Y Cyfarfod Llawn
Plenary
03/11/2021Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:29 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:29 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in Senedd proceedings, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda.
Yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw'r cwestiynau i Weinidog yr Economi, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan John Griffiths.
The first item this afternoon is questions to the Minister for Economy, and the first question is from John Griffiths.
1. Pa gynnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o ran datblygu polisïau i greu swyddi cynaliadwy â chyflogau da mewn diwydiannau technoleg yn ne-ddwyrain Cymru? OQ57091
1. What progress has the Welsh Government made in developing policies to create sustainable highly skilled, well-paid jobs in technology industries in south-east Wales? OQ57091
Thank you for the question. We are doing everything possible to retain and create highly skilled and well-paid jobs across Wales. On 21 October, I held an economic summit to discuss with stakeholders how we can work together to pursue a progressive economic policy that focuses on better jobs, narrowing the skills divide and tackling poverty.
Diolch am eich cwestiwn. Rydym yn gwneud popeth y gallwn i gadw a chreu swyddi medrus iawn sy'n talu'n dda ledled Cymru. Ar 21 Hydref, cynhaliais uwchgynhadledd economaidd i drafod gyda rhanddeiliaid sut y gallwn weithio gyda'n gilydd i sicrhau polisi economaidd blaengar sy'n canolbwyntio ar swyddi gwell, lleihau'r bwlch sgiliau a threchu tlodi.
Minister, I think it's fair to say that the world-over experience shows that it's very difficult and a lengthy process to transition from an economy characterised by heavy industry to one that's highly skilled and well paid in terms of new technologies and new opportunities. But thankfully, I think in south-east Wales we have many examples now of those new industries, whether it's cyber security or the microchip industry or more generally. And I was very pleased to visit, with you, recently Indigo Telecom Group in Magor, where I think we saw an example of a company that's grown impressively in terms of those new jobs and has ambitious plans for further expansion.
I recently visited Newport market, which is undergoing a complete refurbishment to create offices, a work hub, as well as a food and drink quarter, and they have cyber security tenants for their new offices and work hub as well as other new industries. So, I think we are seeing very encouraging signs, Minister, and I wonder if you could just offer assurances, as I'm sure you will, that Welsh Government will continue to support these new industries with all the help and assistance that's necessary to establish them, develop and grow them, and make sure that they provide these first-class opportunities for local people.
Weinidog, credaf ei bod yn deg dweud bod y dystiolaeth ledled y byd yn dangos bod trosglwyddo o economi a nodweddir gan ddiwydiannau trwm i un sy'n fedrus iawn ac sy'n talu'n dda mewn technolegau newydd a chyfleoedd newydd yn anodd iawn ac yn broses hir. Ond diolch byth, yn ne-ddwyrain Cymru, credaf fod gennym lawer o enghreifftiau yn awr o'r diwydiannau newydd hynny, boed yn seiberddiogelwch neu'r diwydiant microsglodion neu'n fwy cyffredinol. Ac roeddwn yn falch iawn o ymweld gyda chi yn ddiweddar ag Indigo Telecom Group ym Magwyr, lle credaf inni weld enghraifft o gwmni sydd wedi tyfu’n sylweddol o ran y swyddi newydd hynny a chanddo gynlluniau uchelgeisiol i ehangu ymhellach.
Yn ddiweddar, ymwelais â marchnad Casnewydd, sy'n cael ei hadnewyddu'n llwyr i greu swyddfeydd, hyb gwaith, yn ogystal ag ardal fwyd a diod, ac mae ganddynt denantiaid seiberddiogelwch ar gyfer eu swyddfeydd newydd a'u hyb gwaith yn ogystal â diwydiannau newydd eraill. Felly, credaf ein bod yn gweld arwyddion calonogol iawn, Weinidog, a tybed a allech roi sicrwydd, fel y gwnewch, rwy'n siŵr, y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi'r diwydiannau newydd hyn gyda'r holl help a chymorth sydd ei angen i'w sefydlu, eu datblygu a'u tyfu, a sicrhau eu bod yn darparu'r cyfleoedd rhagorol hyn i bobl leol.
Yes, I think this is an area where there is room for informed optimism. Of course, on 18 October, I set out the new approach to taking forward the mission. On 21 October, I visited Indigo with you. And actually, Indigo Telecom are a good example of exactly that sort of business. But you're right to point out the compound semiconductor cluster in south-east Wales as well. You're also right to point to the work in Newport market—a significant redevelopment. And I had the opportunity to visit that with the two Janes—Jane Mudd, the leader of Newport City Council, and your neighbour, Jayne Bryant, as well—to see how exactly we're doing that and taking it forward. That's a good example of working together with local authorities as key partners in economic development, together with higher education, which is involved in all of the industry we just talked about, and, of course, further education and the importance of the skills agenda. So, you can expect to see us doing all we can with the budgets we have to further the skills of people to make sure that those jobs don't just come here, but they stay and grow in Wales too.
Ie, credaf fod hwn yn faes lle mae lle i optimistiaeth wybodus. Wrth gwrs, ar 18 Hydref, nodais y dull newydd o fwrw ymlaen â'r genhadaeth. Ar 21 Hydref, ymwelais ag Indigo gyda chi. Ac mae Indigo Telecom yn enghraifft dda o'r math hwnnw o fusnes. Ond rydych yn iawn i dynnu sylw at sefydlu'r clwstwr lled-ddargludyddion cyfansawdd yn ne-ddwyrain Cymru hefyd. Rydych hefyd yn iawn i dynnu sylw at y gwaith ym marchnad Casnewydd—ailddatblygiad sylweddol. A chefais gyfle i ymweld â'r farchnad gyda’r ddwy Jane—Jane Mudd, arweinydd Cyngor Dinas Casnewydd, a’ch cymydog, Jayne Bryant, hefyd—i weld sut yn union rydym yn gwneud hynny ac yn bwrw ymlaen â'r gwaith. Mae'n enghraifft dda o gydweithio ag awdurdodau lleol fel partneriaid allweddol mewn datblygu economaidd, ynghyd ag addysg uwch, sy'n ymwneud â'r diwydiant cyfan rydym newydd fod yn sôn amdano, ac wrth gwrs, addysg bellach a phwysigrwydd yr agenda sgiliau. Felly, gallwch ddisgwyl ein gweld yn gwneud popeth y gallwn ei wneud gyda'r cyllidebau sydd gennym i wella sgiliau pobl er mwyn sicrhau nid yn unig fod y swyddi hynny'n dod yma, ond eu bod yn aros ac yn tyfu yng Nghymru hefyd.
Minister, I'd just like to echo what my honourable colleague John Griffiths has just said, that south-east Wales has got a lot of potential, particularly in technology. I recently visited Forth in Chepstow, which is an innovative biomarking tracking platform, which helps people navigate their way to better health. This company is one of a number of technology businesses—another is Creo Medical—based in south-east Wales, attracted to the region by pleasant surroundings and good motorway and rail links to the midlands and the south-west of England. We all know that Silicon Valley in California is a global hub for technological innovation and is one of the wealthiest regions in the world. What consideration would you, Minister, now having done the visit to Newport East, across the region, and I'm sure to many parts of Wales, given the current situation—? What would you feel about creating a technology hub in south-east Wales that can be marketed as a base for innovation and skills, providing a vibrant community for enterprise and helping, ultimately, to transform the Welsh economy?
Weinidog, hoffwn adleisio'r hyn y mae fy nghyd-Aelod anrhydeddus, John Griffiths, newydd ei ddweud, sef bod gan dde-ddwyrain Cymru gryn dipyn o botensial, yn enwedig ym maes technoleg. Yn ddiweddar, ymwelais â Forth yng Nghas-gwent, sy'n blatfform olrhain biofarcwyr arloesol, ac sy'n cynorthwyo pobl i wella eu hiechyd. Mae'r cwmni hwn yn un o nifer o fusnesau technoleg—mae Creo Medical yn un arall—sydd wedi'u lleoli yn ne-ddwyrain Cymru, ac sydd wedi cael eu denu i'r ardal gan yr amgylchedd dymunol a chysylltiadau traffordd a rheilffordd da â chanolbarth a de-orllewin Lloegr. Gŵyr pob un ohonom fod Silicon Valley yng Nghaliffornia yn ganolbwynt byd-eang ar gyfer arloesi technolegol ac yn un o'r ardaloedd cyfoethocaf yn y byd. Pa ystyriaeth y byddech chi, Weinidog, ar ôl ymweld â Dwyrain Casnewydd, ar draws y rhanbarth, a sawl rhan o Gymru, rwy'n siŵr, o ystyried y sefyllfa bresennol—? Sut y byddech yn teimlo ynglŷn â chreu canolbwynt technoleg yn ne-ddwyrain Cymru, y gellir ei farchnata fel canolfan ar gyfer arloesi a sgiliau, gan ddarparu cymuned fywiog ar gyfer menter, a helpu yn y pen draw i drawsnewid economi Cymru?
Well, of course, we do have clusters of advanced technology and advanced manufacturing in different parts of Wales, and in the south-east we've already got a cluster that is based around compound semiconductors, and I mentioned that in response to John Griffiths. We've also got an emerging fintech cluster in the southern part of Wales as well, recognised by the UK Government as well as a potential significant growth area. And it does point out what we can do if the Welsh Government works alongside businesses, as we have done, and works alongside further and higher education, to provide the skills that people will need as well. And life science is, again, another area where we're seeing significant growth—you mentioned examples in your own contribution. That is partly because there is excellent opportunity available within the UK, but, in particular in Wales, the design of our healthcare system is something that is very attractive, in having whole-health organisations, primary and secondary care, in the same organisation. That's been a really important factor in people choosing to invest here, together with the way we have design decisions that bring partners together, much more in co-operation and collaboration than in competition. So, I look forward to seeing that realised in the way that we've deliberately constructed a system to take advantage of that, with consistent policies over the last 20 years.
Wel, wrth gwrs, mae gennym glystyrau uwch-dechnoleg a gweithgynhyrchu uwch mewn gwahanol rannau o Gymru, ac yn y de-ddwyrain, mae gennym eisoes glwstwr sy'n seiliedig ar led-ddargludyddion cyfansawdd, a soniais am hynny wrth ymateb i John Griffiths. Mae gennym hefyd glwstwr technoleg ariannol yn datblygu yn rhan ddeheuol Cymru hefyd, a gydnabyddir gan Lywodraeth y DU hefyd fel maes twf sylweddol posibl. Ac mae'n dynodi'r hyn y gallwn ei wneud os yw Llywodraeth Cymru'n cydweithio gyda busnesau, fel rydym wedi'i wneud, ac yn cydweithio gydag addysg bellach ac addysg uwch, i ddarparu'r sgiliau y bydd eu hangen ar bobl hefyd. Ac mae gwyddor bywyd, unwaith eto, yn faes arall lle rydym yn gweld twf sylweddol—fe sonioch chi am enghreifftiau yn eich cyfraniad. Mae hynny'n rhannol am fod cyfle gwych ar gael yn y DU, ond yn enwedig yng Nghymru, mae cynllun ein system gofal iechyd yn rhywbeth sy'n ddeniadol iawn, gan fod gennym sefydliadau iechyd cyffredinol, gofal sylfaenol ac eilaidd, yn yr un sefydliad. Mae hynny wedi bod yn ffactor pwysig iawn wrth i bobl ddewis buddsoddi yma, ynghyd â'r ffordd y mae gennym benderfyniadau cynllunio sy'n dod â phartneriaid at ei gilydd i gydweithredu a chydweithio yn bennaf yn hytrach na chystadlu. Felly, edrychaf ymlaen at weld hynny'n cael ei wireddu yn y ffordd rydym wedi adeiladu system yn fwriadol i fanteisio ar hynny, gyda pholisïau cyson dros yr 20 mlynedd diwethaf.
2. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo cyfleoedd cyflogaeth i bobl ifanc yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ57096
2. What is the Welsh Government doing to promote employment opportunities for young people in Mid and West Wales? OQ57096
Thank you for the question. We've extended our employer incentive scheme to support businesses in recruiting apprentices until the end of February next year. This scheme will continue alongside our ambitious young person's guarantee, and I will update the Chamber on progress with the young person's guarantee in an oral statement scheduled for 16 November.
Diolch am eich cwestiwn. Rydym wedi ymestyn ein cynllun cymhellion i gyflogwyr i gynorthwyo busnesau i recriwtio prentisiaid hyd at ddiwedd mis Chwefror y flwyddyn nesaf. Bydd y cynllun hwn yn parhau ochr yn ochr â'n gwarant uchelgeisiol i bobl ifanc, a byddaf yn rhoi diweddariad i'r Siambr ar y cynnydd gyda'r warant i bobl ifanc mewn datganiad llafar a drefnwyd ar gyfer 16 Tachwedd.
Diolch am eich ateb, Weinidog.
Thank you for your reply, Minister.
Over the past decade, the Jobs Growth Wales programme has helped more than 19,000 young people step into the world of work, to get a good job and to start building a future. And now, Jobs Growth Wales+ will create those life-changing opportunities for young people who are not in education, employment or training. And it's just the first part of Welsh Labour's young person's guarantee, of course—our promise and commitment to every young person in Wales. So, ahead of the roll-out next year, Minister, what support is in place to help providers adapt existing apprenticeships and traineeships to deliver that new programme?
Dros y degawd diwethaf, mae rhaglen Twf Swyddi Cymru wedi helpu mwy na 19,000 o bobl ifanc i gamu i fyd gwaith, i gael swydd dda ac i ddechrau adeiladu dyfodol. Ac yn awr, bydd Twf Swyddi Cymru + Mwy yn creu'r cyfleoedd hynny i newid bywydau pobl ifanc nad ydynt mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant. A dim ond y rhan gyntaf o warant Llafur Cymru i bobl ifanc yw hynny, wrth gwrs—ein haddewid a'n hymrwymiad i bob unigolyn ifanc yng Nghymru. Felly, cyn ei chyflwyno y flwyddyn nesaf, Weinidog, pa gymorth sydd ar gael i helpu darparwyr i addasu prentisiaethau a hyfforddeiaethau presennol er mwyn cyflawni'r rhaglen newydd honno?
Thank you for the question. It's an important point about recognising that we have got the new Jobs Growth Wales+ programme starting in April next year, building on the success of the previous Jobs Growth Wales programme, together with ReAct+, again strengthening the offer we already have available. So, we are working with providers, so they'll understand what we are looking to do, and actually further education providers are in particular very enthusiastic about working alongside us. Our biggest challenge in many ways is not just making sure we have a single point of access to help people navigate through the system, but also the level of certainty that we can or can't have about both funding and strategy as well. And it's why the employability review we're undertaking is so important, and that will be launched in the spring to get ready for the start of the roll-out of Jobs Growth Wales+, and really accelerating with the offer that we have made to young people in Wales, to ensure there really is an opportunity for job, education, or indeed self-employment and work in the future.
Diolch am eich cwestiwn. Mae'n bwynt pwysig ynglŷn â chydnabod y bydd rhaglen newydd Twf Swyddi Cymru + Mwy yn dechrau ym mis Ebrill y flwyddyn nesaf, gan adeiladu ar lwyddiant y rhaglen flaenorol, Twf Swyddi Cymru, ynghyd â ReAct + Mwy, gan gryfhau'r cynnig sydd gennym ar gael eisoes. Felly, rydym yn gweithio gyda darparwyr, fel y byddant yn deall yr hyn rydym yn gobeithio'i wneud, ac mewn gwirionedd, mae darparwyr addysg bellach yn enwedig yn frwdfrydig ynglŷn â chydweithio gyda ni. Ein her fwyaf mewn sawl ffordd yw nid yn unig sicrhau bod gennym un pwynt mynediad i helpu pobl i ddefnyddio'r system, ond hefyd y lefel o sicrwydd y gallwn ei chael ynghylch cyllid a strategaeth. A dyna pam fod yr adolygiad cyflogadwyedd rydym yn ei gynnal mor bwysig, a bydd hwnnw'n cael ei lansio yn y gwanwyn i baratoi ar gyfer dechrau cyflwyno Twf Swyddi Cymru + Mwy, a mynd ati o ddifrif gyda'r cynnig rydym wedi'i wneud i bobl ifanc yng Nghymru, er mwyn sicrhau bod cyfle gwirioneddol iddynt gael swyddi, addysg, neu yn wir, hunangyflogaeth a gwaith yn y dyfodol.
Minister, I recently visited the Hafren, an entertainment venue and theatre based in Newtown, and they outlined a specific issue that is facing their industry at the moment. I'd be grateful if you could outline what the Welsh Government is doing to encourage younger people to take up opportunities in the creative industry—theatre staging and technicians in particular. And what they outlined to me is that, during the close-down of the the live theatre industry during the lockdown period, many theatre technicians went to work in film and television production, with that, of course, leaving a gap in the theatre industry, with a lack of young talent coming through into live theatre. So, I wonder if, Minister, I could ask you to consider how the Welsh Government could support this particular gap in this industry and what the Welsh Government is doing to ensure the future of this particular industry.
Weinidog, ymwelais â Hafren yn ddiweddar, lleoliad adloniant a theatr yn y Drenewydd, ac fe wnaethant amlinellu mater penodol y mae eu diwydiant yn ei wynebu ar hyn o bryd. Byddwn yn ddiolchgar pe gallech amlinellu'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i annog pobl ifanc i fanteisio ar gyfleoedd yn y diwydiant creadigol—o ran llwyfannu theatr a thechnegwyr yn benodol. A’r hyn roeddent yn ei ddweud wrthyf oedd bod llawer o dechnegwyr theatr wedi mynd i weithio ym maes cynhyrchu ffilm a theledu pan oedd y diwydiant theatr byw ar gau yn ystod y cyfyngiadau symud, ac arweiniodd hynny, wrth gwrs, at fwlch yn y diwydiant theatr, gyda phrinder talent ifanc yn ymwneud â theatr fyw. Felly, tybed a gaf fi ofyn ichi ystyried, Weinidog, sut y gallai Llywodraeth Cymru gefnogi'r bwlch hwn yn y diwydiant, a beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau dyfodol y diwydiant hwn?
You're right to point out that there has been a real boom in film and tv production following the easing of restrictions. Wales is recognised as a place where there's a good environment to do so, not just our natural environment, but the support of the Government working alongside industry, and those are both important factors. I also recognise some of the challenges around what that's done in terms of a labour shortage for the demand that exists across a range of sectors, including on the stage. It's an area that the Deputy Minister, Dawn Bowden, is leading on, in terms of the creative industries, and we talk regularly about the challenges and making sure that the skills that are needed for the future workforce in the creative sector are ones where we can appropriately plan for them and provide the skills, training and opportunities for people to go into an industry that has grown significantly already in Wales and we are confident has a bright and positive future. You can expect to hear more about this from either me or the Deputy Minister as we continue to work through the challenges of the UK budget settlement and our own budget settlement here in Wales.
Rydych yn iawn i nodi y bu twf sylweddol ym maes cynhyrchu ffilm a theledu ar ôl i'r cyfyngiadau gael eu llacio. Mae Cymru'n cael ei chydnabod fel man lle mae amgylchedd da i wneud hynny, nid yn unig ein hamgylchedd naturiol, ond cymorth y Llywodraeth yn gweithio ochr yn ochr â'r diwydiant, ac mae'r rheini'n ffactorau pwysig. Rwyf hefyd yn cydnabod rhai o'r heriau sydd ynghlwm wrth yr hyn y mae hynny wedi'i wneud o ran prinder llafur ar gyfer y galw sy'n bodoli ar draws ystod o sectorau, gan gynnwys ar y llwyfan. Mae'n faes y mae'r Dirprwy Weinidog, Dawn Bowden, yn arwain arno, o ran y diwydiannau creadigol, ac rydym yn siarad yn rheolaidd am yr heriau a sicrhau bod y sgiliau sydd eu hangen ar gyfer gweithlu'r dyfodol yn y sector creadigol yn rhai y gallwn gynllunio'n briodol ar eu cyfer a darparu'r sgiliau, yr hyfforddiant a'r cyfleoedd i bobl gamu i ddiwydiant sydd eisoes wedi tyfu'n sylweddol yng Nghymru, ac rydym yn hyderus bod ganddo ddyfodol disglair a chadarnhaol. Gallwch ddisgwyl clywed mwy ynglŷn â hyn gennyf fi neu'r Dirprwy Weinidog wrth inni barhau i weithio drwy heriau setliad cyllideb y DU a'n setliad cyllideb ein hunain yma yng Nghymru.
Good afternoon, Minister. Following on from my esteemed colleagues in Mid and West Wales, I wanted to focus in on relating young people to green jobs. I think we're all concerned about the employment opportunities currently on offer to young people in Mid and West Wales. So, in Canada, for instance, the Government supports science and technology internships in the green industries to support young people to have the skills needed for the green jobs of the future. And, closer to our home, in Mid and West Wales, in Talgarth, Black Mountains College has launched a vocational NVQ aimed at preparing young people for the green jobs of the future. So, I wondered if I could just ask you what ideas the Welsh Government is taking from those jobs initiatives abroad and how the Government is working with colleges, like Black Mountains College, to expand the provision of education and skills to both meet the challenge of the climate emergency and improve the employment opportunities for young people. Thank you. Diolch.
Prynhawn da, Weinidog. Gan ehangu ar yr hyn a ddywedodd fy nghyd-Aelodau uchel eu parch yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru, hoffwn ganolbwyntio ar gysylltu pobl ifanc â swyddi gwyrdd. Credaf fod pob un ohonom yn poeni am y cyfleoedd cyflogaeth sydd ar gael ar hyn o bryd i bobl ifanc yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru. Felly, yng Nghanada, er enghraifft, mae'r Llywodraeth yn cefnogi interniaethau gwyddoniaeth a thechnoleg yn y diwydiannau gwyrdd i gynorthwyo pobl ifanc i gael y sgiliau sydd eu hangen ar gyfer swyddi gwyrdd y dyfodol. Ac yn agosach at adref, yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru, yn Nhalgarth, mae Coleg y Mynyddoedd Duon wedi lansio NVQ galwedigaethol gyda'r nod o baratoi pobl ifanc ar gyfer swyddi gwyrdd y dyfodol. Felly, tybed a gaf fi ofyn i chi pa syniadau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd o'r mentrau swyddi hynny dramor a sut y mae'r Llywodraeth yn gweithio gyda cholegau, fel Coleg y Mynyddoedd Duon, i ehangu'r ddarpariaeth addysg a sgiliau i fynd i'r afael â heriau'r argyfwng hinsawdd ac i wella cyfleoedd cyflogaeth i bobl ifanc. Diolch.
Thank you for the question. And, interestingly, we have good relationships with Canada, the example you mentioned—internationally—and we do look regularly to see what effective practice exists within the UK, Europe, and beyond, when developing policy and programmes, and in particular in this area, where there is a real challenge for us, but also a real opportunity, as the Member has recognised. And officials do meet regularly with colleges, including representatives from Black Mountains College, to explore those opportunities, and I think we're in a good place in Wales in the way that we've been able to work together. The biggest barrier to us being able to take up those opportunities is certainty on what we can do here in Wales. That's both budget certainty and the policy certainty we can provide, and actually to move away from an unnecessarily competitive and unhelpful dialogue with the UK Government, but greater certainty about what each Government is going to do in respect of the devolution settlement, and making real progress forward, because there are opportunities that have real gain for students and citizens here in Wales.
Diolch am eich cwestiwn. Ac yn ddiddorol, mae gennym berthynas dda â Chanada, yr enghraifft a nodoch chi—yn rhyngwladol—ac rydym yn edrych yn rheolaidd i weld pa arferion effeithiol sy'n bodoli yn y DU, Ewrop a thu hwnt, wrth ddatblygu polisi a rhaglenni, ac yn benodol yn y maes hwn, lle mae her wirioneddol i ni, ond cyfle gwirioneddol hefyd, fel y mae'r Aelod wedi'i gydnabod. Ac mae swyddogion yn cyfarfod yn rheolaidd â cholegau, gan gynnwys cynrychiolwyr o Goleg y Mynyddoedd Duon, i archwilio'r cyfleoedd hynny, a chredaf ein bod mewn sefyllfa dda yng Nghymru yn y ffordd rydym wedi gallu gweithio gyda'n gilydd. Y rhwystr mwyaf i ni rhag gallu manteisio ar y cyfleoedd hynny yw sicrwydd ynghylch yr hyn y gallwn ei wneud yma yng Nghymru. Golyga hynny sicrwydd cyllidebol a'r sicrwydd polisi y gallwn ei roi, ac ymbellhau oddi wrth ddeialog ddiangen o gystadleuol a di-fudd â Llywodraeth y DU, a chael mwy o sicrwydd ynghylch yr hyn y mae'r ddwy Lywodraeth yn mynd i'w wneud mewn perthynas â'r setliad datganoli, a gwneud cynnydd gwirioneddol, gan fod cyfleoedd i'w cael i sicrhau budd gwirioneddol i fyfyrwyr a dinasyddion yma yng Nghymru.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr i ddechrau—Tom Giffard. Mae'r cwestiynau i'w hateb gan Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon. Tom Giffard.
Questions now from the party spokespeople. The Conservatives spokesperson first—Tom Giffard. These questions are to be answered by the Deputy Minister for Arts and Sport. Tom Giffard.
Diolch yn fawr, Llywydd. Deputy Minister, I wanted to start by asking questions about the parts of your portfolio that have perhaps been most severely affected during the COVID pandemic, and those are the tourism and hospitality sectors. These industries have seen prolonged closures, greater social distancing, having to operate at reduced capacity, and, as a result, a greater loss of revenue than their counterparts elsewhere in the UK. Thankfully, the improved public health position, thanks to the UK-wide vaccine roll-out, has meant a number of these restrictions have since been lifted. But, after the health Minister's statement yesterday, which said the Welsh Government intended to extend COVID passes further into hospitality venues, such as cinemas, theatres and concert halls, this showed us that this part of the industry probably will have more to deal with, going forward. But the wider industry may have more to worry about too. The First Minister last Friday alluded to the idea that further restrictions are set to come, impacting hospitality and tourism businesses even further, but, yet, he never said what those would be. So, while the expectation is that these businesses prepare for this, how can they prepare if they don't know what the restrictions will be? So, can I invite you, Deputy Minister, to make that clear on the record now, so that these businesses can properly do that? And will you also confirm that any restrictions or change in the rules that will impact hospitality and tourism businesses will be accompanied by the financial support that these businesses will need?
Diolch yn fawr, Lywydd. Ddirprwy Weinidog, hoffwn ddechrau drwy ofyn cwestiynau am y rhannau o'ch portffolio sydd wedi'u heffeithio waethaf, o bosibl, yn ystod y pandemig COVID, sef sectorau twristiaeth a lletygarwch. Mae'r diwydiannau hyn wedi gorfod cau am amser maith, wedi gorfod rhoi mwy o fesurau cadw pellter cymdeithasol ar waith, ac wedi gorfod gweithredu ar gapasiti llai, ac o ganlyniad, wedi colli mwy o refeniw na'u sectorau cyfatebol mewn rhannau eraill o'r DU. Diolch byth, mae sefyllfa well iechyd y cyhoedd, diolch i'r broses o gyflwyno'r brechlyn ledled y DU, wedi golygu bod nifer o'r cyfyngiadau hyn wedi'u codi ers hynny. Ond ar ôl datganiad y Gweinidog iechyd ddoe, a ddywedodd fod Llywodraeth Cymru yn bwriadu ehangu'r defnydd o basys COVID ymhellach i gynnwys lleoliadau lletygarwch megis sinemâu, theatrau a neuaddau cyngerdd, dangosodd hyn i ni ei bod yn debygol y bydd mwy gan y rhan hon o’r diwydiant i ymdopi ag ef yn y dyfodol. Ond efallai y bydd mwy gan y diwydiant ehangach i boeni amdano hefyd. Cyfeiriodd y Prif Weinidog ddydd Gwener diwethaf at y syniad fod cyfyngiadau pellach ar y ffordd a fyddai'n effeithio mwy fyth ar fusnesau lletygarwch a thwristiaeth, ond ni ddywedodd beth fyddai'r cyfyngiadau hynny. Felly, er mai'r disgwyliad yw bod y busnesau hyn yn paratoi ar gyfer hynny, sut y gallant baratoi os nad ydynt yn gwybod beth fydd y cyfyngiadau? Felly, a gaf fi eich gwahodd, Ddirprwy Weinidog, i nodi hynny'n glir yn awr, fel y gall y busnesau hyn wneud hynny'n briodol? Ac a wnewch chi gadarnhau y bydd y cymorth ariannol y bydd ei angen ar fusnesau lletygarwch a thwristiaeth yn cael ei roi ochr yn ochr ag unrhyw gyfyngiadau neu newid yn y rheolau a fydd yn effeithio arnynt?
Can I thank Tom Giffard for that comment? As the Member knows, we are still facing a very challenging situation around COVID. We are still seeing significant levels of infections, and we know that a number of premises, events, hospitality organisations and venues are very high-risk venues, because primarily they tend to be indoors. Now, the First Minister did signal at the last COVID review that if the situation does not improve—and that would be taken in the round; it is not just about the number of cases, but the impact on the NHS and on communities as a whole—he would have to consider whether we extended the COVID pass into other areas. He already announced that the COVID pass will be extended to theatres, cinemas and concert halls.
To deal specifically with the point about hospitality, I think it's important to understand that what the extension of any COVID pass into those areas is aimed at doing is ensuring that those venues can remain open. He will remember, last year, we faced a very, very difficult winter, and at very short notice, all hospitality—pubs, restaurants and hospitality venues—was closed down for a considerable number of weeks, and that's what we want to avoid this year. So, the extension of COVID passes needs to be seen in that context, and needs to be seen as something that will aid keeping those venues open rather than being seen as a restriction to the operation of those venues.
The other thing I would say in terms of ongoing support is I continue to have regular discussions with my colleague the Minister for Economy, Vaughan Gething, about what relevant support can be put in place if this situation continues, and restrictions continue, and if the impact on those businesses continues indefinitely, or certainly for the foreseeable future. So, those are discussions that are ongoing, and we keep that under constant review.
A gaf fi ddiolch i Tom Giffard am ei sylwadau? Fel y gŵyr yr Aelod, rydym yn dal i wynebu sefyllfa heriol iawn mewn perthynas â COVID. Rydym yn dal i weld lefelau sylweddol o heintiau, a gwyddom fod nifer o adeiladau, digwyddiadau, sefydliadau lletygarwch a lleoliadau yn lleoliadau risg uchel iawn, gan eu bod yn tueddu i fod dan do ar y cyfan. Nawr, dywedodd y Prif Weinidog yn yr adolygiad COVID diwethaf, os nad yw'r sefyllfa'n gwella—ac mae hynny'n golygu'r sefyllfa yn gyffredinol; nid yw'n ymwneud â nifer yr achosion yn unig, ond yr effaith ar y GIG ac ar gymunedau yn gyffredinol—byddai'n rhaid iddo ystyried a fyddem yn ehangu'r defnydd o basys COVID i gynnwys mannau eraill. Mae wedi cyhoeddi eisoes y bydd y defnydd o'r pàs COVID yn cael ei ehangu i gynnwys theatrau, sinemâu a neuaddau cyngerdd.
Ar y pwynt penodol ynglŷn â lletygarwch, credaf ei bod yn bwysig deall mai nod ehangu'r defnydd o unrhyw basys COVID i gynnwys y mannau hynny fyddai sicrhau y gall y lleoliadau hynny aros ar agor. Fe fydd yn cofio inni wynebu gaeaf anodd iawn y llynedd, ac ar fyr rybudd, caewyd lletygarwch yn gyfan gwbl—tafarndai, bwytai a lleoliadau lletygarwch—am nifer sylweddol o wythnosau, a dyna rydym yn awyddus i'w osgoi eleni. Felly, mae angen ystyried y syniad o ehangu'r defnydd o basys COVID yn y cyd-destun hwnnw, ac mae angen ei ystyried yn rhywbeth a fydd yn cynorthwyo i gadw'r lleoliadau hynny ar agor yn hytrach na'i weld fel cyfyngiad ar weithrediad y lleoliadau hynny.
Y peth arall y byddwn yn ei ddweud am gymorth parhaus yw fy mod yn parhau i gael trafodaethau rheolaidd gyda fy nghyd-Aelod, Gweinidog yr Economi, Vaughan Gething, ynglŷn â pha gymorth perthnasol y gellir ei roi ar waith os bydd y sefyllfa hon yn parhau, ac os bydd y cyfyngiadau'n parhau, ac os bydd yr effaith ar y busnesau hynny'n parhau am gyfnod amhenodol, neu'n sicr, hyd y gellir rhagweld. Felly, mae'r trafodaethau hynny'n parhau, ac rydym yn parhau i adolygu'r sefyllfa yn gyson.
Thank you, Deputy Minister, for that answer. I just wanted to turn to sport and major events. During our previous exchange in the Chamber some four months ago, I raised concerns about the confusion surrounding the legislation on some of the pilot schemes on sport and major events at the time, where there were different rules for different settings. And you in your answer claimed the guidance was clear and the confusion surrounding the regulations was down to the individual venues and businesses.
Since that time, the Welsh Government report 'Pilot Events: Report on Findings' has been released, and it highlighted that there were major problems around confusion about rules, about whether there had been different rules for different venues around social distancing adherence and mask compliance. But even now these restrictions have been eased, it's clear a lot of these issues still remain. So, recent sporting events, such as last week's Wales versus New Zealand game, showed that mask adherence by spectators was patchy at best, and many constituents that have contacted me said there was very little enforcement of that either.
So, enforcement of the rules has also been at best problematic. COVID passes were enforced for this fixture, but many who attended told me they were never asked for theirs. Now, I understand that they would be carried out by spot checks, but what percentage of spectators did you expect would be asked for one, and did last weekend's game meet those targets? The continued poor enforcement of your own rules leads me to also ask: what lessons were actually learnt from that initial pilot, and why do these issues remain today? Surely, don't you agree, Minister, that instead of introducing a slew of new rules at the next review, we just need to better enforce the existing ones?
Diolch am eich ateb, Ddirprwy Weinidog. Hoffwn droi at chwaraeon a digwyddiadau mawr. Yn ystod ein trafodaeth flaenorol yn y Siambr oddeutu pedwar mis yn ôl, codais bryderon ynglŷn â'r dryswch ynghylch y ddeddfwriaeth ar rai o'r cynlluniau peilot mewn chwaraeon a digwyddiadau mawr ar y pryd, lle roedd rheolau gwahanol ar gyfer gwahanol leoliadau. Ac yn eich ateb, fe honnoch chi fod y canllawiau'n glir ac mai'r lleoliadau a'r busnesau unigol oedd yn gyfrifol am y dryswch ynghylch y rheoliadau.
Ers hynny, mae adroddiad Llywodraeth Cymru 'Digwyddiadau Peilot: Adroddiad ar y Canfyddiadau' wedi'i gyhoeddi, a nododd broblemau mawr gyda dryswch ynghylch y rheolau, ynglŷn ag a oedd gwahanol reolau'n bodoli ar gyfer gwahanol leoliadau mewn perthynas â chydymffurfiaeth â mesurau cadw pellter cymdeithasol a chydymffurfiaeth â gwisgo masgiau. Ond hyd yn oed yn awr a'r cyfyngiadau hyn wedi'u llacio, mae'n amlwg fod llawer o'r problemau'n dal i fodoli. Felly, dangosodd digwyddiadau chwaraeon diweddar, fel y gêm rhwng Cymru a Seland Newydd yr wythnos diwethaf, mai anghyson ar y gorau oedd cydymffurfiaeth y gwylwyr â rheolau gwisgo masgiau, a dywedodd llawer o etholwyr sydd wedi cysylltu â mi mai ychydig iawn o orfodaeth a welwyd yn hynny o beth.
Felly, mae gorfodi'r rheolau hefyd wedi bod yn broblemus ar y gorau. Roedd pasys COVID yn ofynnol ar gyfer y gêm hon, ond dywedodd llawer o bobl a aeth i'w gweld wrthyf na ofynnwyd iddynt am eu pàs o gwbl. Nawr, deallaf mai drwy hapwiriadau y byddai hynny'n digwydd, ond pa ganran o'r gwylwyr roeddech yn disgwyl y byddai gofyn iddynt ddangos eu pàs, ac a wnaeth y gêm y penwythnos diwethaf gyrraedd y targedau hynny? Mae'r modd gwael rydych yn parhau i orfodi eich rheolau eich hun yn fy arwain i ofyn hefyd: pa wersi a ddysgwyd o'r cynllun peilot cychwynnol, a pham fod y materion hyn yn dal i godi heddiw? Weinidog, yn hytrach na chyflwyno cyfres o reolau newydd yn yr adolygiad nesaf, onid ydych yn cytuno mai'r hyn sydd angen inni ei wneud yw gorfodi'r rhai presennol yn well?
In terms of the New Zealand and Wales game last Saturday, you're quite right, COVID passes were used, and, actually, the feedback that we received is that the implementation of the pass at that game went remarkably well, and fans were extremely compliant, with about 90 per cent of the audience being in the stadium at least 30 minutes before the game kicked off.
Now, as you quite rightly pointed out, it was never the intention that 100 per cent of attendees at this would be using, or would have their COVID pass checked because that would have been operationally impossible to do safely with the size of the expected crowd, and the limited space in the stadium footprint. But as many checks as possible were implemented, and it was deemed to be relatively successful.
Now, in terms of face coverings, of course, it's an outdoor event, so face coverings were not required, although fans were asked to wear face coverings in the concourse areas and going through turnstiles and so on. And there was general compliance with that as well. But as it was a largely outdoor event, then that wasn't a requirement. And what I would say is: with all of our—[Inaudible.]—events, we are continually reviewing and revising how the measures are implemented, and how they're monitored, and how they are enforced. For many events, the enforcement is down to the venue itself. In other settings, the enforcement is down to the local authority.
But, as I say, generally speaking, we have had positive feedback from that experience, and it's something that we intend to continue monitoring as we go forward.
Ar gêm Seland Newydd a Chymru ddydd Sadwrn diwethaf, rydych yn llygad eich lle, defnyddiwyd pasys COVID, ac a dweud y gwir, yr adborth a gawsom yw bod y gwaith o weithredu'r pasys yn y gêm honno wedi bod yn rhyfeddol o dda, a bod y cefnogwyr yn cydymffurfio'n hynod o dda, gydag oddeutu 90 y cant o'r gynulleidfa yn y stadiwm o leiaf 30 munud cyn i'r gêm gychwyn.
Nawr, fel y nodoch chi'n gwbl gywir, nid oedd erioed yn fwriad i 100 y cant o'r mynychwyr ddefnyddio, neu y byddai eu pasys COVID yn cael eu gwirio, gan y byddai wedi bod yn amhosibl ei weithredu'n ddiogel o ystyried maint y dorf a ragwelwyd, a'r lle cyfyngedig yn y stadiwm. Ond gwnaed cymaint o wiriadau â phosibl, a barnwyd fod y digwyddiad wedi bod yn gymharol lwyddiannus.
Nawr, ar orchuddion wyneb, wrth gwrs, mae'n ddigwyddiad awyr agored, felly nid oedd angen gorchuddion wyneb, er y gofynnwyd i gefnogwyr wisgo gorchuddion wyneb yn y cynteddau ac wrth fynd drwy'r gatiau tro ac ati. A chydymffurfiwyd â hynny at ei gilydd hefyd. Ond gan ei fod yn ddigwyddiad awyr agored i raddau helaeth, nid oedd hynny'n ofyniad. A'r hyn y byddwn yn ei ddweud yw hyn: gyda'n holl ddigwyddiadau—[Anghlywadwy.]—rydym yn adolygu'n barhaus sut y caiff y mesurau eu gweithredu, a sut y cânt eu monitro, a sut y cânt eu gorfodi. Mewn llawer o ddigwyddiadau, y lleoliad ei hun sy'n gyfrifol am orfodaeth. Mewn lleoliadau eraill, yr awdurdod lleol sy'n gyfrifol am orfodaeth.
Ond fel y dywedaf, yn gyffredinol, rydym wedi cael adborth cadarnhaol o'r profiad hwnnw, ac mae'n rhywbeth rydym yn bwriadu parhau i'w fonitro wrth inni symud ymlaen.
Thank you, Deputy Minister, for that answer. I'm interested though, you mentioned about COVID passes being enforced by spot checks. I asked for the percentage of spectators that went to that game that would be expected to have their COVID passes checked, and I didn't appear to hear an answer. So, presumably, if you're going to introduce a rule like that, you would have an expectation as to how many people in attendance at that event would have that checked. So, I'd be grateful if you could pick that up in your next answer.
But, to me, it's clear that the sports and major events industry as well as the hospitality and tourism industry in your portfolio have had to contend with restrictions on their day-to-day operations over the last 18 months, and they've faced a lot of upheaval as a result of the Welsh Government's decision making. For hospitality, they've dealt with longer closures than elsewhere in the UK. The 2m rule was in place, for example, for longer in Wales, and self-isolation requirements have also affected staff shortages, and that has been different too. Whereas the sporting and major events industry has dealt with its own restrictions like COVID passes, which we've discussed, masks in seats and had their venues closed for longer. All of these yet again going further than other parts of the UK. So, therefore, it's clear you've taken a very different approach in Wales to elsewhere in the UK, and it is these industries in your portfolio that have had to deal with the greatest impact as a result of these decisions.
As I'm sure you'd agree, Deputy Minister, it would be wholly inappropriate to lump all of these decisions and therefore the accountability into a public inquiry with England. So, Deputy Minister, in light of the impact on your portfolio specifically, do you agree with me it's time for a Welsh COVID inquiry?
Diolch am eich ateb, Ddirprwy Weinidog. Mae diddordeb gennyf, serch hynny, fe sonioch am basys COVID yn cael eu gorfodi drwy hapwiriadau. Gofynnais am ganran y gwylwyr a aeth i'r gêm honno y byddai disgwyl i'w pasys COVID gael eu gwirio, ac nid wyf yn credu imi gael ateb. Felly, yn ôl pob tebyg, os ydych yn mynd i gyflwyno rheol o'r fath, byddai gennych ddisgwyliad o ran faint o bobl yn y digwyddiad hwnnw y byddai eu pasys yn cael eu gwirio. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallech roi sylw i hynny yn eich ateb nesaf.
Ond i mi, mae'n amlwg fod y diwydiant chwaraeon a digwyddiadau mawr yn ogystal â'r diwydiant lletygarwch a thwristiaeth yn eich portffolio wedi gorfod cystadlu â chyfyngiadau ar eu gweithrediadau dydd i ddydd dros y 18 mis diwethaf, ac maent wedi wynebu llawer o drafferthion o ganlyniad i benderfyniadau Llywodraeth Cymru. Mae'r maes lletygarwch wedi gorfod ymdopi â bod ar gau am gyfnod hirach na rhannau eraill o'r DU. Roedd y rheol 2m ar waith, er enghraifft, am gyfnod hirach yng Nghymru, ac mae gofynion hunanynysu hefyd wedi effeithio ar brinder staff, ac mae hynny wedi bod yn wahanol hefyd. Mae'r diwydiant chwaraeon a digwyddiadau mawr wedi ymdopi â'i gyfyngiadau ei hun fel pasys COVID, fel rydym wedi'i drafod, gwisgo masgiau wrth eistedd a gorfod cau eu lleoliadau am gyfnod hirach. Roedd y rhain i gyd unwaith eto yn mynd ymhellach na rhannau eraill o'r DU. Felly, mae'n amlwg eich bod wedi dilyn llwybr gwahanol iawn yng Nghymru i rannau eraill o'r DU, a'r diwydiannau hyn yn eich portffolio sydd wedi gorfod ymdopi â'r effaith fwyaf o ganlyniad i'r penderfyniadau hyn.
Fel y byddech yn cytuno, rwy'n siŵr, Ddirprwy Weinidog, byddai'n gwbl amhriodol cynnwys yr holl benderfyniadau hyn ac felly yr atebolrwydd mewn ymchwiliad cyhoeddus gyda Lloegr. Felly, Ddirprwy Weinidog, yng ngoleuni'r effaith ar eich portffolio chi yn benodol, a ydych yn cytuno â mi ei bod yn bryd cynnal ymchwiliad COVID yng Nghymru?
No, I don't.
Nac ydw.
Llefarydd Plaid Cymru, Heledd Fychan.
Plaid Cymru spokesperson, Heledd Fychan.
Diolch, Llywydd. Dros hanner tymor, bu amgueddfeydd ledled Cymru yn cymryd rhan yng ngŵyl amgueddfeydd Cymru. Mae'r ŵyl yn gyfle i ddathlu y rôl hanfodol mae amgueddfeydd o bob maint a math yn eu chwarae a'r effaith gadarnhaol maent yn eu cael mewn cymaint o ffyrdd gwahanol, gan gynnwys ar ein heconomi. Serch hynny, fel dengys adroddiad diweddar gan gymdeithas amgueddfeydd Prydain, y Museums Association, dros y ddegawd diwethaf, mae gwariant awdurdodau lleol ar amgueddfeydd ac orielau yng Nghymru wedi gostwng 31 y cant, gan adlewyrchu faint y mae cyllidebau awdurdodau lleol wedi crebachu o ran yr hyn maent yn medru ei fuddsoddi mewn gwasanaethau nad ydynt yn statudol.
Os bydd y duedd hon yn parhau, yna mae posibilrwydd cryf y bydd amgueddfeydd yng Nghymru yn cau ac y bydd rhaid lleihau ymhellach gwasanaethau neu oriau agor gan gael effaith negyddol ar yr economi leol, ein cynnig i dwristiaid, ynghyd ag iechyd a lles defnyddwyr a'r holl brosiectau gwych a phellgyrhaeddol maent yn eu cyflawni fel sector. Pa gamau sydd yn cael eu cymryd gan Lywodraeth Cymru i ddiogelu amgueddfeydd lleol ar ôl degawd o lymder?
Thank you, Llywydd. Over half term, museums across Wales took part in the Welsh museums festival. It's an opportunity to discuss the crucial role of museums of all sizes and shapes and the positive impact that they have in so many different ways, including on our economy. However, as a recent report by the British Museums Association shows, over the last decade, spending of local authorities on museums and galleries in Wales has fallen by 31 per cent, reflecting just how much local authority budgets have been cut in terms of what they're able to invest in non-statutory services.
If this trend continues, then there is a very real possibility that museums in Wales will close and that we will have to further reduce the services or opening hours, having a negative impact on local economies, our tourism offer, as well as the well-being of users and all the wonderful far-reaching projects that they deliver as a sector. What steps are being taken by the Welsh Government to safeguard local museums after a decade of austerity?
I thank Heledd Fychan for that question and I think her final point there was a very relevant one. You know, what we have seen in the museum sector, as in other sectors of my portfolio, is the impact of 10 years of Tory austerity, which has filtered through to local authorities and to the organisations that they have to fund.
However, what I also agree with her on is the fact that our museums are hugely important to our communities, they're important to our education service, they're important for people's mental health and well-being, and all the other aspects of the programme for government that we have published. The work of museums feeds into all of that. So, we clearly have an interest in making sure that they continue and that they thrive and that they provide the service that they have done over many years. One of the things that we're looking at is helping them to develop, for instance, their digital offer, which makes museums far more accessible to more people than have previously been. That was something that we picked up through the pandemic.
But what you will also be aware of, of course, is that we're currently in the process of assessing what the comprehensive spending review in the UK budget meant for Wales and how that will impact on all of the bodies that we have to finance from the Welsh budget. And those discussions will be ongoing and continuing with the national museums and the trade unions within the sector to ensure that those bodies are adequately funded to do all the things that we've set out in our programme for government.
Diolch i Heledd Fychan am ei chwestiwn, a chredaf fod ei phwynt olaf yn un perthnasol iawn. Yr hyn a welsom yn y sector amgueddfeydd, fel mewn sectorau eraill yn fy mhortffolio, yw effaith 10 mlynedd o gyni Torïaidd, sydd wedi bwydo drwodd i awdurdodau lleol a'r sefydliadau y mae'n rhaid iddynt eu hariannu.
Fodd bynnag, yr hyn rwy'n cytuno â hi yn ei gylch hefyd yw'r ffaith bod ein hamgueddfeydd yn hynod bwysig i'n cymunedau, maent yn bwysig i'n gwasanaeth addysg, maent yn bwysig i iechyd meddwl a lles pobl, a'r holl agweddau eraill ar y rhaglen lywodraethu rydym wedi'i chyhoeddi. Mae gwaith amgueddfeydd yn bwydo i mewn i hynny oll. Felly, mae'n amlwg ein bod yn awyddus i sicrhau eu bod yn parhau a'u bod yn ffynnu a'u bod yn darparu'r gwasanaeth y maent wedi'i ddarparu ers blynyddoedd. Un o'r pethau rydym yn eu hystyried yw eu cynorthwyo i ddatblygu eu cynnig digidol, er enghraifft, sy'n gwneud amgueddfeydd yn llawer mwy hygyrch i fwy o bobl nag o'r blaen. Roedd hynny'n rhywbeth y gwnaethom ei nodi drwy'r pandemig.
Ond yr hyn y byddwch hefyd yn ymwybodol ohono, wrth gwrs, yw ein bod ar hyn o bryd yn y broses o asesu beth a olygai'r adolygiad cynhwysfawr o wariant yng nghyllideb y DU i Gymru a sut y bydd yn effeithio ar bob un o'r cyrff y mae'n rhaid inni eu hariannu o gyllideb Cymru. A bydd y trafodaethau hynny'n parhau gyda'r amgueddfeydd cenedlaethol a'r undebau llafur yn y sector i sicrhau bod y cyrff hynny'n cael eu hariannu'n ddigonol i wneud yr holl bethau rydym wedi'u nodi yn ein rhaglen lywodraethu.
Diolch, Dirprwy Weinidog. Ond, nid peth newydd mo'r heriau sy'n wynebu amgueddfeydd lleol, ac ers nifer o flynyddoedd rŵan rydyn ni wedi clywed geiriau gan Weinidogion ond ddim wedi gweld gweithredu. Yn wir, wedi'r cyfan, oherwydd pryderon am y sector, fe gomisiynodd Llywodraeth Cymru adolygiad o amgueddfeydd lleol yn 2015. Nododd yr adolygiad nad oedd gan amgueddfeydd lleol adnoddau na chapasiti, ac ymrwymodd y Gweinidog ar y pryd, Ken Skates, y byddai ei swyddogion yn archwilio'r cyfleoedd a gyflwynir gan Ddeddf cenedlaethau'r dyfodol ar gyfer cefnogi a datblygu amgueddfeydd. Pam nad yw Llywodraeth Cymru, felly, dal heb, eto, weithredu argymhellion eu hadolygiad eu hunain yn llawn? A allwch chi ddarparu amserlen o ran pryd y cânt eu gweithredu neu ymhelaethu o ran pam y penderfynwyd peidio eu gweithredu?
Thank you, Deputy Minister. But, the challenges facing local museums are nothing new, and for a number of years now we've heard words from Ministers but haven't seen action. Indeed, due to the concerns about the sector, the Welsh Government commissioned a review of local museums in 2015. The review noted that local museums didn't have the resources or capacity, and the Minister at the time, Ken Skates, committed that his officials would look at the opportunities provided by the well-being of future generations Act to support and develop museums. So, why has the Welsh Government still not implemented the recommendations of its own report in full? Can you provide a timetable in terms of when they will be implemented or tell us why a decision was taken not to implement these?
The tailored review that you talk about, of course, did come with a number of recommendations, and a considerable amount of Welsh Government funding and support that went alongside that. We continue to have those discussions with the museum, and with the trade unions in the museum, about ensuring that the recommendations of that tailored review are fully implemented.
It has been problematic because of some of the issues within the museum that you'll be aware of. We've not had a president in the museum for some time. We have now been advertising for a—sorry, it's not a president in the museum; that was in the library, so I do apologise. We've had the issues of the tailored review that we've been applying funding to, and we've had the ongoing discussions with the museum about how those aspects of the review will be implemented.
Roedd yr adolygiad pwrpasol y soniwch amdano, wrth gwrs, yn cynnwys nifer o argymhellion, a chryn dipyn o arian a chymorth gan Lywodraeth Cymru ochr yn ochr â hynny. Rydym yn parhau i gael y trafodaethau hynny gyda'r amgueddfa, a chyda'r undebau llafur yn yr amgueddfa, ynglŷn â sicrhau bod argymhellion yr adolygiad pwrpasol yn cael eu gweithredu'n llawn.
Mae wedi bod yn broblemus oherwydd rhai o'r materion yn yr amgueddfa y byddwch yn ymwybodol ohonynt. Ni fu gennym lywydd yn yr amgueddfa ers peth amser. Rydym bellach wedi bod yn hysbysebu am—mae'n ddrwg gennyf, nid llywydd yn yr amgueddfa; yn y llyfrgell oedd hynny, felly rwy'n ymddiheuro am hynny. Mae materion wedi codi o'r adolygiad pwrpasol a defnyddiwyd cyllid i fynd i'r afael â hwy, ac rydym wedi cael trafodaethau parhaus gyda'r amgueddfa ynglŷn â sut y gweithredir yr agweddau hynny ar yr adolygiad.
I'm talking specifically, Minister, about local museums and the review in 2015 that was conducted, rather than the Simon Thurley review of National Museum Wales. There were 10 recommendations in the local museum review that are yet to be implemented, despite the sector writing on numerous occasions and despite pleas by organisations such as the Museums Association and National Museum Wales, which are desperately wanting to support the sector.
Rwy'n sôn yn benodol, Weinidog, am amgueddfeydd lleol a'r adolygiad a gynhaliwyd yn 2015, yn hytrach nag adolygiad Simon Thurley o Amgueddfa Genedlaethol Cymru. Mae 10 argymhelliad yn yr adolygiad o amgueddfeydd lleol nad ydynt wedi cael eu gweithredu eto, er bod y sector wedi ysgrifennu ar sawl achlysur, ac er yr apeliadau gan sefydliadau fel Cymdeithas yr Amgueddfeydd ac Amgueddfa Genedlaethol Cymru, sy'n awyddus iawn i gefnogi'r sector.
Yn 2010, Cymru oedd y genedl gyntaf yn y Deyrnas Unedig i gyhoeddi strategaeth ar gyfer amgueddfeydd yn eu cyfanrwydd, strategaeth a gafodd ei chroesawu gan y sector. Daeth hon i ben yn 2015, ac er bod gwaith wedi bod yn mynd rhagddo ar y strategaeth newydd ers 2018, does gan Gymru ddim strategaeth ar gyfer amgueddfeydd erbyn hyn. Pryd bydd y strategaeth hon yn cael ei chwblhau a pha adnoddau fydd ar gael i alluogi'r sector i gyd i chwarae ei ran yn llawn o ran saith nod llesiant Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, gan gynnwys cyfraniad economaidd y sector?
Wales was the first nation in the UK to publish a strategy for museums as a whole. It was a strategy that was welcomed by the sector. Now, this came to an end in 2015, having been established in 2010, and although work has been ongoing on the new strategy since 2018, Wales does not have a strategy for museums now. When will this strategy be completed? What resources will be available to enable the sector as a whole to play its full part in terms of the seven well-being aims of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, including the economic contribution of the sector?
As I said in response to an earlier question, Heledd, I'm not in a position yet to tell you about funding because that is where we are currently at, in terms of looking at how all of our organisations are funded and what funding is to be allocated to each of those sectors.
In terms of the museums review, I would want to be reviewing where we are with that now, because we have talked previously about the wider cultural strategy, and I think all of that will fit into that as well, but I do take the point that there is a bespoke piece of work that has been done. I need to review where we are at with that, and I will make sure that you're updated when I review that and have a look at that following this discussion today.
Fel y dywedais mewn ymateb i gwestiwn cynharach, Heledd, nid wyf mewn sefyllfa eto i ddweud wrthych am gyllid gan mai dyma ein sefyllfa ar hyn o bryd, o ran edrych ar sut y mae pob un o'n sefydliadau yn cael eu hariannu a pha gyllid sydd i'w ddyrannu i bob un o'r sectorau hynny.
Mewn perthynas â'r adolygiad o amgueddfeydd, rwy'n awyddus i adolygu ble rydym arni bellach gyda hynny, gan ein bod wedi siarad o'r blaen am y strategaeth ddiwylliannol ehangach, a chredaf y bydd y cyfan yn rhan o hynny hefyd, ond rwy'n derbyn y pwynt fod gwaith pwrpasol wedi'i wneud. Mae angen imi adolygu ble rydym arni gyda hynny, a byddaf yn sicrhau eich bod yn cael y wybodaeth ddiweddaraf pan fyddaf yn adolygu hynny ac yn edrych ar hynny yn dilyn y drafodaeth hon heddiw.
3. Pa asesiad y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud o gyfraniad llwythi a gludir gan drenau i economi Cymru? OQ57116
3. What assessment has the Government made of the contribution of rail freight to the Welsh economy? OQ57116
Thank you for the question. Rail freight is a critical part of Wales's transport system and supply chain. We will continue to encourage more freight to be moved by rail and support interventions that shift freight from road to rail, together with future innovations to help make the sector more sustainable. This is a transport infrastructure-led area that falls within the portfolio led by the Deputy Minister for Climate Change.
Diolch am eich cwestiwn. Mae cludo nwyddau ar reilffyrdd yn rhan hanfodol o system drafnidiaeth a chadwyn gyflenwi Cymru. Byddwn yn parhau i annog cludo mwy o nwyddau ar reilffyrdd ac yn cefnogi ymyriadau sy'n symud nwyddau oddi ar y ffyrdd ac ar y rheilffyrdd, ynghyd ag arloesi yn y dyfodol i helpu i wneud y sector yn fwy cynaliadwy. Mae hwn yn faes sy'n cael ei arwain gan seilwaith trafnidiaeth ac mae hynny'n rhan o'r portffolio a arweinir gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd.
Diolch, Weinidog. Mae'r rhan fwyaf o nwyddau yn gorfod cael eu cario gan lorïau a faniau ar hyd ein ffyrdd yng ngogledd Cymru ac, yn wir, yng Nghymru wledig. Does nemor ddim freight yn cael ei gario ar draciau gogledd, gorllewin a chanolbarth Cymru. Os ydyn ni am weld llai o allyriadau o gerbydau, yna mae'n rhaid i ni, fel rydych chi wedi sôn, gario mwy o nwyddau ar drên.
Roedd strategaeth freight Llywodraeth Cymru yn ôl yn 2008 yn argymell y dylid buddsoddi mewn rhagor o gyfnewidfeydd inter-modal, ond eto does yna ddim un wedi cael ei ddatblygu ar hyd rheilffyrdd gogledd a chanolbarth Cymru. Byddai cael cyfnewidfa inter-modal ar hyd llinell y gogledd a'r canolbarth yn helpu'r amgylchedd a'r economi yng Ngwynedd, Môn, Powys a Cheredigion. A wnewch chi, felly, ystyried buddsoddi mewn datblygiad o'r fath mor fuan â phosibl?
Thank you, Minister. Most goods have to be transported by lorries and vans along our roads in north Wales, and that's true for the most part in all of rural Wales. There's virtually no freight carried on the tracks of mid and north Wales. If we want to see fewer carbon emissions from vehicles, then we do have to carry more goods via rail.
Now, the Welsh Government's freight strategy in 2008 suggested that we should invest in more inter-modal exchanges, but not one has been developed across the railways of mid and north Wales. Having an inter-modal exchange alongside the north Wales and mid Wales line would enhance the economy and environment in Gwynedd, Môn, Powys and Ceredigion, so will you consider investing in such a development as soon as possible?
Well, as I said, this is an area that is led by the Deputy Minister for Climate Change. Despite the fact that rail infrastructure is largely not devolved, we have, however, made rail facilities grants available to help develop some parts of the rail infrastructure. I’m sure the Deputy Minister for Climate Change will take a keen interest in your point and be happy to write to you if there are further matters to add to the answer I’ve already given.
Wel, fel y dywedais, mae hwn yn faes sy'n cael ei arwain gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd. Er nad yw'r seilwaith rheilffyrdd wedi'i ddatganoli i raddau helaeth, rydym wedi sicrhau, fodd bynnag, fod grantiau cyfleusterau rheilffordd ar gael i helpu i ddatblygu rhai rhannau o'r seilwaith rheilffyrdd. Rwy’n siŵr y bydd gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ddiddordeb brwd yn eich pwynt, ac y bydd yn fwy na pharod i ysgrifennu atoch os oes materion pellach i’w hychwanegu at yr ateb rwyf eisoes wedi'i roi.
Thank you to the Member for submitting a really important question in relation to rail freight and the Welsh economy. Minister, the Conwy valley railway line in my region runs from Llandudno down to Blaenau Ffestiniog, actually, in the Member’s constituency, and continues to be a really important transport route for many people. I’ve been really pleased to see Network Rail invest millions in recent years in the line to secure its future, which may, of course, present an opportunity for freight usage in the future. Indeed, I’ve had a number of meetings recently with Breedon Aggregates, who have themselves invested in a significant project at Llandudno Junction for a new rail head to better enable freight travel, which, as you acknowledged, certainly supports economic growth whilst also helping our planet by reducing those emissions on the road.
I acknowledge what you say, Minister, in terms of where the transport side of things lie in terms of ministerial portfolios, but, in terms of supporting companies and businesses in Wales, what support would you be looking to give companies like Breedon in their endeavours to make better use of the opportunities that freight has to offer?
Diolch i'r Aelod am gyflwyno cwestiwn pwysig iawn mewn perthynas â chludo nwyddau ar reilffyrdd ac economi Cymru. Weinidog, mae rheilffordd dyffryn Conwy yn fy rhanbarth yn mynd o Llandudno i lawr i Flaenau Ffestiniog, yn etholaeth yr Aelod, mewn gwirionedd, ac mae'n parhau i fod yn llwybr trafnidiaeth pwysig iawn i lawer o bobl. Rwyf wedi bod yn falch iawn o weld Network Rail yn buddsoddi miliynau yn y rheilffordd dros y blynyddoedd diwethaf i sicrhau ei dyfodol, a allai, wrth gwrs, gynnig cyfle i gludo nwyddau yn y dyfodol. Yn wir, cefais nifer o gyfarfodydd gyda Breedon Aggregates yn ddiweddar, sydd eu hunain wedi buddsoddi mewn prosiect sylweddol yng Nghyffordd Llandudno ar gyfer man llwytho newydd ar y rheilffordd i wella’r gallu i gludo nwyddau sydd, fel y gwnaethoch gydnabod, yn sicr yn cefnogi twf economaidd gan helpu ein planed ar yr un pryd drwy leihau allyriadau ar y ffyrdd.
Rwy’n cydnabod yr hyn a ddywedwch, Weinidog, o ran yr ochr drafnidiaeth yn y portffolios gweinidogol, ond o ran cefnogi cwmnïau a busnesau yng Nghymru, pa gefnogaeth y bwriadwch ei roi i gwmnïau fel Breedon yn eu hymdrechion i wneud gwell defnydd o'r cyfleoedd y mae cludo nwyddau yn eu cynnig?
Well, when it comes to looking at the economic development opportunities that come, then, yes, we’re always interested in working with companies and other partners. But I’m pleased you mentioned Network Rail in your answer, because, outside the core Valleys lines network, rail infrastructure is not devolved, and it is for Network Rail and the UK Government to invest in that, and it’s an area where they’ve conspicuously not done so over a significant period of time. There’s a broader point here—rather than picking a fight on areas that are plainly devolved, we'd be much better off if the UK Government would invest in areas that it is solely responsible for. We’d be happy to work with them to do so and to make sure that we do then realise the economic development opportunities that come from it.
