'r arweiniad hwnnw i awdurdodau lleol a chyrff cyhoeddus eraill, yn yr un modd, fel y dywedais i, yr wyf i'n gobeithio y bydd y canllawiau hefyd yn llywio awdurdodau lleol a chyrff cyhoeddus i nodi sut y gallwn goffáu pobl yn awr. Felly, mae enghraifft Betty Campbell yn glasur—y ffaith bod gennym ni'r fenyw ddu hon, o'ch etholaeth chi, Jenny, a oedd yn chwedl yn ei hoes ei hun. Roedd hi'n gynrychiolydd etholedig, roedd ei disgyblion a'r bobl a oedd yn gysylltiedig â hi yn ei chymuned yn ei charu'n fawr, ac o ganlyniad i hynny, y math hwnnw o fenter gan y gymuned leol honno i goffáu Betty yn union yw'r hyn yr wyf i'n awyddus i'w weld ar gyfer y dyfodol—bod ein cymunedau lleol yn ysgogi'r coffáu yn y dyfodol, pobl sy'n rhoi yn ôl i'w cymunedau, sydd wedi gwneud gwahaniaeth i fywydau'r bobl yn eu cymunedau. Ac rwy'n gobeithio yn fawr iawn y gwelwn ni fwy o fenywod, y gwelwn ni fwy o bobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, ac y gwelwn ni, efallai, am y tro cyntaf, rywun o'r gymuned LGBTQ+ yn cael ei goffáu mewn cerflun yn ein prifddinas neu rywle arall yng Nghymru. Dyna fy ngobaith i, ac yn sicr dyna ddiben y canllawiau hyn.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog.
Thank you, Deputy Minister.
Eitem 6 sydd nesaf—datganiad gan y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru: BlasCymru/TasteWales: hyrwyddo bwyd a diod o Gymru i'r byd. Galwaf ar Lesley Griffiths i wneud y datganiad.
Item 6 is next—a statement by the Minister for Rural Affairs and North Wales: BlasCymru/TasteWales: promoting Welsh food and drink to the world. I call on Lesley Griffiths to make that statement.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I would like to update Senedd Members on the third BlasCymru/TasteWales event that took place on 27/28 October 2021 at the International Convention Centre Wales in Newport. BlasCymru is our signature international event to promote the food and drink industry in Wales. We have all felt the impact of the coronavirus pandemic and nowhere has this been clearer than in health, travel and the food and drink industry. Therefore, BlasCymru 2021 also showed how we can continue to support our industry during such a difficult time, as part of our COVID recovery plan.
BlasCymru was a landmark event that operated under a COVID-secure protocol. We implemented a range of measures to keep attendees safe. The event welcomed key industry partners, sponsors and UK-based international dignitaries from priority markets, such as the European Union, middle east, the Association of Southeast Asian Nations and the Indo-Pacific region. This provided an excellent opportunity to showcase food and drink from Wales on a global scale and generate further interest from sponsors and buyers.
BlasCymru is a trade event. The brokerage and new product showcase attracted significant producer and buyer interest. I'd like to outline some of our initial outputs and data provided by our delivery partners. These include 200 trade buyers in attendance, which included most of the major retailers and key food service and hospitality trade partners; 1,695 COVID-secure meetings took place as part of 'meet the buyer', between trade buyers and Welsh food and drink businesses; 285 new products were featured and launched within the last 12 months and during lockdown; 102 Welsh food and drink businesses took part, including 21 rising stars—new businesses established in Wales within the last two years. Over 600 key individual visits took place over two days, with some visitors attending each day. The value of opportunities identified are in excess of £14 million to date.
The food and drink sector is our largest industry in Wales. It spans businesses from micro to multinational enterprises who have made Wales their home. Between 2014 and 2019, we have seen growth by a third in the food and farming priority sector. This surpassed a set target of £6 billion and reached an incredible £7.6 billion in sales value.
The mainstay of this success has been our range of strategic initiatives, driving technological innovation through Project HELIX, supporting start-ups and microbusinesses through Cywain, training and upskilling through Food Skills Cymru and connecting businesses and initiatives through our renowned business clusters programme. This has supported the scaling-up of businesses, whilst opening up new international trade routes—a true partnership between business, academia, Government and local government.
In addition to the pandemic, we are also dealing with the climate emergency, and our sustainable journey is now more pressing than ever. In Wales we have embraced the principles of sustainability and fairness for our environment, our economy and our society as a whole. Sustainability and food for future generations was the key theme of the BlasCymru conference, where we welcomed a range of speakers, including Professor Mike Berners-Lee, author and leading expert in sustainability and carbon footprints, and Adam Henson, farmer and BBC Countryfile presenter.
It is no longer simply about economic growth, producing more and selling more. It is about producing better. It is about responsible businesses and scaling success to benefit people and society through providing fair work, through producing excellent quality products and seeing sustainable practice as a way to run business more efficiently. Reduced packaging means savings. Repurposing surplus food makes it affordable for the poorest in society. Streamlined logistics mean a longer reach for exports and potentially more flexibility importing. It is imperative we use resources efficiently by reducing waste and our carbon footprint and also taking responsibility for higher standards in our supply chains, whether they originate at home or overseas. Wales as a food nation sets to promote the originality and distinctiveness of Welsh food and drink produce by building on our reputation for sustainable food chains.
Our key priorities were showcased in the exhibition hall and included advanced manufacturing to develop and implement new technologies and high-potential opportunities for food and drink production, to address workforce and labour pressures, and help reduce the consumption of resources. Sustainability, where a new approach to address the sustainability challenges and what this means for businesses was outlined. It considered surplus food distribution, agritech technology for future food production, and built on the platform of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. This legislation is the foundation of our new vision for the food and drink industry, based on a multicriteria approach to food system sustainability. Innovation and skills: there is no single solution to the current workforce issues. We must get better at communicating available career opportunities and to ensure fair work and skills development. Innovation and automation will gain pace towards delivering increasingly sustainable food production and addressing the productivity challenge.
The clusters programme demonstrated how diverse our food and drink industry really is. This flagship programme provides an important base for knowledge transfer, learning and development. It has contributed to technology transfer, the future of healthy foods, the circular economy and the development of green technology to reduce the consumption of energy and natural resources.
I was pleased to launch our new export advisory group, to further develop our exports for the food and drink industry in Wales. This is vital as we develop our sustainable journey and work with our export partners to develop the opportunities for the future.
Wales has a number of protected food names. This certified family of products has differentiated branding and gives buyers and consumers the confidence in the value of Welshness and the authenticity of the offering. Wales also had the first geographical indications designated under the new UK scheme.
I believe we can all agree BlasCymru/TasteWales 2021 was a landmark event in the face of unprecedented challenges, and an important milestone for an innovative and resilient food and drink industry. BlasCymru is an essential element of our COVID recovery plans, reiterating our commitment to supporting the wider industry through these difficult times.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau'r Senedd am drydydd digwyddiad BlasCymru/TasteWales a gynhaliwyd ar 27/28 Hydref 2021 yng Nghanolfan Gynadledda Ryngwladol Cymru yng Nghasnewydd. BlasCymru yw ein digwyddiad nodedig i hyrwyddo'r diwydiant bwyd a diod yng Nghymru. Rydyn ni i gyd wedi teimlo effaith y pandemig coronafeirws ac nid yw hyn wedi bod yn fwy amlwg yn unman nag ym maes iechyd, teithio a'r diwydiant bwyd a diod. Felly, dangosodd BlasCymru 2021 hefyd sut y gallwn barhau i gefnogi ein diwydiant yn ystod cyfnod mor anodd, fel rhan o'n cynllun adfer wedi COVID.
Roedd BlasCymru yn ddigwyddiad nodedig wedi’i redeg o dan brotocol COVID-19. Fe wnaethom roi ystod o fesurau ar waith i gadw’r sawl oedd yn mynychu yn ddiogel. Fe wnaeth y digwyddiad groesawu partneriaid allweddol yn y diwydiant, noddwyr ac urddasolion rhyngwladol yn y DU o farchnadoedd blaenoriaeth, fel yr Undeb Ewropeaidd, y Dwyrain Canol, Cymdeithas Gwledydd De-ddwyrain Asia a rhanbarth Indo-Pasiffig. Roedd hwn yn gyfle gwych i arddangos bwyd a diod o Gymru ar raddfa fyd-eang a chreu diddordeb pellach gan noddwyr a phrynwyr.
Mae BlasCymru yn ddigwyddiad masnach. Fe wnaeth yr arddangosfa cynnyrch newydd a broceriaeth ddenu ddiddordeb sylweddol gan gynhyrchwyr a phrynwyr. Hoffwn amlinellu rhai o'n hallbynnau a'n data cychwynnol a ddarparwyd gan ein partneriaid cyflawni. Mae'r rhain yn cynnwys 200 o brynwyr masnach oedd yn bresennol, ac roedd y rhain yn cynnwys y rhan fwyaf o'r prif fanwerthwyr a phartneriaid allweddol ym maes gwasanaeth bwyd a lletygarwch; cynhaliwyd 1,695 o gyfarfodydd diogel o ran COVID fel rhan o gyfleoedd ‘cwrdd â'r prynwr', rhwng prynwyr masnach a busnesau bwyd a diod o Gymru; cafodd 285 o gynhyrchion newydd eu cyflwyno a'u lansio o fewn y 12 mis diwethaf ac yn ystod y cyfnod clo; cymerodd 102 o fusnesau bwyd a diod o Gymru ran, gan gynnwys 21 o sêr newydd—busnesau newydd a sefydlwyd yng Nghymru o fewn y ddwy flynedd ddiwethaf. Cynhaliwyd dros 600 o ymweliadau unigol allweddol dros ddau ddiwrnod, gyda rhai ymwelwyr yn mynychu bob dydd. Mae gwerth y cyfleoedd a nodwyd yn fwy na £14 miliwn hyd yma.
Y sector bwyd a diod yw ein diwydiant mwyaf yng Nghymru. Mae'n rhychwantu busnesau o fentrau micro i gwmnïau rhyngwladol sydd wedi gwneud Cymru yn gartref. Rhwng 2014 a 2019, rydym ni wedi gweld twf o draean yn y sector blaenoriaeth bwyd a ffermio. Aeth hyn y tu hwnt i darged penodol o £6 biliwn a chyrraedd gwerth gwerthiant anhygoel o £7.6 biliwn.
Prif elfen y llwyddiant hwn oedd ein hamrywiaeth o fentrau strategol, gan sbarduno arloesedd technolegol drwy Brosiect HELIX, cefnogi busnesau newydd a microfusnesau drwy Cywain, hyfforddi a gwella sgiliau drwy Sgiliau Bwyd Cymru a chysylltu busnesau a mentrau drwy ein rhaglen clystyrau busnes enwog. Mae hyn wedi cefnogi'r gwaith o ddatblygu busnesau, wrth agor llwybrau masnach rhyngwladol newydd—partneriaeth wirioneddol rhwng busnes, y byd academaidd, Llywodraeth a llywodraeth leol.
Yn ogystal â'r pandemig, rydym ni hefyd yn delio â'r argyfwng hinsawdd, ac mae ein taith gynaliadwy bellach yn bwysicach nag erioed. Yng Nghymru, rydym ni wedi croesawu egwyddorion cynaliadwyedd a thegwch i'n hamgylchedd, ein heconomi a'n cymdeithas gyfan. Cynaliadwyedd a bwyd ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol oedd thema allweddol cynhadledd BlasCymru, lle croesawyd ystod o siaradwyr, gan gynnwys yr Athro Mike Berners-Lee, awdur ac arbenigwr blaenllaw ym maes cynaliadwyedd ac ôl-troed carbon, ac Adam Henson, ffermwr a chyflwynydd BBC Countryfile.
Nid yw'n ymwneud â thwf economaidd mwyach, cynhyrchu mwy a gwerthu mwy. Mae'n ymwneud â chynhyrchu'n well. Mae'n ymwneud â busnesau cyfrifol a datblygu llwyddiant er budd pobl a chymdeithas drwy ddarparu gwaith teg, drwy gynhyrchu cynnyrch o ansawdd rhagorol a gweld arfer cynaliadwy fel ffordd o redeg busnes yn fwy effeithlon. Mae llai o ddeunydd pacio yn golygu arbedion. Mae ail-bwrpasu bwyd dros ben yn ei gwneud yn fforddiadwy i'r tlotaf mewn cymdeithas. Mae logisteg symlach yn golygu cyrhaeddiad hirach ar gyfer allforion a mewnforio gyda mwy o hyblygrwydd o bosibl. Mae'n hanfodol ein bod yn defnyddio adnoddau'n effeithlon drwy leihau gwastraff a'n hôl-troed carbon a hefyd cymryd cyfrifoldeb am safonau uwch yn ein cadwyni cyflenwi, p'un a ydyn nhw’n tarddu gartref neu dramor. Mae Cymru fel cenedl fwyd yn ceisio hyrwyddo gwreiddioldeb a natur unigryw cynnyrch bwyd a diod Cymru drwy adeiladu ar ein henw da am gadwyni bwyd cynaliadwy.
Cafodd ein blaenoriaethau allweddol eu harddangos yn y neuadd arddangos ac roedden nhw’n cynnwys gweithgynhyrchu uwch i ddatblygu a gweithredu technolegau newydd a chyfleoedd posibl ar gyfer cynhyrchu bwyd a diod, i fynd i'r afael â phwysau'r gweithlu a llafur, a helpu i leihau'r defnydd o adnoddau. Cafodd cynaliadwyedd, lle mae dull newydd o fynd i'r afael â heriau cynaliadwyedd a'r hyn mae’n ei olygu i fusnesau ei amlinellu. Roedd yn ystyried ddosbarthiad bwyd dros ben, technoleg amaethyddol ar gyfer cynhyrchu bwyd yn y dyfodol, ac fe'i hadeiladwyd ar lwyfan Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Y ddeddfwriaeth hon yw sylfaen ein gweledigaeth newydd ar gyfer y diwydiant bwyd a diod, yn seiliedig ar ddull gyda sawl maen prawf o ymdrin â chynaliadwyedd y system fwyd. Arloesi a sgiliau: nid oes un ateb i faterion presennol y gweithlu. Mae’n rhaid i ni wella'r cyfleoedd gyrfa sydd ar gael a sicrhau gwaith teg a datblygu sgiliau. Bydd arloesi ac awtomeiddio yn cyflymu'r broses o gynhyrchu bwyd sy'n gynyddol gynaliadwy ac yn mynd i'r afael â'r her cynhyrchiant.
Dangosodd y rhaglen clystyrau pa mor amrywiol yw ein diwydiant bwyd a diod mewn gwirionedd. Mae'r rhaglen flaenllaw hon yn darparu sylfaen bwysig ar gyfer trosglwyddo gwybodaeth, dysgu a datblygu. Mae wedi cyfrannu at drosglwyddo technoleg, dyfodol bwydydd iach, yr economi gylchol a datblygu technoleg werdd i leihau'r defnydd o ynni ac adnoddau naturiol.
Roeddwn i’n falch o lansio ein grŵp cynghori newydd ar allforio, i ddatblygu ein hallforion ymhellach ar gyfer y diwydiant bwyd a diod yng Nghymru. Mae hyn yn hanfodol wrth i ni ddatblygu ein taith gynaliadwy a gweithio gyda'n partneriaid allforio i ddatblygu'r cyfleoedd ar gyfer y dyfodol.
Mae gan Gymru nifer o enwau bwyd gwarchodedig. Mae gan y teulu ardystiedig hwn o gynhyrchion frandio gwahaniaethol ac mae’n rhoi'r hyder i brynwyr a defnyddwyr yng ngwerth Cymreictod a dilysrwydd yr hyn sy’n cael ei gynnig. I Gymru hefyd y cafodd yr arwyddion daearyddol cyntaf eu dynode o dan gynllun newydd y DU.
Rwy’n credu y gallwn i gyd gytuno bod BlasCymru/TasteWales 2021 yn ddigwyddiad pwysig yn wyneb heriau digynsail, ac yn garreg filltir bwysig i ddiwydiant bwyd a diod arloesol a chadarn. Mae BlasCymru yn elfen hanfodol o'n cynlluniau adfer wedi COVID, gan bwysleisio ein hymrwymiad i gefnogi'r diwydiant ehangach drwy'r cyfnod anodd hwn.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Samuel Kurtz.
The Conservative spokesperson, Samuel Kurtz.
Diolch, Dirprwy Lywydd. My thanks to the Minister for early sight of this statement, and I'm pleased to see and welcome the value that the Welsh Government is placing on our fantastic Welsh food and drink industry. I understand that the sector in Wales has a revenue stream of around £7.5 billion per annum, yet only 10 per cent of this revenue is gained from exports to countries outside of the United Kingdom. We all warmly welcomed the United States's decision to lift the import ban on British beef in 2020 and on British lamb at the end of last year, and while these new export opportunities are in their infancy, our next step is to ensure that our world-class produce, in terms of its sustainability, quality and environmental credentials, are making the gains in all available markets.
In referring to the latest BlasCymru/TasteWales showcase event, I welcome the figures the Minister provided in relation to the numbers of buyers in attendance and the number of meet-the-buyer events. However, I would be interested to learn more about the actual economic benefit achieved from this event, and what, if any, targets or key performance indicators are in place to increase the number of exported products over the coming years, or to determine its successfulness.
One domestic area that the food and drink sector aligns with very closely is our tourism sector. With COVID-19 increasing the number of domestic visitors to Wales, can you outline what specific actions the Welsh Government are taking to ensure that both sectors are able to benefit from one another? Wouldn't it be fantastic to intrinsically link Welsh heritage and history with the food we create and the produce we export, creating a whole new market within our tourism industry that not only sees our fantastic produce being championed, but our proud heritage as well?
There is huge aspiration for the creation of better, more responsible and sustainable business opportunities within a whole host of sectors, and by aligning the food and drink sector with the tourism industry we can seek to develop upon emerging employment opportunities and sustain fundamental supply chain improvements. Just last year, we saw how vulnerable our supply chain can be. It is only through growing the sector and developing genuine partnerships across the supply chain between our farmers, food and drink processors, retailers and food service companies that we can seek to strengthen Wales's food security.
Last week, I wrote to Asda about how important this point is. After the supermarket made a welcome statement to British farmers at the back end of last year, they have since dropped their commitment to British farmers by stocking meat sourced outside of Britain. This roll back on its 100 per cent British beef promise goes against the commitments seen and stuck to by other supermarkets, such as Aldi, Lidl and Morrisons. Given this, I am pleased to see the Minister recognise the importance of producing better, which, against the backdrop of COP26, should see further emphasis on the environmental impact of what we eat and drink. A way we can achieve this in Wales is by adding value to the raw produce grown and reared here in Wales. Puffin Produce Blas y Tir in Pembrokeshire are an example of this, but Welsh Government policy must align in allowing the adding of value to Welsh raw produce.
Finally, Minister, I was incredibly pleased to see Senedd Members of all political colours support my colleague Peter Fox's food Bill, an important piece of draft legislation that seeks to establish a more sustainable food system, strengthening our food security, improving Wales's socioeconomic well-being and enhancing consumer choice. I'm going to use this opportunity to urge you and the Welsh Government to reconsider your objections to this Bill, to work with Peter and the numerous stakeholders who have already committed their support to this Bill. It is deliverable, achievable and would make a lasting difference to the food landscape of Wales.
I share your ambitions for BlasCymru and the wider food and drink industry. It can act as another way of promoting Wales to the wider world. However, to achieve its full potential, it cannot stand alone and needs to be supported across Government portfolios. As we emerge from COVID and the world reopens, we must do all in our powers to ensure the success of our industry. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch i'r Gweinidog am weld y datganiad hwn yn gynnar, ac rwy’n falch o weld a chroesawu'r gwerth mae Llywodraeth Cymru yn ei roi ar ein diwydiant bwyd a diod gwych yng Nghymru. Rwy’n deall fod gan y sector yng Nghymru ffrwd refeniw o tua £7.5 biliwn y flwyddyn, ond dim ond 10 y cant o'r refeniw hwn a gafwyd o allforion i wledydd y tu allan i'r Deyrnas Unedig. Fe wnaethon ni i gyd groesawu'n fawr benderfyniad yr Unol Daleithiau i godi'r gwaharddiad mewnforio ar gig eidion o Brydain yn 2020 ac ar gig oen o Brydain ddiwedd y llynedd, ac er bod y cyfleoedd allforio newydd hyn megis dechrau, ein cam nesaf yw sicrhau bod ein cynnyrch o'r radd flaenaf, o ran ei gynaliadwyedd, ei ansawdd a'i elfennau amgylcheddol, yn ennill tir ym mhob marchnad sydd ar gael.
Wrth gyfeirio at ddigwyddiad arddangos diweddaraf BlasCymru/TasteWales, rwy’n croesawu’r ffigurau a ddarparwyd gan y Gweinidog mewn perthynas â nifer y prynwyr oedd yn bresennol a nifer y digwyddiadau cwrdd â'r prynwr. Fodd bynnag, byddai gen i ddiddordeb mewn dysgu mwy am y budd economaidd gwirioneddol a gafwyd o'r digwyddiad hwn, a pha dargedau neu ddangosyddion perfformiad allweddol, os o gwbl, sydd ar waith i gynyddu nifer y cynhyrchion fydd yn cael eu hallforio dros y blynyddoedd nesaf, neu i bennu ei lwyddiant.
Un maes domestig mae'r sector bwyd a diod yn cyd-fynd ag ef yn agos iawn yw ein sector twristiaeth. Gyda COVID-19 yn cynyddu nifer yr ymwelwyr domestig â Chymru, allwch chi amlinellu pa gamau penodol mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod y ddau sector yn gallu elwa ar y naill a’r llall? Oni fyddai'n wych cysylltu treftadaeth a hanes Cymru â'r bwyd rydyn ni’n ei gynhyrchu a'r cynnyrch rydyn ni’n ei allforio, gan greu marchnad newydd gyfan o fewn ein diwydiant twristiaeth sydd nid yn unig yn gweld ein cynnyrch gwych yn cael ei hyrwyddo, ond ein treftadaeth falch hefyd?
Mae dyhead enfawr i greu cyfleoedd busnes gwell, mwy cyfrifol a chynaliadwy o fewn llu o sectorau, a thrwy alinio'r sector bwyd a diod â'r diwydiant twristiaeth gallwn geisio datblygu cyfleoedd cyflogaeth sy'n dod i'r amlwg a chynnal gwelliannau sylfaenol i'r gadwyn gyflenwi. Y llynedd, gwelsom pa mor agored i niwed y gall ein cadwyn gyflenwi fod. Dim ond drwy dyfu'r sector a datblygu partneriaethau gwirioneddol ar draws y gadwyn gyflenwi rhwng ein ffermwyr, proseswyr bwyd a diod, manwerthwyr a chwmnïau gwasanaethau bwyd y gallwn geisio cryfhau diogelwch bwyd Cymru.
Yr wythnos diwethaf, ysgrifennais at Asda ynghylch pa mor bwysig yw'r pwynt hwn. Ar ôl i'r archfarchnad wneud datganiad i'w groesawu i ffermwyr Prydain ddiwedd y llynedd, maen nhw wedi gadael i’w hymrwymiad i ffermwyr Prydain fynd ers hynny drwy stocio cig o’r tu allan i Brydain. Mae'r cam hwn yn ôl ar ei addewid o 100 y cant o gig eidion Prydain yn mynd yn groes i'r ymrwymiadau a welwyd ac y mae archfarchnadoedd eraill, fel Aldi, Lidl a Morrisons, yn glynu atynt. O ystyried hyn, rwy’n falch o weld y Gweinidog yn cydnabod pwysigrwydd cynhyrchu'n well, a ddylai, yn erbyn cefndir COP26, weld pwyslais pellach ar effaith amgylcheddol yr hyn rydyn ni’n ei fwyta a'i yfed. Un ffordd y gallwn ni gyflawni hyn yng Nghymru yw drwy ychwanegu gwerth at y cynnyrch crai sy’n cael ei dyfu a’i fagu yma yng Nghymru. Mae Puffin Produce Blas y Tir yn sir Benfro yn enghraifft o hyn, ond rhaid i bolisi Llywodraeth Cymru gyd-fynd o ran caniatáu ychwanegu gwerth at gynnyrch crai o Gymru.
Yn olaf, Gweinidog, roeddwn i’n hynod falch o weld Aelodau'r Senedd o bob lliw gwleidyddol yn cefnogi Bil bwyd fy nghyd-Aelod Peter Fox, darn pwysig o ddeddfwriaeth ddrafft sy'n ceisio sefydlu system fwyd fwy cynaliadwy, cryfhau ein diogelwch bwyd, gwella lles economaidd-gymdeithasol Cymru a gwella dewis defnyddwyr. Rwy'n mynd i ddefnyddio'r cyfle hwn i'ch annog chi a Llywodraeth Cymru i ailystyried eich gwrthwynebiadau i'r Bil hwn, i weithio gyda Peter a'r rhanddeiliaid niferus sydd eisoes wedi ymrwymo eu cefnogaeth i'r Bil hwn. Mae'n gyflawnadwy, yn gyraeddadwy a byddai'n gwneud gwahaniaeth parhaol i dirwedd fwyd Cymru.
Rwy’n rhannu eich uchelgeisiau ar gyfer BlasCymru a'r diwydiant bwyd a diod ehangach. Gallai weithredu fel ffordd arall o hyrwyddo Cymru i'r byd ehangach. Fodd bynnag, er mwyn cyflawni ei lawn botensial, ni all sefyll ar ei ben ei hun ac mae angen iddo gael ei gefnogi ar draws portffolios y Llywodraeth. Wrth i ni ddod allan o COVID ac wrth i’r byd ailagor, rhaid i ni wneud popeth o fewn ein pwerau i sicrhau llwyddiant ein diwydiant. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Thank you very much Samuel for your positive contribution to the statement, and I will say straight away this is not just about my portfolio, it is very much across Government, and I mentioned about the zones that we had in BlasCymru—the innovation zone, the cluster zone, the investor zone. It was really important that we had that buy-in if we are going to look at the sustainability journey in the way that I certainly want to do. So, it's very much not a standalone event just for me, and it fits in with a lot of our cross-government portfolios.
You are quite right; the food and drink industry, from the previous food action plan—. We hit that target, as I mentioned in my opening statement, of £6 billion, surpassing it to £7.5 billion. The food and drink vision that I launched at the winter fair sets the target of £8.56 billion, which we are hoping to reach with our food and drink sector by 2025. One way that we will do that, you are quite right, is in relation to exports. That's why it was really important that I launched the export group as part of the food and drink industry board, which advises me and Welsh Government. We thought that it was very much needed because of the complexities of the current ways that we export. So, I was pleased to do that, to establish that sub-group. I think that what that will do is enable more time to be dedicated very much to specific areas of export.
It's also really important that we work with the UK Government in relation to exports, and it was important that we had UK Government officials at BlasCymru, because we do need to work across the UK. Obviously, that network that we've built up—. You mentioned food security and food supplies, and it is very important that we work on that integrated UK basis.
I think you're quite right about tourism. Since I've been in portfolio, it's an area that we’ve looked at because, clearly, people like to hear stories about their food; they want to know where their food comes from. I think that the provenance of our food and drink businesses is something that they tell me that people are more and more interested in. So, I think that is important.
So, if you look at what we've done with Welsh vineyards, for instance—. Perhaps people wouldn't think of Wales as somewhere where they would normally purchase wine, but there is a link now between the vineyards. That's really down to our cluster work, I think, where we've had businesses come together. They share their expertise. They share intelligence around their areas. I'm a massive fan of cluster work, and I think the food and drink sector has really led the way there.
I think one of the other things is the protected food names that I referred to. I think that very much helps our tourism. It was great that we had, I think, the first two, actually, of the new UK geographical indication schemes, and we've got several more in the pipeline. I think there are two that are very far down the pipeline, if you like, and we're working with about four others to get that status. Because they certainly tell me that it helps them with tourism. So, I think that is another area where we can support them.
You mentioned supermarkets, and I have to say that all the major retailers, I think, were at BlasCymru, and they were very keen to get new Welsh food and drink products on their shelves. Certainly, at the beginning of the pandemic, when we were in lockdown and I was meeting very, very regularly with the supermarkets to make sure that we were ironing out any difficulty that there could be around food supply, one of the quid pro quos for us both was that they had more Welsh products on their shelves, and certainly that seems to have carried on. But I think it's an area where we continue to work very closely.
Certainly, BlasCymru bringing the buyers in, meeting with the food and drink businesses—. It's a bit like speed dating, apparently, where we have people sitting down and they constantly move around every 10 minutes or so. So, the number of businesses and meetings that took place—. You just wouldn't get that in any other place. It's really good to bring Wales to the world.
You mentioned wanting to know about the economic benefit. It's probably a little bit too early. I mentioned in my opening statement that we thought, potentially, that there was about £14 million of new business that will have taken place at BlasCymru. But, obviously, as the months go by, we will be able to give you that figure later on.
Diolch yn fawr Samuel am eich cyfraniad cadarnhaol i'r datganiad, ac rwyf am ddweud ar unwaith nad yw hyn yn ymwneud â fy mhortffolio i yn unig, mae'n ymwneud yn fawr iawn â'r Llywodraeth gyfan, ac fe wnes i sôn am y parthau a oedd gennym ni yn BlasCymru—y parth arloesi, y parth clwstwr, y parth buddsoddwr. Roedd hi’n bwysig iawn i ni gael y gefnogaeth honno os ydym am edrych ar y daith gynaliadwyedd yn y ffordd rwyf i’n sicr am ei gwneud. Felly, nid digwyddiad ar ei ben ei hun i mi’n unig yw hwn, ac mae'n cyd-fynd â llawer o'n portffolios traws-lywodraeth.
Rydych chi’n llygad eich lle; y diwydiant bwyd a diod, o'r cynllun gweithredu bwyd blaenorol—. Fe wnaethom gyrraedd y targed hwnnw, fel y soniais yn fy natganiad agoriadol, o £6 biliwn, gan ragori arno i £7.5 biliwn. Fe wnaeth y weledigaeth bwyd a diod y gwnes i ei lansio yn y ffair aeaf osod y targed o £8.56 biliwn, ac rydyn ni’n gobeithio ei gyrraedd gyda'n sector bwyd a diod erbyn 2025. Un ffordd y byddwn ni’n gwneud hynny, rydych chi’n llygad eich lle, yw allforion. Dyna pam ei bod hi’n bwysig iawn i mi lansio'r grŵp allforio fel rhan o fwrdd y diwydiant bwyd a diod, sy'n fy nghynghori i a Llywodraeth Cymru. Roeddem ni o'r farn bod ei angen yn fawr oherwydd natur gymhleth y ffyrdd presennol rydyn ni’n allforio. Felly, roeddwn i’n falch o wneud hynny, i sefydlu'r is-grŵp hwnnw. Rwy’n credu mai'r hyn fydd hynny'n ei wneud yw galluogi neilltuo mwy o amser i feysydd allforio penodol.
Mae hefyd yn bwysig iawn ein bod yn gweithio gyda Llywodraeth y DU mewn perthynas ag allforion, ac roedd yn bwysig bod gennym ni swyddogion Llywodraeth y DU yn BlasCymru, oherwydd mae angen i ni weithio ledled y DU. Yn amlwg, mae'r rhwydwaith hwnnw rydyn ni wedi'i adeiladu—. Fe wnaethoch chi sôn am ddiogelwch bwyd a chyflenwadau bwyd, ac mae'n bwysig iawn ein bod ni’n gweithio ar sail y DU integredig honno.
Rwy'n credu eich bod chi’n llygad eich lle am dwristiaeth. Ers i mi fod mewn portffolio, mae'n faes rydyn ni wedi edrych arno oherwydd, yn amlwg, mae pobl yn hoffi clywed straeon am eu bwyd; maen nhw am wybod o ble y daw eu bwyd. Rwy’n credu bod tarddiad ein busnesau bwyd a diod yn rhywbeth maen nhw’n ei ddweud wrthyf i fod gan bobl fwy a mwy o ddiddordeb ynddo. Felly, rwy’n credu bod hynny'n bwysig.
Felly, os edrychwch chi ar yr hyn rydyn ni wedi'i wneud gyda gwinllannoedd Cymru, er enghraifft—. Efallai na fyddai pobl yn meddwl am Gymru fel rhywle lle bydden nhw fel arfer yn prynu gwin, ond mae cysylltiad nawr rhwng y gwinllannoedd. Mae hynny oherwydd ein gwaith clwstwr, rwy'n credu, lle rydym wedi gweld busnesau'n dod at ei gilydd. Maen nhw’n rhannu eu harbenigedd. Maen nhw’n rhannu gwybodaeth am eu hardaloedd. Rwy'n gefnogwr enfawr o waith clwstwr, ac rwy'n credu bod y sector bwyd a diod wir wedi arwain y ffordd yn hynny o beth.
Rwy'n credu mai un o'r pethau eraill yw'r enwau bwyd gwarchodedig y gwnes i gyfeirio atyn nhw. Rwy’n credu bod hynny'n helpu ein twristiaeth yn fawr iawn. Roedd hi’n wych i ni gael, rwy’n credu, y ddau gynllun arwyddion daearyddol newydd cyntaf yn y DU, ac rwy’n credu bod gennym ni lawer mwy ar y gweill. Rwy’n credu bod dau sydd wedi mynd yn bell, os mynnwch chi, ac rydyn ni’n gweithio gyda thua phedwar arall i gael y statws hwnnw. Oherwydd maen nhw’n sicr yn dweud wrthyf i ei fod yn helpu gyda thwristiaeth. Felly, rwy’n credu bod hwnnw'n faes arall lle gallwn ni eu cefnogi.