Wel, o edrych ar y cyfleoedd datblygu economaidd a ddaw yn sgil hynny, yna oes, mae gennym ddiddordeb bob amser mewn gweithio gyda chwmnïau a phartneriaid eraill. Ond rwy'n falch ichi grybwyll Network Rail yn eich ateb, oherwydd y tu hwnt i rwydwaith llinellau craidd y Cymoedd, nid yw seilwaith rheilffyrdd wedi'i ddatganoli, a mater i Network Rail a Llywodraeth y DU yw buddsoddi yn hwnnw, ac yn amlwg nid ydynt wedi gwneud hynny dros gyfnod sylweddol o amser. Mae pwynt ehangach yma—yn hytrach na dadlau dros feysydd sy’n amlwg wedi'u datganoli, byddem yn llawer gwell ein byd pe bai Llywodraeth y DU yn buddsoddi mewn meysydd y mae'n llwyr gyfrifol amdanynt. Byddem yn hapus i weithio gyda hwy i wneud hynny ac i sicrhau ein bod wedyn yn gwireddu'r cyfleoedd datblygu economaidd a ddaw yn sgil hynny.
Cwestiwn 4, Altaf Hussain.
Question 4, Altaf Hussain.
Thank you very much, Presiding Officer. Thank you, Minister. It is good to see you after six years, really. My question is—[Laughter.] It was the fourth Senedd, and it's the sixth Senedd. [Laughter.]
Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Diolch, Weinidog. Mae'n dda eich gweld chi ar ôl chwe blynedd, a dweud y gwir. Fy nghwestiwn yw—[Chwerthin.] Y bedwaredd Senedd oedd hi, a hon yw'r chweched Senedd. [Chwerthin.]
Carry on.
Parhewch.
4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i ddatblygu economi Gorllewin De Cymru? OQ57085
4. What action is the Welsh Government taking to develop the economy of South Wales West? OQ57085
Thank you for the question, and it's good to see you after an enforced absence, and a return to this place. We're taking widespread action to invest in business. I set out an updated approach to moving the Welsh economy forward in the statement I gave to the Chamber on 19 October. We want to invest in people and infrastructure and support a fairer, greener and more prosperous economy in South Wales West and, of course, across the whole country, working with our partners in the public, private and voluntary sectors.
Diolch am y cwestiwn, ac mae'n dda eich gweld, ar ôl absenoldeb gorfodol a dychweliad i'r lle hwn. Rydym yn cymryd camau eang i fuddsoddi mewn busnes. Nodais ddull wedi'i ddiweddaru o symud economi Cymru yn ei blaen yn y datganiad a roddais i'r Siambr ar 19 Hydref. Rydym eisiau buddsoddi mewn pobl a seilwaith a chefnogi economi decach, mwy gwyrdd a mwy llewyrchus yng Ngorllewin De Cymru a ledled y wlad wrth gwrs, gan weithio gyda'n partneriaid yn y sectorau cyhoeddus, preifat a gwirfoddol.
Thank you very much, Minister. Minister, I’m sure, if we want the people of South Wales West to experience the advantages of a growing economy over the next few years, we need to see a strategy focused not just on job creation, but jobs with bigger pay packets, rewarding the skills and commitment of the local people. Can the Minister set out how many new jobs he aims to support over the next four years? And what proportion will be better paid? Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Weinidog, os ydym eisiau i bobl De Orllewin Cymru brofi manteision economi sy’n tyfu dros yr ychydig flynyddoedd nesaf, rwy'n sicr fod angen inni weld strategaeth sy’n canolbwyntio nid yn unig ar greu swyddi, ond swyddi ar gyflogau uwch, gan wobrwyo sgiliau ac ymrwymiad y bobl leol. A all y Gweinidog nodi faint o swyddi newydd y mae'n bwriadu eu cefnogi dros y pedair blynedd nesaf? A pha gyfran fydd ar gyflogau gwell? Diolch.
Well, you’re right to focus on not just improving the number of people in work, but the quality of work that people have, including their pay. And as the Member will know, one of the key factors in that is investing in the skills of the workforce, investing in our people, and that’s one of the big challenges that we face here, and it’s one of my significant frustrations about the lack of a respectful and joined-up approach with the United Kingdom Government. The recent announcements made on levelling-up funding—the announcement made up until the announcement today was about £120 million in 10 projects, projects that are in the majority based in Conservative UK parliamentary constituencies that don’t actually meet any definition of levelling-up funding, funding that actually does not match the previous promises that have been made. It leaves Wales £0.25 billion short in just this first year at least, and that is money that would otherwise have been spent on innovation in supporting higher education, otherwise would have been spent supporting our skills agenda, otherwise spent on supporting the economy. And that’s the challenge here. I think that this place and our country should be treated with a deal more respect. And the promises that were made about not losing out on a single penny that have been very clearly broken in the Chancellor's recent statement—I'd like to hear some Welsh Conservatives standing up for Wales and saying, 'We want our money back.'
Wel, rydych yn iawn i ganolbwyntio nid yn unig ar wella nifer y bobl mewn gwaith, ond ansawdd gwaith pobl, gan gynnwys eu cyflog. Ac fel y bydd yr Aelod yn gwybod, un o'r ffactorau allweddol yn hynny yw buddsoddi yn sgiliau'r gweithlu, buddsoddi yn ein pobl, a dyna un o'r heriau mawr sy'n ein hwynebu yma, ac mae'n un o’r pethau rhwystredig iawn ynghylch y diffyg dull parchus a chydgysylltiedig o weithredu gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Roedd y cyhoeddiadau diweddar a wnaed ar gyllid codi’r gwastad—roedd y cyhoeddiad a wnaed cyn y cyhoeddiad heddiw oddeutu £120 miliwn mewn 10 prosiect, gyda’r mwyafrif o'r prosiectau wedi'u lleoli yn etholaethau seneddol Ceidwadol y DU nad ydynt mewn gwirionedd yn ateb unrhyw ddiffiniad o gyllid codi’r gwastad, cyllid nad yw'n cyfateb i'r addewidion blaenorol a wnaed mewn gwirionedd. Mae'n golygu bod Cymru £0.25 biliwn yn brin yn y flwyddyn gyntaf hon o leiaf, a dyna arian a fyddai fel arall wedi cael ei wario ar arloesi i gefnogi addysg uwch, a fyddai fel arall wedi cael ei wario ar gefnogi ein hagenda sgiliau, a fyddai fel arall wedi cael ei wario ar gefnogi'r economi. A dyna'r her yma. Credaf y dylid trin y lle hwn a'n gwlad â llawer mwy o barch. Ac mae'r addewidion a wnaed ynglŷn â pheidio â cholli un geiniog wedi'u torri'n glir iawn yn natganiad y Canghellor yn ddiweddar—hoffwn glywed rhai o'r Ceidwadwyr Cymreig yn sefyll dros Gymru ac yn dweud, 'Rydym eisiau ein harian yn ôl'.
5. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi economi canolbarth Cymru i adfer yn dilyn y pandemig? OQ57089
5. How is the Welsh Government supporting the economy of mid Wales to recover from the pandemic? OQ57089
Our economic resilience and reconstruction mission sets out our approach to the economy, supporting individuals, businesses and communities to succeed and flourish. The chief regional officers and their teams have been established and are more focused and engaging in a regional model of economic development. We're also, of course, working with partners on the mid Wales growth deal.
Mae ein cenhadaeth i gryfhau ac ailadeiladu'r economi yn nodi ein dull ar gyfer yr economi, gan gynorthwyo unigolion, busnesau a chymunedau i lwyddo a ffynnu. Mae'r prif swyddogion rhanbarthol a'u timau wedi'u sefydlu ac mae ganddynt fwy o ffocws ac ymgysylltiad â model rhanbarthol o ddatblygu economaidd. Rydym hefyd, wrth gwrs, yn gweithio gyda phartneriaid ar fargen dwf canolbarth Cymru.
Thank you, Minister. Of course, I hope you'll, like me, very much welcome the news of £15.5 million to restore the Montgomery canal, which was announced in the UK Government's budget last week. This will be a huge benefit to the people of mid Wales in terms of thousands of extra—[Interruption.] Sorry, Presiding Officer, I can't hear.
Diolch, Weinidog. Wrth gwrs, gobeithio eich bod chi, fel fi, yn croesawu’r newyddion am £15.5 miliwn i adfer camlas Trefaldwyn, a gyhoeddwyd yng nghyllideb Llywodraeth y DU yr wythnos diwethaf. Bydd hyn o fudd enfawr i bobl canolbarth Cymru gyda miloedd yn ychwanegol o—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf, Lywydd, ni allaf glywed.
Okay. Allow the Member to carry on without interruption, please.
Iawn. Gadewch i'r Aelod barhau heb ymyrraeth, os gwelwch yn dda.
Thank you. Minister, this will be a huge opportunity for mid Wales, I hope you would agree, as thousands of extra canal boats come into mid Wales, thousands of extra visitors visiting Welshpool, and also with that ultimate aim of the restoration to the canal to Newtown as well. I very much hope, Minister, that, through the mid Wales growth deal, additional funding can be levered in as well. I know this will be a key project within the mid Wales growth deal, which I know is a partnership between yourself and the UK Government, but very much I welcome—. There'll be additional private investment, no doubt, but I would like your support in principle, Minister, for additional support through the mid Wales growth deal to support those final elements of the mid Wales canal project, which I'm sure you'll very much agree with me will be of huge benefit to mid Wales.
Diolch. Weinidog, gobeithio eich bod yn cytuno y bydd hwn yn gyfle enfawr i ganolbarth Cymru wrth i filoedd o gychod camlas ychwanegol ddod i ganolbarth Cymru, a miloedd o ymwelwyr ychwanegol yn ymweld â'r Trallwng, a hefyd gyda'r nod terfynol o adfer y gamlas i'r Drenewydd hefyd. Rwy’n mawr obeithio, Weinidog, drwy fargen dwf canolbarth Cymru, y gellir denu cyllid ychwanegol hefyd. Rwy'n gwybod y bydd hwn yn brosiect allweddol o fewn bargen dwf canolbarth Cymru, sy’n bartneriaeth rhyngoch chi a Llywodraeth y DU, ond rwy'n croesawu’n fawr—. Bydd buddsoddiad preifat ychwanegol, heb os, ond hoffwn gael eich cefnogaeth mewn egwyddor, Weinidog, i gymorth ychwanegol drwy fargen dwf canolbarth Cymru i gefnogi'r elfennau olaf hynny ym mhrosiect camlas canolbarth Cymru, a fydd, rwy’n siŵr y byddwch yn cytuno, o fudd mawr iawn i ganolbarth Cymru.
Well, I can see why the canal project that's been supported in the UK Government's budget announcement is good news for people living in that area, and we are working constructively with the two local authorities—Ceredigion and Powys—and the UK Government on the mid Wales growth deal. But it just doesn't get away from the reality that the £120 million announced for 10 projects is skewed towards Conservative UK constituencies. It does not match any realistic definition of need and levelling up. And the money—[Interruption.] The money that you referred to in one particular project does not—[Interruption.]—does not equal the money that we were promised. The £375 million that Wales was due to be getting—even if all of that money is spent within this one year, the £120 million, it is over £0.25 billion short. And I know the Member wants me to welcome the £0.25 billion cut that his Government has actually imposed, and more cuts to come in years to come, but I believe Wales should be treated with more respect. I believe that Conservatives in this place should decide will they stand up for Wales, will they stand up for the money that has been lost, that has been taken away by their Chancellor, or will they simply be the advertising agency of the UK Government while it takes money away from Wales.
Wel, gallaf weld pam fod prosiect y gamlas a gefnogwyd yng nghyhoeddiad cyllideb Llywodraeth y DU yn newyddion da i bobl sy'n byw yn yr ardal honno, ac rydym yn gweithio'n adeiladol gyda'r ddau awdurdod lleol—Ceredigion a Phowys—a Llywodraeth y DU ar fargen dwf canolbarth Cymru. Ond nid yw hynny’n tynnu oddi wrth y realiti fod y £120 miliwn a gyhoeddwyd ar gyfer 10 prosiect yn gwyro tuag at etholaethau Ceidwadol y DU. Nid yw'n cyd-fynd ag unrhyw ddiffiniad realistig o angen a chodi’r gwastad. Ac nid yw’r arian—[Torri ar draws.] Nid yw’r arian y cyfeirioch chi ato mewn un prosiect penodol—[Torri ar draws.]—gymaint â’r arian a addawyd inni. Mae'r £375 miliwn roedd Cymru i fod i'w gael—hyd yn oed os yw'r holl arian hwnnw'n cael ei wario o fewn y flwyddyn hon, y £120 miliwn, mae dros £0.25 biliwn yn brin. Ac rwy'n gwybod bod yr Aelod eisiau imi groesawu'r toriad o £0.25 biliwn y mae ei Lywodraeth wedi'i wneud mewn gwirionedd, a mwy o doriadau i ddod mewn blynyddoedd i ddod, ond credaf y dylid trin Cymru â mwy o barch. Rwy'n credu y dylai'r Ceidwadwyr yn y lle hwn benderfynu a ydynt am sefyll dros Gymru, a ydynt am sefyll dros yr arian a gollwyd, a gymerwyd gan eu Canghellor, neu a ydynt yn bwriadu gweithredu fel asiantaeth hysbysebu ar ran Llywodraeth y DU tra'i bod yn mynd ag arian gan Gymru?
6. Beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i gefnogi'r economi werdd yn Nwyrain De Cymru? OQ57088
6. What is the Government doing to support the green economy in South Wales East? OQ57088
I outlined in my statement yesterday to the Chamber the Welsh Government’s vision for the green economy and confirmed its fundamental role in the progress of our economic resilience and reconstruction mission.
Yn fy natganiad i’r Siambr ddoe, amlinellais weledigaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer yr economi werdd a chadarnheais ei rôl sylfaenol yng nghynnydd ein cenhadaeth i gryfhau ac ailadeiladu'r economi.
Diolch yn fawr. During Plaid Cymru's debate last month on the energy sector and the climate emergency, there was a response from your Government that hinted at a positive change when it comes to ensuring that the wealth generated by renewable energy is retained in Welsh communities. There was a reference to, and I quote, 'a deep dive' the following day, to see what barriers can be overcome to increase renewable energy capacity owned by public bodies and community groups across Wales. We really need to see progress in terms of community ownership, as this has been shown to be key, in numerous international examples, in shifting public attitudes towards renewable energy generation. Three weeks on from the so-called deep dive, what update can you give on the efforts to ensure the profits and benefits of energy projects in Wales remain in Wales?
Diolch yn fawr. Yn ystod dadl Plaid Cymru fis diwethaf ar y sector ynni a’r argyfwng hinsawdd, cafwyd ymateb gan eich Llywodraeth a oedd yn awgrymu newid cadarnhaol o ran sicrhau bod y cyfoeth a gynhyrchir gan ynni adnewyddadwy yn cael ei gadw yng nghymunedau Cymru. Cyfeiriwyd at, ac rwy'n dyfynnu, 'astudiaeth ddofn' y diwrnod canlynol, i weld pa rwystrau y gellir eu goresgyn i gynyddu capasiti ynni adnewyddadwy sy'n eiddo i gyrff cyhoeddus a grwpiau cymunedol ledled Cymru. Mae gwir angen inni weld cynnydd mewn perthynas â pherchnogaeth gymunedol, oherwydd dangoswyd bod hyn yn allweddol mewn nifer o enghreifftiau rhyngwladol wrth newid agweddau'r cyhoedd tuag at gynhyrchu ynni adnewyddadwy. Dair wythnos wedi’r ‘astudiaeth ddofn’ fel y'i galwyd, pa ddiweddariad y gallwch ei roi ar yr ymdrechion i sicrhau bod elw a buddion prosiectau ynni yng Nghymru yn aros yng Nghymru?
Well, that's work that I'll be undertaking with the Ministers in the department for climate change. As the Member will know, we're really interested in making sure that our obligations to the future of the planet are met, but there is real economic gain to be generated from this as well. And I take on board the Member's point about community engagement and ownership of some of the energy projects moving forward. So, I won't be able to give you an answer today, but I can say that I'll continue to work with Ministers in the climate change department, not just to deliver a better way to generate power that is renewable and doesn't compromise the future of the planet, but, actually, can deliver a real economic dividend for local communities.
Wel, mae hwnnw’n waith y byddaf yn ei wneud gyda'r Gweinidogion yn yr adran newid hinsawdd. Fel y bydd yr Aelod yn gwybod, mae gennym ddiddordeb mawr mewn sicrhau bod ein rhwymedigaethau i ddyfodol y blaned yn cael eu cyflawni, ond mae elw economaidd gwirioneddol i'w gynhyrchu o hyn hefyd. Ac rwy'n ystyried pwynt yr Aelod ynghylch ymgysylltu â'r gymuned a pherchnogaeth ar rai o'r prosiectau ynni wrth symud ymlaen. Felly, ni fyddaf yn gallu rhoi ateb ichi heddiw, ond gallaf ddweud y byddaf yn parhau i weithio gyda Gweinidogion yn yr adran newid hinsawdd, nid yn unig i ddarparu ffordd well o gynhyrchu pŵer sy'n adnewyddadwy ac nad yw'n peryglu dyfodol y blaned, ond sydd hefyd yn gallu sicrhau difidend economaidd go iawn i gymunedau lleol.
Promoting the green agenda is one of the biggest tasks for all Governments in this century. That's why I would like to put firmly on the record the impressive track record of Monmouthshire County Council, which was one of the first local authorities to sign up to the climate change declaration. But, whilst promoting the green agenda, it's vital that the green economy, and, in particular, local businesses and projects, are not neglected, Minister. We've seen in Monmouthshire the immense benefits that can be achieved in this field, most notably around building our own solar farm on council grounds. With that in mind, can you outline specific steps of what the Welsh Government is doing to promote the green economy in Monmouthshire? Thank you.
Hyrwyddo'r agenda werdd yw un o'r tasgau mwyaf i bob Llywodraeth yn y ganrif hon. Dyna pam yr hoffwn gofnodi hanes trawiadol Cyngor Sir Fynwy, a oedd yn un o'r awdurdodau lleol cyntaf i gefnogir datganiad ar newid hinsawdd. Ond wrth hyrwyddo'r agenda werdd, mae'n hanfodol nad yw'r economi werdd, a busnesau a phrosiectau lleol yn arbennig, yn cael eu hesgeuluso, Weinidog. Rydym wedi gweld, yn sir Fynwy, y buddion aruthrol y gellir eu hennill yn y maes hwn, yn arbennig mewn perthynas ag adeiladu ein fferm solar ein hunain ar dir y cyngor. Gan gadw hynny mewn cof, a allwch chi amlinellu’r camau penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i hyrwyddo'r economi werdd yn sir Fynwy? Diolch.
Well, I can't give, off the top of my head, steps in the green economy in Monmouthshire, but I'm happy to write to you, and I'm sure that the former leader of Monmouthshire council will be delighted to hear you praise their record in the past. But I can say that, when it comes to promoting renewable sources of energy and the economic benefits, it had a significant range of positives, not just in Monmouthshire, of course—today, you will have seen the reports about the solar farm that is helping to power significant resources into Morriston Hospital as well. So, the Welsh Government, in a range of areas, is practically promoting renewable sources of energy and economic return and gain, and I'd be more than happy to give him an update, which I'm sure he's aware of, about such projects within the Monmouthshire constituency.FootnoteLink
Wel, ni allaf rannu'r camau rydym yn eu cymryd i hyrwyddo'r economi werdd yn sir Fynwy gan nad oes gennyf y manylion wrth law ar hyn o bryd, ond rwy'n hapus i ysgrifennu atoch, ac rwy'n siŵr y bydd cyn arweinydd Cyngor Sir Fynwy yn falch iawn o’ch clywed yn canmol eu gwaith yn y gorffennol. Ond gallaf ddweud, o ran hyrwyddo ffynonellau ynni adnewyddadwy a'r buddion economaidd, fod ganddo ystod sylweddol o ffactorau cadarnhaol, ac nid yn unig yn sir Fynwy, wrth gwrs—heddiw, byddwch wedi gweld yr adroddiadau am y fferm solar sy'n helpu i bweru adnoddau sylweddol ar gyfer Ysbyty Treforys hefyd. Felly, mae Llywodraeth Cymru, mewn amryw o ardaloedd, yn mynd ati'n ymarferol i hyrwyddo ffynonellau ynni adnewyddadwy ac enillion economaidd, a byddwn yn fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf iddo, fel rwy'n siŵr y bydd yn ymwybodol, am brosiectau o’r fath yn etholaeth sir Fynwy.FootnoteLink
7. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r effaith y bydd cyllideb Llywodraeth y DU yn ei chael ar ei rhaglen economaidd ym Mlaenau Gwent? OQ57118
7. What assessment has the Welsh Government made of the impact the UK Government’s budget will have on its economic programme in Blaenau Gwent? OQ57118
Thank you for the question. We'll continue to analyse the recent announcement made and discuss what the Chancellor's pronouncements mean in more detail. However, it cannot be ignored that the budget fails to meet the enormous challenges we face as we continue our economic recovery from the pandemic.
Diolch am y cwestiwn. Byddwn yn parhau i ddadansoddi'r cyhoeddiad diweddar a wnaed a thrafod beth y mae datganiadau’r Canghellor yn ei olygu yn fwy manwl. Fodd bynnag, ni ellir anwybyddu’r ffaith nad yw’r gyllideb yn mynd i’r afael â'r heriau enfawr sy'n ein hwynebu wrth inni barhau â'n hadferiad economaidd o'r pandemig.
I'm grateful to you for that, Minister. I'd be grateful if the Welsh Government could publish a quarterly analysis of UK spending in Wales on some of these matters, because it's clear to me that the greatest investment being made in this country by the United Kingdom Government is that in press releases, various forms of PR and marketing, and not in the substance of supporting people in need. What we saw last week was an exercise in the most corrupt pork-barrel politics that this country has seen in decades. What we saw was money being taken away from the poorest parts of this country and poured into Tory constituencies in order to buy votes. It is not how we have done things in this place—and you'll learn that. It's not how we've done things in this place. What we've always done is ensure that we meet need on the basis of need, and what we don't meet is greed on the basis of votes.
Rwy'n ddiolchgar ichi am hynny, Weinidog. Byddwn yn ddiolchgar pe gallai Llywodraeth Cymru gyhoeddi dadansoddiad chwarterol o wariant y DU yng Nghymru ar rai o'r materion hyn, oherwydd mae'n amlwg i mi mai'r buddsoddiad mwyaf a wneir yn y wlad hon gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig yw’r buddsoddiad mewn datganiadau i'r wasg, gwahanol fathau o gysylltiadau cyhoeddus a marchnata, yn hytrach na chefnogaeth go iawn i bobl mewn angen. Yr hyn a welsom yr wythnos diwethaf oedd yr achos mwyaf llygredig o wleidyddiaeth 'casgen borc’ a welodd y wlad hon ers degawdau. Yr hyn a welsom oedd arian yn cael ei gymryd oddi ar rannau tlotaf y wlad hon a'i arllwys i mewn i etholaethau Torïaidd er mwyn prynu pleidleisiau. Nid dyna’r ffordd rydym wedi gwneud pethau yn y lle hwn—a byddwch yn dysgu hynny. Nid dyna’r ffordd rydym wedi gwneud pethau yn y lle hwn. Yr hyn rydym wedi'i wneud bob amser yw sicrhau ein bod yn diwallu angen ar sail angen, a'r hyn nad ydym yn ei wneud yw diwallu trachwant ar sail pleidleisiau.
Well, the reason why there is so much chuntering from the Conservative seats in this place is because the Member correctly identifies the pork-barrel politics that went through announcements in the Chancellor's statement. And you only need to look at the facts. It is a fact that the £375 million Wales would otherwise have got has not been delivered, despite repeated promises it would be. Conservative Members here want to stand up for the UK Government and not stand up for Wales. There are huge sums of money that have been denied to Wales. And actually, when you look at the forecast for the shared prosperity funds that have been given, it says, next year, there'll be £400 million across the UK. If Wales was in the European Union and still had access to those funds, it would be £375 million just for Wales alone. We have been misled, we have been short changed, and the Tories need to decide will you stand up for Wales or are you simply here to try and defend the indefensible from the UK Government.
Wel, y rheswm pam ein bod yn clywed cymaint o rwgnach o seddi’r Ceidwadwyr yn y lle hwn yw oherwydd bod Aelod wedi nodi’n gywir y wleidyddiaeth 'casgen borc’ a oedd yn llifo drwy’r cyhoeddiadau yn natganiad y Canghellor. Ac nid oes ond angen ichi edrych ar y ffeithiau. Mae'n ffaith nad yw Cymru wedi cael y £375 miliwn y byddai wedi'i gael fel arall, er gwaethaf eu holl addewidion. Mae Aelodau Ceidwadol yma eisiau sefyll dros Lywodraeth y DU a pheidio â sefyll dros Gymru. Mae Cymru wedi'i hamddifadu o symiau anferth o arian. Ac mewn gwirionedd, pan edrychwch ar y rhagolwg a roddwyd ar gyfer y cronfeydd ffyniant cyffredin, mae’n dweud, y flwyddyn nesaf, y bydd £400 miliwn ar draws y DU. Pe bai Cymru yn rhan o’r Undeb Ewropeaidd ac yn dal i allu defnyddio'r cronfeydd hynny, byddai £375 miliwn ar gael i Gymru yn unig. Rydym wedi cael ein camarwain, rydym ar ein colled, ac mae angen i'r Torïaid benderfynu a ydych chi am sefyll dros Gymru neu a ydych chi yma i geisio amddiffyn yr anghyfiawnadwy gan Lywodraeth y DU.
I for one welcome the UK Government budget, which has provided Wales with the biggest ever increase in funding since the start of devolution. It shows that the UK Government is committed to the people of Wales, and it shows that it's committed to the development of our nation. From the levelling-up fund through to the community ownership fund, where the Queen's Ballroom in Tredegar, Blaenau Gwent, has received £90,000. So, I hope the Member for Blaenau Gwent and the Minister will join me in recognising the good work of the UK Government in its extremely generous budget and investing in Wales once again.
Minister, could you please outline what plans you have to complement the levelling-up funding across Wales to make the best success of the UK Government's investment in the big financial package that it's given to Wales? Thank you.
Rwy'n croesawu cyllideb Llywodraeth y DU, sydd wedi rhoi'r cynnydd mwyaf erioed mewn cyllid i Gymru ers dechrau datganoli. Mae'n dangos bod Llywodraeth y DU wedi ymrwymo i bobl Cymru, ac mae'n dangos ei bod wedi ymrwymo i ddatblygiad ein cenedl. O gronfa codi’r gwastad i'r gronfa perchnogaeth gymunedol, lle mae neuadd ddawns y Frenhines yn Nhredegar, Blaenau Gwent, wedi derbyn £90,000. Felly, rwy'n gobeithio y bydd yr Aelod dros Flaenau Gwent a'r Gweinidog yn ymuno â mi i gydnabod gwaith da Llywodraeth y DU yn ei chyllideb hynod o hael a buddsoddi yng Nghymru unwaith eto.
Weinidog, a allwch chi amlinellu pa gynlluniau sydd gennych i ategu'r cyllid codi’r gwastad ledled Cymru i wneud y gorau o fuddsoddiad Llywodraeth y DU yn y pecyn ariannol mawr y mae wedi'i ddarparu i Gymru? Diolch.
That is extraordinary, absolutely extraordinary, and it was factually simply wrong to say this is a generous settlement. What we have seen are cuts to Wales from the levelling-up funding. It's undeniably the case. The money is being cut, but the Conservatives here want to celebrate that. That is just extraordinary, and more than that, the reality is that the recent budget does not replace the money taken away during austerity. In real terms, we will do not much more than flatline on revenue, but in capital terms, we've seen a real-terms cut over the last period in the spending review. That is what Laura Jones and the Conservatives want to celebrate. It is appalling, and I really do say to Conservatives in this place: whose side are you on? Are you on the side of the people of Wales who are having money cut from them, from the businesses that won't have the support they would otherwise have? Are you on the side of those people who need training, the skills, the apprenticeships, the money that previously supported them? Are you on the side of innovation and research, which have been cut because of the way that the UK Government have refused to engage with us and the cuts to the funding that would be otherwise available? At this point in time, you're on entirely the wrong side. Do your job and stand up for Wales.
Mae hynny'n rhyfeddol, yn gwbl ryfeddol, ac roedd yn ffeithiol anghywir i ddweud bod hwn yn setliad hael. Yr hyn a welsom yw toriadau i Gymru o'r cyllid codi'r gwastad. Nid oes modd gwadu hynny. Mae arian yn cael ei dorri, ond mae'r Ceidwadwyr yma eisiau dathlu hynny. Mae hynny'n rhyfeddol, ac yn fwy na hynny, y realiti yw nad yw'r gyllideb ddiweddar yn rhoi arian yn ôl yn lle'r arian a gafodd ei dorri yn ystod y cyni ariannol. Mewn termau real, ni fyddwn yn gwneud llawer mwy na chadw'r refeniw ar y lefel sylfaenol, ond o ran cyfalaf, rydym wedi gweld toriad mewn termau real dros y cyfnod diwethaf yn yr adolygiad o wariant. Dyna y mae Laura Jones a'r Ceidwadwyr eisiau ei ddathlu. Mae'n warthus, ac rwy'n dweud wrth y Ceidwadwyr yn y lle hwn: ar ba ochr ydych chi? A ydych chi ar ochr pobl Cymru sy'n cael arian wedi'i gymryd oddi arnynt, oddi ar y busnesau na fyddant yn cael y cymorth y byddent wedi'i gael fel arall? A ydych chi ar ochr y bobl sydd angen hyfforddiant, y sgiliau, y prentisiaethau, yr arian a oedd yn eu cefnogi o'r blaen? A ydych chi ar ochr arloesedd ac ymchwil, sydd wedi'u torri oherwydd y ffordd y mae Llywodraeth y DU wedi gwrthod ymgysylltu â ni a'r toriadau i'r cyllid a fyddai ar gael fel arall? Ar hyn o bryd, rydych chi ar yr ochr hollol anghywir. Gwnewch eich gwaith a sefwch dros Gymru.
Ac yn olaf, cwestiwn 8. Jenny Rathbone.
Finally, question 8. Jenny Rathbone.
8. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r diwydiant adeiladu am y sgiliau y bydd eu hangen ar gyfer ei weithlu yn y dyfodol? OQ57095
8. What discussions has the Minister had with the construction industry about the future skills required for its workforce? OQ57095
I held an introductory meeting with the Construction Industry Training Board in June. I'll be holding regular meetings with them, together with the Deputy Minister for Climate Change, to discuss all aspects of the industry’s training and skills requirements.
Cynhaliais gyfarfod rhagarweiniol gyda Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu ym mis Mehefin. Byddaf yn cynnal cyfarfodydd rheolaidd gyda hwy, ynghyd â'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, i drafod pob agwedd ar ofynion hyfforddiant a sgiliau'r diwydiant.
As you met the CITB in June, you'll be fully aware of the skills deficit they highlighted in their report in March, about the sorts of skills that we need for the public buildings we're going to be building in the future, so people like energy assessors, retrofit co-ordinators, insulation and heat pump installers. The three major constructors involved in works in my constituency at the moment, Bouygues, Willmott Dixon and ISG, are all keen to tell me about the amount of local labour and suppliers that they have working on their projects. But, as most of the subcontractors are either sole traders or small companies involving maybe a dozen employees, how are we going to ensure that they are fit to take on the work that we're going to be requiring of all constructors involved in any buildings that involve public money and that the work isn't going to be brought in from outside?
Gan eich bod wedi cyfarfod â Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu ym mis Mehefin, fe fyddwch yn gwbl ymwybodol o'r diffyg sgiliau a amlygwyd ganddynt yn eu hadroddiad ym mis Mawrth, am y mathau o sgiliau sydd eu hangen arnom ar gyfer yr adeiladau cyhoeddus y byddwn yn eu hadeiladu yn y dyfodol, felly pobl fel aseswyr ynni, cydlynwyr ôl-osod, a phobl sy'n inswleiddio a gosod pympiau gwres. Mae'r tri phrif gwmni adeiladu sy'n ymwneud â gwaith yn fy etholaeth ar hyn o bryd, Bouygues, Willmott Dixon ac ISG, yn awyddus i ddweud wrthyf faint o weithwyr a chyflenwyr lleol sydd ganddynt yn gweithio ar eu prosiectau. Ond gan fod y rhan fwyaf o'r is-gontractwyr naill ai'n unig fasnachwyr neu'n gwmnïau bach gyda dwsin o weithwyr efallai, sut y gallwn sicrhau eu bod yn addas i ymgymryd â'r gwaith y byddwn yn gofyn i bob cwmni adeiladu sy'n cyflawni unrhyw waith adeiladu drwy arian cyhoeddus ei wneud ac na fydd galw am weithwyr o'r tu allan?
There is a key challenge about a broader point, not just in construction, but it's a good example of how, with the optimised retrofit programme that was announced by the climate change department here, a really welcome step forward to make sure the value of that is retained as far as possible, as locally as possible. That's why it's important that I continue to work with the Ministers for climate change and to actually understand, when we're letting those contracts, the terms that we can insist on to actually make sure that we do get local return on that, and to make sure that the skills that the industry need are actually being provided. It's why I'm very pleased with the recent conversation I had with regional skills partnerships, and the one we'll have with the sector itself. I have another date in the diary in the next couple of months with the construction industry itself to try to make sure that we are definitely pointing in the right direction, and make sure they understand what we want and what we expect from the public money we would invest, but also that they're investing back in their own businesses and in local communities.
Mae yna her allweddol ynglŷn â phwynt ehangach, nid yn unig mewn adeiladu, ond mae'n enghraifft dda o sut y gallwn, gyda'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio a gyhoeddwyd gan yr adran newid hinsawdd yma, gymryd cam ymlaen sydd i'w groesawu'n fawr er mwyn sicrhau bod gwerth hynny'n cael ei gadw cyn belled ag y bo modd, a hynny mor lleol â phosibl. Dyna pam y mae'n bwysig fy mod yn parhau i weithio gyda'r Gweinidogion newid hinsawdd ac deall, pan fyddwn yn gosod y contractau hynny, y telerau y gallwn eu mynnu er mwyn gwneud yn siŵr ein bod yn cael budd lleol o hynny, ac i sicrhau bod y sgiliau sydd eu hangen ar y diwydiant yn cael eu darparu. Dyna pam rwy'n falch iawn o'r sgwrs ddiweddar a gefais gyda phartneriaethau sgiliau rhanbarthol, a'r sgwrs y byddwn yn ei chael gyda'r sector ei hun. Mae gennyf ddyddiad arall yn y dyddiadur yn ystod y misoedd nesaf gyda'r diwydiant adeiladu ei hun i geisio sicrhau ein bod yn bendant yn mynd i'r cyfeiriad cywir, a sicrhau eu bod yn deall yr hyn rydym ei eisiau a'r hyn rydym yn ei ddisgwyl o'r arian cyhoeddus y byddem yn ei fuddsoddi, ond hefyd eu bod yn buddsoddi'n ôl yn eu busnesau eu hunain ac mewn cymunedau lleol.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Delyth Jewell.
The next item is questions to the Minister for Health and Social Services, and the first question is from Delyth Jewell.
1. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o gyfraddau COVID-19 yn Nwyrain De Cymru? OQ57110
1. What assessment has the Welsh Government made of COVID-19 rates in South Wales East? OQ57110
Diolch yn fawr. Mae cyfraddau presennol COVID-19 yn Nwyrain De Cymru yn achosi pryder, gyda nifer uchel iawn o achosion. Rydyn ni’n parhau i fonitro’r sefyllfa’n agos ac yn dilyn yr holl fesurau priodol. Mae parhau i gael cefnogaeth gan y cyhoedd yn hanfodol os yw’n hymderchion yn mynd i lwyddo.
Thank you. The current rates of COVID-19 in South Wales East are a cause for concern, with a very high number of cases. We continue to monitor the situation closely and to take all appropriate measures. Continued public support is vital to the success of our efforts.
Diolch am hwnna, Gweinidog.
Thank you for that, Minister.
COVID-19 rates, as you've been saying, in the south-east have been worryingly high recently. One of the likely reasons for this is the number of inaccurate results given to residents by a laboratory in Wolverhampton. An estimated 4,000 Welsh residents were affected, and the majority were in Gwent and Cwm Taf. Minister, as you'll know, this was serious, because if people were told that they had tested negative but actually had the virus, they would have been going about their lives, infecting other people without realising it. You said in a statement, Minister, on 15 October, that you would work with the UK Health Security Agency and NHS test and trace on any actions their investigations into the incident would highlight. But, since then, there hasn't been a further update to Members. So, I'd ask you if the Welsh Government can provide more detail about how many of the affected residents were in fact living in either Gwent or the south-east Valleys, what the latest assessment is of how this colossal mix-up has impacted the modelling and the projections of COVID rates in Wales. And finally, Minister, when will Public Health Wales's assessment of the latest situation be completed and published, please?
Mae cyfraddau COVID-19, fel rydych wedi bod yn ei ddweud, yn y de-ddwyrain wedi bod yn bryderus o uchel yn ddiweddar. Un o'r rhesymau tebygol am hyn yw nifer y canlyniadau anghywir a roddwyd i drigolion gan labordy yn Wolverhampton. Amcangyfrifwyd bod 4,000 o drigolion Cymru wedi'u heffeithio, ac roedd y mwyafrif yng Ngwent a Chwm Taf. Weinidog, fel y gwyddoch, roedd hyn yn ddifrifol, oherwydd os dywedwyd wrth bobl eu bod wedi cael canlyniad negyddol ond bod y feirws arnynt mewn gwirionedd, byddent wedi dal ati gyda'u bywydau fel arfer, yn heintio pobl eraill heb sylweddoli hynny. Fe ddywedoch chi mewn datganiad ar 15 Hydref, Weinidog, y byddech yn gweithio gydag Asiantaeth Diogelwch Iechyd y DU a chynllun profi ac olrhain y GIG ar unrhyw gamau y byddai eu hymchwiliadau i'r digwyddiad yn tynnu sylw atynt. Ond ers hynny, ni chafwyd diweddariad pellach i'r Aelodau. Felly, rwyf am ofyn i chi, a all Llywodraeth Cymru roi mwy o fanylion ynglŷn â faint o'r trigolion yr effeithiwyd arnynt a oedd yn byw naill ai yng Ngwent neu yng Nghymoedd y de-ddwyrain mewn gwirionedd, beth yw'r asesiad diweddaraf o sut y mae'r dryswch anferthol hwn wedi effeithio ar fodelu ac amcanestyniadau o gyfraddau COVID yng Nghymru. Ac yn olaf, Weinidog, pryd y caiff asesiad Iechyd Cyhoeddus Cymru o'r sefyllfa ddiweddaraf ei gwblhau a'i gyhoeddi, os gwelwch yn dda?
Diolch yn fawr, Delyth. You are absolutely right that we believe that the incident at the Immensa lab and the fact that there were so many tests that came from Wales—. We estimate that about 4,000 people in Wales were wrongly told that their tests were negative. If you extrapolate from that and look at it—imagine, 4,000 people wandering around thinking that they're clear when, in fact, they could be infecting other people—clearly that was bound to have an impact on our rates. And that is, we believe, one of the reasons for these incredibly high rates in parts of east Wales.
We are still waiting for that report from the UK Government, but are still requesting that of them because we do need to know what went wrong so that we can learn and make sure it doesn't happen again. And, of course, we do have our own lab here in Wales, and we need to keep an eye on that. Of course, the majority of Welsh tests go to that lab in Newport, but at times when there are extremely high levels of requests for tests, then some of those get diverted, and that's exactly what happened in relation to the Immensa lab near Wolverhampton. So, all of those people who were affected, those 4,000 cases, have been contacted if they were within a specific window—prior to that they would have been out of the period in which they were required to isolate—and they have been requested to re-test. So, we think that the situation has now been contained, but obviously the consequences we are continuing to pay for.
Diolch yn fawr, Delyth. Rydych yn llygad eich lle ein bod yn credu bod y digwyddiad yn labordy Immensa a'r ffaith bod cynifer o brofion wedi dod o Gymru—. Amcangyfrifwn fod tua 4,000 o bobl yng Nghymru wedi cael gwybod yn anghywir fod eu profion yn negyddol. Os ydych yn allosod o hynny ac yn edrych arno—dychmygwch, mae 4,000 o bobl yn crwydro o gwmpas yn meddwl eu bod yn glir pan allent fod yn heintio pobl eraill—yn amlwg roedd hynny'n sicr o gael effaith ar ein cyfraddau. A chredwn mai dyna un o'r rhesymau dros y cyfraddau hynod o uchel hyn mewn rhannau o ddwyrain Cymru.
Rydym yn dal i aros am yr adroddiad gan Lywodraeth y DU, ond rydym yn dal i ofyn amdano oherwydd mae angen inni wybod beth aeth o'i le fel y gallwn ddysgu a sicrhau nad yw'n digwydd eto. Ac wrth gwrs, mae gennym ein labordy ein hunain yma yng Nghymru, ac mae angen inni gadw llygad ar hwnnw. Wrth gwrs, mae'r rhan fwyaf o brofion Cymru yn mynd i'r labordy hwnnw yng Nghasnewydd, ond ar adegau pan fo lefelau uchel iawn o geisiadau am brofion, caiff rhai o'r rheini eu dargyfeirio, a dyna'n union a ddigwyddodd mewn perthynas â labordy Immensa ger Wolverhampton. Felly, cysylltwyd â'r holl bobl yr effeithiwyd arnynt, y 4,000 o achosion os oeddent o fewn cyfnod penodol o amser—cyn hynny byddent wedi bod y tu allan i'r cyfnod y byddai'n ofynnol iddynt ynysu—a gofynnwyd iddynt gael ail brawf. Felly, credwn fod y sefyllfa bellach dan reolaeth, ond yn amlwg rydym yn parhau i dalu am y canlyniadau.
Minister, analysis of the age profile of people with coronavirus shows that 39 per cent of cases are aged under 19 and that 27 per cent are aged between 10 and 19. A constituent has contacted me who has a family member attending Crickhowell High School and also Monmouth Comprehensive School. The requirement to wear face masks has been retained in both classrooms and corridors at Crickhowell high, but are not required at Monmouth comprehensive. My constituent makes the point that COVID cases are nearly double in Monmouth comprehensive than they are at Crickhowell. Have you, Minister, undertaken any studies of the difference in COVID rates between different schools in neighbouring localities, and what consideration have you given to making the wearing of face masks compulsory in secondary schools? Thank you.
Weinidog, mae dadansoddiad o broffil oedran pobl â'r coronafeirws yn dangos bod 39 y cant o achosion o dan 19 oed a bod 27 y cant rhwng 10 a 19 oed. Mae etholwr wedi cysylltu â mi sydd ag aelod o'r teulu'n mynychu Ysgol Uwchradd Crughywel ac Ysgol Gyfun Trefynwy hefyd. Mae'r gofyniad i wisgo masgiau wyneb wedi'i gadw yn yr ystafelloedd dosbarth a'r coridorau yn Ysgol Uwchradd Crughywel, ond nid oes eu hangen yn Ysgol Gyfun Trefynwy. Mae fy etholwr yn gwneud y pwynt fod yr achosion o COVID bron ddwywaith cymaint yn Ysgol Gyfun Trefynwy na'r hyn ydynt yn Ysgol Uwchradd Crughywel. A ydych chi, Weinidog, wedi cynnal unrhyw astudiaethau o'r gwahaniaeth mewn cyfraddau COVID rhwng gwahanol ysgolion mewn ardaloedd cyfagos, a pha ystyriaeth rydych wedi'i rhoi i wneud gwisgo masgiau wyneb yn orfodol mewn ysgolion uwchradd? Diolch.
Well, thanks very much for that question. You are absolutely right that the rates amongst younger people are particularly high. The rates in Gwent, for example, in the 10-19 age group, are around 2,300 per 100,000. I mean, you think about the levels there, and that was in the week ending 17 October. So, clearly, we were quite pleased to see half term coming, because hopefully that's given us a degree of relief. The education Minister is obviously keeping a very close eye on the situation within our schools. That is why, in the last 21-day review, we tightened up the guidance and provided a new schools toolkit. What we're trying to do is to be proportionate. And, of course, there are examples where perhaps some schools should be tightening up that are not, but you do have to remember that the Children's Commissioner for Wales, for example, was very clear that, actually, wearing a mask is not necessarily beneficial to the children. So, we've got to get the balance right here. So, if the incidences are low, and there are some schools where the incidences are low, then perhaps it would be slightly over the top to ask them to wear face masks. But, that toolkit should give people a bit more of a sense of when they should be requesting that pupils wear those face coverings.
Wel, diolch yn fawr am y cwestiwn hwnnw. Rydych yn llygad eich lle bod y cyfraddau ymhlith pobl iau yn arbennig o uchel. Mae'r cyfraddau yng Ngwent, er enghraifft, yn y grŵp oedran 10-19, oddeutu 2,300 fesul 100,000. Rydych yn meddwl am y lefelau yno, ac roedd hynny yn yr wythnos a ddaeth i ben ar 17 Hydref. Felly, yn amlwg, roeddem yn eithaf balch o weld hanner tymor yn nesáu, a gobeithio bod hynny wedi rhoi rhywfaint o ryddhad i ni. Yn amlwg, mae'r Gweinidog addysg yn cadw llygad barcud ar y sefyllfa yn ein hysgolion. Dyna pam ein bod, yn yr adolygiad 21 diwrnod diwethaf, wedi tynhau'r canllawiau a darparu pecyn cymorth newydd i ysgolion. Yr hyn y ceisiwn ei wneud yw bod yn gymesur. Ac wrth gwrs, ceir enghreifftiau lle dylai rhai ysgolion fod yn tynhau o bosibl ond nad ydynt yn gwneud hynny, ond mae'n rhaid ichi gofio bod Comisiynydd Plant Cymru, er enghraifft, yn glir iawn nad yw gwisgo masg o reidrwydd o fudd i'r plant. Felly, mae'n rhaid inni gael y cydbwysedd yn iawn yma. Felly, os yw nifer yr achosion yn isel, ac mae yna rai ysgolion lle mae nifer yr achosion yn isel, efallai y byddai ychydig dros ben llestri i ofyn iddynt wisgo masgiau wyneb. Ond dylai'r pecyn cymorth roi ychydig mwy o syniad i bobl pryd y dylent fod yn gofyn i ddisgyblion wisgo'r gorchuddion wyneb hynny.
2. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella pa mor gyflym y caiff cleifion eu rhyddfau o'r ysbyty yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg? OQ57087
2. What measures will the Welsh Government take to improve the speed of hospital discharge for patients in the Cwm Taf Morgannwg University Health Board area? OQ57087
The Welsh Government has provided significant additional funding to support improved patient flow and discharge processes, including in the Cwm Taf Morgannwg region. We are also working to address current capacity and workforce issues in social care to support quicker discharges, including through the real living wage for care workers.
Mae Llywodraeth Cymru wedi darparu cyllid ychwanegol sylweddol i gefnogi prosesau rhyddhau cleifion a llif cleifion gwell, gan gynnwys yn ardal Cwm Taf Morgannwg. Rydym hefyd yn gweithio i fynd i'r afael â phroblemau gweithlu a chapasiti cyfredol ym maes gofal cymdeithasol i gynorthwyo’r broses o ryddhau cleifion yn gyflymach, gan gynnwys drwy'r cyflog byw gwirioneddol i weithwyr gofal.
Minister, thank you for that answer, and the question I'm asking about my own health board area you could equally replicate across Wales, where there isn't one answer, but it is a question of getting the right resources across those range of factors that will help to speed up discharge. And, of course, there's the importance of this for patients within hospital and freeing up important beds, but also for getting people home, so that they can be supported in independent living at the place that they want to be as rapidly as possible as well. Could you just give me the assurance that you will continue to work with Rhondda Cynon Taf and Bridgend local authorities as well as the health board to make sure that the resources are in the right place at the right time, and that also the support is there for the voluntary sector, such as Care and Repair Cymru and others, and the home support teams that are doing such great interdisciplinary work?
Weinidog, diolch am yr ateb hwnnw, a gallech ailadrodd y cwestiwn rwy'n ei ofyn am ardal fy mwrdd iechyd fy hun ar gyfer Cymru gyfan, lle nad oes un ateb, ond mae'n fater o gael yr adnoddau cywir ar draws yr ystod honno o ffactorau a fydd yn helpu i gyflymu’r broses o ryddhau cleifion. Ac wrth gwrs, mae hyn yn bwysig i gleifion yn yr ysbyty ac yn bwysig o ran rhyddhau gwelyau, ond hefyd o ran cael pobl adref, fel y gellir eu cefnogi i fyw'n annibynnol yn y lle y maent eisiau bod mor gyflym â phosibl. A allwch chi roi sicrwydd imi y byddwch yn parhau i weithio gydag awdurdodau lleol Rhondda Cynon Taf a Phen-y-bont ar Ogwr yn ogystal â'r bwrdd iechyd i sicrhau bod yr adnoddau yn y lle iawn ar yr adeg iawn, a bod y gefnogaeth yno hefyd ar gyfer y sector gwirfoddol, fel Gofal a Thrwsio Cymru ac eraill, a'r timau cymorth cartref sy'n gwneud gwaith rhyngddisgyblaethol mor wych?
I thank Huw Irranca-Davies for that very important question. I think we all know what a difficult time this is for health and social care, and how damaging it is for people to stay in hospital longer than is necessary. So, we are continuing to work very closely with health and social care partners to support effective discharge processes and we have provided significant additional funding. The integrated care fund and the transformation fund have assisted regional partnership boards with developing new integrated ways of working. In Cwm Taf Morgannwg, for example, the 'stay well at home' project has continued to develop, which prevents unnecessary hospital admissions and ensures that there's timely discharge for those people who require admission. The ICF also funds health and social care discharge co-ordinators in Cwm Taf Morgannwg, who also help with timely discharges. In addition, the Member mentioned Care and Repair Cymru; we provided over £0.5 million in 2021-22 to Care and Repair Cymru to deliver the 'hospital to a healthier home' service, which facilitates safer and quicker discharges for vulnerable older patients. And within the Cwm Taf Morgannwg region, the service is delivered in the Princess of Wales, Royal Glamorgan and Prince Charles hospitals. So, I agree with the Member that it's absolutely essential we work closely with the local authorities and with the health board at this very difficult time for the services to provide maximum integration.
Diolch i Huw Irranca-Davies am y cwestiwn pwysig hwnnw. Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn gwybod bod hwn yn gyfnod anodd i iechyd a gofal cymdeithasol, ac yn gwybod pa mor niweidiol yw hi i bobl aros yn yr ysbyty am gyfnodau hirach nag sydd angen. Felly, rydym yn parhau i weithio'n agos iawn gyda phartneriaid iechyd a gofal i gefnogi prosesau rhyddhau effeithiol ac rydym wedi darparu cyllid ychwanegol sylweddol. Mae'r gronfa gofal integredig a'r gronfa drawsnewid wedi cynorthwyo byrddau partneriaeth rhanbarthol i ddatblygu ffyrdd integredig newydd o weithio. Ym mwrdd Cwm Taf Morgannwg, er enghraifft, mae'r prosiect 'cadw'n iach gartref' wedi parhau i ddatblygu, gan atal derbyn pobl i'r ysbyty yn ddiangen a sicrhau bod y bobl sydd angen eu derbyn i'r ysbyty yn cael eu rhyddhau'n amserol. Mae'r gronfa gofal integredig hefyd yn ariannu cydgysylltwyr rhyddhau iechyd a gofal cymdeithasol ym mwrdd Cwm Taf Morgannwg, sydd hefyd yn helpu gyda rhyddhau amserol. Yn ogystal, soniodd yr Aelod am Gofal a Thrwsio Cymru; fe wnaethom ddarparu dros £0.5 miliwn yn 2021-2022 i Gofal a Thrwsio Cymru i ddarparu'r gwasanaeth 'ysbyty i gartref iachach’ sy'n hwyluso'r broses o ryddhau cleifion hŷn agored i niwed o'r ysbyty yn fwy diogel ac yn gyflymach. Ac yn rhanbarth Cwm Taf Morgannwg, darperir y gwasanaeth yn Ysbyty Tywysoges Cymru, Ysbyty Brenhinol Morgannwg ac Ysbyty Tywysog Siarl. Felly, rwy'n cytuno â'r Aelod ei bod yn hollol hanfodol ein bod yn gweithio'n agos gyda'r awdurdodau lleol a chyda'r bwrdd iechyd yn y cyfnod anodd hwn er mwyn i'r gwasanaethau sicrhau’r integreiddiad mwyaf posibl.
Minister, if your Government had delivered a more integrated health and social care system over the past 20 years, perhaps discharge planning would have been more efficient and better for patient care. We know that some patients stay longer in hospital because of the time it can take for an assessment of their needs. Has the Minister considered using other professionals, such as community-based physios and occupational therapists in addition to the social care workforce, and how about pre-op home assessments for these patients? If the Minister would like to know more about it, I would be happy to discuss it with her. Thank you.
Weinidog, pe bai eich Llywodraeth wedi darparu system iechyd a gofal cymdeithasol fwy integredig dros yr 20 mlynedd diwethaf, efallai y byddai cynlluniau rhyddhau cleifion o'r ysbyty wedi bod yn fwy effeithlon ac yn well ar gyfer gofal cleifion. Rydym yn gwybod bod rhai cleifion yn aros yn hwy yn yr ysbyty oherwydd yr amser y gall ei gymryd i asesu eu hanghenion. A yw'r Gweinidog wedi ystyried defnyddio gweithwyr proffesiynol eraill fel therapyddion galwedigaethol a ffisiotherapyddion yn y gymuned yn ychwanegol at y gweithlu gofal cymdeithasol, a beth am asesiadau cartref cyn llawdriniaeth ar gyfer y cleifion hyn? Os hoffai'r Gweinidog wybod mwy amdano, rwy’n hapus i'w drafod â hi. Diolch.
Thank you very much, and thank you for the offer to discuss it further; I'd be very happy to do so. I just want to make the point, basically, that this problem that we have in Wales about delayed discharges and problems with the social care system is a problem that is there throughout the UK. I heard on Radio 4 this morning about the major problems that are being experienced in England, so this is not unique to Wales. What we've got to do is try to find a solution to it, and we are working flat out to try to do that. The Minister for Health and Social Services and I are meeting weekly with representatives from the health boards and from the local authorities to try to find a way to tackle these damaging delayed discharges. And so, we are doing all we can, but it is a problem that is throughout the UK.
Diolch yn fawr iawn, a diolch am y cynnig i'w drafod ymhellach; byddwn yn hapus iawn i wneud hynny. Hoffwn wneud y pwynt, yn y bôn, fod y broblem hon sydd gennym yng Nghymru gydag oedi cyn rhyddhau cleifion o'r ysbyty a'r system gofal cymdeithasol yn broblem sydd i’w gweld ledled y DU. Clywais ar Radio 4 y bore yma am y problemau mawr y maent yn eu cael yn Lloegr, felly nid yw hyn yn unigryw i Gymru. Yr hyn sy’n rhaid i ni ei wneud yw ceisio dod o hyd i ateb iddo, ac rydym yn gweithio’n galed iawn i geisio gwneud hynny. Mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol a minnau yn cyfarfod yn wythnosol â chynrychiolwyr o'r byrddau iechyd a’r awdurdodau lleol i geisio dod o hyd i ffordd i fynd i'r afael â'r oedi niweidiol hwn cyn rhyddhau o'r ysbyty. Ac felly, rydym yn gwneud popeth yn ein gallu, ond mae'n broblem ledled y DU.
Dirprwy Weinidog, mae fy nghwestiwn i yn ddilyniant mewn gwirionedd i gwestiwn Mr Hussain, ac rŷn ni'n ffodus iawn o'i arbenigedd e yn y Senedd yma. Mae fy nghwestiwn i ynglŷn ag wythnos nesaf, bydd y grwp trawsbleidiol ar ddementia yn cyhoeddi adroddiad ynglŷn â gofal ysbyty, ac un argymhelliad yw slotiau penodol i adael i bobl sy'n dioddef o ddementia adael yr ysbyty. Y rheswm am y slotiau penodol hynny yw i sicrhau bod cartrefi gofal, gofalwyr a theuluoedd yn cael cyfle i drafod y rhyddhau o'r ysbyty ac i gyfrannu at hynny. Argymhelliad arall yw sicrhau bod yna dimoedd i adael i bobl adael yr ysbyty a bod y timoedd yna'n sicrhau wedyn bod y gwaith papur, y meddyginiaeth a'r drafnidiaeth yn eu lle yn barod pan fydd y person yn gadael yr ysbyty. Fel rŷch chi'n gwybod, mae'n hanfodol cael y cydweithio agos yma rhwng y sector iechyd a'r sector gofal cymdeithasol. A wnewch chi, a hefyd y Gweinidog iechyd a'r Dirprwy Weinidog iechyd meddwl, edrych yn fanwl ar yr adroddiad yma a'r argymhellion a gweithredu arnyn nhw? Diolch yn fawr.
Deputy Minister, my question follows on from Mr Hussain's question and we're very lucky to have his expertise in this Senedd. My question is that, next week, the cross-party group on dementia is to publish a report on hospital care, and one recommendation is to have specific slots to allow those suffering from dementia to leave hospital. The reason for having those slots is to ensure that care homes, carers and families have an opportunity to discuss that release from hospital and to contribute to that process. Another recommendation is to ensure that there are teams available to support people to leave hospitals and that those teams ensure that all the paperwork, the drugs and transport are all in place when an individual leaves hospital. As you know, it's crucial that we have this close collaboration between the health and care sector. So, will you, and the Minister for health and the Deputy Minister for mental health, look in detail at this report and the recommendations it makes and act on them? Thank you.
Thank you very much; diolch yn fawr iawn for the information about this report. It sounds an extremely interesting report and I think we would all be very interested in reading it and seeing if we could follow up any of the suggestions. I absolutely agree that people with dementia, when they are leaving hospital or at any point really, need to have the space and the time and the integrated team to plan carefully for them. So, thank you very much indeed for the work you have been doing on this report. I really look forward to reading it.
Diolch yn fawr iawn am y wybodaeth am yr adroddiad hwn. Mae'n swnio'n adroddiad hynod ddiddorol a chredaf y byddai pob un ohonom yn falch o'i ddarllen a gweld a allem fynd ar drywydd unrhyw rai o'r awgrymiadau. Cytunaf yn llwyr fod angen i bobl â dementia, pan fyddant yn gadael yr ysbyty neu ar unrhyw adeg mewn gwirionedd, gael lle ac amser a'r tîm integredig i gynllunio'n ofalus ar eu cyfer. Felly, diolch yn fawr iawn am y gwaith a wnaethoch ar yr adroddiad hwn. Edrychaf ymlaen yn fawr at ei ddarllen.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr yn gyntaf—Gareth Davies.
Questions now from the party spokespeople. The Conservatives' spokesperson first of all—Gareth Davies.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Good afternoon, Deputy Minister. Deputy Minister, we have a crisis in social care, don't we, and I think that's a fact—a crisis brought about by a lack of staff. We are simply unable to recruit sufficient numbers of people to work in the care sector, because quite frankly the pay and conditions aren't attractive. Deputy Minister, you know my views on care workers' pay and the fact that we should get on with the pay increase. However, things have changed since the last time we discussed this. The UK Government have introduced the social care fund and last week's budget will mean billions of pounds extra for Wales each year. When will care home workers see a real living wage, Deputy Minister? I know you've mentioned previously that it's £9.50, but the Welsh Conservatives and Plaid Cymru have been calling for a £10 minimum wage for care home workers and social care staff. So, is there any progress in that coming to fruition?
Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Prynhawn da, Ddirprwy Weinidog. Mae gennym argyfwng ym maes gofal cymdeithasol, onid oes, a chredaf fod hynny'n ffaith—argyfwng a achoswyd gan ddiffyg staff. Ni allwn recriwtio digon o bobl i weithio yn y sector gofal, oherwydd, a dweud y gwir, nid yw'r cyflog a'r amodau'n ddeniadol. Ddirprwy Weinidog, fe wyddoch fy marn am gyflog gweithwyr gofal a'r ffaith y dylem fwrw ymlaen i godi cyflogau. Fodd bynnag, mae pethau wedi newid ers y tro diwethaf inni drafod hyn. Mae Llywodraeth y DU wedi cyflwyno'r gronfa gofal cymdeithasol a bydd cyllideb yr wythnos diwethaf yn golygu biliynau o bunnoedd yn ychwanegol i Gymru bob blwyddyn. Pryd y bydd gweithwyr cartrefi gofal yn gweld cyflog byw go iawn, Ddirprwy Weinidog? Gwn eich bod wedi sôn o'r blaen ei fod yn £9.50, ond mae'r Ceidwadwyr Cymreig a Phlaid Cymru wedi bod yn galw am isafswm cyflog o £10 i weithwyr cartrefi gofal a staff gofal cymdeithasol. Felly, a oes unrhyw gynnydd tuag at weld hynny'n dwyn ffrwyth?
Thank you very much for the question. We accept that there are real problems in social care and it is very difficult to recruit at the moment. The reason it is so difficult to recruit is because, for some care workers, there are more attractive jobs in the retail sector or in the hospitality sector, which have recently opened up. It is very difficult to attract people into the social care field at the moment. But we are committed to delivering the real living wage. The updated real living wage will be announced on 15 November, although I think we need to wait to see exactly how much it will be. We want this to be introduced as soon as it possibly can in this term. We are looking towards the Welsh Government budget, which will be in December, when we will be able to make some more announcements about how we're going to move forward, in particular following the announcement of the plans for social care in England.
Diolch yn fawr am y cwestiwn. Rydym yn derbyn bod problemau gwirioneddol ym maes gofal cymdeithasol ac mae'n anodd iawn recriwtio ar hyn o bryd. Y rheswm y mae mor anodd recriwtio yw bod swyddi mwy deniadol wedi dod ar gael yn ddiweddar yn y sector manwerthu neu yn y sector lletygarwch i rai gweithwyr gofal. Mae'n anodd iawn denu pobl i'r maes gofal cymdeithasol ar hyn o bryd. Ond rydym wedi ymrwymo i gyflawni'r cyflog byw go iawn. Cyhoeddir y diweddariad i'r cyflog byw go iawn ar 15 Tachwedd, er fy mod yn credu bod angen inni aros i weld faint yn union y bydd. Rydym am i hyn gael ei gyflwyno cyn gynted ag y gellir yn y tymor hwn. Rydym yn edrych tuag at gyllideb Llywodraeth Cymru ym mis Rhagfyr, pan fyddwn yn gallu gwneud rhagor o gyhoeddiadau ynglŷn â sut y byddwn yn symud ymlaen, yn enwedig yn dilyn cyhoeddi'r cynlluniau ar gyfer gofal cymdeithasol yn Lloegr.
Thank you very much for that answer, Deputy Minister. Any delay in improving the pay and conditions of staff will continue to have an impact on recruitment. This impact is being felt by our NHS and local health boards, which are rightly taking notice and taking action. Some health boards are now looking to directly employ care staff. However, rather than helping to address the problem, the care sector believe this is simply leading to the poaching of staff by the NHS, which offers better pay and conditions. Deputy Minister, we are supposed to be integrating health and care, not setting them up to compete with one another. How will your Government ensure that these pilot schemes by local health boards are not creating shortages in the care sector? Thank you.
Diolch yn fawr am yr ateb hwnnw, Ddirprwy Weinidog. Bydd unrhyw oedi cyn gwella cyflog ac amodau staff yn parhau i gael effaith ar recriwtio. Teimlir yr effaith hon gan ein GIG a'n byrddau iechyd lleol, sy'n cymryd sylw ac yn gweithredu'n briodol. Mae rhai byrddau iechyd bellach yn ystyried cyflogi staff gofal yn uniongyrchol. Fodd bynnag, yn hytrach na helpu i fynd i'r afael â'r broblem, mae'r sector gofal o'r farn fod hyn yn arwain at ddwyn staff gan y GIG, sy'n cynnig gwell cyflogau ac amodau. Ddirprwy Weinidog, rydym i fod i integreiddio iechyd a gofal, nid gwneud iddynt gystadlu â'i gilydd. Sut y bydd eich Llywodraeth yn sicrhau nad yw'r cynlluniau peilot hyn gan fyrddau iechyd lleol yn creu prinder yn y sector gofal? Diolch.
This is obviously a danger that can happen. As you know, we've set up the social care fair work forum, which has recently produced their report about how we will deliver the real living wage and that is being considered by officials at the moment. I hope we'll be able to announce something on that soon. So, that is imminent. But of course, it's not just the pay, it's the terms and the conditions and all the other things. As you say, the NHS staff have much improved conditions compared to social care staff. So, I think we have to make every effort to boost the social care profession. At least through all this pandemic, I think people are now aware of what social care is, and I think there is an appreciation of what social care workers do, and we are determined to uphold the standing of the profession. One of the things we have done is registration of the profession; all domiciliary care workers are now registered, which increases the standing of the profession, and we are moving on to residential care workers now, to do the same there. I think that what we've got to do is increase the standing of the profession, show that we value the work of the social care workers. We did make two payments to them during the period of the pandemic, and I know that they were very grateful in terms of the recognition of what they contribute. I think that's what we've got to do.
Mae hyn yn amlwg yn berygl a all ddigwydd. Fel y gwyddoch, rydym wedi sefydlu'r fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol, sydd wedi cynhyrchu eu hadroddiad yn ddiweddar ynghylch sut y byddwn yn cyflawni'r cyflog byw go iawn ac mae hwnnw'n cael ei ystyried gan swyddogion ar hyn o bryd. Gobeithio y byddwn yn gallu cyhoeddi rhywbeth ar hynny'n fuan. Felly, mae hynny ar fin digwydd. Ond wrth gwrs, mae'n fwy na chyflog yn unig, mae'n ymwneud â thelerau ac amodau a'r holl bethau eraill. Fel y dywedwch, mae amodau staff y GIG yn llawer gwell nag amodau staff gofal cymdeithasol. Felly, credaf fod yn rhaid inni wneud pob ymdrech i roi hwb i'r proffesiwn gofal cymdeithasol. Drwy'r pandemig, o leiaf, credaf fod pobl bellach yn ymwybodol o beth yw gofal cymdeithasol, a chredaf fod gwerthfawrogiad o'r hyn y mae gweithwyr gofal cymdeithasol yn ei wneud, ac rydym yn benderfynol o gynnal statws y proffesiwn. Un o'r pethau a wnaethom yw cofrestru'r proffesiwn; mae pob gweithiwr gofal cartref bellach wedi'i gofrestru, sy'n gwella statws y proffesiwn, ac rydym yn symud ymlaen at weithwyr gofal preswyl yn awr, i wneud yr un peth yno. Credaf mai'r hyn sy'n rhaid inni ei wneud yw gwella statws y proffesiwn, dangos ein bod yn gwerthfawrogi gwaith y gweithwyr gofal cymdeithasol. Gwnaethom ddau daliad iddynt yn ystod cyfnod y pandemig, a gwn eu bod yn ddiolchgar iawn am y gydnabyddiaeth i'r hyn y maent yn ei gyfrannu. Rwy'n credu mai dyna sy'n rhaid inni ei wneud.
Thank you again, Deputy Minister, for that answer. Just to change tack slightly, and expand a bit more on the integration of health and social care, of course, the best way to address these issues would be to complete the integration of health and care. The creation of a chief social care officer for Wales was supposed to accelerate the integration efforts, as you mentioned in the health committee recently. Mr Heaney has been in post since before the summer. As we enter the winter months, can you update this Chamber on how the role is assisting efforts to bring social care and our NHS into a single, integrated health and care service? Thank you.
Diolch eto am yr ateb hwnnw, Ddirprwy Weinidog. I newid cyfeiriad ychydig, ac ehangu ychydig mwy ar integreiddio iechyd a gofal cymdeithasol, wrth gwrs, y ffordd orau o fynd i'r afael â'r materion hyn fyddai cwblhau'r broses o integreiddio iechyd a gofal. Roedd creu prif swyddog gofal cymdeithasol i Gymru i fod i gyflymu'r ymdrechion integreiddio, fel y sonioch chi yn y pwyllgor iechyd yn ddiweddar. Mae Mr Heaney wedi bod yn ei swydd ers cyn yr haf. Wrth inni fynd i mewn i fisoedd y gaeaf, a allwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr hon ynglŷn â sut y mae'r rôl yn helpu ymdrechion i ddod â gofal cymdeithasol a'n GIG at ei gilydd mewn un gwasanaeth iechyd a gofal integredig? Diolch.
Thank you very much. I think, so far, it's been very successful. Mr Heaney has been doing a listening exercise. He's been around many different aspects of the social care system, he's listened to what people feel about their working conditions, about what they want to do, about integration with health, how the two can work together. And I think, by having him in this position, people do feel that social care is being recognised. We have a chief medical officer, and now we have a chief social care officer. The chief social care officer is working very closely with the chief medical officer, and I think it is a very promising beginning to having a chief social care officer. So, I would say that there's been a lot of progress made since he took up his post.
Diolch yn fawr iawn. Hyd yma, rwy'n credu ei fod wedi bod yn llwyddiannus iawn. Mae Mr Heaney wedi bod yn gwneud ymarfer gwrando. Mae wedi bod yn ymwneud â sawl agwedd wahanol ar y system gofal cymdeithasol, mae wedi gwrando ar yr hyn y mae pobl yn ei deimlo am eu hamodau gwaith, am yr hyn y maent am ei wneud, am integreiddio ag iechyd, sut y gall y ddau gydweithio. A thrwy ei gael yn y swydd hon, credaf fod pobl yn teimlo bod gofal cymdeithasol yn cael ei gydnabod. Mae gennym brif swyddog meddygol, ac yn awr mae gennym brif swyddog gofal cymdeithasol. Mae'r prif swyddog gofal cymdeithasol yn gweithio'n agos iawn gyda'r prif swyddog meddygol, a chredaf fod cael prif swyddog gofal cymdeithasol yn ddechrau addawol iawn. Felly, byddwn yn dweud bod llawer o gynnydd wedi'i wneud ers iddo ddechrau yn ei swydd.
Llefarydd Plaid Cymru, Peredur Owen Griffiths.
Plaid Cymru spokesperson, Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Llywydd. Gweinidog, unless your head is buried in the sand, you will be aware that COP26 is under way in Glasgow this week. Air pollution is a significant aspect of the climate emergency here in Wales, because it accounts for 1,400 deaths and costs the Welsh NHS £1 billion a year. Within my region, a row of houses has just been demolished as we speak, because they are no longer fit for human habitation, due to air pollution. The First Minister has cited clean air as an area he hoped to work on with other parties, and that this would be a priority for the Government. Despite this, when the Counsel General announced his legislative programme, it was not included. For a Government that lauds its green credentials, in this case, we have a strategic approach but with no urgency. Is the Minister worried, like me, that any further dithering and delay on the clean air Bill will have a detrimental impact on the health and well-being of thousands of people in Wales? In the week of COP26, do you agree with me that it's time for deeds not words, specifically ensuring that there is sufficient investment to help those suffering from the consequences of air pollution?
Diolch, Lywydd. Oni bai bod eich pen wedi'i gladdu yn y tywod, fe fyddwch yn ymwybodol fod COP26 ar y gweill yn Glasgow yr wythnos hon. Mae llygredd aer yn agwedd bwysig ar yr argyfwng hinsawdd yma yng Nghymru, oherwydd dyna sydd i'w gyfrif am 1,400 o farwolaethau ac mae'n costio £1 biliwn y flwyddyn i GIG Cymru. O fewn fy rhanbarth i, wrth inni siarad mae rhes o dai newydd gael ei dymchwel am nad ydynt yn addas i bobl fyw ynddynt mwyach, oherwydd llygredd aer. Mae'r Prif Weinidog wedi cyfeirio at aer glân fel maes roedd yn gobeithio gweithio arno gyda phleidiau eraill, ac y byddai hyn yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth. Er hynny, pan gyhoeddodd y Cwnsler Cyffredinol ei raglen ddeddfwriaethol, nid oedd wedi'i gynnwys. I Lywodraeth sy'n brolio ei chymwysterau gwyrdd, yn yr achos hwn mae gennym ddull strategol o weithredu ond heb fod unrhyw frys i wneud hynny. A yw'r Gweinidog yn poeni, fel minnau, y bydd unrhyw oedi pellach gyda'r Bil aer glân yn cael effaith andwyol ar iechyd a lles miloedd o bobl yng Nghymru? Yn ystod wythnos COP26, a ydych yn cytuno ei bod yn bryd gweld gweithredoedd nid geiriau, a sicrhau yn benodol fod digon o fuddsoddiad i helpu'r rhai sy'n dioddef o ganlyniadau llygredd aer?
Diolch yn fawr, Peredur. I can assure you that sometimes in recent weeks I've been dying to bury my head in the sand, but that is not the case. In terms of air pollution, certainly, we are very aware—and you'd have heard me responding in the debate yesterday on climate change—of how air pollution is something that we see as being linked to climate change. Therefore, it is important that we address that issue. We have to understand that climate change is not just something, in relation to the NHS, where we have to change the way we build our hospitals and renew our hospitals, make sure they're insulated, put in new LED light bulbs, and all of those other things that we are intending to do. Also, we have to recognise that there is a consequence, a health consequence, to climate change, and you rightly point to air pollution being one of those. I can assure you that, when it comes to a clean air Bill, this is something that the Welsh Government is taking very seriously. We're in the process currently of determining which Bills go as priorities, and I'm sure there will be an announcement on that in the very near future.
Diolch yn fawr, Peredur. Gallaf eich sicrhau fy mod ar adegau yn ystod yr wythnosau diwethaf wedi bod yn ysu am gael claddu fy mhen yn y tywod, ond nid yw hynny'n wir. Ar fater llygredd aer, rydym yn sicr yn ymwybodol iawn—a byddwch wedi fy nghlywed yn ymateb yn y ddadl ddoe ar newid hinsawdd—o'r modd y mae llygredd aer yn rhywbeth rydym yn ei ystyried yn gysylltiedig â newid hinsawdd. Felly, mae'n bwysig inni fynd i'r afael â'r broblem. Rhaid inni ddeall, mewn perthynas â'r GIG, fod newid hinsawdd yn galw am fwy na newid y ffordd yr adeiladwn ein hysbytai ac yr adnewyddwn ein hysbytai, sicrhau eu bod wedi'u hinswleiddio, gosod bylbiau golau LED newydd, a'r holl bethau eraill hynny y bwriadwn eu gwneud. Rhaid inni gydnabod hefyd fod newid hinsawdd yn arwain at ganlyniad, canlyniad i iechyd, ac rydych yn iawn i ddweud bod llygredd aer yn un o'r canlyniadau hynny. Gallaf eich sicrhau, ar fater Bil aer glân, fod hyn yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru o ddifrif yn ei gylch. Rydym wrthi'n penderfynu ar hyn o bryd pa Filiau sy'n cael blaenoriaeth, ac rwy'n siŵr y bydd cyhoeddiad ar hynny yn y dyfodol agos iawn.
Diolch yn fawr am yr ateb.
Thank you for that answer.
On the subject of COP26, I noted your tweet about the Prime Minister sitting next to Sir David Attenborough without a face mask and seemingly asleep. The words you used to describe Johnson in your tweet were, and I quote, 'a national disgrace'. I have no argument with that, but what I do have a problem with is your Government's faith in Westminster delivering a non-partisan, all-encompassing, UK-wide COVID inquiry, when the man responsible for it is, in your words, 'a national disgrace'. Or does your trust in the Tory Government in Westminster only extend when it's convenient?
Ar fater COP26, nodais eich trydariad am Brif Weinidog y DU yn eistedd wrth ymyl Syr David Attenborough heb fasg wyneb ac yn ymddangos fel pe bai'n cysgu. Y geiriau a ddefnyddioch chi i ddisgrifio Johnson yn eich trydariad oedd, ac rwy'n dyfynnu, 'gwarth cenedlaethol'. Nid wyf yn dadlau ynglŷn â hynny, ond yr hyn y mae gennyf broblem ag ef yw ffydd eich Llywodraeth y bydd San Steffan yn cyflwyno ymchwiliad COVID amhleidiol, hollgynhwysol, ar gyfer y DU, pan fo'r dyn sy'n gyfrifol amdano, yn eich geiriau chi, yn 'warth cenedlaethol'. Neu a yw eich ffydd yn y Llywodraeth Dorïaidd yn San Steffan ond yn bodoli pan fydd yn gyfleus?
Thanks very much. You'll be aware that the context of that photo was that it was Boris Johnson sitting alongside our national treasure, David Attenborough, who was alert, awake and paying attention, unlike our Prime Minister, who was asleep. I think it is important, of course, for us to understand that there are times when we need to work very, very closely with the UK Government, and, actually, climate change is a good example where we do need to understand we're all interlinked, not just with the United Kingdom but with the rest of the planet. Certainly, when it comes to COVID, we need to understand that we can't draw a line around Wales and think that it's all about how we managed to contain the virus or not within our boundary within Wales. We know, for example, that the delta variant was brought in from India. Even if we wanted to shut the borders with India, we wouldn't have been able to do that, and that is the dominant variant in Wales. So, to think that we could have our own independent inquiry—it would be extremely difficult for us not to look at those kinds of issues and understand the interconnectedness, which is why the First Minister has made it absolutely clear that his preferred option is to have a UK inquiry with a very clear mandate within that for Wales. I've heard him bring that request up with the Prime Minister personally on more than one occasion, and it is really important that the Prime Minister now, Boris Johnson, follows through and undertakes to honour the kind of commitments that the First Minister was asking him to undertake in relation to that inquiry.
Diolch yn fawr. Fe fyddwch yn ymwybodol mai cyd-destun y llun hwnnw oedd bod Boris Johnson yn eistedd wrth ochr ein trysor cenedlaethol, David Attenborough, a oedd yn effro ac yn talu sylw, yn wahanol i'n Prif Weinidog, a oedd yn cysgu. Credaf ei bod yn bwysig inni ddeall wrth gwrs fod yna adegau pan fydd angen inni weithio'n agos iawn gyda Llywodraeth y DU, ac mewn gwirionedd, mae newid hinsawdd yn enghraifft dda o ble mae angen inni ddeall ein bod i gyd wedi ein cydgysylltu, nid yn unig â'r Deyrnas Unedig ond â gweddill y blaned. Yn sicr, o ran COVID, mae angen inni ddeall na allwn dynnu llinell o amgylch Cymru a meddwl ei fod yn ymwneud â sut y llwyddasom i reoli'r feirws neu beidio o fewn ein ffin yng Nghymru. Gwyddom, er enghraifft, fod yr amrywiolyn delta wedi'i gyflwyno o India. Hyd yn oed pe baem am gau'r ffiniau ag India, ni fyddem wedi gallu gwneud hynny, a dyna'r amrywiolyn amlycaf yng Nghymru. Felly, mae meddwl y gallem gael ein hymchwiliad annibynnol ein hunain—byddai'n anodd iawn inni beidio ag edrych ar y mathau hynny o faterion a deall y rhyng-gysylltedd, a dyna pam y mae Prif Weinidog Cymru wedi dweud yn gwbl glir mai ei ddewis ef yw cael ymchwiliad y DU gyda mandad clir iawn o'i fewn ar gyfer Cymru. Fe'i clywais yn gofyn i Brif Weinidog y DU am hynny yn bersonol ar fwy nag un achlysur, ac mae'n bwysig iawn fod y Prif Weinidog yn awr, Boris Johnson, yn bwrw ymlaen â hynny ac yn ymrwymo i gyflawni'r math o ymrwymiadau roedd Prif Weinidog Cymru yn gofyn iddo eu cyflawni mewn perthynas â'r ymchwiliad hwnnw.
Diolch. I recently met with Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru, and I met with them again today; they're in the Senedd today, and they have many, many unanswered questions. They have little faith that a UK-wide inquiry will provide all the answers they crave in order to give them closure after the death of a close relative. One of the major questions they have is around hospital-onset COVID-19 deaths. One campaigner told me that her father died from COVID after being sent home from hospital following treatment for a gallbladder infection. During his hospital stay, he was exposed to 13 patients, three on his bay, and 14 staff on his ward. Yet he was sent home without retesting and the family was not advised of his exposure and potential risk of COVID-19. Do you not think that there are lessons to be learnt from a full public inquiry into the Welsh approach to tackling coronavirus, and do you not think it's important that we learn lessons from this? Shouldn't you be agreeing with what Vaughan Gething said a few minutes ago—that it's time to do your job and stand up for Wales?
Diolch. Cyfarfûm yn ddiweddar â Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru, a chyfarfûm â hwy eto heddiw; maent yn y Senedd heddiw, ac mae ganddynt lawer o gwestiynau heb eu hateb. Nid oes ganddynt fawr o ffydd y bydd ymchwiliad ledled y DU yn rhoi'r holl atebion y maent yn ysu amdanynt er mwyn rhoi tawelwch meddwl iddynt ar ôl marwolaeth perthynas agos. Mae un o'r prif gwestiynau sydd ganddynt yn ymwneud â marwolaethau o COVID-19 a ddaliwyd yn yr ysbyty. Dywedodd un ymgyrchydd wrthyf fod ei thad wedi marw o COVID ar ôl cael ei anfon adref o'r ysbyty yn dilyn triniaeth am haint ar goden y bustl. Yn ystod ei arhosiad yn yr ysbyty, daeth i gysylltiad â 13 o gleifion, tri yn yr un ystafell, a 14 o staff ar ei ward. Ac eto, cafodd ei anfon adref heb gael ail brawf ac ni chafodd y teulu wybod am ei gysylltiad a'i risg bosibl o ddal COVID-19. Oni chredwch fod gwersi i'w dysgu o ymchwiliad cyhoeddus llawn i ddull Cymru o fynd i'r afael â'r coronafeirws, ac oni chredwch ei bod yn bwysig inni ddysgu gwersi o hyn? Oni ddylech fod yn cytuno â'r hyn a ddywedodd Vaughan Gething ychydig funudau'n ôl—ei bod yn bryd gwneud eich gwaith a sefyll dros Gymru?
Well, frankly, I'm not sure if I could work harder in my job than I am at the moment, but I can tell you that we know we have got lessons to learn in relation to COVID and the way that the pandemic has wreaked havoc on our communities. Of course we've got lessons to learn, because this is a novel virus; nobody knew about it. We're still learning about it. There's a new sub-variant of delta, the AY4.2. We're still learning. It's still changing. Of course, we've got things to learn. We will learn those lessons, and we are learning those lessons. After every COVID death in hospital there is an assessment to see what we could have learnt from that. But we're not waiting for the inquiry for that to happen; there are inquiries constantly going on so that we're learning as we go along. And I think we have got to be, of course, sensitive to the fact that there are literally thousands of people now mourning in Wales loved ones who've contracted the virus, and it's particularly sad if they've contracted the virus in hospital.
I've been listening to lots of podcasts over the half-term period, international podcasts that talked about the possibility of ring-fencing vulnerable people, and particularly in care homes, for example, and what these podcasts were saying is that, actually, nobody managed to do that. You couldn't close off vulnerable people, because they are part of a society, and people work in hospitals, there are comings and goings, and it's very, very difficult to isolate people from people who work in hospitals who need to go home at night to their loved ones as well. So, of course it's difficult, and of course we've also got to be sensitive to the fact that there are people who want to go and visit loved ones in hospital. Getting that balance right is really, really difficult, and of course there will be lessons to be learnt, and we are learning those lessons, but we've probably still got more lessons to learn as we go on, because this pandemic is not over.
Wel, a dweud y gwir, nid wyf yn siŵr a allwn weithio'n galetach yn fy swydd nag a wnaf ar hyn o bryd, ond gallaf ddweud wrthych ein bod yn gwybod bod gennym wersi i'w dysgu mewn perthynas â COVID a'r ffordd y mae'r pandemig wedi creu llanast yn ein cymunedau. Wrth gwrs bod gennym wersi i'w dysgu, oherwydd mae hwn yn feirws newydd; nid oedd neb yn gwybod amdano. Rydym yn dal i ddysgu amdano. Ceir is-amrywiolyn newydd o delta, yr AY4.2. Rydym yn dal i ddysgu. Mae'n dal i newid. Wrth gwrs bod gennym bethau i'w dysgu. Byddwn yn dysgu'r gwersi hynny, ac rydym yn dysgu'r gwersi hynny. Ar ôl pob marwolaeth COVID yn yr ysbyty ceir asesiad i weld beth y gallem fod wedi'i ddysgu o hynny. Ond nid ydym yn aros i'r ymchwiliad i hynny ddigwydd; mae ymchwiliadau'n digwydd yn gyson fel ein bod yn dysgu wrth inni fynd yn ein blaenau. Ac rwy'n credu bod yn rhaid inni fod yn sensitif i'r ffaith bod miloedd o bobl yn llythrennol bellach yn galaru yng Nghymru am anwyliaid a ddaliodd y feirws, ac mae'n arbennig o drist os mai yn yr ysbyty y gwnaethant ddal y feirws.
Rwyf wedi bod yn gwrando ar lawer o bodlediadau dros hanner tymor, podlediadau rhyngwladol a soniai am y posibilrwydd o ynysu pobl agored i niwed, ac yn enwedig mewn cartrefi gofal, er enghraifft, a'r hyn a ddywedai'r podlediadau oedd nad oedd neb, mewn gwirionedd, wedi llwyddo i wneud hynny. Ni allech ynysu pobl agored i niwed am eu bod yn rhan o gymdeithas, ac mae pobl yn gweithio mewn ysbytai, mae yna fynd a dod, ac mae'n anodd iawn ynysu pobl oddi wrth bobl sy'n gweithio mewn ysbytai sydd angen mynd adref yn y nos at eu hanwyliaid hwythau hefyd. Felly, wrth gwrs ei bod hi'n anodd, ac wrth gwrs bod raid inni hefyd fod yn sensitif i'r ffaith fod yna bobl sydd am fynd i ymweld ag anwyliaid yn yr ysbyty. Mae cael y cydbwysedd hwnnw'n iawn yn wirioneddol anodd, ac wrth gwrs y bydd gwersi i'w dysgu, ac rydym yn dysgu'r gwersi hynny, ond mae'n debygol y bydd gennym fwy o wersi i'w dysgu wrth inni fwrw yn ein blaenau gan nad yw'r pandemig hwn ar ben.
Cwestiwn 3, Mabon ap Gwynfor.
Question 3, Mabon ap Gwynfor.
Diolch, Llywydd. Byddwch chi'n falch o glywed fy mod i'n barod y tro yma. Yn dilyn ymlaen o gwestiwn fy nghyfaill Delyth Jewell ynghynt—
Thank you, Llywydd. You'll be pleased to know that I'm ready this time. Following on from my colleague Delyth Jewell's question earlier—
3. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o gyfraddau COVID-19? OQ57115
3. What assessment has the Minister undertaken of COVID-19 rates? OQ57115
—drwy weddill Cymru?
—throughout the rest of Wales?
Diolch yn fawr. Mae cyfraddau COVID-19 ar draws Cymru ymhlith yr uchaf yn y Deyrnas Unedig. Rŷn ni’n parhau i fonitro’r sefyllfa’n agos ac yn dilyn yr holl fesurau priodol. Mae parhau i gael cefnogaeth gan y cyhoedd yn hanfodol os yw’n hymdrechion yn mynd i lwyddo.
Thank you very much. The current rates of COVID-19 across Wales are the highest in the UK. We continue to monitor the situation closely and to take all appropriate measures. Continued public support is vital to the success of our efforts.
Diolch yn fawr iawn am hynny, Weinidog. Wel, mae nifer fawr iawn o bobl wedi cysylltu efo'r swyddfa dros yr wythnos neu ddwy diwethaf yn bryderus nad ydyn nhw'n medru cael mynediad at y brechiad ychwanegol, y booster jab. Mae ganddyn nhw bellteroedd mawr iawn i deithio er mwyn cyrraedd meddygfa sy'n cynnig y booster jab, a nifer fawr o bobl yn ddibynnol ar drafnidiaeth gyhoeddus. Wrth gwrs, byddwch chi'n deall eu bod nhw felly yn gyndyn o fynd ar fws oherwydd y risgiau ynghlwm â hynny, ac felly yr hyn sy'n digwydd ydy eu bod nhw'n osgoi mynd o gwbl ac yn methu cael y brechiad ychwanegol yma, ac felly, wrth gwrs, yn agored i'r haint. A wnewch chi, felly, sicrhau bod y byrddau iechyd yn gwneud yn siŵr bod y brechiad ychwanegol, y booster jab, o fewn cyrraedd ein cymunedau cyfan, ac yn enwedig y rhai mwyaf gwledig? Diolch.
Thank you very much for that, Minister. Well, very many people are contacting my office, and have done so over the past week or two, concerned that they can't access the booster jab. They have large distances to travel to visit a surgery offering the booster jab, and many people are reliant on public transport. Of course, you will understand that they are therefore reluctant to travel on a bus because of the risks attached to that, so what happens is that they don't go at all and can't get that booster vaccination, and are therefore vulnerable to infection. Will you therefore ensure that health boards make sure that the booster jab is available and within reach to every community, particularly the most rural? Thank you.
Diolch yn fawr am hynny. Mae'n bwysig ofnadwy bod pobl sydd yn cael y gwahoddiad i fynd am y brechiad ychwanegol yn cymryd y cyfle i wneud hynny. Dwi'n falch o ddweud bod ein cyfraddau ni ymhlith yr uchaf yn y Deyrnas Unedig o ran y boosters ar hyn o bryd, ond mae ffordd bell iawn gyda ni i fynd, wrth gwrs.
Rŷn ni'n ymwybodol iawn bod y sefyllfa'n wahanol i'r tro cyntaf achos, gyda'r brechlyn cyntaf, roedden ni'n defnyddio AstraZeneca, ac roedd hwnna'n haws i ymdrin ag e yn y cymunedau lleol. Gyda Pfizer, rŷn ni wedi mynd am y canolfannau sydd yn fwy o faint, ac yn amlwg mae hwnna'n golygu, mewn ambell le gwledig, ei bod hi'n anoddach i bobl gyrraedd. Dyna pam dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig bod yna gyfle i bobl gyrraedd. Dwi'n gwybod, yn ardal Hywel Dda er enghraifft, fod yna gyfle i bobl ffonio i gael trafnidiaeth i fynd i'r canolfannau yna. Felly, dwi'n meddwl ei bod hi'n werth edrych i weld os yw'r gwasanaeth yna ar gael yn Betsi Cadwaladr, a dwi'n eithaf hapus i ofyn iddyn nhw, os nad ydyn nhw'n cynnig hynny, i ystyried hynny. Ond gan ei bod hi'n ardal lle mae angen i chi gael lot o bobl i fynd i ganolfan fawr, dwi'n meddwl y bydd angen teithio ymhellach y tro yma, mae arnaf i ofn.
Thank you very much for that. It's very important that people who have an invitation to go for the booster do take the opportunity to do so. I'm pleased to say that the rates are among the highest in the UK in terms of the boosters at present, but we have a long way to go, of course.
We're very aware that the situation is very different to the first round because during the first vaccination round we were using AstraZeneca, and that was easier to deal with in local communities. With Pfizer, we have gone for centres that are larger, and so that means that, in certain rural locations, it's more difficult for people to reach them. That's why I think it's important that there is an opportunity for people to get there. I know that in the Hywel Dda area, for example, there is an opportunity for people to phone ahead to arrange transport to reach those centres, so I think it's worth looking into seeing whether that service is available in Betsi Cadwaladr, and I'm happy to ask them, if they don't offer that, to look into whether they could consider that. But given that it is an area where you need a lot of people going to a large centre, I do think that people will have to travel further this time, I'm afraid.
Minister, while COVID-19 rates do remain high, the latest Public Health Wales data shows the latest seven-day average is actually falling to 546 cases per 100,000 people. The First Minister said in his recent press conference that the idea of further restrictions would follow if cases remained high. So, I'm curious to get an understanding of exactly how high these would need to be for further restrictions to follow in the forthcoming three-week review. Previously, the Welsh Government has set targets, if you like—local lockdowns at 50 cases per 100,000, and a national lockdown at 500 cases per 100,000. I appreciate that the UK-wide vaccine roll-out success has weakened the link between cases and hospitalisations and deaths, so that figure may not be cases but it may be hospitalisations, deaths, or something else entirely. But, if the Welsh Government is following the science, there must be a number at which these further restrictions would be enacted. So, is the Minister able to reveal that specific figure to us in the Chamber today at which further restrictions would be imposed?
Weinidog, er bod cyfraddau COVID-19 yn parhau'n uchel, mae data diweddaraf Iechyd Cyhoeddus Cymru yn dangos bod y cyfartaledd saith diwrnod diweddaraf yn gostwng i 546 o achosion fesul 100,000 o bobl mewn gwirionedd. Dywedodd y Prif Weinidog yn ei gynhadledd i'r wasg yn ddiweddar y byddai'r syniad o gyfyngiadau pellach yn dilyn pe bai nifer yr achosion yn parhau'n uchel. Felly, rwy'n chwilfrydig i ddeall yn union pa mor uchel y byddai angen i'r rhain fod i weld cyfyngiadau pellach yn yr adolygiad tair wythnos sydd ar y ffordd. Yn y gorffennol, mae Llywodraeth Cymru wedi gosod targedau, os mynnwch—cyfyngiadau symud lleol yn sgil 50 o achosion fesul 100,000, a chyfyngiadau cenedlaethol yn sgil 500 o achosion fesul 100,000. Sylweddolaf fod llwyddiant cyflwyno'r brechlyn ledled y DU wedi gwanhau'r cysylltiad rhwng nifer yr achosion a'r nifer sy'n cael eu derbyn i'r ysbyty a marwolaethau, felly nid nifer yr achosion fyddai'r ffigur hwnnw o bosibl ond gallai fod yn seiliedig ar y nifer a gaiff eu derbyn i'r ysbyty, nifer y marwolaethau, neu rywbeth arall yn gyfan gwbl. Ond os yw Llywodraeth Cymru yn dilyn y wyddoniaeth, rhaid cael nifer lle byddai'r cyfyngiadau pellach hyn yn dod yn weithredol. Felly, a yw'r Gweinidog yn gallu datgelu'r ffigur hwnnw i ni yn y Siambr heddiw, lle byddai cyfyngiadau pellach yn cael eu gosod?
Thanks. I think you'll find that what we've been doing is using the measure, where we determine what we do in terms of lockdown or not, of whether the NHS is going to be overwhelmed. That has been our measuring stick. Clearly, in the first wave, when we didn't have access to vaccines, we saw a higher number of those hospitalisations happening. We're not in that situation anymore thanks to our fantastic vaccination programme. So, we are in a situation where, thankfully, at last, our rates do seem to be coming down. We don't know what's around the corner. We know that this new variant, this AY.4.2, is probably slightly more infectious even than the delta, so we still have yet to learn to what extent that is going to spread, and we haven't seen that spread perhaps within our schools yet. We've got to see if the waning of the vaccination happens quicker than our ability to get the booster into people's arms. All of these things are factors that we will need to put in. So, it'll never be a precise figure where we determine. What we said in that 21-day review is that if cases continue to increase, then we will have to look at working our way up those levels. Hopefully we won't be in that situation, and hopefully those figures will come down.
Diolch. Credaf y gwelwch mai'r hyn y buom yn ei wneud yw defnyddio'r perygl y bydd y GIG yn cael ei llethu fel mesur ar gyfer penderfynu beth a wnawn o ran gosod cyfyngiadau symud ai peidio. Dyna yw ein ffon fesur wedi bod. Yn amlwg, yn y don gyntaf, pan nad oedd gennym frechlynnau at ein defnydd, gwelsom nifer uwch o bobl yn mynd i'r ysbyty. Nid ydym yn y sefyllfa honno mwyach diolch i'n rhaglen frechu wych. Felly, o'r diwedd rydym mewn sefyllfa, diolch byth, lle mae'n ymddangos bod ein cyfraddau'n gostwng. Ni wyddom beth sydd rownd y gornel. Gwyddom fod yr amrywiolyn newydd hwn, yr AY.4.2, ychydig yn fwy heintus, mae'n debyg, hyd yn oed na'r delta, felly nid ydym eto wedi dysgu i ba raddau y mae hwnnw'n mynd i ledaenu, ac efallai nad ydym wedi gweld y lledaeniad hwnnw yn ein hysgolion eto. Mae'n rhaid inni weld a yw gwanhau effaith y brechiad yn digwydd yn gynt na'n gallu i gael y brechiad atgyfnerthu i mewn i freichiau pobl. Mae'r holl bethau hyn yn ffactorau y bydd angen inni eu cynnwys. Felly, ni fydd byth yn union ffigur lle rydym yn penderfynu. Yr hyn a ddywedasom yn yr adolygiad 21 diwrnod yw, os bydd nifer yr achosion yn parhau i gynyddu, bydd yn rhaid inni edrych ar weithio ein ffordd i fyny'r lefelau hynny. Gobeithio na fyddwn yn y sefyllfa honno, a gobeithio y bydd y ffigurau hynny'n gostwng.
4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi pobl sydd â chlefydau awto-imiwn? OQ57098
4. How is the Welsh Government supporting people with autoimmune diseases? OQ57098
Thank you very much. There are more than 100 autoimmune diseases and the Welsh Government’s support for these conditions is set out in a range of delivery plans, strategies and through the development of quality statements.
Diolch yn fawr iawn. Ceir dros 100 o glefydau awto-imiwn ac mae cefnogaeth Llywodraeth Cymru i'r cyflyrau hyn wedi'i nodi mewn amrywiaeth o gynlluniau cyflawni, strategaethau a thrwy ddatblygu datganiadau ansawdd.
Diolch. During Lupus Awareness Month last month, the Rare Autoimmune Rheumatic Disease Alliance published the experience of a person diagnosed with lupus during childhood, who stated that, in England, 'Regular monitoring and open communication' kept her lupus and her own stress about her health well under control. She also stated, however, that when she moved to Wales she couldn't find a lupus specialist team nor was she allowed to remain under the care of the team in England. She added her nephritis came back, being referred to see a nephrologist was difficult even though she had kidney damage, and she doesn't have a telephone advice line or lupus nurse to contact about issues that arise at short notice. Fair Treatment for the Women of Wales also published a new report last week, stating,
'there are no specialist Lupus Centres of Excellence in Wales, and most patients have their referral requests to centres in England refused.'
How do you therefore respond to their calls on the Welsh Government to improve care for patients living with lupus and rare autoimmune rheumatic conditions, and to the Rare Autoimmune Rheumatic Disease Alliance's call for a properly commissioned specialist centre for rare autoimmune rheumatic diseases in Wales supporting local hospitals to deliver better care?
Diolch. Yn ystod Mis Ymwybyddiaeth Lwpws y mis diwethaf, cyhoeddodd y Gynghrair Clefydau Rhiwmatig Awto-imiwn Anghyffredin brofiad unigolyn a gafodd ddiagnosis o lwpws yn ystod plentyndod, a ddywedodd, yn Lloegr, fod 'Monitro rheolaidd a chyfathrebu agored' wedi cadw ei lwpws a'i straen ei hun ynglŷn â'i hiechyd o dan reolaeth yn dda. Dywedodd hefyd, fodd bynnag, pan symudodd i Gymru, na allai ddod o hyd i dîm arbenigol lwpws ac nad oedd yn cael aros dan ofal y tîm yn Lloegr. Ychwanegodd bod ei neffritis wedi dychwelyd, fod cael ei hatgyfeirio at neffrolegydd yn anodd er bod ganddi niwed i'r arennau, ac nid oes ganddi linell gyngor dros y ffôn na nyrs lwpws i gysylltu â hwy am broblemau sy'n codi ar fyr rybudd. Cyhoeddodd Triniaeth Deg i Fenywod Cymru adroddiad newydd yr wythnos diwethaf hefyd, sy'n datgan,
'nid oes Canolfannau Rhagoriaeth Lwpws arbenigol yng Nghymru, a gwrthodir y rhan fwyaf o geisiadau gan gleifion i gael eu hatgyfeirio at ganolfannau yn Lloegr.'
Sut rydych yn ymateb felly i'w galwadau ar Lywodraeth Cymru i wella gofal i gleifion sy'n byw gyda lwpws a chyflyrau rhiwmatig awto-imiwn anghyffredin, ac i alwad y Gynghrair Clefydau Rhiwmatig Awto-imiwn Anghyffredin am ganolfan arbenigol wedi'i chomisiynu'n briodol ar gyfer afiechydon rhiwmatig awto-imiwn anghyffredin yng Nghymru i gynorthwyo ysbytai lleol i ddarparu gwell gofal?
Thank you very much. I'm aware that many people who suffer with autoimmune diseases suffer from immense pain as well, and so it is important that we pay attention to this. We have, however, engaged with the medical professional community and they've consistently advised that there is no requirement for lupus centres of excellence. But, what we have done and we're in the process of doing is we're recruiting national clinical lead roles for the development of a musculoskeletal framework and the development of pain services, and we have appointed a national clinical lead for inflammatory bowel disease, and they will be leading service change. So, what I'm hoping will happen is that, when those clinical leads will be appointed, they will engage with the third sector and with the Fair Treatment for the Women of Wales and lupus campaign.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n ymwybodol fod llawer o bobl sy'n dioddef o glefydau awto-imiwn yn dioddef poen aruthrol hefyd, ac felly mae'n bwysig ein bod yn rhoi sylw i hyn. Fodd bynnag, rydym wedi ymgysylltu â'r gymuned feddygol broffesiynol ac maent wedi dweud yn gyson nad oes gofyn cael canolfannau rhagoriaeth lwpws. Ond yr hyn a wnaethom ac rydym wrthi'n ei wneud yw recriwtio rolau arweiniol clinigol cenedlaethol ar gyfer datblygu fframwaith cyhyrysgerbydol a datblygu gwasanaethau poen, ac rydym wedi penodi arweinydd clinigol cenedlaethol ar gyfer clefyd llid y coluddyn, a byddant yn arwain y newid i wasanaethau. Felly, rwy'n gobeithio, pan fydd yr arweinwyr clinigol hynny'n cael eu penodi, y byddant yn ymgysylltu â'r trydydd sector a chydag ymgyrch Triniaeth Deg i Fenywod Cymru a lwpws.
5. A wnaiff Llywodraeth Cymru roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau i sicrhau bod gweithwyr gofal cymdeithasol yn cael y cyflog byw go iawn? OQ57108
5. Will the Welsh Government provide an update on plans to ensure social care workers receive the real living wage? OQ57108
We have asked the social care fair work forum for its advice in delivering our commitment to introduce the real living wage to social care workers. I received the forum's advice last week and will consider this advice carefully before I provide a further update.
Rydym wedi gofyn i'r fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol am ei gyngor wrth gyflawni ein hymrwymiad i gyflwyno'r cyflog byw go iawn i weithwyr gofal cymdeithasol. Cefais gyngor y fforwm yr wythnos diwethaf a byddaf yn ystyried y cyngor hwn yn ofalus cyn imi roi diweddariad pellach.
Thank you, Deputy Minister, for your answer. Last month, Rhondda Cynon Taf County Borough Council cabinet announced they'd work with independent social care providers to help them access funding under the Welsh Government's social care recovery fund. This is so that they can provide the real living wage for the social care staff that they employ. Whilst looking forward to further announcements regarding Welsh Government's plans to ensure all social care staff receive the real living wage, what discussions are you having with partners in local government in the meantime to encourage them to take similar proactive steps and ensure that our invaluable social care staff receive the fair wages they deserve?
Diolch am eich ateb, Ddirprwy Weinidog. Y mis diwethaf, cyhoeddodd cabinet Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf y byddent yn gweithio gyda darparwyr gofal cymdeithasol annibynnol i'w helpu i gael gafael ar gyllid o dan gronfa adfer gofal cymdeithasol Llywodraeth Cymru, a hynny er mwyn iddynt allu darparu'r cyflog byw go iawn i'r staff gofal cymdeithasol y maent yn eu cyflogi. Wrth edrych ymlaen at gyhoeddiadau pellach ynghylch cynlluniau Llywodraeth Cymru i sicrhau bod yr holl staff gofal cymdeithasol yn cael y cyflog byw go iawn, pa drafodaethau rydych yn eu cael gyda phartneriaid llywodraeth leol yn y cyfamser i'w hannog i roi camau rhagweithiol tebyg ar waith a sicrhau bod ein staff gofal cymdeithasol amhrisiadwy yn cael y cyflogau teg y maent yn eu haeddu?
Thank you very much for that question, and I'd like to congratulate RCT on the steps they're taking, and the other local authorities who are taking similar steps. But, progress across Wales is patchy, which is why we are taking a national line. We are working very closely with local government about delivering the real living wage. The Minister for Health and Social Services and I meet every week in the care action committee with representatives from the Welsh Local Government Association, as well as representatives from health and others. The leader of the WLGA, Andrew Morgan, and the social services lead, Huw David, are both there, as well as WLGA officials. In addition, the WLGA and the Association of Directors of Social Services are members of the social care fair work forum, which has just provided this advice. So, I can assure you that we are closely bound in with all the local authorities in Wales, and we are looking forward very much to the time when social care workers in Wales receive, at the very least, the real living wage, which is what they deserve.
Diolch yn fawr am y cwestiwn hwnnw, a hoffwn longyfarch RhCT ar y camau y maent yn eu cymryd, a'r awdurdodau lleol eraill sy'n cymryd camau tebyg. Ond mae'r cynnydd ledled Cymru yn dameidiog, a dyna pam ein bod yn mabwysiadu safbwynt cenedlaethol. Rydym yn gweithio'n agos iawn gyda llywodraeth leol mewn perthynas â chyflawni'r cyflog byw go iawn. Mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol a minnau'n cyfarfod bob wythnos yn y pwyllgor gweithredu gofal gyda chynrychiolwyr o Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, yn ogystal â chynrychiolwyr o'r maes iechyd ac eraill. Mae arweinydd CLlLC, Andrew Morgan, a'r arweinydd gwasanaethau cymdeithasol, Huw David, yno, yn ogystal â swyddogion CLlLC. Hefyd, mae CLlLC a'r Gymdeithas Cyfarwyddwyr Gwasanaethau Cymdeithasol yn aelodau o'r fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol, sydd newydd ddarparu'r cyngor hwn. Felly, gallaf eich sicrhau ein bod mewn cysylltiad agos gyda'r holl awdurdodau lleol yng Nghymru, ac edrychwn ymlaen yn fawr at yr adeg pan fydd gweithwyr gofal cymdeithasol yng Nghymru yn cael y cyflog byw go iawn fan lleiaf, fel y maent yn ei haeddu.
Can I declare an interest as a member of Monmouthshire County Council? It was remiss of me not to declare the same in my last input. Can I thank Vikki Howells for bringing this question? Deputy Minister, I welcome the commitment to pay social care workers, who have diligently worked above and beyond throughout the pandemic, the real living wage. Welsh Conservatives have been calling for this as an absolute minimum for a number of years now, and I'm really proud to say that, under Conservative leadership, Monmouthshire County Council started paying the real living wage in 2014 and has continued to do so ever since. According to recent estimates, ensuring the real living wage would cost about £19 million in the first year. Unfortunately, the Welsh Government's proven track record has shown that making policy commitments are generally followed by shifting them onto local authorities to cover the cost. So, Minister, will the Welsh Government be covering the cost, or will local authorities be expected to do so? Thank you.
A gaf fi ddatgan buddiant fel aelod o Gyngor Sir Fynwy? Roeddwn ar fai na wneuthum hynny yn fy nghyfraniad diwethaf. A gaf fi ddiolch i Vikki Howells am gyflwyno'r cwestiwn hwn? Ddirprwy Weinidog, rwy'n croesawu'r ymrwymiad i dalu'r cyflog byw go iawn i weithwyr gofal cymdeithasol, sydd wedi gweithio'n ddiwyd y tu hwnt i'r disgwyl drwy gydol y pandemig. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi bod yn galw am hyn fel isafswm absoliwt ers nifer o flynyddoedd bellach, ac rwy'n falch iawn o ddweud, o dan arweinyddiaeth y Ceidwadwyr, fod Cyngor Sir Fynwy wedi dechrau talu'r cyflog byw go iawn yn 2014 ac wedi parhau i wneud hynny byth ers hynny. Yn ôl amcangyfrifon diweddar, byddai sicrhau'r cyflog byw go iawn yn costio tua £19 miliwn yn y flwyddyn gyntaf. Yn anffodus, mae hanes blaenorol Llywodraeth Cymru wedi dangos bod ymrwymiadau polisi at ei gilydd yn arwain at eu trosglwyddo i awdurdodau lleol er mwyn iddynt hwy ysgwyddo'r gost. Felly, Weinidog, a fydd Llywodraeth Cymru yn ysgwyddo'r gost, neu a fydd disgwyl i awdurdodau lleol wneud hynny? Diolch.
Thank you for that question. We are committed in our programme of government to ensuring that every social care worker has the real living wage, and that will be an expensive exercise. If the money is needed for it to be achieved, the Welsh Government will provide that money, but we don't yet have an estimate about how much that will be, because we are studying what the social care work forum is going to say. And there are very complex issues to look at, such as how you define a social care worker, how you deal with differentials. So, it is a complex situation, but I thank the Member for his support for this policy initiative.
Diolch ichi am y cwestiwn hwnnw. Rydym wedi ymrwymo yn ein rhaglen lywodraethu i sicrhau bod pob gweithiwr gofal cymdeithasol yn cael y cyflog byw go iawn, a bydd hwnnw'n ymarfer drud. Os oes angen arian er mwyn iddo gael ei gyflawni, bydd Llywodraeth Cymru yn darparu'r arian hwnnw, ond nid oes gennym amcangyfrif eto o faint fydd hynny, oherwydd rydym yn astudio'r hyn y mae'r fforwm gwaith gofal cymdeithasol yn mynd i'w ddweud. Ac mae materion cymhleth iawn i'w hystyried, megis sut y diffiniwch weithiwr gofal cymdeithasol, sut i ymdrin â gwahaniaethau. Felly, mae'n sefyllfa gymhleth, ond diolch i'r Aelod am ei gefnogaeth i'r polisi hwn.
6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am fynediad at ddeintyddion y GIG yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro? OQ57114
6. Will the Minister make a statement on the accessibility of NHS dentists in Carmarthen West and South Pembrokeshire? OQ57114
We continue to implement a safe, phased re-establishment of NHS dental services in the face of the pandemic. Practices are prioritising care according to need and are treating urgent cases and people who are experiencing problems first. In addition, measures are in place for dental practices providing NHS care to see new patients each week.
Rydym yn parhau i weithredu'r broses o ailsefydlu gwasanaethau deintyddol y GIG yn ddiogel ac yn raddol yn sgil y pandemig. Mae practisau'n blaenoriaethu gofal yn ôl angen ac yn trin achosion brys a phobl sy'n cael problemau yn gyntaf. Yn ogystal, mae camau ar waith i sicrhau bod practisau deintyddol sy'n darparu gofal GIG yn gweld cleifion newydd bob wythnos.
Thank you, Minister. Access to NHS dentistry has been a perennial problem, and the last 18 months has only exacerbated the problem due to COVID. Like many colleagues, it is an issue that I receive a regular amount of casework on, and it is an issue that causes a great deal of frustration and concern for many of my constituents. Like everything, to better understand how to tackle a problem, we need to have a greater understanding of it. Therefore, I was concerned to learn that the Welsh Government have no current method of ascertaining exactly how many people require dentistry treatment. Without this detailed information as to what type of appointments are needed, it is very difficult to make provisions to adequately address this problem. Will you set out what actions your Government are taking to better map the needs of dental patients throughout Wales, and what provisions do you have in place to recruit more dentists? Diolch.
Diolch, Weinidog. Mae mynediad at ddeintyddiaeth y GIG wedi bod yn broblem barhaus, ac mae'r 18 mis diwethaf wedi gwaethygu'r broblem oherwydd COVID. Fel llawer o gyd-Aelodau, mae'n fater y caf lawer o waith achos rheolaidd yn ei gylch, ac mae'n fater sy'n achosi llawer iawn o rwystredigaeth a phryder i lawer o fy etholwyr. Fel gyda phopeth, er mwyn deall yn well sut i fynd i'r afael â phroblem, mae angen inni gael gwell dealltwriaeth ohoni. Felly, roeddwn yn bryderus o glywed nad oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw ddull cyfredol o ganfod faint yn union o bobl sydd angen triniaeth ddeintyddol. Heb y wybodaeth fanwl hon ynghylch pa fath o apwyntiadau sydd eu hangen, mae'n anodd iawn gwneud darpariaethau digonol ar gyfer mynd i'r afael â'r broblem. A wnewch chi nodi pa gamau y mae eich Llywodraeth yn eu cymryd i olrhain anghenion cleifion deintyddol yn well ledled Cymru, a pha ddarpariaethau sydd gennych ar waith i recriwtio mwy o ddeintyddion? Diolch.
Thanks very much. I'm pleased to say that we are making steady progress in terms of recovery of dental services, but it is difficult, because we're still only up to about 40 to 50 per cent of pre-pandemic levels, which is a very low number. There are good reasons for that, I'm afraid, and that is because, clearly, we need to put in place infection control measures. There needs to be physical distancing. There needs to be enhanced PPE. And clearly that means that fewer patients can be seen within each clinical session. Having said that, over 30,000 people are being seen each week, and what we're asking health boards to do now is to prioritise people who are perhaps in more urgent care. When it comes to recruitment, you're absolutely right there is a difficulty in terms of recruitment for dentists. We have looked at the study of Bangor University. One of the things that they are suggesting is that, actually, dental technicians, for example, can do a lot of the work that dentists are able to do, and we're looking at having a new form of contract to look at how we are going to change the way we provide dental services in Wales. The problem is that this is a difficult year to introduce that—that reset and recovery that we would like to see. But prudent healthcare, using a whole-team approach, so not necessarily using dentists all the time; making sure that we look at prevention—those are the kinds of things that we have in mind, that we've got a programme ready to run. It's just that it's very, very difficult to roll out that programme at this point in time in the pandemic.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n falch o ddweud ein bod yn gwneud cynnydd graddol mewn perthynas ag adfer gwasanaethau deintyddol, ond mae'n anodd, gan nad ydym ond wedi cyrraedd oddeutu 40 i 50 y cant o'r lefelau cyn y pandemig o hyd, sy'n nifer isel iawn. Mae rhesymau da am hynny, mae arnaf ofn, sef fod angen inni roi mesurau rheoli heintiau ar waith, yn amlwg. Mae angen mesurau cadw pellter corfforol. Mae angen cyfarpar diogelu personol gwell. Ac yn amlwg, mae hynny'n golygu y gellir gweld llai o gleifion ym mhob sesiwn glinigol. Wedi dweud hynny, mae dros 30,000 o bobl yn cael eu gweld bob wythnos, a'r hyn rydym yn gofyn i fyrddau iechyd ei wneud yn awr yw blaenoriaethu pobl sydd angen gofal yn gynt, o bosibl. Ar fater recriwtio, rydych yn llygad eich lle fod anhawster i recriwtio deintyddion. Rydym wedi edrych ar astudiaeth Prifysgol Bangor. Un o'r pethau y maent yn eu hawgrymu yw y gall technegwyr deintyddol, er enghraifft, wneud llawer o'r gwaith y gall deintyddion ei wneud, ac rydym yn ystyried cael math newydd o gontract i edrych ar sut y byddwn yn newid y ffordd rydym yn darparu gwasanaethau deintyddol yng Nghymru. Y broblem yw bod hon yn flwyddyn anodd i gyflwyno hynny—yr ailosod a'r adferiad yr hoffem ei weld. Ond gofal iechyd darbodus, defnyddio dull tîm cyfan, felly nid defnyddio deintyddion drwy'r amser o reidrwydd; sicrhau ein bod yn edrych ar atal—dyna'r mathau o bethau sydd gennym mewn golwg ac y mae gennym raglen yn barod i'w rhedeg. Ond mae'n anodd iawn, iawn cyflwyno'r rhaglen honno ar hyn o bryd yn ystod y pandemig.
7. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o argaeledd gofal iechyd yn Nwyrain De Cymru? OQ57099
7. What assessment has the Minister made of the availability of healthcare within South Wales East? OQ57099
Like all parts of the NHS in Wales, Aneurin Bevan University Health Board is currently under extreme pressure dealing with record numbers of COVID cases. Despite the current context, they are also continuing to provide essential and key services, and, where possible, addressing the backlog that has built up during the pandemic.
Fel pob rhan o'r GIG yng Nghymru, mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan dan bwysau eithafol ar hyn o bryd wrth iddynt ymdopi â'r nifer uchaf erioed o achosion o COVID. Er gwaethaf y cyd-destun presennol, maent hefyd yn parhau i ddarparu gwasanaethau hanfodol ac allweddol, a lle bo modd, yn mynd i'r afael â'r ôl-groniad sydd wedi tyfu yn ystod y pandemig.
Thank you, Minister. The Welsh Government's flagship Grange hospital in Cwmbran recorded the worst A&E waits in September, seeing only 38 per cent of patients in four hours last month, when 95 per cent was the target. In the same week, reports found that staff were frightened to come to work in the brand-new Grange hospital. Yesterday, health Minister, you admitted that when your predecessor Vaughan Gething opened the hospital four months early in the face of concerns from the clinicians, that the recruitment that perhaps should have been done had not been done in time, leading to the chronic understaffing that we're now seeing. So, Minister, could you please outline the measures you'll be taking to increase the recruitment of hospital staff in the Grange; what plans your Government has to increase the community health service provision within the local community; and a timeline of when we can expect to see these changes? Thank you.
Diolch, Weinidog. Yn ysbyty blaenllaw Llywodraeth Cymru, ysbyty'r Faenor yng Nghwmbrân, cafwyd yr amseroedd aros gwaethaf mewn adran damweiniau ac achosion brys ym mis Medi, wrth i ddim ond 38 y cant o gleifion gael eu gweld o fewn pedair awr y mis diwethaf, pan oedd y targed yn 95 y cant. Yn yr un wythnos, canfu adroddiadau fod staff yn ofni mynd i'r gwaith yn ysbyty newydd sbon y Faenor. Ddoe, Weinidog iechyd, fe wnaethoch chi gyfaddef nad oedd y gwaith recriwtio y dylid bod wedi'i wneud pan agorodd eich rhagflaenydd, Vaughan Gething, yr ysbyty bedwar mis yn gynnar yn wyneb pryderon gan y clinigwyr wedi digwydd mewn pryd o bosibl, gan arwain at y prinder staff dybryd a welwn bellach. Felly, Weinidog, a wnewch chi amlinellu'r mesurau y byddwch yn eu rhoi ar waith i gynyddu cyfraddau recriwtio staff yn ysbyty'r Faenor; pa gynlluniau sydd gan eich Llywodraeth i gynyddu'r ddarpariaeth o wasanaethau iechyd cymunedol yn y gymuned leol; ac amserlen ar gyfer pryd y gallwn ddisgwyl gweld y newidiadau hyn? Diolch.
Thanks very much. Well, I was given an initial report of the Royal College of Physicians much earlier during the summer. I was very concerned about the situation. I think, to say, in Aneurin Bevan's defence, the visits happened soon after the Grange was opened, when the organisation was still coming to grips with those new environments. I'm pleased to say that the health board has put an immediate plan into action, so the recruitment that we were very keen to see has already started. There is going to be a review of medical staffing. Their board is going to focus on staff well-being and engagement, and clearly there is a need to improve patient flow at the Grange in order to address those accident and emergency issues that you're seeing at the front door. So, I am confident that measures are being put in place. Some of it can be switched on quicker than others, but I am pleased to see that the health board is taking this very seriously.
Diolch yn fawr iawn. Wel, cefais adroddiad cychwynnol gan Goleg Brenhinol y Meddygon yn gynharach o lawer yn yr haf. Roeddwn yn bryderus iawn am y sefyllfa. Er tegwch i fwrdd Aneurin Bevan, credaf i'r ymweliadau gael eu cynnal yn fuan ar ôl agor ysbyty'r Faenor, pan oedd y sefydliad yn dal i ddod i arfer â'r amgylcheddau newydd hynny. Rwy'n falch o ddweud bod y bwrdd iechyd wedi rhoi cynllun ar waith ar unwaith, felly mae'r broses recriwtio roeddem yn awyddus iawn i'w gweld eisoes wedi dechrau. Cynhelir adolygiad o staff meddygol. Bydd eu bwrdd yn canolbwyntio ar les staff ac ymgysylltiad â staff, ac yn amlwg, mae angen gwella llif cleifion yn ysbyty'r Faenor er mwyn mynd i'r afael â'r problemau yn yr adran damweiniau ac achosion brys a welwch wrth y drws blaen. Felly, rwy'n hyderus fod mesurau'n cael eu rhoi ar waith. Gellir gwneud peth ohono'n gynt na phethau eraill, ond rwy'n falch o weld bod y bwrdd iechyd o ddifrif ynglŷn â hyn.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Joyce Watson.
Finally, question 8, Joyce Watson.
8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am sgrinio am ganser y coluddyn yng Nghymru? OQ57097
8. Will the Minister make a statement on bowel cancer screening in Wales? OQ57097
Bowel Screening Wales offers screening every two years to men and women aged between 60 and 74. From October, that age range was extended to 58 and 59-year-olds. Over the next few years, the age range will extend down to those aged 50, and the test sensitivity will be increased.
Mae Sgrinio Coluddion Cymru yn cynnig gwasanaethau sgrinio bob dwy flynedd i ddynion a menywod rhwng 60 a 74 oed. O fis Hydref ymlaen, ymestynnwyd yr ystod oedran i gynnwys pobl 58 a 59 oed. Dros yr ychydig flynyddoedd nesaf, bydd yr ystod oedran yn ymestyn i lawr i gynnwys pobl 50 oed, a bydd sensitifrwydd y prawf yn cynyddu.
Diolch, Minister. Firstly, before talking about bowel cancer, I'd like to take this opportunity to remember our colleagues who have sadly lost their lives to this horrible disease in recent years. Bowel cancer is the second biggest cancer killer in Wales, and that is despite it being very treatable if it's detected and treated early. Nine out of 10 people do survive bowel cancer if it's detected and treated early. And, as you've already pre-empted what I was going to say next, the Welsh Government has moved into a new phase of optimising the bowel screening programme setting out the national endoscopy action plan, and inviting men and women aged 58 to 59 to undertake that screening, and moving further into the next phase of people aged 50.
Bowel screening is crucial in that preventative approach and identifying those who may be at risk of developing bowel cancer. Will you, Minister, agree with me that it's hugely important that people take part in that bowel screening if and when they are invited to do so?
Diolch, Weinidog. Yn gyntaf, cyn sôn am ganser y coluddyn, hoffwn achub ar y cyfle i gofio ein cydweithwyr sydd, yn anffodus, wedi colli eu bywydau oherwydd yr afiechyd erchyll hwn dros y blynyddoedd diwethaf. Canser y coluddyn yw'r canser sy'n lladd y nifer fwyaf o bobl ond un yng Nghymru, ac mae hynny er gwaethaf y ffaith bod modd ei drin yn dda os caiff ei ganfod a'i drin yn gynnar. Mae naw o bob 10 o bobl yn goroesi canser y coluddyn os caiff ei ganfod a'i drin yn gynnar. A chan eich bod eisoes wedi achub y blaen ar yr hyn roeddwn ar fin ei ddweud nesaf, mae Llywodraeth Cymru wedi symud i gyfnod newydd o optimeiddio rhaglen sgrinio'r coluddyn gan nodi'r cynllun gweithredu endosgopi cenedlaethol, a gwahodd dynion a menywod rhwng 58 a 59 oed i ymgymryd â'r gwasanaethau sgrinio hynny, a symud ymhellach i'r cam nesaf o gynnig y gwasanaeth i bobl 50 oed.
Mae sgrinio am ganser y coluddyn yn rhan hanfodol o'r dull ataliol hwnnw a dod o hyd i'r rheini a allai fod mewn perygl o ddatblygu canser y coluddyn. Weinidog, a ydych yn cytuno ei bod yn hynod bwysig fod pobl yn mynd i gael eu sgrinio os a phan gânt eu gwahodd i wneud hynny?
I absolutely agree with you and I think it's a very cruel form of cancer, this, of course, and I think that we should remember those people who have lost their lives to this very cruel cancer.
I am pleased to say that, actually, we are consistently overachieving the targets that we'd set in terms of the uptake rates for people invited to have that cancer screening. So, it stands at about 65 per cent, whereas our target was about 60 per cent, so I'm pleased to see that happening; it's always good to see a rise beyond that, but I think we need to underline that screening is a vital part of that early diagnosis, and the sooner you catch cancer, the better it is because we can treat it quicker.
Cytunaf yn llwyr â chi a chredaf fod hwn yn fath creulon iawn o ganser, wrth gwrs, a chredaf y dylem gofio’r bobl a gollodd eu bywydau oherwydd y canser creulon iawn hwn.
Rwy’n falch o ddweud ein bod yn rhagori'n gyson ar y targedau roeddem wedi’u gosod o ran nifer y bobl sy'n derbyn y gwahoddiad i gael eu sgrinio ar gyfer y canser hwnnw. Felly, mae oddeutu 65 y cant, er mai oddeutu 60 y cant oedd ein targed, felly rwy'n falch o weld hynny'n digwydd; mae bob amser yn dda gweld cynnydd y tu hwnt i hynny, ond credaf fod angen inni bwysleisio bod sgrinio'n rhan hanfodol o'r diagnosis cynnar hwnnw, a gorau po gyntaf y byddwch yn canfod canser, gan y gallwn ei drin yn gyflymach.
Diolch i'r Gweinidog a'r Dirprwy Weinidogion.
I thank the Minister and Deputy Ministers.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg ar y Bil Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru), a dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei ddatganiad—Jeremy Miles.
The next item is a statement by the Minister for Education and the Welsh Language on the Tertiary Education and Research (Wales) Bill, and I call on the Minister to make the statement—Jeremy Miles.
Diolch, Llywydd. Mae'n bleser gen i gyflwyno'r Bil Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru) i'r Senedd ei ystyried. Rwy’n gwneud hynny ar ran y Llywodraeth hon ac ar ran y cyfranwyr niferus sydd wedi helpu i’w ddatblygu drwy ymgynghoriad a thrafodaethau helaeth.
Mae'r Bil yn sefydlu comisiwn addysg drydyddol ac ymchwil newydd ac yn diddymu Cyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru. Fel y stiward cenedlaethol ar gyfer addysg drydyddol ac ymchwil, bydd y comisiwn yn gyfrifol am ei gyllid, ei oruchwyliaeth a'i ansawdd. Bydd y comisiwn yn edrych ar y system gyfan, gan gefnogi dysgwyr drwy gydol eu bywydau i gael y wybodaeth a'r sgiliau i lwyddo, a sicrhau darparwyr cadarn, annibynnol ac amrywiol sy'n cyfrannu’n sylweddol at les a ffyniant cenedlaethol.
Am y tro cyntaf yn neddfwriaeth Cymru, byddwn yn dwyn y sectorau canlynol ynghyd mewn un man: addysg uwch ac addysg bellach Cymru, chweched dosbarth ysgolion a gynhelir gan awdurdodau lleol, prentisiaethau, dysgu oedolion yn y gymuned, yn ogystal â chyfrifoldeb am ymchwil ac arloesi. Yn y Bil, rydyn ni'n nodi naw dyletswydd strategol ar gyfer y comisiwn. Gyda'i gilydd, maen nhw’n darparu fframwaith cynllunio strategol, hirdymor ar gyfer yr hyn y mae angen i'r sector gwerthfawr ac amrywiol hwn ei gyflawni, wrth i ni adfer, adnewyddu a diwygio.
Thank you, Llywydd. I am pleased to introduce the Tertiary Education and Research (Wales) Bill for the Senedd’s consideration. I do so on behalf of this Government and on behalf of the many contributors who have helped shape its development during extensive consultation and engagement.
The Bill establishes a new commission for tertiary education and research and dissolves the Higher Education Funding Council for Wales. As the national steward for tertiary education and research, the commission will be responsible for its funding, oversight and its quality. The commission will take a system-wide view, supporting learners throughout their lives to have the knowledge and skills to succeed, and securing providers that are strong, independent and diverse and that make significant contributions to national well-being and prosperity.