Fe wnaethoch chi sôn am archfarchnadoedd, a rhaid i mi ddweud bod yr holl brif fanwerthwyr, rwy’n credu, yn BlasCymru, ac roedden nhw’n awyddus iawn i gael cynnyrch bwyd a diod newydd o Gymru ar eu silffoedd. Yn sicr, ar ddechrau'r pandemig, pan oeddem ni yn y cyfnod clo ac roeddwn i’n cyfarfod yn rheolaidd iawn, iawn â'r archfarchnadoedd i wneud yn siŵr ein bod yn datrys unrhyw anhawster y gallai fod o gwmpas y cyflenwad bwyd, un o'r manteision i ni ill dau oedd bod ganddyn nhw fwy o gynnyrch Cymreig ar eu silffoedd, ac yn sicr mae'n ymddangos bod hynny wedi parhau. Ond rwy'n credu ei fod yn faes lle rydyn ni’n parhau i weithio'n agos iawn.
Yn sicr, mae BlasCymru yn dod â'r prynwyr i mewn, gan gyfarfod â'r busnesau bwyd a diod—. Mae ychydig fel caru cyflym, mae'n debyg, lle mae gennym ni bobl yn eistedd i lawr ac maen nhw’n symud o gwmpas bob 10 munud yn gyson. Felly, nifer y busnesau a'r cyfarfodydd a gynhaliwyd—. Fyddech chi ddim yn cael hynny mewn unrhyw le arall. Mae'n dda iawn dod â Chymru i'r byd.
Fe wnaethoch chi sôn am fod eisiau gwybod am y budd economaidd. Mae'n debyg ei bod hi ychydig yn rhy gynnar. Fe wnes i sôn yn fy natganiad agoriadol ein bod yn meddwl, o bosibl, fod tua £14 miliwn o fusnes newydd a fydd wedi digwydd yn BlasCymru. Ond, yn amlwg, wrth i'r misoedd fynd heibio, byddwn yn gallu rhoi'r ffigur hwnnw i chi'n ddiweddarach.
Llefarydd Plaid Cymru, Mabon ap Gwynfor.
Plaid Cymru spokesperson, Mabon ap Gwynfor.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch i'r Gweinidog am ddod â'r datganiad yma ger ein bron ni y prynhawn yma. Mae pawb, wrth gwrs, yn ymwybodol bod cynhyrchwyr bwyd Cymru yn darparu cynnyrch o'r ansawdd gorau, ac mae'n dda gweld bod hyn yn cael ei arddangos drwy BlasCymru.
Ond mae yna heriau o flaen y sector bwyd. Os ydyn ni am barhau i weld y cynnyrch o'r ansawdd uchaf yma, yna mae angen mynd i'r afael â'r ansicrwydd lu sy'n wynebu y gwahanol haenau oddi fewn y sector bwyd, o’r pridd neu o'r porth i'r plât. Rhaid edrych felly yn agosach at lygad y ffynnon, mynd at wraidd y gadwyn gynhyrchu, os am sicrhau hyfywedd y sector yn ei chyfanrwydd, ac mae hyn, wrth gwrs, yn golygu rhoi'r gefnogaeth gywir i'n ffermwyr a'n pysgotwyr. Rwy'n falch bod y cytundeb cydweithio rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru am sicrhau taliadau i ffermwyr yn y tymhorau canol a hir, ond, yn y tymor byr, a wnaiff y Gweinidog amlinellu'r sefyllfa ddiweddaraf o ran taliadau sylfaenol, fel amlinellwyd yn y gyllideb ddrafft, a pha sicrwydd fedrith hi ei roi yn wyneb toriadau cyllid amaethyddol o du San Steffan? Yn yr un modd, mae gennym ni gyfle euraidd i dyfu'r sector fwyd môr. Yn wyneb diffyg strategaeth benodol gan y Llywodraeth, a wnaiff y Gweinidog wrando ar y sector a chyhoeddi cynllun er mwyn sicrhau twf y sector fwyd môr, am fod bwyd môr yn chwarae rhan ganolog yn ein darpariaeth o gynnyrch bwyd Cymreig?
Rŵan, dwi am fynd ymlaen i sôn am ddynodiad ein cynnyrch; rydych chi, Weinidog, wedi cyfeirio tipyn ato eisoes. Rydyn ni'n gwybod bod y rhelyw o bobl sy'n gweld cynnyrch wedi ei frandio fel un a wnaed yng Nghymru yn ystyried cynnyrch o'r fath o'r safon uchaf. Mae'r Llywodraeth ar ben arall yr M4 wedi dechrau ar ei dynodiadau ei hun yn dilyn Brexit. Hoffwn i wybod pa waith mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud i fesur gwerth y dynodiad newydd yma, a faint o ymgynghoriad sydd wedi bod rhwng y ddwy Lywodraeth ar y dynodiad newydd.
Wrth gwrs, er mwyn bod yn driw i ddynodiadau, dylai gymaint o'r broses o ddatblygu cynnyrch â phosib aros yng Nghymru, ond mae yna wendid sylfaenol yma, sef y diffyg capasiti i brosesu bwyd. Nid yn unig bod ffatrïoedd laeth wedi cau, lladd-dai o dan straen, a physgod yn mynd allan o Gymru i gael eu paratoi ar gyfer y farchnad, ond mae llawer o'r camau terfynol wrth baratoi hefyd y tu allan i'n cymunedau ni yma. Mae yna nifer fawr o gwmnïau meicro, bwrdd cegin, er enghraifft, yn gweithio'n ddiwyd i baratoi bwydydd a diodydd gwych, a rhaid cydnabod gwaith Cywain yma. Ond erys y ffaith bod angen cymorth sylweddol o hyd er mwyn datblygu ein gallu prosesu bwyd yma, a galluogi gymaint o'r broses â phosib i aros yma yng Nghymru a dod â budd economaidd i'n cymunedau ni. Pa gamau, felly, mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau bod cyfleoedd gwaith yn cael eu creu fel rhan o unrhyw strategaeth i ddatblygu'r sector fwyd a diod ac i hyrwyddo ein cynnyrch ni ar gyfer pobl ifanc sydd eisiau dod i mewn i'r sector yma?
Ac, mi wnaethoch chi, Weinidog, sôn am weithio traws-adrannol. Oes yna unrhyw drafodaethau wedi bod ar draws adrannau'r Llywodraeth, er enghraifft efo Gweinidog yr economi, i weld sut gall hyn blethu i mewn gyda chynlluniau eraill, megis y warant pobl ifanc? Diolch yn fawr iawn ichi.
Thank you very much, Deputy Llywydd, and thank you to the Minister for bringing this statement forward this afternoon. Everyone, of course, is aware that food producers in Wales provide produce of the highest quality, and it's good to see that this is being exhibited through BlasCymru/TasteWales.
But there are challenges facing the food sector. If we are to continue to see the highest quality produce here, then we need to deal with the many uncertainties facing the various strata within the food sector, from farm to plate. So, we need to look closer to the eye of the storm if we want to ensure the feasibility of the sector as a whole, and that means giving the right support to our farmers and fishers. I'm pleased the collaboration agreement between Plaid Cymru and the Welsh Government will secure payments for farmers in the mid to long term, but, in the short term, will the Minister outline the latest situation in terms of basic payments, as was outlined in the draft budget, and what assurances can she give in light of cuts to agricultural funding from Westminster? Likewise, we have a golden opportunity to develop our seafood sector. In the light of the lack of specific strategy from the Government, will the Minister listen to the sector and publish a plan in order to secure the growth of the seafood sector, since seafood plays a central part in our provision of Welsh foods?
Now, I want to move on to talk about the designation of our products. Minister, you've already mentioned this. We know that most people who see products branded as 'made in Wales' consider such produce to be of the highest quality. The Government at the other end of the M4 has started their own designations following Brexit. I would like to know what work the Welsh Government has done to measure the value of this new designation and how much consultation there has been between the two Governments on the designation.
Of course, in order to be true to designations, then as much of the process of developing produce as possible should stay in Wales, but there is a fundamental weakness here, namely the lack of processing capacity for food. Not only have milk processing plants closed, our abattoirs are under stress, and fish are being exported to be prepared for market, but many of the final steps of preparations are also outside of our communities here in Wales. There are many micro, kitchen table industries, for example, working hard to prepare excellent food and drink, and we must recognise the work of Cywain here. But the fact remains that we need substantial support in order to develop our processing capacity here in Wales and to enable as much of the process as possible to remain here in Wales and bring economic benefits to our communities. So, what steps is the Government taking to ensure that job opportunities are created as part of any strategy to develop the food and drink sector and to promote our produce for young people who want to come into this sector?
And, Minister, you did mention cross-departmental working. Have there been any discussions on a cross-Governmental basis, with the economy Minister, for example, to see how this can dovetail with other plans, such as the young people's guarantee? Thank you very much.
Diolch for those questions. You're quite right; Welsh food and drink is seen as being of the highest quality, and also you referred to farming, and clearly our animal health standards and our environmental standards are very high. One of my concerns when we left the European Union was that it could be seen that we would take a reduction in those standards, but we've made it very clear it's very important to do that. And obviously, we recognise that, if we are going to sell our food to the world, we need to maintain those standards. There are challenges. Clearly, COVID has presented a massive challenge to the food and drink industry, and leaving the European Union has, and that's why it was so important to work on the exports. And as you say, there is a great deal of uncertainty, and one of the reasons that I announced that I would be keeping the basic payment scheme for two years was to give some certainty to our farmers. It is clearly a matter of great concern that the UK Government are going back on their word around that we would not lose a penny less if we left the European Union, and those discussions are ongoing. But, as I say, I have committed to the BPS.
You referred to seafood, and seafood was well represented at BlasCymru. We have a seafood cluster. I mentioned about the cluster work that's undertaken in the food and drink sector, and we do have a seafood cluster. They showcase their seafood at BlasCymru. We had freshwater fish, we had sea fish, we had shellfish—really iconic produce from our Welsh coastal and inland waters. You referred to the lack of a strategy, and I think it's important—. Strategies can sit on shelves sometimes; what's really important is to be out there selling our seafood, and again we've had some real issues since we left the European Union, which you'll be aware of, that I'm trying to help the UK Government resolve, because we really did have a cliff edge with exporting our seafood.
You mentioned the lack of processing facilities, and again I've worked very closely with the sector. We've given funding to dairy processing units. We had the processing plant that was closed in north-east Wales and we've worked to try and find buyers for that. We had milk going out to England to be processed, as you referred to. So, it's really important that if we can, we increase the processing facilities that we have in Wales.
Somebody else has mentioned abattoir concerns to me. I haven't heard anything about those concerns, and I did ask officials to look into it, but at the moment, I think our abattoirs are able to process the meat here in Wales that they are asked to do.
You referred to protected food names and the new UK GI schemes, and what consultation went on with the UK Government. This is something that, at the Department for Environment, Food and Rural Affairs inter-ministerial group meetings, the four agricultural Ministers have discussed, probably for about four years, so there's been a great deal of work. I mentioned that we had the first one in Wales; we had the Welsh Gower salt marsh lamb, and certainly, I went to the launch of that, and they believe that it will bring a great deal of business, being part of that UK GI scheme. And of course, once we left the European Union, we had to have our own UK scheme, and I'm really pleased that, as I say, we had the first one, I think we had the second one, and we have others in the pipeline, because the businesses tell me that because people know exactly where that meat is sourced from and how it has come about, that they place great value on that.
I think Cywain should really be praised. It was great to see the rising stars there, the new products. I found it really hard to believe that we'd had 200 new Welsh food and drink products during the pandemic, at a time when it was really difficult to do the work that we quite often do with the sector, so it was great to see those new rising stars there. And I have to say that Menter a Busnes is the organisation that runs the project and they really support the development of that sort of growth-orientated businesses. We've got 950 businesses in that project, so you can see the importance of the work that Cywain do.
I haven't had a specific discussion with the economy Minister about the young people's guarantee, but I have certainly discussed it from a skills point of view, because it's really important that we do have those skills that the food and drink sector require. I mentioned in my original statement today that one of the things I think we need to do is sell the food and drink sector in a much better way than we do. It's probably about four years since we had a couple of conferences that the Food and Drink Wales Industry Board organised, where we had a sort of pyramid, if you like, of all the skills, and perhaps there are skills that people wouldn't recognise as being required by the food and drink industry, but when you come down that pyramid, you can see that they're very much there. And as I said, it's the largest sector that we have in Wales. If you think about the whole of the sector, I think it employs about 0.25 million people, so it's incredibly important to our country.
Diolch am y cwestiynau hynny. Rydych chi yn llygad eich lle; ystyrir bod bwyd a diod o Gymru o'r safon uchaf, ac fe wnaethoch chi gyfeirio hefyd at ffermio, ac yn amlwg mae ein safonau iechyd anifeiliaid a'n safonau amgylcheddol yn uchel iawn. Un o fy mhryderon pan wnaethom adael yr Undeb Ewropeaidd oedd y byddem ni yn cymryd gostyngiad yn y safonau hynny, ond rydyn ni wedi'i gwneud yn glir iawn ei bod yn bwysig iawn gwneud hynny. Ac yn amlwg, rydyn ni’n cydnabod, os ydyn ni am werthu ein bwyd i'r byd, fod angen i ni gynnal y safonau hynny. Mae heriau. Yn amlwg, mae COVID wedi cyflwyno her enfawr i'r diwydiant bwyd a diod, ac mae gadael yr Undeb Ewropeaidd wedi hefyd, a dyna pam ei bod hi mor bwysig gweithio ar yr allforion. Ac fel rydych chi’n ei ddweud, mae llawer iawn o ansicrwydd, ac un o'r rhesymau y gwnes i gyhoeddi y byddwn i’n cadw'r cynllun talu sylfaenol am ddwy flynedd oedd er mwyn rhoi rhywfaint o sicrwydd i'n ffermwyr. Mae'n amlwg yn destun pryder mawr bod Llywodraeth y DU yn mynd yn ôl ar eu gair ynghylch na fyddem ni’n geiniog yn llai ar ein colled pe byddem yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, ac mae'r trafodaethau hynny'n parhau. Ond, fel y dywedais i, rwyf i wedi ymrwymo i Gynllun y Taliad Sylfaenol.
Fe wnaethoch chi gyfeirio at fwyd môr, ac roedd cynrychiolaeth dda i fwyd môr yn BlasCymru. Mae gennym glwstwr bwyd môr. Fe wnes i sôn am y gwaith clwstwr sy'n cael ei wneud yn y sector bwyd a diod, ac mae gennym glwstwr bwyd môr. Maen nhw’n arddangos eu bwyd môr yn BlasCymru. Roedd gennym ni bysgod dŵr croyw, roedd gennym ni bysgod môr, roedd gennym ni bysgod cregyn—cynnyrch eiconig iawn o'n dyfroedd arfordirol a mewndirol yng Nghymru. Fe wnaethoch chi gyfeirio at ddiffyg strategaeth, ac rwy’n credu ei bod yn bwysig—. Gall strategaethau eistedd ar silffoedd weithiau; yr hyn sy'n bwysig iawn yw bod allan yno'n gwerthu ein bwyd môr, ac unwaith eto rydyn ni wedi cael rhai problemau go iawn ers i ni adael yr Undeb Ewropeaidd, y byddwch chi’n ymwybodol ohonyn nhw, ac o ran hynny rwy’n ceisio helpu Llywodraeth y DU i’w datrys, oherwydd roedden ni wir ar ymyl clogwyn o ran allforio ein bwyd môr.
Fe wnaethoch chi sôn am y diffyg cyfleusterau prosesu, ac unwaith eto rwyf wedi gweithio'n agos iawn gyda'r sector. Rydyn ni wedi rhoi cyllid i unedau prosesu cynnyrch llaeth. Roedd gennym ni’r ffatri prosesu wnaeth gau yn y gogledd-ddwyrain ac rydyn ni wedi gweithio i geisio dod o hyd i brynwyr ar gyfer y fan honno. Roedd gennym ni laeth yn mynd allan i Loegr i'w brosesu, fel y gwnaethoch chi gyfeirio ato. Felly, mae'n bwysig iawn, os gallwn ni, ein bod yn cynyddu'r cyfleusterau prosesu sydd gennym ni yng Nghymru.
Mae rhywun arall wedi sôn wrthyf i am bryderon lladd-dai. Dydw i heb glywed dim am y pryderon hynny, ac fe wnes i ofyn i swyddogion ymchwilio iddo, ond ar hyn o bryd, rwy’n credu bod ein lladd-dai yn gallu prosesu'r cig yma yng Nghymru y gofynnir iddyn nhw ei wneud.
Fe wnaethoch chi gyfeirio at enwau bwyd gwarchodedig a chynlluniau dynodiad daearyddol, GI, newydd y DU, a pha ymgynghori a ddigwyddodd gyda Llywodraeth y DU. Mae hyn yn rhywbeth mae'r pedwar Gweinidog amaethyddol, yng nghyfarfodydd grŵp rhyng-weinidogol adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, wedi'i drafod, mae'n debyg, ers tua phedair blynedd, felly mae llawer iawn o waith wedi bod. Fe wnes i sôn mai ni oedd yr un cyntaf yng Nghymru; fe gawsom ni gig oen morfa heli Gŵyr Cymru, ac yn sicr, fe es i lansiad hwnnw, ac maen nhw’n credu y bydd yn dod â llawer iawn o fusnes, bod yn rhan o'r cynllun GI hwnnw yn y DU. Ac wrth gwrs, ar ôl i ni adael yr Undeb Ewropeaidd, roedd yn rhaid i ni gael ein cynllun ein hunain yn y DU, ac rwy’n falch iawn, fel y dywedais i, mai ni a gafodd yr un cyntaf, rwy’n credu mai ni a gafodd yr ail un, ac mae gennym ni rai eraill ar y gweill, oherwydd mae'r busnesau'n dweud wrthyf i, oherwydd bod pobl yn gwybod yn union o ble mae’r cig hwnnw’n dod a sut y mae wedi digwydd, eu bod yn rhoi gwerth mawr ar hynny.
Rwy'n credu y dylid canmol Cywain mewn gwirionedd. Roedd yn wych gweld y sêr newydd yno, y cynhyrchion newydd. Roeddwn i’n ei chael hi’n anodd iawn credu ein bod wedi cael 200 o gynhyrchion bwyd a diod newydd o Gymru yn ystod y pandemig, ar adeg pan oedd hi’n anodd iawn gwneud y gwaith rydyn ni’n ei wneud yn eithaf aml gyda'r sector, felly roedd hi’n wych gweld y sêr newydd hynny yno. Ac mae'n rhaid i mi ddweud mai Menter a Busnes yw'r sefydliad sy'n rhedeg y prosiect ac maen nhw’n cefnogi datblygiad y math hwnnw o fusnesau sy'n canolbwyntio ar dwf. Mae gennym ni 950 o fusnesau yn y prosiect hwnnw, felly gallwch weld pwysigrwydd y gwaith mae Cywain yn ei wneud.
Dydw i heb gael trafodaeth benodol gyda Gweinidog yr economi am warant y bobl ifanc, ond rwy’n sicr wedi'i thrafod o safbwynt sgiliau, oherwydd mae'n bwysig iawn bod gennym y sgiliau hynny sydd eu hangen ar y sector bwyd a diod. Fe wnes i sôn yn fy natganiad gwreiddiol heddiw mai un o'r pethau rwy’n credu sydd angen i ni ei wneud yw gwerthu'r sector bwyd a diod mewn ffordd llawer gwell nag rydyn ni yn ei wneud ar hyn o bryd. Mae'n debyg ei bod hi tua phedair blynedd ers i ni gael cwpl o gynadleddau a drefnwyd gan Fwrdd Diwydiant Bwyd a Diod Cymru, lle'r oedd gennym ni ryw fath o byramid, os mynnwch chi, o'r holl sgiliau, ac efallai bod sgiliau na fyddai pobl yn cydnabod eu bod yn ofynnol gan y diwydiant bwyd a diod, ond pan fyddwch chi’n dod i lawr y pyramid hwnnw, gallwch weld eu bod nhw yno i raddau helaeth. Ac fel y dywedais i, dyma'r sector mwyaf sydd gennym ni yng Nghymru. Os ydych chi’n meddwl am y sector cyfan, rwy’n credu ei fod yn cyflogi tua 0.25 miliwn o bobl, felly mae'n eithriadol o bwysig i'n gwlad.
Thank you, Minister, for your statements. It's very clear that you're incredibly enthusiastic about what BlasCymru is doing. It's going from strength to strength and it's a really important opportunity to promote Welsh food and drink to the world at a time when Brexit and COVID have put huge pressures on producers and exporters, and I just wanted to briefly just share concerns about the effect of Brexit on food and drink from Wales.
Having met with the FSB, the Federation of Small Businesses, around a fifth of the members have indicated that they've stopped exporting to the EU, citing concerns around VAT and rules of origin, and the burden of additional processes and paperwork and the impact of Brexit on the workforce. And I just really wanted ask you what steps are being taken by the Welsh Government to support those exporters, creating additional capacity among Welsh exporters to manage supply chains.
I just also wanted to mention that I look forward to the forthcoming agriculture Bill, and to seeing the detail in Peter Fox's food Bill, both of which could provide an opportunity for the Senedd and the Welsh Government to give much needed stability and vision to the future of the food and drink industry against a backdrop of uncertainty. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiadau. Mae'n amlwg iawn eich bod chi'n hynod frwdfrydig am yr hyn mae BlasCymru yn ei wneud. Mae'n mynd o nerth i nerth ac mae'n gyfle pwysig iawn i hyrwyddo bwyd a diod o Gymru i'r byd ar adeg pan fo Brexit a COVID wedi rhoi pwysau enfawr ar gynhyrchwyr ac allforwyr, ac roeddwn i eisiau rhannu pryderon am effaith Brexit ar fwyd a diod o Gymru yn fyr.
Ar ôl cyfarfod â'r Ffederasiwn Busnesau Bach, mae tua un rhan o bump o'r aelodau wedi nodi eu bod wedi rhoi'r gorau i allforio i'r UE, gan nodi pryderon ynghylch TAW a rheolau tarddiad, a baich prosesau a gwaith papur ychwanegol ac effaith Brexit ar y gweithlu. Ac roeddwn i wir eisiau gofyn i chi pa gamau sy'n cael eu cymryd gan Lywodraeth Cymru i gefnogi'r allforwyr hynny, gan greu capasiti ychwanegol ymhlith allforwyr Cymru i reoli cadwyni cyflenwi.
Roeddwn i hefyd eisiau sôn fy mod i'n edrych ymlaen at y Bil amaethyddiaeth sydd i ddod, ac at weld y manylion ym Mil Bwyd Peter Fox. Gallai'r ddau ohonyn nhw roi cyfle i'r Senedd a Llywodraeth Cymru roi sefydlogrwydd a gweledigaeth y mae mawr eu hangen i ddyfodol y diwydiant bwyd a diod yn erbyn cefndir o ansicrwydd. Diolch. Diolch yn fawr iawn.
Thank you, Jane, for your comments and questions. I just realised I didn't answer Samuel's question around Peter Fox's Bill, and just to say: it's not that I object to it; I think we're doing a lot of what Peter had proposed, and I certainly look forward to working with Peter around the community food strategy. I think a lot of what he wants to achieve in the Bill can be put in there and, as I promised him, I will certainly work with him on that. I think you're right: I think there are great opportunities in the agriculture Bill. We're currently working very hard to get that introduced before the summer recess and, obviously, more information will be coming out over the coming months.
It's really easy to be enthusiastic about Welsh food and drink. I always say, 'What's not to like about being the Minister responsible for Welsh food and drink?' It's very easy to sell. I've been very lucky, pre COVID, I was able to go to other countries to promote it. And, of course, that has been stopped, and that's why it was so important to have that third BlasCymru. Obviously, it had been postponed from March of last year—we have it biannually—but I was really keen to make sure that we did go ahead with it. It was very important to do it in a COVID-secure way to make people feel comfortable. It is really our opportunity to bring the world to Wales to see what we have to offer. It's really important that we continue, having left the European Union, to attend events, such as Anuga, which is held in Cologne every other year, and SIAL, which is held in Paris every other year. And, again, Anuga was postponed. I think it's now going ahead in April of this year, and then Paris will be in October. And, again, we always take food and drink companies to these food events; we always have a big Welsh Government presence there. We'll have Gulfood coming up in Dubai next month and, again, there will be Welsh Government presence. And we've carried on doing it virtually, because it is so important that people are aware of our food and drink businesses.
I've already spoken about the export group that we've now got as part of the food and drink industry board to help work with our businesses, because certainly we are getting—and I don't think it's just anecdotal—evidence of the difficulties that companies are having just to continue to do what they had been doing previously to export to the EU—the red tape, the difficulties with logistics, et cetera. So, we are continuing to work with our food and drink companies.
I mentioned the rising stars before, and Cywain, in my answer to Mabon ap Gwynfor. It's really important that we nurture them in the way that Menter a Busnes have. You were at the winter fair—in fact, I think I met you in the food hall—where we always have some of the new food and drink companies at the Cywain stand. So, we will continue to work with all our food and drink companies over the coming months.
Diolch, Jane, am eich sylwadau a'ch cwestiynau. Rydw i newydd sylweddoli na wnes i ateb cwestiwn Samuel ynghylch Bil Peter Fox, a dim ond dweud: nid fy mod i'n ei wrthwynebu; rwy'n credu ein bod yn gwneud llawer o'r hyn roedd Peter wedi'i gynnig, ac rwy'n sicr yn edrych ymlaen at weithio gyda Peter o amgylch y strategaeth bwyd cymunedol. Rwy'n credu y gellir rhoi llawer o'r hyn mae am ei gyflawni yn y Bil yno ac, fel yr wyf wedi'i addo iddo, byddaf yn sicr yn gweithio gydag ef ar hynny. Rwy'n credu eich bod yn iawn: rwy'n credu bod cyfleoedd gwych yn y Bil amaethyddiaeth. Ar hyn o bryd rydyn ni'n gweithio'n galed iawn i gyflwyno hwnnw cyn egwyl yr haf ac, yn amlwg, bydd mwy o wybodaeth yn dod allan dros y misoedd nesaf.
Mae'n hawdd iawn bod yn frwdfrydig am fwyd a diod o Gymru. Rydw i bob amser yn dweud, 'Beth sydd i beidio ei hoffi am fod yn Weinidog sy'n gyfrifol am fwyd a diod Cymru?' Mae'n hawdd iawn ei werthu. Rwyf wedi bod yn ffodus iawn, cyn COVID, roeddwn i'n gallu mynd i wledydd eraill i'w hyrwyddo. Ac, wrth gwrs, mae hynny wedi dod i ben, a dyna pam ei bod hi mor bwysig cael y trydydd BlasCymru hwnnw. Yn amlwg, roedd wedi'i ohirio o fis Mawrth y llynedd—rydyn ni'n ei gael bob dwy flynedd—ond roeddwn i'n awyddus iawn i sicrhau ein bod ni'n bwrw ymlaen ag ef. Roedd hi'n bwysig iawn ei wneud mewn ffordd oedd yn ddiogel rhag COVID i wneud i bobl deimlo'n gyfforddus. Dyma ein cyfle i ddod â'r byd i Gymru i weld beth sydd gennym ni i'w gynnig. Mae'n bwysig iawn ein bod yn parhau, ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd, i fynychu digwyddiadau, fel Anuga, a gynhelir yn Cologne bob yn ail flwyddyn, a SIAL, a gynhelir ym Mharis bob yn ail flwyddyn. Ac, unwaith eto, cafodd Anuga ei ohirio. Rwy'n credu ei fod yn mynd yn ei flaen ym mis Ebrill eleni, ac yna bydd Paris ym mis Hydref. Ac, unwaith eto, rydyn ni bob amser yn mynd â chwmnïau bwyd a diod i'r digwyddiadau bwyd hyn; mae gennym ni bresenoldeb mawr o Lywodraeth Cymru yno bob amser. Bydd Gulfood yn dod i fyny yn Dubai fis nesaf ac, unwaith eto, bydd presenoldeb o Lywodraeth Cymru. Ac rydyn ni wedi parhau i wneud hynny'n rhithwir, oherwydd mae mor bwysig bod pobl yn ymwybodol o'n busnesau bwyd a diod.
Rwyf eisoes wedi sôn am y grŵp allforio sydd gennym ni'n awr fel rhan o fwrdd y diwydiant bwyd a diod i helpu i weithio gyda'n busnesau, oherwydd yn sicr rydyn ni'n cael—a dydw i ddim yn credu ei fod yn anecdotaidd—tystiolaeth o'r anawsterau mae cwmnïau'n eu cael i barhau i wneud yr hyn roedden nhw wedi bod yn ei wneud o'r blaen i allforio i'r UE—y tâp coch, yr anawsterau gyda logisteg, ac yn y blaen. Felly, rydyn ni'n parhau i weithio gyda'n cwmnïau bwyd a diod.
Fe wnes i sôn am y sêr newydd yn gynharach, a Cywain, yn fy ateb i Mabon ap Gwynfor. Mae'n bwysig iawn ein bod ni'n eu meithrin yn y ffordd mae Menter a Busnes wedi gwneud. Roeddech chi yn y ffair aeaf—mewn gwirionedd, rwy'n credu i mi gwrdd â chi yn y neuadd fwyd—lle mae gennym ni rai o'r cwmnïau bwyd a diod newydd ar stondin Cywain bob amser. Felly, byddwn ni'n parhau i weithio gyda'n holl gwmnïau bwyd a diod dros y misoedd nesaf.
Minister, thank you for your statement. I agree with you and the previous speakers about the quality of the produce we have here in Wales, and we're all proud of the products that are produced in our constituencies. Minister, I do have three questions for you. Do you think that the BlasCymru conference has achieved what it set out to achieve, and have we seen any net benefits yet for the food and drink sector since the conference in terms of contracts and exports? Secondly, on sustainability, when do you think there'll be a time when we'll ban single-use plastics across the food and drink sectors, like other countries have done, to help us reduce the reliance we have on single-use plastics? I think that will help boost our environmental credentials. And finally, you mentioned this yourself about promoting food and about the industry levy bodies that we have, such as Hybu Cig Cymru. Do you think that there is more that they could do to promote our products outside of traditional markets, and that they are actually good value for the levy payers who are paying in to keep those bodies going? Diolch, Deputy Llywydd.
Gweinidog, diolch i chi am eich datganiad. Rwy'n cytuno â chi a'r siaradwyr blaenorol am ansawdd y cynnyrch sydd gennym ni yma yng Nghymru, ac rydyn ni i gyd yn falch o'r cynhyrchion sy'n cael eu cynhyrchu yn ein hetholaethau. Gweinidog, mae gen i dri chwestiwn i chi. Ydych chi'n credu bod cynhadledd BlasCymru wedi cyflawni'r hyn yr oedd yn bwriadu ei gyflawni, ac ydyn ni wedi gweld unrhyw fanteision net eto i'r sector bwyd a diod ers y gynhadledd o ran contractau ac allforion? Yn ail, o ran cynaliadwyedd, pryd ydych chi'n meddwl y bydd adeg pan fyddwn yn gwahardd plastigau untro ar draws y sectorau bwyd a diod, fel mae gwledydd eraill wedi'i wneud, i'n helpu i leihau ein dibyniaeth ar blastig untro? Rwy'n credu bydd hynny'n helpu i roi hwb i'n nodweddion amgylcheddol. Ac yn olaf, fe wnaethoch chi sôn eich hun am hyrwyddo bwyd ac am y cyrff ardollau diwydiant sydd gennym ni, fel Hybu Cig Cymru. Ydych chi'n credu bod mwy y gallen nhw ei wneud i hyrwyddo ein cynnyrch y tu allan i farchnadoedd traddodiadol, a'u bod mewn gwirionedd yn werth da i dalwyr yr ardoll sy'n talu i mewn i gadw'r cyrff hynny i fynd? Diolch, Dirprwy Lywydd.
Thank you very much for those questions. I mentioned in an earlier answer that we think potentially the benefits will be about £14 million of new business and products. And certainly, when I went around the area where people were meeting buyers, it was very clear to see that a lot of new contracts were being struck with some of our very well-known and famous brands in Wales. I mentioned—no, I didn't mention before—Radnor Preserves. I think that is probably in your own constituency. They were there and it was good to talk to Joanna about the new business that she hoped to get. So, it is a little bit early to be able to give you concrete figures, but certainly, looking back at the previous two BlasCymru conferences, there have certainly been significant economic benefits.
In relation to sustainability, you ask about banning single-use plastics and this is obviously a piece of work that's being taken forward by my colleague the Minister for Climate Change. I can't give you the exact date, although I am aware that this is something that the Minister is clearly very keen to bring forward as soon as possible. But I'm sure that if you write to her, she will be able to give you a much more concrete date.
I think Hybu Cig Cymru do some excellent work and I know that they will be out in Anuga and SIAL making sure that everybody understands what it is we have here in Wales, our wonderful red meat—our beef and lamb. So, I think they do an excellent job for us. I meet regularly with the chair and chief executive to ensure that I know where they are and the work that they're doing to promote our red meat, but I certainly do think they are very good value for money.
Diolch yn fawr am y cwestiynau hynny. Fe wnes i sôn mewn ateb cynharach ein bod yn meddwl o bosibl mai'r budd fydd tua £14 miliwn o fusnes a chynhyrchion newydd. Ac yn sicr, pan es i o gwmpas yr ardal lle'r oedd pobl yn cwrdd â phrynwyr, roedd hi'n amlwg iawn gweld bod llawer o gontractau newydd yn cael eu creu gyda rhai o'n brandiau adnabyddus ac enwog yng Nghymru. Fe wnes i sôn—na, wnes i ddim sôn yn gynharach —am Radnor Preserves. Rwy'n credu ei bod nhw yn eich etholaeth chi, mae'n debyg. Roedden nhw yno ac roedd hi'n dda siarad â Joanna am y busnes newydd yr oedd hi'n gobeithio ei gael. Felly, mae hi ychydig yn gynnar gallu rhoi ffigurau pendant i chi, ond yn sicr, wrth edrych yn ôl ar ddwy gynhadledd flaenorol BlasCymru, yn sicr bu manteision economaidd sylweddol.