For the first time in Welsh legislation, we will bring the following sectors together in one place: Wales's higher and further education, school sixth forms maintained by local authorities, apprenticeships, adult community learning, as well as responsibility for research and innovation. In the Bill, we set out nine strategic duties for the commission. Together, they provide the long-term strategic planning framework for what this valuable and varied sector needs to deliver, as we recover, renew and reform.
The Bill places duties on the commission to: promote lifelong learning; to promote equality of opportunity; continuous improvement in tertiary education and research; to encourage participation in tertiary education; to contribute to a sustainable and innovative economy; to promote collaboration and coherence in tertiary education and research; to promote tertiary education through the medium of Welsh; to promote a civic mission and a global outlook.
Now, I don't claim a new radicalism in the purpose of these nine duties, on the contrary, they draw on our rich history of widening access to quality education, Welsh internationalism and civic mission. However, it is radical to give them purpose in law, as the lodestar for the new commission and for our tertiary education sector as a whole. They provide a clarity of purpose, ensuring a relentless focus on the success and well-being of learners, of all ages, across all settings and in all communities.
The Welsh Government will be required to prepare and publish a statement setting out the national strategic priorities for tertiary education, research and innovation, which, in conjunction with the strategic duties, will guide the commission’s own strategic plan and how it functions and allocates funding. The commission, working with the sector, will then shape the system through investment, by connecting providers and sharing information, enabling it to take a strategic view and ensure learners grow as engaged, enterprising and educated citizens of Wales.
The Bill sets out the governance of the commission. Crucially, the board will include representation of learners, but also the tertiary education workforce and the commission’s own staff as associate members, reflecting our commitment to social partnership.
Much of the primary legislation in relation to higher and further education in Wales is decades old; it pre-dates democratic devolution, higher education expansion, significant recent changes in economic and career patterns and the revolution in technology that continues to influence the way we learn, live and work, and, of course, before we could have possibly imagined the sort of challenges brought on by COVID-19.
Llywydd, it is time to grasp the opportunity to change. If we are serious, as this Government is, about narrowing educational inequalities, expanding opportunities and raising standards, then we must break down barriers, secure easier learner pathways and continue to invest in research and innovation.
If we take apprenticeships as an example, our ambition for a system responsive to the needs of learners, the economy and employers is hampered by current legislation. Frankly, we are too dependent on Westminster legislation from over a decade ago, which does not cater to the distinct needs of our economy or society. Therefore, for the first time in Wales, this Bill provides a stand-alone power for the commission to fund apprenticeships in the same way as other tertiary education. The Bill reforms the process for the design and oversight of our apprenticeship frameworks, creating the opportunity for a more responsive and collaborative system.
Turning to governance, our institutions have argued for more flexibility and less bureaucracy; it's a reasonable ask. In turn, the Bill requires the commission to create a new registration model for tertiary education. The new model will be a flexible mechanism for accountable, but proportionate, oversight of the sector. None of what we value most highly in our respected institutions will be lost, but much of the bureaucracy will.
The Bill enables the commission to fund registered providers for research and innovation activities, as well as other organisations collaborating with them. We'll move to a fully integrated sector-wide planning and funding system, with more effective targeting of resources. This is made possible by having a clear, co-ordinated and coherent system.
The Bill enables the commission to ensure that Welsh tertiary education continues to be of the highest quality, and to create a consistent quality-based approach through shared principles and collaboration.
We also need to secure continuous investment in workforce professional development. For this reason, we are empowering the commission to give advice and assistance to providers regarding quality improvement, including the learning and development of the workforce.
The learner engagement code requires providers to address how they will involve learners in decisions on all aspects related to their learning, interests and concerns. What’s more, by including learner representatives on its board, the commission will practise what it preaches.
The establishment of the commission will, for the first time, provide Wales with a national steward to oversee the whole of the tertiary education sector. The arrangements we are putting in place through this Bill will help shape a diverse and dynamic sector that supports learners throughout their lives, delivering for communities, employers and the nation as a whole. I look forward to the contributions and collective efforts of Senedd Members in taking this significant Bill on its parliamentary journey.
Mae'r Bil yn gosod dyletswyddau ar y comisiwn i: hyrwyddo dysgu gydol oes; hyrwyddo cyfle cyfartal; sicrhau gwelliant parhaus mewn addysg drydyddol ac ymchwil; annog cyfranogiad mewn addysg drydyddol; cyfrannu at economi gynaliadwy ac arloesol; hyrwyddo cydweithredu a chydlyniant mewn addysg drydyddol ac ymchwil; hyrwyddo addysg drydyddol drwy gyfrwng y Gymraeg; hyrwyddo cenhadaeth ddinesig a meddylfryd byd-eang.
Nawr, nid wyf yn honni bod radicaliaeth newydd yn perthyn i ddiben y naw dyletswydd; i'r gwrthwyneb, maent wedi'u dylanwadu gan ein hanes cyfoethog o ehangu mynediad at addysg o safon, rhyngwladoliaeth a chenhadaeth ddinesig Gymreig. Fodd bynnag, mae rhoi diben iddynt yn y gyfraith yn radical, fel nod i'r comisiwn newydd ac i'n sector addysg drydyddol yn gyffredinol. Maent yn darparu eglurder o ran pwrpas, gan sicrhau ffocws di-baid ar lwyddiant a llesiant dysgwyr o bob oed, ar draws pob lleoliad ac ym mhob cymuned.
Bydd yn ofynnol i Lywodraeth Cymru baratoi a chyhoeddi datganiad i nodi'r blaenoriaethau strategol cenedlaethol ar gyfer addysg drydyddol, ymchwil ac arloesi a fydd, ynghyd â'r dyletswyddau strategol, yn llywio cynllun strategol y comisiwn ei hun a sut y mae'n gweithredu ac yn dyrannu cyllid. Yna, bydd y comisiwn, gan weithio gyda'r sector, yn llunio'r system drwy fuddsoddiad, drwy gysylltu darparwyr a rhannu gwybodaeth, gan ei alluogi i fabwysiadu safbwynt strategol a sicrhau bod dysgwyr yn tyfu fel dinasyddion Cymreig brwd, mentrus a dysgedig.
Mae'r Bil yn gosod trefniadau llywodraethu'r comisiwn. Yn allweddol, bydd y bwrdd yn cynnwys cynrychiolaeth o ddysgwyr, ond hefyd y gweithlu addysg drydyddol a staff y comisiwn ei hun fel aelodau cyswllt, gan adlewyrchu ein hymrwymiad i bartneriaeth gymdeithasol.
Mae llawer o'r ddeddfwriaeth sylfaenol mewn perthynas ag addysg uwch ac addysg bellach yng Nghymru mewn grym ers degawdau; mae'n rhagflaenu datganoli democrataidd, ehangu addysg uwch, newidiadau diweddar sylweddol mewn patrymau economaidd a gyrfaol a'r chwyldro technolegol sy'n parhau i ddylanwadu ar y ffordd rydym yn dysgu, byw a gweithio, ac wrth gwrs, cyn inni allu dychmygu'r math o heriau sydd wedi deillio o COVID-19.
Lywydd, mae'n bryd achub ar y cyfle i newid. Os ydym o ddifrif, fel y mae'r Llywodraeth hon, ynghylch lleihau anghydraddoldebau addysgol, ehangu cyfleoedd a chodi safonau, mae'n rhaid inni chwalu rhwystrau, sicrhau llwybrau haws i ddysgwyr a pharhau i fuddsoddi mewn ymchwil ac arloesi.
Os ydym yn ystyried prentisiaethau fel enghraifft, caiff ein huchelgais ar gyfer system sy'n ymateb i anghenion dysgwyr, yr economi a chyflogwyr ei llesteirio gan y ddeddfwriaeth gyfredol. A dweud y gwir, rydym yn rhy ddibynnol ar ddeddfwriaeth San Steffan ers dros ddegawd yn ôl, nad yw'n darparu ar gyfer anghenion penodol ein heconomi neu ein cymdeithas. Felly, am y tro cyntaf yng Nghymru, mae'r Bil hwn yn darparu pŵer annibynnol i'r comisiwn ariannu prentisiaethau yn yr un modd ag addysg drydyddol arall. Mae'r Bil yn diwygio'r broses ar gyfer cynllunio a goruchwylio ein fframweithiau prentisiaethau, gan greu cyfle i gael system fwy ymatebol a chydweithredol.
Gan droi at lywodraethu, mae ein sefydliadau wedi dadlau dros fwy o hyblygrwydd a llai o fiwrocratiaeth; mae'n gais rhesymol. Yn ei dro, mae'r Bil yn ei gwneud yn ofynnol i'r comisiwn greu model cofrestru newydd ar gyfer addysg drydyddol. Bydd y model newydd yn fecanwaith hyblyg ar gyfer goruchwylio'r sector yn atebol ond yn gymesur. Ni fydd dim o'r hyn rydym yn ei werthfawrogi fwyaf yn ein sefydliadau uchel eu parch yn cael ei golli, ond bydd llawer o'r fiwrocratiaeth yn diflannu.
Mae'r Bil yn galluogi'r comisiwn i ariannu darparwyr cofrestredig i ymgymryd â gweithgareddau ymchwil ac arloesi, yn ogystal â sefydliadau eraill sy'n cydweithredu â hwy. Byddwn yn symud i system gynllunio ac ariannu cwbl integredig ar gyfer y sector cyfan, gan dargedu adnoddau'n fwy effeithiol. Caiff hyn ei alluogi gan system glir, gydgysylltiedig a chydlynol.
Mae'r Bil yn galluogi'r comisiwn i sicrhau bod addysg drydyddol yng Nghymru yn parhau i fod o'r safon uchaf, ac i greu dull cyson o weithredu sy'n seiliedig ar ansawdd drwy rannu egwyddorion a chydweithredu.
Mae angen inni sicrhau buddsoddiad parhaus hefyd yn natblygiad proffesiynol y gweithlu. Am y rheswm hwn, rydym yn rhoi pŵer i'r comisiwn roi cyngor a chymorth i ddarparwyr ynghylch gwella ansawdd, gan gynnwys dysgu a datblygu'r gweithlu.
Mae'r cod ymgysylltu â dysgwyr yn ei gwneud yn ofynnol i ddarparwyr nodi sut y byddant yn cynnwys dysgwyr mewn penderfyniadau ynglŷn â phob agwedd sy'n gysylltiedig â'u dysgu, eu buddiannau a'u pryderon. Yn ychwanegol at hynny, drwy gynnwys cynrychiolwyr ar ran y dysgwyr ar ei fwrdd, bydd y comisiwn yn gwneud yr hyn y mae'n ei ddweud.
Am y tro cyntaf, bydd sefydlu'r comisiwn yn rhoi stiward cenedlaethol i Gymru i oruchwylio'r sector addysg drydyddol cyfan. Bydd y trefniadau rydym yn eu rhoi ar waith drwy'r Bil hwn yn helpu i lunio sector amrywiol a deinamig sy'n cefnogi dysgwyr drwy gydol eu hoes, gan gyflawni ar gyfer cymunedau, cyflogwyr a'r genedl gyfan. Edrychaf ymlaen at gyfraniadau Aelodau o'r Senedd a'u hymdrechion cyfunol wrth fynd â'r Bil arwyddocaol hwn ar ei daith seneddol.
Minister, thank you for your statement and the formal introduction of this Bill. The Bill presents us with an opportunity in Wales to mould tertiary education to fit the specific needs here in Wales, and to ensure our learners in Wales receive the quality of tertiary education they deserve and the support they require on their educational journeys.
It's fantastic to see that for the first time in Welsh legislation we will bring together in one place Wales's higher education, further education, local authority maintained sixth forms, apprenticeships, adult community learning as well as a responsibility for research and innovation, and we do welcome that from these benches.
But, the tertiary education sector is still recovering—sorry, my throat's going—after 18 months of serious disruption. Education providers are finding themselves exhausted as they try to keep schools and colleges open because of high levels of staff absence. So, I do have to question the timing of this, and perhaps ask, 'Why now?'—why, when we're at a critical point of this pandemic and embarking on a new curriculum? And I’d appreciate the Minister’s reassurance on that.
ColegauCymru have previously raised several concerns over the delivery of the tertiary education and research Bill, with an emphasis on the absence of learner protection plans and a learner engagement code. So, I’m pleased to see that these are now included within the Bill.
It would be also great to hear more about the appointments to the board—the experience and neutrality and that sort of thing—the requirements to be on it. We welcome the introduction, of course, of the learner representatives on the board, and I think that’s a fantastic idea. I was just wondering how this is going to look in practice. Will these members be appointed, elected, employed? Will these be paid positions, where they’d be expected to be present at every meeting? The levels of accountability, of course, upon these individuals will be significant, given the position they hold and the financial responsibility of this board. So, just a little bit more information on that would be fantastic.
Gone are the days where having a certain key skill or qualifications offered a job guarantee now, but, when it comes to 16-19 FE provisions, funding and quality assurance needs a single approach, one of progression of the learner and their outcomes, at the heart of this Bill. The challenge is not through the protection of the current provision, but rather the creation of effective pathways for progression. One way in which we believe we can tackle this problem would be to implement better curriculum planning for the 14-19 age group and develop holistic routes for progression of learners. Minister, could you, please, outline whether you’ve looked into these concerns and how you intend to work to create a more joined-up approach for school to FE transition? Thank you.
In addition, while we welcome the inclusion of sixth-form colleges in this Bill, it's still unclear from the Bill how the proposed reforms of post-16 education will complement and enhance the new curriculum and ensure continuity and engagement between pre-16 and post-16 education providers, especially when considering the setbacks education providers have experienced during this pandemic. So, I’d be grateful, Minister, if you could outline what measures you’ll be taking to ensure that seamless connection between the two.
COVID will also have a lasting impact on the lives of learners across Wales for several years. Three factors that I feel need addressing are the impact on young people who have been displaced from direct employment and work experience; a better understanding of how people in the 2020-21 cohort have transitioned from school into all forms of post-16 education; and how support will be provided to middle and lower attainers who have faced greater difficulties with progression into FE. So, Minister, could you outline what plans you intend to put in place to support people who fall within these groups?
A recent report by the Evidence for Policy and Practice Information and Co-ordinating Centre, the EPPI, also highlighted concerns about grade inflation in 2020 and 2021, which has led to higher competition for universities, while participation in vocational learning has fallen.
And finally, we welcome the changes for apprenticeships, of course, and I think that more control is necessary here. We need to have a much bigger focus on apprenticeships, in fact, and the potential that they have to provide the jobs of the future, including green jobs and high-skilled jobs. We must ensure that the sector is diversified to enhance opportunities and introduce more rigorous targets to expand the apprenticeship programme for more people, making it more reactive to the needs of our local communities, businesses and our economy. I’d be grateful if the Minister would outline what provisions have been considered for the 14-16 age group, as some colleges work with them on initiatives such as the junior apprenticeships.
Minister, we cannot stress enough the importance of lifelong learning in this day and age. Lifelong learning is an important part of post-16 and adult education, and an emphasis needs to be made to highlight its importance going forward.
Finally, the challenges people have faced over the pandemic have motivated many people to learn new skills and gain new qualifications, which has led to better employment prospects. So, it is clear that the appetite is there. It also plays into contributing to a sustainable and innovative economy as the employment market adapts and changes around us. But we need to ensure that we make lifelong learning and retraining opportunities accessible, feasible, and cost effective for people to access them, and that they provide equality of opportunity. They need to fit around people’s daily lives. Minister, what discussions have you had with FE and HE sectors to work out how this could be delivered and in an accessible way? Thank you.
Weinidog, diolch am eich datganiad ac am gyflwyno'r Bil hwn yn ffurfiol. Mae'r Bil yn rhoi cyfle i ni yng Nghymru lunio addysg drydyddol fel ei bod yn cyd-fynd â'r anghenion penodol yma yng Nghymru, ac i sicrhau bod ein dysgwyr yng Nghymru yn derbyn addysg drydyddol o'r ansawdd y maent yn ei haeddu a'r cymorth sydd ei angen arnynt ar eu teithiau addysgol.
Mae'n wych gweld y byddwn, am y tro cyntaf yn neddfwriaeth Cymru, yn dod ag addysg uwch, addysg bellach, dosbarth chwech ysgolion a gynhelir gan awdurdodau lleol, prentisiaethau a dysgu oedolion yn y gymuned at ei gilydd mewn un man yng Nghymru, yn ogystal â chyfrifoldeb am ymchwil ac arloesi, ac rydym yn croesawu hynny ar y meinciau hyn.
Ond mae'r sector addysg drydyddol yn dal i ymadfer—mae'n ddrwg gennyf, mae fy llwnc yn mynd—ar ôl 18 mis o darfu difrifol. Mae darparwyr addysg wedi blino'n lân wrth iddynt geisio cadw ysgolion a cholegau ar agor oherwydd lefelau uchel o absenoldeb staff. Felly, mae'n rhaid imi gwestiynu'r amseru ar gyfer hyn, a gofyn efallai, 'Pam nawr?'—pam, a ninnau ar bwynt tyngedfennol yn y pandemig hwn ac ar gychwyn cwricwlwm newydd? A byddwn yn gwerthfawrogi sicrwydd y Gweinidog ar hynny.
Yn y gorffennol, mae ColegauCymru wedi codi sawl pryder ynghylch cyflwyno'r Bil addysg drydyddol ac ymchwil, gyda phwyslais ar ddiffyg cynlluniau diogelu dysgwyr a chod ymgysylltu â dysgwyr. Felly, rwy'n falch o weld bod y rhain bellach wedi'u cynnwys yn y Bil.
Byddai hefyd yn wych clywed mwy am y penodiadau i'r bwrdd—y profiad a'r niwtraliaeth a phethau felly—y gofynion er mwyn bod yn aelod ohono. Rydym yn croesawu cyflwyno cynrychiolwyr dysgwyr ar y bwrdd wrth gwrs, a chredaf fod hwnnw'n syniad gwych. Tybed sut olwg fydd ar hyn yn ymarferol? A fydd yr aelodau hyn yn cael eu penodi, eu hethol, eu cyflogi? A fydd y rhain yn swyddi am dâl, lle bydd disgwyl iddynt fynychu pob cyfarfod? Bydd lefelau atebolrwydd yr unigolion hyn yn sylweddol wrth gwrs, o ystyried eu swydd a chyfrifoldeb ariannol y bwrdd hwn. Felly, byddai mwy o wybodaeth am hynny'n wych.
Nid yw meddu ar sgil allweddol neu gymwysterau penodol yn sicr o arwain at swydd bellach, ond mewn perthynas â darpariaethau addysg bellach 16-19 oed, mae cyllid a sicrhau ansawdd yn dibynnu ar un dull gweithredu, sy'n seiliedig ar gynnydd y dysgwr a'u canlyniadau, wrth wraidd y Bil hwn. Nid diogelu'r ddarpariaeth bresennol yw'r her, ond yn hytrach, creu llwybrau effeithiol ar gyfer gwneud cynnydd. Un ffordd y credwn y gallwn fynd i'r afael â'r broblem hon fyddai cynllunio'r cwricwlwm yn well ar gyfer y grŵp oedran 14-19 a datblygu llwybrau cyfannol ar gyfer cynnydd dysgwyr. Weinidog, os gwelwch yn dda, a wnewch chi nodi a ydych wedi archwilio'r pryderon hyn a sut y bwriadwch weithio i greu dull mwy cydgysylltiedig ar gyfer pontio rhwng yr ysgol ac addysg bellach? Diolch.
Yn ogystal, er ein bod yn croesawu cynnwys colegau chweched dosbarth yn y Bil, mae'n dal i fod yn aneglur yn y Bil sut y bydd y diwygiadau arfaethedig i addysg ôl-16 yn ategu ac yn gwella'r cwricwlwm newydd ac yn sicrhau parhad ac ymgysylltiad rhwng darparwyr addysg cyn-16 ac ôl-16, yn enwedig o gofio'r rhwystrau y mae darparwyr addysg wedi'u hwynebu yn ystod y pandemig hwn. Felly, byddwn yn ddiolchgar, Weinidog, pe gallech amlinellu pa fesurau y byddwch yn eu rhoi ar waith i sicrhau'r cysylltiad di-dor hwnnw rhwng y ddau.
Bydd COVID hefyd yn cael effaith barhaol ar fywydau dysgwyr ledled Cymru am flynyddoedd lawer. Tri ffactor y teimlaf fod angen mynd i'r afael â hwy yw'r effaith ar bobl ifanc sydd heb allu cael cyflogaeth uniongyrchol a phrofiad gwaith; gwell dealltwriaeth o sut y mae pobl yng ngharfan 2020-21 wedi pontio o'r ysgol i bob math o addysg ôl-16; a sut y darperir cymorth i bobl â chyrhaeddiad addysgol canolig ac is sydd wedi wynebu mwy o anawsterau wrth gamu ymlaen i addysg bellach. Felly, Weinidog, a allech amlinellu pa gynlluniau y bwriadwch eu rhoi ar waith i gefnogi'r bobl yn y grwpiau hyn?
Amlygodd adroddiad diweddar gan y Ganolfan Gwybodaeth a Chydlynu Tystiolaeth ar gyfer Polisi ac Ymarfer, yr EPPI, bryderon ynghylch chwyddo graddau yn 2020 a 2021, sydd wedi arwain at fwy o gystadleuaeth am leoedd mewn prifysgolion, tra bo lefelau cyfranogiad mewn dysgu galwedigaethol wedi gostwng.
Ac yn olaf, rydym yn croesawu'r newidiadau i brentisiaethau wrth gwrs, a chredaf fod angen mwy o reolaeth yma. Mae angen inni ganolbwyntio mwy o lawer ar brentisiaethau mewn gwirionedd, a'r potensial sydd ganddynt i ddarparu swyddi'r dyfodol, gan gynnwys swyddi gwyrdd a swyddi medrus iawn. Mae'n rhaid inni sicrhau bod y sector yn amrywiol er mwyn gwella cyfleoedd a chyflwyno targedau mwy trylwyr i ehangu'r rhaglen brentisiaeth i fwy o bobl, gan ei gwneud yn fwy ymatebol i anghenion ein cymunedau lleol, ein busnesau a'n heconomi. Byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog amlinellu pa ddarpariaethau a ystyriwyd ar gyfer y grŵp oedran 14-16, gan fod rhai colegau'n gweithio gyda hwy ar fentrau fel y prentisiaethau iau.
Weinidog, ni allwn orbwysleisio pwysigrwydd dysgu gydol oes yn yr oes sydd ohoni. Mae dysgu gydol oes yn rhan bwysig o addysg ôl-16 ac addysg i oedolion, ac mae angen pwysleisio hyn er mwyn tynnu sylw at ei bwysigrwydd yn y dyfodol.
Yn olaf, mae'r heriau y mae pobl wedi'u hwynebu drwy gydol y pandemig wedi ysgogi llawer o bobl i ddysgu sgiliau newydd a chael cymwysterau newydd, sydd wedi arwain at ragolygon cyflogaeth gwell. Felly, mae'n amlwg fod yr awydd yno. Mae hefyd yn ymwneud â chyfrannu at economi gynaliadwy ac arloesol wrth i'r farchnad gyflogaeth addasu a newid o'n cwmpas. Ond mae angen inni sicrhau ein bod yn gwneud cyfleoedd dysgu gydol oes ac ailhyfforddi yn hygyrch, yn ymarferol ac yn gosteffeithiol i bobl allu manteisio arnynt, a'u bod yn darparu cyfle cyfartal. Mae angen iddynt gydweddu â bywydau bob dydd pobl. Weinidog, pa drafodaethau a gawsoch gyda'r sector addysg bellach a'r sector addysg uwch i ganfod sut y gellid cyflawni hyn ac mewn ffordd hygyrch? Diolch.
Well, I thank the Member for her questions and the constructive tone with which she engages with the range of issues, and I think the range of questions that she asks demonstrates the breadth of the Bill and the scale both of the challenge and the opportunity, I think, which we are seeking to make sure our sectors are best placed to engage with.
On the important question of timing, I absolutely understand the context for the question that the Member puts, but I do think that it's the confluence and the context in which we find ourselves that actually makes the need for the Bill more urgent, really—so, she mentioned COVID, obviously, importantly, but it's the week of COP, and we understand the transformative impact that climate change is having on our society, on our economy; our new relationship with the European Union; the need that she refers to in her own question to enhance lifelong learning provision as people remain in work for longer, but may need to adapt their skills more frequently during their working life and to manage periods out of work; and the digital challenge as well. All of those are coming together at the same point in time. Any one of them is a significant challenge. So, I think it's the confluence of those that offers opportunities as well as challenges, which, I think, makes the timing absolutely right for this Bill.
She raises an important point about the composition of the board. The board's appointment will follow the public appointments route in the usual way, and a range of skills will be needed on the board from a range of backgrounds, both education but also industry and beyond. So, the initial appointments will be made in terms of the chair, the deputy chair, the chief executive for the first appointment, and the board, by Welsh Government through the public appointments process, and I hope that will give her some reassurance. In terms of the associate members, which are the ones I referred to in my speech, that will be a matter for the commission itself.
I think she raised an important set of points about the relationship between schools and the post-16 sector, and, of course, sixth forms are at the heart of that Venn diagram in many ways. And I think that's why it is important that the Bill brings sixth forms within the compass of the commission, albeit indirectly in a sense, because I think that will lead to a more coherent set of arrangements. And I think she makes a very important point about ensuring that pre-16 education and post 16 is a sort of seamless journey in that sense, and I think this Bill is intended to bring some coherence at the point. I think that the relationship with sixth forms plays an important role in ensuring that continuity and that continuum of learning in the way that she describes.
There are a number of points that she made in relation to the impact of COVID, as I think she—. We are monitoring the progress of the cohorts that have been most directly affected in a very periodic way, and we've published some information already about attainment, about courses that people are going into, the performance and so on, just because we recognise, as I know that she does, the particular impact on that cohort. And that information will, I think, be an asset in the work that the commission can do.
She spoke about the importance of making sure that everyone has access to the opportunities that the Bill will enhance, and including those most directly impacted by COVID, and I couldn't agree more with her. One of the key duties on the commission is the duty of equality of opportunity, and that is to ensure that all learners from whatever background are able to flourish to their fullest extent in all parts of the tertiary sector, and I know that she will share that ambition.
In relation to apprenticeships, this Bill will, I think, transform the ability of our apprenticeship system to be responsive in the way that her question encourages it to be. There is a very significant investment programme that we have as a Government in relation to apprenticeships, and I think being nimble, being able to react to the needs of the economy in a way that is straightforward, is at the heart of that, and the Bill will support that.
Finally, she makes a set of important points in relation to lifelong learning. Again, one of the key duties on the commission is to promote that. There was a piece of work that we anticipate receiving imminently from the Wales Centre for Public Policy, which will help us understand better what the opportunities are in terms of lifelong learning, and she will have identified in the Bill that the funding mechanism for FE includes a mechanism that enables that progressively to be expanded to make a reality of that lifelong provision.
Wel, diolch i'r Aelod am ei chwestiynau a'r ffordd adeiladol y mae'n ymgysylltu â'r ystod o faterion, a chredaf fod yr ystod o gwestiynau y mae'n eu gofyn yn dangos ehangder y Bil a maint yr her a'r cyfle rydym yn ceisio sicrhau bod ein sectorau yn y sefyllfa orau i ymgysylltu â hwy.
Ar y cwestiwn pwysig ynghylch amseru, rwy'n deall yn iawn y cyd-destun ar gyfer y cwestiwn y mae'r Aelod yn ei ofyn, ond credaf fod y cydlifiad a'r cyd-destun rydym ynddo'n gwneud yr angen am y Bil yn fwy dybryd, mewn gwirionedd—felly, yn amlwg, soniodd am COVID, sy'n bwysig, ond dyma wythnos y COP, ac rydym yn deall yr effaith drawsnewidiol y mae newid hinsawdd yn ei chael ar ein cymdeithas, ar ein heconomi; ein perthynas newydd â'r Undeb Ewropeaidd; yr angen y cyfeiriodd ato yn ei chwestiwn i wella darpariaeth dysgu gydol oes wrth i bobl aros mewn gwaith am gyfnod hirach, ond efallai y bydd angen iddynt addasu eu sgiliau yn amlach yn ystod eu bywyd gwaith ac ymdopi â chyfnodau pan fyddant allan o waith; a'r her ddigidol hefyd. Mae pob un o'r rheini'n dod ynghyd ar yr un pryd. Mae unrhyw un ohonynt yn her sylweddol. Felly, credaf fod cydlifiad y pethau hynny'n cynnig cyfleoedd yn ogystal â heriau, sydd, yn fy marn i, yn gwneud yr amseru'n gwbl briodol ar gyfer y Bil hwn.
Mae'n codi pwynt pwysig am gyfansoddiad y bwrdd. Bydd y broses o benodi pobl yn aelodau o'r bwrdd yn dilyn y llwybr penodiadau cyhoeddus yn y ffordd arferol, a bydd angen ystod o sgiliau ar y bwrdd o ystod o gefndiroedd, o addysg ond hefyd o ddiwydiant a thu hwnt. Felly, bydd y penodiadau cychwynnol yn cynnwys y cadeirydd, y dirprwy gadeirydd, y prif weithredwr ar gyfer y penodiad cyntaf, a'r bwrdd, gan Lywodraeth Cymru drwy'r broses benodiadau cyhoeddus, a gobeithiaf y bydd hynny'n rhoi rhywfaint o sicrwydd iddi. O ran yr aelodau cyswllt, sef y rhai y cyfeiriais atynt yn fy araith, mater i'r comisiwn ei hun fydd hynny.
Credaf iddi godi set bwysig o bwyntiau ynglŷn â'r berthynas rhwng ysgolion a'r sector ôl-16, ac wrth gwrs, mae'r chweched dosbarth yng nghanol y diagram Venn hwnnw mewn sawl ffordd. A chredaf mai dyna pam ei bod yn bwysig fod y Bil yn dod â'r chweched dosbarth o fewn cwmpas y comisiwn, er yn anuniongyrchol ar ryw ystyr, gan y credaf y bydd hynny'n arwain at set fwy cydlynol o drefniadau. A chredaf ei bod yn gwneud pwynt pwysig iawn ynglŷn â sicrhau bod addysg cyn-16 ac ôl-16 yn fath o daith ddi-dor yn yr ystyr hwnnw, a chredaf mai nod y Bil hwn yw darparu rhywfaint o gydlyniant. Credaf fod y berthynas â'r chweched dosbarth yn chwarae rhan bwysig wrth sicrhau'r parhad a'r continwwm dysgu yn y ffordd y mae'n disgrifio.
Gwnaeth nifer o bwyntiau mewn perthynas ag effaith COVID, fel y credaf—. Rydym yn monitro cynnydd y carfannau yr effeithiwyd arnynt yn fwyaf uniongyrchol mewn ffordd gyfnodol iawn, ac rydym wedi cyhoeddi rhywfaint o wybodaeth eisoes am gyrhaeddiad, am gyrsiau y mae pobl yn mynd i'w dilyn, y perfformiad ac ati, gan ein bod yn cydnabod, fel hithau, rwy'n gwybod, yr effaith benodol ar y garfan honno. A chredaf y bydd y wybodaeth honno'n ased yn y gwaith y gall y comisiwn ei wneud.
Soniodd am bwysigrwydd sicrhau bod gan bawb fynediad at y cyfleoedd y bydd y Bil yn eu gwella, a chan gynnwys y rheini yr effeithiwyd arnynt yn fwyaf uniongyrchol gan COVID, ac rwy'n cytuno'n llwyr. Un o ddyletswyddau allweddol y comisiwn yw'r ddyletswydd cyfle cyfartal, gyda'r nod o sicrhau bod pob dysgwr, ni waeth beth fo'u cefndir, yn gallu ffynnu hyd eithaf eu gallu ym mhob rhan o'r sector trydyddol, a gwn y bydd yn rhannu'r uchelgais honno.
Mewn perthynas â phrentisiaethau, credaf y bydd y Bil hwn yn trawsnewid gallu ein system brentisiaethau i fod yn ymatebol yn y ffordd y mae ei chwestiwn yn ei hannog i fod. Mae rhaglen fuddsoddi sylweddol iawn gennym fel Llywodraeth mewn perthynas â phrentisiaethau, a chredaf fod bod yn hyblyg, a gallu ymateb i anghenion yr economi mewn ffordd uniongyrchol yn ganolog i hynny, a bydd y Bil yn cefnogi hynny.
Yn olaf, mae'n nodi set o bwyntiau pwysig mewn perthynas â dysgu gydol oes. Unwaith eto, un o ddyletswyddau allweddol y comisiwn yw hyrwyddo hynny. Rydym yn disgwyl derbyn gwaith cyn bo hir gan Ganolfan Polisi Cyhoeddus Cymru, a fydd yn ein cynorthwyo i ddeall yn well beth yw'r cyfleoedd mewn perthynas â dysgu gydol oes, a bydd wedi gweld yn y Bil fod y mecanwaith cyllido ar gyfer addysg bellach yn cynnwys mecanwaith sy'n galluogi i hynny gael ei ehangu'n gynyddol i wireddu'r ddarpariaeth gydol oes honno.
Diolch, Weinidog, am y datganiad.
Thank you, Minister, for the statement.
Mae llawer am y Bil yma rŷn ni'n ei groesawu, ond fe godwyd nifer o bryderon gan randdeiliaid ynghylch y Bil, sy'n amrywio o ansicrwydd ynghylch y comisiwn newydd a'i berthynas â'r Llywodraeth a darparwyr dysgu, cynllunio a chyllido, lles a llais dysgwyr, sicrhau ansawdd a rhyddid academaidd. O ystyried nifer ac amrywiaeth y pryderon yma a drosglwyddwyd gan randdeiliaid, byddai'n berthnasol efallai gofyn rhai cwestiynau ynghylch y broses ymgynghori. Mae NUS Cymru, er enghraifft, o'r farn bod cyfle gwirioneddol wedi'i golli fan hyn i ymgorffori partneriaeth wirioneddol â dysgwyr ar draws y sector ôl-16, a bod hyn wedi'i adlewyrchu yng ngeiriad fframwaith strategol y Bil, lle mae yna absenoldeb—does yna ddim lot o gyfeirio at lais y dysgwyr—ac, er enghraifft, mae diffyg cydnabyddiaeth o'r ffordd mae yna amrywiaeth o ran mynediad at gynrychiolaeth ac eiriolaeth rhwng y sector addysg uwch a'r sector addysg bellach. Byddai cyfle wedi bod fan hyn, er enghraifft, i roi sail gyfreithiol i hynny, a bod cydnabyddiaeth a chefnogaeth i hynny yn amod o fod yn gorff cofrestredig. Felly, ydy'r Gweinidog yn credu bod y Bil, fel y mae, yn rhoi ystyriaeth ddigonol i lais dysgwyr?
Rwy'n siŵr y gallwn ni gyd gytuno bod rhyddid academaidd yn hollol hanfodol i addysg uwch yn y Deyrnas Gyfunol ac yn rhyngwladol. Mae rhyddid academaidd yn egwyddor bwysig y dylen ni ei groesawu, ei gefnogi, ei ariannu a'i hyrwyddo yma yng Nghymru. Mae canlyniadau peidio â diogelu rhyddid o'r fath yn eang eu cwmpas. Mae rhyddid academaidd yn effeithio ar y buddsoddiad y gall prifysgolion ei sicrhau i Gymru drwy eu gweithgareddau. Gallai gyfyngu ar eu gallu i ffurfio partneriaethau, yn ddomestig ac yn rhyngwladol, a gall rhoi Cymru, felly, dan anfantais. Mae angen gwell gydnabyddiaeth a diogelwch i ymreolaeth sefydliadol a rhyddid academaidd yn y Bil, ond mae rhanddeiliaid wedi cyfeirio at feysydd lle mae diffyg amddiffyniadau angenrheidiol. Mae'r rhain yn cynnwys bylchau anfwriadol wrth drosglwyddo amddiffyniadau presennol yn y ddeddfwriaeth ariannu, y pwerau sydd gan Weinidogion Cymru, yn hytrach na chomisiwn, a'r nifer o bwerau rheoleiddio a phwerau eraill newydd sydd yn y Bil. Yn hyn o beth, hoffwn i i'r Gweinidog amlinellu sut mae'r Bil sydd ger ein bron ni heddiw, mewn gwirionedd, yn diogelu rhyddid academaidd, gallu sefydliadau academaidd i ffurfio'r partneriaethau allweddol yma, a beth mae hyn yn ei olygu i fyfyrwyr Cymru ar lefel domestig ac yn fyd-eang.
Mae nodau datganedig y ddeddfwriaeth hon yn cynnwys parchu rhyddid i sefydliadau addysgol, tra'n dod â rheoleiddio a chyllid o dan y comisiwn newydd ar addysg drydyddol ac ymchwil. Fodd bynnag, nid yw'r Bil yn dileu pwerau Llywodraeth Cymru i ddiddymu corfforaethau addysg uwch yn erbyn eu hewyllys, ac mae'n ymestyn pwerau i newid eu gofynion statudol. Nid ydym ni o reidrwydd yn erbyn yr agweddau hyn o'r Bil, oherwydd mae'n rhaid i brifysgolion ymddwyn mewn modd sy'n ymateb i anghenion ein heconomi, nid fel busnesau. Ond, gan gofio bod y sefydliadau sy'n cael eu heffeithio gan y Bil yn derbyn arian cyhoeddus, a allaf i ofyn i'r Gweinidog sut mae'r Bil yn mynd ati i sicrhau bod ein prifysgolion yn ymateb yn strategol i anghenion sgiliau, economi ac ymchwil Cymru, yn hytrach nag ymddwyn fel endidau masnachol sy'n cystadlu yn erbyn ei gilydd?
O ran y Gymraeg, eglurwyd yn ystod y broses ymgynghori bod rhanddeiliaid yn cytuno y dylai'r comisiwn newydd gael ei roi o dan ddyletswydd benodol i roi sylw i'r Gymraeg wrth arfer ei swyddogaethau, a dylai fod yn ddarostyngedig i safonau'r Gymraeg. Yn hyn o beth, nodwyd y byddai'r comisiwn yn delio â nifer o feysydd a fydd yn cael effaith uniongyrchol ar allu'r sector PCET i ddatblygu a gwella gallu'r dysgwyr i astudio drwy gyfrwng y Gymraeg neu'n ddwyieithog, a fydd yn mynd gryn ffordd tuag at gyflawni gweledigaeth Llywodraeth Cymru o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Yn hanesyddol, mae'r cynnig o ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg a dwyieithog o fewn PCET wedi bod yn gyfyngedig ac yn dameidiog oherwydd nifer o ffactorau, gan gynnwys argaeledd cyfyngedig cymwysterau, argaeledd cyfyngedig yr adnoddau o ran adnoddau ffisegol a staff sy'n gallu addysgu ac asesu yn Gymraeg, a diffyg galw canfyddedig gan gyflogwyr a dysgwyr. A allai'r Gweinidog, felly, amlinellu sut mae'n credu bod y Bil yn ymateb i'r materion hyn, ac, yn benodol, sut y bydd y Bil yn ymateb i'r prinder cymwysterau ac adnoddau cyfyngedig sydd ar gael, o ran yr adnoddau ffisegol a staff sy'n gallu addysgu ac asesu yn Gymraeg? Felly, hoffwn glywed mwy am y manylion ar sut y bydd y Bil yn ein helpu ni ar y ffordd i'r targed yna o filiwn o siaradwyr. Diolch yn fawr.
There's much about this Bill that we welcome, but a number of concerns have been raised by stakeholders about the Bill, which vary from uncertainty about the new commission and its relationship with Government and learning providers, planning and funding, the well-being and voice of learners, securing quality and academic freedom. Now, given the number and diversity of these concerns conveyed by stakeholders, it would be relevant to ask some questions on the consultation process. NUS Cymru, for example, is of the view that a very real opportunity was missed here to incorporate a very real partnership with learners across the post-16 sector, and that this is reflected in the wording of the strategic framework of the Bill, where there's an absence—there isn't a great deal of reference to the learner voice—and, for example, there's a lack of recognition of the way that there is diversity in terms of access to advocacy and representation between the HE and FE sectors. There would have been an opportunity here, for example, to give a legal basis to that, and that recognition and support for that would be a condition of being a registered body. Therefore, does the Minister believe that the Bill, as it currently stands, does give adequate consideration to the learner voice?
Now, I'm sure that we could all agree that academic freedom is crucial to higher education in the UK and internationally. It's an important principle that we should welcome, support, fund and promote here in Wales. The outcomes of not securing such freedoms are very broad ranging. Academic freedom affects the investment universities can secure for Wales through its activities. It can limit their abilities to create partnerships, domestically and internationally, and it can place Wales at a disadvantage therefore. We need better recognition and safeguards for academic freedoms within the Bill, but stakeholders have referred to areas where there is a lack of protection. These include unintended gaps in transferring current protections in the funding legislation, the powers that Welsh Ministers have, rather than the commission, and the number of regulatory powers and other new powers contained within the Bill. In this regard, I would like the Minister to outline how the Bill before us today does safeguard academic freedoms, the ability of academic institutions to form these key partnerships, and what this will mean for Welsh students at a domestic level and on a global platform.
The stated aims of this legislation include respect for education institutions, while bringing regulation and funding under the new commission on tertiary education and research. However, the Bill doesn't eradicate Welsh Government powers to abolish higher education corporations against their will, and it extends powers to change their statutory responsibilities. We're not necessarily against these aspects of the Bill, because universities do have to behave in a way that responds to the needs of our economy, not as businesses. But, given that the institutions affected by the Bill do receive public funds, could I ask the Minister how the Bill ensures that our universities do respond strategically to the skills needs of the Welsh economy, as well as research, rather than behaving as commercial entities competing against each other?
In terms of the Welsh language, it was explained during the consultation process that stakeholders agreed that the new commission should be placed under a specific duty to give due regard to the Welsh language in exercising its functions, and should be subject to the Welsh-language standards. In this regard, it was noted that the commission would deal with a number of areas that would have a direct impact on the ability of the PCET sector to develop the ability of learners to study through the medium of Welsh or bilingually, which will go some way towards delivering the Welsh Government's aim of a million Welsh speakers by 2050. Historically, the offer of Welsh-medium and bilingual provision within PCET has been limited and patchy because of a number of factors, including the limited availability of qualifications, the limited availability of resources in terms of physical resources and staff able to teach and assess through the medium of Welsh, and the perceived lack of demand by employers and learners. So, could the Minister outline how he believes the Bill responds to these issues, and, specifically, how the Bill will respond to the absence of qualifications and the limited resources available, in terms of physical resources and staff able to teach and assess through the medium of Welsh? So, I’d like to hear more about the details on how the Bill will help us on the way to that target of a million Welsh speakers. Thank you very much.
Diolch i'r Aelod am ei chwestiynau ac am y croeso y mae hi wedi ei roi i'r Bil, a'r cwestiynau sydd yn delio â meysydd tra phwysig, a llawer ohonyn nhw wedi eu codi, fel y gwnaeth hi sôn, gan randdeiliaid yn y broses—proses estynedig, efallai, o ymgynghori ers cyflwyno'r Bil drafft.
O ran llais y dysgwr, rwy'n credu bod pwyslais newydd yn y Bil ar hynny yn sgil beth ŷn ni wedi'i glywed gan randdeiliaid. Felly, o'm safbwynt i, mae siwrnai'r dysgwr, a sicrhau bod hynny'n un esmwyth drwy’r system, yn gwbl greiddiol i hyn, ac mae'r ffocws ar y dysgwr—dyna brif ffocws y comisiwn yn y ffordd y mae'r Bil wedi ei strwythuro. Mae hynny wir yn bwysig, rwy'n credu. Mae'r engagement code, mae'r learner protection code, mae'r ddwy elfen honno'n bwysig iawn o ran rhoi llais ar un llaw, ond hefyd rhoi diogelwch i'r dysgwr mewn amgylchiadau lle efallai bod cwrs yn dod i ben, neu bod y dysgwr eisiau symud rhwng cyrsiau, ac mae'r manylder sydd yn gallu dod yn y codau hynny yn mynd i roi lot o gefnogaeth a lot o ddiogelwch i ddysgwyr yn y cyd-destun hwnnw. Rŷn ni wedi edrych ar beth sy'n digwydd dros y ffin, ac mae'r cod sydd gyda ni mewn golwg fan hyn yn llawer amgen yn y cyd-destun hwnnw. Ac rwyf hefyd yn credu bod y gynrychiolaeth ar fwrdd y comisiwn yn bwysig o ran llais y dysgwr, wrth galon y system newydd. Ond mae'r Bil wedi cael ei gyflwyno, bydd cyfnod estynedig nawr o graffu a siarad ymhellach â rhanddeiliaid, ac rwy'n hapus iawn i glywed ymhellach os oes gan ddysgwyr a'u cynrychiolwyr syniadau am sut y gallwn ni gryfhau yn y ffordd y mae'r Aelod yn ei godi heddiw.
Rwy'n cytuno'n llwyr â'r cwestiwn o ryddid academaidd. Mae hynny'n awr ar wyneb y Bil, fel bod hynny'n ofyniad. Mae hefyd gyfyngiadau ar beth y gall y Llywodraeth ei wneud o ran gofynion wrth y comisiwn; wrth eu gwraidd nhw mae'r syniad o ryddid academaidd hefyd. Felly, mae mwy nag un enghraifft yn y Bil lle mae hynny ar wyneb y Bil.
Roedd yr Aelod yn gofyn am sut y gwnaiff y Bil ehangu rhyddid sefydliadau i allu gweithio gyda'i gilydd, sydd efallai yn fersiwn gwahanol o ryddid academaidd, hynny yw. Rwy'n credu bod y Bil yn caniatáu hynny wrth ei wraidd. Hynny yw, ar hyn o bryd, mae gennym ni system o ariannu sy'n dibynnu ar ffiniau. Hynny yw, mae addysg uwch yn cael ei hariannu gan y Llywodraeth—addysg bellach gan y Llywodraeth, addysg uwch gan HEFCW, ac wedyn mae hynny'n creu anghysondebau yn y system, sydd, a dweud y gwir, ddim yn strategol a ddim yn caniatáu’r cysylltiadau a'r cydweithredu rwy'n gwybod bod yr Aelod eisiau eu gweld. Felly, wrth symud oddi wrth hynny, i gael system dryloyw o ariannu, sy'n seiliedig ar strategaeth, rwy'n credu bod hynny'n mynd i ganiatáu i'n sefydliadau ni i gydweithio mewn amryw ffyrdd creadigol iawn.
Fe wnaeth yr Aelod godi pwynt pwysig ynglŷn â chorfforaethau addysg uwch. Fe wnaethom ni feddwl, wrth ein bod ni'n dylunio'r rhan yma yn y Bil, pa ffordd i fynd â'r cwestiwn hwn—a dweud y gwir, roedd trafodaeth ynglŷn â beth oedd y ffordd iawn i fynd. Yn y pen draw, fe wnaethom ni gadw at yr hyn sydd yn y gyfraith eisoes. Mae newidiadau technegol mân ar yr ymylon, sydd yn deillio o'r ffaith bod comisiwn, bod corff newydd, ond dyw sylwedd y peth ddim wedi newid. Y rheswm am hynny yw bod angen rhyw fath o backstop mewn rhai amgylchiadau—mewn rhyw fath o senario argyfyngus y byddai e'n codi, wrth gwrs. Ond mae risg, os nad yw'r pwerau'n bodoli, efallai'r na fyddai'r sefydliad mewn sefyllfa i ofyn i'r Llywodraeth ymyrryd, ond hefyd bod angen Deddf seneddol er mwyn newid y sefyllfa. Felly, jest cwestiwn ymarferol yw e. Ond eto, rwy'n hapus i glywed os ydy pobl yn credu bod angen cryfhau hynny, cryfhau'r ffyrdd o sicrhau hynny. Mae cyfraith gyhoeddus, wrth gwrs, yn berthnasol fan hyn, felly byddai cyfyngiadau sylweddol iawn yn codi yn y cyd-destun hwnnw beth bynnag. Ond fel rwy'n ei ddweud, rwy'n hapus i glywed am awgrymiadau pellach.
O ran y Gymraeg, mae'r pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud yn hollbwysig. Mae'n drafodaeth rwyf wedi ei chael gyda ColegauCymru, colegau addysg uwch a'n prifysgolion ni, ac mae cyfle pwysig gyda ni, rwy'n credu, er mwyn sicrhau cyfraniad y sector tuag at y nod rŷn ni i gyd yn ei rannu. Mae perthynas wahanol gan bobl gyda'r Gymraeg ar ôl gadael ysgol, rwy'n credu. Mae'r dynamics efallai ychydig yn wahanol, felly mae cyfle gyda ni, ac mewn amryw o ffyrdd rwy'n credu bod y Bil yn cyfrannu tuag at hwnnw. Ar wyneb y Bil, mae'n ddyletswydd gan y comisiwn i yrru'r galw am addysg ôl-16 yn Gymraeg, ond hefyd mae amryw o ffyrdd mae hynny'n gallu digwydd. Y memorandwm esboniadol, mae eithaf rhan o hwnna yn esbonio pa fathau o bethau byddai'r comisiwn yn gallu eu gwneud, ond byddwn yn hapus i drafod hwnna mewn manylder gyda'r pwyllgor, er enghraifft, os ydy hynny o ddiddordeb, achos rwy'n credu bod lot gallwn ni ei wneud yn y rhan hon.
O ran cymwysterau, mae Cymwysterau Cymru, wrth gwrs, wrthi yn edrych ar beth gallwn ni ei wneud yn amgen o ran cymwysterau galwedigaethol, er enghraifft, yn y Gymraeg. Mae diffyg mawr yn hynny o beth. Mae rhai eisoes wedi eu creu sydd yn 'made in Wales' fel petai, ond mae gwaith pellach gyda ni i'w wneud yn hynny o beth, rwy'n credu, gyda Cymwysterau Cymru.
I thank the Member for her questions and for the welcome that she’s given to the Bill, and the questions that deal with very important areas, many of them having been raised, as she mentioned, by stakeholders during the process—the extended process of consulting since the draft Bill was introduced.
In terms of the learner voice, I think that there is new emphasis in the Bill on that in the wake of what we’ve heard from stakeholders. So, from my perspective, the learner journey, and ensuring that that’s a smooth one through the system, is vital to this, and the focus is on the learner—that’s the main focus of the commission in terms of how the Bill is structured. That’s vital, I think. The engagement code and the learner protection code, those two elements are very important in terms of giving a voice on the one hand, but also providing safety and security for the learner in circumstances, maybe, if a course comes to an end or the learner wants to move between courses, and the detail that can be provided in those codes can provide a lot of support and security for learners in that context. We’ve looked at what's happening over the border and the code that we have here is much more broad ranging than that. I also think that the representation on the board of the commission is important in terms of the learner voice. That’s at the core of the new system. But the Bill has been introduced and there will be an extended period now of scrutiny and further conversations with stakeholders, and I’m very happy to hear more if learners and their representatives have ideas about how we can strengthen the approaches that the Member raised today.
I agree entirely on the subject of academic freedom. That’s on the face of the Bill as a requirement. There are also restrictions on what the Government can do in terms of requirements of the commission, that have at their core the idea of academic freedom as well. So, there’s more than one example in the Bill where that is on the face of the Bill.
The Member asked about how the Bill will expand the freedom of institutions to co-operate, which is a different version of academic freedom. I think that the Bill allows that at its core. That is, at present we have a funding system that relies on boundaries. That is, higher education is funded by the Government—further education by the Government and higher education by HEFCW, so that creates inconsistencies in the system, which isn’t strategic and doesn’t allow those links and that co-operation and collaboration that I know the Member wants to see. So, in moving away from that to have a transparent funding system that is based on a strategy, I think that’s going to allow our institutions to collaborate in a variety of creative ways.
The Member raised an important point about higher education corporations. And we thought, as we designed this part of the Bill, how to proceed with this question—to be honest, there was a discussion about the best way to go on this. Ultimately, we stuck to what’s already in the law. There are minor technical changes stemming from the fact that there's a commission, that there's a new body, but the substance of this hasn’t changed. The reason for that is that we need some kind of backstop under some circumstances—it's in some sort of emergency scenario that that might arise, of course. But there is a risk that, if the powers don’t exist, the institution would not be in a position to ask the Government to intervene, but also that we would need a parliamentary Act in order to change the situation. So, it’s just a practical matter. But, again, I’m happy to hear if people think that that needs to be strengthened, the ways of ensuring that. Public law, of course, applies here, so there would be significant restrictions that would arise in that context anyway. But, as I said, I’d be happy to hear further suggestions.
In terms of the Welsh language, the point that the Member makes is vital. It’s a discussion that I’ve had with CollegesWales, higher education colleges and our universities, and I think this is an important opportunity to ensure a contribution from the sector towards the aim that we all share. There's a different relationship that people have with the Welsh language after they leave school, I think. The dynamics may be a little different, so I think we have an opportunity here, and in a variety of ways I think that the Bill does make a contribution towards that. On the face of the Bill, it is a duty that the commission drives demand for post-16 education through the medium of Welsh, but I think there are a variety of ways that that can happen. The explanatory memorandum, quite a part of that is given over to explaining what kinds of things the commission could do, but I'd be happy to discuss that in more detail with the committee, for example, if that's of interest because I think that there's a lot that we can do in that context.
In terms of qualifications, Qualifications Wales is looking at what we can do differently in terms of vocational qualifications, for example, through the medium of Welsh. There is a great deficit in that context. Some have already been created that are 'made in Wales' as it were, but there is further work that we have to do on that, I think, with Qualifications Wales.
I'd particularly like to congratulate you on the emphasis you've given to the stand-alone powers to fund apprenticeships in the same way as any other part of tertiary education, because I think this really is an important step forward in the parity of esteem that we need to have between applied technical skills and academic and so-called intellectual skills, although, in reality, obviously there's much of both of these mixed up. But we need to ensure that BTECs and A-levels are given exactly the same status, and that vocational and academic skills are given parity of esteem.
I just wanted to pick up on how you think this Bill will improve the accountability and proportionate oversight of tertiary education without some of the bureaucracy, because traditionally the academic governance has been conducted by the Senedd, and there's always been a tension between the academic freedom and the sustainable businesses that they need to be. But, equally, the financial and efficient and effective management by the university council isn't necessarily as good as it might be in some cases. How is this Bill, and the powers that the Welsh Government will have to intervene if they don't think that governing bodies are doing the job effectively, how is that going to be improved by these new arrangements, because, clearly, it's a very, very important issue for a sector that's hugely important to our economy and our well-being?
Hoffwn eich llongyfarch yn arbennig ar y pwyslais rydych wedi'i roi ar y pwerau annibynnol i ariannu prentisiaethau yn yr un modd ag unrhyw ran arall o addysg drydyddol, oherwydd credaf fod hwn yn gam pwysig ymlaen o ran y parch cydradd sydd angen inni ei gael rhwng sgiliau technegol cymhwysol a sgiliau academaidd a deallusol fel y'u gelwir, er ei bod hi'n amlwg fod llawer o'r rhain yn gymysg mewn gwirionedd. Ond mae angen i ni sicrhau bod cymwysterau BTEC a chymwysterau Safon Uwch yn cael yr un statws yn union, a bod sgiliau galwedigaethol ac academaidd yn cael parch cydradd.
Roeddwn eisiau holi sut rydych yn credu y bydd y Bil hwn yn gwella atebolrwydd a goruchwyliaeth gymesur o addysg drydyddol heb rywfaint o fiwrocratiaeth, oherwydd yn draddodiadol mae'r trefniadau llywodraethu academaidd wedi'u cyflawni gan y Senedd, ac mae tensiwn wedi bod bob amser rhwng rhyddid academaidd a'r ffaith bod angen iddynt fod yn fusnesau cynaliadwy. Ond yn yr un modd, nid yw'r rheolaeth ariannol effeithlon ac effeithiol gan gyngor y brifysgol cystal ag y gallai fod o reidrwydd mewn rhai achosion. Sut y bydd y Bil hwn, a'r pwerau a fydd gan Lywodraeth Cymru i ymyrryd os nad ydynt yn credu bod cyrff llywodraethu'n gwneud y gwaith yn effeithiol, sut y bydd hynny'n cael ei wella gan y trefniadau newydd hyn, oherwydd, yn amlwg, mae'n fater pwysig iawn i sector sy'n hynod o bwysig i'n heconomi a'n llesiant?
I think the Member makes an important point. I think there is a difference in approach in higher education and further education for reasons that I know that she will understand. And I think that illuminates a larger point that, whereas we want a single sector, there are a diversity of players within that sector, and I think that balance is the right balance to strike.
I refer to the point about academic freedom that Sioned Williams made, but there is a mechanism, of course, for registration in the Bill, and there's a range of ways in which the commission can engage with institutions who are not in compliance with their registration conditions. And it's a sort of gradually escalating set of interventions really about advice and engagement, and then there's the possibility of a direction and then more stringent enforcement activity for the most egregious, and one would hope and expect, unlikely scenario. So, the Bill sets out a sort of escalating range of interventions, which, in the worst situations, the commission could avail itself of. But, the register is the mechanism for delivering that oversight.
Credaf fod yr Aelod yn gwneud pwynt pwysig. Credaf fod gwahaniaeth yn y dull o ymdrin ag addysg uwch ac addysg bellach am resymau y gwn y bydd yn eu deall. A chredaf fod hynny'n amlygu pwynt mwy, sef, er ein bod eisiau cael un sector, fod amrywiaeth o chwaraewyr o fewn y sector hwnnw, a chredaf mai'r cydbwysedd hwnnw yw'r cydbwysedd cywir i'w daro.
Cyfeiriaf at y pwynt am ryddid academaidd a wnaeth Sioned Williams, ond mae mecanwaith, wrth gwrs, ar gyfer cofrestru yn y Bil, ac mae amrywiaeth o ffyrdd y gall y comisiwn ymgysylltu â sefydliadau nad ydynt yn cydymffurfio â'u hamodau cofrestru. Ac mae'n rhyw fath o gyfres gynyddol o ymyriadau mewn gwirionedd ynglŷn â chyngor ac ymgysylltiad, ac yna mae posibilrwydd o gyfarwyddyd a gweithgaredd gorfodi llymach wedyn ar gyfer y senario fwyaf dybryd a mwyaf annhebygol, fel y byddai rhywun yn ei obeithio ac yn ei ddisgwyl. Felly, mae'r Bil yn nodi rhyw fath o ystod gynyddol o ymyriadau y gallai'r comisiwn eu defnyddio yn y sefyllfaoedd gwaethaf. Ond y gofrestr yw'r mecanwaith ar gyfer darparu'r oruchwyliaeth honno.
Yn olaf, Hefin David.
Finally, Hefin David.
Diolch, Llywydd. And I think, in response to the question, 'When should this be done, why now?', well, Professor Ellen Hazelkorn's report was published in March 2016. So, if not now, then why not yesterday, previous to that? But, of course, there has been a global pandemic in the meantime, and I think this might have been done earlier.
I was listening to your response to Sioned Williams, and I haven't got my translation equipment, so I hope my understanding of Welsh was sufficient. But, you talked about the inconsistency, I think, of the fact that further education was responsible to Welsh Government and higher education to HEFCW. But what will happen with the new body is there'll be a huge range of demands for financial and other support from a range of bodies that do similar things at different levels, and may be competing with each other. How can that be resolved within one body? How will the transparency be provided and how will that be scrutinised to ensure that everyone in the new pot is treated fairly?
Diolch, Lywydd. Ac mewn ymateb i'r cwestiwn, 'Pryd y dylid gwneud hyn, pam nawr?', wel, cyhoeddwyd adroddiad yr Athro Ellen Hazelkorn ym mis Mawrth 2016. Felly, os nad nawr, pam nad ddoe, cyn hynny? Ond wrth gwrs, mae pandemig byd-eang wedi bod yn y cyfamser, a chredaf y gellid bod wedi gwneud hyn yn gynharach.
Roeddwn yn gwrando ar eich ymateb i Sioned Williams, ac nid oes gennyf fy offer cyfieithu, felly rwy'n gobeithio bod fy nealltwriaeth o'r Gymraeg yn ddigonol. Ond fe sonioch chi am anghysondeb, rwy'n credu, y ffaith bod Llywodraeth Cymru'n gyfrifol am addysg bellach a CCAUC yn gyfrifol am addysg uwch. Ond yr hyn a fydd yn digwydd gyda'r corff newydd yw y bydd ystod enfawr o alwadau am gymorth ariannol a chymorth arall gan amrywiaeth o gyrff sy'n gwneud pethau tebyg ar wahanol lefelau, ac a allai fod yn cystadlu â'i gilydd. Sut y gellir datrys hynny o fewn un corff? Sut y darperir tryloywder a sut y gwneir gwaith craffu arno er mwyn sicrhau bod pawb yn cael eu trin yn deg yn y pot newydd?
I thank Hefin David for that really important question. The basic thesis underpinning the Bill is that it effectively will lead to more transparency in this way. And I think we're inspired a little bit by the experience in New Zealand of this when they established their equivalent commission, and it operates on a similar basis in the sense of Government setting the overall strategy and then the commission having its own strategic plan reflecting those requirements and so on.
HEFCW already operates on a basis that is transparent in the way it allocates funding. It's publicly available, the criteria are established and the sums are dispersed in a way that is very public, and I think that is something that is easier to deliver in that sort of arm's-length environment. So, I actually think that the bringing together of the further education, adult learning and apprenticeship funding streams in that kind of arm's-length way will actually enhance the transparency in the way that, perhaps, HEFCW currently does for HE. The key advantage that the proposals in the Bill bring about is that the funding is allocated on the basis of that public strategy, if you like, so there's a strategy that is devised, that is consulted upon and that is transparent, and the boundaries, if you like, between institutions—or the historic boundaries at that point between the sources of funding—are not the guide to how that money is allocated. So, I think those two routes will significantly enhance the transparency across the post-16 sector.
Diolch i Hefin David am y cwestiwn pwysig hwnnw. Mae'r ddamcaniaeth sylfaenol sy'n sail i'r Bil hwn yn awgrymu y bydd yn arwain at fwy o dryloywder i bob pwrpas yn y ffordd hon. A chredaf ein bod wedi cael ein hysbrydoli rywfaint gan y profiad yn Seland Newydd pan sefydlasant eu comisiwn cyfatebol, ac mae'n gweithredu ar sail debyg yn yr ystyr fod y Llywodraeth yn pennu'r strategaeth gyffredinol a bod gan y comisiwn ei gynllun strategol ei hun sy'n adlewyrchu'r gofynion hynny ac yn y blaen.
Mae CCAUC eisoes yn gweithredu ar sail sy'n dryloyw yn y ffordd y mae'n dyrannu cyllid. Mae ar gael i'r cyhoedd, mae'r meini prawf wedi'u sefydlu ac mae'r symiau wedi'u dosbarthu mewn ffordd sy'n gyhoeddus iawn, a chredaf fod hynny'n rhywbeth sy'n haws ei gyflawni yn y math hwnnw o amgylchedd hyd braich. Felly, credaf mewn gwirionedd y bydd dwyn ynghyd y ffrydiau ariannu addysg bellach, dysgu oedolion a phrentisiaethau yn y ffordd hyd braich honno yn gwella tryloywder yn y ffordd y mae CCAUC, efallai, yn ei wneud ar gyfer addysg uwch ar hyn o bryd. Y fantais allweddol a ddaw yn sgil y cynigion yn y Bil yw bod yr arian yn cael ei ddyrannu ar sail y strategaeth gyhoeddus honno, os mynnwch, felly mae yna strategaeth wedi'i dyfeisio, sy'n destun ymgynghoriad ac yn dryloyw, ac nid y ffiniau rhwng sefydliadau, os mynnwch—neu'r ffiniau hanesyddol ar y pwynt hwnnw rhwng y ffynonellau cyllid—sy'n penderfynu sut y dyrennir yr arian hwnnw. Felly, credaf y bydd y ddau lwybr hwnnw'n gwella'r tryloywder ar draws y sector ôl-16 yn sylweddol.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiwn amserol, ac mae'r cwestiwn heddiw i'w ofyn gan Mabon ap Gwynfor a'i ateb gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd. Felly, Mabon ap Gwynfor.
The next item is the topical question, and today's question is to be asked by Mabon ap Gwynfor, and to be answered by the Deputy Minister for Climate Change. Mabon ap Gwynfor.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ar benderfyniad Llywodraeth Cymru i ganlso ffordd gyswllt Llanbedr yng Ngwynedd? TQ576
1. Will the Minister make a statement on the Welsh Government's decision to cancel the Llanbedr bypass in Gwynedd? TQ576
Ydy'r Gweinidog yn barod i ateb?
Is the Minister ready to answer?
Is the Deputy Minister ready to answer the question just asked? Lee Waters, it seems you may be on the phone to somebody else, but you're also here in the Chamber. Are you available to answer the question just asked by Mabon ap Gwynfor? It's on the order paper.
A yw'r Dirprwy Weinidog yn barod i ateb y cwestiwn a ofynnwyd? Lee Waters, mae'n ymddangos eich bod ar y ffôn gyda rhywun arall, ond rydych yma yn y Siambr hefyd. A ydych ar gael i ateb y cwestiwn a ofynnwyd yn awr gan Mabon ap Gwynfor? Mae ar y papur trefn.
Apologies. I've already provided, Llywydd, a written statement to Members with the decision on the Llanbedr access road. The chair's report was included and set out the recommendations, which I've accepted, and the Welsh Government will not support any further work on the current Llanbedr access road scheme.
Ymddiheuriadau. Lywydd, rwyf eisoes wedi darparu datganiad ysgrifenedig i'r Aelodau gyda'r penderfyniad ar ffordd fynediad Llanbedr. Cafodd adroddiad y cadeirydd ei gynnwys ac roedd yn nodi'r argymhellion. Rwyf wedi'u derbyn, ac ni fydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi unrhyw waith pellach ar gynllun ffordd fynediad cyfredol Llanbedr.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Weinidog. Wel, roedd tasglu'r Cymoedd, a oedd yn cael ei gadeirio gennych chi rai blynyddoedd yn ôl, yn hyrwyddo deuoli'r A465 ar Flaenau'r Cymoedd, project a fydd, yn ei chyfanrwydd, wedi costio dros £1 biliwn, gan alluogi degau o filoedd o geir i wibio ar hyd y ffordd ar 70 mya bob blwyddyn. Ymhlith y gwahanol ddadleuon a gafodd eu rhoi gerbron am y deuoli yma oedd y ffaith bod posib cysylltu efo traffyrdd yng nghanolbarth Lloegr, gan achosi mwy o drafnidiaeth ceir. Trwy gyd-ddigwyddiad, dechreuodd y gwaith i ddeuoli Dowlais Top i Hirwaun fis cyn ichi gyhoeddi’r moratoriwm ar ffyrdd, oedd, wrth gwrs, yn golygu na fyddai'r cynllun drudfawr yma yn dod o dan gylch gorchwyl y moratoriwm.
Felly, mae gennym ni un cynllun fan hyn, cynllun Llanbedr, sy'n costio £14 miliwn, efo hanner ohono fo wedi cael ei dalu gan yr Undeb Ewropeaidd ar gyfer 1 milltir o ffordd i wasanaethau poblogaeth Llanbedr ac arfordir Meirionydd, ac mae yna gynllun arall, yn costio £0.5 biliwn, sef yr un Dowlais Top i Hirwaun, wedi cael ei dalu drwy gynllun PFI newydd ar gyfer 11 milltir o ffordd ym Mlaenau'r Cymoedd. Pa gynllun ydych chi'n meddwl fydd y mwyaf niweidiol i'r amgylchedd?
Ac yn olaf, os ydyn ni am dderbyn yn yr adroddiad argymhelliad Rhif 10, sef adeiladu ffordd gyswllt wahanol efo uchafswm cyflymder llawer yn llai, sydd, yn ôl yr adroddiad, am fod yn ddrudfawr iawn, sut gaiff honno ei hariannu, ac a fyddwch chi'n digolledu'r cyngor ac yn ariannu'r gost efo'r golled o £7.5 miliwn Ewropeaidd sydd ddim yn mynd i ddod i'r fei oherwydd hyn? Diolch.
Thank you very much, Deputy Minister. Well, the Valleys taskforce, which was chaired by yourself some years ago, recommended the dualling of the Heads of the Valleys road, in a project that, in total, will have cost over £1 billion, enabling tens of thousands of vehicles to travel at 70 mph on that road every year. Now, amongst the arguments put forward for that dualling was the fact that it was possible to link with motorways in the midlands, causing more vehicle transport. By coincidence, the work to dual Dowlais Top to Hirwaun started a month before you announced your moratorium on roads, which, of course, meant that this very expensive plan would not come under the remit of that moratorium.
So, we have one plan here, the Llanbedr scheme, which costs £14 million, with half of it paid by the EU, for 1 mile of road to serve the population of Llanbedr and the Meirionydd coast, and there's another proposal, costing £0.5 billion, namely the Dowlais Top to Hirwaun stretch, which was paid through a new PFI programme for 11 miles of road in the Heads of the Valleys. Which plan do you think will be most damaging to the environment?
And finally, if we are to accept recommendation 10 of the report, which is to build a link road with a speed limit that is far reduced, which according to the report would be very expensive indeed, then how will that be funded, and will you compensate the council and fund the cost with the loss of £7.5 million in European funding that isn't going to be available because of this? Thank you.
I can see that the benefit of time is not making Mabon ap Gwynfor any more amenable to the arguments put forward by the independent panel. I understand his disappointment, because there is often strong local attachment to these schemes. I heard people saying yesterday that this is a scheme that's been an ambition locally for 70 years. We often see this happening where local authorities, when faced with transport challenges, simply dig out the schemes they've had on the blocks for generations.
But we are in a climate emergency, and I do feel a slight despair, listening to the nightly news every night with the strength of the science, the strength of the frustration at the talks in Glasgow, a recognition by all parties that we need to do things differently, statements in this Senedd, statements by Mabon ap Gwynfor and the local Member of Parliament themselves, recognising the scale and ambition for the climate emergency, from his party for us to have a target of net zero by 2030 rather than 2050. These things are not compatible with continuing to build more road capacity. It's just not compatible. The UK Climate Change Committee make it clear that, in order to reach net zero by 2050, we have to reduce the number of car journeys. Hitting net zero 20 years before that, we don't know how to do that, despite being told that we ought to by Plaid Cymru, and it's certainly not compatible with him pushing for us to build road schemes.
We've set up an independent review. It's a shame that Llanbedr has been looked at in isolation, because I think if taken as a whole, shifting our road spend to maintenance and alternatives would be seen as a whole, rather than just one scheme that allows local people to say that Llanbedr had been unfairly targeted, which is not the case. We did that at the behest of the local authority because of the European funding deadlines, and this is the report from the independent panel. It's not my recommendation, it's their recommendation, which I've accepted.
His points, I thought, were slightly unfortunate, really, about the dualling of the Heads of the Valleys road. The Heads of the Valleys road, as I recall, was approved by Ieuan Wyn Jones when he was the Minister for transport, and we've also made an exception for a scheme for a Llandeilo bypass, which again was a request of Plaid Cymru. We are certainly not just picking on rural Wales. We have cancelled the M4 bypass around Newport. So, we're certainly not taking a view that is somehow geographically biased, we are trying very difficultly to shift the way we deal with transport spend.
Llanbedr clearly has some congestion problems, particularly at some times of year, and then there's the separate issue of access to the new business units and the aspiration to have a spaceport. The report by Lynn Sloman is very comprehensive and deals with both of those things, and we are committed to using the contribution the Welsh Government was going to make to this project to work with the local authority to do a genuine Welsh transport appraisal guidance appraisal that doesn't start with the assumption that we build a road, which is what has happened in this case, and, indeed, has happened in other cases too, but to look on a mode-neutral basis to see what sustainable measures we could put in place. That is a sincere commitment, and I discussed that with the leader of the local authority.
Then on the separate issue of access to open up the land for development, again, the report makes it clear that they think that the existing roads enable some of that to happen and, if further is required, that is something that can be identified through the joint work we'll be doing with the local authority. So, I understand the Member's frustration; I can't quite marry it with what he also says we need to be doing on net zero. He's wrong to suggest, as is the MP, that rural Wales or Gwynedd in particular is being picked on here. This is an approach we'll be taking right across Wales because the science demands we do it, and the climate emergency that both he and I, and Gwynedd Council, have signed up to also demands we do it.
Gallaf weld nad yw amser wedi gwneud Mabon ap Gwynfor yn fwy parod i wrando ar y dadleuon a gyflwynwyd gan y panel annibynnol. Deallaf ei siom, oherwydd ceir ymlyniad lleol cryf i'r cynlluniau hyn yn aml. Clywais bobl yn dweud ddoe fod hwn yn gynllun sydd wedi bod yn uchelgais yn lleol ers 70 mlynedd. Rydym yn aml yn gweld hyn yn digwydd lle mae awdurdodau lleol, wrth wynebu heriau trafnidiaeth, yn troi at gynlluniau sydd wedi bod yn barod i fynd ganddynt ers cenedlaethau.
Ond rydym mewn argyfwng hinsawdd, ac rwy'n teimlo ychydig yn ofidus, wrth wrando ar y newyddion bob nos gyda chryfder y wyddoniaeth, cryfder y rhwystredigaeth ynglŷn â'r trafodaethau yn Glasgow, cydnabyddiaeth gan bob plaid fod angen inni wneud pethau'n wahanol, a datganiadau yn y Senedd hon, datganiadau gan Mabon ap Gwynfor a'r Aelod Seneddol lleol ei hun, sy'n cydnabod maint yr argyfwng hinsawdd ac uchelgais ei blaid inni gael targed sero-net erbyn 2030 yn hytrach na 2050. Nid yw'r pethau hyn yn gydnaws â pharhau i adeiladu mwy o gapasiti ffyrdd. Nid yw'n gydnaws. Mae Pwyllgor Newid Hinsawdd y DU yn dweud yn glir, er mwyn cyrraedd y targed sero-net erbyn 2050, fod yn rhaid inni leihau nifer y teithiau ceir. Nid ydym yn gwybod sut i gyflawni'r targed sero-net 20 mlynedd cyn hynny, er bod Plaid Cymru yn dweud y dylem, ac yn sicr nid yw'n gydnaws â'r modd y mae ef yn pwyso arnom i adeiladu cynlluniau ffyrdd.
Rydym wedi sefydlu adolygiad annibynnol. Mae'n drueni bod Llanbedr wedi cael ei ystyried ar ei ben ei hun, oherwydd pe bai wedi cael ei ystyried yn ei gyfanrwydd, credaf y byddai newid ein gwariant ffyrdd i waith cynnal a chadw a dewisiadau amgen yn cael ei ystyried yn ei gyfanrwydd, yn hytrach nag un cynllun yn unig sy'n caniatáu i bobl leol ddweud bod Llanbedr wedi'i dargedu'n annheg, ac nid yw hynny'n wir. Gwnaethom hynny ar gais yr awdurdod lleol oherwydd terfynau amser y cyllid Ewropeaidd, a dyma adroddiad y panel annibynnol. Nid fy argymhelliad i ydyw, eu hargymhelliad hwy ydyw, ac rwyf wedi'i dderbyn.
Roedd ei bwyntiau ychydig yn anffodus yn fy marn i, ynglŷn â deuoli ffordd Blaenau'r Cymoedd. Cymeradwywyd ffordd Blaenau'r Cymoedd, os cofiaf yn iawn, gan Ieuan Wyn Jones pan oedd yn Weinidog trafnidiaeth, ac rydym hefyd wedi gwneud eithriad ar gyfer cynllun ar gyfer ffordd osgoi yn Llandeilo, a oedd unwaith eto'n gais gan Blaid Cymru. Yn sicr, nid ydym yn pigo ar gefn gwlad Cymru. Rydym wedi canslo ffordd osgoi'r M4 o amgylch Casnewydd. Felly, yn sicr, nid ydym yn arddel safbwynt sy'n rhagfarnllyd yn ddaearyddol rywsut neu'i gilydd, rydym yn ceisio gwneud y gwaith anodd iawn o newid y ffordd rydym yn ymdrin â gwariant ar drafnidiaeth.
Mae'n amlwg fod gan Lanbedr broblemau gyda thagfeydd, yn enwedig ar rai adegau o'r flwyddyn, ac mae mater ar wahân yn codi ynglŷn â mynediad at yr unedau busnes newydd a'r dyhead i gael maes rocedi. Mae'r adroddiad gan Lynn Sloman yn gynhwysfawr iawn ac yn ymdrin â'r ddau fater, ac rydym wedi ymrwymo i ddefnyddio'r cyfraniad roedd Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud i'r prosiect hwn i weithio gyda'r awdurdod lleol er mwyn gwneud arfarniad arweiniad ar arfarnu trafnidiaeth Cymru dilys nad yw'n dechrau gyda'r dybiaeth ein bod yn adeiladu ffordd, sef yr hyn sydd wedi digwydd yn yr achos hwn, ac sydd wedi digwydd mewn achosion eraill hefyd yn wir, ond yn hytrach edrych ar sail niwtral o ran dull teithio i weld pa fesurau cynaliadwy y gallem eu rhoi ar waith. Mae hwnnw'n ymrwymiad diffuant, a thrafodais hynny gydag arweinydd yr awdurdod lleol.
Ar y mater arall wedyn o agor y tir i'w ddatblygu, unwaith eto, mae'r adroddiad yn ei gwneud yn glir eu bod yn credu bod y ffyrdd presennol yn galluogi rhywfaint o hynny i ddigwydd ac os oes angen mwy, mae hynny'n rhywbeth y gellir ei nodi drwy'r gwaith ar y cyd y byddwn yn ei wneud gyda'r awdurdod lleol. Felly, deallaf rwystredigaeth yr Aelod; ni allaf ei gysoni'n iawn â'r hyn y mae hefyd yn dweud bod angen inni ei wneud ar sero-net. Mae yntau a'r Aelod Seneddol yn anghywir i awgrymu ein bod yn pigo ar y Gymru wledig neu ar Wynedd yn arbennig yma. Mae hwn yn ddull o weithredu y byddwn yn ei fabwysiadu ledled Cymru oherwydd mae'r wyddoniaeth yn mynnu ein bod yn gwneud hynny, ac mae'r argyfwng hinsawdd y mae ef a minnau, a Chyngor Gwynedd, wedi'i ddatgan hefyd yn mynnu ein bod yn ei wneud.
Deputy Minister, the decision to scrap the Llanbedr access road scheme has been met with dismay by residents in the locality. It's no secret; I know my colleague from Plaid Cymru has just said the same. I was actually contacted by a resident from the area before I came to the Chamber, and they showed their utter disgust by telling me how upset they are by the decision. The latest decision to do this was only given the go-ahead in March. It's left people fearful about other road projects that would have been of huge benefit to people's lives and our economy. The fact that they're not going to take shape is a concern for people.
I understand that the climate is a big concern of yours. However, traffic in this area has proven to be an absolute nightmare for so many people, and they saw this access road as a way out of motoring misery. So, Deputy Minister, I understand that the climate is an issue that every single party is worried about. You mention every week again and again how it's your biggest focus at the moment. So, I want to know what exactly is the alternative package of measures that you are going to be introducing to address traffic in the area now. You've already performed a u-turn on the Llandeilo bypass, will you be reconsidering your decision on Llanbedr as well? Thank you.
Ddirprwy Weinidog, mae'r penderfyniad i ganslo cynllun ffordd fynediad Llanbedr wedi siomi trigolion yr ardal. Nid yw'n gyfrinach; gwn fod fy nghyd-Aelod o Blaid Cymru newydd ddweud yr un peth. Cysylltodd un o drigolion yr ardal â mi cyn imi ddod i'r Siambr, ac roeddent yn dweud pa mor ffiaidd oedd y penderfyniad a'u bod wedi'u tristáu'n arw ganddo. Ni roddwyd sêl bendith i'r penderfyniad diweddaraf i wneud hyn tan fis Mawrth. Mae wedi gadael pobl yn ofidus am brosiectau ffyrdd eraill a fyddai wedi bod o fudd enfawr i fywydau pobl a'n heconomi. Mae'r ffaith na fyddant yn dwyn ffrwyth yn peri pryder i bobl.
Rwy'n deall bod yr hinsawdd yn peri pryder mawr i chi. Fodd bynnag, mae traffig yn yr ardal hon yn hunllef llwyr i gynifer o bobl, ac roeddent yn gweld y ffordd fynediad hon fel ffordd allan o'r dioddefaint hwnnw. Felly, Ddirprwy Weinidog, rwy'n deall bod yr hinsawdd yn fater y mae pob plaid yn poeni yn ei gylch. Rydych yn dweud bob wythnos, dro ar ôl tro, mai dyma yw eich ffocws pennaf ar hyn o bryd. Felly, hoffwn wybod beth yn union yw'r pecyn amgen o fesurau y byddwch yn eu cyflwyno i fynd i'r afael â thraffig yn yr ardal yn awr. Rydych eisoes wedi gwneud tro pedol ar ffordd osgoi Llandeilo, a fyddwch yn ailystyried eich penderfyniad yn Llanbedr hefyd? Diolch.
Llywydd, Natasha Asghar says that she understands the climate is a concern of mine. I thought it was a concern of hers too, because I've been hearing speeches she's been making week after week telling me how we're not being bold enough and fast enough, and certainly Janet Finch-Saunders as well. I heard Janet Finch-Saunders say at the demonstration with the ice sculpture before heading off to COP that there was no reason for delaying any action because there was cross-party support for doing what was necessary to tackle climate change.
Well, here we are, doing what is necessary to tackle climate change, and we're getting opposition after opposition from parties who've signed up to a climate emergency. Transport accounts for 17 per cent of all our carbon emissions. Therefore, transport cannot be immune from measures to reduce emissions. That means stopping doing what we've always been doing and doing things differently. If we're going to give people realistic alternatives to the car, we have to invest more in public transport. Investing more in public transport means investing less in the approach that we've been taking—the predict-and-provide approach. Transport forecasts say more people are going to drive, therefore we build roads. That's what we've been doing for 70 years, and time after time it results in more people still building more roads, and so the logic continues.
She may not be willing to face up to the intellectual contradictions of her own argument, but I, in a position of responsibility, do not have that luxury. If we're going to meet the net-zero plan that we've published, we have to reduce car mileage by 10 per cent in the next five years. We cannot do that if we do not put in place alternatives for people with public transport. We can't put alternatives in place if we keep spending money on roads, which generate more traffic.
In terms of what the alternative package of measures is, that is something that we're going to need to work out with the local authority. Lynn Sloman, in her report—I'm not sure if Natasha Asghar has had the opportunity to read it yet, but I'd recommend it—sets out a series of options that are possible, but these are things we want to do together with the local authority.
Lywydd, mae Natasha Asghar yn dweud ei bod yn deall bod yr hinsawdd yn destun pryder i mi. Roeddwn yn meddwl ei fod yn destun pryder iddi hithau hefyd, oherwydd rwyf wedi clywed areithiau y bu'n eu gwneud wythnos ar ôl wythnos yn dweud wrthyf nad ydym yn ddigon beiddgar nac yn ddigon cyflym, a Janet Finch-Saunders hefyd yn sicr. Clywais Janet Finch-Saunders yn dweud yn y brotest gyda'r cerflun rhew cyn mynd i COP nad oedd rheswm dros ohirio unrhyw gamau gan fod cefnogaeth drawsbleidiol i wneud yr hyn a oedd yn angenrheidiol i fynd i'r afael â newid hinsawdd.
Wel, dyma ni, yn gwneud yr hyn sy'n angenrheidiol i fynd i'r afael â newid hinsawdd, ac rydym yn cael gwrthwynebiad ar ôl gwrthwynebiad gan bleidiau sydd wedi ymrwymo i'r datganiad o argyfwng hinsawdd. Trafnidiaeth sy'n gyfrifol am 17 y cant o'n holl allyriadau carbon. Felly, ni all trafnidiaeth fod yn rhydd rhag camau i leihau allyriadau. Mae hynny'n golygu rhoi'r gorau i wneud yr hyn rydym bob amser wedi bod yn ei wneud a gwneud pethau'n wahanol. Os ydym am roi dewisiadau amgen realistig i bobl yn lle'r car, rhaid inni fuddsoddi mwy mewn trafnidiaeth gyhoeddus. Mae buddsoddi mwy mewn trafnidiaeth gyhoeddus yn golygu buddsoddi llai yn y dull y buom yn ei weithredu—y dull rhagweld a darparu. Mae rhagolygon trafnidiaeth yn dweud y bydd mwy o bobl yn gyrru, felly rydym yn adeiladu ffyrdd. Dyna'r hyn y buom yn ei wneud ers 70 mlynedd, a dro ar ôl tro mae'n arwain at fwy o bobl yn dal i adeiladu mwy o ffyrdd, ac felly mae'r rhesymeg yn parhau.
Efallai nad yw hi'n fodlon wynebu'r gwrth-ddweud deallusol yn ei dadl ei hun, ond ni allaf fi wneud hynny, a minnau mewn swydd gyfrifol. Os ydym am gyflawni'r cynllun sero-net a gyhoeddwyd gennym, mae'n rhaid inni dorri 10 y cant oddi ar y milltiroedd ceir a deithir yn ystod y pum mlynedd nesaf. Ni allwn wneud hynny os na roddwn ddewisiadau amgen i bobl gyda thrafnidiaeth gyhoeddus. Ni allwn roi dewisiadau eraill ar waith os ydym yn parhau i wario arian ar ffyrdd, sy'n cynhyrchu mwy o draffig.
O ran yr hyn sydd yn y pecyn amgen o gamau, mae hwnnw'n rhywbeth y bydd angen inni ei drafod gyda'r awdurdod lleol. Mae Lynn Sloman, yn ei hadroddiad—nid wyf yn siŵr a yw Natasha Asghar wedi cael y cyfle i'w ddarllen eto, ond byddwn yn ei argymell—yn nodi cyfres o opsiynau sy'n bosibl, ond mae'r rhain yn bethau rydym eisiau eu gwneud gyda'r awdurdod lleol.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog. Fe fyddwn ni'n cymryd egwyl fer nawr er mwyn caniatáu ambell i newid yn y Siambr.
I thank the Deputy Minister. We will now take a short break to allow some change-overs in the Chamber.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:52.
Plenary was suspended at 15:52.
Ailymgynullodd y Senedd am 16:02, gyda Joyce Watson yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 16:02, with Joyce Watson in the Chair.
I'd like to call Tom Giffard, who's going to make a 90-second statement on the International Day Against Violence and Bullying at School, including cyber bullying.
Hoffwn alw ar Tom Giffard, sy'n mynd i wneud datganiad 90 eiliad ar y Diwrnod Rhyngwladol yn erbyn Trais a Bwlio yn yr Ysgol, gan gynnwys seiberfwlio.
Diolch, Cadeirydd. Each year, every first Thursday of November is the International Day Against Violence and Bullying at School, including cyber bullying. Around 20 per cent of students report being bullied, but only half have reported incidents to an adult. Formal education can and should play a key role in providing children and young people with the knowledge and skills to identify online violence and protect themselves from its different forms, whether perpetrated by peers or adults.
Nowadays, violence goes beyond school walls and also takes place on screens, on which teenagers spend a daily average of seven hours chatting and posting on social media, but they're more exposed than ever online. Online violence, including cyber bullying, has a negative effect on academic achievement, mental health and the quality of life of students. Children who are frequently bullied are twice as likely to miss out on school, and have a higher tendency to leave formal education after finishing secondary school.
This day calls on global awareness of the problem of online violence and cyber bullying, its consequences and the need to put an end to it. It calls on the attention of students, parents, members of the educational community, education authorities, and a range of sectors and partners, including the tech industry, to encourage everyone to take part in preventing online violence for the safety and well-being of children.
Diolch, Gadeirydd. Bob blwyddyn, y dydd Iau cyntaf ym mis Tachwedd yw'r Diwrnod Rhyngwladol yn Erbyn Trais a Bwlio yn yr Ysgol, gan gynnwys seiberfwlio. Mae tua 20 y cant o fyfyrwyr yn dweud eu bod yn cael eu bwlio, ond dim ond eu hanner sydd wedi rhoi gwybod i oedolyn am ddigwyddiadau. Fe allai ac fe ddylai addysg ffurfiol chwarae rhan allweddol yn rhoi gwybodaeth a sgiliau i blant a phobl ifanc nodi trais ar-lein ac amddiffyn eu hunain rhag ei ffurfiau gwahanol, boed wedi'i gyflawni gan gyfoedion neu oedolion.
Erbyn heddiw, mae trais yn mynd y tu hwnt i waliau'r ysgol ac mae hefyd yn digwydd ar sgriniau, lle mae pobl ifanc yn eu harddegau yn treulio saith awr y dydd ar gyfartaledd yn sgwrsio ac yn postio ar y cyfryngau cymdeithasol, ond maent yn fwy agored nag erioed ar-lein. Mae trais ar-lein, gan gynnwys seiberfwlio, yn cael effaith negyddol ar gyflawniad academaidd, iechyd meddwl ac ansawdd bywyd myfyrwyr. Mae plant sy'n cael eu bwlio'n aml ddwywaith mor debygol o golli ysgol, ac maent yn fwy tueddol o adael addysg ffurfiol ar ôl gorffen yn yr ysgol uwchradd.
Mae'r diwrnod hwn yn galw am ymwybyddiaeth fyd-eang o broblem trais ar-lein a seiberfwlio, ei ganlyniadau a'r angen i roi diwedd arno. Mae'n galw am sylw myfyrwyr, rhieni, aelodau o'r gymuned addysgol, awdurdodau addysg, ac amrywiaeth o sectorau a phartneriaid, gan gynnwys y diwydiant technoleg, er mwyn annog pawb i gymryd rhan yn y gwaith o atal trais ar-lein er diogelwch a lles plant.
I'd now like to call the Llywydd, Elin Jones, to give a 90-second statement on the sixtieth anniversary of the Books Council of Wales.
Hoffwn yn awr alw ar y Llywydd, Elin Jones, i roi datganiad 90 eiliad ar ben-blwydd Cyngor Llyfrau Cymru yn drigain oed.
Yr wythnos hon, dathlwn ben blwydd Cyngor Llyfrau Cymru yn 60 oed. Mae’n destun rhyfeddod sut y datblygodd y corff bychan, eiddil a sefydlwyd yn 1961 i fod yn sefydliad grymus gyda chyfrifoldebau eang dros faes cyhoeddi yn y Gymraeg a’r Saesneg. Oherwydd ystod eang ei gyfrifoldebau, does dim un corff tebyg iddo yng ngwledydd eraill y Deyrnas Gyfunol. Mae’n hyrwyddo darllen, yn cefnogi awduron, ac yn gyfrifol am gynnal a datblygu’r diwydiant cyhoeddi.
Mae hefyd yn dosbarthu grantiau i gyhoeddwyr sy’n sicrhau amrywiaeth o lyfrau a chylchgronau o safon. Mae ei ganolfan ddosbarthu yn cyflenwi llyfrau’n ddyddiol i lyfrwerthwyr ac mae gwales.com yn golygu bod modd cyrraedd darllenwyr a phrynwyr llyfrau ar draws y byd.
Croniclir hanes y 60 mlynedd mewn dwy gyfrol sydd newydd ymddangos: O Hedyn i Ddalen a Two Rivers from a Common Spring.
Cafodd y corff ei arwain yn gadarn ar hyd yr amser a daeth sefydlogrwydd pellach pan wnaeth y Cynulliad Cenedlaethol yma, yn ei dymor cyntaf, y penderfyniad pellgyrhaeddol i ariannu’r cyngor llyfrau'n uniongyrchol a disodli cyfundrefn ariannu oedd yn simsan a chymhleth.
Aberystwyth yw cartref y cyngor llyfrau, ond mae ei ddylanwad a’i werth i’w deimlo rhwng y cloriau sydd yn nwylo plant a phobol ar hyd a lled Cymru wrth iddyn nhw ddysgu a rhyfeddu, tra’n darllen llyfrau am Gymru ac o Gymru, yn y Gymraeg a’r Saesneg. Heb arweiniad a gweithgaredd y cyngor llyfrau dros 60 o flynyddoedd, mi fyddai cyfoeth llyfrau ein cenedl llawer, llawer tlotach.
This week, we celebrate the 60th birthday of the Books Council of Wales. It is remarkable how a small, fragile body that was set up in 1961 has developed into a powerful organisation with broad-ranging responsibilities for publishing in both Welsh and English. Because of its wide range of responsibilities, there is no other body like it in the other countries of the UK. It promotes reading, it supports authors, and it is responsible for maintaining and developing the publishing industry.
It also distributes grants to publishers, ensuring a diverse range of high-quality books and magazines. Its distribution centre supplies books on a daily basis to booksellers, and the use of gwales.com means that it can reach readers and book buyers all over the world.
The 60-year history is chronicled in two newly published volumes: O Hedyn i Ddalen, and Two Rivers from a Common Spring.
The organisation has always been led robustly, and further stability came when the National Assembly, in its first term, made the far-reaching decision to directly fund the books council and replace a funding regime that was rigid and complex.
Aberystwyth is the home of the books council, but its influence and value can be felt between the covers held by children and people across Wales, as they learn and wonder while reading books about Wales and from Wales, in both Welsh and English. Without the guidance and activity of the books council over a period of 60 years, our nation's literary heritage would be much, much poorer.
I'd now like to call Peter Fox, who's going to make a 90-second statement on the RSPCA's Bang Out of Order campaign on the impact of fireworks on the welfare of animals.
Hoffwn yn awr alw ar Peter Fox, sy'n mynd i wneud datganiad 90 eiliad ar ymgyrch Bang Out of Order yr RSPCA ar effaith tân gwyllt ar les anifeiliaid.
Thank you, Chair. This Friday is bonfire night, a time when people come together to celebrate, attend firework displays, or host their own private events with family and friends. After such a difficult 18 months or so, this year's events will take on extra significance. However, fireworks and bonfires bring a number of risks, and can be particularly dangerous to animals and wildlife, and this is why I want to highlight the RSPCA's Bang Out of Order campaign.
RSPCA statistics show that 62 per cent of dog owners and 54 per cent of cat owners say their pets become distressed during the firework season, with the RSPCA receiving around 400 calls per year on this issue. Companion animals are not the only ones affected—livestock, horses and wildlife can be startled or frightened by fireworks, and I've seen this on my own farm on many occasions, and it's very distressing. As such, the RSPCA are calling for a number of steps to be taken to help alleviate some of these issues. Councils can make people more aware of local displays that are being held, and encourage the use of quieter fireworks. People can make neighbours more aware of private events, and work to accommodate the needs of people living nearby. There are also suggestions that rules around the purchasing of fireworks could be tightened to reduce their wider use. Of course, some of the measures that could be taken relate to powers held by the UK Government, and I would hope that the Welsh and UK Governments are collaborating on this.
Chair, I wish everyone a happy and safe bonfire night, and again urge everyone to be considerate of others when hosting or attending events. Thank you.
Diolch, Gadeirydd. Mae'n noson tân gwyllt nos Wener, adeg pan fydd pobl yn dod at ei gilydd i ddathlu, mynychu arddangosiadau tân gwyllt, neu gynnal eu digwyddiadau preifat eu hunain gyda theulu a ffrindiau. Ar ôl 18 mis mor anodd, bydd y digwyddiadau eleni yn fwy arwyddocaol nag arfer. Fodd bynnag, mae tân gwyllt a choelcerthi yn creu nifer o risgiau, a gallant fod yn arbennig o beryglus i anifeiliaid a bywyd gwyllt, a dyma pam fy mod am dynnu sylw at ymgyrch Bang Out of Order yr RSPCA.
Dengys ystadegau'r RSPCA fod 62 y cant o berchnogion cŵn a 54 y cant o berchnogion cathod yn dweud bod eu hanifeiliaid anwes yn mynd yn ofidus yn ystod y tymor tân gwyllt, gyda'r RSPCA yn derbyn tua 400 o alwadau y flwyddyn mewn perthynas â hyn. Nid anifeiliaid anwes yw'r unig rai yr effeithir arnynt—gall da byw, ceffylau a bywyd gwyllt gael braw neu gael eu dychryn gan dân gwyllt, ac rwyf wedi gweld hyn ar fy fferm fy hun droeon, ac mae'n peri gofid mawr. O'r herwydd, mae'r RSPCA yn galw am roi nifer o gamau ar waith i helpu i leddfu rhai o'r pethau hyn. Gall cynghorau wneud pobl yn fwy ymwybodol o arddangosiadau sy'n cael eu cynnal yn lleol, ac annog pobl i ddefnyddio tân gwyllt tawelach. Gall pobl wneud cymdogion yn fwy ymwybodol o ddigwyddiadau preifat, a gweithio i ystyried anghenion pobl sy'n byw gerllaw. Ceir awgrymiadau hefyd y gellid tynhau rheolau sy'n gysylltiedig â phrynu tân gwyllt er mwyn lleihau eu defnydd ehangach. Wrth gwrs, mae rhai o'r mesurau y gellid eu cymryd yn ymwneud â phwerau a gedwir gan Lywodraeth y DU, a byddwn yn gobeithio bod Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn cydweithio ar hyn.
Gadeirydd, rwy'n dymuno noson tân gwyllt hapus a diogel i bawb, ac unwaith eto rwy'n annog pawb i fod yn ystyriol o eraill wrth gynnal neu fynychu digwyddiadau. Diolch.
I now call on Jayne Bryant, who will make a 90-second statement marking 35 years of Childline.
Galwaf yn awr ar Jayne Bryant, a fydd yn gwneud datganiad 90 eiliad i nodi 35 mlynedd o Childline.
This week, Childline is marking its 35th birthday. Since being founded in 1986, Childline has provided counselling to some 5.5 million children in the UK. Today, a child contacts Childline on average every 25 seconds. This means that, during this 90-second statement, four children are likely to have been in touch with Childline in some way.
During the first year of COVID, Childline delivered an average of 17,000 counselling sessions a month. It's a stark reminder of the impact of this pandemic on children and young people that so many asked for help. It is, however, a wonderful testament to Childline that it provided so much support during this critical time.
As you'd expect, Childline has evolved over time to remain as accessible as possible. Originally, all counselling sessions were delivered by phone. Now, children can contact Childline by text, email or online chat, too. Unsurprisingly, all this comes at a cost. The crucial support Childline provides isn't cheap. It costs £4 for a trained volunteer to answer a request for help. The NSPCC, of which Childline is a part, relies on fundraising for 90 per cent of its income. The dedicated volunteers, who have worked tirelessly to support children and young people throughout this time, are remarkable. Huge thanks go to them for their invaluable work. Every young person that they speak to has their own story.
And finally, if you're a child or a young person in need of help, you can contact Childline about worries or problems you're having. You can call any time, day or night, 0800 1111.
Yr wythnos hon, mae Childline yn nodi ei ben-blwydd yn 35 oed. Ers ei sefydlu yn 1986, mae Childline wedi darparu gwasanaeth cwnsela i oddeutu 5.5 miliwn o blant yn y DU. Heddiw, mae plentyn yn cysylltu â Childline bob 25 eiliad ar gyfartaledd. Mae hyn yn golygu, yn ystod y datganiad 90 eiliad hwn, y bydd pedwar plentyn yn debygol o fod wedi bod mewn cysylltiad â Childline mewn rhyw ffordd.
Yn ystod blwyddyn gyntaf COVID, darparodd Childline 17,000 o sesiynau cwnsela y mis ar gyfartaledd. Mae'r ffaith bod cynifer wedi gofyn am help yn ein hatgoffa'n glir o effaith y pandemig hwn ar blant a phobl ifanc. Fodd bynnag, tystiolaeth ragorol o waith Childline yw ei fod wedi darparu cymaint o gymorth yn ystod y cyfnod tyngedfennol hwn.
Fel y byddech yn ei ddisgwyl, mae Childline wedi esblygu dros amser i barhau i fod mor hygyrch â phosibl. Yn wreiddiol, câi'r holl sesiynau cwnsela eu darparu dros y ffôn. Nawr, gall plant gysylltu â Childline drwy neges destun, e-bost neu sgwrs ar-lein hefyd. Nid yw'n syndod fod hyn i gyd yn costio. Nid yw'r cymorth hollbwysig y mae Childline yn ei ddarparu yn rhad. Mae'n costio £4 i wirfoddolwr hyfforddedig ateb cais am help. Daw 90 y cant o incwm yr NSPCC, y mudiad y mae Childline yn rhan ohono, o weithgarwch codi arian. Mae'r gwirfoddolwyr ymroddedig, sydd wedi gweithio'n ddiflino i gefnogi plant a phobl ifanc drwy gydol y cyfnod hwn, yn rhyfeddol. Diolch enfawr iddynt am eu gwaith amhrisiadwy. Mae gan bob unigolyn ifanc y maent yn siarad â hwy eu stori eu hunain.
Ac yn olaf, os ydych chi'n blentyn neu'n unigolyn ifanc sydd angen help, gallwch gysylltu â Childline ynglŷn â phryderon neu broblemau rydych chi'n eu cael. Gallwch ffonio 0800 1111 unrhyw bryd, ddydd neu nos.
The next item is item 6, the debate on the petition P-05-912, 'Supporting Families with Sudden and Unexpected Death in Children and Young Adults'. I call on the Chair of the Petitions Committee to move the motion. Jack Sargeant.
Yr eitem nesaf yw eitem 6, y ddadl ar y ddeiseb P-05-912, 'Cynorthwyo teuluoedd sy'n colli plant a phobl ifanc yn sydyn ac annisgwyl'. Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deisebau i gyflwyno'r cynnig. Jack Sargeant.
Cynnig NDM7814 Jack Sargeant
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi’r ddeiseb P-05-912 'Cynorthwyo teuluoedd sy’n colli plant a phobl ifanc yn sydyn ac yn annisgwyl’ a gasglodd 5,682 o lofnodion.
Motion NDM7814 Jack Sargeant
To propose that the Senedd:
Notes the petition P-05-912 'Supporting Families with Sudden and Unexpected Death in Children and Young Adults’ which received 5,682 signatures.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, acting Llywydd. Ar ran y Pwyllgor Deisebau, diolch am y cyfle i gyflwyno'r ddadl bwysig hon. Dyma'r ddadl gyntaf i gael ei chyflwyno gan y pwyllgor yn y chweched Senedd, a'r ddadl gyntaf i mi fel Cadeirydd y Pwyllgor Deisebau.
Thank you, acting Llywydd. On behalf of the Petitions Committee, thank you for the opportunity to introduce this important debate. This is the first debate brought forward by the committee in the sixth Senedd, and the first debate for me as Chair of the Petitions Committee.
Members, as a new committee and Chair—and I say with pride that I believe it's the youngest committee Chair in our Senedd's history—I have been reflecting on the opportunity our petitions process offers. Petitioning the Senedd provides a way for the people of Wales to raise their voice and have their say. It’s a way to highlight the important and challenging issues, seek answers and find solutions. It’s a way to make a positive difference. And debates like this one today ensure that those petitions that have captured the imagination of thousands of people across Wales are heard and discussed on the floor of their Parliament. It’s the way we as elected Members consider the strength of their ideas, their merits, and the barriers to implementing them.
The petition we are discussing today, 'Supporting Families with Sudden and Unexpected Death in Children and Young Adults’, was originally due to be debated in March 2020 and led by our wonderful previous Chair, Janet Finch-Saunders, but was sadly postponed due to the pandemic. Llywydd, the petition was submitted by Rhian Mannings. In her petition, Rhian calls for the Welsh Government
'to provide support for a service...to ensure families who unexpectedly lose their child or young adult aged 25 years and under get the support they require.'
I want to begin by paying tribute to Rhian, who is here today, for her inspirational leadership and the commitment to improving the support for people and families facing the loss of a child or young person. Out of the most tragic of circumstances imaginable, Rhian has dedicated herself to improving the support received by others. I am sure that these sentiments will echo throughout the debate in our Chamber today.
During our meeting a few weeks ago, I met Nadine, who turned to 2 Wish Upon A Star for help. Now, Nadine said something about loss and dealing with it that struck me powerfully. It was raw, but it was a situation I recognise only too well, and I'm sure many of us, sadly, will recognise it too. She said, acting Llywydd, and I quote: 'My family have a shitometer, reflecting that every day is shit. Some days are the shittiest when triggers come fast and furious. These are not necessarily the anniversaries.' And acting Presiding Officer, I can say, in the run-up to losing my dad in a tragic and sudden, unexpected event, the anniversary of four years this Sunday, anniversaries are tough and I'm struggling perhaps more than I ever have. However, it does not have to be that anniversary. The triggers can be anything, any day, and it could be because of anything.
Many of us will know that Rhian lost her son George and her husband Paul, tragically in the space of just five days in 2012. In both cases, she recounts a lack of support available to support her and her family with these most harrowing of circumstances. It is impossible, I think, for most of us to fully comprehend what it is like to face a situation like this. Tragically, there are many other people and families watching today, both here in the Senedd and outside, on Senedd.tv online, that have also experienced loss and grief at a level that most people will never have to face.
Aelodau, fel pwyllgor a Chadeirydd newydd—a dywedaf gyda balchder fy mod yn credu mai dyma'r Cadeirydd pwyllgor ieuengaf yn hanes ein Senedd—bûm yn myfyrio ar y cyfle y mae ein proses ddeisebau yn ei gynnig. Mae deisebu'r Senedd yn ffordd i bobl Cymru godi eu llais a dweud eu barn. Mae'n ffordd o dynnu sylw at faterion pwysig a heriol, chwilio am atebion a dod o hyd i atebion. Mae'n ffordd o wneud gwahaniaeth cadarnhaol. Ac mae dadleuon fel hon heddiw yn sicrhau bod y deisebau sydd wedi dal dychymyg miloedd o bobl ledled Cymru yn cael eu clywed a'u trafod ar lawr eu Senedd. Dyma'r ffordd yr ystyriwn ni fel Aelodau etholedig gryfder eu syniadau, eu rhinweddau, a'r rhwystrau i'w gweithredu.
Roedd y ddeiseb rydym yn ei thrafod heddiw, 'Cynorthwyo teuluoedd sy'n colli plant a phobl ifanc yn sydyn ac yn annisgwyl', i fod i gael ei thrafod yn wreiddiol ym mis Mawrth 2020 a'i harwain gan ein Cadeirydd blaenorol gwych, Janet Finch-Saunders, ond yn anffodus, fe'i gohiriwyd oherwydd y pandemig. Lywydd, cyflwynwyd y ddeiseb gan Rhian Mannings. Yn ei deiseb, mae Rhian yn galw ar Lywodraeth Cymru
'i helpu i ddarparu gwasanaeth... i sicrhau bod teuluoedd sy'n colli plant neu bobl ifanc 25 oed neu iau yn annisgwyl yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt.'
Hoffwn ddechrau drwy dalu teyrnged i Rhian, sydd yma heddiw, am ei harweiniad ysbrydoledig a'r ymrwymiad i wella'r gefnogaeth i bobl a theuluoedd sy'n wynebu colli plentyn neu unigolyn ifanc. Yn dilyn yr amgylchiadau mwyaf trasig y gellir eu dychmygu, mae Rhian wedi ymroi i wella'r cymorth a roddir i eraill. Rwy'n siŵr y bydd y teimladau hyn yn adleisio drwy gydol y ddadl yn ein Siambr heddiw.
Yn ystod ein cyfarfod ychydig wythnosau'n ôl, cyfarfûm â Nadine, a drodd at 2 Wish Upon A Star am help. Nawr, dywedodd Nadine rywbeth am golled ac ymdopi â hi a waeth argraff rymus arnaf. Roedd yn gignoeth, ond roedd yn sefyllfa sy'n gyfarwydd iawn i mi, ac rwy'n siŵr y bydd yn gyfarwydd i lawer ohonom, yn anffodus. Lywydd dros dro, fe ddywedodd, ac rwy'n dyfynnu: 'Mae gan fy nheulu gachomedr, sy'n dangos bod pob diwrnod yn gachu. Mae rhai dyddiau'n fwy cachu na'i gilydd pan ddaw'r sbardunau un ar ôl y llall. Nid y dyddiadau arwyddocaol ar y calendr yw'r rhain o reidrwydd.' Lywydd dros dro, bydd yn bedair blynedd y dydd Sul hwn ers imi golli fy nhad mewn digwyddiad trasig sydyn ac annisgwyl, a gallaf ddweud bod dyddiadau arwyddocaol yn anodd ac rwy'n cael mwy o drafferth nag erioed o bosibl. Fodd bynnag, nid oes raid mai dyddiau arwyddocaol yw'r sbardun. Gall fod yn unrhyw beth, yn unrhyw ddiwrnod, a gallai fod oherwydd unrhyw beth.
Bydd llawer ohonom yn gwybod bod Rhian wedi colli ei mab, George, a'i gŵr, Paul, yn drasig o fewn pum niwrnod i'w gilydd yn 2012. Yn y ddau achos, mae'n sôn am ddiffyg cymorth i'w chefnogi hi a'i theulu gyda'r amgylchiadau hynod ddirdynnol hyn. Rwy'n credu ei bod hi'n amhosibl i'r rhan fwyaf ohonom ddeall yn iawn sut beth yw wynebu sefyllfa fel hon. Yn drasig, mae llawer o bobl a theuluoedd eraill sy'n gwylio heddiw, yma yn y Senedd a thu hwnt, ar Senedd.tv ar-lein, wedi profi colled a galar ar lefel na fydd yn rhaid i'r rhan fwyaf o bobl ei hwynebu byth.
However, out of these circumstances, Rhian established the 2 Wish Upon a Star charity—a charity that provides vital help and support to others. 2 Wish supports families and staff through the unexpected loss of a child or young adult by providing memory boxes, counselling and a number of immediate support services. Longer term support can include complementary therapy, play therapy, focus support groups, residential weekends and monthly events. The offer of support is made by front-line healthcare workers at the point of or in the hours following the tragic death. Once verbal consent from the family has been gained, the healthcare worker will contact 2 Wish with information regarding the death and the family. 2 Wish will make the first contact within the first 24 to 48 hours of the referral being made. However, at present, not all families are immediately or directly offered support, and Rhian seeks to ensure that a pathway for bereaved families must ensure that a proactive offer of support is made. Acting Presiding Officer, families must be asked, and, of course, they may decline that offer.
Without an offer of support, families who have just lost a child are left on their own to cope. Some are given information leaflets about services, which places the onus on families to reach out and find support available and the appropriate support available for their need. They face answerphone messages, long waiting times and the possibility that the organisations listed on those pieces of paper might be unable to support them. Rhian herself describes how this causes feelings of isolation, loneliness and low self worth. 2 Wish works with every hospital, mortuary, coroner's office and police force in Wales. They have strong relationships with the Wales Air Ambulance, organ donation teams, and are involved in the child death review with Public Health Wales. Referrals by these organisations are, sadly, made daily. It provides support to staff who deal with sudden death in young people, and provides training around the offer of support and how to support suddenly bereaved families. It also offers immediate and ongoing support to professionals who are struggling following the death of a child. Members of the Petitions Committee have received testimonials of their work from every police force in Wales. These petitions clearly express how reliant they are on the services, both to support members of the public, and, importantly, their own officers. My own police force, North Wales Police, told the committee that the support of 2 Wish has enabled them to revitalise and streamline the support provided in response to tragic events.
When the Petitions Committee considered this petition for the first time, the Welsh Government had established a bereavement support working group to help develop and deliver improved support arrangements. Bereavement support, as Members will know, has three components, according to the National Institute for Health and Care Excellence: provision of information and signposting; formal opportunities to reflect upon grief, in individual or group sessions; and specialist interventions, possibly including psychological support and counselling. The Government has also commissioned a study of bereavement services. It has highlighted that several organisations indicated challenges in meeting the demand for their services. This is a clear issue, considering the vital importance for services to be able to respond quickly to support the people at their very time of need.
Services such as those provided by 2 Wish already provide support to significant numbers of families each year in Wales. The number of referrals to the services has increased every single year since the charity was established in 2014. These referrals have been generated through their own dedication and dedicated working with the NHS, police forces, GPs and mental health services. However, they do cite examples of significant numbers of families not signposted to their support. The petition calls for every family facing the most difficult of circumstances to be offered support. No family, professional or individual should be left to cope on their own. As the petition goes on to explain:
'Families require support immediately after such loss. They need to have a point of contact if they have questions and a friendly ear to listen. You never get over the loss of your child and families need to know there is long term support in place for to help them through the grieving process.'
So many bereavement services, including those of 2 Wish, are provided by charities, and the committee has received concerns about the lack of funding from the public sector for the services that these organisations provide. Despite referring people to the services, no health boards in Wales currently provide any funding to 2 Wish. We as a committee believe that this is something that could and should be addressed by the Welsh Government. There is a question of long-term sustainability when we are relying on fundraising and charitable donations alone to pay for such vital services.
In conclusion, the committee acknowledges the steps taken by the Welsh Government for the establishment of the bereavement support working group and the associated study of existing services. We note the development and consultation on the draft national framework for bereavement care. We hope that these will deliver lasting improvements to the support available to everyone affected by the loss of a child or young person.
However, through this debate today, we are seeking further commitments about the Welsh Government's approach moving forward. Does the Government intend to work towards ensuring that all professionals follow an immediate support pathway at the time of death? The petitioner has proposed that this should be done in a way that takes responsibility away from the bereaved family or individual and places it upon the organisation to proactively offer and arrange that support. I hope that the Minister—who I know is very keen to support this charity, and I praise the Minister for the work she's done both before her post and in her post to date—will be able to refer to this in her response to today's debate.
The petitioner has also called for improved training for healthcare workers who may need to support bereaved families and for those professionals so that they themselves have somewhere to turn for support.
Finally, Llywydd, what approach does the Welsh Government intend to take to ensure that these critical support services are available for everyone who needs them and are adequately funded for this purpose? Can we continue with a situation in which support signposted by the NHS, by every single police force in Wales and others is provided in large part through charitable funding? Providing support to people dealing with sudden bereavement is something we should all aspire to. Acting Presiding Officer, this is an area where Wales can set an example to other nations, and I want us all today, as Members of the Senedd, to light a candle, a candle that will give people heat and light in the darkest and coldest of circumstances.
I very much look forward to hearing the contributions of Members here in the Chamber, and, of course, the Deputy Minister's response. Diolch yn fawr iawn.
Fodd bynnag, o'r amgylchiadau hyn, sefydlodd Rhian elusen 2 Wish Upon a Star—elusen sy'n rhoi cymorth a chefnogaeth hanfodol i eraill. Mae 2 Wish yn cefnogi teuluoedd a staff drwy'r profiad o golli plentyn neu oedolyn ifanc yn annisgwyl drwy ddarparu blychau atgofion, cwnsela a nifer o wasanaethau cymorth uniongyrchol. Gall cymorth mwy hirdymor gynnwys therapi cyflenwol, therapi chwarae, grwpiau cymorth ffocws, penwythnosau preswyl a digwyddiadau misol. Gwneir y cynnig o gymorth gan weithwyr gofal iechyd rheng flaen ar adeg neu yn yr oriau yn dilyn marwolaeth drasig. Pan fydd y teulu wedi rhoi cydsyniad ar lafar, bydd y gweithiwr gofal iechyd yn cysylltu â 2 Wish gyda gwybodaeth am y farwolaeth a'r teulu. Bydd 2 Wish yn cysylltu am y tro cyntaf o fewn y 24 i 48 awr gyntaf ar ôl gwneud yr atgyfeiriad. Fodd bynnag, ar hyn o bryd, nid yw pob teulu'n cael cynnig cymorth ar unwaith neu'n uniongyrchol, ac mae Rhian yn ceisio sicrhau bod yn rhaid i lwybr ar gyfer teuluoedd mewn galar sicrhau bod cynnig rhagweithiol o gymorth yn cael ei wneud. Lywydd dros dro, rhaid gofyn i deuluoedd, ac wrth gwrs, gallant wrthod y cynnig hwnnw.
Heb gael cynnig cymorth, mae teuluoedd sydd newydd golli plentyn yn cael eu gadael ar eu pennau eu hunain i ymdopi. Rhoddir taflenni gwybodaeth i rai ynglŷn â gwasanaethau, sy'n rhoi'r cyfrifoldeb ar deuluoedd i estyn allan a dod o hyd i'r cymorth sydd ar gael a'r cymorth priodol sydd ar gael ar gyfer eu hangen. Maent yn wynebu negeseuon peiriant ateb, amseroedd aros hir a'r posibilrwydd na fydd y sefydliadau a restrir ar y darnau hynny o bapur yn gallu eu cefnogi. Mae Rhian ei hun yn disgrifio sut y mae hyn yn achosi i bobl deimlo'n ynysig, yn unig ac yn ddiwerth. Mae 2 Wish yn gweithio gyda phob ysbyty, corffdy, swyddfa crwner a heddlu yng Nghymru. Mae ganddynt berthynas gref ag Ambiwlans Awyr Cymru, timau rhoi organau, ac maent yn rhan o'r adolygiad o farwolaethau plant gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru. Yn anffodus, gwneir atgyfeiriadau gan y sefydliadau hyn bob dydd. Mae'n rhoi cymorth i staff sy'n ymdrin â cholli pobl ifanc yn sydyn, ac mae'n darparu hyfforddiant ar y cynnig o gymorth a sut i gefnogi teuluoedd sydd wedi colli rhywun yn sydyn. Mae hefyd yn cynnig cymorth uniongyrchol a pharhaus i weithwyr proffesiynol sy'n ei chael yn anodd yn sgil marwolaeth plentyn. Mae aelodau'r Pwyllgor Deisebau wedi derbyn tystiolaeth o'u gwaith gan bob heddlu yng Nghymru. Mae'r deisebau hyn yn mynegi'n glir pa mor ddibynnol ydynt ar y gwasanaethau, i gefnogi aelodau o'r cyhoedd, ac yn bwysig, i gefnogi eu swyddogion eu hunain. Dywedodd fy heddlu lleol, Heddlu Gogledd Cymru, wrth y pwyllgor fod cefnogaeth 2 Wish wedi eu galluogi i adfywiogi a symleiddio'r cymorth a ddarperir mewn ymateb i ddigwyddiadau trasig.
Pan ystyriodd y Pwyllgor Deisebau y ddeiseb hon am y tro cyntaf, roedd Llywodraeth Cymru wedi sefydlu gweithgor cymorth profedigaeth i helpu i ddatblygu a darparu trefniadau cymorth gwell. Fel y gŵyr yr Aelodau, mae tair elfen i gymorth profedigaeth yn ôl y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal: darparu gwybodaeth a chyfeirio; cyfleoedd ffurfiol i fyfyrio ar alar, mewn sesiynau unigol neu grŵp; ac ymyriadau arbenigol, gan gynnwys cymorth seicolegol a chwnsela o bosibl. Mae'r Llywodraeth hefyd wedi comisiynu astudiaeth o wasanaethau profedigaeth. Mae wedi tynnu sylw at y ffaith bod sawl sefydliad wedi nodi heriau wrth ateb y galw am eu gwasanaethau. Mae hon yn broblem amlwg, o ystyried pa mor hanfodol bwysig yw hi i wasanaethau allu ymateb yn gyflym i gynorthwyo'r bobl ar yr adeg y maent angen hynny.
Mae gwasanaethau fel y rhai a ddarperir gan 2 Wish eisoes yn rhoi cymorth i nifer sylweddol o deuluoedd bob blwyddyn yng Nghymru. Mae nifer yr atgyfeiriadau at y gwasanaethau wedi cynyddu bob blwyddyn ers sefydlu'r elusen yn 2014. Cynhyrchwyd yr atgyfeiriadau hyn drwy eu hymroddiad eu hunain a gweithio'n ymroddedig gyda'r GIG, heddluoedd, meddygon teulu a gwasanaethau iechyd meddwl. Fodd bynnag, maent yn nodi enghreifftiau o nifer sylweddol o deuluoedd nad ydynt yn cael eu cyfeirio at eu cymorth. Mae'r ddeiseb yn galw am gynnig cymorth i bob teulu sy'n wynebu'r amgylchiadau mwyaf anodd hyn. Ni ddylid gadael unrhyw deulu, gweithiwr proffesiynol nac unigolyn i ymdopi ar eu pen eu hunain. Fel y mae'r ddeiseb yn esbonio:
'Mae angen cymorth ar unwaith ar deuluoedd sy'n wynebu colled o'r fath. Mae angen iddynt wybod y gallant gysylltu â rhywun i ofyn cwestiynau a chael clust i wrando. Mae colli plentyn yn effeithio arnoch am byth, ac mae angen i deuluoedd wybod bod cymorth hirdymor ar gael i'w helpu drwy'r broses o alaru.'
Darperir cynifer o wasanaethau profedigaeth gan elusennau, gan gynnwys rhai 2 Wish, ac mae'r pwyllgor wedi clywed pryderon ynglŷn â diffyg cyllid gan y sector cyhoeddus ar gyfer y gwasanaethau y mae'r sefydliadau hyn yn eu darparu. Er eu bod yn cyfeirio pobl at y gwasanaethau, nid oes unrhyw fyrddau iechyd yng Nghymru ar hyn o bryd yn darparu unrhyw arian i 2 Wish. Credwn fel pwyllgor fod hyn yn rhywbeth y gallai ac y dylai Llywodraeth Cymru fynd i'r afael ag ef. Mae cwestiwn yn codi ynghylch cynaliadwyedd hirdymor pan ydym yn dibynnu ar godi arian a rhoddion elusennol yn unig i dalu am wasanaethau mor hanfodol.
I gloi, mae'r pwyllgor yn cydnabod y camau a gymerwyd gan Lywodraeth Cymru i sefydlu'r gweithgor cymorth profedigaeth a'r astudiaeth gysylltiedig o wasanaethau sy'n bodoli eisoes. Nodwn y gwaith o ddatblygu ac ymgynghori ar y fframwaith cenedlaethol drafft ar gyfer gofal profedigaeth. Gobeithiwn y bydd y rhain yn sicrhau gwelliannau parhaol i'r cymorth sydd ar gael i bawb yr effeithir arnynt yn sgil colli plentyn neu unigolyn ifanc.
Fodd bynnag, drwy'r ddadl hon heddiw, rydym yn gofyn am ymrwymiadau pellach ynghylch dull Llywodraeth Cymru o weithredu wrth symud ymlaen. A yw'r Llywodraeth yn bwriadu gweithio tuag at sicrhau bod pob gweithiwr proffesiynol yn dilyn llwybr cymorth ar unwaith ar adeg y farwolaeth? Mae'r deisebydd wedi cynnig y dylid gwneud hyn mewn ffordd sy'n cymryd cyfrifoldeb oddi wrth y teulu neu'r unigolyn mewn profedigaeth ac yn ei roi ar y sefydliad i gynnig a threfnu'r cymorth hwnnw'n rhagweithiol. Rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog—y gwn ei bod yn awyddus iawn i gefnogi'r elusen hon, ac rwy'n canmol y Gweinidog am y gwaith a wnaeth cyn iddi ddod i'w swydd ac yn ei swydd hyd yma—yn gallu cyfeirio at hyn yn ei hymateb i'r ddadl heddiw.
Mae'r deisebydd hefyd wedi galw am well hyfforddiant i weithwyr gofal iechyd y gallai fod angen iddynt gefnogi teuluoedd mewn profedigaeth ac i'r gweithwyr proffesiynol hynny fel bod ganddynt hwy eu hunain rywle i droi iddo am gymorth.
Yn olaf, Lywydd, pa ddull o weithredu y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei fabwysiadu i sicrhau bod y gwasanaethau cymorth allweddol hyn ar gael i bawb sydd eu hangen a'u bod yn cael eu hariannu'n ddigonol at y diben hwn? A allwn barhau â sefyllfa lle mae cymorth y cyfeirir pobl ato gan y GIG, gan bob heddlu yng Nghymru ac eraill yn cael ei ddarparu i raddau helaeth drwy gyllid elusennol? Mae rhoi cymorth i bobl sy'n ymdopi â phrofedigaeth sydyn yn rhywbeth y dylem i gyd anelu ato. Lywydd dros dro, mae hwn yn faes lle gall Cymru osod esiampl i wledydd eraill, ac rwyf am i bob un ohonom heddiw, fel Aelodau o'r Senedd, oleuo cannwyll, cannwyll a fydd yn rhoi gwres a golau i bobl yn yr amgylchiadau tywyllaf ac oeraf.
Edrychaf ymlaen yn fawr at glywed cyfraniadau'r Aelodau yma yn y Siambr, ac ymateb y Dirprwy Weinidog wrth gwrs. Diolch yn fawr iawn.
I'd now like to call Joel James, a member of the committee, to speak.
Hoffwn alw yn awr ar Joel James, aelod o'r pwyllgor, i siarad.
Thank you, Chair. I'd like to start by adding my support to the comments that my colleague Jack Sargeant has made in opening this debate and also thank all those individuals and families who've campaigned tirelessly over the years to bring this issue to light and for it to get the coverage it needs.
Throughout the course of bringing this petition to debate, many people have shared their own personal and often painful experiences, and, though this will have been very difficult for them, they have done so in the hope that lessons can be learned and that families who ultimately do suffer the sudden loss of a child or young person can get the help and support that they need. Sadly, this isn't always the case. I have no doubt that we can all agree that grief affects everyone differently and that it can sometimes be months or even years before the true ramifications and consequences of someone's experience really hits home.
Grief can also potentially be the start of a cycle of behaviour that can lead to far more destructive patterns of behaviour, and it's not uncommon for families who've suffered a traumatic and sudden bereavement to end up breaking down completely and for there to be, sadly, further unfortunate consequences. With this in mind, immediate support is crucial in helping families overcome the first moments of grief, particularly with the loss of a child or young person, when the loss seems so unfair. But we must be mindful, even if the support in the early days and weeks is available and good, that there still needs to be sufficient follow-up to ensure that people do not end up going down the wrong path.
The lengths that Rhian Mannings and others have gone to to establish the 2 Wish charity are truly incredible, especially given the circumstances that they have found themselves in, as my colleague Jack Sargeant has already highlighted. To be able to offer immediate support within hours of a sudden death and to then offer a wraparound service to suit everyone's needs is unique and something that we should be proud to support. Many organisations across the United Kingdom are desperately trying to get a service like that offered by 2 Wish, and having Welsh Government support to be able to formalise it and fund the service would be a massive step for helping bereaved families.
What the presented petition, and, ultimately, this debate, represent is a cultural change within the health service to recognise the need for consistent support for families and for staff to have appropriate training to respond more intuitively to the needs of families after the sudden death of a child or loved one.
Unfortunately, we know that good practice is not consistent across organisations, but we need to aim to ensure that it is. Too often, people can experience psychiatric illness or mental health issues after a bereavement, due to not receiving the support that they need. This, of course, has bigger implications further down the road, when they need to access mental health services that are already under considerable pressure.
I think we also need to acknowledge the benefits of a learning culture, so that when things go wrong there is proper analysis of why and we understand how we can prevent it from happening again. Charities like 2 Wish have undoubtedly proven that we are able to do things better, but we must not become complacent on this issue. We need to appreciate the benefits of supporting families, parents and even friends of those who have suffered the sudden death of a child or young person, and to formally recognise its place within the health service by securing its appropriate and long-term funding. It is only right that this important debate is taking place, and I offer my wholehearted support for it. Thank you.
Diolch, Gadeirydd. Hoffwn ddechrau drwy ychwanegu fy nghefnogaeth i'r sylwadau y mae fy nghyd-Aelod, Jack Sargeant, wedi'u gwneud wrth agor y ddadl hon a diolch hefyd i'r holl unigolion a theuluoedd sydd wedi ymgyrchu'n ddiflino dros y blynyddoedd i ddod â'r mater hwn i'r amlwg a rhoi'r sylw angenrheidiol iddo.