O ran cynaliadwyedd, rydych chi'n gofyn am wahardd plastigau untro ac mae hwnnw'n amlwg yn ddarn o waith sy'n cael ei wneud gan fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Newid Hinsawdd. Ni allaf roi'r union ddyddiad i chi, er fy mod i'n ymwybodol bod hyn yn rhywbeth mae'n amlwg bod y Gweinidog yn awyddus iawn i'w gyflwyno cyn gynted â phosibl. Ond rwy'n siŵr, os byddwch chi'n ysgrifennu ati, y bydd hi'n gallu rhoi dyddiad llawer mwy pendant i chi.
Rwy'n credu bod Hybu Cig Cymru yn gwneud gwaith rhagorol ac rwy'n gwybod y byddan nhw allan yn Anuga a SIAL yn sicrhau bod pawb yn deall yr hyn sydd gennym ni yma yng Nghymru, ein cig coch gwych—ein cig eidion a'n cig oen. Felly, rwy'n credu eu bod nhw'n gwneud gwaith rhagorol i ni. Rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â'r cadeirydd a'r prif weithredwr i sicrhau fy mod yn gwybod ble maen nhw a'r gwaith maen nhw'n ei wneud i hyrwyddo ein cig coch, ond rwy'n sicr yn credu eu bod yn werth da iawn am arian.
Yn olaf, Gareth Davies.
Finally, Gareth Davies.
Diolch, Deputy Llywydd, and thank you for your statement this afternoon, Minister. It's great to see the Welsh Government supporting the fantastic food and drink producers from across Wales. Naturally, I'd like to focus upon the amazing producers and retailers that we have here in the Vale of Clwyd. BlasCymru already champions one of my constituency's crown jewels, which is the Denbigh plum, but the Vale of Clwyd is home to a vast array of great produce and producers. So, how will your Government help to promote these products to a wider audience?
One great producer in the Vale of Clwyd is Lizzy Jones of Bodfari, who turns fruit grown on the family farm into an amazing selection of fruity liqueurs and gins. She received help from Menter a Busnes and their Cywain scheme to help develop Shlizzy into an international business. How can BlasCymru help Shlizzy reach wider appeal? And, Minister, do you agree that it's not just a case of promoting our produce for sale overseas, but we need to be encouraging overseas visitors to come to places like Denbigh or Bodfari to enjoy the blas lleol? Will you agree to work with groups such as the Clwydian Range Food and Drink group to help promote not only our fantastic food and drink producers, but also the farm shops, restaurants and tea rooms that stock the amazing produce that the Vale of Clwyd has to offer? Thank you.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i chi am eich datganiad y prynhawn yma, Gweinidog. Mae'n wych gweld Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r cynhyrchwyr bwyd a diod gwych o bob cwr o Gymru. Yn naturiol, hoffwn ganolbwyntio ar y cynhyrchwyr a'r manwerthwyr anhygoel sydd gennym ni yma yn Nyffryn Clwyd. Mae BlasCymru eisoes yn hyrwyddo un o drysorau fy etholaeth i, sef eirin Dinbych, ond mae Dyffryn Clwyd yn gartref i amrywiaeth eang o gynnyrch a chynhyrchwyr gwych. Felly, sut fydd eich Llywodraeth yn helpu i hyrwyddo'r cynhyrchion hyn i gynulleidfa ehangach?
Un cynhyrchydd gwych yn Nyffryn Clwyd yw Lizzy Jones o Fodfari, sy'n troi ffrwythau sy'n cael eu tyfu ar fferm y teulu yn ddetholiad anhygoel o wirodydd a jins ffrwythau. Cafodd gymorth gan Menter a Busnes a'u cynllun Cywain i helpu i ddatblygu Shlizzy yn fusnes rhyngwladol. Sut gall BlasCymru helpu Shlizzy i gyrraedd apêl ehangach? A, Gweinidog, ydych chi'n cytuno nad yw'n fater o hyrwyddo ein cynnyrch i'w werthu dramor yn unig, ond mae angen i ni annog ymwelwyr tramor i ddod i leoedd fel Dinbych neu Fodfari i fwynhau'r blas lleol? Ydych chi'n cytuno i weithio gyda grwpiau fel grŵp Bwyd a Diod Bryniau Clwyd i helpu i hyrwyddo nid yn unig ein cynhyrchwyr bwyd a diod gwych, ond hefyd y siopau fferm, y bwytai a'r ystafelloedd te sy'n stocio'r cynnyrch anhygoel sydd gan Ddyffryn Clwyd i'w gynnig? Diolch.
Thank you. I quite agree: every constituency has wonderful food and drink businesses within them. But, of course, I'm very well aware of the Denbigh plum, and Peter Plum, the mascot, is normally around many of our events that we hold. I spoke in detail before about Cywain and it is really important that they help people like Lizzy Jones. There's this very intense period, and, as I say, we always have a Cywain stall at the winter fair, at the Royal Welsh, and certainly at the Royal Welsh we have probably five or six different small, new businesses every day, so that we can help them in the way that you suggest. I'm not sure if Lizzy has been one of those, but certainly that's what we've done, and we have worked with the Clwydian Range to make sure that they are able to promote their food and drink products.
We had an event at the Senedd, which Hannah Blythyn organised—it was before you came to the Senedd—where we had a fantastic array of food and drink products from her constituency. And maybe, once we're out of the COVID restrictions, it might be something that we can look to do again in the Senedd.
Diolch. Rwy'n cytuno'n llwyr: mae busnesau bwyd a diod gwych ym mhob etholaeth. Ond, wrth gwrs, rwy'n ymwybodol iawn o eirin Dinbych, ac mae Peter Plum, y masgot, fel arfer yn rhan o lawer o'r digwyddiadau rydyn ni'n eu cynnal. Fe wnes i siarad yn fanwl yn gynharach am Cywain ac mae'n bwysig iawn eu bod nhw'n helpu pobl fel Lizzy Jones. Mae'r cyfnod dwys iawn hwn, ac, fel y dywedais i, mae gennym ni stondin Cywain yn y ffair aeaf bob amser, yn y Sioe Frenhinol, ac yn sicr yn y Sioe Frenhinol mae'n debyg bod gennym ni bump neu chwe busnes bach, newydd gwahanol bob dydd, fel y gallwn ni eu helpu yn y ffordd rydych chi'n awgrymu. Dydw i ddim yn siŵr ydy Lizzy wedi bod yn un o'r rheini, ond yn sicr dyna beth rydyn ni wedi'i wneud, ac rydyn ni wedi gweithio gyda Bryniau Clwyd i sicrhau eu bod yn gallu hyrwyddo eu cynnyrch bwyd a diod.
Cawsom ddigwyddiad yn y Senedd, wedi'i drefnu gan Hannah Blythyn—cyn i chi ddod i'r Senedd—lle cafwyd amrywiaeth wych o gynhyrchion bwyd a diod o'i hetholaeth. Ac efallai, unwaith y byddwn ni allan o'r cyfyngiadau COVID, y gallai fod yn rhywbeth y gallwn ni geisio ei wneud eto yn y Senedd.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Symudwn ymlaen nawr at eitem 7, datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad ar gymorth cyfreithiol a mynediad at gyfiawnder. Galwaf ar Mick Antoniw i wneud y datganiad.
We move on now to item 7, a statement by the Counsel General and Minister for the Constitution on legal aid and access to justice. I call on Mick Antoniw to make the statement.
Diolch, Llywydd. Mae eleni yn nodi 10 mlynedd ers cyfres o doriadau llym ac annheg i gymorth cyfreithiol gan Lywodraeth y Ceidwadwyr a Democratiaid Rhyddfrydol. Cafodd y toriadau eu gwneud drwy Ddeddf Cymorth Cyfreithiol, Dedfrydu a Chosbi Troseddwyr 2012. Ar y pryd, dywedodd y Gweinidog cyfiawnder, Jonathan Djanogly, y byddai'r Ddeddf yn gwneud costau cyfreithiol yn fwy teg. Ond, erbyn hyn, mae'n amlwg bod y toriadau wedi gwneud y gwrthwyneb yn llwyr.
Thanks, Llywydd. This year marks 10 years since a series of draconian and punitive cuts to legal aid were passed by the Conservative and Liberal Democrat coalition Government. The cuts were made through the Legal Aid, Sentencing and Punishment of Offenders Act 2012. At the time, the justice Minister, Jonathan Djanogly, claimed that the Act would make legal costs fairer. Yet, since then, it has become apparent that these cuts have achieved the exact opposite.
Llywydd, according to the findings of the Law Society, legal aid is no longer available for many who need it. Those eligible for legal aid find it hard to access, wide gaps in provisions are not being addressed, and the Act has had a negative impact on the state and on society. It has led to the creation of a two-tier justice system, with access to justice being denied for so many people in Wales. The legal aid cuts, which is what they are, have even led to innocent people being sent to prison because they cannot secure the legal support necessary to protect their freedom.
Llywydd, yn ôl canfyddiadau Cymdeithas y Gyfraith, nid yw cymorth cyfreithiol ar gael mwyach i lawer sydd ei angen. Mae'r rhai sy'n gymwys i gael cymorth cyfreithiol yn ei chael hi'n anodd cael gafael arno, nid yw bylchau eang mewn darpariaethau'n cael sylw, ac mae'r Ddeddf wedi cael effaith negyddol ar y wladwriaeth ac ar gymdeithas. Mae wedi arwain at greu system gyfiawnder ddwy haen, gyda diffyg cyfiawnder i gymaint o bobl yng Nghymru. Mae'r toriadau i gymorth cyfreithiol, sef yr hyn ydyn nhw, hyd yn oed wedi arwain at anfon pobl ddiniwed i'r carchar am nad ydyn nhw'n gallu sicrhau'r cymorth cyfreithiol sydd ei angen i ddiogelu eu rhyddid.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
These perverse outcomes are completely contrary to the vision that lay behind the creation of the state legal aid system by the post-war Labour Government, and they are contrary to the vision and beliefs of this Welsh Labour Government. The vision was
'that whatever the difficulties may be in the way of poverty, no citizen should fail to get the legal aid or advice which is so necessary to establish his or her full rights.'
This was said to be
'an essential reform in a true democracy'.
Llywydd, I go further, to say that this is a basic human right that is now being denied.
Legal aid is more than just a process for the funding of lawyers in legal cases. When it was established in 1949, they were creating an NHS for the law, and it was recognised that access to justice, the right to advice, representation and support, is a fundamental human right. It is not just about the courts, it is about empowerment of people, it is about ensuring that all have genuine rights in society. Is it any wonder, then, that so many people disengage from civic society when they do not feel part of it, are not listened to and are powerless?
Members of this Senedd will be aware that I and the Minister for Social Justice have increasingly been issuing joint written statements around these justice issues, and this is because we recognise that the link between justice, access to justice and our core public services is a key to tackling poverty, social disadvantage and inequality. That is why the issue of devolution of justice is such an important issue for this Government, because it interlinks with so many of the devolved responsibilities and it is a necessary component of our strategy to tackle social injustice.
Sir Christopher Bellamy, in his recent independent review of criminal legal aid, found that that there had been 'years of neglect' of the legal aid system. He expresses serious concerns about the impact of funding cuts on the 'equality of arms' between prosecution and defence, which not only appears unfair but causes profound unfairness. Individuals facing criminal prosecution and imprisonment fear that the financial costs of defending themselves could bankrupt them even if they are successful, and this means that the only option they may rationally choose is to plead guilty to an offence they have not committed, so that their home and other assets are protected for their family’s benefit.
Most recently, this is demonstrated in what has been described as the greatest miscarriage of justice in modern times. Hundreds of sub-post office managers across England and Wales were wrongly convicted in the Post Office Horizon scandal. Many felt they had to choose to plead guilty for crimes they had not committed, solely because legal aid was insufficient for them to achieve justice against the financial might of private prosecutions brought by the Post Office. This is not just an issue in criminal justice. The 27-year fight for justice over Hillsborough is another example. Once again, there was an absence of legal aid to support families of the victims in securing justice, leading to calls for a Hillsborough law.
Those lawyers, paralegals and advisers, and those in the third sector, who work tirelessly on legal aid or for free are community heroes. They are not the so-called fat-cat lawyers the press is so fond of reporting about; they are at the unrecognised and undervalued end of one of the most important services in civil society—a service that many of the most vulnerable and disadvantaged people in our communities need and depend upon, and it is a sector that is slowly dying. It is no wonder that the legally aided element of the legal profession is so demoralised. Offices have closed, as entrants to the profession are deterred by rates of pay sometimes of the order of 50 per cent lower than existed in the late 1990s, to such an extent that members of the bar are considering taking legal action and industrial action. Many of our rural and Valleys communities have now become court and legal advice deserts. For many, there is no longer any justice, only a legal and administrative process in which they become passive victims.
Sir Christopher Bellamy states that academics at Cardiff University have an ethical dilemma when advising students on a career in criminal legal aid:
'Either they encourage their students to enter a profession with few opportunities for social mobility and progression, or they advise against, in which case "without new blood" the profession is most certainly going to perish in 10-15 years' time if not less.'
Similar dilemmas appear in other areas of the law. The Welsh Government is doing all it can to make up for the failings of the current system and to support those most in need of social welfare advice. During this financial year, over £10 million of grant funding has been made available to single advice fund services in Wales. We fund services that reach deep within local communities, helping people resolve multiple, and often entrenched, social welfare problems, including representation before courts and tribunals. In the last financial year in Wales, single advice fund services helped 127,813 people. The Welsh Government is now funding the Cardiff drug and alcohol court pilots and many other initiatives. Yet a fundamental problem remains. We fully agree with Sir Christopher’s central recommendation that at least £135 million additional funding—at least—is needed each year just to support criminal legal aid. And we contend that civil legal aid is similarly inadequately funded.
There is much else in the Bellamy report that the Ministry of Justice should take forward. And yet the current justice Secretary seems more concerned with tearing up human rights protections for ordinary citizens than fixing the problems that his party in Government has helped to create. It is a disgrace that, in the coming human rights review, the Government has refused to give any consideration to introducing social and economic rights, and that part of the focus of the review is on so-called 'rights inflation', as we apparently have too many rights. This is an issue that the Minister for Social Justice and I plan to address in our response to the review.
It is easy, of course, to simply call for more expenditure. So, let me remind Members of the Thomas commission finding that, based on statistics provided by the Legal Aid Agency, spending per head on criminal legal aid is £11.50 in Wales compared to £15 in England. So, put simply, if it were devolved and we received our fair share of funding, we could fund legal aid better. We could create our own Welsh legal aid and advice service, one that is genuinely designed to serve the people of Wales and provide the access to justice we all believe in.
It is imperative the UK Government brings forward the radical reforms needed to ensure the equality of access to justice for our citizens, as well as constraining the potential abuses of state power. Viscount Simon said in 1948 that
'It is an incorrect slander to say there is one law for the rich and another for the poor',
yet this is where we are and this is what we must change. Diolch, Llywydd.
Mae'r canlyniadau gwrthnysig hyn yn gwbl groes i'r weledigaeth sy'n sail i greu system cymorth cyfreithiol y wladwriaeth gan y Llywodraeth Lafur ar ôl y rhyfel, ac maen nhw’n groes i weledigaeth a chredoau'r Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru. Y weledigaeth oedd
‘beth bynnag fo'r anawsterau o ran tlodi, ni ddylai unrhyw ddinesydd fethu â chael y cymorth cyfreithiol na'r cyngor sydd mor angenrheidiol i sefydlu ei hawliau llawn.'
Dywedwyd bod hyn yn
'ddiwygiad hanfodol mewn gwir ddemocratiaeth'.
Llywydd, rwyf i’n mynd ymhellach, i ddweud bod hon yn hawl ddynol sylfaenol sydd nawr yn cael ei gwrthod.
Mae cymorth cyfreithiol yn fwy na phroses ar gyfer ariannu cyfreithwyr mewn achosion cyfreithiol yn unig. Pan gafodd ei sefydlu yn 1949, roedden nhw’n creu GIG ar gyfer y gyfraith, a chydnabod bod sicrhau cyfiawnder, yr hawl i gyngor, cynrychiolaeth a chymorth, yn hawl ddynol sylfaenol. Nid yw'n ymwneud â'r llysoedd yn unig, mae'n ymwneud â grymuso pobl, mae'n ymwneud â sicrhau bod gan bawb hawliau gwirioneddol mewn cymdeithas. Ydy hi’n syndod, felly, bod gymaint o bobl yn ymddieithrio oddi wrth gymdeithas ddinesig pan nad ydyn nhw’n teimlo'n rhan ohoni, pad nad oes neb yn gwrando arnyn nhw a phan maen nhw’n ddi-rym?
Bydd Aelodau'r Senedd hon yn ymwybodol fy mod i a'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi bod yn cyhoeddi datganiadau ysgrifenedig ar y cyd ynghylch y materion cyfiawnder hyn fwyfwy, a'r rheswm am hyn yw ein bod yn cydnabod bod y cysylltiad rhwng cyfiawnder, sicrhau cyfiawnder a'n gwasanaethau cyhoeddus craidd yn allweddol i fynd i'r afael â thlodi, anfantais gymdeithasol ac anghydraddoldeb. Dyna pam mae datganoli cyfiawnder yn fater mor bwysig i'r Llywodraeth hon, oherwydd mae'n cyd-gysylltu â chymaint o'r cyfrifoldebau datganoledig ac mae'n elfen angenrheidiol o'n strategaeth i fynd i'r afael ag anghyfiawnder cymdeithasol.
Fe wnaeth Syr Christopher Bellamy ganfod, yn ei adolygiad annibynnol diweddar o gymorth cyfreithiol troseddol, fod 'blynyddoedd o esgeulustod' wedi bod o'r system cymorth cyfreithiol. Mae'n mynegi pryderon difrifol am effaith toriadau cyllid ar 'gydraddoldeb arfau' rhwng erlyn ac amddiffyn, sydd nid yn unig yn ymddangos yn annheg ond yn achosi annhegwch dwfn. Mae unigolion sy'n wynebu erlyniad troseddol a charcharu yn ofni y gallai costau ariannol amddiffyn eu hunain achosi methdaliad hyd yn oed os ydyn nhw’n llwyddiannus, ac mae hyn yn golygu mai'r unig opsiwn y gallan nhw ei ddewis yn rhesymegol yw pledio'n euog i drosedd nad ydyn nhw wedi'i chyflawni, fel bod eu cartref ac asedau eraill yn cael eu diogelu er budd eu teulu.
Yn fwyaf diweddar, mae hyn wedi cael ei weld yn yr hyn sydd wedi’i ddisgrifio fel camweinyddiad cyfiawnder mwyaf y cyfnod modern. Cafwyd cannoedd o is-reolwyr swyddfeydd post ledled Cymru a Lloegr yn euog ar gam yn sgandal Horizon Swyddfa'r Post. Roedd llawer yn teimlo bod yn rhaid iddyn nhw ddewis pledio'n euog am droseddau nad oedden nhw wedi'u cyflawni, dim ond am nad oedd cymorth cyfreithiol yn ddigonol iddyn nhw sicrhau cyfiawnder yn erbyn grym ariannol erlyniadau preifat a ddygwyd gan Swyddfa'r Post. Nid mater mewn cyfiawnder troseddol yn unig yw hwn. Mae'r frwydr 27 mlynedd dros gyfiawnder dros Hillsborough yn enghraifft arall. Unwaith eto, nid oedd cymorth cyfreithiol i gefnogi teuluoedd y dioddefwyr i sicrhau cyfiawnder, gan arwain at alwadau am gyfraith Hillsborough.
Mae'r cyfreithwyr, y paragyfreithwyr a'r cynghorwyr hynny, a'r rhai yn y trydydd sector, sy'n gweithio'n ddiflino ar gymorth cyfreithiol neu am ddim yn arwyr cymunedol. Nid nhw yw'r cyfreithwyr blonegog, fel maen nhw’n cael eu galw, mae'r wasg mor hoff o adrodd amdanyn nhw; maen nhw ar ben digydnabyddiaeth, nad yw’n cael ei werthfawrogi o un o'r gwasanaethau pwysicaf mewn cymdeithas sifil—gwasanaeth mae ar lawer o'r bobl fwyaf agored i niwed a difreintiedig yn ein cymunedau ei angen ac yn dibynnu arno, ac mae'n sector sy'n marw'n araf. Nid yw'n syndod bod elfen cymorth cyfreithiol y proffesiwn cyfreithiol mor ddigalon. Mae swyddfeydd wedi cau, gan fod dechreuwyr yn y proffesiwn yn cael eu rhwystro gan gyfraddau cyflog sydd weithiau 50 y cant yn is nag oedd yn bodoli ar ddiwedd y 1990au, i'r fath raddau fel bod aelodau'r bar yn ystyried cymryd camau cyfreithiol a gweithredu diwydiannol. Mae llawer o'n cymunedau gwledig a chymunedau’r Cymoedd bellach wedi dod yn anialwch o ran llysoedd a chyngor cyfreithiol. I lawer, nid oes cyfiawnder mwyach, dim ond proses gyfreithiol a gweinyddol lle maen nhw’n dod yn ddioddefwyr goddefol.
Mae Syr Christopher Bellamy yn dweud bod gan academyddion ym Mhrifysgol Caerdydd gyfyng-gyngor moesegol wrth gynghori myfyrwyr ar yrfa mewn cymorth cyfreithiol troseddol:
'Naill ai maen nhw’n annog eu myfyrwyr i fynd i broffesiwn heb lawer o gyfleoedd ar gyfer symudedd a dilyniant cymdeithasol, neu maen nhw’n cynghori yn erbyn hynny, ac os felly "heb waed newydd" mae'r proffesiwn yn sicr yn mynd i ddarfod ymhen 10-15 mlynedd os nad llai.'
Mae cyfyng-gyngor tebyg yn ymddangos mewn meysydd eraill o'r gyfraith. Mae Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth o fewn ei gallu i wneud iawn am fethiannau'r system bresennol ac i gefnogi'r rhai sydd â'r angen mwyaf am gyngor lles cymdeithasol. Yn ystod y flwyddyn ariannol hon, mae dros £10 miliwn o arian grant ar gael i wasanaethau cronfa cyngor sengl yng Nghymru. Rydyn ni’n ariannu gwasanaethau sy'n cyrraedd yn ddwfn mewn cymunedau lleol, gan helpu pobl i ddatrys problemau lles cymdeithasol lluosog, sydd wedi hen ymwreiddio’n aml, gan gynnwys cynrychiolaeth gerbron llysoedd a thribiwnlysoedd. Yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf yng Nghymru, fe wnaeth gwasanaethau'r gronfa cyngor sengl helpu 127,813 o bobl. Mae Llywodraeth Cymru bellach yn ariannu cynlluniau treialu llysoedd cyffuriau ac alcohol Caerdydd a llawer o fentrau eraill. Ac eto, mae problem sylfaenol o hyd. Rydyn ni’n cytuno’n llwyr ag argymhelliad canolog Syr Christopher fod angen o leiaf £135 miliwn o gyllid ychwanegol—o leiaf—bob blwyddyn dim ond i gefnogi cymorth cyfreithiol troseddol. Ac rydyn ni’n dadlau nad yw cymorth cyfreithiol sifil yn cael ei ariannu'n ddigonol yn yr un modd.
Mae llawer o bethau eraill yn adroddiad Bellamy y dylai'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ei ddatblygu. Ac eto, mae'n ymddangos bod yr Ysgrifennydd cyfiawnder presennol yn rhoi mwy o bwys ar gael gwared ar amddiffyniadau hawliau dynol i ddinasyddion cyffredin na datrys y problemau mae ei blaid ef yn y Llywodraeth wedi helpu i'w creu. Mae'n warthus bod y Llywodraeth, yn yr adolygiad o hawliau dynol sydd i ddod, wedi gwrthod rhoi unrhyw ystyriaeth i gyflwyno hawliau cymdeithasol ac economaidd, a bod rhan o bwyslais yr adolygiad ar 'chwyddiant hawliau' fel mae’n cael ei alw, gan fod gennym ni ormod o hawliau, mae'n debyg. Mae hwn yn fater mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a minnau'n bwriadu mynd i'r afael ag ef yn ein hymateb i'r adolygiad.
Mae'n hawdd, wrth gwrs, galw am fwy o wariant. Felly, gadewch i mi atgoffa Aelodau o’r hyn wnaeth comisiwn Thomas ei ganfod, yn seiliedig ar ystadegau a ddarparwyd gan yr Asiantaeth Cymorth Cyfreithiol, mai £11.50 yw’r gwariant y pen ar gymorth cyfreithiol troseddol yng Nghymru o'i gymharu â £15 yn Lloegr. Felly, yn syml, pe byddai wedi'i ddatganoli a'n bod ni’n cael ein cyfran deg o gyllid, byddem ni’n gallu ariannu cymorth cyfreithiol yn well. Byddem yn gallu creu ein gwasanaeth cymorth cyfreithiol a chyngor Cymreig ein hunain, un sydd wedi'i gynllunio'n ddiffuant i wasanaethu pobl Cymru a sicrhau’r cyfiawnder rydyn ni gyd yn credu ynddo.
Mae'n hanfodol bod Llywodraeth y DU yn cyflwyno'r diwygiadau radical sydd eu hangen i sicrhau cyfle cyfartal am gyfiawnder i'n dinasyddion, yn ogystal â chyfyngu ar y posibilrwydd o gam-drin pŵer y wladwriaeth. Dywedodd Is-iarll Simon yn 1948
'Mae'n gamgyhuddiad anghywir i ddweud bod un gyfraith i'r cyfoethog ac un arall i'r tlawd',
eto dyma lle yr ydyn ni a dyma'r hyn y mae'n rhaid i ni ei newid. Diolch, Llywydd.
Legal aid is intended to help meet the cost of legal advice, family mediation and representation in a court or tribunal. The rules about who qualifies are set out in the Legal Aid, Sentencing and Punishment of Offenders Act 2012 and regulations referred to by the Counsel General. Whether you qualify will depend on the type of case and your financial circumstances.
Does the Counsel General acknowledge that, last year, the UK Government spent over £1.7 billion on legal aid; that they announced £51 million more for the legal aid sector last year, supporting legal professionals; that they invested £0.25 billion to keep justice moving and support recovery during the pandemic in the last financial year, including over £50 million more for victims and support services; and that the Chancellor's spending review also provides an extra £477 million for the criminal justice system to meet the increased demand from additional police officers and to recover performance following the pandemic?
As a point of fact, does the Counsel General also acknowledge that the court backlog was lower under the current UK Government just before the start of the pandemic than it was in the last year of the UK Labour Government, therefore helping make justice more accessible? Will the Counsel General join me in welcoming the UK Government's extension of 32 Crown Nightingale courtrooms, including one in Swansea, until April 2022, to hold as many hearings as possible in response to coronavirus, and that it is opening a second supercourtroom this week, further increasing capacity for large trials? Does he agree that the UK Government was right to make the estates safe by installing plexiglass screens into over 450 courtrooms and jury deliberation rooms and reconfiguring around 70 courtrooms to hear large trials of up to 10 defendants?
In terms of access to justice, does he welcome the reduction in the number of outstanding cases in magistrates' courts by around 80,000 since its peak in July 2020, that levels of outstanding cases in the Crown Courts are stabilising and that thousands of cases are being listed each week? What consideration has the Counsel General given to the current UK Judicial Review and Courts Bill to give the Crown Court more powers to return cases to the magistrates, reducing demand in the Crown Court and freeing up to 400 sitting days a year? What consideration has he given to the help provided by Civil Legal Advice, or CLA, providing free and confidential advice as part of legal aid in Wales and England?
Last July, the House of Commons Justice Committee report on the future of legal aid identified a real need for a more flexible scheme that allows anyone with a legal problem who cannot afford a lawyer to access early legal advice. The UK Government was due to respond to this report and other related reviews, including its legal aid means test review, as part of its broader legal support action plan by the end of 2021. The Counsel General omitted to mention any of this. What engagement, therefore, has he had with the UK Government regarding these matters and the consultation that will follow? What consideration has he given to the announcement by the UK Government yesterday of additional funding into the family mediation scheme to help thousands more families avoid the courtroom? What role does he consider the Welsh Government's single advice fund partner organisations can or should play in reaching people before their problems spiral out of control, and how could he capture those advice services providing key support that are not supported by the fund?
Calls for the devolution of criminal justice to Wales fail to recognise that criminal activity does not recognise national or regional boundaries, or that over 1.4 million people in Wales—48 per cent of the total—live within 25 miles of the border with England, and 2.7 million—90 per cent of the total—within 50 miles of the border. We're therefore not going to agree on issues around the devolution of justice. However, replying to me last November, he also stated that he was engaging with the UK Government and with the Ministry of Justice on those areas where they could co-operate and where they could make a contribution to improve the arrangements that are already in hand. So, finally, how is this progressing in the context of today's statement?
Bwriedir i gymorth cyfreithiol helpu i dalu costau cyngor cyfreithiol, cyfryngu teuluol ac am gynrychiolaeth mewn llys neu dribiwnlys. Mae'r rheolau ynghylch pwy sy'n gymwys wedi'u nodi yn Neddf Cymorth Cyfreithiol, Dedfrydu a Chosbi Troseddwyr 2012 a rheoliadau y cyfeirir atyn nhw gan y Cwnsler Cyffredinol. Bydd p'un a ydych yn gymwys ai peidio yn dibynnu ar y math o achos a'ch amgylchiadau ariannol.
A yw'r Cwnsler Cyffredinol yn cydnabod bod Llywodraeth y DU, y llynedd, wedi gwario dros £1.7 biliwn ar gymorth cyfreithiol; eu bod wedi cyhoeddi £51 miliwn yn fwy ar gyfer y sector cymorth cyfreithiol y llynedd, gan gefnogi gweithwyr cyfreithiol proffesiynol; eu bod wedi buddsoddi £0.25 biliwn i gadw cyfiawnder ar waith a chefnogi adferiad yn ystod y pandemig yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf, gan gynnwys dros £50 miliwn yn fwy ar gyfer dioddefwyr a gwasanaethau cymorth; a bod adolygiad gwariant y Canghellor hefyd yn darparu £477 miliwn yn ychwanegol i'r system cyfiawnder troseddol i ateb y galw cynyddol gan swyddogion heddlu ychwanegol ac i adfer perfformiad yn dilyn y pandemig?
Fel pwynt o ffaith, a yw'r Cwnsler Cyffredinol hefyd yn cydnabod bod ôl-groniad y llys yn is o dan Lywodraeth bresennol y DU ychydig cyn dechrau'r pandemig nag yr oedd ym mlwyddyn olaf Llywodraeth Lafur y DU, gan helpu felly i wneud cyfiawnder yn fwy hygyrch? A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ymuno â mi i groesawu estyniad Llywodraeth y DU o 32 o Lysoedd Nightingale y Goron, gan gynnwys un yn Abertawe, tan fis Ebrill 2022, i gynnal cymaint o wrandawiadau â phosibl mewn ymateb i'r coronafeirws, a'i bod yn agor ail 'super courtroom' yr wythnos hon, gan gynyddu capasiti ymhellach ar gyfer achosion mawr? A yw'n cytuno bod Llywodraeth y DU yn iawn i wneud yr ystadau'n ddiogel drwy osod sgriniau plexiglass mewn dros 450 o lysoedd ac mewn ystafelloedd trafod y rheithgor ac ad-drefnu tua 70 o ystafelloedd llys i gynnal achosion mawr o hyd at 10 diffynnydd?
O ran mynediad at gyfiawnder, a yw'n croesawu'r gostyngiad o tua 80,000 yn nifer yr achosion sy'n weddill mewn llysoedd ynadon ers ei anterth ym mis Gorffennaf 2020, bod lefelau achosion sy'n weddill yn Llysoedd y Goron yn sefydlogi a bod miloedd o achosion yn cael eu rhestru bob wythnos? Pa ystyriaeth y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i rhoi i'r Bil Adolygiad Barnwrol a Llysoedd y DU presennol i roi mwy o bwerau i Lys y Goron ddychwelyd achosion i'r ynadon, lleihau'r galw yn Llys y Goron a rhyddhau hyd at 400 diwrnod eistedd y flwyddyn? Pa ystyriaeth y mae wedi'i rhoi i'r cymorth a ddarperir gan Gyngor Cyfreithiol Sifil, neu CLA, gan ddarparu cyngor cyfrinachol am ddim yn rhan o gymorth cyfreithiol yng Nghymru a Lloegr?
Fis Gorffennaf diwethaf, nododd adroddiad Pwyllgor Cyfiawnder Tŷ'r Cyffredin ar ddyfodol cymorth cyfreithiol fod gwir angen cynllun mwy hyblyg sy'n caniatáu i unrhyw un â phroblem gyfreithiol na all fforddio cyfreithiwr gael cyngor cyfreithiol cynnar. Roedd Llywodraeth y DU i fod i ymateb i'r adroddiad hwn ac adolygiadau cysylltiedig eraill, gan gynnwys ei hadolygiad o'r prawf modd cymorth cyfreithiol, fel rhan o'i chynllun gweithredu cymorth cyfreithiol ehangach erbyn diwedd 2021. Fe wnaeth y Cwnsler Cyffredinol hepgor unrhyw gyfeiriad at hyn. Pa ymgysylltu, felly, y mae wedi'i gael gyda Llywodraeth y DU ynghylch y materion hyn a'r ymgynghoriad a fydd yn dilyn? Pa ystyriaeth y mae wedi'i rhoi i'r cyhoeddiad gan Lywodraeth y DU ddoe am gyllid ychwanegol i'r cynllun cyfryngu teuluol i helpu miloedd yn fwy o deuluoedd i osgoi'r llys? Pa ran y mae'n ei hystyried y gall neu y dylai sefydliadau partner cronfa gynghori sengl Llywodraeth Cymru ei chwarae wrth gyrraedd pobl cyn i'w problemau fynd allan o reolaeth, a sut y gallai gael gafael ar y gwasanaethau cynghori hynny sy'n darparu cymorth allweddol nad yw'r gronfa'n eu cefnogi?
Mae'r galw am ddatganoli cyfiawnder troseddol i Gymru yn methu â chydnabod nad yw gweithgarwch troseddol yn cydnabod ffiniau cenedlaethol na rhanbarthol, nac ychwaith bod dros 1.4 miliwn o bobl yng Nghymru—48 y cant o'r cyfanswm—yn byw o fewn 25 milltir i'r ffin â Lloegr, a 2.7 miliwn—90 y cant o'r cyfanswm—o fewn 50 milltir i'r ffin. Felly, nid ydym yn mynd i gytuno ar faterion sy'n ymwneud â datganoli cyfiawnder. Fodd bynnag, wrth fy ateb fis Tachwedd diwethaf, dywedodd hefyd ei fod yn ymgysylltu â Llywodraeth y DU a gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ar y meysydd hynny lle gallen nhw gydweithredu a lle y gallen nhw wneud cyfraniad i wella'r trefniadau sydd eisoes ar y gweill. Felly, yn olaf, sut mae hyn yn mynd rhagddo yng nghyd-destun y datganiad heddiw?
I thank the Member for those comments and for the various questions, most of which, though, did not actually address the fundamental part of the statement I've issued, which is actually about the access of citizens and people to legal aid and the problems that exist with that.
Let me just deal with a few of the issues you raised. You talked about the funding of additional police officers. Of course we welcome that and the increase, although we have yet to see it reach the level of policing that the Tory Government inherited in 2010. We still have fewer police officers than we use to have, and in actual fact, the Welsh Government, as part of the justice system, is now funding 600 police community support officers in our communities because of the absence of UK funding.
On the issue of Nightingale courts and specialist arrangements because of COVID, I have no problem with some of those arrangements. I've yet to see the detail of some of them and how they might actually work in practice, but it doesn't address the issue of people actually having access to lawyers and access to advice and so on. What the Member fails to recognise is that what happened in 2012 was that the Conservative Government massively cut access to justice and excluded whole areas of social welfare law access to people. The legal aid budget in 2012, when you introduced the legislation, was £2.2 billion. At a stroke, you cut £751 million from that budget. On top of that you've closed courts, which means many people cannot even get to the courts. There are people—and this is reported in the Bellamy report—who actually cannot afford to get to court, so they wait for a summons to be issued so they can be arrested and that the police will then bring them to court. This is the actual state we're in. And we actually have people now, in terms of online, who don't have access to the technology, sometimes, to access online proceedings, who give evidence by mobile phone. That is grossly unacceptable. What happened in 2011 was that there were 91,000 citizens across the UK who received advice for welfare issues, and that fell, as a result of the UK Government's cuts, by 99 per cent, at a stroke. And since then, the issues in terms of social welfare issues, housing and family issues have increased, actually, dramatically.
You raise the issue about safety measures being introduced in courts and, of course, I welcome that—safety measures have been introduced in most workplaces and public places. But we still have a system where we do not have proper investment in the civil justice centre—a proper and decent court in the capital of Wales, Cardiff—which we've been pressing for for some time. It is the responsibility of the Ministry of Justice, yet we don't seem to get court facilities that are suitable for lawyers, for those who are participating in the proceedings, and for the safety of the judiciary themselves.
In terms of the Judicial Review and Courts Bill, that will be a matter of a very detailed discussion at some stage, because, essentially, the judicial review Bill is more about enabling the Government to pass legislation and not be scrutinised in any way by the courts where the Acts of Government are unlawful.
Now, in terms of drug and alcohol courts and so on, well, of course, we have the first pilot in Cardiff, and I welcome that very much. But, of course, even though it is not our responsibility, it is being funded by hundreds of thousands of pounds of Welsh Government money.
Now, in terms of engagement with the UK Government, I have met, as has the Minister for Social Justice, with Lord Wolfson. We've been discussing these issues. We are looking at those issues where we can collaborate and work together on justice issues, and we're also looking in terms of those areas where we actually need change and reform in respect of the way justice is actually delivered, which is where we come to the importance of the devolution of justice. You have given, obviously, the Downing Street line, in terms of devolution of justice. What I would hope is that we will present, actually, the way in which we can show that justice can be delivered better. But what I will say in conclusion to my answer to your comments is that what you have totally done is sidestep. The fundamental issue is that we have advice deserts within Wales and we have many, many thousands of our constituents, across Wales who have no access to justice at all, and that we have a two-tiered justice system. It is a great sadness that you did not address that in your questions to me.
Diolch i'r Aelod am y sylwadau yna ac am y gwahanol gwestiynau, y rhan fwyaf ohonyn nhw, er hynny, ddim mewn gwirionedd yn mynd i'r afael â rhan sylfaenol y datganiad yr wyf wedi'i gyhoeddi, sy'n ymwneud â gallu dinasyddion a phobl i gael gafael ar gymorth cyfreithiol a'r problemau sy'n bodoli ynghylch hynny.
Gadewch i mi ymdrin ag ychydig o'r materion a godwyd gennych. Sonioch chi am ariannu swyddogion heddlu ychwanegol. Wrth gwrs, rydym yn croesawu hynny a'r cynnydd, er nad ydym eto wedi ei weld yn cyrraedd lefel y plismona a etifeddwyd gan y Llywodraeth Dorïaidd yn 2010. Mae gennym lai o swyddogion heddlu o hyd nag yr oedd gennym ni ac mewn gwirionedd, mae Llywodraeth Cymru, fel rhan o'r system gyfiawnder, bellach yn ariannu 600 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yn ein cymunedau oherwydd diffyg cyllid y DU.
O ran llysoedd Nightingale a threfniadau arbenigol oherwydd COVID, nid wyf yn gweld problem gyda rhai o'r trefniadau hynny. Nid wyf eto wedi gweld manylion rhai ohonyn nhw a sut y gallen nhw weithio'n ymarferol, ond nid yw'n mynd i'r afael â'r broblem ynghylch pobl yn cael gwasanaeth cyfreithwyr a chael gafael ar gyngor ac ati. Yr hyn y mae'r Aelod yn methu â'i gydnabod yw mai'r hyn a ddigwyddodd yn 2012 oedd bod y Llywodraeth Geidwadol wedi torri mynediad at gyfiawnder yn aruthrol ac wedi eithrio meysydd cyfan o fynediad at gyfraith les cymdeithasol i bobl. Roedd y gyllideb cymorth cyfreithiol yn 2012, pan gyflwynwyd y ddeddfwriaeth gennych, yn £2.2 biliwn. Ar un ergyd fe wnaethoch chi dorri £751 miliwn o'r gyllideb honno. Ar ben hynny rydych wedi cau llysoedd, sy'n golygu na all llawer o bobl hyd yn oed gyrraedd y llysoedd. Mae pobl—ac adroddir hyn yn adroddiad Bellamy—na allan nhw fforddio cyrraedd y llys, felly maen nhw'n aros i wŷs gael eu cyhoeddi fel y gellir eu harestio a bydd yr heddlu wedyn yn dod â nhw i'r llys. Dyma'r union gyflwr yr ydym ni ynddo. Ac mae gennym ni bobl nawr, o ran ar-lein, nad oes ganddyn nhw fodd i gael gafael ar y dechnoleg, weithiau, i fod yn rhan o achosion ar-lein, sy'n rhoi tystiolaeth dros ffôn symudol. Mae hynny'n hollol annerbyniol. Yr hyn a ddigwyddodd yn 2011 oedd bod 91,000 o ddinasyddion ledled y DU wedi cael cyngor ar faterion lles, a gostyngodd hynny, o ganlyniad i doriadau Llywodraeth y DU, 99 y cant, ar un ergyd. Ac ers hynny, mae'r materion o ran materion lles cymdeithasol, tai a materion teuluol wedi cynyddu, mewn gwirionedd, yn sylweddol.
Rydych yn codi'r mater ynghylch cyflwyno mesurau diogelwch mewn llysoedd ac, wrth gwrs, rwy'n croesawu hynny—mae mesurau diogelwch wedi'u cyflwyno yn y rhan fwyaf o weithleoedd a mannau cyhoeddus. Ond mae gennym system o hyd lle nad oes gennym fuddsoddiad priodol yn y ganolfan cyfiawnder sifil—llys priodol a boddhaol ym mhrifddinas Cymru, Caerdydd—rydym wedi bod yn pwyso amdano ers peth amser. Cyfrifoldeb y Weinyddiaeth Gyfiawnder ydyw, ac eto nid yw'n ymddangos ein bod yn cael cyfleusterau llys sy'n addas i gyfreithwyr, i'r rhai sy'n cymryd rhan yn yr achosion, ac er diogelwch y farnwriaeth eu hunain.
O ran y Bil Adolygiad Barnwrol a Llysoedd, bydd hynny'n fater o drafodaeth fanwl iawn rywbryd, oherwydd, yn y bôn, mae'r Bil adolygu barnwrol yn ymwneud mwy â galluogi'r Llywodraeth i basio deddfwriaeth heb unrhyw graffu gan y llysoedd lle mae Deddfau'r Llywodraeth yn anghyfreithlon.
Nawr, o ran llysoedd cyffuriau ac alcohol ac ati, wel, wrth gwrs, mae gennym y cynllun treialu cyntaf yng Nghaerdydd, ac rwy'n croesawu hynny'n fawr iawn. Ond, wrth gwrs, er nad ein cyfrifoldeb ni ydyw, mae'n cael ei ariannu gan gannoedd o filoedd o bunnau o arian Llywodraeth Cymru.
Nawr, o ran ymgysylltu â Llywodraeth y DU, rwyf wedi cyfarfod, fel y mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol hefyd, gyda'r Arglwydd Wolfson. Rydym wedi bod yn trafod y materion hyn. Rydym yn edrych ar y materion hynny lle y gallwn gydweithio ar faterion cyfiawnder, ac rydym hefyd yn edrych, o ran y meysydd hynny, lle mae arnom angen newid a diwygio mewn gwirionedd o ran y ffordd y caiff cyfiawnder ei gyflawni, a dyma lle yr ydym yn dod at bwysigrwydd datganoli cyfiawnder. Rydych chi, yn amlwg, wedi rhoi safbwynt Stryd Downing, o ran datganoli cyfiawnder. Yr hyn y byddwn i'n ei obeithio yw y byddwn ni'n cyflwyno, mewn gwirionedd, y ffordd y gallwn ni ddangos y gellir darparu cyfiawnder yn well. Ond yr hyn y gwnaf i ei ddweud i gloi fy ateb i'ch sylwadau yw mai'r hyn yr ydych chi wedi'i wneud, yn llwyr, yw cilgamu. Y mater sylfaenol yw bod gennym anialwch o ran cyngor yng Nghymru ac mae gennym lawer, miloedd lawer o'n hetholwyr, ledled Cymru heb fynediad at gyfiawnder o gwbl, a bod gennym system gyfiawnder ddwy haen. Mae'n drist iawn na wnaethoch chi fynd i'r afael â hynny yn eich cwestiynau i mi.
Llywydd, dwi'n ddiolchgar iawn i'r Cwnsler Cyffredinol am y datganiad pwysig yma mewn ardal sydd ddim wedi cael ei datganoli i Gymru, ond yn dangos pa mor o ddifri mae'r Llywodraeth i ddelio gyda'r problemau enfawr mae pobl ein gwlad ni yn eu dioddef ar hyn o bryd. Dyw e ddim yn ormodedd i ddweud bod pobl Cymru wedi cael eu taro'n greulon gan bolisi llymder, didrugaredd y Llywodraeth Dorïaidd a'r Rhyddfrydwyr Democrataidd nôl yn 2011 i dorri y cymorth cyfreithiol.
Gadewch inni edrych ar ychydig o ffeithiau fan hyn, a bydd yn dda i'r Torïaid fan hyn wrando ar ffeithiau oddi wrth y Legal Aid Agency. Yn Lloegr syrthiodd gwariant cymorth cyfreithiol o 2012 i 2019 gan 28 y cant; yng Nghymru fe wnaeth e syrthio gan 37 y cant. Yn Lloegr syrthiodd nifer y ffyrmiau sy'n cynnig cymorth cyfreithiol gan 20 y cant; yng Nghymru 29 y cant. Yn Lloegr syrthiodd cymorth cyfreithiol yn ardaloedd sifil a theulu gan 31 y cant; yng Nghymru 40 y cant.
Gallaf i fynd ymlaen ac ymlaen. Gallaf i roi enghreifftiau di-ri tebyg i hynny. Maen nhw yna, ffeithiau gan y Legal Aid Agency yn dangos sut mae'r toriadau yma wedi effeithio ar Gymru. Fel barnwr tribiwnlys, fe welais i gannoedd ar gannoedd o bobl—pobl yn dioddef o iechyd meddwl, o iechyd corfforol gwael, anghenion dysgu—yn gorfod wynebu sefyllfa gymhleth, cyfraith anodd, heb unrhyw gymorth proffesiynol. Roedd pobl yn ymddangos o fy mlaen i yn eu dagrau, ar ben eu tennyn. Fe wnaeth dwy weddw ymddangos o fy mlaen i oherwydd bod eu gwŷr wedi lladd eu hunain cyn yr apêl. Doedd dim cymorth yna.
Fel bargyfreithiwr, welais i filoedd o bobl yn methu sicrhau mynediad i gyfiawnder oherwydd eu sefyllfa ariannol. Yn llythrennol, drws cyfiawnder yng Nghymru wedi'i gau yn glep i'r cannoedd a miloedd o bobl sy'n byw yn ein gwlad ni sy'n byw mewn tlodi. Dyna sefyllfa cyfiawnder yng Nghymru. Ond mae modd bod yn wahanol. Yn yr Alban, er enghraifft, lle mae cyfiawnder wedi'i ddatganoli, mae 70 y cant o'r boblogaeth yno yn gymwys i gymorth cyfreithiol.
Llywydd, I'm very grateful to the Counsel General for this important statement in an area that is not devolved to Wales, but it does show how serious the Government is in dealing with the huge problems that the people of our nations are currently facing. It's not overstatement to say that the people of Wales have been cruelly hit by the merciless austerity policy of the Tory and Liberal Democrat Government back in 2011 to cut legal aid.
Let's look at a few facts here, and it would be good for the Tories to listen to these facts from the Legal Aid Agency. In England expenditure on legal aid between 2012 to 2019 fell by 28 per cent; in Wales it fell by 37 per cent. In England the number of firms offering legal aid fell by 20 per cent; in Wales it was 29 per cent. In England legal aid in civil and family law fell by 31 per cent; in Wales it was 40 per cent.
I could go on and on. I could give you numerous examples similar to those. They are there. These are facts from the Legal Aid Agency that show how these cuts have impacted Wales. As a tribunal judge, I saw hundreds and hundreds of people, people with mental health problems, physical health problems, additional learning needs, having to face a complex situation, complex law, without any professional support. People were appearing before me in tears. They were at the end of their tether. Two widows appeared because their husbands had committed suicide before the appeal. There was no support there for them.
As a barrister, I saw thousands of people who couldn't secure access to justice because of their financial situation. Literally, the door of justice in Wales had been slammed in the faces of hundreds of thousands of people living in our nation who live in poverty. That is the situation of justice in Wales. But we can work differently. In Scotland, for example, where justice is devolved, 70 per cent of the population there qualify for legal aid.
Counsel General, we both know from our legal careers of the close link between social justice and the justice system, so I'm pleased to see the joint statement between you and the social justice Minister. Factors such as poverty, health inequalities and social disadvantage play a huge role in one's relationship with the justice system. Do you agree, therefore, that the devolution of justice, equalities and even welfare needs to be pursued as a package here? Despite all the unquestionable evidence to the contrary, the Tories in Wales—and we saw it again this afternoon—the Tories in Wales and the Tories in Westminster continue the same tired argument that the jurisdiction of England and Wales is serving the Welsh people well. Well, it is not. Instead of filling clear gaps within our justice system, the Westminster Government is hellbent on restricting further rights—the right to judicial review, the right to rely on the European convention on human rights, the right to quash unlawful secondary legislation. I'll ask the Tories here present: why do you think the Welsh Government is spending £10 million on the single advice fund, an area that is reserved? They are doing so as, without it, 128,000 people—more than the population of Wrexham and Bridgend put together—will not receive legal advice otherwise. I'll ask again for the Tories here present: why do you think the Welsh Government is funding a Ministry of Justice pilot, the family drug and alcohol court in Cardiff? The answer is because these families would not have the support they need otherwise. And I'll ask the Counsel General: what proportion has the Welsh Government spent on this very important Ministry of Justice project?
As the Counsel General highlighted, we see in Wales a huge arc between Swansea and Wrexham without hardly any legal services or courts and tribunals. For example, a person needing to travel to the Aberystwyth Justice Centre from Cardigan would have a two-hour journey using public transport. There are no courts in Anglesey. To travel from Anglesey by public transport to Caernarfon would mean a 90-minute journey on two buses. In many rural areas, as James Evans, the Conservative Member, mentions very often, there is no real proper public transport. So, what are the Welsh Government doing to ensure court centres and tribunals are connected by good public transport. Remote hearings have worked well on the whole during the COVID pandemic. It doesn't suit everybody, I admit, but will virtual hearings continue in the Welsh tribunals in the future?
If Mark Isherwood thinks that the Westminster Government kept justice moving during the COVID pandemic, then obviously he has not spoken to the legal professions. There are now longer delays than ever. Yes, partly because of COVID, but the long delays existed well before the pandemic. They existed because of cuts, systematic cut, year after year, to the justice system. And you cannot ignore that.
I can attest to the comments of Sir Christopher Bellamy about criminal law practitioners. Many of my contemporaries who started off practicing in criminal law have now moved to other areas or have left the profession altogether. In mid and west Wales, 60 per cent of the criminal law solicitors are over 50 years old. But I note, Counsel General, that for the Welsh Government, the majority of the barristers they are instructing are still based in England. Do you agree with me that Welsh Government and Welsh public bodies as a whole—local authorities, health boards—can do far more to support the Welsh legal profession? Llywydd, we are seeing the erosion of rights in the UK. We are seeing rights being taken away from the Welsh public. We need a strong justice system. We need access to justice now more than ever before. Diolch yn fawr.
Cwnsler Cyffredinol, mae'r ddau ohonom ni'n gwybod o'n gyrfaoedd cyfreithiol am y cysylltiad agos rhwng cyfiawnder cymdeithasol a'r system gyfiawnder, felly rwy'n falch o weld y datganiad ar y cyd rhyngoch chi a'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol. Mae ffactorau fel tlodi, anghydraddoldebau iechyd ac anfantais gymdeithasol yn chwarae rhan enfawr ym mherthynas rhywun â'r system gyfiawnder. A ydych chi'n cytuno, felly, fod angen mynd ar drywydd datganoli cyfiawnder, cydraddoldebau a hyd yn oed lles fel pecyn yma? Er gwaethaf yr holl dystiolaeth ddiamheuol i'r gwrthwyneb, mae'r Torïaid yng Nghymru—a gwelsom hynny eto y prynhawn yma—mae'r Torïaid yng Nghymru a'r Torïaid yn San Steffan yn parhau â'r un ddadl flinedig bod awdurdodaeth Cymru a Lloegr yn gwasanaethu pobl Cymru'n dda. Wel, dydy hi ddim. Yn hytrach na llenwi bylchau clir o fewn ein system gyfiawnder, mae Llywodraeth San Steffan yn benderfynol o gyfyngu ar hawliau ychwanegol—yr hawl i adolygiad barnwrol, yr hawl i ddibynnu ar y confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol, yr hawl i ddileu is-ddeddfwriaeth anghyfreithlon. Gofynnaf i'r Torïaid yma heddiw: pam, yn eich barn chi, y mae Llywodraeth Cymru yn gwario £10 miliwn ar y gronfa gynghori sengl, maes a gadwyd yn ôl. Maen nhw'n gwneud hynny oherwydd hebddon ni fydd 128,000 o bobl—mwy na phoblogaeth Wrecsam a Phen-y-bont ar Ogwr—yn cael cyngor cyfreithiol fel arall. Fe ofynnaf i eto i'r Torïaid sy'n bresennol yma: pam ydych chi'n credu bod Llywodraeth Cymru yn ariannu cynllun treialu gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder, y llys teulu cyffuriau ac alcohol yng Nghaerdydd? Yr ateb yw na fyddai'r teuluoedd hyn yn cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw fel arall. Ac fe ofynnaf i'r Cwnsler Cyffredinol: pa gyfran y mae Llywodraeth Cymru wedi'i gwario ar y prosiect pwysig iawn hwn gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder?
Fel yr amlygodd y Cwnsler Cyffredinol, gwelwn yng Nghymru arc enfawr rhwng Abertawe a Wrecsam heb fawr ddim gwasanaethau cyfreithiol na llysoedd a thribiwnlysoedd. Er enghraifft, byddai gan unigolyn sydd angen teithio i Ganolfan Gyfiawnder Aberystwyth o Aberteifi daith ddwy awr wrth ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Nid oes llysoedd ym Môn. Byddai teithio o Ynys Môn ar drafnidiaeth gyhoeddus i Gaernarfon yn golygu taith 90 munud ar ddau fws. Mewn llawer o ardaloedd gwledig, fel y sonia James Evans, yr Aelod Ceidwadol, yn aml iawn, nid oes trafnidiaeth gyhoeddus foddhaol o gwbl. Felly, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod canolfannau llys a thribiwnlysoedd wedi'u cysylltu gan drafnidiaeth gyhoeddus dda. Mae gwrandawiadau o bell wedi gweithio'n dda ar y cyfan yn ystod pandemig COVID. Nid yw'n addas i bawb, rwy'n cyfaddef, ond a fydd gwrandawiadau rhithwir yn parhau yn nhribiwnlysoedd Cymru yn y dyfodol?
Os yw Mark Isherwood yn credu bod Llywodraeth San Steffan wedi parhau i gadw cyfiawnder ar waith yn ystod pandemig COVID, yna mae'n amlwg nad yw wedi siarad â'r proffesiynau cyfreithiol. Erbyn hyn mae oedi hirach nag erioed. Ie, yn rhannol oherwydd COVID, ond roedd yr oedi hir yn bodoli ymhell cyn y pandemig. Roedden nhw'n bodoli oherwydd toriadau, toriad systematig, flwyddyn ar ôl blwyddyn, i'r system gyfiawnder. Ac ni allwch anwybyddu hynny.
Gallaf dystio i sylwadau Syr Christopher Bellamy am ymarferwyr cyfraith trosedd. Mae llawer o'm cyfoeswyr a ddechreuodd ymarfer mewn cyfraith trosedd bellach wedi symud i feysydd eraill neu wedi gadael y proffesiwn yn gyfan gwbl. Yn y canolbarth a'r gorllewin, mae 60 y cant o gyfreithwyr cyfraith trosedd dros 50 mlwydd oed. Ond rwy'n sylwi, Cwnsler Cyffredinol, ar gyfer Llywodraeth Cymru fod y rhan fwyaf o'r bargyfreithwyr y maen nhw'n eu cyfarwyddo yn dal i fod wedi'u lleoli yn Lloegr. A ydych chi'n cytuno â mi y gall Llywodraeth Cymru a chyrff cyhoeddus Cymru yn gyffredinol—awdurdodau lleol, byrddau iechyd—wneud llawer mwy i gefnogi proffesiwn cyfreithiol Cymru? Llywydd, rydym ni'n gweld erydu hawliau yn y DU. Rydym yn gweld hawliau'n cael eu tynnu oddi wrth y cyhoedd yng Nghymru. Mae arnom angen system gyfiawnder gref. Mae arnom angen mynediad at gyfiawnder nawr yn fwy nag erioed o'r blaen. Diolch yn fawr.
Well, I thank the Member for those comments and for those detailed figures, all of which are ones that I'm aware of and are absolutely pertinent to the reality of this situation. I suppose the difference between you and me and, I suppose, the Welsh Conservatives, is of course that we have both practiced in those courts. We have actually had the direct experience. And in many ways what we are doing is actually reflecting what is happening on the ground and the extent to which the situation is deteriorating. The Government's own statistics actually confirm the scale of that deterioration, and I think you might well agree with me that not only has justice been dumbed down increasingly over the past decade, but access has been savagely cut.
You make the point about the link between social justice and, I suppose, the judicial system, and you're absolutely right there, because the interlink between housing, between poverty, between social services, the family issues, the issue of domestic violence and abuse and the poverty that pertains around that are all contributing factors that result in people being brought into the courts. And it just cannot be right that people don't have access to proper advice when it is actually needed and, possibly, might even assist in their not being in the courts or, even if they had to participate in the courts, not having to effectively speak in person.
And of course there are other areas in respect of the issues around the devolution of justice. We don't argue this because of some sort of power struggle as to whether Westminster should control it or whether we should, I think it's just the case that it is blatantly obvious now that the linking of all those responsibilities of this Parliament, which the Welsh Government has responsibility for, are all part and parcel of the same justice jigsaw. And not having one of the tools in the armoury undermines the ability to deliver better justice. We could deliver better justice for the people of Wales than the system that is currently available to us, and that is our argument—not who controls it, but because we can and we could do so much better. So much progress has been made in terms of the collaboration with the Ministry of Justice, but that is wholly dependent on the goodwill of the UK Government, a transitory goodwill that may exist at any time and is not the basis for strategic planning and development.
You raised the issue of virtual tribunals, particularly within our tribunal system, and they, of course, have been effective during COVID. Those tribunals are, perhaps, more suited to online hearings, but we have to be very wary that, in using the advantages of technology, we don't actually deny access to those who may not have those digital skills or access to that. And, of course, Welsh Government is working in that particular area as well.
You raised a final point on the issue of instructing counsel, the development of the legal profession in Wales. It is something that's very important. Of course, it is open to counsel and solicitors from across the UK to actually go onto the approved list to agree the terms and conditions on which members of the legal profession engage in Welsh work. So, that is work in progress; it is ongoing activity. And, of course, you are right that, as Welsh law becomes more and more extensive, it is necessary to ensure that we have the skills within Wales, but also that we build up the legal economy in Wales—so, looking at the issue of the development of corporate law and competition law within Wales and making Wales a centre of such economic activity. But, to do so, we do actually need decent courts to enable that to happen.
Wel, diolch i'r Aelod am y sylwadau yna ac am y ffigurau manwl yna, y mae pob un ohonyn nhw'n rhai yr wyf yn ymwybodol ohonyn nhw ac yn gwbl berthnasol i realiti'r sefyllfa hon. Mae'n debyg mai'r gwahaniaeth rhyngoch chi a fi ac, mae'n debyg, y Ceidwadwyr Cymreig, wrth gwrs, yw ein bod ni'n dau wedi ymarfer yn y llysoedd hynny. Rydym ni wedi cael y profiad uniongyrchol mewn gwirionedd. Ac mewn sawl ffordd, yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yw adlewyrchu'r hyn sy'n digwydd ar lawr gwlad ac i ba raddau y mae'r sefyllfa'n dirywio. Mae ystadegau'r Llywodraeth ei hun mewn gwirionedd yn cadarnhau maint y dirywiad hwnnw, ac rwy'n credu y byddech yn cytuno â mi nid yn unig y mae cyfiawnder wedi'i leihau fwyfwy dros y degawd diwethaf, ond mae mynediad wedi'i dorri'n llym.
Rydych yn gwneud y pwynt am y cysylltiad rhwng cyfiawnder cymdeithasol ac, mae'n debyg, y system farnwrol, ac rydych yn llygad eich lle, oherwydd mae'r cysylltiad rhwng tai, rhwng tlodi, rhwng gwasanaethau cymdeithasol, materion teuluol, trais a cham-drin domestig a'r tlodi sy'n ymwneud â hynny i gyd yn ffactorau sy'n cyfrannu at ddod â phobl i mewn i'r llysoedd. Ac ni all fod yn iawn nad oes gan bobl y modd i gael cyngor priodol pan fydd ei angen mewn gwirionedd ac, o bosibl, gallai hyd yn oed helpu i'w cadw o'r llysoedd neu, hyd yn oed pe bai'n rhaid iddyn nhw gymryd rhan yn y llysoedd, ni fyddan nhw'n gorfod siarad yn bersonol.
Ac wrth gwrs mae meysydd eraill o ran y materion sy'n ymwneud â datganoli cyfiawnder. Nid ydym yn dadlau hyn oherwydd rhyw fath o frwydr pŵer ynghylch p'un a ddylai San Steffan ei reoli neu a ddylem ni, credaf ei bod yn amlwg nawr fod cysylltu holl gyfrifoldebau'r Senedd hon, y mae Llywodraeth Cymru yn gyfrifol amdanyn nhw, i gyd yn rhan annatod o'r un jig-so cyfiawnder. Ac mae peidio â bod ag un arf yn yr arfdy yn tanseilio'r gallu i sicrhau gwell cyfiawnder. Gallem ddarparu gwell cyfiawnder i bobl Cymru nag y gall y system sydd ar gael i ni ar hyn o bryd, a dyna ein dadl—nid pwy sy'n ei rheoli, ond oherwydd y gallwn ni ac y gallem ni wneud cymaint yn well. Mae cymaint o gynnydd wedi'i wneud o ran y cydweithio â'r Weinyddiaeth Gyfiawnder, ond mae hynny'n gwbl ddibynnol ar ewyllys da Llywodraeth y DU, ewyllys da dros dro a all fodoli ar unrhyw adeg ac nad yw'n sail ar gyfer cynllunio a datblygu strategol.
Fe wnaethoch chi godi mater y tribiwnlysoedd rhithwir, yn enwedig o fewn ein system tribiwnlysoedd, ac maen nhw wrth gwrs, wedi bod yn effeithiol yn ystod COVID. Mae'r tribiwnlysoedd hynny, efallai, yn fwy addas i wrandawiadau ar-lein, ond mae'n rhaid i ni fod yn wyliadwrus iawn nad ydym ni, wrth ddefnyddio manteision technoleg, mewn gwirionedd yn atal mynediad i'r rhai nad oes ganddyn nhw'r sgiliau digidol hynny na mynediad at hynny. Ac, wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru yn gweithio yn y maes penodol hwnnw hefyd.
Fe wnaethoch chi godi pwynt olaf ar fater cyfarwyddo bargyfreithwyr, datblygu'r proffesiwn cyfreithiol yng Nghymru. Mae'n rhywbeth sy'n bwysig iawn. Wrth gwrs, mae'n agored i fargyfreithwyr a chyfreithwyr o bob rhan o'r DU fynd ar y rhestr gymeradwy i gytuno ar y telerau ac amodau y mae aelodau o'r proffesiwn cyfreithiol yn ymwneud â gwaith yng Nghymru yn gweithio o danyn nhw. Felly, mae hynny'n waith sydd ar y gweill; mae'n weithgarwch parhaus. Ac, wrth gwrs, rydych chi'n iawn, wrth i gyfraith Cymru ddod yn fwy a mwy helaeth, fod angen sicrhau bod gennym y sgiliau yng Nghymru, ond hefyd ein bod yn adeiladu'r economi gyfreithiol yng Nghymru—felly, edrych ar fater datblygu cyfraith gorfforaethol a chyfraith cystadleuaeth yng Nghymru a gwneud Cymru'n ganolfan o weithgarwch economaidd o'r fath. Ond, er mwyn gwneud hynny, mae arnom angen llysoedd boddhaol mewn gwirionedd i alluogi hynny i ddigwydd.
I'm grateful to you, Counsel General, for that statement. I have to say, listening to the Conservative spokesperson this afternoon, I think Herod missed out on some first-class defence there. There seems to be virtually no policy coming from the UK Government that the Conservatives here wouldn't seek to defend. And this is, I think, one of the most pernicious approaches that we've seen from the UK Government, where, over the last decade, we have seen poorer people being deprived of their fundamental right to justice, and that is something that is completely unacceptable and should be unacceptable in any civilised society. And I'm surprised that anybody would seek to defend that.
In terms of our approach, Counsel General, I was very interested in both the statement and then your response to Rhys ab Owen, because I think you said some really important things there. I'm interested to understand how the Welsh Government is bringing together the response that you're making on the legal, political side of things and the work being done by the Minister for Social Justice on advice services, because I think there is an opportunity there to provide some support for people who require it. I'm also interested in how we can work with the universities and law schools across the country to improve the legal infrastructure and to provide more opportunities to provide support for people.
And also, in terms of tribunals—and I think the points that have been made repeatedly by Plaid Cymru on this matter are very important—I was always very concerned by the lack of participation in tribunals from poorer and more deprived communities, and I believe that the issues we're discussing this afternoon will add to that. But how can we ensure that everybody has equal access to the tribunal system, because I'm not convinced that we're in that situation today?
And finally, Presiding Officer, are there examples that you know of, Counsel General, from other legal jurisdictions, that we can draw upon in order to ensure that we do have access to a first-class advice system and service, and also to legal aid to provide the support for people to ensure that everybody can access justice equally?