Drwy gydol y broses o ddod â'r ddeiseb hon i ddadl, mae llawer o bobl wedi rhannu eu profiadau personol a phoenus eu hunain, ac er y bydd hyn wedi bod yn anodd iawn iddynt, maent wedi gwneud hynny yn y gobaith y gellir dysgu gwersi ac y gall teuluoedd sy'n colli plant a phobl ifanc yn sydyn gael y cymorth a'r gefnogaeth sydd eu hangen arnynt. Yn anffodus, nid yw hyn bob amser yn wir. Nid oes gennyf amheuaeth na allwn i gyd gytuno bod galar yn effeithio ar bawb yn wahanol ac y gall weithiau fod yn fisoedd neu hyd yn oed yn flynyddoedd cyn i wir effaith a chanlyniadau profiad rhywun daro gartref mewn gwirionedd.
Gall galar hefyd fod yn ddechrau ar gylch o ymddygiad a all arwain at batrymau ymddygiad llawer mwy dinistriol, ac nid yw'n anghyffredin i deuluoedd sydd wedi dioddef profedigaeth drawmatig a sydyn chwalu, gan arwain at ganlyniadau pellach, yn anffodus. Gyda hyn mewn golwg, mae cymorth uniongyrchol yn hanfodol i helpu teuluoedd i oresgyn yr adegau cyntaf o alar, yn enwedig yn sgil colli plant a phobl ifanc, pan fydd y golled yn ymddangos mor annheg. Ond hyd yn oed os yw'r cymorth yn y dyddiau a'r wythnosau cynnar ar gael ac yn dda, rhaid inni gofio bod angen gwneud digon o waith dilynol i sicrhau nad yw pobl yn dilyn y llwybr anghywir yn y pen draw.
Mae Rhian Mannings ac eraill wedi gwneud gwaith gwirioneddol anhygoel ar sefydlu elusen 2 Wish, yn enwedig o ystyried yr amgylchiadau roeddent ynddynt, fel y mae fy nghyd-Aelod, Jack Sargeant, eisoes wedi nodi. Mae gallu cynnig cymorth ar unwaith o fewn oriau i farwolaeth sydyn a chynnig gwasanaeth cofleidiol wedyn sy'n addas i anghenion pawb yn unigryw ac yn rhywbeth y dylem fod yn falch o'i gefnogi. Mae llawer o sefydliadau ledled y Deyrnas Unedig yn ceisio cael gwasanaeth fel yr un a gynigir gan 2 Wish, a byddai cael cymorth gan Lywodraeth Cymru i allu ei ffurfioli ac ariannu'r gwasanaeth yn gam enfawr i helpu teuluoedd sy'n galaru.
Yr hyn y mae'r ddeiseb a gyflwynwyd, a'r ddadl hon yn y pen draw, yn ei gynrychioli yw newid diwylliannol o fewn y gwasanaeth iechyd i gydnabod yr angen am gymorth cyson i deuluoedd ac i staff gael hyfforddiant priodol i ymateb yn fwy greddfol i anghenion teuluoedd ar ôl marwolaeth sydyn plentyn neu rywun annwyl.
Yn anffodus, gwyddom nad yw arferion da yn gyson ar draws sefydliadau, ond mae angen inni anelu at sicrhau eu bod yn gyson. Yn rhy aml, gall pobl brofi salwch seiciatrig neu broblemau iechyd meddwl ar ôl profedigaeth am nad ydynt yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt. Mae i hyn oblygiadau mwy yn nes ymlaen wrth gwrs, pan fydd angen iddynt ddefnyddio gwasanaethau iechyd meddwl sydd eisoes o dan bwysau sylweddol.
Credaf fod angen inni hefyd gydnabod manteision diwylliant o ddysgu, fel bod dadansoddiad priodol yn cael ei wneud pan fydd pethau'n mynd o chwith, er mwyn inni ddeall sut y gallwn ei atal rhag digwydd eto. Heb os, mae elusennau fel 2 Wish wedi profi ein bod yn gallu gwneud pethau'n well, ond rhaid inni beidio â bod yn hunanfodlon. Mae angen inni werthfawrogi manteision cynorthwyo teuluoedd, rhieni a hyd yn oed ffrindiau'r rhai sydd wedi dioddef yn sgil colli plant a phobl ifanc yn sydyn, ac i gydnabod lle hynny'n ffurfiol o fewn y gwasanaeth iechyd drwy sicrhau ei fod yn cael ei gyllido'n briodol ac yn hirdymor. Nid yw ond yn iawn fod y ddadl bwysig hon yn digwydd, ac rwy'n datgan fy nghefnogaeth lwyr iddi. Diolch.
I call Buffy Williams, who's also a committee member.
Galwaf ar Buffy Williams, sydd hefyd yn aelod o'r pwyllgor.
Diolch, acting Llywydd, and diolch to Jack for your contribution in opening today's debate. As a new Member of the Senedd and a new member of the Petitions Committee, I'd like to start by saying just how important petitions are, not only to us as Senedd Members, but for residents living across all four corners of Wales. We—. Sorry, not to only to us as the Senedd Members, but for residents living across all four corners of Wales. We speak to and support our constituents every day, but for me petitions are the best way of knowing what matters most to the people we represent in this Chamber.
Today's petition, 'Supporting Families with Sudden and Unexpected Death in Children and Young Adults', reached over 5,500 signatures, which just goes to show the immense strength of feeling, and is testament to the incredible work provided by the charity 2 Wish Upon A Star.
I'd like to echo the words of Jack Sargeant in paying tribute to the petitioner, Rhian Mannings. I was fortunate enough to meet Rhian when she visited the Senedd to discuss the petition. I was absolutely heartbroken listening to Rhian's story. Walking out into the dark of night with no offer of support is a feeling no family that has just lost their child or young adult should have to endure. I was humbled by her strength and determination.
Consumed in grief, Rhian created the charity 2 Wish Upon A Star with the objective of providing support to anyone affected by the sudden and unexpected death of a child or young person aged 25 or under. It takes real courage to find light in such darkness. 2 Wish has been Rhian's light, and thanks to her tireless work 2 Wish is now the light for so many other families who've lost loved ones.
We use the word 'support' a lot, and I think we sometimes forget exactly what support looks and feels like, and the impact it has on those on the receiving end. Support from 2 Wish Upon A Star begins with the immediate offer of a memory box. And, upon the bereaved granting consent, 2 Wish will be sitting down with their families or individuals in their living rooms, and will maintain weekly contact until the support is no longer required.
The charity is able to provide this invaluable package of support through working in partnership with all health boards, hospitals, police forces, coroners and mental health teams across Wales. It's absolutely heartbreaking that some families are currently deprived of this service; it simply isn't fair. I can't emphasise enough the importance of the provision 2 Wish provides, and the difference the charity's aims and objectives, outlined in this booklet, would make to bereaved families across Wales.
Having created my own charity, I understand just how difficult it can be to obtain grant funding. The constant worry of trying to obtain the grant funding can sometimes take away from the provision you are trying to provide. Such important provision, provided by 2 Wish, needs the funding it deserves, and I would urge the Minister to seriously consider the petition's request.
Diolch, Lywydd dros dro, a diolch i Jack am eich cyfraniad wrth agor y ddadl heddiw. Fel Aelod newydd o'r Senedd ac aelod newydd o'r Pwyllgor Deisebau, hoffwn ddechrau drwy ddweud pa mor bwysig yw deisebau, nid yn unig i ni fel Aelodau o'r Senedd, ond i drigolion sy'n byw ym mhob rhan o Gymru. Rydym—. Mae'n ddrwg gennyf, nid yn unig i ni fel Aelodau o'r Senedd, ond i drigolion sy'n byw ym mhob rhan o Gymru. Rydym yn siarad â'n hetholwyr ac yn eu cefnogi bob dydd, ond i mi deisebau yw'r ffordd orau o wybod beth sydd bwysicaf i'r bobl a gynrychiolwn yn y Siambr hon.
Denodd y ddeiseb dan sylw heddiw, 'Cynorthwyo teuluoedd sy'n colli plant a phobl ifanc yn sydyn ac yn annisgwyl', dros 5,500 o lofnodion, sy'n dangos cryfder aruthrol y teimlad, ac mae'n dyst i'r gwaith anhygoel a ddarparir gan yr elusen 2 Wish Upon A Star.
Hoffwn adleisio geiriau Jack Sargeant wrth dalu teyrnged i'r deisebydd, Rhian Mannings. Roeddwn yn ddigon ffodus i gyfarfod â Rhian pan ymwelodd â'r Senedd i drafod y ddeiseb. Roedd stori Rhian yn dorcalonnus. Mae cerdded allan i dywyllwch y nos heb gael cynnig cymorth yn deimlad na ddylai unrhyw deulu sydd newydd golli eu plentyn neu oedolyn ifanc orfod dioddef. Roedd ei chryfder a'i phenderfyniad yn gwneud imi deimlo'n ostyngedig iawn.
A hithau'n galaru, creodd Rhian yr elusen 2 Wish Upon A Star gyda'r nod o roi cymorth i unrhyw un yr effeithir arnynt gan farwolaeth sydyn ac annisgwyl plant a phobl ifanc 25 oed neu iau. Mae'n cymryd dewrder gwirioneddol i ddod o hyd i oleuni mewn tywyllwch o'r fath. Bu 2 Wish yn oleuni i Rhian, a diolch i'w gwaith diflino 2 Wish bellach yw'r goleuni i gymaint o deuluoedd eraill sydd wedi colli anwyliaid.
Rydym yn defnyddio'r gair 'cymorth' yn aml, a chredaf ein bod weithiau'n anghofio beth yn union yw cymorth a sut y mae'n teimlo, a'r effaith y mae'n ei chael ar y rhai sy'n ei dderbyn. Mae cymorth gan 2 Wish Upon A Star yn dechrau gyda'r cynnig uniongyrchol o flwch atgofion. Ac ar ôl cael cydsyniad y rhai sydd mewn galar, bydd 2 Wish yn eistedd gyda'r teuluoedd neu unigolion yn eu hystafell fyw, a bydd yn cadw mewn cysylltiad wythnosol nes y daw adeg pan na fydd angen y cymorth mwyach.
Gall yr elusen ddarparu'r pecyn cymorth amhrisiadwy hwn drwy weithio mewn partneriaeth â'r holl fyrddau iechyd, ysbytai, heddluoedd, crwneriaid a thimau iechyd meddwl ledled Cymru. Mae'n gwbl dorcalonnus fod rhai teuluoedd yn cael eu hamddifadu o'r gwasanaeth hwn ar hyn o bryd; nid yw'n deg. Ni allaf bwysleisio digon pa mor bwysig yw'r ddarpariaeth y mae 2 Wish yn ei chynnig, a'r gwahaniaeth y byddai nodau ac amcanion yr elusen, a amlinellir yn y llyfryn hwn, yn ei wneud i deuluoedd mewn profedigaeth ledled Cymru.
Ar ôl creu fy elusen fy hun, rwy'n deall pa mor anodd y gall fod i gael arian grant. Weithiau gall y pryder cyson o geisio dod o hyd i gyllid grant dynnu oddi wrth y ddarpariaeth rydych yn ceisio'i rhoi. Mae angen y cyllid y mae'n ei haeddu ar ddarpariaeth mor bwysig â'r un a gynigir gan 2 Wish, ac rwy'n annog y Gweinidog i roi ystyriaeth ddifrifol i gais y ddeiseb.
Dim ond ychydig o eiriau sydd gen i i groesawu a chefnogi'r ddeiseb bwysig yma. Mae'r alwad yn ddigon syml, onid ydy hi: i sicrhau bod teuluoedd sy'n colli eu plant neu bobl ifanc yn annisgwyl yn cael y cymorth mae arnyn nhw ei angen. Ac mae hi'n alwad daer ac yn alwad o'r galon. A dwi eisiau diolch i Rhian Mannings am ei holl waith ymgyrchu ar y mater pwysig yma, yn deillio wrth gwrs o'i phrofiad hi, ac efo dros 5,500, dwi'n meddwl, o lofnodion, mae'n amlwg ei fod o'n fater sydd wedi cyffwrdd â llawer iawn, iawn o bobl.
Mae marwolaeth plentyn yn brofiad y gallaf i brin ei ddychmygu. Mae o'n mynd i fod y mwyaf trawmatig o brofiadau yn effeithio yn sylweddol ar deuluoedd cyfan: ar rieni, ar frodyr a chwiorydd, ar deuluoedd ehangach ac ar gymunedau cyfan hyd yn oed. Ac mae profedigaeth yn gallu effeithio ar iechyd corfforol yn ogystal ag iechyd meddwl. Mae ymchwil yn dangos bod pobl sy'n galaru am blentyn yn wynebu mwy o beryg—y cwbl annisgwyl, y methiant i dderbyn neu ymresymu efallai yn fwy tebyg o arwain at anhwylder galar hir. Ac mi oedd hi'n dorcalonnus i glywed felly am brofiad Rhian a'i theulu, eu bod nhw heb gael cynnig unrhyw gymorth ar ôl gadael yr ysbyty ar ôl marwolaeth ei mab, George. A does gen i ddim ond edmygedd at Rhian am ei holl waith ers hynny yn ymgyrchu i drio gwneud yn siŵr bod teuluoedd eraill ddim yn wynebu'r un sefyllfa.
Dwi'n meddwl bod yr adborth y mae 2 Wish—yr elusen y mae Rhian wedi'i sefydlu—wedi ei gael yn brawf o mor werthfawr ydy'r gefnogaeth maen nhw yn ei rhoi. Mi allaf i ddyfynnu gan un fam a oedd ar eu gwefan nhw:
I have just a few words in welcoming and supporting this important petition. The demand is quite simple, isn't it: to ensure that families who lose children or young adults unexpectedly do receive the support that they need. And it is a heartfelt call and I'd like to thank Rhian Mannings for all of her campaigning work on this very important issue, arising of course from her own experience, and with over 5,500 signatures, it's clearly an issue that has touched many, many people.
The death of a child is an experience that I can hardly countenance. It will be the most traumatic experience imaginable, having a significant impact on whole families: on parents, on siblings, on the broader family and even whole communities. And bereavement can impact physical as well as mental health. Research shows that people who mourn a child face a greater risk—the unexpected nature of it and the failure to accept it or to deal with it are more likely to lead to long-term grief. And it was heartbreaking to hear about Rhian's experience and that of her family, that they hadn't been offered any support after leaving the hospital following the death of their son, George. And I have nothing but admiration for Rhian for all of her work since then, campaigning to try to ensure that other families don't face the same situation.
I think the feedback that 2 Wish—the charity that Rhian established—has received is proof of the value of the support that they provide. I can quote from one mother from their website who said:
'They have helped our family stick together when we were too weak to cling to one another. The individual counselling sessions provided a safe haven to talk; or not. The group sessions provided not just for parents, but also for grandparents have helped us share the load.'
'Maent wedi helpu ein teulu i aros gyda'n gilydd pan oeddem yn rhy wan i afael yn ein gilydd. Roedd y sesiynau cwnsela unigol yn darparu hafan ddiogel i siarad; neu beidio â siarad. Mae'r sesiynau grŵp a ddarperir nid yn unig ar gyfer rhieni, ond ar gyfer neiniau a theidiau hefyd, wedi ein helpu i rannu'r baich.'
Rŵan, mae 2 Wish yn gwneud cyswllt cyntaf efo teulu o fewn 24 neu 48 awr i bobl yn cael eu cyfeirio atyn nhw, ond wrth gwrs maen nhw'n poeni bod pawb ddim yn gallu cael y math yna o gefnogaeth. Felly, dyna maen nhw'n gofyn amdano fo drwy'r ddeiseb yma: fod staff meddygol yn gorfod rhoi'r cynnig yna o gymorth i deuluoedd hyd yn oed os nad ydy'r teulu yn teimlo eu bod nhw eisiau cymryd mantais ohono fo. Fel y mae Natalie Edwards, a gollodd ei mab, Griff, pan oedd o'n wyth mis oed, yn ei ddweud, hefyd ar wefan 2 Wish:
Now, 2 Wish makes first contact with families within 24 or 48 hours of people being referred to them, but they are concerned that not everyone is able to access that kind of support. And that's what they are asking for through this petition: that medical staff should provide that offer of support to families, even if the family doesn't necessarily feel that they want to take advantage of that offer. As Natalie Edwards, who lost her son, Griff, when he was eight months old, said, also on the 2 Wish website:
'It was support we hoped we would never need. But we do. And we are so very grateful that it is there.'
'Roedd yn gymorth roeddem yn gobeithio na fyddai byth mo'i angen arnom. Ond mae ei angen arnom. Ac rydym mor ddiolchgar ei fod yno.'
Gadewch inni wneud yn siŵr fod y gefnogaeth yna ar gael i bob teulu sy'n wynebu'r hunllef yma.
So, let us ensure that that support is available for all families facing this nightmare.
As chair of the cross-party groups on hospices and palliative care and on funerals and bereavement in both this and the last Senedd, I've worked with our group member, Rhian Mannings, who submitted this petition and who founded the all-Wales charity 2 Wish Upon a Star, providing essential bereavement support for families who have suddenly or traumatically lost a child or young adult under 25, which may be from suicide or may be through accident or illness.
She told me that sudden death is the forgotten death in Wales and that, although the charity has effectively become a statutory service in Wales, working with every health board and every police force, they receive no statutory support and have to raise every penny themselves, despite reducing pressure on mental health teams by helping to tackle the unforeseeable trauma of unpredictable death and loss.
She started her fight, as we've heard, after her husband and son were taken from her suddenly. No preparation, she said, no warning, and then nothing, and states that the lack of support they received led directly to her husband taking his own life. Indeed, her determination to provide the support she would have wanted to receive after the death of her son and husband is why we are debating this most critical of issues today.
There is currently no official bereavement support for families in Wales. It’s all provided by organisations like 2 Wish Upon A Star or hospices like Tŷ Gobaith children’s hospice near Conwy, where services include their snowflake room—a special, temperature-controlled room where families and friends can spend time saying goodbye, in their time and in their own way, to children who have died.
The cross-party groups welcome the draft national framework for the delivery of bereavement care, published last week. Group members contributed significantly to its development, and our work programmes include focus on many of the topics contained within the framework. The framework’s ambition to ensure that people in Wales have timely access to quality bereavement care and support touches at the very heart of today’s debate. No family should be left alone and isolated after the loss of a child.
In cross-party group meetings, we’ve also discussed instances of lack of understanding by public sector bodies of the specific bereavement needs of black and minority ethnic families in Wales. Indeed, the cross-party group on hospices and palliative care and Compassionate Cymru inquiry recommended tailored services to meet the specific needs of racialised communities, involving people from diverse communities to co-produce services.
Today’s petition rightly calls for the Welsh Government to support a service here in Wales to ensure that families who unexpectedly lose their child or young adult, aged 25 years and under, get the support they require. Let us heed the senior North Wales Police detective who told me, 'The services that 2 Wish Upon A Star provided the families across Wales who have suffered such a tragic event is very much needed and something that has been evidently lacking in north Wales from my own professional experience. North Wales Police has definitely seen the benefit of the services 2 Wish Upon A Star provide, not only in providing the families with a suitable environment within a hospital setting to discuss the circumstances with the professionals involved, but also somewhere where they can begin to come to terms with their loss. Furthermore', they said, '2 Wish Upon A Star provides essential ongoing professional support mechanisms for the family network thereafter.' And in addition to supporting families, 2 Wish Upon A Star has supported training to North Wales Police officers, which has had a significant impact on how they deal with the death of any child. 'Their involvement has undoubtedly assisted us', they said, 'in professionalising our approach.'
I’ll leave the last word to a senior North Wales Police staff member, who e-mailed, 'I was aware of 2 Wish Upon A Star from discussions in the workplace with colleagues. Unfortunately, I subsequently found myself in the position whereby I witnessed at first hand the benefit that 2 Wish Upon A Star can bring to those who suffer the incomparable devastation that only the loss of a child can bring. In my case, it was the death of my eight-week old nephew. I can confidently say that the benefit to his parents from 2 Wish Upon A Star has been immeasurable and continuing.' 'Without the help of schemes like this', he said, 'the darkness that can surround those suddenly and traumatically bereaved will be so much harder to navigate. I urge you', he said, 'to give this debate your fullest support.' Diolch.
Fel cadeirydd y grwpiau trawsbleidiol ar ofal lliniarol a hosbisau ac ar angladdau a phrofedigaeth yn y Senedd hon a'r Senedd ddiwethaf, rwyf wedi gweithio gyda'n haelod o'r grŵp, Rhian Mannings, a gyflwynodd y ddeiseb hon ac a sefydlodd yr elusen 2 Wish Upon a Star yng Nghymru, sy'n darparu cymorth profedigaeth hanfodol i deuluoedd sydd wedi colli plant a phobl ifanc o dan 25 oed yn sydyn neu'n drawmatig o ganlyniad i hunanladdiad neu drwy ddamwain neu salwch.
Dywedodd wrthyf mai marwolaeth sydyn yw'r farwolaeth sy’n cael ei hanghofio yng Nghymru, ac er bod yr elusen wedi dod yn wasanaeth statudol i bob pwrpas yng Nghymru, gan weithio gyda phob bwrdd iechyd a phob heddlu, nid ydynt yn cael unrhyw gymorth statudol ac mae’n rhaid iddynt godi pob ceiniog eu hunain, er eu bod yn lleihau'r pwysau ar dimau iechyd meddwl wrth helpu i fynd i'r afael â thrawma marwolaeth annisgwyl a cholled na ellid bod wedi'u rhagweld.
Dechreuodd ei brwydr, fel y clywsom, ar ôl iddi golli ei gŵr a’i mab yn sydyn. Dim paratoi, dim rhybudd ac yna dim byd, meddai, a dywed fod y diffyg cymorth a gawsant wedi arwain yn uniongyrchol at hunanladdiad ei gŵr. Yn wir, ei phenderfyniad i ddarparu'r cymorth y byddai wedi dymuno ei gael yn sgil marwolaeth ei mab a'i gŵr yw'r rheswm pam ein bod yn trafod y mater hollbwysig hwn heddiw.
Ar hyn o bryd, nid oes cymorth profedigaeth swyddogol i deuluoedd yng Nghymru. Fe'i darperir gan sefydliadau fel 2 Wish Upon A Star neu hosbisau fel hosbis plant Tŷ Gobaith ger Conwy, lle mae gwasanaethau'n cynnwys eu hystafell plu eira—ystafell arbennig y rheolir ei thymheredd lle gall teuluoedd a ffrindiau dreulio amser yn ffarwelio, yn eu hamser ac yn eu ffordd eu hunain, â phlant sydd wedi marw.
Mae'r grwpiau trawsbleidiol yn croesawu'r fframwaith cenedlaethol drafft ar gyfer darparu gofal profedigaeth a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf. Cyfrannodd aelodau'r grŵp yn sylweddol at ei ddatblygiad, ac mae ein rhaglenni gwaith yn cynnwys ffocws ar lawer o'r pynciau sydd wedi'u cynnwys yn y fframwaith. Mae uchelgais y fframwaith i sicrhau bod pobl Cymru'n gallu cael gofal a chymorth profedigaeth amserol o ansawdd yn greiddiol i'r ddadl heddiw. Ni ddylai unrhyw deulu fod ar eu pennau eu hunain ac wedi'u hynysu ar ôl colli plentyn.
Mewn cyfarfodydd grŵp trawsbleidiol, rydym hefyd wedi trafod enghreifftiau o ddiffyg dealltwriaeth gan gyrff y sector cyhoeddus o anghenion penodol teuluoedd du ac ethnig leiafrifol yng Nghymru mewn perthynas â phrofedigaethau. Yn wir, argymhellodd ymchwiliad Cymru Garedig a'r grŵp trawsbleidiol ar ofal lliniarol a hosbisau wasanaethau wedi'u teilwra i ddiwallu anghenion penodol cymunedau ar sail hil, gan gynnwys pobl o gymunedau amrywiol i gydgynhyrchu gwasanaethau.
Mae'r ddeiseb heddiw yn galw ar Lywodraeth Cymru, yn gwbl briodol, i gefnogi gwasanaeth yma yng Nghymru i sicrhau bod teuluoedd sy’n colli plentyn neu oedolyn ifanc 25 oed ac iau yn annisgwyl yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt. Gadewch inni wrando ar yr uwch dditectif o Heddlu Gogledd Cymru a ddywedodd wrthyf, 'Mae angen mawr am y gwasanaethau a ddarperir gan 2 Wish Upon A Star i'r teuluoedd ledled Cymru sydd wedi dioddef profiad mor drasig, ac mae'n rhywbeth sy'n amlwg wedi bod ar goll yng ngogledd Cymru yn fy mhrofiad proffesiynol personol. Mae Heddlu Gogledd Cymru yn bendant wedi gweld budd y gwasanaethau y mae 2 Wish Upon A Star yn eu darparu, nid yn unig wrth ddarparu amgylchedd addas mewn ysbyty i'r teuluoedd drafod yr amgylchiadau gyda gweithwyr proffesiynol, ond rhywle hefyd lle gallant ddechrau dygymod â'u colled. Yn ychwanegol at hynny', dywedant, 'mae 2 Wish Upon A Star yn darparu mecanweithiau cymorth proffesiynol parhaus hanfodol i rwydwaith y teulu wedi hynny.' Ac yn ogystal â chynorthwyo teuluoedd, mae 2 Wish Upon A Star wedi cefnogi hyfforddiant i swyddogion Heddlu Gogledd Cymru, sydd wedi cael effaith sylweddol ar sut y maent yn ymdrin â marwolaeth unrhyw blentyn. 'Heb os, maent wedi ein cynorthwyo ni', dywedant, 'drwy broffesiynoli ein dull o weithredu.'
Rwyf am adael y gair olaf i uwch aelod o staff Heddlu Gogledd Cymru, a anfonodd e-bost, 'Roeddwn yn ymwybodol o 2 Wish Upon A Star o drafodaethau yn y gweithle gyda fy nghydweithwyr. Yn anffodus, bûm mewn sefyllfa wedi hynny lle gwelais â'm llygaid fy hun y budd y gall 2 Wish Upon A Star ei roi i'r rheini sy'n dioddef y galar aruthrol nad oes dim ond colli plentyn yn gallu ei greu. Yn fy achos i, digwyddodd hynny ar ôl marwolaeth fy nai wyth wythnos oed. Gallaf ddweud yn hyderus fod y budd a roddodd 2 Wish Upon A Star i'w rieni wedi bod yn anfesuradwy ac yn barhaus.' 'Heb gymorth cynlluniau fel hyn', meddai, 'byddai'n gymaint anoddach ymdopi â'r tywyllwch a all amgylchynu'r rheini sy'n cael profedigaeth sydyn a thrawmatig. Rwy'n eich annog', meddai, 'i roi eich cefnogaeth lawn i'r ddadl hon.' Diolch.
Thank you to the Petitions Committee for bringing forward this important petition and debate today. This is my first petitions debate since becoming a Member of the Senedd, and first of all I’d like to congratulate Mr Sargeant on his chairing of that committee and bringing this item forward today, and on what, for me, was a humbling contribution from you, Jack. It certainly puts into perspective the petition in front of us here today. Despite the sad nature of many petitions that are submitted to the Senedd, echoing the words of Buffy earlier, I think it's fantastic to see democracy in action and ordinary members of the public being able to submit any petition that they like, and for us in this national Parliament to be able to look into these and to debate those petitions.
Looking at the petition in front of us here today, 'Supporting Families with Sudden and Unexpected Death in Children and Young Adults,' it is of course vitally important that we look into this and provide the best support that is possible. I'm sure there are Members in the Chamber here today who perhaps will have lost a child or a young adult, or perhaps they have close members of their family or friends who have lost a child suddenly—and I think of my own family at this time as well with this particular petition. And as the petition states, we desperately need to ensure that those families, perhaps some of our own families here, who unexpectedly lose their child, receive that support that they need to get them through. It is a travesty that some families are left to their own devices and don't receive any support or contact from professionals.
Nevertheless, I want to take just a few moments to focus on some of those organisations that are doing a great job in this field at the moment already. Over the summer, I had the pleasure of meeting with Tŷ Gobaith, who Mr Isherwood referred to a moment ago, who, along with Tŷ Hafan, are Wales's only children's hospices. It's hospices like these that are rightly known for the support that they provide to families whose children have life-limiting illnesses. But they also provide exceptional support for the families of any child or young person who has died suddenly, whether or not they've had previous contact with the hospice. And the family were given access to the full range of support services offering guidance, care, and in many cases, being a sounding board or a shoulder to cry on. When I visited Tŷ Gobaith, I was taken aback by their snowflake room, which again Mr Isherwood referred to a few moments ago. This room allows family members to be with their child for a longer period of time after they've passed away. It's such an important time for families to spend with their loved ones, providing opportunities for other members of the child's life to say goodbye in their own way. And it's really important, I think, to remember that many families and people grieve in many different ways, meaning different aspects of support must be available, and as the petition requests here today, offered to those grieving families at the very least.
We've heard today of the good work, excellent work, by 2 Wish Upon a Star, who provide immediate and ongoing bereavement support to those affected by the sudden and traumatic loss of a child or young adult, aiming to help those faced with the unimaginable to live again, smile again and to never give up hope. So, these are some great examples of where support is available, and it's helping families throughout Wales. But I think one of the issues being highlighted through this petition is certainly a lack of consistency and a lack of certainty that support will be available for every family who is sadly bereaved. And that for me is why, certainly, I'm more than happy to put my weight behind this petition, so we have that consistency, that assurance that any family who does suffer bereavement will have that support offered to them.
So, to conclude, Chair, I'd like to thank the Petitions Committee again for all the fantastic work that they've done in this Senedd term—and with Ms Finch-Saunders chairing the Petitions Committee previously, the work done previously as well—and, of course, the contributions from Members in the Chamber today, I must say, are humbling and heart-warming, that we're seeking to see the best for the people of Wales. I'm sure that all Members can get behind the petition and ensure the Welsh Government provides all families and friends with the right support that they need in their darkest time. Diolch yn fawr iawn.
Diolch i'r Pwyllgor Deisebau am gyflwyno'r ddeiseb a'r ddadl bwysig hon heddiw. Dyma fy nadl gyntaf ar ddeiseb ers dod yn Aelod o’r Senedd, ac yn gyntaf oll, hoffwn longyfarch Mr Sargeant ar gadeirio’r pwyllgor a chyflwyno’r eitem hon heddiw, ac ar yr hyn a oedd, i mi, yn gyfraniad teimladwy gennych chi, Jack. Mae'n sicr yn rhoi'r ddeiseb o'n blaenau yma heddiw mewn persbectif. Er gwaethaf natur drist llawer o ddeisebau a gyflwynir i'r Senedd, i adleisio geiriau Buffy yn gynharach, credaf ei bod yn wych gweld democratiaeth ar waith ac aelodau cyffredin o'r cyhoedd yn gallu cyflwyno unrhyw ddeiseb a ddymunant, a'n bod ni yn y Senedd genedlaethol hon yn gallu ymchwilio iddynt a thrafod y deisebau hynny.
Wrth edrych ar y ddeiseb o'n blaenau yma heddiw, 'Cynorthwyo teuluoedd sy’n colli plant a phobl ifanc yn sydyn ac yn annisgwyl,' mae'n hanfodol bwysig, wrth gwrs, ein bod yn archwilio hyn ac yn darparu'r cymorth gorau posibl. Rwy'n siŵr fod Aelodau yn y Siambr yma heddiw a fydd efallai wedi colli plentyn neu oedolyn ifanc, neu efallai fod aelodau agos o'u teulu neu ffrindiau wedi colli plentyn yn sydyn—ac rwy'n meddwl am fy nheulu fy hun ar yr adeg hon hefyd gyda'r ddeiseb benodol hon. Ac fel y mae'r ddeiseb yn nodi, mae gwir angen inni sicrhau bod y teuluoedd hynny, rhai o'n teuluoedd ein hunain yma efallai, sy'n colli plentyn yn annisgwyl, yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt i fynd drwy'r profiad. Mae'n warthus fod rhai teuluoedd yn cael eu gadael ar eu pen eu hunain heb gael unrhyw gymorth na chyswllt gan weithwyr proffesiynol.
Serch hynny, hoffwn gymryd ychydig funudau i ganolbwyntio ar rai o'r sefydliadau sydd eisoes yn gwneud gwaith gwych yn y maes hwn. Dros yr haf, cefais y pleser o gyfarfod â Tŷ Gobaith, y cyfeiriodd Mr Isherwood ato eiliad yn ôl, un o'r unig ddau hosbis plant yng Nghymru, gyda Tŷ Hafan. Mae hosbisau fel y rhain yn adnabyddus, yn briodol iawn, am y cymorth y maent yn ei roi i deuluoedd y mae eu plant yn dioddef o afiechydon sy'n cyfyngu ar fywyd. Ond maent hefyd yn darparu cymorth ardderchog i deuluoedd unrhyw blentyn neu unigolyn ifanc sydd wedi marw'n sydyn, ni waeth a ydynt wedi cael cyswllt blaenorol â'r hosbis ai peidio. A châi'r teulu fynediad at yr ystod lawn o wasanaethau cymorth a oedd yn cynnig arweiniad, gofal, ac mewn sawl achos, gweithredai fel clust i wrando neu ysgwydd i grio arni. Pan ymwelais â Tŷ Gobaith, cefais fy synnu gan eu hystafell plu eira, y cyfeiriodd Mr Isherwood ati ychydig funudau yn ôl. Mae'r ystafell hon yn caniatáu i aelodau'r teulu fod gyda'u plentyn am gyfnod hirach ar ôl iddynt farw. Mae'n amser mor bwysig i deuluoedd ei dreulio gyda'u hanwyliaid, ac mae'n darparu cyfleoedd i eraill ym mywyd y plentyn ffarwelio yn eu ffordd eu hunain. A chredaf ei bod yn bwysig iawn cofio bod llawer o deuluoedd a phobl yn galaru mewn sawl ffordd wahanol, sy'n golygu bod angen i wahanol agweddau ar gymorth fod ar gael, ac fel y mae'r ddeiseb yn gofyn amdano yma heddiw, eu bod yn cael eu cynnig, o leiaf, i deuluoedd sy'n galaru.
Rydym wedi clywed heddiw am y gwaith da, y gwaith rhagorol, gan 2 Wish Upon a Star, sy'n darparu cymorth profedigaeth ar unwaith a pharhaus i'r rheini sy'n colli plentyn neu oedolyn ifanc yn sydyn a thrawmatig, gyda'r nod o helpu'r rheini sy'n wynebu'r annirnadwy i fyw eto, i wenu eto ac i beidio â rhoi’r gorau i obeithio. Felly, mae'r rhain yn enghreifftiau gwych o ble mae cymorth ar gael, ac mae'n helpu teuluoedd ledled Cymru. Ond credaf mai un o'r pethau a amlygir drwy'r ddeiseb hon yn sicr yw diffyg cysondeb a diffyg sicrwydd y bydd cymorth ar gael i bob teulu sy'n dioddef profedigaeth. A dyna pam fy mod i, yn sicr, yn fwy na pharod i gefnogi'r ddeiseb hon, fel ein bod yn cael y cysondeb, y sicrwydd y bydd unrhyw deulu sy'n dioddef profedigaeth yn cael cynnig y cymorth hwnnw.
Felly, i gloi, Gadeirydd, hoffwn ddiolch eto i'r Pwyllgor Deisebau am yr holl waith gwych y maent wedi'i wneud yn nhymor y Senedd hon—a chyda Ms Finch-Saunders yn cadeirio'r Pwyllgor Deisebau o'r blaen, y gwaith a wnaed yn flaenorol hefyd—ac wrth gwrs, mae'n rhaid imi ddweud, mae'r cyfraniadau gan yr Aelodau yn y Siambr heddiw yn deimladwy ac yn galonogol, wrth inni geisio sicrhau'r gorau i bobl Cymru. Rwy’n siŵr y gall pob Aelod gefnogi’r ddeiseb a sicrhau bod Llywodraeth Cymru'n darparu’r cymorth cywir sydd ei angen ar bob teulu a ffrind yn eu horiau tywyllaf. Diolch yn fawr iawn.
I don't wish to repeat other contributions today, but I do wish to echo other sentiments and pay tribute to Rhian and others who have suffered the worst of times but have found the strength to help so many others. We are united today in our support, and rightly so. This is something that we hope we'll never have to experience but unfortunately happens, and whatever we put in place, we cannot end sudden or unexpected death in children and young adults, but we can take steps to reduce. But being able to ensure that the services are there when the worst thing happens is something that is within our control.
Looking at the petition, and specifically Rhian's response to the committee, I would urge the Minister—and I'm sure you have done so—to look carefully at Rhian's recommendations, because, obviously, she is coming from a place of experience and representing so many. In her correspondence to the Petitions Committee, Rhian mentioned the survey of bereavement services in Wales in 2020, and, as Sam rightfully mentioned, the lack of consistency. And though we do have a summary of those responses, it isn't clear what those services are, who's delivering them and neither what kind of support is being provided. In the survey, it also states that 42 per cent of services provide immediate support, but that isn't measured either. It isn't clear what that support constitutes. Rhian rightfully says that we need to better understand, even though this survey has taken place, what the current situation is, because my experience already as a new Member is that it is very difficult to find what services are available locally, especially representing an area such as South Wales Central, which, obviously, covers two different health boards and so on. It is very difficult to be able to signpost exactly what the services are.
As we've heard during this debate, the fact that it is charities such as 2 Wish that are providing this essential support means that it isn't mandatory at present. I think that's the thing that I would like to see come out of the petition more than anything else: we have warm words of support, we know the value of services provided, we realise the impact of organisations such as 2 Wish—we've also got organisations like Grief Support Cymru within my region—but, at the worst of times, we need to make sure that staff who are faced with grieving parents and relatives and so on know where to signpost immediately, because, unfortunately, as Rhian tragically experienced herself, that impact is devastating on parents and can lead to further loss and grief.
I would urge the Government to reflect on Rhian's thoughtful and meaningful reflections and recommendations, so that those are fully considered. I don't like with the petitions that we just note petitions. I know that is the way of the Senedd, and I find it extremely strange, because it's not about noting, is it? It's about wholeheartedly supporting the sentiment and the effort behind here, and it is about just ensuring that simple request of the immediate support being mandatory. If we can achieve that, I think that we will be in a better place to support people at the worst of times.
Nid wyf yn dymuno ailadrodd cyfraniadau gan eraill heddiw, ond hoffwn adleisio teimladau eraill a thalu teyrnged i Rhian ac eraill sydd wedi dioddef y profiadau gwaethaf ond sydd wedi dod o hyd i nerth i gynorthwyo cymaint o bobl eraill. Rydym yn unedig heddiw yn ein cefnogaeth, ac yn briodol felly. Mae hyn yn rhywbeth rydym yn gobeithio na fydd yn rhaid inni ei brofi byth, ond yn anffodus, mae'n digwydd, ac ni waeth beth a roddwn ar waith, ni allwn roi diwedd ar farwolaethau sydyn neu annisgwyl plant ac oedolion ifanc, ond gallwn gymryd camau i'w lleihau. Ond mae gallu sicrhau bod y gwasanaethau yno pan fydd y peth gwaethaf yn digwydd yn rhywbeth sydd o fewn ein rheolaeth.
Wrth edrych ar y ddeiseb, ac yn enwedig ar ymateb Rhian i’r pwyllgor, hoffwn annog y Gweinidog—ac rwy’n siŵr eich bod wedi gwneud hynny—i edrych yn ofalus ar argymhellion Rhian, oherwydd yn amlwg, mae ganddi brofiad o hyn ac mae'n cynrychioli cymaint o bobl. Yn ei gohebiaeth â'r Pwyllgor Deisebau, soniodd Rhian am yr arolwg o wasanaethau profedigaeth yng Nghymru yn 2020, ac fel y nododd Sam yn gwbl gywir, y diffyg cysondeb. Ac er bod gennym grynodeb o'r ymatebion hynny, nid yw'n glir beth yw'r gwasanaethau hynny, pwy sy'n eu darparu na pha fath o gymorth sy'n cael ei ddarparu. Yn yr arolwg, mae hefyd yn nodi bod 42 y cant o wasanaethau'n darparu cymorth ar unwaith, ond nid yw hynny'n cael ei fesur chwaith. Nid yw'n glir beth y mae'r cymorth hwnnw'n ei gynnwys. Dywed Rhian, yn gwbl gywir, fod angen inni ddeall yn well, er bod yr arolwg hwn wedi'i gwblhau, beth yw'r sefyllfa bresennol, oherwydd fy mhrofiad eisoes fel Aelod newydd yw ei bod yn anodd iawn darganfod pa wasanaethau sydd ar gael yn lleol, yn enwedig i gynrychioli ardal megis Canol De Cymru, sydd, yn amlwg, yn cynnwys dau fwrdd iechyd gwahanol ac yn y blaen. Mae'n anodd iawn dweud wrth bobl beth yn union yw'r gwasanaethau.
Fel y clywsom yn y ddadl hon, mae'r ffaith mai elusennau fel 2 Wish sy'n darparu'r cymorth hanfodol hwn yn golygu nad yw'n orfodol ar hyn o bryd. Yn anad dim, credaf mai dyna yr hoffwn ei weld yn deillio o'r ddeiseb hon: cawn eiriau cynnes o gefnogaeth, gwyddom werth y gwasanaethau a ddarperir, rydym yn cydnabod effaith sefydliadau fel 2 Wish—mae gennym hefyd sefydliadau fel Grief Support Cymru yn fy rhanbarth i—ond ar yr adegau gwaethaf, mae angen inni sicrhau bod staff sy'n ymdrin â rhieni a pherthnasau sy'n galaru ac ati yn gwybod ble i'w cyfeirio ar unwaith, oherwydd yn anffodus, fel y gwelodd Rhian mor drychinebus ei hun, mae'r effaith honno'n ddinistriol ar rieni, a gall arwain at golled a galar pellach.
Byddwn yn annog y Llywodraeth i ystyried syniadau ac argymhellion meddylgar ac ystyrlon Rhian, fel eu bod yn cael sylw llawn. Gyda'r deisebau, nid wyf yn hoffi ein bod ond yn eu nodi. Gwn mai dyna'r drefn yn y Senedd, ac mae hynny'n rhyfedd iawn yn fy marn i, gan fod hyn yn ymwneud â mwy na nodi, onid yw? Mae'n ymwneud â rhoi cefnogaeth lwyr i'r teimlad a'r ymdrech sy'n sail i hyn, ac mae'n ymwneud â sicrhau'r cais syml fod cymorth ar unwaith yn orfodol. Os gallwn gyflawni hynny, credaf y byddwn mewn lle gwell i gefnogi pobl ar yr adegau gwaethaf.
I now call on the Deputy Minister for Mental Health and Well-being, Lynne Neagle.
Galwaf yn awr ar y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, Lynne Neagle.
Thank you, acting Presiding Officer. I'd like to thank Jack Sargeant and the Petitions Committee for bringing this important petition to the floor of this Senedd today. I'd also like to thank all Members who've contributed to today's debate. Above all, though, I'd like to thank Rhian Mannings, chief executive and founder of 2 Wish, for tabling this petition, and for working so hard, over many months, which have included a global pandemic, to promote it. I know we've heard today Rhian's story that 2 Wish was set up by Rhian following the sudden death of her baby son George, a tragedy that was followed, just five days later, by the suicide of her husband Paul. It's hard for most of us to imagine the impact of the loss of her baby son and her husband on Rhian. I am personally in awe of the courage that has enabled her to come through such a devastating tragedy to work with such determination to prevent other families going through what she did.
I very much welcome this petition we are debating today. I believe support for families who unexpectedly lose a child or young adult is crucial. Coping with the death of someone special is hard for anyone, but the impact of losing a child or young person is profoundly devastating. I know just how important the kind of support provided by 2 Wish has been for so many families. Their memory boxes at hospitals provide some comfort for families at the darkest time in their lives—a time that most have had no opportunity to prepare for. The ability to offer support shortly after the bereavement or whenever that support is needed, whether that is in six months, two years or longer, is an absolute lifeline for families. Grief is a very personal thing, it is not linear, and any support needs to reflect that. As the petition says,
Diolch, Lywydd dros dro. Hoffwn ddiolch i Jack Sargeant a’r Pwyllgor Deisebau am gyflwyno’r ddeiseb bwysig hon ar lawr y Senedd heddiw. Hoffwn ddiolch hefyd i'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu at y ddadl heddiw. Yn anad dim, serch hynny, hoffwn ddiolch i Rhian Mannings, prif weithredwr a sylfaenydd 2 Wish, am gyflwyno'r ddeiseb hon, ac am weithio mor galed, dros fisoedd lawer, sydd wedi cynnwys pandemig byd-eang, i'w hyrwyddo. Gwn ein bod wedi clywed stori Rhian heddiw fod 2 Wish wedi'i sefydlu ganddi yn dilyn marwolaeth sydyn ei mab bach, George, trasiedi a ddilynwyd, bum niwrnod yn ddiweddarach, gan hunanladdiad ei gŵr, Paul. Mae'n anodd i'r rhan fwyaf ohonom ddychmygu effaith colli ei mab bach a'i gŵr ar Rhian. Yn bersonol, rwy'n synnu at y dewrder sydd wedi'i galluogi i oroesi trasiedi mor aruthrol ac i weithio mor benderfynol i atal teuluoedd eraill rhag mynd drwy'r hyn yr aeth hi drwyddo.
Rwy'n croesawu'r ddeiseb hon rydym yn ei thrafod heddiw yn fawr. Credaf fod cymorth i deuluoedd sy'n colli plentyn neu oedolyn ifanc yn annisgwyl yn hanfodol. Mae ymdopi â marwolaeth rhywun agos yn anodd i unrhyw un, ond mae effaith colli plentyn neu unigolyn ifanc yn enbyd o ddinistriol. Gwn pa mor bwysig y bu'r math o gymorth a ddarperir gan 2 Wish i gynifer o deuluoedd. Mae eu blychau atgofion mewn ysbytai yn rhoi rhywfaint o gysur i deuluoedd ar yr adeg dywyllaf eu bywydau—adeg nad yw'r rhan fwyaf o bobl wedi cael cyfle i baratoi ar ei chyfer. Mae'r gallu i gynnig cymorth yn fuan ar ôl y brofedigaeth neu pryd bynnag y mae angen y cymorth hwnnw, boed ymhen chwe mis, dwy flynedd neu fwy, yn achubiaeth i deuluoedd. Mae galar yn beth personol iawn, nid yw'n llinellol, ac mae angen i unrhyw gymorth adlewyrchu hynny. Fel y dywed y ddeiseb,
'You never get over the loss of your child and families need to know there is long term support in place for to help them through the grieving process.'
The ability to support all family members, including bereaved children, is vital. It's so important to recognise too, as 2 Wish does, that the need for support extends to staff members working with families, many of whom struggle with distress and trauma after being there at such a devastating time for families.
I was very pleased in September, on World Suicide Prevention Day, to visit the 2 Wish headquarters in Llantrisant to discuss their pilot suicide bereavement project in Gwent, one of three suicide bereavement pilots in Wales. As some Members here know already, suicide prevention, and especially the prevention of young suicide, is particularly close to my heart. We know that those bereaved by suicide have a much higher risk of dying by suicide, so suicide bereavement support is a key priority for me. Suicide bereavement support is suicide prevention and saves lives. 2 Wish have worked closely with Gwent Police to offer immediate support to anyone bereaved by suicide in Gwent, and that is in addition to their cross-Wales work supporting families who've lost a young person to suicide. So, I'd like to place on record my thanks to 2 Wish and Gwent Police for their vital work in this area.
I want everyone in Wales who has been bereaved to know that help is there for them. With that in mind, last Thursday, I was pleased to announce the launch of the national framework for the delivery of bereavement care in Wales. I commend this framework to Members. It sets out our vision for a compassionate Wales where everyone has access to high-quality bereavement care and support to meet their needs effectively when they need it. I am grateful to the wide range of statutory and voluntary partners who are involved in its development, including those who have experienced bereavement themselves.
The draft framework was subject to an eight-week consultation earlier this year, and some respondents outlined their personal experiences of bereavement in general and bereavement during the pandemic. I would like to thank all respondents for sharing their experiences with us in order to help others. The framework places responsibilities on health boards in terms of commissioning bereavement care to meet the needs of their population. In particular, it sets out the requirements for the establishment of baseline standards and describes how the Welsh Government will monitor these standards, with commissioners being asked to report on their performance at regular intervals.
Turning now to the specific ask within the petition we are considering today, I fully recognise the need for a consistent, clear, immediate referral pathway to be available for families who lose a child or young person wherever they are in Wales. I am committed, as Deputy Minister, to ensuring that we in Wales deliver just that. I therefore commit to work with Rhian, her organisation and others on the national steering group to put in place a standard that focuses specifically on the provision of such support. Rhian and other members of the group's experience will be vital in helping us shape this standard so that it is robust enough to capture whether health boards are proactively offering that support in a consistent way across Wales. I also give the Senedd my commitment today that, as Minister, I will drive this work forward with real urgency and pace. I hope that Rhian, who I worked with on the petition before coming into Government, knows me well enough to know that I will be good to my word on this.
To support the new bereavement framework, we will also be making an additional £420,000 available to health boards in 2022-23 and 2023-24 to help with bereavement co-ordination and implementation of the bereavement standards. We will monitor the implementation of the standards through the Welsh Government's performance management framework, and will challenge those health boards where it is apparent they are not meeting the standards. Clearly, we have to demonstrate that organisations offering support are valued and resourced, and alongside the framework, I announced a £1 million bereavement support grant for our third sector partners for the next three years. I have asked that the criteria for this grant encourage bids from those organisations that are able to offer the immediate support that the petition is calling for. This investment will help to extend and deepen that support across Wales, and help fill those gaps that exist in the current provision.
Supporting those members of our community who are bereaved is in many ways a responsibility for all of us, and I'd like to pay tribute to all of those involved in the care and support of all bereaved people in Wales. I also want to assure you that the Welsh Government is committed to ensuring that anyone in Wales who needs it has access to high-quality bereavement care and support. I'd like to close today by thanking again the Petitions Committee for bringing forward this debate and by giving my heartfelt thanks to Rhian and to 2 Wish for all that they continue to do to support families who face the unthinkable loss of losing a child or young person in their lives. Diolch yn fawr.
'Mae colli plentyn yn effeithio arnoch am byth, ac mae angen i deuluoedd wybod bod cymorth hirdymor ar gael i'w helpu drwy'r broses o alaru.'
Mae'r gallu i roi cymorth i holl aelodau'r teulu, gan gynnwys plant sydd wedi cael profedigaeth, yn hanfodol. Mae mor bwysig cydnabod hefyd, fel y mae 2 Wish yn ei wneud, fod yr angen am gymorth yn cynnwys aelodau o staff sy'n gweithio gyda theuluoedd, gan fod llawer ohonynt yn wynebu trallod a thrawma ar ôl bod yno ar adeg mor dorcalonnus i deuluoedd.
Roeddwn yn falch iawn ym mis Medi, ar Ddiwrnod Atal Hunanladdiad y Byd, o gael ymweld â phencadlys 2 Wish yn Llantrisant i drafod eu prosiect peilot profedigaeth yn sgil hunanladdiad yng Ngwent, un o dri phrosiect peilot profedigaeth yn sgil hunanladdiad yng Nghymru. Fel y gŵyr rhai o'r Aelodau yma eisoes, mae atal hunanladdiad, ac yn enwedig atal hunanladdiad ymhlith pobl ifanc, yn arbennig o bwysig i mi. Gwyddom fod pobl sydd mewn profedigaeth yn sgil hunanladdiad mewn llawer mwy o berygl o farw drwy hunanladdiad, felly mae cymorth profedigaeth yn sgil hunanladdiad yn flaenoriaeth allweddol i mi. Mae cymorth profedigaeth yn sgil hunanladdiad yn atal hunanladdiad ac yn achub bywydau. Mae 2 Wish wedi gweithio'n agos gyda Heddlu Gwent i gynnig cymorth ar unwaith i unrhyw un sy'n cael profedigaeth yn sgil hunanladdiad yng Ngwent, ac mae hynny'n ychwanegol at eu gwaith yn cefnogi teuluoedd ledled Cymru sydd wedi colli unigolyn ifanc yn sgil hunanladdiad. Felly, hoffwn gofnodi fy niolch i 2 Wish a Heddlu Gwent am eu gwaith hanfodol yn y maes hwn.
Rwyf am i bawb yng Nghymru sydd mewn profedigaeth wybod bod cymorth ar gael iddynt. Gyda hynny mewn golwg, ddydd Iau diwethaf, roeddwn yn falch o gyhoeddi lansiad y fframwaith cenedlaethol ar gyfer darparu gofal mewn profedigaeth yng Nghymru. Rwy'n cymeradwyo'r fframwaith hwn i'r Aelodau. Mae'n nodi ein gweledigaeth ar gyfer Cymru garedig lle mae gan bawb fynediad at ofal a chymorth profedigaeth o safon uchel i ddiwallu eu hanghenion yn effeithiol pan fydd ei angen arnynt. Rwy'n ddiolchgar i'r ystod eang o bartneriaid statudol a gwirfoddol sy'n gysylltiedig â'r gwaith o'i ddatblygu, gan gynnwys y rheini sydd wedi dioddef profedigaeth eu hunain.
Roedd y fframwaith drafft yn destun ymgynghoriad wyth wythnos yn gynharach eleni, ac amlinellodd rhai o'r ymatebwyr eu profiadau personol o brofedigaeth yn gyffredinol a phrofedigaeth yn ystod y pandemig. Hoffwn ddiolch i'r holl ymatebwyr am rannu eu profiadau gyda ni fel y gellir cynorthwyo eraill. Mae'r fframwaith yn gosod cyfrifoldebau ar fyrddau iechyd i gomisiynu gofal profedigaeth er mwyn diwallu anghenion eu poblogaethau. Yn benodol, mae'n nodi'r gofynion ar gyfer sefydlu safonau sylfaenol ac yn disgrifio sut y bydd Llywodraeth Cymru yn monitro'r safonau hyn, a gofynnir i gomisiynwyr adrodd ar eu perfformiad yn rheolaidd.
Gan droi yn awr at yr hyn y mae'r ddeiseb rydym yn ei hystyried heddiw yn gofyn amdano, rwy’n llwyr gydnabod yr angen i sicrhau bod llwybr atgyfeirio cyson a chlir ar gael ar unwaith i deuluoedd sy’n colli plentyn neu unigolyn ifanc ni waeth ble y maent yng Nghymru. Rwyf wedi ymrwymo, fel Dirprwy Weinidog, i sicrhau ein bod ni yng Nghymru yn cyflawni hynny. Felly, rwy'n ymrwymo i weithio gyda Rhian, ei sefydliad ac eraill ar y grŵp llywio cenedlaethol i roi safon ar waith sy'n canolbwyntio'n benodol ar ddarparu cymorth o'r fath. Bydd Rhian ac aelodau eraill o brofiad y grŵp yn hanfodol wrth ein cynorthwyo i lunio'r safon hon fel ei bod yn ddigon cadarn i nodi a yw byrddau iechyd yn cynnig y cymorth hwnnw'n rhagweithiol mewn ffordd gyson ledled Cymru. Rwy'n ymrwymo i'r Senedd heddiw hefyd y byddaf, fel Gweinidog, yn sicrhau bod y gwaith hwn yn mynd rhagddo ar fyrder. Rwy'n gobeithio bod Rhian, y bûm yn gweithio gyda hi ar y ddeiseb cyn iddi gyrraedd y Llywodraeth, yn fy adnabod yn ddigon da i wybod y byddaf yn cadw at fy ngair ar hyn.
Er mwyn cefnogi'r fframwaith profedigaeth newydd, byddwn hefyd yn sicrhau bod £420,000 ychwanegol ar gael i fyrddau iechyd yn 2022-23 a 2023-24 i helpu gyda chydgysylltu gwaith profedigaeth a gweithredu'r safonau profedigaeth. Byddwn yn monitro gweithrediad y safonau drwy fframwaith rheoli perfformiad Llywodraeth Cymru, a byddwn yn herio byrddau iechyd lle mae'n amlwg nad ydynt yn bodloni'r safonau. Yn amlwg, mae'n rhaid inni ddangos bod sefydliadau sy'n cynnig cymorth yn cael eu gwerthfawrogi ac yn cael yr adnoddau priodol, ac ochr yn ochr â'r fframwaith, cyhoeddais grant cymorth profedigaeth o £1 filiwn i'n partneriaid yn y trydydd sector ar gyfer y tair blynedd nesaf. Rwyf wedi gofyn i'r meini prawf ar gyfer y grant annog cynigion gan y sefydliadau sy'n gallu cynnig y cymorth ar unwaith y mae'r ddeiseb yn galw amdano. Bydd y buddsoddiad hwn yn helpu i ymestyn a dyfnhau'r cymorth hwnnw ledled Cymru, ac yn helpu i lenwi'r bylchau sy'n bodoli yn y ddarpariaeth bresennol.
Mae cefnogi'r aelodau o'n cymuned sydd mewn profedigaeth yn gyfrifoldeb i bob un ohonom mewn sawl ffordd, a hoffwn dalu teyrnged i bawb sy'n ymwneud â chynorthwyo a gofalu am yr holl bobl mewn profedigaeth yng Nghymru. Hoffwn roi sicrwydd i chi hefyd fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod unrhyw un yng Nghymru sydd angen mynediad at ofal a chymorth profedigaeth o ansawdd yn ei gael. Hoffwn gloi heddiw drwy ddiolch eto i'r Pwyllgor Deisebau am gyflwyno'r ddadl hon a thrwy ddiolch o galon i Rhian ac i 2 Wish am bopeth y maent yn parhau i'w wneud i gynorthwyo teuluoedd sy'n wynebu'r golled annirnadwy o golli plentyn neu unigolyn ifanc yn eu bywydau. Diolch yn fawr.
I now call on Jack Sargeant to reply to the debate.
Galwaf yn awr ar Jack Sargeant i ymateb i'r ddadl.
Diolch yn fawr, acting Llywydd. In concluding today's debate, I once again want to pay tribute just one more time to Rhian Mannings, to 2 Wish, to everyone who is here watching us today and to those in the wider community who supported this petition. Typically, in Senedd debates, in closing you offer a summary of contributions, and I'm going to try to do that just briefly, but it won't do justice to what cross-party group members have said here in the Chamber. So, I do thank all Members, and that extends to the Deputy Minister for her heartfelt contribution. It was wonderful to hear the Deputy Minister welcome the petition and welcome that the support is needed and it's crucial. And that grief is very personal. I know my colleague on the committee, Joel James, said grief can act as a road map to devastation. I very much recognise that. As Members across the Chamber have said, consistency is needed, and again the Minister referred to that in her response.
It was great to hear the announcement of funding, because as Buffy Williams rightly recognises from her own inspirational work running charities, there is a consistent worry, and we need to take that worry away for those who have come out from the darkness and into the light so that they can focus on delivering the support that they never had. And it's the support, as Rhun ap Iorwerth said, that we never knew we needed, but thank God it's there.
In closing, because as I said, the summary of contributions does not do what Members have said justice, it does not do the petition justice, again I want to thank the Deputy Minister for fully recognising that the immediate support pathway is needed, and her commitment to work with Rhian Mannings, with 2 Wish and with those on the bereavement support working group to action this, because that's what we need here in Wales. With the cross-party support that we have here, I believe that we can achieve what this petition set out to achieve. As I said in my opening of this debate, Wales can lead the way for other nations, not just in the United Kingdom but across the globe.
Acting Presiding Officer, through the petitions process, we do sometimes come into contact with truly inspiring people, people who are seeking to change the world for the better. And it is often having experienced that extreme difficulty in their own lives. Rhian is an example to us all, and I wish to thank her for everything that she has achieved and will continue to achieve. I want to remind her that, just because this has been debated today—our cross-party support from Members of the Senedd continues and we will continue to work with you.
Diolch yn fawr, Lywydd dros dro. Wrth gloi’r ddadl heddiw, hoffwn dalu teyrnged unwaith eto i Rhian Mannings, i 2 Wish, i bawb sydd yma yn ein gwylio heddiw ac i’r rheini yn y gymuned ehangach a gefnogodd y ddeiseb hon. Fel arfer, wrth gloi dadleuon y Senedd, rydych yn cynnig crynodeb o'r cyfraniadau, ac rwyf am geisio gwneud hynny'n gryno, ond ni fydd yn gwneud cyfiawnder â'r hyn y mae aelodau'r grŵp trawsbleidiol wedi'i ddweud yma yn y Siambr. Felly, diolch i'r holl Aelodau, ac mae hynny'n cynnwys y Dirprwy Weinidog am ei chyfraniad diffuant. Roedd yn hyfryd clywed y Dirprwy Weinidog yn croesawu'r ddeiseb ac yn cydnabod bod angen y cymorth a'i fod yn hanfodol. Ac mae'r galar hwnnw'n bersonol iawn. Gwn fod fy nghyd-Aelod ar y pwyllgor, Joel James, wedi dweud y gall galar fod yn fap tuag at ofid. Rwy'n deall hynny'n llwyr. Fel y mae Aelodau ar draws y Siambr wedi'i ddweud, mae angen cysondeb, ac unwaith eto, cyfeiriodd y Gweinidog at hynny yn ei hymateb.
Roedd yn wych clywed y cyhoeddiad am gyllid, oherwydd fel y mae Buffy Williams yn ei gydnabod yn briodol o’i gwaith ysbrydoledig ei hun yn rhedeg elusennau, mae yna bryder yn gyson, ac mae angen inni gael gwared ar y pryder hwnnw i'r rheini sydd wedi dod allan o’r tywyllwch ac i mewn i’r golau fel y gallant ganolbwyntio ar ddarparu'r cymorth na chawsant hwy mohono. Ac fel y dywedodd Rhun ap Iorwerth, mae'n gymorth nad oeddem yn gwybod y byddai ei angen arnom, ond diolch i Dduw ei fod yno.
Wrth gloi, oherwydd fel y dywedais, nid yw’r crynodeb o'r cyfraniadau'n gwneud cyfiawnder â'r hyn y mae'r Aelodau wedi'i ddweud, nid yw’n gwneud cyfiawnder â'r ddeiseb, hoffwn ddiolch eto i’r Dirprwy Weinidog am gydnabod yn llwyr fod angen y llwybr cymorth ar unwaith, a'i hymrwymiad i weithio gyda Rhian Mannings, gyda 2 Wish a chyda'r rheini ar y gweithgor cymorth profedigaeth i roi hyn ar waith, gan mai dyna sydd ei angen arnom yma yng Nghymru. Gyda'r gefnogaeth drawsbleidiol sydd gennym yma, credaf y gallwn gyflawni'r hyn roedd y ddeiseb yn gobeithio ei gyflawni. Fel y dywedais wrth agor y ddadl hon, gall Cymru arwain y ffordd i wledydd eraill, nid yn unig yn y Deyrnas Unedig, ond ledled y byd.
Lywydd dros dro, drwy'r broses ddeisebau, down i gysylltiad â phobl wirioneddol ysbrydoledig weithiau, pobl sy'n ceisio newid y byd er gwell. Ac yn aml, maent wedi wynebu anhawster eithafol yn eu bywydau eu hunain. Mae Rhian yn esiampl i bob un ohonom, a hoffwn ddiolch iddi am bopeth y mae wedi'i gyflawni ac y bydd yn parhau i'w gyflawni. Rwyf am ei hatgoffa, gan fod hyn wedi'i drafod heddiw—fod cefnogaeth drawsbleidiol yr Aelodau o'r Senedd yn parhau a byddwn yn parhau i weithio gyda chi.
Ar ran y pwyllgor, hoffwn hefyd ddiolch i'r Gweinidog a'r holl Aelodau am eu cyfraniadau heddiw. Diolch yn fawr iawn.
On behalf of the committee, I would also like to thank the Minister and all Members for their contributions today. Thank you very much.
And thank you to Rhian Mannings and 2 Wish.
A diolch i Rhian Mannings a 2 Wish.
The proposal is to note the petition. Does any Member object? The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Y cynnig yw nodi'r ddeiseb. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griifths, a gwelliant 2 yn enw Siân Gwenllian. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths, and amendment 2 in the name of Siân Gwenllian. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
I move on now to item 7, the Welsh Conservatives debate on a green recovery. I call on Janet Finch-Saunders to move the motion.