Rwy'n ddiolchgar i chi, Cwnsler Cyffredinol, am y datganiad yna. Mae'n rhaid i mi ddweud, wrth wrando ar lefarydd y Ceidwadwyr y prynhawn yma, fy mod yn credu y collodd Herod amddiffyniad o'r radd flaenaf yn y fan yna. Mae'n ymddangos nad oes bron unrhyw bolisi yn dod gan Lywodraeth y DU na fyddai'r Ceidwadwyr yn y fan yma yn ceisio'i amddiffyn. A dyma, rwy'n credu, un o'r dulliau mwyaf niweidiol yr ydym ni wedi'i weld gan Lywodraeth y DU, pryd y gwelsom ni, dros y degawd diwethaf, bobl dlotach yn cael eu hamddifadu o'u hawl sylfaenol i gyfiawnder, ac mae hynny'n rhywbeth sy'n gwbl annerbyniol ac a ddylai fod yn annerbyniol mewn unrhyw gymdeithas waraidd. Ac rwy'n synnu y byddai unrhyw un yn ceisio amddiffyn hynny.
O ran ein dull gweithredu, Cwnsler Cyffredinol, roedd gennyf ddiddordeb mawr yn y datganiad ac yna eich ymateb i Rhys ab Owen, oherwydd rwy'n credu i chi ddweud rhai pethau pwysig iawn yn y fan yna. Mae gennyf ddiddordeb mewn deall sut y mae Llywodraeth Cymru yn dwyn ynghyd yr ymateb yr ydych yn ei wneud ar ochr gyfreithiol, wleidyddol pethau a'r gwaith sy'n cael ei wneud gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar wasanaethau cynghori, oherwydd rwy'n credu bod cyfle yn y fan yna i roi rhywfaint o gefnogaeth i bobl sydd ei angen. Mae gennyf ddiddordeb hefyd yn y ffordd y gallwn weithio gyda'r prifysgolion ac ysgolion y gyfraith ledled y wlad i wella'r seilwaith cyfreithiol ac i ddarparu mwy o gyfleoedd i roi cymorth i bobl.
A hefyd, o ran tribiwnlysoedd—ac rwy'n credu bod y pwyntiau a wnaethpwyd dro ar ôl tro gan Blaid Cymru ar y mater hwn yn bwysig iawn—roeddwn bob amser yn pryderu'n fawr am y diffyg cyfranogiad mewn tribiwnlysoedd o gymunedau tlotach a mwy difreintiedig, ac rwy'n credu y bydd y materion yr ydym ni'n eu trafod y prynhawn yma yn ychwanegu at hynny. Ond sut y gallwn ni sicrhau bod gan bawb fynediad cyfartal i'r system dribiwnlysoedd, oherwydd nid wyf yn argyhoeddedig ein bod yn y sefyllfa honno heddiw?
Ac yn olaf, Llywydd, a oes enghreifftiau y gwyddoch chi amdanyn nhw Cwnsler Cyffredinol, o awdurdodaethau cyfreithiol eraill, y gallwn ni eu defnyddio er mwyn sicrhau bod gennym fynediad i system gynghori a gwasanaeth o'r radd flaenaf, a hefyd i gymorth cyfreithiol i ddarparu'r cymorth er mwyn i bobl sicrhau bod pawb yn gallu cael gafael ar gyfiawnder yn gyfartal?
Thank you for those questions. Just in terms of engagement, well, of course, there's a lot of engagement that has been taking place to have discussions around a lot of these issues with the judiciary. The judiciary, of course, cannot engage in the political aspects, but it's important to engage in those areas where we can give support to collaborative issues, just like we have done with the drug and alcohol courts.
In terms of advice services, well, of course, the advice services that we are funding and setting up, which I think have handled something like well over—. Well, nearly 300,000 issues have been resolved for 130,000 people. That is significant, although it isn't a long-term solution to, I think, a more fundamental reform that's required. And that's why I think the devolution of legal aid was recognised by the Thomas commission, because it recognised the integration of all those services, how they all had to come together in order to have a cohesive justice system and a support system. Of course, we don't have many of those particular levers, so we make the input that we can out of our own resources in a non-devolved area, and it is important. But you do recognise—. It's the very point that you made later, actually, with the tribunals, in terms of the fact that, certainly from poorer communities, there will probably be less accessing of those rights. It was very interesting to note in the Bellamy report, of course, that something like 53 per cent of people who are entitled to criminal legal aid in police stations don't actually access it. I think there is some work that needs to be done to look at why that is—whether they can't actually access a lawyer, or whether it is the case that people are just not still aware of their rights or being informed of their rights when they're in that particular situation.
With regard to the issue of universities and law schools, yes, that is very important. That's why I was so pleased that my predecessor, Jeremy Miles, started this process. Again, it was a recommendation of the Thomas commission, and I was glad to be able to launch the first meeting of it and to continue to support it. It has had its first meeting. And that is the Law Council of Wales, which I think is a very important initiative.
In terms of the tribunals, I think it's very important that we do not have—. I don't think they are this, but I think that we can move further about the issue of non-adversariality, whereby the role of the tribunal panel is there to give the assistance to ensure the just outcome, rather than it being an adversarial battle between two different sides, often which may be differently resourced.
In terms of other systems, when I was in Scotland, I met with the president of the Court of Sessions there. Of course, the courts are tribunals are devolved there. I think that there are some very interesting ways in which they have approached justice, because they have that devolution of justice. If we had the same devolution of justice that Scotland has, there are initiatives that we could be taking now that Scotland has taken in respect of legal aid, in respect of access, in respect of the way that the courts and tribunals service is operating, to deliver a better service. So, I think there's an interesting debate and discussion that could take place there, because Scotland, in many ways, shows how these things could be done better.
This is not just an issue for Wales and Scotland. There are parts of England where the devolution of justice in areas of England would be beneficial, where you pull together—. The same argument applies in terms of the interlinking of those services with the justice system. So, we're not making a case that is solely about Wales in that respect, but in terms of how we can actually deliver justice better. That is the case, I think, that I and the Minister for Social Justice are working on to deliver.
Diolch i chi am y cwestiynau yna. O ran ymgysylltu, wel, wrth gwrs, mae llawer o ymgysylltu wedi bod yn digwydd i gael trafodaethau ynghylch llawer o'r materion hyn gyda'r farnwriaeth. Wrth gwrs, ni all y farnwriaeth gymryd rhan yn yr agweddau gwleidyddol, ond mae'n bwysig cymryd rhan yn y meysydd hynny lle gallwn roi cymorth i faterion cydweithredol, yn union fel yr ydym wedi'i wneud gyda'r llysoedd cyffuriau ac alcohol.
O ran gwasanaethau cynghori, wel, wrth gwrs, y gwasanaethau cynghori yr ydym yn eu hariannu ac yn eu sefydlu, sydd, yn fy marn i, wedi ymdrin â rhywbeth tebyg—. Wel, mae bron i 300,000 o faterion wedi'u datrys ar gyfer 130,000 o bobl. Mae hynny'n arwyddocaol, er nad yw'n ateb hirdymor i ddiwygiad mwy sylfaenol sydd ei angen. A dyna pam yr wyf i'n credu bod datganoli cymorth cyfreithiol wedi'i gydnabod gan gomisiwn Thomas, oherwydd yr oedd yn cydnabod integreiddio'r holl wasanaethau hynny, sut y daethant i gyd at ei gilydd er mwyn cael system gyfiawnder gydlynol a system gymorth. Wrth gwrs, nid oes gennym lawer o'r ysgogiadau penodol hynny, felly rydym yn gwneud y mewnbwn y gallwn ni o'n hadnoddau ein hunain mewn maes nad yw wedi'i ddatganoli, ac mae'n bwysig. Ond rydych yn cydnabod—. Dyma'r union bwynt a wnaethoch chi yn ddiweddarach, mewn gwirionedd, gyda'r tribiwnlysoedd, o ran y ffaith, yn sicr ymhlith cymunedau tlotach, y bydd llai o fynediad at yr hawliau hynny, mae'n debyg. Roedd yn ddiddorol iawn nodi yn adroddiad Bellamy, wrth gwrs, nad yw rhywbeth fel 53 y cant o bobl sydd â hawl i gael cymorth cyfreithiol troseddol mewn gorsafoedd heddlu yn ei gael mewn gwirionedd. Rwy'n credu bod rhywfaint o waith y mae angen ei wneud i edrych ar pam y mae hynny'n bod—p'un a allan nhw gael gafael ar gyfreithiwr mewn gwirionedd, neu a yw'n wir nad yw pobl yn dal i fod yn ymwybodol o'u hawliau neu'n cael gwybod am eu hawliau pan fyddan nhw yn y sefyllfa benodol honno.
O ran prifysgolion ac ysgolion y gyfraith, ydy, mae hynny'n bwysig iawn. Dyna pam yr oeddwn mor falch bod fy rhagflaenydd, Jeremy Miles, wedi dechrau'r broses hon. Unwaith eto, roedd yn un o argymhellion comisiwn Thomas, ac roeddwn yn falch o allu lansio'r cyfarfod cyntaf ohono a pharhau i'w gefnogi. Mae wedi cael ei gyfarfod cyntaf. A dyna Gyngor Cyfraith Cymru, sydd, yn fy marn i, yn fenter bwysig iawn.
O ran y tribiwnlysoedd, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn nad oes gennym—. Nid wyf yn credu mai dyma ydyn nhw, ond rwy'n credu y gallwn ni symud ymhellach ynghylch y mater o ddiffyg gwrthwyneboldeb, pan mai swyddogaeth y panel tribiwnlys yno yw rhoi'r cymorth i sicrhau canlyniad cyfiawn, yn hytrach na'i bod yn frwydr wrthwynebol rhwng dwy ochr wahanol, pryd yn aml y gallai'r ddwy ochr fod ag adnoddau gwahanol.
O ran systemau eraill, pan oeddwn i yn yr Alban, cyfarfûm â llywydd Llys y Sesiwn yno. Wrth gwrs, mae'r llysoedd a'r tribiwnlysoedd wedi'u datganoli yno. Rwy'n credu bod rhai ffyrdd diddorol iawn y maen nhw'n eu defnyddio i ymdrin â chyfiawnder, oherwydd bod cyfiawnder wedi'i ddatganoli yno. Pe bai gennym ni yr un raddfa o ddatganoli cyfiawnder ag sydd gan yr Alban, mae mentrau y gallem fod yn ei mabwysiadu nawr y mae'r Alban wedi'u mabwysiadu mewn cysylltiad â chymorth cyfreithiol, o ran mynediad, mewn cysylltiad â'r ffordd y mae'r gwasanaeth llysoedd a thribiwnlysoedd yn gweithredu, i ddarparu gwell gwasanaeth. Felly, rwy'n credu bod dadl a thrafodaeth ddiddorol y gellid eu cynnal yna, oherwydd mae'r Alban, mewn sawl ffordd, yn dangos sut y gellid gwneud y pethau hyn yn well.
Nid mater i Gymru a'r Alban yn unig yw hwn. Mae rhannau o Loegr lle byddai datganoli cyfiawnder mewn ardaloedd yn Lloegr o fudd, lle yr ydych yn cyd-dynnu—. Mae'r un ddadl yn berthnasol o ran cydgysylltu'r gwasanaethau hynny â'r system gyfiawnder. Felly, nid ydym yn cyflwyno achos sy'n ymwneud â Chymru yn unig yn hynny o beth, ond o ran sut y gallwn sicrhau cyfiawnder yn well mewn gwirionedd. Dyna'r achos, rwy'n credu, y mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a minnau'n gweithio arno i'w gyflawni.
Cadeirydd y pwyllgor deddfwriaeth, Huw Irranca-Davies.
Chair of the legislation committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Counsel General, the Legislation, Justice and Constitution Committee welcomes the statement today. It's in a very important area of policy. It's a pleasure as well to follow on from the comments of my committee colleagues, Rhys ab Owen and Alun Davies, which are well informed and, in the case of Rhys, professionally informed too. It's an area that he knows we're taking a keen interest in.
We've already explored access to justice during evidence sessions with the president of the Welsh Tribunals, Lord Thomas, in relation to the work of his commission, and of course with the Counsel General himself yesterday. In that session yesterday, we explored many of the issues referred to in his statement today. So, Counsel General, we were pleased to provide a practice run for you for today's main event.
Now, we note from the Counsel General's statement today that you refer to the findings of the Law Society on the impacts of the Legal Aid, Sentencing and Punishment of Offenders Act 2012, and the independent review of criminal aid, led by Sir Christopher Bellamy, and the worrying conclusions there on the state of the legal aid system, including the so-called legal aid deserts in parts of Wales, including rural and post-industrial areas. The committee would be grateful for any further up-to-date analysis of this that you could share with us either today or subsequently, and with Senedd colleagues.
We note also that you reference, as we explored in our committee session with you yesterday, the well-reported concerns over employment confidence, or the lack thereof, recruitment and training for the criminal legal aid sector, and the longer term sustainability of that sector, when faced with continuing uncertainty. We note also your worrying reflections on civil legal aid too, when you refer to it in your statement as a sector that is slowly dying. That is of extreme concern.
Now, the statement refers to the work that he and the Minister for Social Justice are undertaking in respect of access to justice. In your statement, you refer to the link between justice, access to justice, and our core public services as a key to tackling poverty, social disadvantage and inequality. And thereby it leads your Welsh Government to continue to seek the devolution of justice to Wales and an ambition to create a Welsh legal aid and advice service, if devolved with appropriate funding. So, can I ask you, Counsel General: how do you intend to take these ambitions of the Welsh Government for further devolution forward, and what engagement has he had with the UK Government to date and what response? And we further note your reference to the additional support provided by Welsh Government to organisations charged with providing social welfare advice, including through the single advice fund and other necessary initiatives. We would welcome, again, any update, in writing or today, on the continuity of that funding, as set out in the recent budget.
Now, Counsel General, we hope to undertake more detailed work in this area, though, I have to say, our programme of work and the time available to our committee is somewhat constrained by what I know he recognises as a veritable mountain of legislative consent motions and statutory instruments and regulations and more, which assail this Senedd and indeed the Welsh Government. But because of the importance of these matters, in the background we have, through our communications team, started to use online focus groups to improve our general understanding of the challenges and experiences on the ground in accessing justice in Wales. And we look forward to contributing further to the analysis of legal aid and access to justice in the coming months, and at this point we would simply ask the Counsel General to confirm his willingness, and that of his officials, to continue to engage with our committee on this vital area of work, which, far from being an arcane or an academic topic, is vital to the rights of people in Wales and to their ability to have equal access to the law and to justice. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Mae'r Cwnsler Cyffredinol, y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn croesawu'r datganiad heddiw. Mae mewn maes polisi pwysig iawn. Mae'n bleser hefyd dilyn sylwadau fy nghyd-Aelodau yn y pwyllgor, Rhys ab Owen ac Alun Davies, sy'n wybodus iawn ac, yn achos Rhys, â gwybodaeth broffesiynol hefyd. Mae'n faes y mae'n gwybod ein bod yn cymryd diddordeb brwd ynddo.
Rydym eisoes wedi archwilio mynediad at gyfiawnder yn ystod sesiynau tystiolaeth gyda llywydd Tribiwnlysoedd Cymru, yr Arglwydd Thomas, mewn cysylltiad â gwaith ei gomisiwn, ac wrth gwrs gyda'r Cwnsler Cyffredinol ei hun ddoe. Yn y sesiwn honno ddoe, buom yn archwilio llawer o'r materion y cyfeiriwyd atyn nhw yn ei ddatganiad heddiw. Felly, Cwnsler Cyffredinol, roeddem yn falch o ddarparu ymarfer i chi ar gyfer y prif ddigwyddiad heddiw.
Nawr, nodwn o ddatganiad y Cwnsler Cyffredinol heddiw eich bod yn cyfeirio at ganfyddiadau Cymdeithas y Gyfraith ar effeithiau Deddf Cymorth Cyfreithiol, Dedfrydu a Chosbi Troseddwyr 2012, a'r adolygiad annibynnol o gymorth troseddol, dan arweiniad Syr Christopher Bellamy, a'r casgliadau sy'n peri pryder yno ar gyflwr y system cymorth cyfreithiol, gan gynnwys yr anialwch cymorth cyfreithiol fel y'i gelwir mewn rhannau o Gymru, gan gynnwys ardaloedd gwledig ac ôl-ddiwydiannol. Byddai'r pwyllgor yn ddiolchgar am unrhyw ddadansoddiad cyfredol pellach o hyn y gallech ei rannu gyda ni naill ai heddiw neu'n ddiweddarach, a gyda chyd-Aelodau yn y Senedd.
Nodwn hefyd eich bod yn cyfeirio, fel yr archwiliwyd gennym yn ein sesiwn bwyllgor gyda chi ddoe, at y pryderon a adroddwyd yn eang ynghylch hyder cyflogaeth, neu ei ddiffyg, recriwtio a hyfforddiant ar gyfer y sector cymorth cyfreithiol troseddol, a chynaliadwyedd tymor hwy y sector hwnnw, wrth wynebu ansicrwydd parhaus. Nodwn hefyd eich myfyrdodau llawn pryder ar gymorth cyfreithiol sifil hefyd, pan gyfeiriwch ato yn eich datganiad fel sector sy'n marw'n araf. Mae hynny'n peri pryder mawr.
Nawr, mae'r datganiad yn cyfeirio at y gwaith y mae ef a'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn ei wneud o ran mynediad at gyfiawnder. Yn eich datganiad, rydych chi'n cyfeirio at y cysylltiad rhwng cyfiawnder, mynediad at gyfiawnder, a'n gwasanaethau cyhoeddus craidd fel allwedd i fynd i'r afael â thlodi, anfantais gymdeithasol ac anghydraddoldeb. A thrwy hynny mae'n arwain Llywodraeth Cymru i barhau i geisio datganoli cyfiawnder i Gymru a chael uchelgais i greu gwasanaeth cymorth a chyngor cyfreithiol Cymreig, os caiff ei ddatganoli gyda chyllid priodol. Felly, a gaf i ofyn i chi, Cwnsler Cyffredinol: sut ydych chi'n bwriadu bwrw ymlaen â'r uchelgeisiau hyn gan Lywodraeth Cymru ar gyfer datganoli pellach, a pha ymgysylltu y mae wedi'i gael gyda Llywodraeth y DU hyd yma a pha ymateb? A nodwn ymhellach eich cyfeiriad at y cymorth ychwanegol a ddarperir gan Lywodraeth Cymru i sefydliadau sy'n gyfrifol am ddarparu cyngor lles cymdeithasol, gan gynnwys drwy'r gronfa gynghori sengl a mentrau angenrheidiol eraill. Byddem yn croesawu, unwaith eto, unrhyw ddiweddariad, yn ysgrifenedig neu heddiw, ar barhad y cyllid hwnnw, fel y nodir yn y gyllideb ddiweddar.
Nawr, Cwnsler Cyffredinol, rydym yn gobeithio ymgymryd â gwaith manylach yn y maes hwn, er bod yn rhaid i mi ddweud, mae ein rhaglen waith, a'r amser sydd ar gael i'n pwyllgor, wedi'u cyfyngu braidd gan yr hyn y gwn ei fod yn ei gydnabod fel mynydd o gynigion cydsyniad deddfwriaethol ac offerynnau a rheoliadau statudol a mwy, sy'n cyrraedd y Senedd hon ac yn wir Llywodraeth Cymru. Ond oherwydd pwysigrwydd y materion hyn, yn y cefndir rydym, drwy ein tîm cyfathrebu, wedi dechrau defnyddio grwpiau ffocws ar-lein i wella ein dealltwriaeth gyffredinol o'r heriau a'r profiadau ar lawr gwlad o ran cael mynediad at gyfiawnder yng Nghymru. Ac edrychwn ymlaen at gyfrannu ymhellach at y dadansoddiad o gymorth cyfreithiol a mynediad at gyfiawnder yn ystod y misoedd nesaf, ac ar hyn o bryd byddem yn gofyn i'r Cwnsler Cyffredinol gadarnhau ei barodrwydd, a pharodrwydd ei swyddogion, i barhau i ymgysylltu â'n pwyllgor ar y maes gwaith hanfodol hwn, sydd, ymhell o fod yn gyfrin neu'n bwnc academaidd, yn hanfodol i hawliau pobl yng Nghymru ac i'w gallu i gael mynediad cyfartal at y gyfraith ac at gyfiawnder. Diolch yn fawr iawn.
Well, thank you for those comments, and I appreciate the invitations to your committee, because it is an opportunity to talk about the work that is going on, to gain ideas as to areas that we could be focusing on, and it's an important part of the parliamentary process. Can I just say, on the issue of engagement with the committee, of course I'm very keen to engage as fully as is possible? In terms of the fundamental issue you raise, which is around the issue of access, this is ultimately about the rule of law. This is what we're standing up for within Wales. Lord Bingham, in his very famous book on the rule of law, said that the
'denial of legal protection to the poor litigant who cannot afford to pay is one enemy of the rule of law'
and I think we have to get back to fundamental principles and recognising that the issue of access to justice and legal aid is about the empowerment of people—the empowerment of all people, irrespective of how much money or how much wealth they actually have.
You did touch on a couple of important points that—. I know there are so many areas here that we could develop and talk for a long time; I know the Presiding Officer, the Llywydd, won't allow that. But, in terms of access to data, the fact that much data with regard to the court system is England-and-Wales data and not disaggregated—. And those are discussions that I've had and the First Minister has had, and others have had, the Minister for Social Justice has had, with the Lord Chief Justice. The Minister for Social Justice and myself, we'd sought a meeting with the new Lord Chancellor, Dominic Raab. It was arranged instead that we would meet with Lord Wolfson. Well, we've met with Lord Wolfson, and we do have areas of co-operation that are proceeding, but we have made those very points about data, and I think they are recognised. The question is getting systems that change and actually deliver, to enable us to properly evaluate how we can do things better. We do have, of course, certain developments—the youth justice blueprint, and so on—which will provide further information, but we're still far off having the sort of information that we'd need in respect of the proper co-ordination of all those areas we have responsibility for, in conjunction with the justice system.
I think that probably has covered most of the points that you've made. If there are any, I'm sure they'll get explored at my next session at the Legislation, Justice and Constitution Committee.
Wel, diolch am y sylwadau yna ac rwy'n gwerthfawrogi'r gwahoddiadau i'ch pwyllgor, oherwydd mae'n gyfle i siarad am y gwaith sy'n digwydd, i gael syniadau ynghylch meysydd y gallem ni fod yn canolbwyntio arnyn nhw, ac mae'n rhan bwysig o'r broses seneddol. A gaf i ddweud, ar fater ymgysylltu â'r pwyllgor, wrth gwrs, fy mod yn awyddus iawn i ymgysylltu mor llawn â phosibl? O ran y mater sylfaenol yr ydych yn ei godi, sy'n ymwneud â mynediad, mae hyn yn ymwneud yn y pen draw â rheolaeth y gyfraith. Dyma'r hyn yr ydym ni'n sefyll drosto yng Nghymru. Dywedodd yr Arglwydd Bingham, yn ei lyfr enwog iawn ar reolaeth y gyfraith, mai
'gwarafun gwarchodaeth gyfreithiol i'r ymgyfreithiwr tlawd na all fforddio talu yw un gelyn rheolaeth y gyfraith'
ac rwy'n credu bod yn rhaid i ni ddychwelyd at egwyddorion sylfaenol a chydnabod bod mater mynediad at gyfiawnder a chymorth cyfreithiol yn ymwneud â grymuso pobl—grymuso pawb, ni waeth faint o arian neu faint o gyfoeth sydd ganddyn nhw mewn gwirionedd.
Cyfeirioch chi at rai pwyntiau pwysig—. Gwn fod cynifer o feysydd yma y gallem ni eu datblygu a siarad amdanyn nhw am amser maith; gwn na fydd y Llywydd yn caniatáu hynny. Ond, o ran mynediad at ddata, y ffaith mai data Cymru a Lloegr yw llawer o'r data o ran y system llysoedd ac nid yw wedi ei wahanu—. Ac mae'r rheini'n drafodaethau yr wyf wedi'u cael ac mae'r Prif Weinidog wedi'u cael, ac eraill wedi'u cael, y mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi'u cael, gyda'r Arglwydd Brif Ustus. Roedd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a minnau, wedi ceisio cael cyfarfod gyda'r Arglwydd Ganghellor newydd, Dominic Raab. Trefnwyd yn lle hynny y byddem yn cyfarfod â'r Arglwydd Wolfson. Wel, rydym wedi cyfarfod â'r Arglwydd Wolfson, ac mae gennym feysydd cydweithredu sy'n mynd rhagddynt, ond rydym wedi gwneud yr union bwyntiau hynny am ddata, ac rwy'n credu eu bod yn cael eu cydnabod. Y cwestiwn yw, bod â systemau sy'n newid ac yn cyflawni mewn gwirionedd, i'n galluogi ni i werthuso'n briodol sut y gallwn ni wneud pethau'n well. Wrth gwrs, mae gennym ni rai datblygiadau—y glasbrint cyfiawnder ieuenctid, ac ati—a fydd yn darparu rhagor o wybodaeth, ond rydym yn dal i fod ymhell o gael y math o wybodaeth y byddai ei hangen arnom o ran cydgysylltu'r holl feysydd hynny y mae gennym ni gyfrifoldeb amdanyn nhw, ar y cyd â'r system gyfiawnder.
Mae'n debyg bod hynna wedi ymdrin â'r rhan fwyaf o'r pwyntiau a wnaethoch chi. Os oes rhai'n weddill, rwy'n siŵr y byddan nhw'n cael eu harchwilio yn fy sesiwn nesaf yn y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad.
I really welcome today's statement from the Counsel General and the work behind this statement, from both the Counsel General and the Minister for Social Justice. I think Members of this Senedd, no matter what political home we find ourselves in, should recognise and welcome a Government that is seeking to retip the scales of justice towards ordinary people, and this is something certainly that is echoed in today's statement, and I wondered if the Counsel General has any advice of his own to the Welsh Conservative group in terms of them reflecting on their position.
Counsel General, we see example after example of the powerful hiding behind a system that is rigged in their favour: Grenfell, the Post Office Horizon scandal, and of course Hillsborough, to name just a few of them. Those with deep pockets can often afford access to huge legal teams, and then ordinary people are often left feeling intimidated by this, and frankly, even when they do get some level of legal support, there is often a lack of parity of esteem: teams of barristers funded by the state or large organisations and companies up against people consistently worried about how they will fund their own legal team and how long these proceedings will last. Again and again, the powerful use delays to grind opponents down because they can afford to. It's a tactic; it's simply a tactic to avoid justice, and that is wrong on every single level.
Counsel General, thankfully, there are some legal firms out there, like Hudgell Solicitors, who will support the underdog, but the system should not rely on their goodwill. Can I ask the Counsel General how do we start that journey of retipping the scales of justice in terms of devolution of further powers to address these problems, and, again, does he have any advice for Members of the Welsh Conservative group about this issue so that they can reflect and retip their own judgments on the scale of justice? Diolch yn fawr.
Rwy'n croesawu'n fawr y datganiad heddiw gan y Cwnsler Cyffredinol a'r gwaith y tu ôl i'r datganiad hwn, gan y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol. Rwy'n credu y dylai Aelodau'r Senedd hon, ni waeth pa gartref gwleidyddol yr ydym yn ein cael ein hunain ynddo, gydnabod a chroesawu Llywodraeth sy'n ceisio ail-droi mantol cyfiawnder tuag at bobl gyffredin, ac mae hyn yn sicr yn rhywbeth sy'n cael ei adleisio yn y datganiad heddiw, a tybed a oes gan y Cwnsler Cyffredinol unrhyw gyngor ei hun i grŵp y Ceidwadwyr Cymreig o ran hwythau yn myfyrio ynghylch eu safbwynt nhw.
Cwnsler Cyffredinol, gwelwn enghraifft ar ôl enghraifft o'r cuddio pwerus y tu ôl i system sydd wedi'i rigio o'u plaid: Grenfell, sgandal Horizon Swyddfa'r Post, ac wrth gwrs Hillsborough, i enwi dim ond ychydig ohonyn nhw. Yn aml, gall y rhai sydd â phocedi dwfn fforddio cael gafael ar dimau cyfreithiol enfawr, ac yna mae pobl gyffredin yn aml yn cael eu gadael wedi'u brawychu gan hyn, a dweud y gwir, hyd yn oed pan fyddan nhw'n cael rhyw lefel o gymorth cyfreithiol, mae diffyg cydraddoldeb parch yn aml: timau o fargyfreithwyr a ariennir gan y wladwriaeth neu sefydliadau a chwmnïau mawr yn erbyn pobl sy'n poeni'n gyson ynghylch sut y byddan nhw'n ariannu eu tîm cyfreithiol eu hunain a pha mor hir y mae'r achosion hyn am bara. Dro ar ôl tro, mae'r rhai pwerus yn defnyddio oedi i wasgu ar wrthwynebwyr oherwydd eu bod yn gallu fforddio gwneud hynny. Mae'n dacteg; dim ond tacteg i osgoi cyfiawnder, ac mae hynny'n anghywir ar bob un lefel.
Cwnsler Cyffredinol, diolch byth, mae rhai cwmnïau cyfreithiol ar gael, fel Cyfreithwyr Hudgell, a fydd yn cefnogi'r gwan, ond ni ddylai'r system ddibynnu ar eu hewyllys da nhw. A gaf i ofyn i'r Cwnsler Cyffredinol sut y dechreuwn y daith honno o ail-droi mantol cyfiawnder o ran datganoli rhagor o bwerau i fynd i'r afael â'r problemau hyn, ac, unwaith eto, a oes ganddo unrhyw gyngor i Aelodau grŵp y Ceidwadwyr Cymreig ynghylch y mater hwn fel y gallan nhw fyfyrio ac ail-droi eu barn eu hunain ar fantol cyfiawnder? Diolch yn fawr.
Thank you for that, and thank you for the consistent way in which you are raising this issue of access to justice, because it's important to everybody within Wales, in devolved and non-devolved areas. You raise the issues of Grenfell and Hillsborough. I would add to that the long-standing issue in terms of the coroner's courts and how that ought to be something that is devolved, after all, it is funded by the local authorities. The full provision there is made by local authorities; it's paid for out of money that comes ultimately from Welsh Government. So, there is a logic there to some of these particular changes.
I agree with you very much about the point you made and I think that others have made, and that is the imbalance that exists within our justice system, and that is why we have these fundamental arguments for reform, because, as I've said, this actually should not be a party political issue; this is about fundamental democracy, fundamental issues around the rule of law.
Can I say, in terms of the last point you tempted me to comment on, which I normally wouldn't but on this occasion I will, just how impressed I've been by the Scottish Conservatives at least taking a stand in respect of their political interest in respect of Scotland? And how disappointing it is on an issue where, whatever their political persuasion is, people should be standing up for something that is clearly of importance to the people of Wales, rather than a sort of banal subservience to Westminster, irrespective of the logics and the merits of the arguments that we've been discussing today. I really do hope that will change, because we could make so much more progress in terms of the reform and the devolution of justice if we had the Welsh Conservatives actually talking about what I suspect they know is right but are not prepared to actually put their heads above the parapet to take that particular stance. So, that is the particular change I want there.
But in terms of the overall progress, there are three elements to it, I think. One is that we will work increasingly collaboratively with UK Government and the Ministry of Justice on those areas that are non-devolved but where we can work for the benefit of the people of Wales. Secondly, we will be increasingly putting the case as to how we can make justice better in Wales and the things that we want to see changed. Thirdly, I think we have to start preparing for the structure of what a new Welsh justice system would look like, because I agree very much with what Lord Thomas said—it's not a question of if, but when, and we have to be prepared for that. Of course, one of the key triggering factors may well be the moves in terms of the reforms of that part of the justice system that already we are responsible for, and that is the tribunals service. Thank you for your question.
Diolch am hynna, a diolch i chi am y ffordd gyson yr ydych yn codi'r mater hwn o fynediad at gyfiawnder, oherwydd mae'n bwysig i bawb yng Nghymru, mewn meysydd datganoledig a rhai nad ydyn nhw wedi'u datganoli. Rydych yn codi materion Grenfell a Hillsborough. Hoffwn ychwanegu at hynny'r mater hirsefydlog o ran llysoedd y crwner a sut y dylai hynny fod yn rhywbeth sydd wedi'i ddatganoli, wedi'r cyfan, caiff ei ariannu gan yr awdurdodau lleol. Mae'r ddarpariaeth lawn yno yn cael ei gwneud gan awdurdodau lleol; mae'n cael ei dalu o arian sy'n dod yn y pen draw gan Lywodraeth Cymru. Felly, mae rhesymeg yno i rai o'r newidiadau penodol hyn.
Rwy'n cytuno â chi'n gryf iawn ynghylch y pwynt a wnaethoch ac rwy'n credu bod eraill wedi'i wneud, a dyna'r anghydbwysedd sy'n bodoli o fewn ein system gyfiawnder, a dyna pam y mae gennym y dadleuon sylfaenol hyn dros ddiwygio, oherwydd, fel y dywedais i, ni ddylai hyn fod yn fater gwleidyddol pleidiol; mae hyn yn ymwneud â democratiaeth sylfaenol, materion sylfaenol sy'n ymwneud â rheolaeth y gyfraith.
A gaf i ddweud, o ran y pwynt olaf y gwnaethoch fy nhemtio i wneud sylwadau arno, na fyddwn i fel arfer, ond y tro hwn, fe wnaf, sef cymaint yr wyf yn edmygu Ceidwadwyr yr Alban am o leiaf wneud safiad mewn cysylltiad â'u diddordeb gwleidyddol o ran yr Alban? A pha mor siomedig ydyw ar fater lle, beth bynnag fo'u perswâd gwleidyddol, y dylai pobl fod yn gwneud safiad dros rywbeth sy'n amlwg yn bwysig i bobl Cymru, yn hytrach na rhyw fath o waseidd-dra di-lewyrch i San Steffan, ni waeth beth fo'r rhesymeg a rhinweddau'r dadleuon yr ydym ni wedi bod yn eu trafod heddiw. Rwy'n gobeithio'n fawr y bydd hynny'n newid, oherwydd gallem ni wneud cymaint mwy o gynnydd o ran diwygio a datganoli cyfiawnder pe bai gennym y Ceidwadwyr Cymreig mewn gwirionedd yn sôn am yr hyn yr wyf yn amau eu bod yn gwybod ei fod yn iawn ond nad ydyn nhw'n ddigon dewr i fabwysiadu'r safbwynt penodol hwnnw. Felly, dyna'r newid penodol yr wyf i eisiau ei weld.
Ond o ran y cynnydd cyffredinol, mae tair elfen iddo, rwy'n credu. Un ohonyn nhw yw y byddwn ni'n cydweithio fwyfwy â Llywodraeth y DU a'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ar y meysydd hynny nad ydyn nhw wedi'u datganoli ond lle y gallwn weithio er budd pobl Cymru. Yn ail, byddwn yn cyflwyno'r achos fwyfwy ynghylch sut y gallwn ni wneud cyfiawnder yn well yng Nghymru a'r pethau yr ydym ni eisiau eu gweld yn newid. Yn drydydd, rwy'n credu bod yn rhaid i ni ddechrau paratoi ar gyfer strwythur yr hyn y byddai ffurf system cyfiawnder newydd i Gymru, oherwydd rwy'n cytuno'n gryf â'r hyn a ddywedodd yr Arglwydd Thomas—nid yw'n fater o os, ond pryd, ac mae'n rhaid i ni fod yn barod ar gyfer hynny. Wrth gwrs, mae'n ddigon posibl mai un o'r ffactorau allweddol sy'n sbarduno yw'r camau o ran diwygio'r rhan honno o'r system gyfiawnder yr ydym ni eisoes yn gyfrifol amdani, a dyna'r gwasanaeth tribiwnlysoedd. Diolch am eich cwestiwn.
Dyna ddiwedd ar y datganiad yma.
That concludes that statement.
Felly, eitem 8 sydd nesaf, a honno yw'r Rheoliadau Cynlluniau Gostyngiadau'r Dreth Gyngor (Gofynion Rhagnodedig a'r Cynllun Diofyn) (Cymru) (Diwygio) 2022. Dwi'n galw ar y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i wneud y cynnig yma—Rebecca Evans.
We move now to item 8, which is the Council Tax Reduction Schemes (Prescribed Requirements and Default Scheme) (Wales) (Amendment) Regulations 2022. I call on the Minister for Finance and Local Government to move the motion—Rebecca Evans.
Cynnig NDM7884 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Rheoliadau Cynlluniau Gostyngiadau’r Dreth Gyngor (Gofynion Rhagnodedig a’r Cynllun Diofyn) (Cymru) (Diwygio) 2022 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 7 Rhagfyr 2021.
Motion NDM7884 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Council Tax Reduction Schemes (Prescribed Requirements and Default Scheme) (Wales) (Amendment) Regulations 2022 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 7 December 2021.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
I welcome the opportunity to bring forward these amending regulations today. The Council Tax Reduction Schemes (Prescribed Requirements and Default Scheme) (Wales) (Amendment) Regulations 2022 amend the 2013 council tax reduction scheme regulations. The scheme provides direct help to households across Wales by reducing their council tax bills, and these amendments ensure entitlements are maintained.
The UK Government abolished council tax benefit on 31 March 2013 and passed responsibility for developing new arrangements to the Welsh Government. The UK Government's decision was accompanied by a 10 per cent cut to the funding for the scheme. The Welsh Government responded by meeting the funding gap to maintain entitlements to support in 2013, and we have continued to maintain entitlements each year since. We also have provided an additional £11 million in 2021 to address the increased applications as a result of the pandemic. The scheme currently supports around 280,000 of the poorest households in Wales.
Amending legislation is needed each year to ensure the figures used to calculate each household's entitlement to a reduction are increased to take into account rises in the cost of living. The 2022 regulations make these uprating adjustments and maintain existing entitlements to support. The financial figures for 2022-23 relating to working-age people, disabled people and carers, are increased in line with the consumer price index, 3.1 per cent. The figures relating to pensioner households continue to be increased in line with the UK Government's standard minimum guarantee and mirror the uprating of housing benefit.
I have also taken the opportunity to make minor technical changes and to make additional amendments to reflect other changes to related benefits. For example, I am amending the regulations to ensure people who have come to Wales as a result of the humanitarian crisis in Afghanistan will be able to access this scheme without requiring them to pass a residency test. A further amendment also makes provision for how compensation payments made by the Scottish Ministers for cases of historical child abuse are to be taken into account when determining eligibility for a reduction. This will ensure that no applicant living in Wales is negatively affected because they have received a redress payment. Finally, we have removed redundant references to persons under 65 in respect of the personal allowance of pensioners. This will extend the higher rate of personal allowance to all pensioners in Wales.
These regulations maintain entitlements to reductions in council tax bills for households in Wales. As a result of this scheme, the most hard-pressed households receiving CTRS will continue to pay no council tax in 2022-23. I ask Members to approve these regulations today.
Croesawaf y cyfle i gyflwyno'r rheoliadau diwygio hyn heddiw. Mae Rheoliadau Cynlluniau Gostyngiadau'r Dreth Gyngor (Gofynion Rhagnodedig a Chynllun Diofyn) (Cymru) (Diwygio) 2022 yn diwygio rheoliadau cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor 2013. Mae'r cynllun yn rhoi cymorth uniongyrchol i aelwydydd ledled Cymru drwy leihau eu biliau treth gyngor, ac mae'r diwygiadau hyn yn sicrhau y gall pobl hawlio o hyd yr hyn sy'n ddyledus iddynt.
Diddymodd Llywodraeth y DU fudd-dal y dreth gyngor ar 31 Mawrth 2013 a throsglwyddodd y cyfrifoldeb dros ddatblygu trefniadau newydd i Lywodraeth Cymru. Daeth penderfyniad Llywodraeth y DU gyda thoriad o 10 y cant i'r cyllid ar gyfer y cynllun. Ymatebodd Llywodraeth Cymru drwy gau'r bwlch cyllido i sicrhau y gallai pobl hawlio cymorth o hyd yn 2013, ac rydym ni wedi parhau i wneud hynny bob blwyddyn ers hynny. Rydym ni hefyd wedi darparu £11 miliwn ychwanegol yn 2021 i fynd i'r afael â'r ceisiadau cynyddol o ganlyniad i'r pandemig. Ar hyn o bryd mae'r cynllun yn cefnogi tua 280,000 o'r aelwydydd tlotaf yng Nghymru.
Mae angen diwygio deddfwriaeth bob blwyddyn i sicrhau bod y ffigurau a ddefnyddir i gyfrifo hawl pob cartref i ostyngiad yn cael eu cynyddu er mwyn ystyried cynnydd yng nghost byw. Mae rheoliadau 2022 yn gwneud yr addasiadau hyn yn cynyddu ac yn cynnal hawliau presennol i gael cymorth. Mae'r ffigurau ariannol ar gyfer 2022-23 sy'n ymwneud â phobl o oedran gweithio, pobl anabl a gofalwyr, yn cynyddu yn unol â'r mynegai prisiau defnyddwyr, sef 3.1 y cant. Mae'r ffigurau sy'n ymwneud ag aelwydydd pensiynwyr yn parhau i gael eu cynyddu yn unol â gwarant isafswm safonol Llywodraeth y DU ac yn adlewyrchu'r cynnydd mewn budd-dal tai.
Rwyf hefyd wedi manteisio ar y cyfle i wneud mân newidiadau technegol ac i wneud diwygiadau ychwanegol i adlewyrchu newidiadau eraill i fudd-daliadau cysylltiedig. Er enghraifft, rwyf yn diwygio'r rheoliadau i sicrhau y bydd pobl sydd wedi dod i Gymru o ganlyniad i'r argyfwng dyngarol yn Afghanistan yn gallu cael mynediad i'r cynllun hwn heb ei gwneud hi'n ofynnol iddynt basio prawf preswylio. Mae gwelliant pellach hefyd yn gwneud darpariaeth ar gyfer sut mae iawndaliadau gan Weinidogion yr Alban ar gyfer achosion o gam-drin plant hanesyddol i'w hystyried wrth benderfynu a ydyn nhw'n gymwys i gael gostyngiad. Bydd hyn yn sicrhau nad fydd effaith negyddol ar unrhyw ymgeisydd sy'n byw yng Nghymru am eu bod wedi cael iawndal. Yn olaf, rydym wedi dileu cyfeiriadau diangen at bobl o dan 65 oed mewn perthynas â lwfans personol pensiynwyr. Bydd hyn yn ymestyn y gyfradd uwch o lwfans personol i bob pensiynwr yng Nghymru.
Mae'r rheoliadau hyn yn sicrhau y gall aelwydydd yng Nghymru o hyd fod yn gymwys am ostyngiadau mewn biliau'r dreth gyngor. O ganlyniad i'r cynllun hwn, ni fydd yr aelwydydd tlotaf sy'n derbyn gostyngiadau'r dreth gyngor yn parhau i dalu unrhyw dreth gyngor yn 2022-23. Gofynnaf i'r Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau hyn heddiw.
I have no Member that's expressed an interest in speaking in this debate, and therefore I'm assuming that the Minister doesn't wish respond to herself. If the Minister has nothing else to say, then I'll ask if the motion is to be accepted and if anybody objects to that. Is there any objection? No, I don't see any objection, therefore the motion is accepted.
Nid oes gennyf unrhyw Aelod sydd wedi mynegi diddordeb mewn siarad yn y ddadl hon, ac felly rwy'n tybio nad yw'r Gweinidog am ymateb iddi hi ei hun. Os nad oes gan y Gweinidog ddim arall i'w ddweud, yna gofynnaf a ddylid derbyn y cynnig ac a oes unrhyw un yn gwrthwynebu hynny. A oes unrhyw wrthwynebiad? Na, nid wyf yn gweld unrhyw wrthwynebiad, felly derbynnir y cynnig.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Felly, eitem 9 a 10 sydd nesaf ar y cynigion ar gydsyniad deddfwriaethol ar Fil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a'r Llysoedd. Ac yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai bod yna Aelod yn gwrthwynebu, bydd y ddau gynnig o dan eitemau 9 a 10 yn cael eu grwpio ar gyfer eu trafod ond gyda phleidleisiau ar wahân.
We move to items 9 and 10 next, the legislative consent motion on the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill. In accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects, the two motions under items 9 and 10 will be grouped for debate but with votes taken separately.
Felly, os nad oes neb yn gwrthwynebu'r grwpio hynny, fe fyddaf nawr yn galw ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol i gynnig y ddau gynnig—9 a 10. Jane Hutt.
If there is no objection to that grouping, I will call on the Minister for Social Justice to move the motions—9 and 10. Jane Hutt.
Cynnig NDM7882 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried darpariaethau ym Mil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a’r Llysoedd, sef 'Adroddiad cyfamod yr Heddlu', 'Cynyddu’r gosb am ymosod ar weithiwr brys', Rhan 2, Pennod 1 'Swyddogaethau sy'n ymwneud â thrais difrifol' (gan gynnwys 'Swyddogaethau sy'n ymwneud â thrais difrifol', 'Arfer swyddogaethau', 'Diwygiadau i Ddeddf Trosedd ac Anhrefn 1998 etc', a 'Cyffredinol'), Rhan 2, Pennod 2 'Adolygiadau o laddiadau ag arfau tramgwyddus', 'Echdynnu gwybodaeth o ddyfeisiau electronig: ymchwiliadau i droseddau etc, 'Cymhwyso adran 36 i blant ac oedolion heb alluedd', 'Gofynion ar gyfer darparu’n wirfoddol a chytuno', 'Cod ymarfer ynghylch echdynnu gwybodaeth', 'Rheoliadau ynghylch echdynnu gwybodaeth gyfrinachol', 'Personau awdurdodedig', 'Cynnydd yn y gosb am droseddau sy'n ymwneud â helwriaeth etc’, ac 'achosi niwsans cyhoeddus yn fwriadol neu'n ddi-hid', i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Motion NDM7882 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6 agrees that provisions in the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill, namely ‘Police covenant report’, ‘Increase in penalty for assault on emergency worker’, Part 2, Chapter 1 ‘Functions relating to serious violence’ (including ‘Functions relating to serious violence’, ‘Exercise of functions’, ‘Amendments to the Crime and Disorder Act 1998 etc’, and ‘General’), Part 2, Chapter 2 ‘Offensive weapons homicide reviews’, ‘Extraction of information from electronic devices: investigations of crime etc’, ‘Application of section 36 to children and adults without capacity’, ‘Requirements for voluntary provision and agreement’, ‘Code of practice about the extraction of information’, ‘Regulations about the extraction of confidential information’, ‘Authorised persons’, ‘Increase in penalty for offences related to game etc’, and ‘Intentionally or recklessly causing public nuisance’, in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynnig NDM7883 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried darpariaethau ym Mil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a’r Llysoedd, sef 'Difrod troseddol i gofebau: dull treial', 'Gosod amodau ar orymdeithiau cyhoeddus', 'Gosod amodau ar gynulliadau cyhoeddus', 'Gosod amodau ar brotestiadau un person', 'Trosedd yn ymwneud â byw ar dir heb ganiatâd mewn cerbyd neu gyda cherbyd', ‘Diwygiadau i bwerau sy’n bodoli', a 'Canllawiau ar arfer pwerau'r heddlu mewn perthynas â thresmasu ar dir etc', i'r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Motion NDM7883 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6 agrees that provisions in the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill, namely ‘Criminal damage to memorials: mode of trial’, ‘Imposing conditions on public processions’, ‘Imposing conditions on public assemblies’, ‘Imposing conditions on one-person protests’, ‘Offence relating to residing on land without consent in or with a vehicle’, ‘Amendments to existing powers’, and ‘Guidance on exercise of police powers in respect of trespassers on land etc’, in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Diolch, Llywydd. I am bringing forward today two legislative consent motions for the UK's Police, Crime, Sentencing and Courts Bill for your consideration. The Police, Crime, Sentencing and Courts Bill is a complex and controversial piece of legislation. The UK Government's decision to amalgamate what were three separate Bills has resulted in a document containing over 179 clauses, 20 Schedules and running over 304 pages, all of which required close analysis. I've looked at the Bill holistically and there are some provisions that fall within the competence of the Senedd, which make changes that will benefit Wales. However, there are also provisions in the Bill within competence that we should not accept, some of which are egregious breaches of people's rights.
I've laid four separate memoranda during the sixth Senedd in relation to the Bill, and these related to UK Government amendments laid during various amending stages in the UK Parliament. The clauses I refer to today are the clause numbers as they appear in the Bill, published on 24 November 2021. I'd like to thank the Legislation, Justice and Constitution Committee for its scrutiny of the memoranda, and I note that the committee published a further report yesterday. The LJC committee concluded that I should seek consent of the Senedd to clauses 1 and 2, clauses 7 to 22, clauses 23 to 35, clauses 36 to 38 and 40 to 42, and clause 46, as well as the amendment laid by the UK Government on 4 January to increase penalties for hare coursing within the Bill where those provisions are deemed to be within the legislative competence of the Senedd. The LJC committee did not agree with the Welsh Government's view that the Senedd's consent was required for clauses 56 and 57 and clauses 61 to 65. However, for the reasons set out in supplementary legislative consent motion No. 4, I believe these clauses do require the consent of the Senedd. The LJC committee's report at paragraph 9 refers to clauses 54 to 55 and 59 to 63, and this is based on an earlier published version of the Bill and are incorrect. The correct clause numbers are the ones I've referred to and are also referenced in paragraphs 34, 35, 39 and 41 of the report.
So, Llywydd, I turn to motion No. 1, which relates to clauses that I am recommending that the Senedd gives consent to. Clause 1 confers a duty on the Secretary of State to publish an annual report on the police covenant and present this to Parliament. Clause 2 increases the penalty from 12 months to two years for assaults on emergency workers, which are abhorrent. Clauses 7 to 22 are on the serious violence duty requiring authorities to collaborate to prevent and reduce serious violence, which now includes domestic abuse and sexual violence added as the result of an amendment to the Bill, which I fully supported. And I do support all the provisions relating to the serious violence duty, as they will facilitate a local response to help prevent and reduce the most serious crimes and contribute to our violence against women, domestic abuse and sexual violence provisions.
And I would like to say that I was pleased that the UK Government took on board the Welsh Government's concerns regarding clause 17. Following successful inter-government discussions, an agreed amendment came forward to the drafting of clause 17, requiring the Secretary of State to obtain the consent of Welsh Ministers before issuing a direction to a devolved Welsh authority. Previously, it was only consultation with Welsh Ministers being required before a direction-making power was used. So, obtaining their consent was a welcome amendment.
If I move on to clauses 23 to 35, offensive weapons homicide reviews will bring together safeguarding partners to conduct formal reviews and then lessons to prevent future deaths involving offensive weapons, and I'm pleased that Wales will be acting as a pilot area. Clauses 36, 37, 38, 41, 42 and 43 are related to the extraction of information from electronic devices, which aligns with the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014.
A new amendment to increase penalties for offences relating to game, et cetera, in order to protect hares by deterring poaching, made on 4 January 2022, which does not have an assigned clause, is also a clause that I'm suggesting we do give consent to.
And finally, clause 61 relates to public nuisance and protects individuals from public nuisance when nuisance creates a risk of, or causes serious harm to a person, including death or personal injury. I therefore bring motion No. 1 to the Chamber and ask Members to give consent to these clauses.
Before I turn to the second motion, I just want to highlight that there are provisions in the Bill that we are supportive of, but sit outside the Senedd's legislative competence. For example, the changes in law to introduce the offence of breastfeeding voyeurism. Voyeurism offences and other offences are harassment, removing a person's dignity, rights and freedom, and it's right that the law prohibits such behaviour.
And, Llywydd, last night, an amendment was agreed at the House of Lords to add a new clause to the Bill relating to misogyny as a hate crime. It was late last night, and I will be laying a further supplementary LCM in respect of this amendment in due course. But the Bill also makes changes to youth rehabilitation orders, which have the potential for ensuring the justice process is best suited to the individual needs of the child, preventing them from entering the criminal justice system and giving positive outcomes, which is very much an approach aligning with our youth justice blueprint.
So, I'll now turn to motion No. 2, which relates to clauses for which I'm recommending the Senedd withholds consent and recommending that Senedd Members vote against this motion No. 2.
Clause 47: while sentencing in courts is a reserved matter, monuments, memorials and culture are devolved. The changes the Bill introduces will make it possible for a person to be tried in the Crown Court and be imprisoned for up to 10 years and, in some cases, life, simply for causing criminal damage to a memorial with a value of less than £5,000. In my opinion, this approach is unfair and disproportionate.
Clauses 56, 57 and 62 allow the police in certain circumstances to impose conditions on public processions, public assemblies and one-person protests. Taken as a package, the draconian restrictions the Bill places on the right to protest are repugnant, and, let me be clear: the approach the Bill takes in relation to protest is tantamount to state control and rips away the fundamental right to protest. We continue to make the point to the UK Government that the measures they are proposing in relation to protest cannot and should not be tolerated. And I was heartened to see the opposition in the House of Lords yesterday and welcome the defeat of the clauses that give new powers to limit protest and those that are aimed at groups, such as, for example, Insulate Britain. I call on the UK Government to take these concerns seriously and think again.
We move on to clauses 63 to 65. The Welsh Government's approach to managing unauthorised encampments is unchanged. We focus on engagement with communities and investment for adequate provision of authorised sites for our Gypsy and Traveller communities, enabling local authorities to meet the accommodation needs, both residential and transit, of Gypsy and Traveller communities. This area of work is prioritised again in the race equality action plan, which contains a specific goal on better addressing the accommodation needs of these communities. The proposed clauses put forward by the UK Government focus on enforcement and criminalisation, which undermines and jeopardises the semi-nomadic way of life of Gypsies and Travellers. I've raised these strong concerns with the UK Government and have asked them to reconsider the approach in the Bill to unauthorised encampments, as I'm describing this as a sledgehammer approach that will impact disproportionately on members of our Gypsy and Traveller communities.
So, in conclusion, Llywydd, I therefore bring motion No. 2 to the Chamber, asking Members to withhold consent for these clauses.
Diolch, Llywydd. Heddiw, rwy'n cyflwyno dau gynnig cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer Bil Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a Llysoedd y DU i chi eu hystyried. Mae Bil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a Llysoedd yn ddarn cymhleth a dadleuol o ddeddfwriaeth. Mae penderfyniad Llywodraeth y DU i gyfuno'r hyn oedd yn dri Bil ar wahân wedi arwain at ddogfen sy'n cynnwys dros 179 o gymalau, 20 Atodlen a chyfanswm o 304 o dudalennau, ac roedd angen dadansoddi pob un ohonyn nhw yn fanwl. Rwyf wedi edrych ar y Bil yn ei gyfanrwydd ac mae rhai darpariaethau sy'n dod o fewn cymhwysedd y Senedd, sy'n gwneud newidiadau a fydd o fantais i Gymru. Fodd bynnag, mae darpariaethau hefyd yn y Bil o fewn cymhwysedd na ddylem eu derbyn, y mae rhai ohonynt yn achosion eithriadol o wastrodi hawliau pobl.
Rwyf wedi cyflwyno pedwar memorandwm ar wahân yn ystod y chweched Senedd mewn perthynas â'r Bil, ac roedd y rhain yn ymwneud â gwelliannau Llywodraeth y DU a gyflwynwyd yn ystod gwahanol gamau diwygio yn Senedd y DU. Y cymalau y cyfeiriaf atyn nhw heddiw yw rhifau'r cymalau fel y maen nhw'n ymddangos yn y Bil, a gyhoeddwyd ar 24 Tachwedd 2021. Hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am ei waith craffu ar y memoranda, a sylwaf fod y pwyllgor wedi cyhoeddi adroddiad arall ddoe. Daeth y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad i'r casgliad y dylwn i ofyn am gydsyniad y Senedd i gymalau 1 a 2, cymalau 7 i 22, cymalau 23 i 35, cymalau 36 i 38 a 40 i 42, a chymal 46, yn ogystal â'r gwelliant a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU ar 4 Ionawr i gynyddu cosbau am ymlid ysgyfarnogod o fewn y Bil lle bernir bod y darpariaethau hynny o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. Nid oedd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn cytuno â barn Llywodraeth Cymru bod angen cydsyniad y Senedd ar gyfer cymalau 56 a 57 a chymalau 61 i 65. Fodd bynnag, am y rhesymau a nodir yng nghynnig cydsyniad deddfwriaethol atodol Rhif 4, credaf fod angen cydsyniad y Senedd ar y cymalau hyn. Mae adroddiad y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ym mharagraff 9 yn cyfeirio at gymalau 54 i 55 a 59 i 63, ac mae hyn yn seiliedig ar fersiwn a gyhoeddwyd yn gynharach o'r Bil ac maen nhw yn anghywir. Rhifau'r cymalau cywir yw'r rhai yr wyf wedi cyfeirio atyn nhw ac a gyfeirir atyn nhw hefyd ym mharagraffau 34, 35, 39 a 41 o'r adroddiad.
Felly, Llywydd, trof at gynnig Rhif 1, sy'n ymwneud â chymalau yr wyf yn eu hargymell y mae'r Senedd yn cydsynio iddynt. Mae cymal 1 yn rhoi dyletswydd ar yr Ysgrifennydd Gwladol i gyhoeddi adroddiad blynyddol ar gyfamod yr heddlu a chyflwyno hyn i Senedd San Steffan. Mae cymal 2 yn cynyddu'r gosb o 12 mis i ddwy flynedd am ymosodiadau ar weithwyr brys, sy'n wrthun. Mae cymalau 7 i 22 ar y ddyletswydd trais difrifol sy'n ei gwneud hi'n ofynnol i awdurdodau gydweithio i atal a lleihau trais difrifol, sydd bellach yn cynnwys cam-drin domestig a thrais rhywiol a ychwanegwyd o ganlyniad i welliant i'r Bil, a gefnogwyd gennyf yn llwyr. Ac rwyf yn cefnogi'r holl ddarpariaethau sy'n ymwneud â'r ddyletswydd trais difrifol, gan y byddant yn hwyluso ymateb lleol i helpu i atal a lleihau'r troseddau mwyaf difrifol a chyfrannu at ein darpariaethau trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol.
A hoffwn ddweud fy mod i'n falch bod Llywodraeth y DU wedi ystyried pryderon Llywodraeth Cymru ynghylch cymal 17. Yn dilyn trafodaethau rhyng-lywodraethol llwyddiannus, cyflwynwyd gwelliant y cytunwyd arno ynghylch ddrafftio cymal 17, gan ei gwneud hi'n ofynnol i'r Ysgrifennydd Gwladol gael cydsyniad Gweinidogion Cymru cyn rhoi cyfarwyddyd i awdurdod datganoledig yng Nghymru. Yn flaenorol, dim ond cyn defnyddio pŵer i wneud cyfarwyddyd y bu'n ofynnol ymgynghori â Gweinidogion Cymru. Felly, roedd cael eu caniatâd yn welliant i'w groesawu.
Os symudaf ymlaen i gymalau 23 i 35, bydd adolygiadau o ddynladdiad drwy arfau tramgwyddus yn dwyn partneriaid diogelu ynghyd i gynnal adolygiadau ffurfiol ac yna gwersi i atal marwolaethau yn y dyfodol sy'n ymwneud ag arfau tramgwyddus, ac rwy'n falch y bydd Cymru'n gweithredu fel ardal arbrofol. Mae cymalau 36, 37, 38, 41, 42 a 43 yn gysylltiedig â thynnu gwybodaeth o ddyfeisiau electronig, sy'n cyd-fynd â Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014.
Mae gwelliant newydd i gynyddu cosbau am droseddau sy'n ymwneud ag anifeiliaid hela, ac ati, er mwyn diogelu ysgyfarnogod drwy atal potsio, a wnaed ar 4 Ionawr 2022, nad oes ganddo gymal penodedig, hefyd yn gymal yr wyf yn awgrymu ein bod yn cydsynio iddo.
Ac yn olaf, mae cymal 61 yn ymwneud â niwsans cyhoeddus ac yn amddiffyn unigolion rhag niwsans cyhoeddus pan fo niwsans yn creu risg o, neu'n achosi niwed difrifol i berson, gan gynnwys marwolaeth neu anaf personol. Felly, rwy'n cyflwyno cynnig Rhif 1 i'r Siambr ac yn gofyn i'r Aelodau gydsynio i'r cymalau hyn.
Cyn imi droi at yr ail gynnig, hoffwn dynnu sylw at y ffaith bod darpariaethau yn y Bil yr ydym yn eu cefnogi, ond sydd y tu hwnt i gymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. Er enghraifft, y newidiadau yn y gyfraith i gyflwyno'r drosedd voyeuriaeth bwydo ar y fron. Mae troseddau voyeuriaeth a throseddau eraill yn aflonyddu, yn tanseilio urddas, hawliau a rhyddid person, ac mae'n iawn bod y gyfraith yn gwahardd ymddygiad o'r fath.
A, Llywydd, neithiwr, cytunwyd ar welliant yn Nhŷ'r Arglwyddi i ychwanegu cymal newydd at y Bil yn ymwneud â chasineb at fenywod fel trosedd casineb. Roedd hyn yn hwyr neithiwr, a byddaf yn cyflwyno cynnig cydsyniad deddfwriaethol atodol pellach mewn perthynas â'r gwelliant hwn maes o law. Ond mae'r Bil hefyd yn gwneud newidiadau i orchmynion adsefydlu ieuenctid, sydd â'r potensial i sicrhau bod y broses gyfiawnder yn gweddu orau i anghenion unigol y plentyn, gan eu hatal rhag mynd i mewn i'r system cyfiawnder troseddol a rhoi canlyniadau cadarnhaol, sy'n ddull sy'n cyd-fynd â'n glasbrint cyfiawnder ieuenctid.
Felly, trof yn awr at gynnig Rhif 2, sy'n ymwneud â chymalau yr wyf yn argymell nad yw'r Senedd yn cydsynio iddynt ac yn argymell bod Aelodau'r Senedd yn pleidleisio yn erbyn y cynnig hwn, sef Rhif 2.
Cymal 47: er bod dedfrydu mewn llysoedd yn fater a gadwyd yn ôl, mae henebion, cofebau a diwylliant wedi'u datganoli. Bydd y newidiadau y mae'r Bil yn eu cyflwyno yn ei gwneud hi'n bosib i berson gael ei roi ar brawf yn Llys y Goron a chael ei garcharu am hyd at 10 mlynedd ac, mewn rhai achosion, am oes, dim ond am achosi difrod troseddol i gofeb gyda gwerth o lai na £5,000. Yn fy marn i, mae'r dull hwn yn annheg ac yn anghymesur.
Mae cymalau 56, 57 a 62 yn caniatáu i'r heddlu, mewn rhai amgylchiadau, osod amodau ar orymdeithiau cyhoeddus, cynulliadau cyhoeddus a phrotestiadau un person. O'u hystyried yn ei gyfanrwydd, mae'r cyfyngiadau didostur y mae'r Bil yn eu gosod ar yr hawl i brotestio yn atgas, a gadewch imi fod yn glir: mae'r ffordd y mae'r Bil yn ystyried protestio yn gyfystyr â rheolaeth y wladwriaeth ac yn diddymu'r hawl sylfaenol i brotestio. Rydym yn parhau i ddweud wrth Lywodraeth y DU na ellir ac na ddylid goddef y mesurau y maen nhw yn eu cynnig mewn perthynas â phrotest. A chefais fy nghalonogi o weld yr wrthblaid yn Nhŷ'r Arglwyddi ddoe ac yn croesawu trechu'r cymalau sy'n rhoi pwerau newydd i gyfyngu ar brotest a'r rhai sydd wedi'u hanelu at grwpiau, fel, er enghraifft, Insulate Britain. Galwaf ar Lywodraeth y DU i gymryd y pryderon hyn o ddifrif a meddwl eto.
Symudwn ymlaen i gymalau 63 i 65. Nid yw dull Llywodraeth Cymru o reoli gwersylloedd diawdurdod wedi newid. Rydym yn canolbwyntio ar ymgysylltu â chymunedau a buddsoddi ar gyfer darparu safleoedd awdurdodedig yn ddigonol ar gyfer ein cymunedau Sipsiwn a Theithwyr, gan alluogi awdurdodau lleol i ddiwallu anghenion llety cymunedau Sipsiwn a Theithwyr - yn rhai preswyl ac yn rhai teithiol. Mae'r maes gwaith hwn yn cael ei flaenoriaethu eto yn y cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol, sy'n cynnwys nod penodol ar fynd i'r afael yn well ag anghenion llety'r cymunedau hyn. Mae'r cymalau arfaethedig a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU yn canolbwyntio ar orfodi a throi pobl yn droseddwyr, sy'n tanseilio ac yn peryglu ffordd lled-nomadaidd o fyw Sipsiwn a Theithwyr. Rwyf wedi codi'r pryderon mawr hyn gyda Llywodraeth y DU ac wedi gofyn iddynt ailystyried y dull gweithredu yn y Bil i wersylloedd diawdurdod, gan fy mod yn disgrifio hyn fel dull dros ben llestri a fydd yn effeithio'n anghymesur ar aelodau o'n cymunedau Sipsiwn a Theithwyr.
Felly, i gloi, Llywydd, rwyf felly'n cyflwyno cynnig Rhif 2 i'r Siambr, gan ofyn i'r Aelodau beidio â chydsynio i'r cymalau hyn.
Dwi'n galw nawr ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad i gyfrannu. Huw Irranca-Davies.
I now call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee to contribute. Huw Irranca-Davies.
Diolch eto, Llywydd. Rydym wedi cyhoeddi tri adroddiad ar y pedwar memorandwm a osodwyd gan Lywodraeth Cymru ynghylch Bil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a’r Llysoedd Llywodraeth y Deyrnas Unedig.
Thank you once again, Llywydd. We have published three reports on the four memoranda laid by the Welsh Government with regard to the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill of the UK Government.
I'd like to open my remarks by making some very general observations about our experiences with the reporting on these memoranda in respect of our committee's remit. The Minister reflected in her opening remarks on the complexity of the process of this UK Bill being brought forward. We agree with that. We also note from the Minister's remarks that more amendments might be forthcoming in some areas, adding further to the complexity of scrutiny in this Senedd. Yet this Bill also touches on the boundaries of devolution, which adds further complexity to the consent process. We therefore expected the Welsh Government's first memorandum to address this complexity in the context of the consent being sought and, accordingly, to explain clearly why and the circumstances for which consent was being requested. But, unfortunately, the memorandum did not include that information; it didn't provide enough clarity. So, we had, therefore, to request the information we needed to undertake our scrutiny through correspondence.
Our first report in October 2021 drew attention to these issues, and our second report in December 2021 highlighted some further issues with the accuracy of information contained in memorandum No. 2, and there were also clearly difficulties in precision with memorandum No. 3, which were addressed in memorandum No. 4. So, it was for that reason that in our report on memorandum No. 4, laid yesterday evening, we drew a conclusion that I hope will be seen as a respectful and gentle reminder to the Government. We've said before that the provision of timely and accurate information within legislative consent memoranda is quite simply fundamental to enable the Senedd and its committees to scrutinise the Welsh Government and to hold it to account for its use of UK Bills to make legislative provision in a devolved area in particular.