Symudaf ymlaen yn awr at eitem 7, dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar adferiad gwyrdd. Galwaf ar Janet Finch-Saunders i gyflwyno'r cynnig.
Cynnig NDM7815 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi bwriad Llywodraeth Cymru i hyrwyddo adferiad gwyrdd yn ystod chweched tymor Senedd Cymru.
2. Yn nodi ymhellach gynllun 10 pwynt Llywodraeth y DU ar gyfer chwyldro diwydiannol gwyrdd.
3. Yn croesawu penodiad Gweinidog a Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd.
4. Er mwyn helpu i adfer yn wyrdd, yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) gweithio gyda Llywodraeth y DU a nodi cynllun i ddarparu miloedd o swyddi coler werdd ar gyfer economi werddach;
b) cyflwyno addewidion allweddol ar frys fel Bil aer glân, gwahardd plastigau untro at ddefnydd anfeddygol, a chynllun dychwelyd ernes;
c) creu swyddfa annibynnol ar gyfer diogelu'r amgylchedd a newid hinsawdd i Gymru, a fydd yn dwyn Llywodraeth Cymru a chyrff cyhoeddus i gyfrif wrth fynd i'r afael â newid hinsawdd;
d) darparu buddsoddiad pellach mewn ynni gwynt morol ac alltraeth; a
e) diweddaru'r ddeddfwriaeth bresennol a'r rheolau cynllunio i bennu targedau a cherrig milltir hirdymor ar gyfer adfer natur yn ogystal â mandadu enillion net bioamrywiaeth ar ddatblygiadau newydd.
Motion NDM7815 Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. Notes the Welsh Government’s intention to promote a green recovery during the sixth Welsh Parliamentary term.
2. Further notes the UK Government’s 10-point plan for a green industrial revolution.
3. Welcomes the appointment of a Minister and Deputy Minister for Climate Change.
4. In order to help a green recovery, calls on the Welsh Government to:
a) work with the UK Government and set out a plan to deliver thousands of green collar jobs for a greener economy;
b) urgently bring forward key pledges such as a clean air Bill, banning of single use plastics for non-medical use, and a deposit-return scheme;
c) create an independent office for environmental protection and climate change for Wales, which will hold the Welsh Government and public bodies to account in tackling climate change;
d) provide further investment into marine and offshore wind energy; and
e) update existing legislation and planning rules to set long-term targets and milestones for nature recovery as well as mandating biodiversity net gains on new development
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, acting Llywydd. With COP26, the United Kingdom is cementing its position as a world leader in instituting public policy as a means to confront the climate and nature emergencies. We know that the world needs to halve emissions over the next decade, and reach net-zero carbon emissions by the middle of the century, if we are to limit predicted global temperature rises by 1.5 degrees. In 2019, the UK became the first major economy in the world to legislate a binding target to reach net-zero emissions by 2050. With a 10-point plan for a green industrial revolution, the United Kingdom Government has laid out plans for how this can be achieved in tandem with economic growth. This plan will look to produce enough offshore wind to power every home, supporting up to 60,000 jobs. It will invest in carbon capture technology, with a target to remove 10 megaton of carbon dioxide by 2030; deliver cleaner nuclear energy, supporting 10,000 jobs; and install 600,000 heat pumps every year by 2028. And this strong leadership is really paying dividends.
Diolch, Lywydd dros dro. Gyda COP26, mae'r Deyrnas Unedig yn cadarnhau ei lle fel arweinydd byd-eang drwy sefydlu polisi cyhoeddus fel ffordd o fynd i'r afael â'r argyfyngau hinsawdd a natur. Gwyddom fod angen i'r byd haneru ei allyriadau dros y degawd nesaf, a chyrraedd allyriadau carbon sero-net erbyn canol y ganrif, os ydym yn mynd i gyfyngu'r cynnydd yn y tymheredd byd-eang a ragwelir i 1.5 gradd. Yn 2019, y DU oedd yr economi fawr gyntaf yn y byd i osod targed cyfreithiol rwymol i gyrraedd allyriadau sero-net erbyn 2050. Gyda chynllun 10 pwynt ar gyfer chwyldro diwydiannol gwyrdd, mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi nodi cynlluniau ar gyfer sut y gellir cyflawni hyn ochr yn ochr â thwf economaidd. Bydd y cynllun yn ceisio cynhyrchu digon o ynni gwynt ar y môr i bweru pob cartref, gan gynnal hyd at 60,000 o swyddi. Bydd yn buddsoddi mewn technoleg dal carbon, gyda tharged i gael gwared ar 10 megatunnell o garbon deuocsid erbyn 2030; darparu ynni niwclear glanach, gan gefnogi 10,000 o swyddi; a gosod 600,000 o bympiau gwres bob blwyddyn erbyn 2028. Ac mae'r arweinyddiaeth gref hon yn talu ar ei chanfed.
Heading into COP26, approximately 70 per cent of the world economy is now covered by net-zero targets, up from less than 30 per cent when the UK took on the actual presidency of this conference. The Welsh Government, despite their proclamations to the contrary, is taking note. However, as a devolved nation, it is now incumbent for this Government to get behind the aims and ambitions on decarbonisation and supercharge clean energy production. That is why I am very proud to be moving today's motion for debate, so that we can refocus efforts, here in Wales, especially as last week's carbon budget 2 did unveil some weaknesses in the Welsh Government's approach to confronting the defining issue of our time. Indeed, whilst locally owned energy developments to secure an economic return for Wales was highlighted, in reality, you have taken a large step backwards by slashing business rate relief for privately owned hydro schemes. We should be empowering our land custodians and our farmers to assist with our green recovery. So, why, then, was there no statement by the Minister for rural affairs this week?
There is a clear need for the Welsh Government to establish an all-Wales marine energy investment fund to purchase equity in marine energy projects, including small-scale hydro, to produce renewable energy. Five months on from the closure of the consultation on a deposit return scheme, I note that the Welsh Government is still reviewing responses received, and that we still remain at the consultation stage for banning just nine single-use plastic items.
For the first time in living memory, I can honestly say I agree with a Labour MP. Fair play to Fleur Anderson for catching up with the Welsh Conservatives and our calls for action on wet wipes, especially the ones that contain plastic. As well as littering our river beds, Welsh Water say they deal with around 2,000 sewer blockages every month in Wales. The major causes of which are cotton buds and wipes that contain plastic. So, I hope that the Welsh Government will listen not just to us on these benches, but to their own Labour MPs, and act, here in Wales.
A kerbside deposit-return scheme, which took place in Conwy between June and July, saw a 97 per cent participation. So, this actually shows and evidences the public appetite for action. And I cannot ignore the First Minister's personal leadership pledge for him to deliver a clean air Act in the fifth Senedd. So, here we are now in the sixth Senedd, and Members are still asking and calling out for this legislation to be laid.
As our motion makes clear, to assist in our green recovery, we need to review planning rules and update existing legislation. Evidence from RTPI Cymru made clear that total expenditure on planning services has fallen by 50 per cent in Wales since 2009. This is really having an impact, especially on specialist areas of planning conditions, such as sustainable drainage—I'm sure my councillors know what SuDS are—but this is now proving a mitigating disaster for some local authorities, given the emphasis placed on them by this Government.
Due planning consideration must also be given to assisting a green transport network. At 1,002 charging points, Wales has just 3.8 per cent of the UK’s total charging points. Just this week, I've spoken to our taxi operators, who are now asking whether there will be any Welsh Government support for them towards an electric or zero-emission vehicle. This Welsh Government has set a target that all buses, as well as taxis and private hire vehicles, should be zero emission by 2028. Whilst I am aware that £50 million has been set aside by the UK Government to support this transition, if the Welsh Government is to meet its targets and safeguard jobs, then stakeholders have made clear to our Climate Change, Environment, and Infrastructure Committee that action on funding must be taken, and taken now. To recognise the skills required to drive forward the green agenda, actions should be taken again—now—by this Welsh Government to upskill the Welsh workforce by implementing the Welsh Conservatives' pledge to deliver 150,000 new apprenticeships, thereby heeding the advice of ColegauCymru to diversify the green workforce.
We are also very keen to see a push made to generate new marine jobs, as the potential is untapped. The Welsh marine plan area consists of around 32,000 km of sea, but Wales has only 20,779 km of land, and I recognise and applaud my colleague Joyce Watson, because Joyce was on the CCEI committee before I was, and you have rightly championed this too, and the potential for jobs and action to come through the establishment of research projects such as planting seagrass meadows, which are known to actually capture carbon up to 35 times faster than tropical rainforests. So, as many people use the phrase now, it's a no-brainer.
This brings me onto the need legally for binding biodiversity targets implemented in the here and now, including placing the 30x30 initiative on a statutory footing.
The RSPB, Marine Conservation Society and other organisations have all given their time as witnesses to our committee to make clear the need for action before the conclusion of the phase 2 Convention on Biological Diversity COP15 talks in 2022. The Climate Change Risk Assessment 3 report from the UK Climate Change Committee made clear that there is a compelling need for enhanced monitoring and surveillance. This Senedd and its Members need clarification on what steps you are taking to increase data monitoring on things like soil health and resilience and its impact on biodiversity, its species and their habitats. And with money invested into this work, what long-term conservation jobs are going to be generated as a result?
Deputy Llywydd, as today’s debate will make clear, there is cross-party momentum for action on clean air, single-use plastics, biodiversity, conservation and many other things. So, why are we even waiting any longer? Why is there this dither and dawdle by the Minister and this Welsh Government? I'm afraid the world, our society and this climate cannot afford to gift this Welsh Government and the First Minister any more time on this. It's time for no more hot air: let's get on, and let's have some action, please. Thank you. Diolch.
Wrth i COP26 ddechrau, mae tua 70 y cant o economi'r byd bellach wedi ymrwymo i dargedau sero-net, i fyny o lai na 30 y cant pan ymgymerodd y DU â'r gwaith o lywyddu'r gynhadledd hon. Mae Llywodraeth Cymru, er gwaethaf eu datganiadau i'r gwrthwyneb, yn cymryd sylw. Fodd bynnag, fel gwlad ddatganoledig, mae bellach yn ddyletswydd ar y Llywodraeth hon i gefnogi nodau ac uchelgeisiau ar ddatgarboneiddio a hybu cynhyrchiant ynni glân. Dyna pam fy mod yn falch iawn o gyflwyno'r cynnig heddiw i'w drafod, fel y gallwn ailffocysu ymdrechion yma yng Nghymru, yn enwedig gan fod cyllideb garbon 2 yr wythnos diwethaf wedi datgelu rhai gwendidau yn ymagwedd Llywodraeth Cymru tuag at fynd i'r afael â'r broblem sy'n diffinio ein hoes. Yn wir, er y tynnwyd sylw at ddatblygiadau ynni sy'n eiddo lleol i sicrhau elw economaidd i Gymru, mewn gwirionedd, rydych wedi cymryd cam mawr tuag yn ôl drwy dorri rhyddhad ardrethi busnes ar gynlluniau ynni dŵr sy'n eiddo preifat. Dylem fod yn grymuso ein ceidwaid tir a'n ffermwyr i helpu gyda'n hadferiad gwyrdd. Pam, felly, na chafwyd datganiad gan y Gweinidog materion gwledig yr wythnos hon?
Mae'n amlwg fod angen i Lywodraeth Cymru sefydlu cronfa fuddsoddi mewn ynni morol i Gymru gyfan i brynu ecwiti mewn prosiectau ynni morol, gan gynnwys ynni dŵr ar raddfa fach, i gynhyrchu ynni adnewyddadwy. Bum mis ar ôl cau'r ymgynghoriad ar gynllun dychwelyd ernes, sylwaf fod Llywodraeth Cymru yn dal i adolygu'r ymatebion a ddaeth i law, a'n bod yn dal i fod ar y cam ymgynghori ar gyfer gwahardd naw yn unig o eitemau plastig untro.
Am y tro cyntaf o fewn cof, gallaf ddweud yn onest fy mod yn cytuno ag AS Llafur. Chwarae teg i Fleur Anderson am ddal i fyny gyda'r Ceidwadwyr Cymreig a'n galwadau am weithredu ar hancesi gwlyb, yn enwedig y rhai sy'n cynnwys plastig. Yn ogystal â chreu llanast ar welyau afonydd, mae Dŵr Cymru'n dweud eu bod yn ymdrin â thua 2,000 o garthffosydd wedi'u blocio bob mis yng Nghymru. Y prif achosion yw ffyn cotwm a hancesi gwlyb sy'n cynnwys plastig. Felly, rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn gwrando nid yn unig arnom ni ar y meinciau hyn, ond ar eu Haelodau Seneddol Llafur eu hunain, ac yn gweithredu, yma yng Nghymru.
Roedd lefelau cyfranogiad mewn cynllun dychwelyd ernes ar garreg y drws a gynhaliwyd yng Nghonwy rhwng mis Mehefin a mis Gorffennaf yn 97 y cant. Felly, dengys hyn fod y cyhoedd yn awyddus i weithredu. Ac ni allaf anwybyddu addewid arweinyddiaeth personol y Prif Weinidog i basio Deddf aer glân yn y pumed Senedd. Felly, dyma ni yn y chweched Senedd bellach, ac mae'r Aelodau'n dal i ofyn ac yn galw am gyflwyno'r ddeddfwriaeth honno.
Fel y mae ein cynnig yn dweud yn glir, er mwyn helpu ein hadferiad gwyrdd, mae angen inni adolygu rheolau cynllunio a diweddaru'r ddeddfwriaeth bresennol. Roedd tystiolaeth gan y Sefydliad Cynllunio Trefol Brenhinol yng Nghymru yn nodi'n glir fod cyfanswm y gwariant ar wasanaethau cynllunio wedi gostwng 50 y cant yng Nghymru ers 2009. Mae hyn yn cael effaith fawr, yn enwedig ar feysydd arbenigol o amodau cynllunio, megis draenio cynaliadwy—rwy'n siŵr fod fy nghynghorwyr yn gwybod beth yw SuDS—ond mae bellach yn drychineb pur i rai awdurdodau lleol, o ystyried y pwyslais a roddir arnynt gan y Llywodraeth hon.
Rhaid rhoi ystyriaeth gynllunio deg hefyd i gynorthwyo rhwydwaith trafnidiaeth werdd. Ar 1,002 o bwyntiau gwefru, dim ond 3.8 y cant o gyfanswm pwyntiau gwefru'r DU sydd gan Gymru. Yr wythnos hon, siaradais â'n gweithredwyr tacsis, sydd bellach yn gofyn a fydd unrhyw gymorth Llywodraeth Cymru iddynt tuag at gerbydau trydan neu gerbydau dim allyriadau. Mae Llywodraeth Cymru wedi gosod targed y dylai pob bws, yn ogystal â thacsis a cherbydau hurio preifat, fod yn gerbydau dim allyriadau erbyn 2028. Er fy mod yn ymwybodol fod £50 miliwn wedi'i neilltuo gan Lywodraeth y DU i gefnogi'r newid hwn, os yw Llywodraeth Cymru am gyrraedd ei thargedau a diogelu swyddi, eglurodd rhanddeiliaid wrth ein Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Seilwaith fod yn rhaid gweithredu ar gyllid yn awr. Er mwyn cydnabod y sgiliau sydd eu hangen i fwrw ymlaen â'r agenda werdd, dylai Llywodraeth Cymru weithredu eto—yn awr—i uwchsgilio gweithlu Cymru drwy wireddu addewid y Ceidwadwyr Cymreig i ddarparu 150,000 o brentisiaethau newydd, gan roi sylw i gyngor ColegauCymru y dylid arallgyfeirio'r gweithlu gwyrdd.
Rydym yn awyddus iawn hefyd i weld ymdrechion i greu swyddi morol newydd, gan na fanteisiwyd ar y potensial. Mae ardal cynllun morol Cymru yn cynnwys tua 32,000 km o fôr, ond dim ond 20,779 km o dir sydd gan Gymru, ac rwy'n cydnabod ac yn cymeradwyo fy nghyd-Aelod, Joyce Watson, oherwydd roedd Joyce ar y pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Seilwaith cyn i mi ddod yn aelod ohono, ac fe wnaethoch chi hyrwyddo hyn hefyd, yn briodol, a'r potensial i gael swyddi a gweithredu drwy sefydlu prosiectau ymchwil megis plannu dolydd morwellt, y gwyddys eu bod yn dal carbon hyd at 35 gwaith yn gyflymach na fforestydd glaw trofannol. Felly, mae'n amlwg yn syniad da.
Daw hyn â mi at yr angen i weithredu targedau bioamrywiaeth sy'n gyfreithiol rwymol yn awr, gan gynnwys gosod y fenter 30x30 ar sail statudol.
Mae'r RSPB, y Gymdeithas Cadwraeth Forol a sefydliadau eraill i gyd wedi rhoi o'u hamser fel tystion i'n pwyllgor i egluro'r angen i weithredu cyn i drafodaethau cam 2 y Confensiwn ar Amrywiaeth Fiolegol COP15 ddod i ben yn 2022. Eglurodd adroddiad Asesiad o Risgiau Newid Hinsawdd 3 gan Bwyllgor Newid Hinsawdd y DU fod angen cymhellol am well monitro a gwyliadwriaeth. Mae angen eglurhad ar y Senedd hon a'i Haelodau o'r camau rydych yn eu cymryd i gynyddu'r gwaith o fonitro data ar bethau fel iechyd a gwytnwch pridd a'i effaith ar fioamrywiaeth, rhywogaethau a'u cynefinoedd. A chydag arian yn cael ei fuddsoddi yn y gwaith hwn, pa swyddi cadwraeth hirdymor a gaiff eu creu o ganlyniad?
Ddirprwy Lywydd, fel y bydd y ddadl heddiw'n dangos, mae momentwm trawsbleidiol o blaid gweithredu ar aer glân, plastigau untro, bioamrywiaeth, cadwraeth a llawer o bethau eraill. Felly, pam ein bod yn aros? Pam yr oedi gan y Gweinidog a Llywodraeth Cymru? Mae arnaf ofn na all y byd, ein cymdeithas a'r hinsawdd fforddio rhoi mwy o amser i Lywodraeth Cymru a'r Prif Weinidog ar hyn. Dim mwy o aer poeth: gadewch inni fwrw ymlaen, a gadewch inni weld gweithredu'n digwydd, os gwelwch yn dda. Diolch.
I have selected the two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on the Deputy Minister for Climate Change, Lee Waters, to formally move—not remove—to formally move amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths.
Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, Lee Waters, i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths, yn ffurfiol.
Gwelliant 1—Lesley Griffiths
Dileu pwynt 4 ac ychwanegu pwyntiau newydd:
Yn gresynu at y gostyngiad o flwyddyn i flwyddyn mewn termau arian parod o'r cyllid cyfalaf sydd ar gael o ganlyniad i fethiant adolygiad o wariant Llywodraeth y DU i fynd i'r afael â'r argyfwng brys yn yr hinsawdd a natur, gan leihau cyllideb gyfalaf Llywodraeth Cymru 11 y cant mewn termau real erbyn 2024-25 o'i chymharu ag eleni.
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) lunio cynllun gweithredu sgiliau net sero sy'n hyrwyddo gwaith teg i gefnogi newid teg;
b) cyflwyno Bil aer glân i sefydlu fframwaith gosod targedau ansawdd aer, a fydd yn ystyried canllawiau Sefydliad Iechyd y Byd.;
c) sefydlu corff goruchwylio amgylcheddol i Gymru a chyflwyno targedau statudol i fynd i'r afael â'r argyfwng natur yng Nghymru.
Yn galw ar Lywodraeth y DU i:
a) gydnabod uchelgais Cymru i wahardd plastigau untro drwy wneud rheoliadau i beidio eu cynnwys o fewn cwmpas Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020;
b) diwygio Deddf y Diwydiant Glo 1994 i alluogi gweithredu polisi Llywodraeth Cymru i osgoi echdynnu tanwydd ffosil;
c) disodli, yn llawn, arian a dderbyniwyd yn flaenorol gan yr Undeb Ewropeaidd i alluogi buddsoddi yn natblygiad y diwydiant ynni morol yng Nghymru;
d) cefnogi trydaneiddio rheilffyrdd prif reilffordd Gogledd Cymru a phrif reilffordd De Cymru fel cam sylweddol tuag at system drafnidiaeth gyhoeddus net sero.
Amendment 1—Lesley Griffiths
Delete point 4 and add new points:
Regrets the year-on-year fall in cash terms of capital funding available as a result of the failure of the UK Government’s spending review to address the urgency of the climate and nature emergency, reducing the Welsh Government capital budget by 11 per cent in real terms by 2024-25 compared to this year.
Calls on the Welsh Government:
a) to produce a net zero skills action plan that promotes fair work in support of a just transition;
b) to bring forward a clean air Bill to establish an air quality target setting framework, which will take account of World Health Organisation guidelines;
c) to establish an environmental oversight body for Wales and introduce statutory targets to address the nature crisis in Wales;
Calls on the UK Government:
a) to recognise Wales’s ambition to ban single-use plastics by making regulations excluding them from the scope of the United Kingdom Internal Market Act 2020;
b) to amend the Coal Industry Act 1994 to enable the implementation of Welsh Government policy to avoid the extraction of fossil fuels;
c) to replace, in full, funding previously received from the European Union to enable investment in the development of the marine energy industry in Wales;
d) to support rail electrification of the entire North Wales mainline and South Wales mainline as a significant step towards a net zero public transport system.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
I call on Delyth Jewell to move amendment 2, tabled in the name of Siân Gwenllian.
Galwaf ar Delyth Jewell i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian.
Gwelliant 2—Siân Gwenllian
Ychwanegu is-bwyntiau newydd ar ddiwedd pwynt 4:
datblygu a gweithredu cynllun datblygu morol i roi sicrwydd i ddatblygwyr ynni drwy arwain lleoliad datblygiadau adnewyddadwy i ffwrdd o'r ardaloedd mwyaf ecolegol sensitif;
manteisio i'r eithaf ar botensial Cymru ar gyfer ynni adnewyddadwy a datblygu economaidd drwy geisio datganoli rheolaeth Ystad y Goron a'i hasedau yng Nghymru yn llawn i Lywodraeth Cymru, ochr yn ochr â datganoli pwerau ynni yn llawn;
buddsoddi mewn ymchwil datgarboneiddio, yn enwedig ar gyfer sectorau diwydiannol allweddol fel dur, i leoli Cymru fel arweinydd byd-eang mewn cryfderau Cymreig sy'n dod i'r amlwg fel hydrogen ac ynni morol;
cyflwyno targedau adfer natur sy'n gyfreithiol rwymol ar gyfer cynefinoedd a rhywogaethau Cymru ar frys, gyda'r nod craidd o wrthdroi dirywiad bioamrywiaeth erbyn 2030 a gweld adferiad sylweddol mewn bioamrywiaeth erbyn 2050;
buddsoddi'n sylweddol mewn atebion sy'n seiliedig ar natur i newid yn yr hinsawdd a dirywiad mewn bioamrywiaeth, mewn amgylcheddau daearol a morol.
Amendment 2—Siân Gwenllian
Add as new sub-points at end of point 4:
develop and implement a marine development plan to provide certainty to energy developers by guiding the siting of renewable developments away from the most ecologically sensitive areas;
maximise Wales’s potential for renewable energy and economic development by seeking the full devolution of the management of the Crown Estate and its assets in Wales to the Welsh Government, alongside the full devolution of energy powers;
invest in decarbonisation research, particularly for key industrial sectors such as steel, to position Wales as a world leader in emerging Welsh strengths such as hydrogen and marine energy;
urgently introduce legally binding nature recovery targets for Welsh habitats and species, with the core aims of reversing biodiversity decline by 2030 and seeing substantive biodiversity recovery by 2050;
invest heavily in nature-based solutions to climate change and biodiversity decline, in both terrestrial and marine environments.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Diolch, Gadeirydd. I move the Plaid Cymru amendment. This is certainly a timely debate. COP26 is a moment when humanity will either redeem itself or carry on condoning waste and destruction, a moment when we are poised on a precipice to allow the future to be or not to be—that really is what's at stake in Glasgow.
I'm glad that we're talking about recovery—it is an apt word, because to recover means to regain possession of something that was lost or stolen. When we talk about the environment, about tackling climate emergency, restoring biodiversity, yes, we're talking about regaining ground, trying to put right the wrongs of previous decades, the coal and ash and pollution that have choked our children. But we are also trying to regain ground for the future, to repossess a chance for generations that are yet to come. That sense of protecting space, of preserving something already stolen from the future that we can snatch back from the brink, that is what recovery should be about too.
There is much in this motion that we agree with. Our amendment seeks to push it further, to call on the Welsh Government to implement a marine development plan, to provide certainty to energy developers and ensure that renewable developments aren't sited in areas that are ecologically sensitive. That is, to ensure that the climate and nature emergencies aren't at odds with one another.
We call for investment in decarbonisation research, especially in key sectors like steel, to make sure that communities and workforces aren't left behind by this recovery, but are empowered by it—that the Welsh workforce can lead a second revolution of industry, but this time, green industry, in hydrogen and marine energy. We call for legally binding nature recovery targets so that our habitats and species are again recovered, to ensure that we don't see yet more species stolen away and disappearing from our shores and our landscapes.
Cadeirydd, we call for the devolution of the Crown Estate, to ensure that the millions of pounds of profits generated from our own natural resources are governed by the Government of Wales, and don't get locked away by the Treasury. I know that the First Minister has signalled his openness to this idea.
That conference of the parties, COP, that meeting of minds and mindsets in Glasgow, it sets the frame for everything that we talk about today, because the decisions made there about targets and time frames will determine how much space there is for recovery, how much pressure will be on government, how much time there is for hope before despair. The space, the gap between what needs to happen and what realpolitik considers palatable and reluctantly allows to be borne, could be substantial. The gap between 1.5 degrees celsius and 2 degrees, or 2.7 degrees—those are the limits that encase a catastrophe. The gap between 2035 and 2050, those dates seemingly so far in the future—that gap will close and choke us before we've had time to draw breath. The recovery we talk about has to be put into action, and urgently, because so much could still yet be lost.
We are in a state, Cadeirydd, where vying, various and competing emergencies are happening simultaneously—climate, nature, poverty, inequality. They are all man-made and man-fuelled disasters. We cannot let them consume us. The recovery from COVID, from climate emergency, must be just. Communities that have suffered with flooding and fears over coal tips must have investment and defences. Poorer families struggling with rising heating bills must be supported with those bills, and with insulation. Communities who have historically had the least amplified voice must be listened to, and workforces must be allowed an opportunity to gain new skills, to be part of the new and exciting green industries. This recovery must belong to the people of Wales and be driven by them. That space can yet be saved. There is still time.
Diolch, Gadeirydd. Rwy'n cynnig gwelliant Plaid Cymru. Mae hon yn sicr yn ddadl amserol. Mae COP26 yn foment pan fydd y ddynoliaeth naill ai'n unioni ei cham neu'n parhau i esgusodi gwastraff a dinistr, moment pan ydym yn sefyll ar ymyl y dibyn i ganiatáu i'r dyfodol fod neu beidio—dyna sydd yn y fantol yn Glasgow.
Rwy'n falch ein bod yn sôn am adferiad—mae'n air addas, oherwydd mae adfer yn golygu adennill meddiant ar rywbeth a gollwyd neu a gafodd ei ddwyn. Pan soniwn am yr amgylchedd, am fynd i'r afael ag argyfwng hinsawdd, adfer bioamrywiaeth, rydym yn sôn am adennill tir, ceisio unioni camweddau degawdau blaenorol, y glo a'r lludw a llygredd sydd wedi tagu ein plant. Ond rydym hefyd yn ceisio adennill tir ar gyfer y dyfodol, i adfeddiannu cyfle i genedlaethau sydd eto i ddod. Yr ymdeimlad hwnnw o ddiogelu lle, o gadw rhywbeth sydd eisoes wedi'i ddwyn gan y dyfodol y gallwn ei gipio'n ôl o'r dibyn, dylai adferiad ymwneud â hynny hefyd.
Mae llawer yn y cynnig hwn rydym yn cytuno ag ef. Mae ein gwelliant yn ceisio ei wthio ymhellach, i alw ar Lywodraeth Cymru i weithredu cynllun datblygu morol, i roi sicrwydd i ddatblygwyr ynni a sicrhau nad yw datblygiadau ynni adnewyddadwy wedi'u gosod mewn ardaloedd sy'n sensitif yn ecolegol. Hynny yw, er mwyn sicrhau nad yw'r argyfyngau hinsawdd a natur yn gweithio'n groes i'w gilydd.
Rydym yn galw am fuddsoddi mewn ymchwil datgarboneiddio, yn enwedig mewn sectorau allweddol fel dur, i sicrhau nad yw cymunedau a gweithluoedd yn cael eu gadael ar ôl gan yr adferiad hwn, ond eu bod yn cael eu grymuso ganddo—y gall gweithlu Cymru arwain ail chwyldro diwydiannol, ond y tro hwn, diwydiant gwyrdd, mewn hydrogen ac ynni morol. Rydym yn galw am dargedau adfer natur sy'n gyfreithiol rwymol fel bod ein cynefinoedd a'n rhywogaethau'n cael eu hadfer eto, er mwyn sicrhau nad ydym yn gweld mwy fyth o rywogaethau'n cael eu dwyn ac yn diflannu o'n glannau a'n tirweddau.
Gadeirydd, rydym yn galw am ddatganoli Ystad y Goron, i sicrhau bod y miliynau o bunnoedd o elw sy'n deillio o'n hadnoddau naturiol ein hunain yn cael eu llywodraethu gan Lywodraeth Cymru, ac nad ydynt yn cael eu cloi ymaith gan y Trysorlys. Gwn fod y Prif Weinidog wedi dangos ei fod yn agored i'r syniad hwn.
Mae cynhadledd y partïon, COP, lle mae meddyliau a meddylfryd yn cyfarfod yn Glasgow yn gosod y ffrâm ar gyfer popeth rydym yn sôn amdano heddiw, oherwydd bydd y penderfyniadau a wneir yno am dargedau a fframiau amser yn pennu faint o ofod sydd yna ar gyfer adferiad, faint o bwysau a fydd ar y llywodraeth, faint o amser sydd yna ar gyfer gobaith cyn anobaith. Gallai'r gofod, y bwlch rhwng yr hyn y mae angen iddo ddigwydd a'r hyn y mae realpolitik yn ei ystyried yn dderbyniol ac caniatáu'n amharod iddo gael ei oddef, fod yn sylweddol. Y bwlch rhwng 1.5 gradd celsius a 2 radd, neu 2.7 gradd—dyna'r terfynau sy'n cynnwys trychineb. Mae'r bwlch rhwng 2035 a 2050, dyddiadau sy'n ymddangos mor bell yn y dyfodol—bydd y bwlch hwnnw'n cau ac yn ein tagu cyn inni gael amser i dynnu anadl. Rhaid rhoi'r adferiad y soniwn amdano ar waith, ac ar frys, oherwydd gellid colli cymaint o hyd.
Gadeirydd, rydym mewn sefyllfa lle mae argyfyngau amrywiol sy'n cystadlu yn digwydd ar yr un pryd—hinsawdd, natur, tlodi, anghydraddoldeb. Maent i gyd yn drychinebau a wnaed gan bobl ac sy'n cael eu gyrru gan bobl. Ni allwn adael iddynt ein tagu. Rhaid i'r adferiad o COVID, o argyfwng yr hinsawdd, fod yn gyfiawn. Rhaid diogelu a buddsoddi mewn cymunedau sydd wedi dioddef llifogydd ac ofnau ynghylch tomenni glo. Rhaid cynorthwyo teuluoedd tlotach sy'n cael trafferth gyda biliau gwresogi cynyddol, a rhoi cymorth iddynt gydag insiwleiddio. Rhaid gwrando ar gymunedau sydd heb gael llais yn hanesyddol, a rhaid caniatáu cyfle i weithluoedd feithrin sgiliau newydd, i fod yn rhan o'r diwydiannau gwyrdd newydd a chyffrous. Rhaid i'r adferiad fod yn eiddo i bobl Cymru a chael ei yrru ganddynt. Gellir achub y gofod hwnnw eto. Mae amser o hyd.
I'm not going to rehash many of the points that have already been made about the sheer scale of the crisis that's facing us. My constituents are already living with the consequences of excessive carbon emissions—1-in-100 or even 1-in-1,000-year floods now happen every few years. Extreme weather events are now not so rare; they have become almost an annual event. The residents of Trefnant and Tremeirchion in the Vale of Clwyd are faced with years of disruption after one such event. Storm Christoph destroyed the historic Llanerch bridge. The flood waters only took a few days to recede, but their effects will be felt for much longer, and I sincerely hope that COP26 delivers actions rather than platitudes, because, unless urgent action is taken, the future for my constituents will be bleak indeed.
Many of the main population centres in my constituency will be underwater in a few short decades unless we can halt the rise in global temperatures. Even today, the Vale of Clwyd has more properties at risk of flooding than Newport, Cardiff and Swansea combined. Yet, despite all the talk of a climate emergency, we are not seeing the sort of actions needed to tackle the pending climate disaster. We are all encouraged to do our bit, as indeed we should, but our bit shouldn't mean that we have to abandon our way of life. Some of the most extreme positions on climate action would take us back to the dark ages—no cars, no meat, no overseas holidays or long-distance travel and no imports—but we don't have to change our way of life, just make changes to our way of life. Technology can help us either totally eliminate carbon dioxide emissions or ensure that such emissions don't harm our fragile ecosystem. Yes, the industrial revolution led us to this point, but without the industrial revolution we wouldn't be enjoying the benefits, such as modern medicine.
Back in pre-industrial times, half of us in this Chamber would be lucky to be alive. What we need isn't a reset, it's a new revolution, a green industrial revolution. We need to be investing heavily in green power and green transport, in green steel and green hydrogen. Research and development is the answer, not retreat and devolve. We need to invest in developing new energy storage technology such as solid-state batteries, and an interesting fact is that, last night, we generated more electricity from coal than we did from wind. So, wind and solar aren't constant sources, so unless we try and store excess generation, we are doomed to relying on fossil fuels, because the left have demonised nuclear power. This morning, 58 per cent of the UK's energy came from gas turbines, 16 per cent came from nuclear—currently the only constant non-carbon-emitting energy generation—only 6 per cent came from wind. And decarbonising our lives should not mean changing our lifestyles, but requires Governments working hand in hand with academia and private enterprises to deliver this change. Wales needs its green industrial revolution in order to save our planet and save our way of life. Diolch yn fawr iawn.
Nid wyf yn mynd i ailadrodd llawer o'r pwyntiau sydd eisoes wedi'u gwneud am faint enfawr yr argyfwng sy'n ein hwynebu. Mae fy etholwyr eisoes yn byw gyda chanlyniadau allyriadau carbon gormodol—mae llifogydd 1-mewn-100 neu hyd yn oed 1-mewn-1,000 o flynyddoedd bellach yn digwydd bob ychydig flynyddoedd. Nid yw digwyddiadau tywydd eithafol mor anghyffredin erbyn hyn; maent wedi dod yn ddigwyddiad blynyddol bron. Mae trigolion Trefnant a Thremeirchion yn Nyffryn Clwyd yn wynebu blynyddoedd o darfu ar ôl un digwyddiad o'r fath. Dinistriodd Storm Christoph bont hanesyddol Llannerch. Dim ond ychydig ddyddiau a gymerodd hi i'r dyfroedd gilio, ond teimlir eu heffeithiau am lawer hirach, ac rwy'n mawr obeithio y bydd COP26 yn arwain at weithredu yn hytrach na geiriau'n unig, oherwydd, oni chymerir camau brys, bydd y dyfodol yn llwm iawn i fy etholwyr.
Bydd llawer o'r prif ganolfannau poblogaeth yn fy etholaeth dan ddŵr mewn ychydig ddegawdau oni allwn atal y cynnydd yn y tymheredd byd-eang. Hyd yn oed heddiw, mae gan Ddyffryn Clwyd fwy o eiddo mewn perygl o lifogydd na Chasnewydd, Caerdydd ac Abertawe gyda'i gilydd. Ac eto, er gwaethaf yr holl sôn am argyfwng hinsawdd, nid ydym yn gweld y math o gamau sydd eu hangen i fynd i'r afael â'r trychineb hinsawdd sydd ar y ffordd. Rydym i gyd yn cael ein hannog i wneud ein rhan, fel y dylem ei wneud yn wir, ond ni ddylai ein rhan olygu bod yn rhaid inni roi'r gorau i'n ffordd o fyw. Byddai rhai o'r safbwyntiau mwyaf eithafol ar weithredu ar yr hinsawdd yn mynd â ni'n ôl i'r oesoedd tywyll—dim ceir, dim cig, dim gwyliau tramor na theithio'n bell a dim mewnforion—ond nid oes raid inni newid ein ffordd o fyw, dim ond gwneud newidiadau i'n ffordd o fyw. Gall technoleg ein helpu naill ai i ddileu allyriadau carbon deuocsid yn llwyr neu sicrhau nad yw allyriadau o'r fath yn niweidio ein hecosystem fregus. Do, fe arweiniodd y chwyldro diwydiannol at y pwynt hwn, ond heb y chwyldro diwydiannol ni fyddem yn mwynhau'r manteision, megis meddygaeth fodern.
Yn ôl yn yr oes gyn-ddiwydiannol, byddai ein hanner yn y Siambr hon yn lwcus i fod yn fyw. Nid ailosod sydd ei angen arnom, ond chwyldro newydd, chwyldro diwydiannol gwyrdd. Rhaid inni fuddsoddi'n helaeth mewn pŵer gwyrdd a thrafnidiaeth werdd, mewn dur gwyrdd a hydrogen gwyrdd. Ymchwil a datblygu yw'r ateb, nid encilio a dirywio. Mae angen inni fuddsoddi mewn datblygu technoleg storio ynni newydd fel batris cyflwr solet, ac mae'n ffaith ddiddorol ein bod ni, neithiwr, wedi cynhyrchu mwy o drydan o lo nag y gwnaethom o wynt. Felly, nid yw gwynt a solar yn ffynonellau cyson, felly oni bai ein bod yn ceisio storio cynhyrchiant dros ben, rydym yn gaeth i ddibynnu ar danwydd ffosil, oherwydd mae'r asgell chwith wedi bwrw sen ar bŵer niwclear. Y bore yma, daeth 58 y cant o ynni'r DU o dyrbinau nwy, 16 y cant o ynni niwclear—ar hyn o bryd yr unig gynhyrchiant ynni cyson nad yw'n allyrru carbon—a dim ond 6 y cant a ddaeth o wynt. Ac ni ddylai datgarboneiddio ein bywydau olygu newid ein ffyrdd o fyw, ond mae'n ei gwneud yn ofynnol i Lywodraethau weithio law yn llaw â'r byd academaidd a mentrau preifat i gyflawni'r newid hwn. Mae ar Gymru angen ei chwyldro diwydiannol gwyrdd er mwyn achub ein planed ac achub ein ffordd o fyw. Diolch yn fawr iawn.
The Welsh Labour Government has consistently led the way in tackling climate change. It was the first to declare a climate emergency and it has led the way to our nation being the third best in the world at recycling, and committed to protecting biodiversity, and raised awareness of the nature emergency along with the climate emergency. This dedication to making real change has been seen through multiple pieces of landmark legislation to protect our local and global environment, such as the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and successive environment Acts.
We know, however, that Wales can't stand alone. Inter-governmental co-operation will, of course, be necessary to tackle climate change, but we should be extremely cautious when looking to work with the Conservative UK Government. The Tory 10-point plan does little to make a real difference and focuses instead on the continuation of profiteering from our resources in a more efficient way. The plan also fails to focus on the international co-operative greed that has allowed and promoted things like mass consumerism, plastic waste and the inevitable catastrophe facing us. The proposed additional spend of £4 billion is nowhere near what is required to make a real impact on the climate emergency. The UK Government also continues to sell short my region, failing to invest in rail electrification of the entire north Wales main line, a key step backwards towards a net-zero public transport system.
We need to encourage people to continue to recycle in Wales, and not listen to the Prime Minister, which could have set us back years, and all the work of Welsh Government and Welsh local authorities would have been just totally set back. Kerbside sorted, clean, recycled product is a valued commodity, and the truth of the matter is that, in England, recycling rates are as low as 45 per cent because of co-mingling, which leads to a contaminated product that cannot be recycled.
Deposit-return schemes may work when linked to the producer, but should not replace kerbside-sorted recycling, and can otherwise add extra processes, as seen with the pilot in Conwy. Recycling is not a solution, either, for consumerism. It is always best to reduce, reuse and then recycle. We need to move forward with producer responsibility legislation across all UK nations and work to reduce the use of single-use plastic. Acting Llywydd, it is action, not words, that matter, and whilst the Conservative Party in Government continues to approve climate-wrecking oil and coal projects and cut taxes, which directly promotes the use of frivolous domestic flights, while moving income from our public transport infrastructure, I do not believe we can take their idea of a green recovery seriously.
Wales should not be held back by Ministers in England when it comes to our climate emergency and our future. It is the Labour Party who has always taken a green new deal seriously, and the Labour Government who will deliver a sustainable future for Wales. I'm sure that Welsh Government will welcome plans by a college in my constituency, Grŵp Llandrillo Menai, on their Rhyl campus, to build a centre for engineering excellence that will train students in the technical skills for the renewable energy industry, and especially the windfarms off the coast of north Wales. It has the potential to become a national centre for the industry, training people from across the country, including in England. It will upskill our local workforce and will be a real boost to the economy of the region, whilst promoting our efforts to become carbon neutral. It is opportunities like these in Rhyl that we must take seriously if we are going to have a green recovery that benefits the people of Wales, as well as protects our environment, and mitigates the climate crisis we face. Diolch.
Mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi arwain y ffordd yn gyson wrth fynd i'r afael â newid hinsawdd. Hi oedd y gyntaf i ddatgan argyfwng hinsawdd ac mae wedi arwain y ffordd fel mai ein gwlad yw'r drydedd orau yn y byd am ailgylchu, ac mae wedi ymrwymo i ddiogelu bioamrywiaeth, a chodi ymwybyddiaeth o'r argyfwng natur yn ogystal â'r argyfwng hinsawdd. Gwelwyd yr ymroddiad hwn i wneud newid gwirioneddol drwy ddarnau lluosog o ddeddfwriaeth nodedig i ddiogelu ein hamgylchedd lleol a byd-eang, megis Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 a Deddfau amgylchedd olynol.
Fodd bynnag, gwyddom na all Cymru sefyll ar ei phen ei hun. Wrth gwrs, bydd angen cydweithredu rhynglywodraethol i fynd i'r afael â newid hinsawdd, ond dylem fod yn hynod o ofalus wrth geisio gweithio gyda Llywodraeth Geidwadol y DU. Nid yw cynllun 10 pwynt y Torïaid yn gwneud fawr ddim i wneud gwahaniaeth gwirioneddol ac mae'n canolbwyntio yn hytrach ar barhau i wneud elw o'n hadnoddau mewn ffordd fwy effeithlon. Nid yw'r cynllun yn canolbwyntio chwaith ar y trachwant cydweithredol rhyngwladol sydd wedi caniatáu a hyrwyddo pethau fel prynwriaeth dorfol, gwastraff plastig a'r trychineb anochel sy'n ein hwynebu. Nid yw'r gwariant ychwanegol arfaethedig o £4 biliwn yn agos at yr hyn sydd ei angen i gael effaith wirioneddol ar yr argyfwng hinsawdd. Hefyd, mae Llywodraeth y DU yn parhau i wneud cam â fy rhanbarth drwy wrthod buddsoddi i drydaneiddio prif reilffordd gogledd Cymru, cam allweddol yn ôl o ran system drafnidiaeth gyhoeddus sero-net.
Mae angen inni annog pobl i barhau i ailgylchu yng Nghymru, a pheidio â gwrando ar Brif Weinidog y DU, a allai fod wedi mynd â ni'n ôl flynyddoedd, a byddai holl waith Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol Cymru wedi cymryd cam yn ôl. Mae cynnyrch ailgylchu glân wedi'i ddidoli wrth ymyl y ffordd yn nwydd gwerthfawr, a'r gwir amdani yw bod cyfraddau ailgylchu yn Lloegr mor isel â 45 y cant oherwydd cymysgu gwastraff, sy'n arwain at gynnyrch wedi'i halogi na ellir ei ailgylchu.
Gall cynlluniau dychwelyd ernes weithio pan fyddant yn gysylltiedig â'r cynhyrchydd, ond ni ddylent gymryd lle ailgylchu wedi'i ddidoli wrth ymyl y ffordd, a gall ychwanegu prosesau ychwanegol fel arall, fel y gwelir gyda'r peilot yng Nghonwy. Nid yw ailgylchu'n ateb i brynwriaeth chwaith. Mae bob amser yn well lleihau, ailddefnyddio ac yna ailgylchu. Mae angen inni symud ymlaen gyda deddfwriaeth cyfrifoldeb cynhyrchwyr ar draws holl wledydd y DU a gweithio i leihau'r defnydd o blastig untro. Lywydd dros dro, gweithredu, nid geiriau, sy'n cyfrif, a thra bod y Blaid Geidwadol mewn Llywodraeth yn parhau i gymeradwyo prosiectau olew a glo sy'n dinistrio'r hinsawdd ac yn torri trethi, sy'n hyrwyddo'n uniongyrchol y defnydd o deithiau hedfan domestig diangen, gan symud incwm oddi wrth ein seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus, ni chredaf y gallwn fod o ddifrif ynghylch eu syniad hwy o adferiad gwyrdd.
Ni ddylai Cymru gael ei dal yn ôl gan Weinidogion yn Lloegr ar fater yr argyfwng hinsawdd a'n dyfodol. Y Blaid Lafur sydd bob amser wedi bod o ddifrif ynghylch y fargen newydd werdd, a'r Llywodraeth Lafur sy'n mynd i sicrhau dyfodol cynaliadwy i Gymru. Rwy'n siŵr y bydd Llywodraeth Cymru yn croesawu cynlluniau gan goleg yn fy etholaeth i, Grŵp Llandrillo Menai, ar gampws y Rhyl, i adeiladu canolfan rhagoriaeth peirianneg a fydd yn hyfforddi myfyrwyr mewn sgiliau technegol ar gyfer y diwydiant ynni adnewyddadwy, ac yn enwedig y ffermydd gwynt oddi ar arfordir gogledd Cymru. Mae ganddi'r potensial i fod yn ganolfan genedlaethol i'r diwydiant, gan hyfforddi pobl o bob rhan o'r wlad, gan gynnwys yn Lloegr. Bydd yn uwchsgilio ein gweithlu lleol a bydd yn hwb gwirioneddol i economi'r rhanbarth, tra'n hyrwyddo ein hymdrechion i fod yn garbon niwtral. Rhaid inni fod o ddifrif ynglŷn â chyfleoedd fel y rhain yn y Rhyl os ydym am gael adferiad gwyrdd sydd o fudd i bobl Cymru, ac sydd hefyd yn diogelu ein hamgylchedd, ac yn lliniaru'r argyfwng hinsawdd a wynebwn. Diolch.
I now call on Luke Fletcher.
Galwaf yn awr ar Luke Fletcher.
Diolch, Llywydd dros dro, a diolch, wrth gwrs, i'r Ceidwadwyr am gyflwyno'r ddadl hon heddiw.
Thank you, acting Presiding Officer, and thank you to the Conservatives for tabling this motion today.
I suppose I want to start my contribution through airing my own frustrations with how we talk about the climate emergency and the green economy. I have to say, we've had countless debates on the environment and green economy in this Senedd term alone, and I don't even think—God knows how many debates there have been globally on the environment, and I really do hope COP delivers. But I have to say I was slightly disappointed with the suggestion made by Gareth Davies in his contribution that we can tinker around the edges, that we don't have to make these massive lifestyle changes. We've been tinkering around the edges for decades, and nothing has changed. The reality is that we need systemic change, because I find it hard to see how the current system we live in can cope with the task ahead. Society as it stands, for example, puts the individual rather than the collective on a pedestal. We see that with how we idolise billionaires, how, during COP, people have swooned at the thought that these billionaires are putting their hands in their pockets and throwing us a few billion. Now, I'm trying not to be flippant here, because it's definitely £1 billion more than I will ever be able to contribute myself, but, for some of the world's most wealthy people, a couple of billion is a drop in the ocean, especially when some of these billionaires have the equivalent wealth of some eastern European countries. At what point—? And this is a serious question. At what point, when we face a—
Mae'n debyg fy mod am ddechrau fy nghyfraniad drwy wyntyllu fy rhwystredigaethau fy hun ynglŷn â'r ffordd rydym yn sôn am yr argyfwng hinsawdd a'r economi werdd. Rhaid imi ddweud, rydym wedi cael dadleuon dirifedi ar yr amgylchedd a'r economi werdd yn nhymor y Senedd hon yn unig, ac nid wyf hyd yn oed yn meddwl—Duw a ŵyr faint o ddadleuon a gafwyd yn fyd-eang ar yr amgylchedd, ac rwy'n gobeithio'n fawr y bydd y COP yn cyflawni. Ond mae'n rhaid imi ddweud fy mod braidd yn siomedig gyda'r awgrym a wnaed gan Gareth Davies yn ei gyfraniad y gallwn chwarae o gwmpas yr ymylon, nad oes rhaid inni wneud y newidiadau enfawr hyn yn ein ffordd o fyw. Rydym wedi bod yn chwarae o gwmpas yr ymylon ers degawdau, ac nid oes dim wedi newid. Y realiti yw bod angen newid systemig arnom, oherwydd caf hi'n anodd gweld sut y gall y system bresennol rydym yn byw ynddi ymdopi â'r dasg sydd o'n blaenau. Mae cymdeithas fel y mae, er enghraifft, yn rhoi'r unigolyn yn hytrach na'r lliaws ar bedestal. Gwelwn hynny gyda'r ffordd rydym yn addoli biliwnyddion, sut, yn ystod y COP, y mae pobl wedi mynd i berlewyg wrth feddwl bod y biliwnyddion hyn yn rhoi eu dwylo yn eu pocedi ac yn taflu ambell biliwn atom. Nawr, rwy'n ceisio peidio â bod yn wamal yma, oherwydd mae'n sicr yn £1 biliwn yn fwy nag y byddaf fi byth yn gallu cyfrannu fy hun, ond i rai o bobl fwyaf cyfoethog y byd, mae cwpl o biliynau yn ddiferyn yn y môr, yn enwedig pan fydd gan rai o'r biliwnyddion hyn gyfoeth sy'n cyfateb i'r holl arian sydd gan rai o wledydd dwyrain Ewrop. Ar ba bwynt—? Ac mae hwn yn gwestiwn difrifol. Ar ba bwynt, pan fyddwn yn wynebu—
Can I make an intervention?
A gaf fi wneud ymyriad?
Of course. Go for it, Janet.
Wrth gwrs. Ewch amdani, Janet.
I see where you're coming from, but, with all due respect to these billionaires, have you ever worked out how many jobs they provide? How many people feed off the food chain from billionaires? It isn't quite as simple as, 'Oh, these rich billionaires.' Anybody knows, if you actually look into it, that these billionaires, as you keep describing them as—. Have a look at how many jobs they actually provide.
Rwy'n gweld trywydd eich dadl, ond gyda phob parch i'r biliwnyddion hyn, a ydych chi erioed wedi cyfrif faint o swyddi y maent yn eu darparu? Faint o bobl sy'n bwydo oddi ar y gadwyn fwyd gan biliwnyddion? Nid yw mor syml â, 'O, y biliwnyddion cyfoethog hyn.' Mae unrhyw un yn gwybod, os edrychwch arno go iawn, fod y biliwnyddion hyn, fel rydych chi'n eu disgrifio fel—. Edrychwch ar faint o swyddi y maent yn eu darparu mewn gwirionedd.
Well, I'll throw it back to you, Janet—and thanks for the intervention as well—have you ever looked at how many workers have suffered poor working conditions to make those billionaires their billions? That's the reality here. There's a lot of paying back that needs to happen, I think, right. And at what point, when we face a disaster that threatens to wipe out humanity, when we see so much poverty, when we know climate refugees are a reality—at what point do we as a society turn around and say that hoarding that amount of wealth is immoral? We must shift our culture as a society now to put the collective ahead of the individual, otherwise, it's quite simply game over.
In terms of the debate before us today and in the context of the Welsh economy, a green recovery is especially important in the context of the climate emergency. We must ensure that this period of transitioning our economy is a just one. One in five Welsh workers are in climate-critical sectors. Those who will be hit by the shift to net zero must not left be—must not left, must not left—must not be left behind—I'm skipping over my own words now—and must be found a place, of course, in this new, greener economy. Reskilling workers in high-carbon industries to the industries of the future must happen now and we must seize powers and the powers we need to deliver a green recovery for Wales. The Trade Union Congress has suggested that 60,000 green jobs could be created in Wales if we invest properly, however, in a Construction Industry Training Board survey, more than 78 per cent of employers that responded believed that there is a shortage of skills in their specific occupation to decarbonise. That means that there is a need for clear skills, training and jobs strategies to achieve net-zero targets. To realise our green ambitions and to truly deliver a green economic recovery, we need to invest in the green workforce to deliver for climate and nature. We need to upskill our energy workforce, our housing workforce, our transport workforce and beyond to deliver green jobs for green outcomes.
Wel, fe daflaf hyn yn ôl atoch, Janet—a diolch am yr ymyriad hefyd—a ydych chi erioed wedi edrych ar faint o weithwyr sydd wedi dioddef amodau gwaith gwael er mwyn gwneud eu biliynau i'r biliwnyddion hynny? Dyna'r realiti yma. Mae llawer o dalu'n ôl i'w wneud, rwy'n meddwl. Ac ar ba bwynt, pan fyddwn yn wynebu trychineb sy'n bygwth dileu'r ddynoliaeth, pan welwn gymaint o dlodi, pan wyddom fod ffoaduriaid hinsawdd yn realiti—ar ba bwynt rydym ni fel cymdeithas yn dweud bod crynhoi'r fath gyfoeth yn anfoesol? Rhaid inni newid ein diwylliant fel cymdeithas yn awr er mwyn rhoi'r lliaws o flaen yr unigolyn, neu fel arall, mae'r gêm ar ben.
O ran y ddadl sydd ger ein bron heddiw ac yng nghyd-destun economi Cymru, mae adferiad gwyrdd yn arbennig o bwysig yng nghyd-destun yr argyfwng hinsawdd. Rhaid inni sicrhau fod y cyfnod hwn o drawsnewid ein heconomi yn un cyfiawn. Mae un o bob pump o weithwyr Cymru yn gweithio mewn sectorau sy'n cyfrannu at y newid yn yr hinsawdd. Rhaid peidio â gadael y rhai a gaiff eu taro gan y newid i sero-net ar ôl, a rhaid dod o hyd i le iddynt yn yr economi newydd, wyrddach hon. Rhaid i'r broses o ailsgilio gweithwyr sydd mewn diwydiannau carbon uchel ar gyfer diwydiannau'r dyfodol ddigwydd yn awr a rhaid inni fanteisio ar bwerau a'r pwerau sydd eu hangen arnom i sicrhau adferiad gwyrdd i Gymru. Mae Cyngres yr Undebau Llafur wedi awgrymu y gellid creu 60,000 o swyddi gwyrdd yng Nghymru os ydym yn buddsoddi'n iawn, ond mewn arolwg gan Fwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu, credai dros 78 y cant o gyflogwyr a ymatebodd fod prinder sgiliau i ddatgarboneiddio yn eu maes hwy. Mae hynny'n golygu bod angen strategaethau sgiliau, hyfforddiant a swyddi clir i gyrraedd targedau sero-net. Er mwyn gwireddu ein huchelgeisiau gwyrdd a sicrhau adferiad economaidd gwyrdd go iawn, mae angen inni fuddsoddi yn y gweithlu gwyrdd i gyflawni ar gyfer yr hinsawdd a natur. Mae angen inni uwchsgilio ein gweithlu ynni, ein gweithlu tai, ein gweithlu trafnidiaeth a thu hwnt i ddarparu swyddi gwyrdd er mwyn sicrhau canlyniadau gwyrdd.
Llywydd dros dro, dwi am ailbwysleisio'r ffaith bod yn rhaid i fesurau sydd yn taclo'r argyfwng hinsawdd hefyd taclo tlodi. Oni bai bod pawb gyda'r un modd i wneud y newidiadau sydd eu hangen, fe fyddwn ni byth yn symud ymlaen, ac mae hyn yn gysylltiedig â fy mhwynt ar ddechrau'r ddadl ynglŷn â sicrhau bod cymdeithas nawr yn newid ei diwylliant i un sydd yn pwysleisio budd y gymuned.
Dwi wedi sôn am sawl enghraifft yn y gorffennol o ran pam nad ydy pobl sydd yn byw mewn tlodi'n medru gwneud y newidiadau gwyrdd, ond man arall dwi heb sôn amdano eto yw ynni trydanol. Mae cwsmeriaid yn sicr yn wynebu costau ychwanegol wrth geisio bod yn fwy eco-gyfeillgar. Er enghraifft, os ewch i MoneySavingExpert.com i chwilio am dariff ynni adnewyddadwy llawn, dim ond un cyflenwr, Green Energy (UK), sydd ar gael. Bydd y gost bron â bod yn £500 y flwyddyn yn fwy na'r cap ar brisiau ynni a thariffau safonol dros y 12 mis nesaf. Ymhellach, yn ôl yr Express, fe all siopwyr sy'n ceisio newid i ddewisiadau gwyrdd ar gyfer eitemau cartref bob dydd wario tua £2,000 y flwyddyn yn ychwanegol yn y pen draw. Er bod yr opsiwn o roi cymorthdal ar gyfer ynni gwyrdd a dewisiadau gwyrdd yn gallu helpu, mae hyn ond yn cyffwrdd ar wyneb y mater, a dyna pam mae'n hollbwysig delio â thlodi yn y cychwyn cyntaf.
Acting Presiding Officer, I want to re-emphasise the fact that measures tackling the climate emergency also have to tackle poverty. Unless everyone has the same means to make the necessary changes, we will never make progress, and this is linked to my point at the beginning of my contribution about ensuring that society now changes its culture to one that emphasises benefit to communities.
I've mentioned a number of examples in the past as to why people who live in poverty can't make changes in a green context, but another area I haven't mentioned is electricity. Customers are certainly facing additional costs in trying to be more eco-friendly. For example, if you go to MoneySavingExpert.com to find a renewable energy tariff, there is only one supplier, Green Energy (UK), available. The cost will be almost £500 per annum more than the cap on standard tariffs over the next 12 months. Further to that, according to the Express, shoppers who try to change to green options for everyday home products can spend up to an additional £2,000 per annum, ultimately. Although the option of providing subsidies for green options and green energy can help, this only scratches the surface, and that's why it's crucially important that we deal with poverty at the very outset.
To close, Llywydd dros dro, Delyth Jewell has touched many times in the past on climate anxiety. I definitely find it hard to shake the feeling of impending doom when it comes to the state of the planet, and increasingly find it difficult to be hopeful for the future. Both my fiancé and I—and I hope that she doesn't mind me saying this, but I guess I'll find out tonight—both my fiancé and I have had countless conversations about having children. Now, what sort of world are they going to grow up in? Do we think it's right to bring life into a potentially dying world? These are the sorts of conversations that are happening across the globe right now. The pandemic has provided us with an opportunity to change the way our economy works, and, given the climate emergency, our recovery must be green; the scale of the challenge demands it. But all of us must be prepared to sacrifice and put ideology aside and realise that, now more than ever, we need radical collective action.
I gloi, Lywydd dros dro, mae Delyth Jewell wedi cyfeirio sawl gwaith yn y gorffennol at bryder hinsawdd. Rwy'n bendant yn ei chael hi'n anodd cael gwared ar y teimlad ei bod hi ar ben arnom wrth ystyried cyflwr y blaned, ac yn ei chael hi'n gynyddol anodd bod yn obeithiol ar gyfer y dyfodol. Mae fy nyweddi a minnau—a gobeithio nad oes ots ganddi fy mod yn dweud hyn, ond rwy'n tybio y caf wybod heno—mae fy nyweddi a minnau wedi cael sgyrsiau dirifedi ynglŷn â chael plant. Nawr, pa fath o fyd y byddant yn tyfu i fyny ynddo? A ydym yn credu ei bod hi'n iawn i ddod â bywyd i mewn i fyd a allai fod yn marw? Dyma'r mathau o sgyrsiau sy'n digwydd ar draws y byd ar hyn o bryd. Mae'r pandemig wedi rhoi cyfle inni newid y ffordd y mae ein heconomi'n gweithio, ac o ystyried yr argyfwng hinsawdd, rhaid i'n hadferiad fod yn wyrdd; mae maint yr her yn mynnu hynny. Ond rhaid i bob un ohonom fod yn barod i aberthu a rhoi ideoleg o'r neilltu a sylweddoli bod angen gweithredu radical cyfunol arnom, yn awr yn fwy nag erioed.
Once again, I need to declare an interest as a councillor, because I will be reflecting on Monmouthshire County Council, but I would first like to thank my colleague Janet Finch-Saunders for bringing forward this timely debate.
Climate change is already having an impact on the world; we all know that and we see that. Back in August, the Intergovernmental Panel on Climate Change warned that scientists were observing changes in the Earth's climate in every region, with natural disasters becoming more frequent and hitting communities harder. Put simply, it's not a question of if we need to act or when we need to act, because the time is now.
Speaking ahead of the opening of COP26 a few days ago, Her Majesty the Queen, that lady who was in this Chamber only a few weeks ago, said that Governments need to
'rise above the politics of the moment'
and to act for the 'children and our children's children'. We saw that in our previous debate, but, sadly, we didn't see that, necessarily, earlier today in this Chamber. I am disappointed that the Welsh Government amendment attacks the UK Government in a blatant political stunt, rather than engaging with the Welsh Conservative motion in the constructive spirit in which it was meant.
Acting Llywydd, the pandemic has provided an opportune moment for the Welsh Government to build back greener and fairer, and to level up communities that have been hit hard by the economic uncertainty of the past 18 months. I think it's important that we see the economic recovery and creating a greener society as two sides of the same coin, rather than as separate things.
It is with this in mind that our motion lists a number of practical steps that the Government can take in this Senedd term. This includes further investment into marine and offshore wind energy, utilising our world-class research and development sector as well as working with the UK Government to develop a real plan to develop highly skilled green jobs.
The motion also refers to things that previous Welsh Governments really should have already implemented, such as a clean air Act and an independent office of environmental protection. In saying this, I do recognise there has been some good progress that has been made in Wales, and in the spirit of being constructive, I would like to briefly focus on some of those. In particular, I want to use my contribution in today's debate to highlight the great work that our local communities are leading on.
In my own region, Monmouthshire County Council has led the way in planning for a cleaner, greener future since it declared a climate emergency in 2019. For example, the council published a climate emergency strategy shortly after the declaration, and it's currently in the process of updating its climate change action plan. The council's green infrastructure team works on a range of projects, such as the green connections project, partly funded by the Welsh Government.
Councils in South Wales East of all political persuasions have come together with stakeholders such as Natural Resources Wales to launch the Gwent green grid partnership. This is a new, groundbreaking project that aims to improve and develop green infrastructure, as well as create new jobs for local people.
I know that there will be other examples across Wales of local communities, organisations and councils that are working collaboratively to take action against climate change. I really do think that there needs to be a stand-alone, accessible and long-term funding stream for councils and communities to tap into to drive these sorts of projects forward. We also need to bring together the various existing funding streams so that people are clearer on what support there is available.
I also believe that we need to look at ways to strengthen the roles of councils in delivering the green agenda, as well as laying the ground work for national projects that the UK and Welsh Governments are leading on. It is only by bringing different tiers of government together that we can deliver a true net-zero society.
My question to the Minister, as well as Members, is: what more can we do to promote local innovation and encourage more partnership working between all layers of government and society, so that we can make more of those small steps that will ultimately make a big difference to combat climate change and boost prosperity within our communities? Acting Llywydd, I encourage all here today to support this motion. Diolch yn fawr.