So, before turning to the substance of the provisions that are the subject of consent, can I just say, Minister, we really welcome the inclusion, in the Minister's letter to us of 7 January, of a table, a table that sets out the numbering of the clauses in the Bill as introduced and then as amended? We found this to be really helpful indeed, as it is often, because of the complexity, difficult to track clause numbers as they change, as a Bill passes between the two Houses of the UK Parliament. Now, knowing that other Ministers are listening avidly to these remarks, and indeed the Counsel General, who is here in attendance today, also takes a keen interest in this too, we just hope that this can become a regular part of supplementary memoranda laid before the Senedd as a result of amendments to UK Bills. It would really help, so thank you for that.
Now, turning to the two motions before us, we do agree that the consent of the Senedd is required for the provisions referred to in motion 1, with the exception of clause 61 concerning the common-law offence of public nuisance. Our view as a committee, based on our legal advice, is that the consent of the Senedd is not required, as we consider that the provision falls outside of the devolved purpose test in Standing Order 29.1. This is because the main purpose of the provision is to maintain public order and minimise disruption to members of the public in the vicinity, and public order is a reserved matter under Schedule 7A to the Government of Wales Act 2006.
Turning to motion No. 2, in respect of clause 47 regarding criminal damage to memorials and the mode of trial, we agree that the Senedd's consent is required. Clauses 56 and 57 of the Bill amend sections of the Public Order Act 1986 by broadening the circumstances in which police officers have the power to impose conditions on public processions and assemblies. Clause 62 also amends the 1986 Act and relates to the imposition of conditions regarding one-person protests. These are areas that, in a policy context, are highly controversial, but our remit as a committee is to turn to the technical legal propriety of them. Our view is that the consent of the Senedd is not required for these clauses, as we again consider that the provisions fall outside the devolved purpose test in Standing Order 29.1. Although the provisions do concern the control of excess noise levels, the main purpose of the provisions is to maintain public order and to minimise disruption to members of the public in the vicinity, and as I have noted, public order is a reserved matter under Schedule 7A to the 2006 Act. Clauses 63 to 65 relate to unauthorised encampments. We do not consider that the consent of the Senedd is required for these clauses either, because again the purpose of these provisions, regardless of the policy issues, is the maintenance of public order. In our humble role as constitutional and legal scrutineers, we differ politely but steadfastly on this issue.
Now finally, our report on memorandum No. 4 made two recommendations. The first sought clarification on information contained in memorandum No. 3 relating to the number of amendments that require consent. We are grateful for the Minister's response on this point. Thank you. And I note that an error had occurred when drafting memorandum No. 3, which should have referenced 18 clauses requiring the consent of the Senedd rather than the stated 15.
Our second recommendation concerned the Bill's financial implications. The first memorandum and memorandum No. 2 state that there are no financial implications for Wales in relation to the Bill. However, memorandum No. 3 and memorandum No. 4 state that there
'may be financial implications but this will not be clear until the measures in the Bill are implemented'.
We therefore asked as a committee for the Minister to explain why the position regarding financial implications has changed and, for the Senedd again, I put on record that we are grateful for the Minister's response on this point. I note that the information regarding the fact that there 'may be financial implications' should have been included in all of the memoranda laid in relation to the Bill.
And that is the complete nature of our comments in respect of this, Llywydd. Diolch yn fawr iawn.
Hoffwn agor fy sylwadau drwy wneud rhai sylwadau cyffredinol iawn am ein profiadau o adrodd ar y memoranda hyn mewn perthynas â chylch gwaith ein pwyllgor. Bu'r Gweinidog yn myfyrio yn ei sylwadau agoriadol ar gymhlethdod y broses o gyflwyno Bil y DU hwn. Cytunwn â hynny. Nodwn hefyd o sylwadau'r Gweinidog y gellid gwneud mwy o welliannau mewn rhai meysydd, gan ychwanegu ymhellach at gymhlethdod craffu yn y Senedd hon. Ac eto, mae'r Bil hwn hefyd yn cyffwrdd â ffiniau datganoli, sy'n ychwanegu cymhlethdod pellach at y broses gydsynio. Felly, roeddem yn disgwyl i femorandwm cyntaf Llywodraeth Cymru fynd i'r afael â'r cymhlethdod hwn yng nghyd-destun y caniatâd a geisir ac, yn unol â hynny, esbonio'n glir pam a'r amgylchiadau y gofynnwyd am gydsyniad ar eu cyfer. Ond, yn anffodus, nid oedd y memorandwm yn cynnwys yr wybodaeth honno; nid oedd yn rhoi digon o eglurder. Felly, roeddem wedi gofyn am yr wybodaeth yr oedd ei hangen arnom i ymgymryd â'n gwaith craffu drwy ohebiaeth.
Tynnodd ein hadroddiad cyntaf ym mis Hydref 2021 sylw at y materion hyn, a thynnodd ein hail adroddiad sylw at rai materion pellach gyda chywirdeb yr wybodaeth a gynhwysir ym memorandwm Rhif 2, ac roedd anawsterau amlwg hefyd o ran manylder gyda memorandwm Rhif 3, yr ymdriniwyd â nhw ym memorandwm Rhif 4. Felly, am y rheswm hwnnw, yn ein hadroddiad ar femorandwm Rhif 4, a gyflwynwyd neithiwr, daethom i gasgliad a ystyrir, gobeithio, yn nodyn atgoffa parchus a thyner i'r Llywodraeth. Rydym wedi dweud o'r blaen fod darparu gwybodaeth amserol a chywir o fewn memoranda cydsyniad deddfwriaethol yn gwbl sylfaenol i alluogi'r Senedd a'i phwyllgorau i graffu ar Lywodraeth Cymru a'i dwyn i gyfrif am ei defnydd o Filiau'r DU i wneud darpariaeth ddeddfwriaethol mewn maes datganoledig yn benodol.
Felly, cyn troi at sylwedd y darpariaethau sy'n destun cydsyniad, a gaf i ddim ond dweud, Gweinidog, rydym ni'n croesawu'n fawr y tabl a gynhwysir, yn llythyr y Gweinidog atom ar 7 Ionawr, sy'n nodi rhifo'r cymalau yn y Bil fel y'u cyflwynwyd ac yna fel y'u diwygiwyd? Gwelsom fod hyn yn ddefnyddiol iawn yn wir, fel y mae yn aml, oherwydd y cymhlethdod, y rhifau cymalau anodd eu dilyn wrth iddynt newid, wrth i Fil basio rhwng dau Dŷ Senedd y DU. Nawr, gan wybod bod Gweinidogion eraill yn gwrando'n frwd ar y sylwadau hyn, ac yn wir mae'r Cwnsler Cyffredinol, sydd yma heddiw, hefyd yn cymryd diddordeb brwd yn hyn hefyd, dim ond gobeithio y gall hyn ddod yn rhan reolaidd o femoranda atodol a gyflwynwyd gerbron y Senedd o ganlyniad i welliannau i Filiau'r DU. Byddai'n help mawr, felly diolch am hynny.
Nawr, gan droi at y ddau gynnig sydd ger ein bron, cytunwn fod angen cydsyniad y Senedd ar gyfer y darpariaethau y cyfeirir atynt yng nghynnig 1, ac eithrio cymal 61 sy'n ymwneud â throsedd cyfraith gyffredin niwsans cyhoeddus. Ein barn ni fel pwyllgor, yn seiliedig ar ein cyngor cyfreithiol, yw nad oes angen cydsyniad y Senedd, gan ein bod o'r farn bod y ddarpariaeth y tu allan i'r prawf pwrpas datganoledig yn Rheol Sefydlog 29.1. Y rheswm am hyn yw mai prif ddiben y ddarpariaeth yw cynnal trefn gyhoeddus a lleihau aflonyddwch i aelodau'r cyhoedd yn y cyffiniau, ac mae trefn gyhoeddus yn fater a gadwyd yn ôl o dan Atodlen 7A i Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006.
Gan droi at gynnig Rhif 2, mewn perthynas â chymal 47 ynghylch difrod troseddol i gofebion a'r dull treialu, cytunwn fod angen cydsyniad y Senedd. Mae cymalau 56 a 57 o'r Bil yn diwygio adrannau o Ddeddf Trefn Gyhoeddus 1986 drwy ehangu'r amgylchiadau lle mae gan swyddogion yr heddlu'r pŵer i osod amodau ar orymdeithiau a chynulliadau cyhoeddus. Mae cymal 62 hefyd yn diwygio Deddf 1986 ac yn ymwneud â gosod amodau mewn perthynas â phrotestiadau un person. Mae'r rhain yn feysydd sydd, mewn cyd-destun polisi, yn ddadleuol iawn, ond ein cylch gwaith fel pwyllgor yw troi at eu priodoldeb cyfreithiol technegol. Ein barn ni yw nad oes angen cydsyniad y Senedd ar gyfer y cymalau hyn, gan ein bod unwaith eto o'r farn bod y darpariaethau y tu allan i'r prawf diben datganoledig yn Rheol Sefydlog 29.1. Er bod y darpariaethau'n ymwneud â rheoli lefelau sŵn gormodol, prif ddiben y darpariaethau yw cynnal trefn gyhoeddus a lleihau aflonyddwch i aelodau'r cyhoedd yn y cyffiniau, ac fel y nodais, mater a gadwyd yn ôl yw trefn gyhoeddus o dan Atodlen 7A i Ddeddf 2006. Mae cymalau 63 i 65 yn ymwneud â gwersylloedd diawdurdod. Nid ydym o'r farn bod angen cydsyniad y Senedd ar gyfer y cymalau hyn chwaith, oherwydd unwaith eto diben y darpariaethau hyn, waeth beth fo'r materion polisi, yw cynnal trefn gyhoeddus. Yn ein hisel swyddogaeth fel craffwyr cyfansoddiadol a chyfreithiol, mae gwahaniaeth barn cwrtais ond cyson rhyngom ni ar y mater hwn.
Nawr, yn olaf, gwnaeth ein hadroddiad ar femorandwm Rhif 4 ddau argymhelliad. Roedd y cyntaf yn gofyn am eglurhad ar wybodaeth a gynhwysir ym memorandwm Rhif 3 yn ymwneud â nifer y gwelliannau y mae angen caniatâd arnynt. Rydym yn ddiolchgar am ymateb y Gweinidog i'r pwynt yma. Diolch. A sylwaf fod camgymeriad wedi digwydd wrth ddrafftio memorandwm Rhif 3, a ddylai fod wedi cyfeirio at 18 cymal sy'n gofyn am gydsyniad y Senedd yn hytrach na'r 15 a nodwyd.
Roedd ein hail argymhelliad yn ymwneud â goblygiadau ariannol y Bil. Mae'r memorandwm cyntaf a memorandwm Rhif 2 yn nodi nad oes unrhyw oblygiadau ariannol i Gymru mewn perthynas â'r Bil. Fodd bynnag, mae memorandwm Rhif 3 a memorandwm Rhif 4 yn nodi
'y gall fod goblygiadau ariannol ond ni fydd hyn yn glir hyd nes y gweithredir y mesurau yn y Bil'.
Felly, fe wnaethom ofyn, fel pwyllgor, i'r Gweinidog egluro pam mae'r sefyllfa o ran goblygiadau ariannol wedi newid ac, er mwyn y Senedd eto, dywedaf ar goedd ein bod yn ddiolchgar am ymateb y Gweinidog ar y pwynt hwn. Sylwaf y dylai'r wybodaeth ynglŷn â'r ffaith y gallai fod 'goblygiadau ariannol' fod wedi'i chynnwys ym mhob un o'r memoranda a gyflwynwyd mewn perthynas â'r Bil.
A dyna natur gyflawn ein sylwadau mewn perthynas â hyn, Llywydd. Diolch yn fawr iawn.
Though we'll be voting in favour of both these legislative consent motions on the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill, we're aware of the sensitivities involved. In so doing, we acknowledge the statement in the Legislation, Justice and Constitution Committee's memorandum No. 2 report on this Bill that the Welsh Government has said that it is now satisfied that the Bill provides appropriate protection and safeguards in terms of the interaction with devolved Welsh authorities and other devolved issues. We also acknowledge the statement in the committee's memorandum No. 3 and 4 report on this Bill that the committee did not agree with the Welsh Government that the Senedd's consent was required for a number of identified clauses because, in their view, they fall outside the devolved purpose test set out in Standing Orders.
In their briefing for this Bill, the Equality and Human Rights Commission supports the UK Government's commitment to tackle serious crime and promote a fair justice system, and are pleased to see measures in the Bill aimed at reducing the increased use of custodial remand for children as well as measures to promote open justice and provide for the presence of a sign language interpreter during jury deliberations. However, they identified four areas of concern regarding equality and human rights: live links in criminal proceedings; protest and public order; unauthorised encampments; and extraction of digital information from mobile devices.
The North Wales Regional Equality Network has raised concern that this legislation will discriminate against Gypsies, Roma and Travellers, protected by the Equality Act 2010, whilst also urging the Welsh Government to ensure that local authorities meet their statutory duty to provide sufficient residential sites, quality transit sites and stopping places, or to impose penalties on local authorities where statutory duties are not met. Similarly, constituents have written stating that this proposed legislation will lead to our Gypsy and Traveller communities being criminalised on the one hand whilst being doubly penalised because Welsh local authorities have not yet met the requirements of the Housing (Wales) Act 2014 and built enough sites and provided a network of transit sites and stopping places. The onus is therefore on the Welsh Government to address this.
Unlike this Welsh Parliament, our Senedd, the UK Houses of Parliament have robust multilayered bicameral scrutiny processes, as evidenced by last night's series of votes in the House of Lords against measures in the Bill, which included measures that won't be sent back to the Commons and a vote in favour of an amendment led by Conservative peer Baroness Newlove, referred to by the Minister—the Baroness being the former Victims Commissioner for England and Wales—to make misogyny a hate crime in England and Wales. We must therefore trust our colleagues in the UK Parliament to do their job, just as we expect to be trusted to do ours.
Er y byddwn yn pleidleisio o blaid y ddau gynnig cydsyniad deddfwriaethol hyn ar Fil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a Llysoedd, rydym yn ymwybodol o'r sensitifrwydd dan sylw. Wrth wneud hynny, rydym yn cydnabod y datganiad yn adroddiad Rhif 2 y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ar y Bil hwn bod Llywodraeth Cymru wedi dweud ei bod bellach yn fodlon bod y Bil yn darparu amddiffyniad a mesurau diogelu priodol o ran y rhyngweithio ag awdurdodau datganoledig Cymru a materion datganoledig eraill. Rydym hefyd yn cydnabod y datganiad yn adroddiad memorandwm Rhif 3 a 4 y pwyllgor ar y Bil hwn nad oedd y pwyllgor yn cytuno â Llywodraeth Cymru bod angen cydsyniad y Senedd ar gyfer nifer o gymalau a nodwyd oherwydd, yn eu barn nhw, maen nhw y tu allan i'r prawf diben datganoledig a nodir yn y Rheolau Sefydlog.
Yn eu sesiwn friffio ar gyfer y Bil hwn, mae'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn cefnogi ymrwymiad Llywodraeth y DU i fynd i'r afael â throseddau difrifol a hyrwyddo system cyfiawnder teg, ac yn falch o weld mesurau yn y Bil sydd â'r nod o leihau'r defnydd cynyddol o gadw plant yn y ddalfa yn ogystal â mesurau i hyrwyddo cyfiawnder agored a darparu ar gyfer presenoldeb cyfieithydd iaith arwyddion yn ystod trafodaethau rheithgor. Fodd bynnag, nodwyd pedwar maes sy'n peri pryder ynghylch cydraddoldeb a hawliau dynol: cysylltiadau byw mewn achosion troseddol; protest a threfn gyhoeddus; gwersylloedd diawdurdod; a thynnu gwybodaeth ddigidol o ddyfeisiau symudol.
Mae Rhwydwaith Cydraddoldeb Rhanbarthol Gogledd Cymru wedi mynegi pryder y bydd y ddeddfwriaeth hon yn gwahaniaethu yn erbyn Sipsiwn, Roma a Theithwyr, a ddiogelir gan Ddeddf Cydraddoldeb 2010, tra hefyd yn annog Llywodraeth Cymru i sicrhau bod awdurdodau lleol yn cyflawni eu dyletswydd statudol i ddarparu safleoedd preswyl digonol, safleoedd teithio o ansawdd a mannau aros, neu i gosbi awdurdodau lleol lle na chyrhaeddir dyletswyddau statudol. Yn yr un modd, mae etholwyr wedi ysgrifennu yn datgan y bydd y ddeddfwriaeth arfaethedig hon yn arwain at droi ein cymunedau Sipsiwn a Theithwyr yn droseddwyr ar y naill law gan eu cosbi ddwywaith am nad yw awdurdodau lleol Cymru wedi bodloni gofynion Deddf Tai (Cymru) 2014 eto ac wedi adeiladu digon o safleoedd ac wedi darparu rhwydwaith o safleoedd teithio a mannau aros. Mae'r cyfrifoldeb felly ar Lywodraeth Cymru i fynd i'r afael â hyn.
Yn wahanol i'r Senedd hon yng Nghymru, ein Senedd ni, mae gan Senedd y DU brosesau craffu deuaidd aml-haenog cadarn, fel y gwelwyd yn y gyfres o bleidleisiau neithiwr yn Nhŷ'r Arglwyddi yn erbyn mesurau yn y Bil, a oedd yn cynnwys mesurau na fyddant yn cael eu hanfon yn ôl i Dŷ'r Cyffredin a phleidlais o blaid gwelliant dan arweiniad y Farwnes Newlove, aelod Ceidwadol, y cyfeiriwyd ati gan y Gweinidog—y Farwnes yw cyn Gomisiynydd Dioddefwyr Cymru a Lloegr—i wneud casineb yn erbyn merched yn drosedd casineb yng Nghymru a Lloegr. Felly, rhaid inni ymddiried yn ein cyd-aelodau yn Senedd y DU i wneud eu gwaith, yn union fel y disgwyliwn i bobl ymddiried ynom ni i wneud ein gwaith ni.
The dangerous extremism of the present Tory Westminster Government is evident when it prompts the House of Lords to act with the determination it showed last night, sitting into the early hours defeating clause after clause of what were dubbed oppressive and outrageous Government proposals, which threaten to undermine basic civil liberties and fundamental rights. Llywydd, we must send an equally powerful message from this place that we will have no part in the passage of a Bill containing draconian measures that are, in many cases, racist, authoritarian and disproportionate, undermining as they do the very cohesion of our society and the values that we hold dear, upon which our democracy rests.
Mae eithafiaeth beryglus Llywodraeth bresennol y Torïaid yn San Steffan yn amlwg pan fydd yn annog Tŷ'r Arglwyddi i weithredu gyda'r penderfyniad a ddangosodd neithiwr, yn trafod hyd oriau mân y bore gan drechu cymal ar ôl cymal o'r hyn a ystyriwyd yn gynigion gormesol a chywilyddus y Llywodraeth, sy'n bygwth tanseilio hawliau sifil cyffredinol a hawliau sylfaenol. Llywydd, mae'n rhaid inni anfon neges yr un mor rymus o'r fan yma na fydd gennym ni unrhyw ran yn hynt Bil sy'n cynnwys mesurau didostur sydd, mewn llawer o achosion, yn hiliol, yn awdurdodol ac yn anghymesur, gan danseilio cydlyniant ein cymdeithas a'r gwerthoedd sy'n annwyl i ni, y mae ein democratiaeth yn dibynnu arnynt.
Am gynnig 1, mae Plaid Cymru unwaith eto am nodi ar y cofnod ein safbwynt mai Senedd Cymru ddylai ddeddfu mewn meysydd polisïau datganoledig, yn enwedig yn wyneb awydd digynsail Llywodraeth San Steffan i danseilio ein hawdurdod datganoledig, ein hunaniaeth fel cenedl, a'n hawl democrataidd i benderfynu yr hyn sydd o fudd i'n cymunedau ein hunain. Ni ddylwn gydsynio i hynny ar unrhyw achlysur. Ac o ran y Bil gwarthus hwn, rhaid inni wneud popeth posib i'w atal wrth iddo ddychwelyd i Dŷ'r Cyffredin.
Mae'n anwybyddu pwerau datganoledig, bydd yn ymyrryd yn ddifrifol ar bolisïau a gwasanaethau yng Nghymru, ac efallai'n creu costau ychwanegol mewn meysydd sydd wedi'u datganoli, fel addysg carcharorion, gwasanaethau iechyd meddwl, mesurau i daclo camddefnydd cyffuriau, a fframwaith Llywodraeth Cymru i geisio gostwng nifer y rhai sy'n ymuno â'r system cyfiawnder troseddol. Rydym ni felly yn gwrthwynebu y ddau gynnig sydd ger ein bron, ond hoffwn fanylu ar ein gwrthwynebiad penodol i rai o'r cymalau yng nghynnig 2.
Fel nifer ohonoch chi, rwyf wedi mynychu gorymdeithiau yn galw am hawliau cyfartal, neu am newid i'r drefn, ac fel nifer ohonoch chi, rwy'n cofio bod yn rhan o'r protestiadau oedd yn galw am ddemocratiaeth i Gymru a sefydlu Senedd i Gymru. Mae'n draddodiad ac yn hawl sy'n atseinio drwy ein hanes, ac mae nifer a erlynwyd yn y gorffennol am eu rhan mewn ymgyrchoedd bellach yn cael eu clodfori fel penseiri ein hawliau a'n sefydliadau. Ac fel nifer ohonoch, rwy'n gwybod fy hanes, ac yn deall grym symbolaidd a dylanwad ymarferol protest yn y broses o greu cyfiawnder cymdeithasol a newid democrataidd yng Nghymru, Prydain a'r byd.
Roedd hi'n ddiwrnod Dr Martin Luther King ddoe. Ystyriwch am eiliad hanes heb Selma, heb y march on Washington. Ni allwn glodfori Dr King neu Nelson Mandela, neu'r syffrajéts, a chaniatáu mesurau a fyddai'n mygu hawl ein pobl ein hunain i alw am newid. Mae ymgais y Bil i dawelu yn llythrennol llais gwrthwynebiad nid yn unig yn groes i'n hawliau dynol sylfaenol, ond hefyd yn gam tuag at awtocratiaeth.
In terms of the first motion, Plaid Cymru once again wants to put on record our stance that it's the Welsh Parliament that should legislate in devolved policy areas, particularly in the face of the unprecedented desire of the Westminster Government to undermine our devolved authority, our identity as a nation, and our democratic right to decide what benefits our own communities. We should not consent to that on any occasion. And, in terms of this appalling Bill, we must do everything possible to prevent it going forward as it returns to the House of Commons.
It ignores devolved powers, it will significantly impact on policies and services in Wales, and may lead to additional costs in devolved areas, such as education for prisoners, mental health services, measures to tackle drug misuse, and the Welsh Government's framework to reduce the number of those who become involved with the criminal justice system. We therefore oppose both LCMs before us today, but I want to go into some specifics on our objection to some of the clauses in the second motion.
Like many of you, I've attended marches calling for equal rights, or for changes to the system, and like many of you, I remember being part of the protests that called for democracy for Wales and the establishment of a parliament for Wales. It is a tradition that echoes throughout our history, and many prosecuted in the past for their parts in campaigns are now lauded as the architects of our rights and our institutions. And like many of you, I know my history, and I understand the symbolic power and the influence of protests in the process of providing social justice and democratic change in Wales, Britain and the world.
It was Dr Martin Luther King day yesterday. Consider for a moment history without Selma, without the march on Washington. We can't praise Nelson Mandela, Dr King or the suffragettes and allow measures that would actually destroy the rights of our own people to demand change. The attempt of the Bill to literally silence the voice of opposition is not only contrary to our fundamental human rights, but is also a step towards autocracy.
I want to turn now to the way Part 4 of the Bill deliberately targets Roma, Gypsy and Traveller people. There is a provision in the Bill that turns trespass from a civil into a criminal offence, allowing the police to arrest Gypsy, Roma and Traveller people and confiscate their homes, their vehicles, if they stop in places that have not been designated for them. Given that authorised sites and stopping places cannot accommodate the Gypsy, Roma and Traveller people who need them, this is a despicable act and a despicable attack on a vulnerable minority. With their homes seized and their parents arrested, Gypsy, Roma and Traveller children are likely to be taken into care. A coalition of representatives and advocates from and allied with Gypsy, Roma and Traveller communities in Wales have stated that the Bill represents one of the most serious threats to civil liberties in recent history, granting sweeping new powers to undermine the Gypsy and Traveller nomadic way of life.
I ask that we listen to these voices. It is our duty as representatives of the people of Wales to do so. This will not only undermine existing Welsh legislation and policy; it is also not supported by the majority of the police. The National Police Chiefs' Council and the Association of Police and Crime Commissioners have said that the lack of sufficient and appropriate accommodation for Gypsies and Travellers remains the main cause of incidents of unauthorised encampment and unauthorised development by these groups. The measures in this Bill fail to deal with that primary issue, namely the lack of appropriate residential transit and residential sites. As we heard from Mark Isherwood, more can and should be done to ensure Welsh local authorities meet their statutory duty to provide sufficient sites and stopping places, rather than criminalise nomadic families in Wales, who are being placed in an impossible position.
Fe hoffwn i droi'n awr at y ffordd y mae Rhan 4 o'r Bil yn targedu pobl Roma, Sipsiwn a Theithwyr yn fwriadol. Mae darpariaeth yn y Bil sy'n troi tresmasu o fod yn drosedd sifil i fod yn drosedd, gan ganiatáu i'r heddlu arestio pobl Sipsiwn, Roma a Theithwyr ac atafaelu eu cartrefi, eu cerbydau, os ydynt yn stopio mewn mannau nad ydynt wedi'u dynodi ar eu cyfer. O ystyried na all safleoedd awdurdodedig a mannau aros letya'r bobl Sipsiwn, Roma a Theithwyr sydd eu hangen, mae hon yn weithred ffiaidd ac yn ymosodiad ffiaidd ar leiafrif sy'n agored i niwed. Gyda'u cartrefi wedi'u hatafaelu a'u rhieni'n cael eu harestio, mae plant Sipsiwn, Roma a Theithwyr yn debygol o gael eu cymryd i ofal. Mae clymblaid o gynrychiolwyr ac eiriolwyr o gymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr yng Nghymru ac sy'n gysylltiedig â nhw wedi datgan bod y Bil yn cynrychioli un o'r bygythiadau mwyaf difrifol i hawliau sifil yn hanes diweddar, gan roi pwerau newydd ysgubol i danseilio ffordd nomadaidd o fyw Sipsiwn a Theithwyr.
Gofynnaf inni wrando ar y lleisiau hyn. Ein dyletswydd ni fel cynrychiolwyr pobl Cymru yw gwneud hynny. Bydd hyn nid yn unig yn tanseilio deddfwriaeth a pholisi presennol Cymru; nid yw'n cael ei gefnogi gan y rhan fwyaf o'r heddlu chwaith. Mae Cyngor Cenedlaethol Penaethiaid yr Heddlu a Chymdeithas y Comisiynwyr Heddlu a Throseddu wedi dweud mai'r diffyg llety digonol a phriodol i Sipsiwn a Theithwyr yw prif achos achosion o wersylla anawdurdodedig a datblygiad anawdurdodedig gan y grwpiau hyn. Nid yw'r mesurau yn y Bil hwn yn ymdrin â'r prif fater hwnnw, sef diffyg safleoedd teithio a phreswyl priodol. Fel y clywsom gan Mark Isherwood, gellir a dylid gwneud mwy i sicrhau bod awdurdodau lleol Cymru yn cyflawni eu dyletswydd statudol i ddarparu safleoedd a mannau aros digonol, yn hytrach na throi teuluoedd nomadaidd yng Nghymru yn droseddwyr, sy'n cael eu rhoi mewn sefyllfa amhosib.
Gallwn fynd ymlaen i fanylu ar ein gwrthwynebiad i nifer o gymalau eraill y Bil maith hwn, sy'n mynd i effeithio'n andwyol ac yn anghymesur ar leiafrifoedd, ar fenywod, ar blant, ar ein hawliau sifil, ac a fydd yn sicr o waethygu'r anghydraddoldebau presennol yn ein system cyfiawnder troseddol. Ond fe wnaf i gloi drwy ddatgan bod y Bil yn enghraifft arall o pam mae angen i ni ddatganoli cyfiawnder i Gymru. Mae datganoli pwerau dros gyfiawnder yn hanfodol er mwyn darparu system gyfiawnder decach, mwy dyngarol a mwy atebol, a fydd ag anghenion, gwerthoedd a budd pobl Cymru wrth ei chalon. Diolch.
I could go on to detail our objection to many other clauses contained within this lengthy Bill, which will have a detrimental and disproportionate impact on minorities, women, children, our civil rights, and which will certainly worsen the inequalities in our justice system. But I will conclude by stating that the Bill is another example of why we need to devolve justice to Wales. Devolving powers for justice is crucial if we are to provide a justice system that is fairer and more accountable, which will have the needs, values and the interests of the people of Wales at its very core. Thank you.
I very much agree with the final point that Sioned Williams just made there. Mark Isherwood is wrong when he talks about the bicameral nature of the UK Parliament. It is, of course, bicameral in its nature, but it isn't in terms of legislating, when a vast array of amendments are made after the House of Commons has already considered the Bill. That is an abuse of process, and the only reason that MPs will have a vote on some of these clauses now is because the Lords rejected them last night. That is not bicameralism at its best, it's Executive abuse at its worst, and I think we should be absolutely clear about that.
This is a bad Bill. I recognise the points the Minister has made, and I will vote for the first motion on this matter this evening, because there are good things in any piece of legislation. But it's bad law—it's bad in principle, it's bad in practice, it's bad in process, it's bad in politics, and it's bad in philosophical terms. This is not what we should be about. And from a Conservative Government, let me say, this is the most unconservative piece of legislation that I can remember.
We have heard, Presiding Officer—and you've been exceptionally patient over the last few months in listening to them—Conservative Member after Conservative Member screaming about the imposition of restrictions, sometimes quite minor in nature, other times more intrusive, put in place on a temporary basis to protect public health. We've heard Conservative Member after Conservative Member come hear and speak about the imposition of these restrictions. And at a stroke, at midnight, without any debate in the elected Chamber, they want to remove fundamental human rights from everybody in this country, and they want to do that on a permanent basis, without any appeal, without any jurisdiction, and without any attempt to review that form of law making. It's wrong in process, it's wrong in principle, and it's wrong fundamentally. That's not how this country should be governed. This is an attack on our democratic right to protest against a Government policy with which we disagree.
I mentioned the Presiding Officer before; she and I have spent some time sitting on streets and roads together in the past. We created enormous inconvenience, and, I suggest, we were noisy. Protest is inconvenient, protest is noisy, and protest is democracy in action. And let me tell you, I've suffered the inconvenience of a night in the cells on a number of occasions as a consequence of me standing up against an autocratic Government, in my view. I have a right to do so, and I accept the consequences of that. You can't have a Parliament without protest, and you can't have politics without protest. Protest is as much a part of our political system as when we vote in a few minutes' time.
This law is wrong. It's wrong in practice and it's wrong in principle. It's an attack on our fundamental rights. It is not a British piece of legislation, it is not a Conservative piece of legislation. It is an attack on fundamental freedoms. I will vote for motion 1, before our whips get on the phone to me. But let me say this: I find myself with a very, very heavy heart on this matter. We should be united as politicians, united across political parties, saying that people's right to make our lives uncomfortable is more important than our right to keep people quiet, and to do so in the peace of midnight. That's no way to legislate. It's no way to make law and it's not the law that we should be making.
Rwy'n cytuno yn llwyr â'r sylw olaf y mae Sioned Williams newydd ei wneud yn y fan yna. Mae Mark Isherwood yn anghywir pan yw'n sôn am natur ddeuaidd Senedd y DU. Wrth gwrs, mae'n ddeuaidd o ran ei natur, ond nid yw o ran deddfu, pan wneir amrywiaeth eang o welliannau ar ôl i Dŷ'r Cyffredin eisoes ystyried y Bil. Mae hynny'n gam-drin proses, a'r unig reswm y bydd Aelodau Seneddol yn cael pleidlais ar rai o'r cymalau hyn yn awr yw oherwydd i'r Arglwyddi eu gwrthod neithiwr. Nid rhannu deddfwrfa yn ddwy siambr yw hynny ar ei orau, mae'n gam-drin Gweithredol ar ei waethaf, ac rwy'n credu y dylem ni fod yn gwbl glir am hynny.
Mae hwn yn Fil gwael. Rwy'n cydnabod y pwyntiau y mae'r Gweinidog wedi'u gwneud, a byddaf yn pleidleisio dros y cynnig cyntaf ar y mater hwn heno, oherwydd mae pethau da mewn unrhyw ddarn o ddeddfwriaeth. Ond mae'n gyfraith wael—mae'n ddrwg mewn egwyddor, mae'n ddrwg yn ymarferol, mae'n ddrwg mewn proses, mae'n ddrwg mewn gwleidyddiaeth, ac mae'n ddrwg mewn termau athronyddol. Ni ddylem ni fod yn ymdrin â hyn. A chan Lywodraeth Geidwadol, gadewch imi ddweud, dyma'r darn mwyaf angheidwadol o ddeddfwriaeth y gallaf ei chofio.
Rydym ni wedi clywed, Llywydd—ac rydych chi wedi bod yn eithriadol o amyneddgar dros y misoedd diwethaf wrth wrando arnynt—Aelod Ceidwadol ar ôl Aelod Ceidwadol yn sgrechian am osod cyfyngiadau, weithiau rhai eithaf bach eu natur, ar adegau eraill yn fwy ymwthiol, wedi'u rhoi ar waith dros dro i ddiogelu iechyd y cyhoedd. Rydym wedi clywed Aelod Ceidwadol ar ôl Aelod Ceidwadol yn dod yma i siarad am osod y cyfyngiadau hyn. Ac ar drawiad y cloc, am hanner nos, heb unrhyw ddadl yn y Siambr etholedig, mae arnyn nhw eisiau tynnu hawliau dynol sylfaenol oddi ar bawb yn y wlad hon, ac maen arnyn nhw eisiau gwneud hynny'n barhaol, heb unrhyw apêl, heb unrhyw awdurdodaeth, a heb unrhyw ymgais i adolygu'r math hwnnw o ddeddfu. Mae'n anghywir o ran proses, mae'n anghywir mewn egwyddor, ac mae'n anghywir yn y bôn. Nid dyna sut y dylid llywodraethu'r wlad hon. Mae hwn yn ymosodiad ar ein hawl ddemocrataidd i brotestio yn erbyn polisi Llywodraeth yr ydym yn anghytuno ag ef.
Soniais am y Llywydd o'r blaen; mae hi a minnau wedi treulio peth amser yn eistedd ar strydoedd a ffyrdd gyda'n gilydd yn y gorffennol. Roeddem yn creu anghyfleustra enfawr, ac, rwy'n awgrymu, roeddem ni'n swnllyd. Mae protest yn anghyfleus, mae protest yn swnllyd, ac mae protest yn ddemocratiaeth ar waith. A gadewch imi ddweud wrthych chi, rwyf wedi dioddef anghyfleustra noson yn y celloedd ar sawl achlysur o ganlyniad i'm safiad yn erbyn Llywodraeth awtocrataidd, yn fy marn i. Mae gennyf hawl i wneud hynny, ac rwy'n derbyn canlyniadau hynny. Allwch chi ddim cael Senedd heb brotest, ac ni allwch gael gwleidyddiaeth heb brotest. Mae protest yn gymaint rhan o'n system wleidyddol â phan fyddwn yn pleidleisio ymhen ychydig funudau.
Mae'r gyfraith hon yn anghywir. Mae'n anghywir yn ymarferol ac mae'n anghywir mewn egwyddor. Mae'n ymosodiad ar ein hawliau sylfaenol. Nid yw'n ddarn o ddeddfwriaeth Brydeinig, nid yw'n ddarn o ddeddfwriaeth Geidwadol. Mae'n ymosodiad ar ryddid sylfaenol. Byddaf yn pleidleisio dros gynnig 1, cyn i'n chwipiaid fy ffonio. Ond gadewch imi ddweud hyn: mae gen i galon drom iawn ar y mater hwn. Dylem fod yn unedig fel gwleidyddion, yn unedig ar draws pleidiau gwleidyddol, gan ddweud bod hawl pobl i wneud ein bywydau'n anghyfforddus yn bwysicach na'n hawl i gadw pobl yn dawel, ac i wneud hynny yn heddwch hanner nos. Nid yw hynny'n ffordd o ddeddfu. Nid yw'n ffordd o lunio deddfwriaeth ac nid dyna'r gyfraith y dylem ni fod yn ei gweithredu.
Breaking the law is an important part of protest, if the matter deserves it. And many of the people who break the law in the cause of social justice end up becoming prime ministers or presidents, so we need to think about that very carefully. I thank the Welsh Government for allowing the LCM to be split into two separate votes. I'm content to provide consent to some perfectly unremarkable proposals that safeguard communities.
Part 4, on the other hand, which affects the Gypsy and Traveller community is an abomination, because it sets out to make trespass with intent to reside a criminal offence, with the deliberate intent to discriminate against Gypsies, Roma and Travellers, ethnic groups who are or should be protected by the Equality Act 2010. Instead, the intention of Part 4 of the Bill is to persecute them for their way of life. As currently drafted, it would result in families with no legal place available to park their vehicles having their homes seized, depriving them of their bedding, their cooking facilities and the means to keep them warm, as well as their transport and their tools, which would prevent them from earning their living. I hope that Members of the Senedd will withhold consent for this disgraceful section of this police Bill, but I hold little hope that the current UK Government will pay any notice to these concerns. It is extremely likely that they will railroad these proposals through the House of Commons as part of their 'save big dog' campaign to deflect from their lying, rule-breaking practices.
It's also a wake-up call for the Welsh Government. Part 3 of the Housing (Wales) Act 2014 places a legal obligation and a statutory duty on local authorities in Wales to both assess need and provide residential and transit provision for Gypsy and Traveller communities in their area. I was involved in the scrutiny of this legislation, so I vividly recall the assurances from the then Minister, Carl Sargeant, that Part 3 of the Act would be made to stick. So, Minister, which local authorities provide sufficient residential sites, with access to schools, health and other public services, never mind sufficient stopping places, for the Gypsy, Traveller and Roma communities to be able to go about their way legally?
I believe that eight years after the 2014 housing Act, there are still three local authorities that are yet to provide any residential sites at all, and that has to change. The pathetic excuses we heard last year from the Member for the Vale of Clwyd, still a Denbighshire councillor, that there is nowhere in the whole of Denbighshire suitable either for stopping or for permanent Gypsy and Traveller sites—that's simply not credible. It's a disgraceful failure of leadership. And even if they have no sense of public duty, they perhaps might be inspired by the realisation that if Gypsies and Travellers become destitute, it will fall on local authorities to take their children into care with all the distress and costs that that will involve.
We know that the police are not keen to implement such a measure. Four in five police forces in Britain opposed these proposals in the consultation in 2018, saying that the current law is proportionate and sufficient to deal with unauthorised encampments that are causing a nuisance. They oppose the criminalisation of this community and so should we. No legal place to park is not the fault of the Gypsy, Traveller and Roma communities; it's the failure of local authorities—both local and national—to act. I want to know what action the Welsh Government will take against Welsh local authorities that continue to ignore their local obligations whilst we vote against this appalling measure.
Mae torri'r gyfraith yn rhan bwysig o brotest, os yw'r mater yn ei haeddu. Ac mae llawer o'r bobl sy'n torri'r gyfraith yn achos cyfiawnder cymdeithasol yn dod yn brif weinidogion neu lywyddion yn y pen draw, felly mae angen inni feddwl am hynny'n ofalus iawn. Diolch i Lywodraeth Cymru am ganiatáu i'r memorandwm gael ei rannu'n ddwy bleidlais ar wahân. Rwy'n fodlon cydsynio i rai cynigion cwbl ddi-nod sy'n diogelu cymunedau.
Mae Rhan 4, ar y llaw arall, sy'n effeithio ar y gymuned Sipsiwn a Theithwyr yn ffiaidd, oherwydd mae'n bwriadu gwneud tresmasu gyda'r bwriad o breswylio'n drosedd, gan fynd ati'n fwriadol i wahaniaethu yn erbyn Sipsiwn, Roma a Theithwyr, grwpiau ethnig sydd neu a ddylai gael eu diogelu gan Ddeddf Cydraddoldeb 2010. Yn hytrach, bwriad Rhan 4 o'r Bil yw eu herlyn am eu ffordd o fyw. Fel y'i drafftiwyd ar hyn o bryd, byddai'n golygu bod teuluoedd heb unrhyw le cyfreithiol ar gael i barcio eu cerbydau yn cael eu cartrefi wedi eu hatelfaelu, gan eu amddifadu o'u dillad gwely, eu cyfleusterau coginio a'r modd i'w cadw'n gynnes, yn ogystal â'u cludiant a'u hoffer, a fyddai'n eu hatal rhag ennill eu bywoliaeth. Rwy'n gobeithio na fydd Aelodau'r Senedd yn cydsynio i'r rhan warthus hon o'r Bil heddlu hwn, ond nid oes gennyf fawr o obaith y bydd Llywodraeth bresennol y DU yn gwrando o gwbl ar y pryderon hyn. Mae'n debygol iawn y byddant yn cyflwyno'r cynigion hyn drwy Dŷ'r Cyffredin fel rhan o'u hymgyrch 'achub ci mawr' i dynnu sylw o'u harferion celwyddog, afreolus.
Mae hefyd yn ysgytwad i Lywodraeth Cymru. Mae Rhan 3 o Ddeddf Tai (Cymru) 2014 yn gosod rhwymedigaeth gyfreithiol a dyletswydd statudol ar awdurdodau lleol yng Nghymru i asesu angen a darparu darpariaeth breswyl a theithio ar gyfer cymunedau Sipsiwn a Theithwyr yn eu hardal. Roeddwn yn ymwneud â chraffu ar y ddeddfwriaeth hon, felly cofiaf yn glir y sicrwydd gan y Gweinidog ar y pryd, Carl Sargeant, y gwneid Rhan 3 o'r Ddeddf yn rhywbeth parhaol. Felly, Gweinidog, pa awdurdodau lleol sy'n darparu digon o safleoedd preswyl, gyda mynediad i ysgolion, iechyd a gwasanaethau cyhoeddus eraill, heb sôn am ddigon o leoedd aros, er mwyn i gymunedau Sipsiwn, Teithwyr a Roma allu byw eu bywydau yn gyfreithlon?
Wyth mlynedd ar ôl Deddf tai 2014, rwy'n credu bod tri awdurdod lleol o hyd sydd eto i ddarparu unrhyw safleoedd preswyl o gwbl, ac mae'n rhaid i hynny newid. Yr esgusodion llipa a glywsom y llynedd gan yr Aelod dros Ddyffryn Clwyd, sy'n dal i fod yn gynghorydd yn sir Ddinbych, nad oes unman yn sir Ddinbych gyfan sy'n addas naill ai ar gyfer aros neu ar gyfer safleoedd Sipsiwn a Theithwyr parhaol—nid yw hynny'n gredadwy. Mae'n fethiant gwarthus o ran arweinyddiaeth. A hyd yn oed os nad oes ganddyn nhw unrhyw ymdeimlad o ddyletswydd gyhoeddus, efallai y byddan nhw'n cael eu hysbrydoli gan y sylweddoliad, os bydd Sipsiwn a Theithwyr yn mynd yn anghenus, lle'r awdurdodau lleol fydd gofalu am eu plant gyda'r holl ofid a chostau a ddaw yn sgil hynny.
Gwyddom nad yw'r heddlu'n awyddus i weithredu mesur o'r fath. Roedd pedwar o bob pum heddlu ym Mhrydain yn gwrthwynebu'r cynigion hyn yn yr ymgynghoriad yn 2018, gan ddweud bod y gyfraith bresennol yn gymesur ac yn ddigonol i ddelio â gwersylloedd diawdurdod sy'n achosi niwsans. Maen nhw'n gwrthwynebu troseddoli'r gymuned hon ac felly y dylem ninnau. Nid bai'r cymunedau Sipsiwn, Teithwyr a Roma yw nad oes unrhyw le cyfreithiol i barcio; methiant awdurdodau lleol—yn lleol ac yn genedlaethol—yw gweithredu. Hoffwn wybod sut fydd Llywodraeth Cymru yn gweithredu yn erbyn awdurdodau lleol Cymru sy'n parhau i anwybyddu eu rhwymedigaethau lleol wrth inni bleidleisio yn erbyn y mesur gwarthus hwn.
Diolch, Weinidog a diolch hefyd i Huw Irranca-Davies am ei waith a gwaith ei bwyllgor hefyd.
Thank you, Minister, and thank you too to Huw Irranca-Davies for his work and for his committee's work too.
This is a very short contribution, because I agree totally with the last two contributions. I particularly want to agree with the contribution from Alun Davies. This Bill is pernicious and undermines our right to protest. Vast swathes of the 300-page Bill are destructive and draconian and undermine laws designed to protect people who need safeguards, for example under the Mental Capacity Act 2005, the European convention on human rights, and the Public Order Act 1986. The right to peaceful assembly and protest is a fundamental human right and has always been a crucial part of our democratic society. Threatening to weaken people's ability to challenge the Government, any Government, is the act of dictators and despots, not of democrats. This Senedd was founded on the basis of transparency, accountability, equality and participation for everyone in society. This Bill strikes at the heart of those principles, and I believe that this Senedd should refuse consent for this dangerous Bill. Diolch.
Mae hwn yn gyfraniad byr iawn, oherwydd cytunaf yn llwyr â'r ddau gyfraniad diwethaf. Fe hoffwn gytuno'n arbennig â chyfraniad Alun Davies. Mae'r Bil hwn yn niweidiol ac yn tanseilio ein hawl i brotestio. Mae rhannau helaeth o'r Bil 300 tudalen yn ddinistriol ac yn ddidostur ac yn tanseilio cyfreithiau sydd wedi'u cynllunio i ddiogelu pobl y mae angen mesurau diogelu arnynt, er enghraifft o dan Ddeddf Galluedd Meddyliol 2005, y confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol, a Deddf Trefn Gyhoeddus 1986. Mae'r hawl i ymgynnull a phrotestio'n heddychlon yn hawl ddynol sylfaenol ac mae bob amser wedi bod yn rhan hanfodol o'n cymdeithas ddemocrataidd. Bygwth gwanhau gallu pobl i herio'r Llywodraeth, unrhyw Lywodraeth, yw gweithred unbeniaid a gormeswyr, nid democratiaid. Sefydlwyd y Senedd hon ar sail tryloywder, atebolrwydd, cydraddoldeb a chyfranogiad i bawb mewn cymdeithas. Mae'r Bil hwn wrth wraidd yr egwyddorion hynny, a chredaf y dylai'r Senedd hon wrthod cydsyniad ar gyfer y Bil peryglus hwn. Diolch.
Diolch yn fawr, Llywydd. I'd first of all like to thank the Minister for Social Justice very much for her approach to these matters, the work that she's done on this Bill, in terms of how it would affect Wales and communities within Wales, and separating out our consideration today into the two motions. I'd very much like to support the withholding of consent as far as motion 2 is concerned and for many of the reasons that we've already heard, Llywydd.
And as far as Part 4 is concerned, I would like, as Jenny Rathbone did, and as others have mentioned, to concentrate on the effect on Gypsy, Roma and Traveller communities in Wales, because it would be a very serious effect indeed. We already know that, over many years, the way of life of these people has been made difficult and eroded by creeping urbanisation, a lack of stopping places, and the lack of provision of necessary sites as, again, Jenny Rathbone referred to earlier. It is a test of a society and of a state and a country, I think, Llywydd, that we should not just tolerate but encourage and facilitate different ways of life. People have a right to live differently, different to the majority, different to the norm. That should be respected and understood and facilitated. And that isn't the case in Wales at the moment, and we know we have some work to do to put our own house in order in terms of provision of sites, with Welsh Government working with local authorities.
But we also know that this legislation, as proposed, would make that situation far worse. It would criminalise Gypsy, Roma and Traveller people when they stop somewhere without a legal alternative to use in that locality, and it would allow local authorities to seize their homes and seize vehicles. So, that would prevent families living as they live at the moment and having a roof over their head at a particular time, and it would prevent them having the means to pursue their living at a particular time. And already these families suffer considerable disadvantage in terms of the provision of public services, in economic and social terms, and that would be made much worse by these draconian measures, which, in an instant, would allow the confiscation of homes and means to pursue a living.
It really, really is a very serious set of consequences that would follow if this legislation is allowed to take effect in Wales. And it would go against the grain of Welsh Government policy over many years and legislation that we've enacted here in Wales through the Assembly and Senedd. And even though there are shortcomings, as I've already said, in terms of provision of sites, we do know the Welsh Government is very committed to working with local authorities to remedy those shortcomings, and that, again, would be made much more difficult if these enactments were to take place in Wales. So, I very much support the stance of the Minister and those who have similarly opposed motion 2 in this debate today, Llywydd, and I hope that Members will vote accordingly.
Diolch yn fawr, Llywydd. Hoffwn ddiolch yn gyntaf i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol am ei hagwedd at y materion hyn, y gwaith y mae hi wedi'i wneud ar y Bil hwn, o ran sut y byddai'n effeithio ar Gymru a chymunedau yng Nghymru, ac yn gwahanu ein hystyriaeth heddiw i'r ddau gynnig. Hoffwn gefnogi atal cydsyniad o ran cynnig 2 ac am lawer o'r rhesymau yr ydym ni eisoes wedi'u clywed, Llywydd.
Ac o ran Rhan 4, hoffwn, fel y soniodd Jenny Rathbone, ac fel y mae eraill wedi sôn, ganolbwyntio ar yr effaith ar gymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr yng Nghymru, oherwydd byddai'n effaith ddifrifol iawn yn wir. Gwyddom eisoes fod ffordd o fyw'r bobl hyn, dros nifer o flynyddoedd, wedi'i gwneud yn anodd ac wedi'i herydu gan drefoli graddol, diffyg mannau aros, a diffyg darpariaeth safleoedd angenrheidiol fel y cyfeiriodd Jenny Rathbone ato'n gynharach, unwaith eto. Mae'n brawf o gymdeithas a gwladwriaeth a gwlad, rwy'n meddwl, Llywydd, na ddylem oddef ond annog a hwyluso gwahanol ffyrdd o fyw. Mae gan bobl hawl i fyw'n wahanol, yn wahanol i'r mwyafrif, yn wahanol i'r norm. Dylid parchu a deall hynny a'i hwyluso. Ac nid yw hynny'n wir yng Nghymru ar hyn o bryd, a gwyddom fod gennym ni rywfaint o waith i'w wneud i roi trefn ar ein tŷ ein hunain o ran darparu safleoedd, gyda Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol.
Ond gwyddom hefyd y byddai'r ddeddfwriaeth hon, fel y'i cynigiwyd, yn gwneud y sefyllfa honno'n llawer gwaeth. Byddai'n troi pobl Sipsiwn, Roma a Theithwyr yn droseddwyr pan fyddan nhw'n stopio yn rhywle heb ddewis cyfreithiol arall i'w defnyddio yn yr ardal honno, a byddai'n caniatáu i awdurdodau lleol atafaelu eu cartrefi ac atafaelu cerbydau. Felly, byddai hynny'n atal teuluoedd rhag byw fel y maen nhw'n byw ar hyn o bryd a chael to uwch eu pen ar adeg benodol, a byddai'n eu hatal rhag cael y modd i arfer eu bywoliaeth ar adeg benodol. Ac eisoes mae'r teuluoedd hyn yn dioddef cryn anfantais o ran darpariaeth gwasanaethau cyhoeddus, yn economaidd ac yn gymdeithasol, a byddai hynny'n cael ei wneud yn llawer gwaeth gan y mesurau didostur hyn, a fyddai, ar amrantiad, yn caniatáu atafaelu cartrefi a'r modd o ennill bywoliaeth.
Mewn gwirionedd, byddai cyfres ddifrifol iawn o ganlyniadau yn dilyn os caniateir i'r ddeddfwriaeth hon ddod i rym yng Nghymru. A byddai'n mynd yn groes i bolisi Llywodraeth Cymru dros flynyddoedd lawer a deddfwriaeth yr ydym ni wedi'i deddfu yma yng Nghymru drwy'r Cynulliad a'r Senedd. Ac er bod diffygion, fel y dywedais i eisoes, o ran darparu safleoedd, gwyddom fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo'n fawr i weithio gydag awdurdodau lleol i unioni'r diffygion hynny, ac y byddai hynny, unwaith eto, yn cael ei wneud yn llawer anoddach pe bai'r deddfiadau hyn yn dod i rym yng Nghymru. Felly, rwy'n llwyr gefnogi safbwynt y Gweinidog a'r rhai sydd wedi gwrthwynebu cynnig 2 yn y ddadl hon heddiw, Llywydd, a gobeithiaf y bydd yr Aelodau'n pleidleisio yn unol â hynny.
Y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl nawr—Jane Hutt.
The Minister for Social Justice to reply to the debate—Jane Hutt.
Diolch, Llywydd, and can I thank all Members for their very powerful contributions to this debate? Can I start, though, by thanking the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee for your reports and your members' consideration of this complex piece of legislation, and your contribution this afternoon? I have, as the Chair has said—Huw Irranca-Davies—responded to concerns raised in Huw Irranca-Davies's opening remarks, and I'm grateful for recognition of not only the complexity of the Bill, but also the ways in which we have perhaps helpfully responded, for example with the table presented on 7 January. It's useful to learn from the encouragement and the response of the LJCC on these very complex matters.
Diolch, Llywydd, ac a gaf i ddiolch i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau grymus iawn i'r ddadl hon? A gaf i ddechrau, serch hynny, drwy ddiolch i Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eich adroddiadau ac ystyriaeth eich aelodau o'r darn cymhleth hwn o ddeddfwriaeth, a'ch cyfraniad y prynhawn yma? Rydw i, fel y dywedodd y Cadeirydd—Huw Irranca-Davies—wedi ymateb i bryderon a godwyd yn sylwadau agoriadol Huw Irranca-Davies, ac rwy'n ddiolchgar am gydnabod nid yn unig gymhlethdod y Bil, ond hefyd y ffyrdd yr ydym ni efallai wedi ymateb mewn modd fydd o gymorth, er enghraifft gyda'r tabl a gyflwynwyd ar 7 Ionawr. Mae'n ddefnyddiol dysgu o anogaeth ac ymateb y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ar y materion cymhleth iawn hyn.
But today we are considering those clauses that have been assessed by the Welsh Government as impacting upon devolved matters, and it is an impact on devolved matters that are, we believe, within the competence of the Senedd. We do recognise that with many of them, the majority of these clauses, I am recommending that the Senedd gives consent, as they align with our priorities, and that's the issue in terms of the impact on devolution, making a positive difference to the lives of people in Wales. But I've also been very clear today, Llywydd, that there are parts of the Bill that are within competence that are insidious, and which impact negatively on the rights of people. To hear from Members today has been important to recognise and endorse the stance that I've taken.
So, I very much welcome the defeat of the clauses relating to limiting protest in the House of Lords yesterday, and I thank Sioned Williams for your powerful contributions on this point. I'll continue to make the point to the UK Government that the measures they're proposing in relation to protest cannot and should not be tolerated. As Members have said today, we must allow people the right to voice their views in peaceful protest in a law-abiding way. As also Members have said today, we, so many of us, have seen that as the lifeblood of our politics, of our voices, and the way in which we can enable people to express that is key to the lifeblood of our democracy, as we see on our Senedd steps, as we see in the processions, the protests, the marches, which we know are about the strength of views that we then want to respond to.
But also I would say 'thank you' again to Jenny Rathbone, Jane Dodds, to Sioned Williams and to John Griffiths about the views, the points you've made, about the ways in which the Government is trying to, as I said, adopt the sledgehammer approach to unauthorised encampments. We fundamentally oppose the criminalisation of the Gypsy/Traveller/Roma communities. As Jenny Rathbone has said, it counters every facet of our 'Travelling Ahead' strategy, and I do thank you, Jenny, of course, as chair of the cross-party group on Gypsy, Traveller and Roma communities. This is about how Welsh Government and local authorities must implement and deliver the Act, and it is, of course, in the Housing Act 1985 a legal duty to assess need, both residential and transient. I know that there is good practice across Wales amongst our local authorities, and it's that good practice that has to be delivered in every community for our Traveller/Gypsy/Roma communities. So, thank you again for giving me the opportunity to express that.
I would also like to thank Alun Davies for his contribution today. You have again, Alun, exposed the deep flaws of this legislation. Jane Dodds calls it 'pernicious'. That is why the Government lost 14 votes in the House of Lords on the detail of this Bill, adding to five previous defeats in earlier debates, and they were defeated last night by 261 to 166 votes.
So, it's complex legislation. We've dealt with it in a particular way this afternoon. I hope you will now support motion No. 1, containing clauses I do recommend consent is given to, and I urge you to reject motion No. 2, which contains the clauses I recommend consent is withheld from. And I do urge the Welsh Conservatives to join us in withholding consent, particularly recognising the comments that Mark Isherwood has made about the adverse impact that this particular clause 4 could have in relation to our Gypsy/Traveller/Roma communities here in Wales. Diolch yn fawr, Llywydd.
Ond heddiw rydym yn ystyried y cymalau hynny sydd wedi'u hasesu gan Lywodraeth Cymru fel rhai sy'n effeithio ar faterion datganoledig, ac mae'n effaith ar faterion datganoledig sydd, yn ein barn ni, o fewn cymhwysedd y Senedd. Rydym yn cydnabod, gyda llawer ohonyn nhw, y rhan fwyaf o'r cymalau hyn, fy mod yn argymell bod y Senedd yn cydsynio, gan eu bod yn cyd-fynd â'n blaenoriaethau, a dyna'r mater o ran yr effaith ar ddatganoli, gan wneud gwahaniaeth cadarnhaol i fywydau pobl yng Nghymru. Ond rwyf hefyd wedi bod yn glir iawn heddiw, Llywydd, fod rhannau o'r Bil sydd o fewn cymhwysedd sy'n llechwraidd, ac sy'n effeithio'n negyddol ar hawliau pobl. Mae clywed gan Aelodau heddiw wedi bod yn bwysig cydnabod a chymeradwyo'r safbwynt yr wyf wedi'i arddel.
Felly, croesawaf yn fawr drechu'r cymalau sy'n ymwneud â chyfyngu ar brotest yn Nhŷ'r Arglwyddi ddoe, ac rwy'n diolch i Sioned Williams am eich cyfraniadau grymus i'r perwyl hwnnw. Byddaf yn parhau i bwysleisio i Lywodraeth y DU na ellir ac na ddylid goddef y mesurau y maent yn eu cynnig mewn perthynas â phrotest. Fel y mae Aelodau wedi dweud heddiw, rhaid inni roi'r hawl i bobl leisio eu barn mewn protest heddychlon mewn ffordd sy'n cadw at y gyfraith. Fel y mae Aelodau hefyd wedi dweud heddiw, rydym ni, cymaint ohonom ni, wedi gweld hynny fel bywyd ein gwleidyddiaeth, o'n lleisiau, a'r ffordd y gallwn alluogi pobl i fynegi hynny sy'n allweddol i fywyd ein democratiaeth, fel y gwelwn ar risiau ein Senedd, fel y gwelwn yn y gorymdeithiau, y protestiadau, y martsio, y gwyddom eu bod yn ymwneud â chryfder y safbwyntiau yr ydym ni wedyn am ymateb iddynt.
Ond hefyd, byddwn yn dweud 'diolch' eto wrth Jenny Rathbone, Jane Dodds, wrth Sioned Williams ac wrth John Griffiths am y safbwyntiau, y pwyntiau yr ydych chi wedi'u gwneud, am y ffyrdd y mae'r Llywodraeth yn ceisio, fel y dywedais i, yn mynd dros ben llestri gyda gwersylloedd diawdurdod. Rydym yn gwrthwynebu'n sylfaenol troi cymunedau Sipsiwn/Teithwyr/Roma yn droseddwyr. Fel y dywedodd Jenny Rathbone, mae'n groes i bob agwedd ar ein strategaeth 'Teithio Ymlaen', ac rwy'n diolch i chi, Jenny, wrth gwrs, fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar gymunedau Sipsiwn, Teithwyr a Roma. Mae hyn yn ymwneud â sut y mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol weithredu a chyflawni'r Ddeddf, ac wrth gwrs, yn Neddf Tai 1985 mae'n ddyletswydd gyfreithiol i asesu angen, yn breswyl ac yn deithiol. Gwn fod arfer da ledled Cymru ymhlith ein hawdurdodau lleol, a'r arfer da hwnnw y mae'n rhaid ei gyflawni ym mhob cymuned ar gyfer ein cymunedau Teithwyr/Sipsiwn/Roma. Felly, diolch eto am roi'r cyfle imi fynegi hynny.
Hoffwn ddiolch hefyd i Alun Davies am ei gyfraniad heddiw. Rydych chi eto, Alun, wedi amlygu diffygion dwfn y ddeddfwriaeth hon. Mae Jane Dodds yn ei alw'n 'niweidiol'. Dyna pam y collodd y Llywodraeth 14 pleidlais yn Nhŷ'r Arglwyddi ar fanylion y Bil hwn, gan ychwanegu at bum gorchfygiad blaenorol mewn dadleuon cynharach, a chawsant eu trechu neithiwr o 261 i 166 o bleidleisiau.
Felly, mae'n ddeddfwriaeth gymhleth. Rydym wedi ymdrin â hi mewn ffordd benodol y prynhawn yma. Gobeithio y byddwch yn awr yn cefnogi cynnig Rhif 1, sy'n cynnwys cymalau rwy'n argymell cydsynio iddynt, ac fe'ch anogaf i wrthod cynnig Rhif 2, sy'n cynnwys y cymalau yr wyf yn argymell peidio â chydsynio iddynt. Ac rwy'n annog y Ceidwadwyr Cymreig i ymuno â ni i atal cydsyniad, gan gydnabod yn arbennig y sylwadau y mae Mark Isherwood wedi'u gwneud am yr effaith andwyol y gallai'r cymal 4 penodol hwn ei chael mewn perthynas â'n cymunedau Sipsiwn/Teithwyr/Roma yma yng Nghymru. Diolch yn fawr, Llywydd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 9? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu'r cynnig hynny? [Gwrthwynebiad.] Oes. Dwi'n gweld gwrthwynebiad, ac felly byddwn ni'n gohirio'r eitem tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion under item 9. Does any Member object? [Objection.] Yes, I see an objection, and I will therefore defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Y cwestiwn nesaf, felly, yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 10? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Ac felly fe fyddwn ni'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
Next, the proposal is to agree the motion under item 10. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is an objection. Therefore, we will defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
And before we move on to that vote, I am going to call on Janet Finch-Saunders to make a retrospective declaration of interest.
A chyn inni symud ymlaen i'r bleidlais honno, rwyf am alw ar Janet Finch-Saunders i wneud datganiad o fuddiant ôl-weithredol.
Diolch, Llywydd. During my question, my supplementary, to the First Minister earlier today, and on reflection, I think it would have been appropriate for me to refer Members to my declaration of interest. So, I would like to take this opportunity to do that now, and thank you very much.
Diolch, Llywydd. Yn ystod fy nghwestiwn, fy nghwestiwn atodol, i'r Prif Weinidog yn gynharach heddiw, ac wrth fyfyrio am y peth, rwy'n credu y byddai wedi bod yn briodol imi gyfeirio Aelodau at fy natganiad o fuddiant. Felly, hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i wneud hynny'n awr, a diolch yn fawr iawn i chi.
Thank you, Janet Finch-Saunders. And, as this is the second week I've needed to do this and call for retrospective declarations of interest—not you last week, Janet, it was someone else then—I just need to remind all Members that, if you are a councillor or if you own a business and if your questions or statements refer in any way to those issues, then please remember your declaration of interest—remember that you're a councillor or that you own a business—and make those declarations during your contribution. I'm not going to develop a practice of allowing an item on retrospective declarations of interest at the end of every Plenary session. So, hopefully you will be the last I'll need to call on that basis, Janet.
Okay, now we'll move on and take a short break before we hold the vote.
Diolch, Janet Finch-Saunders. A, gan mai dyma'r ail wythnos y mae angen i mi wneud hyn a galw am ddatganiadau o fuddiant ôl-weithredol—nid chi yr wythnos diwethaf, Janet, rhywun arall oedd wrthi bryd hynny—mae angen imi atgoffa'r holl Aelodau, os ydych chi'n gynghorydd neu os ydych chi'n berchen ar fusnes ac os yw eich cwestiynau neu'ch datganiadau yn cyfeirio mewn unrhyw ffordd at y materion hynny, yna cofiwch eich datganiad o fuddiant—cofiwch eich bod yn gynghorydd neu eich bod yn berchen ar fusnes—a gwnewch y datganiadau hynny yn ystod eich cyfraniad. Nid wyf am ddatblygu arfer o ganiatáu eitem ar ddatganiadau o fuddiant ôl-weithredol ar ddiwedd pob Cyfarfod Llawn. Felly, gobeithio mai chi fydd yr olaf y bydd angen i mi ei alw ar y sail honno, Janet.
Iawn, nawr fe symudwn ni ymlaen a chymryd seibiant byr cyn i ni gynnal y bleidlais.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 18:57.
Ailymgynullodd y Senedd am 18:59, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
Plenary was suspended at 18:57.
The Senedd reconvened at 18:59, with the Llywydd in the Chair.
Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, felly, ac mae'r bleidlais gyntaf ar eitem 9, ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar Fil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a'r Llysoedd, cynnig 1. A dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig hwnnw a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 42, neb yn ymatal, 12 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig yna wedi ei gymeradwyo.
That brings us to voting time, and the first vote is on item 9, the legislative consent motion on the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill, motion 1. And I call for a vote on that motion tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 42, no abstentions and 12 against, and therefore the motion is agreed.
Eitem 9. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar Fil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a’r Llysoedd: Cynnig 1, cyflwynwyd yn enw Jane Hutt: O blaid: 42, Yn erbyn: 12, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 9. Legislative Consent Motion on the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill: Motion 1, tabled in the name of Jane Hutt: For: 42, Against: 12, Abstain: 0
Motion has been agreed
Eitem 10 sydd nesaf, a'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar Fil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a'r Llysoedd, cynnig 2, a dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig yma yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 40 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig yna wedi ei wrthod.
Item 10 is next, legislative consent motion on the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill, motion 2, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, 40 against, and therefore the motion is not agreed.
Eitem 10. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar Fil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a’r Llysoedd: Cynnig 2, cyflwynwyd yn enw Jane Hutt: O blaid: 14, Yn erbyn: 40, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 10. Legislative Consent Motion on the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill: Motion 2, tabled in the name of Jane Hutt: For: 14, Against: 40, Abstain: 0
Motion has been rejected
Dyna ddiwedd ar y pleidleisio felly, a diwedd ar ein gwaith am y dydd heddiw. Prynhawn da i chi i gyd.
That concludes voting for today, and concludes our business for today. Good evening to you all.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:01.
The meeting ended at 19:01.