Unwaith eto, mae angen imi ddatgan buddiant fel cynghorydd, oherwydd byddaf yn sôn am Gyngor Sir Fynwy, ond hoffwn ddiolch yn gyntaf i fy nghyd-Aelod, Janet Finch-Saunders, am gyflwyno'r ddadl amserol hon.
Mae newid hinsawdd eisoes yn cael effaith ar y byd; rydym i gyd yn gwybod hynny ac rydym i gyd yn gweld hynny. Yn ôl ym mis Awst, rhybuddiodd y Panel Rhynglywodraethol ar Newid yn yr Hinsawdd fod gwyddonwyr yn sylwi ar newidiadau yn hinsawdd y Ddaear ym mhob rhanbarth, gyda thrychinebau naturiol yn mynd yn amlach ac yn taro cymunedau'n galetach. O'i roi'n syml, nid yw'n fater o a oes angen inni weithredu na pha bryd y bydd angen inni weithredu, oherwydd nawr yw'r amser.
Wrth siarad cyn agor COP26 ychydig ddyddiau'n ôl, dywedodd Ei Mawrhydi y Frenhines, y wraig a oedd yn y Siambr hon ychydig wythnosau yn ôl, fod angen i Lywodraethau
'godi uwchlaw gwleidyddiaeth y dydd'
a gweithredu dros y 'plant a phlant ein plant'. Gwelsom hynny yn ein dadl flaenorol, ond yn anffodus, ni welsom hynny o reidrwydd yn gynharach heddiw yn y Siambr hon. Rwy'n siomedig fod gwelliant Llywodraeth Cymru yn ymosod ar Lywodraeth y DU mewn stỳnt wleidyddol amlwg, yn hytrach na chefnogi cynnig y Ceidwadwyr Cymreig yn yr ysbryd adeiladol a oedd yn sail iddo.
Lywydd dros dro, mae'r pandemig wedi rhoi cyfle i Lywodraeth Cymru adeiladu nôl yn wyrddach ac yn decach, a chodi'r gwastad i gymunedau sydd wedi cael eu taro'n galed gan ansicrwydd economaidd y 18 mis diwethaf. Credaf ei bod yn bwysig ein bod yn gweld yr adferiad economaidd a chreu cymdeithas wyrddach fel dwy ochr i'r un geiniog, yn hytrach na fel pethau ar wahân.
Gyda hyn mewn golwg, mae ein cynnig yn rhestru nifer o gamau ymarferol y gall y Llywodraeth eu cymryd yn ystod tymor y Senedd hon. Mae hyn yn cynnwys buddsoddiad pellach mewn ynni gwynt morol ac alltraeth, gan ddefnyddio ein sector ymchwil a datblygu o'r radd flaenaf yn ogystal â gweithio gyda Llywodraeth y DU i ddatblygu cynllun go iawn i ddatblygu swyddi gwyrdd medrus iawn.
Mae'r cynnig hefyd yn cyfeirio at bethau y dylai Llywodraethau blaenorol Cymru fod wedi'u rhoi ar waith eisoes, megis Deddf aer glân a swyddfa annibynnol ar gyfer diogelu'r amgylchedd. Wrth ddweud hyn, rwy'n cydnabod bod peth cynnydd da wedi'i wneud yng Nghymru, ac mewn ysbryd adeiladol, hoffwn ganolbwyntio'n fyr ar rai o'r rheini. Yn fwyaf arbennig, rwyf am ddefnyddio fy nghyfraniad yn y ddadl heddiw i dynnu sylw at y gwaith gwych y mae ein cymunedau lleol yn ei arwain.
Yn fy rhanbarth i, mae Cyngor Sir Fynwy wedi arwain y ffordd gyda chynllunio ar gyfer dyfodol glanach a gwyrddach ers iddo ddatgan argyfwng hinsawdd yn 2019. Er enghraifft, cyhoeddodd y cyngor strategaeth argyfwng hinsawdd yn fuan ar ôl y datganiad, ac ar hyn o bryd mae wrthi'n diweddaru ei gynllun gweithredu ar y newid yn yr hinsawdd. Mae tîm seilwaith gwyrdd y cyngor yn gweithio ar amrywiaeth o brosiectau, megis y prosiect cysylltiadau gwyrdd, a ariennir yn rhannol gan Lywodraeth Cymru.
Mae cynghorau yn Nwyrain De Cymru o bob lliw yn wleidyddol wedi dod at ei gilydd gyda rhanddeiliaid fel Cyfoeth Naturiol Cymru i lansio partneriaeth grid gwyrdd Gwent. Prosiect newydd, arloesol yw hwn sy'n anelu at wella a datblygu seilwaith gwyrdd, yn ogystal â chreu swyddi newydd i bobl leol.
Gwn y bydd enghreifftiau eraill ledled Cymru o gymunedau, sefydliadau a chynghorau lleol sy'n cydweithio i weithredu yn erbyn y newid yn yr hinsawdd. Credaf o ddifrif fod angen ffrwd ariannu annibynnol, hygyrch a hirdymor i gynghorau a chymunedau fanteisio arni er mwyn gyrru'r mathau hyn o brosiectau yn eu blaen. Hefyd, mae angen inni ddwyn ynghyd y gwahanol ffrydiau ariannu presennol fel bod pobl yn gliriach ynghylch pa gymorth sydd ar gael.
Credaf hefyd fod angen inni edrych ar ffyrdd o gryfhau rolau cynghorau i gyflawni'r agenda werdd, yn ogystal â gosod y gwaith paratoi ar gyfer prosiectau cenedlaethol y mae Llywodraethau'r DU a Chymru yn arwain arnynt. Dim ond drwy ddod â gwahanol haenau o lywodraeth at ei gilydd y gallwn ddarparu cymdeithas sero-net go iawn.
Fy nghwestiwn i'r Gweinidog, yn ogystal â'r Aelodau, yw hwn: beth arall y gallwn ei wneud i hyrwyddo arloesedd lleol ac annog mwy o weithio mewn partneriaeth rhwng pob haen o lywodraeth a chymdeithas, fel y gallwn wneud mwy o'r camau bach a fydd yn y pen draw yn gwneud gwahaniaeth mawr i ymladd newid hinsawdd a hybu ffyniant yn ein cymunedau? Lywydd dros dro, rwy'n annog pawb yma heddiw i gefnogi'r cynnig hwn. Diolch yn fawr.
The world is standing at a crossroads, where countries across the world can mindlessly continue on their current path, using the world's fossil fuels at an alarming rate, destroying vast areas of natural habitat and cutting down trees to feed our desire for palm oil and avocados, importing vast amounts of goods and non-seasonal foods and continuing to litter our oceans and our natural environment with an endless sea of plastic and waste.
We can choose a brighter path, a path to a greener, more sustainable future, where we can be the guardians of our world and reverse the damage to our ecosystems and to our environment. We will all need to work together—countries, governments, businesses and people. As governments, we should be encouraging tree planting in appropriate places, encouraging 'buy local' incentives and the eating of seasonal foods. Legislation could limit the use of single-use plastics and, as parliamentarians, we have a moral obligation to do what we can, and I do welcome the Welsh Government's intention to promote a green recovery during the sixth parliamentary term.
But we must remember the people of Wales—those lives who these changes will affect—and we need to ensure that any changes are done in a sensible and sustainable way, a way that maintains livelihoods, creates jobs and does not cause harm or offload the burden of cost onto their shoulders. We must provide the infrastructure required to allow our businesses to adopt green incentives. We need to work with industries to collaborate together, particularly the agricultural sector, which is all too often demonised, when they should be recognised as a major part of the solution to our problems, providing high-quality, sustainable food production at a local level, while enhancing the ecosystems and protecting biodiversity.
We cannot use the climate as a political football. Time is running out. We on this side of the Chamber welcome the appointment of a Minister and Deputy Minister for climate change. However, this department needs to act and deliver to meet the challenges we all face, and we will be watching on this side of the Chamber. By working together across the United Kingdom, we can make a difference. The UK Government’s 10-point plan for a green industrial revolution will change the fundamental future of our country by having a green recovery, promoting and developing more offshore wind and hydrogen power to reduce our reliance on fossil fuels and to create jobs. They’ll protect the natural environment by planting 30,000 hectares of trees every year.
We in Britain have a proud history of reducing carbon emissions. Our emissions in this country fell by 44 per cent between 1990 and 2019. This should be celebrated, taught in schools, and preached from the rooftops as a global example of what this country can do when we come together. It’s all too easy for messages of doom and gloom to persist, but we must all have hope. Humanity through the ages has proven how we can be imaginative to overcome problems and obstacles. We need to empower our citizens and businesses to make the changes they need to make and find technological solutions to give us all a brighter future.
If the Government wants to be taken seriously on this issue, we generally need to tackle climate change. They must be honest with the public because they need to know the cost of net zero and the impact on their lives, because many consumers want to make better ethical and life decisions, and that’s crucial if we’re to tackle the climate crisis. The Welsh Government must act now, because actions speak louder than words, and in order to help a green recovery, we call on the Welsh Government to work with the UK Government, and not continue to play party politics and blaming Westminster for all the Welsh Labour Government setbacks.
This Welsh Government must set out a plan to deliver hundreds of green-collar jobs for a green and more sustainable economy. The Welsh Government should urgently bring forward the clean air Act, ban single-use plastics for non-medical use, clean up our oceans, and practice what you preach and get Natural Resources Wales to meet their tree replanting targets, which are being missed year after year. You could be bold and provide further investment in offshore wind energy, and not litter our countryside with wind turbines and pylons, and you could also set achievable, long-term targets for nature and biodiversity recovery.
The time for action is now. The time for blaming others is over. It’s only by every country and every citizen across the globe working together will we make our world cleaner and greener. Diolch.
Mae'r byd yn sefyll ar groesffordd, lle gall gwledydd ledled y byd barhau'n ddifeddwl ar eu llwybr presennol, gan ddefnyddio tanwydd ffosil y byd ar gyfradd frawychus, dinistrio ardaloedd enfawr o gynefin naturiol a thorri coed i fwydo ein hawydd am olew palmwydd ac afocados, mewnforio llawer iawn o nwyddau a bwydydd nad ydynt yn dymhorol a pharhau i lygru ein cefnforoedd a'n hamgylchedd naturiol â môr diddiwedd o blastig a gwastraff.
Gallwn ddewis llwybr brafiach, llwybr i ddyfodol gwyrddach a mwy cynaliadwy, lle gallwn fod yn warcheidwaid ein byd a gwrthdroi'r difrod i'n hecosystemau ac i'n hamgylchedd. Bydd angen i bob un ohonom gydweithio—gwledydd, llywodraethau, busnesau a phobl. Fel llywodraethau, dylem fod yn annog plannu coed mewn mannau priodol, yn annog cymhellion i 'brynu'n lleol' a bwyta bwydydd tymhorol. Gallai deddfwriaeth gyfyngu ar y defnydd o blastigau untro ac fel seneddwyr, mae gennym ddyletswydd foesol i wneud yr hyn a allwn, ac rwy'n croesawu bwriad Llywodraeth Cymru i hyrwyddo adferiad gwyrdd yn ystod y chweched tymor seneddol.
Ond rhaid inni gofio am bobl Cymru—y bywydau y bydd y newidiadau hyn yn effeithio arnynt—ac mae angen inni sicrhau bod unrhyw newidiadau'n cael eu gwneud mewn ffordd synhwyrol a chynaliadwy, ffordd sy'n cynnal bywoliaeth, yn creu swyddi ac nad yw'n achosi niwed nac yn gwthio baich y gost ar eu hysgwyddau hwy. Rhaid inni ddarparu'r seilwaith sydd ei angen i ganiatáu i'n busnesau fabwysiadu cymhellion gwyrdd. Mae angen inni gydweithio gyda diwydiannau, yn enwedig y sector amaethyddol, sydd o dan y lach yn rhy aml o lawer, pan ddylid eu cydnabod fel rhan bwysig o'r ateb i'n problemau, wrth iddynt gynhyrchu bwyd cynaliadwy o ansawdd uchel ar lefel leol, tra'n gwella'r ecosystemau ac yn diogelu bioamrywiaeth.
Ni allwn ddefnyddio'r hinsawdd fel pêl-droed wleidyddol. Mae amser yn brin. Rydym ni ar yr ochr hon i'r Siambr yn croesawu penodiad Gweinidog a Dirprwy Weinidog newid hinsawdd. Fodd bynnag, mae angen i'r adran hon weithredu a chyflawni er mwyn ymateb i'r heriau rydym i gyd yn eu hwynebu, a byddwn yn gwylio ar yr ochr hon i'r Siambr. Drwy gydweithio ar draws y Deyrnas Unedig, gallwn wneud gwahaniaeth. Bydd cynllun 10 pwynt Llywodraeth y DU ar gyfer chwyldro diwydiannol gwyrdd yn newid dyfodol ein gwlad yn sylfaenol drwy gael adferiad gwyrdd, gan hyrwyddo a datblygu mwy o bŵer gwynt ar y môr a hydrogen i leihau ein dibyniaeth ar danwydd ffosil ac i greu swyddi. Byddant yn diogelu'r amgylchedd naturiol drwy blannu 30,000 hectar o goed bob blwyddyn.
Mae gennym ni ym Mhrydain hanes balch o leihau allyriadau carbon. Gostyngodd ein hallyriadau yn y wlad hon 44 y cant rhwng 1990 a 2019. Dylid dathlu hyn, ei addysgu mewn ysgolion, a'i bregethu o'r toeau fel enghraifft fyd-eang o'r hyn y gall y wlad hon ei wneud pan fyddwn yn dod at ein gilydd. Mae'n rhy hawdd i negeseuon gwae barhau, ond rhaid i bob un ohonom gael gobaith. Mae'r ddynoliaeth drwy'r oesoedd wedi profi sut y gallwn fod yn ddychmygus er mwyn goresgyn problemau a rhwystrau. Mae angen inni rymuso ein dinasyddion a'n busnesau i wneud y newidiadau y mae angen iddynt eu gwneud a dod o hyd i atebion technolegol i roi dyfodol brafiach i ni i gyd.
Os yw'r Llywodraeth am gael ei chredu ar y mater hwn, mae angen inni fynd i'r afael â newid hinsawdd yn gyffredinol. Rhaid iddynt fod yn onest gyda'r cyhoedd oherwydd mae angen iddynt wybod cost sero-net a'r effaith ar eu bywydau, gan fod llawer o ddefnyddwyr am wneud penderfyniadau moesegol gwell a dewisiadau gwell yn eu bywydau, ac mae hynny'n hanfodol os ydym am fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd. Rhaid i Lywodraeth Cymru weithredu yn awr, oherwydd mae gweithredoedd yn dweud mwy na geiriau, ac er mwyn helpu adferiad gwyrdd, rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda Llywodraeth y DU, a pheidio â pharhau i chwarae gwleidyddiaeth bleidiol a beio San Steffan am holl anawsterau Llywodraeth Lafur Cymru.
Rhaid i Lywodraeth Cymru nodi cynllun i ddarparu cannoedd o swyddi coler werdd ar gyfer economi werdd a mwy cynaliadwy. Dylai Llywodraeth Cymru gyflwyno'r Ddeddf aer glân ar frys, gwahardd plastigau untro at ddefnydd anfeddygol, glanhau ein cefnforoedd, a gwneud yr hyn rydych yn ei bregethu a chael Cyfoeth Naturiol Cymru i gyrraedd eu targedau ailblannu coed, sy'n cael eu methu flwyddyn ar ôl blwyddyn. Gallech fod yn feiddgar a darparu buddsoddiad pellach mewn ynni gwynt ar y môr, a pheidio ag anharddu ein cefn gwlad â thyrbinau gwynt a pheilonau, a gallech hefyd osod targedau cyraeddadwy, hirdymor ar gyfer adfer natur a bioamrywiaeth.
Mae'n bryd gweithredu yn awr. Mae'r amser i feio eraill ar ben. Dim ond drwy fod pob gwlad a phob dinesydd ar draws y byd yn gweithio gyda'i gilydd y gallwn wneud ein byd yn lanach ac yn wyrddach. Diolch.
Well done for your timing. [Laughter.] I call on the Deputy Minister for Climate Change, Lee Waters.
Da iawn chi ar eich amseru. [Chwerthin.] Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, Lee Waters.
Diolch yn fawr iawn, acting Presiding Officer. Well, I was quite moved by the words of James Evans there. At the end he told us to practice what we preach. He reminded us that we have a moral obligation to do what we can. Janet Finch-Saunders began the debate by saying that we need to confront the defining issue of our time. And tonight, I'd like to award the Conservatives with the brass neck of the year award. The staggering hypocrisy between what we have just heard from a series of Members, and the positions they take time and time again, beggars belief, acting Presiding Officer. I've just been subjected, not two hours ago, to a speech from Natasha Asghar criticising us for stopping a road scheme, which I would say is an action that speaks louder than words. And we're then subjected to this litany of hypocrisy from the Conservative benches, criticising us for the actions that we are taking.
Diolch yn fawr iawn, Lywydd dros dro. Wel, cefais fy nghyffwrdd gan eiriau James Evans yno. Ar y diwedd dywedodd wrthym am wneud yr hyn rydym yn ei bregethu. Fe'n hatgoffodd fod gennym rwymedigaeth foesol i wneud yr hyn a allwn. Dechreuodd Janet Finch-Saunders y ddadl drwy ddweud bod angen inni wynebu mater diffiniol ein hoes. A heno, hoffwn ddyfarnu gwobr haerllugrwydd y flwyddyn i'r Ceidwadwyr. Mae'r rhagrith syfrdanol rhwng yr hyn rydym newydd ei glywed gan gyfres o Aelodau, a'r safbwyntiau y maent yn eu harddel dro ar ôl tro, y tu hwnt i eiriau, Lywydd dros dro. Nid oes dwy awr ers imi glywed araith gan Natasha Asghar yn ein beirniadu am atal cynllun ffordd, a byddwn yn dweud bod honno'n weithred sy'n dweud mwy na geiriau. A dyma ni'n cael y litani hon o ragrith oddi ar feinciau'r Ceidwadwyr, yn ein beirniadu am y camau rydym yn eu cymryd.
Janet Finch-Saunders said that we needed to show action on funding the green agenda, skills, and decarbonising buses, but, acting Presiding Officer, last week in a budget when not once was the term 'climate change' mentioned, we saw our capital budget cut. At the end of this Senedd term, it'll be 11 per cent lower than it is today; £3 billion less for the Welsh economy than if the Conservatives, since they've been elected, had kept spending in line with the growth in the economy. We can't simply invest money that we do not have. The money we are currently spending on apprenticeships and building support is funded by the EU. We were told by this Government that we would not have a penny less by leaving the EU. This year, if we were still within the European Union, we'd expect £375 million, and this Conservative Government has given us a fraction of that. So, how the Conservatives expect us to fund these things they're demanding us to do whilst cutting our money I simply do not understand.
Janet Finch-Saunders again said that we're not taking action on banning single-use plastics, but since this Government has passed the United Kingdom Internal Market Act 2020, we are not clear what powers we have to act. So, again, they're criticising us for not acting, but their own Government is taking actions that are preventing us from acting.
There was further hypocrisy, I think, from the Conservatives on fossil fuels. We've heard, at the COP in Glasgow, the Prime Minister saying that the UN needs to move away from coal, but that is the opposite of what the UK Government is doing. It's the current policy of the Government that the Coal Authority has a duty to support the continued extraction of fossil fuels. That is not what we want to do in Wales; we have a very clear policy of stopping using fossil fuels. Unless the UK Government agree to our request to cancel a licence granted in 1996 at Aberpergwm, some 40 million tonnes of coal will be extracted from this mine by 2039—100 million tonnes of carbon dioxide. We want to keep this coal in the ground, but the UK Government, because of the powers in place, threaten to sit by and watch this coal being extracted in the face of our wishes. Now, the Coal Authority have told us they are minded to agree to our request—to deconditionalise this licence, as it's called—and we have written to the Secretary of State for Business, Energy and Industrial Strategy to intervene. So, if the Conservatives in this Chamber are really sincere about the need for action, perhaps they would support us in writing to Kwasi Kwarteng, asking him to stop this coal being extracted from Welsh soil, because we don't want it to happen, and the only reason it may happen is because of their inaction and their policies.
So, enough of this hypocrisy. We do want to collaborate with our colleagues in the other parts of the UK, and we are trying very hard. We've met throughout the summer with UK Ministers and officials, as we drew up our net-zero plan in parallel with their net-zero plan. In fact, the UK Government Minister told us they would share their plans with us in advance so that we could collaborate. Did they share them? Did they heck. We did not see their plan until midnight the day it was published. Now, how is that collaborating? It is not collaborating; it is hollow words.
We are nonetheless doing our best to work together on the deposit-return scheme, and despite Janet Finch-Saunders saying that there was no action, we intend and hope to bring regulations forward for the scheme, to implement the scheme, in the summer of 2022. Janet Finch-Saunders mentioned a scheme in Conwy—an excellent scheme. She failed to mention this was a scheme in partnership with the Welsh Government that we have funded. And I visited the technology firm Polytag in Deeside last month and saw the exceptional work they've been doing with Conwy on a digital deposit-return scheme. I think that has real potential, and I commend Conwy for their work with us and Polytag on that.
We are delivering our clean air plan, which includes the development of a clean air Bill, which will establish a more proactive regime for improving air quality that will have regard to the World Health Organization guidelines on setting targets. These have only just been published, acting Presiding Officer, and it takes time for us and our officials to assess that and build that into the scheme that we are developing. But, of course, we're not waiting for a Bill to act, we are acting now. At the beginning of the last Senedd term, Wales was spending £5 million a year on active travel schemes—schemes to get people out of cars, using clean transport for local journeys. At this point, we are spending £75 million every year on schemes. We know that 10 per cent of car journeys are under a mile, and that half of car journeys are under five miles. Many of these could be replaced through active travel. We're investing. We're not waiting for a clean air Act, we're acting now.
Our Net Zero Wales skills action plan is being developed to support workers to gain the skills they need to play a role in delivering a just transition that reduces emissions while promoting well-paid jobs. As part of our commitment towards renewable energy, we are working to establish Wales as a centre of emerging marine energy technologies, and we have set up a marine energy programme to deliver on this commitment. But, to continue to support the industry to the level I think everyone in the Senedd would want, the UK Government must replace, in full, the EU funds that, in the past, have proven so vital in the progress that we have made to date. I'm at the moment working with industry experts on a deep dive on barriers to renewable energy. I met again this morning, I met with industry earlier this week, and we're making good progress in setting out actions that we can take in the short term to move progress.
Acting Presiding Officer, climate change affects every aspect of our lives and every corner of Wales. These are challenging times and there are difficult choices ahead of us, but there is hope, and, as Delyth Jewell said, there is still time. There are practical steps that we are taking and can take together to ensure the green recovery and our transition to a net-zero Wales is a just transition—one that leaves no-one behind, making sure the cost of change doesn't fall onto the shoulders of the worst-off in society. And our recently published Net Zero Wales plan sets out 123 policies and proposals that'll deliver, in the next five years, on our climate change targets to put us on the trajectory we need to be on to reach net zero by 2050. We all need to step up, to play our part and to lead the way for a greener, stronger Wales. But words won't do it, Dirprwy Lywydd. We have to follow through in actions, and we've heard this afternoon, I'm afraid, from the Conservatives, a complete load of hypocrisy that serves no-one.
Dywedodd Janet Finch-Saunders fod angen inni weithredu drwy ariannu'r agenda werdd, sgiliau a datgarboneiddio bysiau, ond Lywydd dros dro, yr wythnos diwethaf mewn cyllideb pan na chrybwyllwyd yr ymadrodd 'newid hinsawdd' unwaith, gwelsom ein cyllideb gyfalaf yn cael ei thorri. Ar ddiwedd tymor y Senedd hon, fe fydd 11 y cant yn is nag ydyw heddiw; £3 biliwn yn llai i economi Cymru na phe bai'r Ceidwadwyr, ers iddynt gael eu hethol, wedi cadw gwariant yn unol â'r twf yn yr economi. Ni allwn fuddsoddi arian os nad yw'r arian hwnnw gennym. Mae'r arian rydym yn ei wario ar brentisiaethau a chymorth adeiladu ar hyn o bryd yn cael ei gyllido gan yr UE. Dywedodd y Llywodraeth hon wrthym na fyddem geiniog ar ein colled drwy adael yr UE. Eleni, pe baem yn dal o fewn yr Undeb Ewropeaidd, byddem yn disgwyl £375 miliwn, ac mae'r Llywodraeth Geidwadol hon wedi rhoi rhan fach iawn o hynny inni. Felly, nid wyf yn deall sut y mae'r Ceidwadwyr yn disgwyl i ni ariannu'r pethau y maent yn mynnu ein bod yn eu gwneud gan dorri ein harian ar yr un pryd.
Dywedodd Janet Finch-Saunders unwaith eto nad ydym yn gweithredu ar wahardd plastigau untro, ond gan fod y Llywodraeth hon wedi pasio Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020, nid ydym yn glir pa bwerau sydd gennym i weithredu. Felly, unwaith eto, maent yn ein beirniadu am beidio â gweithredu, ond mae eu Llywodraeth eu hunain yn rhoi camau ar waith sy'n ein hatal rhag gweithredu.
Cafwyd rhagrith pellach gan y Ceidwadwyr ar danwydd ffosil. Clywsom Brif Weinidog y DU yn dweud yn y COP yn Glasgow fod angen i'r Cenhedloedd Unedig gefnu ar lo, ond dyna'r gwrthwyneb i'r hyn y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud. Polisi presennol y Llywodraeth yw bod dyletswydd ar yr Awdurdod Glo i gefnogi parhau i gloddio am danwydd ffosil. Nid dyna'r hyn rydym am ei wneud yng Nghymru; mae gennym bolisi clir iawn i roi'r gorau i ddefnyddio tanwydd ffosil. Oni bai bod Llywodraeth y DU yn cytuno i'n cais i ganslo trwydded a roddwyd yn 1996 yn Aberpergwm, caiff tua 40 miliwn tunnell o lo ei godi o'r pwll glo hwn erbyn 2039—100 miliwn tunnell o garbon deuocsid. Rydym am gadw'r glo yn y ddaear, ond mae Llywodraeth y DU, oherwydd y pwerau sydd ar waith, yn bygwth gadael i'r glo gael ei godi yn groes i'n dymuniadau ni. Nawr, dywedodd yr Awdurdod Glo wrthym eu bod yn bwriadu cytuno i'n cais—i 'ddadamodi' y drwydded hon, fel y'i gelwir—ac rydym wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol i ofyn iddo ymyrryd. Felly, os yw'r Ceidwadwyr yn y Siambr hon yn gwbl ddiffuant ynglŷn â'r angen i weithredu, efallai y gallent ein cefnogi drwy ysgrifennu at Kwasi Kwarteng, i ofyn iddo atal y glo hwn rhag cael ei gloddio o bridd Cymru, oherwydd nid ydym am iddo ddigwydd, a'r unig reswm y gallai ddigwydd yw oherwydd eu diffyg gweithredu a'u polisïau hwy.
Felly, dyna ddigon o'r rhagrith hwn. Rydym am gydweithio â'n cydweithwyr yn rhannau eraill y DU, ac rydym yn ymdrechu'n galed iawn i wneud hynny. Rydym wedi cyfarfod drwy gydol yr haf â Gweinidogion a swyddogion y DU, wrth inni lunio ein cynllun sero-net ochr yn ochr â'u cynllun sero-net hwythau. Yn wir, dywedodd Gweinidog Llywodraeth y DU wrthym y byddent yn rhannu eu cynlluniau gyda ni ymlaen llaw fel y gallem gydweithio. A wnaethant eu rhannu? Naddo, siŵr iawn. Ni welsom eu cynllun tan hanner nos ar y diwrnod y cafodd ei gyhoeddi. Nawr, sut y mae hynny'n gydweithio? Nid yw'n gydweithio; geiriau gwag ydyw.
Serch hynny, rydym yn gwneud ein gorau i gydweithio ar y cynllun dychwelyd ernes, ac er i Janet Finch-Saunders ddweud nad oedd unrhyw weithredu, rydym yn bwriadu ac yn gobeithio cyflwyno rheoliadau ar gyfer y cynllun, i weithredu'r cynllun, yn ystod haf 2022. Soniodd Janet Finch-Saunders am gynllun yng Nghonwy—cynllun rhagorol. Methodd sôn ei fod yn gynllun mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru ac wedi'i ariannu gennym. Ac ymwelais â'r cwmni technoleg Polytag yng Nglannau Dyfrdwy y mis diwethaf a gweld y gwaith eithriadol y maent wedi bod yn ei wneud gyda Chonwy ar gynllun dychwelyd ernes ddigidol. Credaf fod potensial gwirioneddol i hynny, ac rwy'n canmol Conwy am eu gwaith gyda ni a Polytag ar hynny.
Rydym yn cyflawni ein cynllun aer glân, sy'n cynnwys datblygu Bil aer glân, a fydd yn sefydlu cyfundrefn fwy rhagweithiol ar gyfer gwella ansawdd aer gan ystyried canllawiau Sefydliad Iechyd y Byd ar bennu targedau. Newydd gael eu cyhoeddi y mae'r rhain, Lywydd dros dro, ac mae'n cymryd amser i ni a'n swyddogion eu hasesu a'u cynnwys yn y cynllun rydym yn ei ddatblygu. Ond wrth gwrs, nid ydym yn aros am Fil cyn gweithredu, rydym yn gweithredu yn awr. Ar ddechrau tymor diwethaf y Senedd, roedd Cymru'n gwario £5 miliwn y flwyddyn ar gynlluniau teithio llesol—cynlluniau i gael pobl allan o geir, a defnyddio trafnidiaeth lân ar gyfer teithiau lleol. Ar hyn o bryd, rydym yn gwario £75 miliwn bob blwyddyn ar gynlluniau. Gwyddom fod 10 y cant o deithiau ceir o dan filltir o bellter, a bod hanner y teithiau ceir o dan bum milltir o bellter. Gellid cael teithio llesol yn lle llawer o'r rhain. Rydym yn buddsoddi. Nid ydym yn aros am Ddeddf aer glân, rydym yn gweithredu yn awr.
Datblygir ein cynllun gweithredu sgiliau Cymru Sero Net i gynorthwyo gweithwyr i feithrin y sgiliau sydd eu hangen arnynt i chwarae rhan yn y gwaith o gyflawni newid teg sy'n lleihau allyriadau tra'n hyrwyddo swyddi sy'n talu'n dda. Fel rhan o'n hymrwymiad i ynni adnewyddadwy, rydym yn gweithio i sefydlu Cymru fel canolfan ar gyfer technolegau ynni morol sy'n datblygu, ac rydym wedi sefydlu rhaglen ynni morol i gyflawni'r ymrwymiad hwn. Ond er mwyn parhau i gefnogi'r diwydiant ar y lefel y credaf y byddai pawb yn y Senedd am ei gweld, rhaid i Lywodraeth y DU roi'r arian y byddai'r UE wedi ei roi yn y gorffennol yn llawn, arian sydd wedi bod mor allweddol i sicrhau'r cynnydd a wnaethom hyd yma. Ar hyn o bryd, rwy'n gweithio gydag arbenigwyr yn y diwydiant ar astudiaeth ddofn o rwystrau i ynni adnewyddadwy. Cyfarfûm eto y bore yma, cyfarfûm â diwydiant yn gynharach yr wythnos hon, ac rydym yn gwneud cynnydd da ar nodi'r camau y gallwn eu cymryd yn y tymor byr i wneud cynnydd.
Lywydd dros dro, mae newid hinsawdd yn effeithio ar bob agwedd ar ein bywydau a phob cwr o Gymru. Mae hwn yn gyfnod heriol ac mae dewisiadau anodd o'n blaenau, ond mae gobaith, ac fel y dywedodd Delyth Jewell, mae gennym amser o hyd. Rydym yn rhoi camau ymarferol ar waith gyda'n gilydd, a gallwn wneud hynny eto, i sicrhau bod yr adferiad gwyrdd a newid i Gymru sero-net yn newid teg—un nad yw'n gadael neb ar ôl, gan sicrhau nad yw cost newid yn disgyn ar ysgwyddau'r tlotaf mewn cymdeithas. Ac mae ein cynllun Sero Net Cymru a gyhoeddwyd yn ddiweddar yn nodi 123 o bolisïau ac argymhellion a fydd yn cyflawni, yn ystod y pum mlynedd nesaf, ein targedau newid hinsawdd i'n rhoi ar y trywydd y mae angen inni fod arno i gyrraedd sero-net erbyn 2050. Mae angen i bob un ohonom wneud yn well, chwarae ein rhan ac arwain y ffordd tuag at Gymru werddach a chryfach. Ond ni wnaiff geiriau hynny, Ddirprwy Lywydd. Rhaid inni eu dilyn â gweithredoedd, ac mae arnaf ofn ein bod wedi clywed llwyth o ragrith pur nad yw o fudd i neb gan y Ceidwadwyr y prynhawn yma.
I now call on Samuel Kurtz to reply to the debate.
Galwaf yn awr ar Samuel Kurtz i ymateb i'r ddadl.
Diolch yn fawr, acting Llywydd. I would like to thank all Members for their contributions this afternoon, but I am left somewhat frustrated, as is the Member for Monmouth, given the need for co-operation, partnership and teamwork in tackling change and bringing about a green economy, that, when we bring forward this motion, which looks to do all of those things with the Welsh Government for the betterment of our country, it is dismissed and replaced with yet another opportunity to bash the UK Government. Carolyn Thomas did a sterling job of doing that in her contribution this afternoon. In the few short months that I have been in this Chamber, it has been quite evident that when the Welsh Government say, 'There's no monopoly on good ideas', what they really mean is, 'We'll ignore those ideas that aren't ours.'
We are, on these benches, coming forward and looking to work to improve the situation. I'm looking through the motion in the name of Darren Millar of Clwyd West—unreasonable? No, there is nothing in here that is unreasonable. In fact, I think it is a wholly sensible motion that looks to build consensus on one of the most pressing matters of our time. So, why oh why can't we look to work together? The Deputy Minister coming out and saying 'the brass neck on us', I think, is wholly unconstructive to the type of argument and discussion we're trying to have on such an important issue this afternoon.
Thankfully, however, co-operation is already happening across Wales, and we have examples of charities, organisations, businesses and universities coming together to do what they can with innovative solutions. We've heard some examples already. Janet Finch-Saunders mentioned one earlier, and I'll draw your attention to it again. It was the restoration of seagrass and the huge environmental benefits this could bring. Sky Ocean Rescue, WWF and Swansea University are leading on Project Seagrass, with areas of the Pembrokeshire coast perfect for replanting, and some has already been completed. As much as 92 per cent of UK seagrass has been lost, but restoring these underwater meadows will not only support biodiversity, but seagrass stores carbon 30 times faster than any natural forest on the planet.
Those of you who know my constituency of Carmarthen West and South Pembrokeshire will know that it has a long and deeply intertwined history with the hydrocarbon industry. For a number of years, these employers have provided highly skilled and well-paid jobs in west Wales. While we know we must reduce our reliance on fossil fuels, what is absolutely critical is that we transition successfully from our fossil fuel reliance towards green renewable fuels. If we don't, and the rug is pulled from under our feet, we will have an unemployment crisis that will cause significant pain for individuals and families. As the Member for Brecon and Radnorshire rightly said, by transitioning from the old to the new sensibly, we can use those skills, those companies and those people to develop the green and renewable energies that we need.
I'm pleased that yesterday the First Minister, while up at COP, highlighted the Pembroke Dock Marine project, which will deliver the facilities, services and spaces needed to establish a world-class centre for marine engineering. While it will have cross-industry application, its immediate focus is on the low-carbon energy sector. With Offshore Renewable Energy Catapult, Port of Milford Haven, Marine Energy Wales and Celtic Sea Power all involved, it yet again shows the power of partnership and collaboration in promoting a green recovery.
Let initiatives like this become the game changer. Let these pioneering projects fit hand in glove with both Welsh and UK Governments, and, together, we can continue to make the progress that has seen the UK cut its emissions further and quicker than any other G7 nation. So, I disagree completely with Delyth Jewell when she says we have to right the previous wrongs; we are already doing so. Luke Fletcher is saying that nothing has changed, but fortunately, things have changed, we are improving. I must say it is a little rich for you to say, 'Let us put ideology aside' and then speak up for the abolition of capitalism. We need these businesses to help force through the changes for the improvement of everybody here in Wales and across the globe.
What is important is that this motion before the Chamber this afternoon is consensual and praises many of the actions that the Welsh Government is taking. All my colleagues on this side of the Chamber today have praised the Welsh Government and many of the impacts that they've already brought about, because we do want to achieve a greener, more environmentally friendly economy. But by this Government just deleting point 4 of our motion, there seems to be desire to bring division between the UK Government and Welsh Government, as opposed to finding common ground and routes forward.
At a time when world Governments are meeting to find achievable outcomes to tackle the climate emergency, and the First Minister is in Glasgow extolling those virtues, we should be reflecting this in our actions to demonstrate the value of our words. I urge Members to back this motion as tabled. Let's show the people of Wales that we are here together, collectively working towards making our economy greener and more sustainable. Diolch yn fawr, Llywydd.
Diolch yn fawr, Lywydd dros dro. Hoffwn ddiolch i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau y prynhawn yma, ond rwy'n teimlo braidd yn rhwystredig, fel y mae'r Aelod dros Fynwy, o gofio'r angen am gydweithrediad, partneriaeth a gwaith tîm i fynd i'r afael â newid a sicrhau economi werdd, fod y cynnig a gyflwynwn, sy'n ceisio gwneud yr holl bethau hynny gyda Llywodraeth Cymru er lles ein gwlad, yn cael ei ddiystyru a'i ddisodli gan gyfle arall eto i ladd ar Lywodraeth y DU. Gwnaeth Carolyn Thomas waith rhagorol o hynny yn ei chyfraniad y prynhawn yma. Yn yr ychydig fisoedd y bûm yn y Siambr hon, mae wedi bod yn gwbl amlwg, pan ddywed Llywodraeth Cymru, 'Nid oes monopoli ar syniadau da', yr hyn y maent yn ei olygu mewn gwirionedd yw, 'Byddwn yn anwybyddu'r syniadau nad ydynt yn syniadau gennym ni.'
Rydym ni ar y meinciau hyn yn ceisio gweithio i wella'r sefyllfa. Rwy'n edrych drwy'r cynnig yn enw Darren Millar o Orllewin Clwyd—afresymol? Nac ydy, nid oes dim yma sy'n afresymol. Yn wir, credaf ei fod yn gynnig cwbl synhwyrol sy'n ceisio meithrin consensws ar un o faterion pwysicaf ein hoes. Felly, pam na allwn geisio gweithio gyda'n gilydd? Rwy'n credu bod y ffaith bod y Dirprwy Weinidog yn dweud ein bod yn haerllug yn gwbl anadeiladol yn y math o ddadl a thrafodaeth y ceisiwn ei chael ar fater mor bwysig y prynhawn yma.
Diolch byth, mae cydweithredu eisoes yn digwydd ledled Cymru fodd bynnag, ac mae gennym enghreifftiau o elusennau, sefydliadau, busnesau a phrifysgolion yn dod at ei gilydd i wneud yr hyn a allant gydag atebion arloesol. Rydym wedi clywed am rai o'r enghreifftiau yn barod. Soniodd Janet Finch-Saunders am un yn gynharach, a thynnaf eich sylw ati eto. Adfer morwellt a'r manteision amgylcheddol enfawr y gallai hyn eu cynnig. Mae Sky Ocean Rescue, WWF a Phrifysgol Abertawe yn arwain y Prosiect Morwellt, gydag ardaloedd o arfordir sir Benfro yn berffaith ar gyfer ailblannu, ac mae peth o'r gwaith eisoes wedi'i gwblhau. Collwyd cymaint â 92 y cant o forwellt y DU, ond bydd adfer y dolydd tanddwr hyn nid yn unig yn cefnogi bioamrywiaeth, mae morwellt yn storio carbon 30 gwaith yn gyflymach nag unrhyw goedwig naturiol ar y blaned.
Bydd y rhai ohonoch sy'n adnabod fy etholaeth yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro yn gwybod bod ganddi hanes hir a dwfn o gysylltiad â'r diwydiant hydrocarbon. Ers nifer o flynyddoedd, mae'r cyflogwyr hyn wedi darparu swyddi medrus iawn ar gyflogau da yng ngorllewin Cymru. Er ein bod yn gwybod bod yn rhaid inni leihau ein dibyniaeth ar danwydd ffosil, yr hyn sy'n gwbl hanfodol yw ein bod yn trosglwyddo'n llwyddiannus o'n dibyniaeth ar danwydd ffosil tuag at danwydd adnewyddadwy gwyrdd. Os na wnawn hynny, a bod y tir yn cael ei dynnu o dan ein traed, bydd gennym argyfwng diweithdra a fydd yn achosi poen sylweddol i unigolion a theuluoedd. Fel y dywedodd yr Aelod dros Frycheiniog a Sir Faesyfed yn gywir, drwy newid o'r hen i'r newydd yn synhwyrol, gallwn ddefnyddio'r sgiliau hynny, y cwmnïau hynny a'r bobl hynny i ddatblygu'r ynni gwyrdd ac adnewyddadwy sydd ei angen arnom.
Rwy'n falch fod y Prif Weinidog ddoe, tra'i fod i fyny yn y COP, wedi tynnu sylw at brosiect Pembroke Dock Marine, a fydd yn darparu'r cyfleusterau, y gwasanaethau a'r gofod sydd eu hangen i sefydlu canolfan o'r radd flaenaf ar gyfer peirianneg forol. Er y bydd iddo gymhwysedd ar draws y diwydiant, mae ei ffocws uniongyrchol ar y sector ynni carbon isel. Gydag Offshore Renewable Energy Catapult, Porthladd Aberdaugleddau, Ynni Morol Cymru a Celtic Sea Power i gyd yn rhan ohono, unwaith eto mae'n dangos pŵer partneriaeth a chydweithio i hyrwyddo adferiad gwyrdd.
Gadewch i fentrau fel hyn sicrhau newid sylfaenol. Gadewch i'r prosiectau arloesol hyn weithio ochr yn ochr â Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, a gyda'n gilydd, gallwn barhau i wneud y cynnydd a welodd y DU yn lleihau ei hallyriadau ymhellach ac yn gyflymach nag unrhyw wlad arall yn y G7. Felly, rwy'n anghytuno'n llwyr â Delyth Jewell pan ddywed fod yn rhaid inni unioni'r camgymeriadau blaenorol; rydym eisoes yn gwneud hynny. Mae Luke Fletcher yn dweud nad oes dim wedi newid, ond yn ffodus, mae pethau wedi newid, rydym yn gwella. Rhaid imi ddweud bod gennych ychydig o wyneb yn dweud, 'Gadewch inni roi ideoleg o'r neilltu' a siarad wedyn am ddiddymu cyfalafiaeth. Mae angen i'r busnesau hyn helpu i wthio'r newidiadau er mwyn gwella pethau i bawb yma yng Nghymru ac ar draws y byd.
Yr hyn sy'n bwysig yw bod y cynnig hwn sydd gerbron y Siambr y prynhawn yma yn gydsyniol ac yn canmol llawer o'r camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd. Mae fy nghyd-Aelodau i gyd ar yr ochr hon i'r Siambr heddiw wedi canmol Llywodraeth Cymru a llawer o'r effeithiau y maent eisoes wedi'u sicrhau, oherwydd rydym am gyflawni economi werddach a mwy ecogyfeillgar. Ond yn ôl y ffordd y mae'r Llywodraeth hon yn dileu pwynt 4 o'n cynnig, mae'n ymddangos bod awydd i greu rhaniadau rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, yn hytrach na dod o hyd i dir cyffredin a llwybrau ymlaen.
Ar adeg pan fo Llywodraethau'r byd yn cyfarfod i ddod o hyd i ganlyniadau cyraeddadwy i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd, a'r Prif Weinidog yn Glasgow yn canmol y rhinweddau hynny, dylem fod yn adlewyrchu hyn yn ein gweithredoedd i ddangos gwerth ein geiriau. Rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi'r cynnig hwn fel y'i cyflwynwyd. Gadewch inni ddangos i bobl Cymru ein bod ni yma gyda'n gilydd yn gweithio ar y cyd tuag at wneud ein heconomi yn fwy gwyrdd ac yn fwy cynaliadwy. Diolch yn fawr, Lywydd.
Y cynnig yw i dderbyn y cynnig heb ei wella. Oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, ac felly fe wnawn ni ohirio'r eitem yna tan y cyfnod pledleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is an objection, and therefore we will defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Nawr fe wnawn ni gymryd toriad byr i baratoi ar gyfer y cyfnod pledleisio hwnnw.
Now we'll take a short break in preparation for voting time.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:54.
Plenary was suspended at 17:54.
Ailymgynullodd y Senedd am 18:00, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 18:00, with the Llywydd in the Chair.
Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, felly, ac mae'r bleidlais gyntaf heddiw ar gynnig yn nadl y Ceidwadwyr Cymreig ar adferiad gwyrdd, a dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais.
That brings us to voting time, and the first vote today is on the Welsh Conservatives' debate, a green recovery. I call for a vote on the motion tabled in the name of Darren Millar. Open the vote.
All done. Close the vote.
Dyna ni. Cau'r bleidlais.
O blaid 13, neb yn ymatal, 37 yn erbyn, ac felly, mae'r cynnig wedi ei wrthod.
In favour 13, no abstentions, 37 against, and therefore the motion is not agreed.
Eitem 7: Dadl y Ceidwadwyr Cymreig – Cynnig heb e'i ddiwygio: O blaid: 13, Yn erbyn: 37, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 7: Welsh Conservatives debate – Motion without amendment : For: 13, Against: 37, Abstain: 0
Motion has been rejected
Gwelliant 1 sydd nesaf, ac os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Galwaf am bleidlais, felly, ar welliant 1 yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal, 24 yn erbyn, ac felly mae'r gwelliant wedi ei gymeradwyo.
We'll now move to amendment 1. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1 tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 26, no abstentions, 24 against, and therefore, the amendment is agreed.
Eitem 7: Dadl Ceidwadwyr Cymreig - Gwelliant 1 , cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 26, Yn erbyn: 24, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 7: Welsh Conservatives debate - Amendment 1 , tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 26, Against: 24, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Mae gwelliant 2, felly, yn syrthio.
Amendment 2 is deselected.
Cafodd gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
Amendment 2 deselected.
Felly, y bleidlais olaf ar y cynnig wedi ei ddiwygio.
I therefore call the final vote on the motion as amended.
Cynnig NDM7815 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi bwriad Llywodraeth Cymru i hyrwyddo adferiad gwyrdd yn ystod chweched tymor Senedd Cymru.
2. Yn nodi ymhellach gynllun 10 pwynt Llywodraeth y DU ar gyfer chwyldro diwydiannol gwyrdd.
3. Yn croesawu penodiad Gweinidog a Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd.
4. Yn gresynu at y gostyngiad o flwyddyn i flwyddyn mewn termau arian parod o'r cyllid cyfalaf sydd ar gael o ganlyniad i fethiant adolygiad o wariant Llywodraeth y DU i fynd i'r afael â'r argyfwng brys yn yr hinsawdd a natur, gan leihau cyllideb gyfalaf Llywodraeth Cymru 11 y cant mewn termau real erbyn 2024-25 o'i chymharu ag eleni.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) lunio cynllun gweithredu sgiliau net sero sy'n hyrwyddo gwaith teg i gefnogi newid teg;
b) cyflwyno Bil aer glân i sefydlu fframwaith gosod targedau ansawdd aer, a fydd yn ystyried canllawiau Sefydliad Iechyd y Byd;
c) sefydlu corff goruchwylio amgylcheddol i Gymru a chyflwyno targedau statudol i fynd i'r afael â'r argyfwng natur yng Nghymru.
6. Yn galw ar Lywodraeth y DU i:
a) gydnabod uchelgais Cymru i wahardd plastigau untro drwy wneud rheoliadau i beidio eu cynnwys o fewn cwmpas Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020;
b) diwygio Deddf y Diwydiant Glo 1994 i alluogi gweithredu polisi Llywodraeth Cymru i osgoi echdynnu tanwydd ffosil;
c) disodli, yn llawn, arian a dderbyniwyd yn flaenorol gan yr Undeb Ewropeaidd i alluogi buddsoddi yn natblygiad y diwydiant ynni morol yng Nghymru;
d) cefnogi trydaneiddio rheilffyrdd prif reilffordd Gogledd Cymru a phrif reilffordd De Cymru fel cam sylweddol tuag at system drafnidiaeth gyhoeddus net sero.
Motion NDM7815 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Notes the Welsh Government’s intention to promote a green recovery during the sixth Welsh Parliamentary term.
2. Further notes the UK Government’s 10-point plan for a green industrial revolution.
3. Welcomes the appointment of a Minister and Deputy Minister for Climate Change.
4. Regrets the year-on-year fall in cash terms of capital funding available as a result of the failure of the UK Government’s spending review to address the urgency of the climate and nature emergency, reducing the Welsh Government capital budget by 11 per cent in real terms by 2024-25 compared to this year.
5. Calls on the Welsh Government:
a) to produce a net zero skills action plan that promotes fair work in support of a just transition;
b) to bring forward a clean air Bill to establish an air quality target setting framework, which will take account of World Health Organisation guidelines;
c) to establish an environmental oversight body for Wales and introduce statutory targets to address the nature crisis in Wales;
6. Calls on the UK Government:
a) to recognise Wales’s ambition to ban single-use plastics by making regulations excluding them from the scope of the United Kingdom Internal Market Act 2020;
b) to amend the Coal Industry Act 1994 to enable the implementation of Welsh Government policy to avoid the extraction of fossil fuels;
c) to replace, in full, funding previously received from the European Union to enable investment in the development of the marine energy industry in Wales;
d) to support rail electrification of the entire North Wales mainline and South Wales mainline as a significant step towards a net zero public transport system.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 37, neb yn ymatal, 13 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 37, no abstentions, 13 against, and therefore, the motion as amended is agreed.
Eitem 7: Dadl Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 37, Yn erbyn: 13, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 7: Welsh Conservatives debate - Motion as amended: For: 37, Against: 13, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
Dyna ni. Dyna ddiwedd ar ein cyfnod pleidleisio ni am y dydd heddiw.
And that concludes voting time for today.
Felly, yr eitem nesaf fydd y ddadl fer, ac os wnaiff pawb sy'n gadael y Siambr adael y Siambr yn dawel, ac wedyn fe wnaf i ofyn i Rhun ap Iorwerth i gyflwyno'r ddadl yn ei enw ef. Rhun ap Iorwerth.
And the next item is the short debate. And if those leaving the Chamber could do so quietly, we will call Rhun ap Iorwerth to speak to the topic that he has chosen. Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Mae'r ddadl fer yma yn deillio o sgwrs ges i efo etholwr ifanc ychydig wythnosau yn ôl. Mi wnaeth o fy ysgogi i i chwilio am ffyrdd newydd o annog trafodaeth am iechyd meddwl, ac yn benodol am sut a lle mae pobl ifanc yn gallu troi am help, a dwi'n falch bod nifer o Aelodau wedi cael eu hysgogi i fod eisiau cyfrannu heddiw, a dwi'n cytuno i roi amser i glywed cyfraniadau gan Mabon ap Gwynfor, gan Peredur Owen Griffiths a gan Jack Sargeant.
Ond nôl at y sgwrs yna ges i yn ddiweddar; efo Gareth rôn i yn siarad. Mab fferm o Ynys Môn ydy Gareth, myfyriwr sy'n astudio'r gyfraith; dyn ifanc galluog, huawdl, hyderus; dyfodol disglair o'i flaen o, does gen i ddim amheuaeth am hynny. Ond fel cymaint o'i gyfoedion o, mae Gareth wedi profi heriau efo'i iechyd meddwl. Nid profiad gwael personol sydd gan Gareth o fynd i chwilio am help; nid dyna sydd yn ei yrru fo. Mi gafodd o gefnogaeth ragorol, meddai fo, gan ei feddyg teulu, ond mae o'n gwybod am eraill sydd ddim wedi bod mor ffodus i gael yr un lefel o gefnogaeth. Ac fel dwi'n dweud, mae Gareth yn ddyn ifanc hyderus, digon hyderus i e-bostio ei Aelod o'r Senedd i gael sgwrs a'i lobïo fo, a dwi mor falch ei fod o wedi gwneud. Ond prin efallai ydy'r bobl sy'n ddigon hyderus i wneud hynny, ac yn allweddol, o bosib, prin fyddai pobl sy'n dioddef problemau iechyd meddwl fyddai yn barod i wneud hynny pan fyddan nhw'n teimlo'n fregus.
Dwi'n credu ein bod mewn lle gwell y dyddiau yma o ran parodrwydd i gydnabod problemau iechyd meddwl. Doedd iechyd meddwl ddim yn rhywbeth roedden ni'n siarad amdano fo; roedd o'n dabŵ, bron iawn. Dioddef yn dawel oedd cymaint o bobl yn ei wneud, a dwi yn credu bod pobl—yn cynnwys pobl ifanc—yn fwy parod i gyfaddef rŵan bod yna rywbeth o'i le. Mi fydd rhai yn dioddef problemau dwys, wrth gwrs, problemau acíwt; mi fues i yn dyst i hynny ymhlith pobl a oedd yn agos iawn ataf i pan oeddwn i'n ddyn ifanc—fy nghyflwyniad i i realiti iechyd meddwl oedd hynny. I'r rhan fwyaf, mae'r broblem yn dechrau yn fach, efallai. Dwi'n siŵr ein bod ni i gyd, bob un ohonon ni, yn gallu dweud weithiau ein bod ni'n teimlo straen, neu'n teimlo'n isel, neu'n teimlo pryder, a dwi'n siŵr bod llawer ohonon ni yn gallu troi at ein coping mechanisms ein hunain—ffyrdd i ymateb ein hunain pan dydy pethau ddim cweit yn iawn.
Ond mi fydd llawer iawn o bobl angen ychydig bach o help—llawer o bobl ifanc angen rhywun i'w cefnogi nhw, help a all, o'i gynnig yn ddigon buan, yn y lle iawn, atal problem rhag tyfu yn fwy, ac atal problem iechyd meddwl rhag cael effaith dros gyfnod hir ar fywyd a pherson ifanc.
Pwrpas y ddadl yma heddiw ydy gofyn i bobl ifanc ein helpu ni fel Senedd, a thrwy hynny helpu Llywodraeth Cymru i ddeall eu profiadau nhw. Ar fy llwyfannau cyfryngau cymdeithasol i, dwi'n rhannu holiadur i bobl ifanc, i'w gwahodd nhw i rannu eu profiad o drio cael mynediad at wasanaethau iechyd meddwl. Dwi'n gobeithio y bydd Aelodau eraill yma yn barod i wneud hefyd, ac mi wnawn ni rannu'r linc i'r holiadur efo chi i gyd, wrth gwrs. Mi ydw i wedi bod mewn cysylltiad efo nifer o fudiadau sy'n gweithio yn y maes iechyd meddwl, ac mi fyddwn ni'n rhannu'r holiadur mor eang ag y gallwn ni drwyddyn nhw, ac efo nhw, drwy fudiadau sy'n cynrychioli pobl ifanc yng Nghymru.
Thank you very much, Llywydd. This short debate stems from a conversation that I had with a young constituent a few weeks ago. He prompted me to look for new ways to encourage debate about mental health and specifically about how and where young people can turn for help, and I'm pleased that many Members have been prompted to want to contribute today, and I've agreed to give time to hear contributions from Mabon ap Gwynfor, Peredur Owen Griffiths and Jack Sargeant.
But returning to that conversation I had recently, I was speaking to Gareth. He was the son of a farmer from Anglesey, a student studying law; a young, talented man, a confident man with a bright future ahead of him, I have no doubt about that. But like so many of his peers, Gareth has suffered challenges with mental health; not a bad personal experience, that's not what he has in terms of searching for support, that's not what has driven him. He had support, excellent support from his GP, but he knows about others that haven't been so fortunate to have the same level of support, and as I said, Gareth is a young confident man, confident enough to e-mail his Senedd Member to have a conversation and to lobby him, and I'm so pleased that he did that. But maybe there aren't so many people who are confident enough to do that, and vitally, maybe young people who suffer with their mental health, maybe they wouldn't be willing to do that when they feel vulnerable.
I think that we are in a better place these days in terms of willingness to acknowledge mental health problems. Mental health wasn't something that we spoke about; it was a taboo subject, almost. Suffering in silence, that's what many people did, and I do feel that people—including young people—are more willing now to admit that there is something wrong. Maybe some people will suffer from intense problems, acute problems. I was a witness to that among people who were very close to me when I was a young man. That was my introduction to the reality of mental health. For the majority, the problem starts as a small one, and I'm sure that we all, all of us, can say sometimes that we feel stressed or we feel depressed or feel anxious, and I'm sure many of us turn to our own coping mechanisms, ways to respond ourselves when things aren't quite right.
But many people will need some help. Young people will need someone to support them, and early enough, in the right place, that can prevent a problem from becoming worse, and prevent mental health problems from having a long-term impact on the life of a young person.
The purpose of today's debate is to ask young people to help us as a Senedd, and through that, to help the Welsh Government to understand their experiences. On my social media platforms, I shared a questionnaire for young people, to invite them to share their experiences of trying to get access to mental health services. I hope that other Members today will be willing to do that as well, and we'll share the link to the questionnaire with all of you, of course. I've been in contact with a number of organisations working in the mental health area, and I will share the questionnaire as broadly as I can with them through organisations representing young people in Wales.
Daeth Joyce Watson i’r Gadair.
Joyce Watson took the Chair.
We have to be prepared as parliamentarians to listen, always, and we want to listen. That's why we're here. And we need to look for ways of giving people a voice, and my hope with this appeal for young people to share their personal experience is that we can reach out to some who perhaps haven't had their say before. I want young people to share their experience particularly about how easy or difficult they have found it to access help with their mental health—early help, timely support. My experience of speaking to young people suggests that there's a lack of signposting, perhaps, a lack of encouragement to seek that early support and to help to understand that early intervention is so important. When problems are allowed to grow, then it is more likely that there has to be more intensive intervention. Look at the waiting times for specialist child and mental health service support—the latest figures, I think, from Welsh Government show that waiting times for specialist CAMHS services are at a new high, with over 70 per cent of referrals waiting more than four weeks for their first appointment.
Mae’n rhaid inni fod yn barod fel seneddwyr i wrando, bob amser, ac rydym eisiau gwrando. Dyna pam ein bod ni yma. Ac mae angen inni edrych am ffyrdd o roi llais i bobl, a fy ngobaith gyda'r alwad hon i bobl ifanc rannu eu profiadau personol yw y gallwn estyn allan at rai nad ydynt wedi dweud eu dweud o'r blaen o bosibl. Rwyf eisiau i bobl ifanc rannu eu profiadau yn enwedig ynghylch pa mor hawdd neu anodd oedd dod o hyd i gymorth gyda'u hiechyd meddwl—cymorth cynnar, cefnogaeth amserol. Mae fy mhrofiad i o siarad â phobl ifanc yn awgrymu bod diffyg cyfeirio, efallai, diffyg anogaeth i ofyn am gefnogaeth gynnar ac i helpu pobl ifanc i ddeall bod ymyrraeth gynnar mor bwysig. Pan ganiateir i broblemau dyfu, mae'n fwy tebygol y bydd angen ymyrraeth fwy dwys. Edrychwch ar yr amseroedd aros am gymorth arbenigol y gwasanaeth iechyd meddwl plant—mae'r ffigurau diweddaraf, rwy'n credu, gan Lywodraeth Cymru yn dangos bod amseroedd aros am wasanaethau CAMHS arbenigol yn uwch nag erioed, gyda dros 70 y cant o atgyfeiriadau yn aros mwy na phedair wythnos am eu hapwyntiad cyntaf.
Dwi ddim y cyntaf i ofyn cwestiynau fel hyn, wrth gwrs, ond mae hi'n bwysig ein bod ni'n chwilio am ffyrdd newydd o estyn allan at bobl, ac i wneud hynny'n gyson, hefyd. Mi wnaeth Senedd Ieuenctid Cymru waith rhagorol yn y maes yma, rhaid dweud, flwyddyn yn ôl yn eu hadroddiad nhw, 'Gadewch i ni siarad am iechyd meddwl'. Dim ond hanner y rhieni neu'r gwarcheidwaid a wnaeth ymateb ddywedodd eu bod nhw'n hyderus at bwy i gyfeirio plentyn, neu berson ifanc. Mi oedd 37 o bobl ifanc yn dweud eu bod nhw wedi gorfod aros rhwng mis a blwyddyn i gael help. Mi wnaeth elusen Mind hefyd gyhoeddi adroddiad pwysig iawn, hynny ar ôl misoedd cyntaf y pandemig, nôl ym mis Mehefin y llynedd, os dwi'n cofio'n iawn, yn edrych ar sut roedd y pandemig yn effeithio ar iechyd meddwl, a hwnnw'n canfod bod dwy ran o dair o bobl ifanc yn dweud bod eu hiechyd meddwl nhw wedi gwaethygu yn ystod y pandemig—ystadegyn sydd ddim yn dod fel syndod i ni o gwbl. Rydyn ni'n gwybod faint o straen mae'r pandemig wedi rhoi ar bobl.
I'm not the first to ask these questions, of course, but it is important that we do look for new ways of reaching out to young people, and to do that consistently. The Welsh Youth Parliament did excellent work in this area, we have to say, a year ago, in their report 'Let's talk about mental health'. Only half of the parents or guardians who responded said that they were confident in terms of who to refer a young person to. Thirty-seven young people said that they'd had to wait between a month and a year to have support. The Mind charity also published a very important report after the first months of the pandemic back in June last year, if I remember rightly, looking at how the pandemic was affecting mental health, and that found that two thirds of young people said that their mental health had deteriorated during the pandemic. That's a statistic that shouldn't surprise any of us. We know how much stress the pandemic has imposed on people.
That Mind Cymru report says that 29 per cent of the young people questioned had tried to access mental health support during lockdown, and it goes on to say that more than 1 in 3 young people in Wales, 39 per cent, were unable to access the support that they sought, higher than the equivalent figure for England, which was around 23 per cent. That to me cuts to what I'm trying to do with this particular exercise. I've encouraged previous Ministers, and the current Minister, to ensure that the support is there, and I do so again today. We have to invest, of course, in services provided by the NHS directly, support services—some excellent services provided by charities and the third sector—ensure that the capacity is there to deal with what is undoubtedly a growing issue, but we also have to ensure that those pathways to the help that young people need are properly signposted. We have to make sure that young people are encouraged to seek that support, that they're taken by the hand on that hopefully very short journey to early intervention. And, of course, this is where the capacity issue comes in. We have to give them the confidence that when they knock on that door, it is answered and answered quickly.
Mental health problems can take many, many forms. I spoke to Jo Whitfield of the eating disorder charity, Beat, this morning, and she said that we know that reaching out for help for an eating disorder takes a lot of courage. We also know that the sooner somebody accesses eating disorder treatment, the better their chances of recovery, and it's crucial that when somebody takes the brave step of asking for help, healthcare professionals understand how to support them, and they want to see investment in not just healthcare staff training, but education staff training, too. So, young people in need of support need to be encouraged to seek that support in the first place.
Dywed adroddiad Mind Cymru fod 29 y cant o’r bobl ifanc a holwyd wedi ceisio cael gafael ar gymorth iechyd meddwl yn ystod y cyfyngiadau symud, ac aiff ymlaen i ddweud bod mwy nag 1 o bob 3 o bobl ifanc yng Nghymru, 39 y cant, wedi methu cael y cymorth roeddent yn ei geisio, sy’n uwch na'r ffigur cyfatebol ar gyfer Lloegr, a oedd oddeutu 23 y cant. Mae hynny’n ategu'r hyn rwy'n ceisio ei wneud gyda'r ymarfer penodol hwn. Rwyf wedi annog Gweinidogion blaenorol, a’r Gweinidog presennol, i sicrhau bod y gefnogaeth ar gael, ac rwy’n gwneud hynny eto heddiw. Mae'n rhaid i ni fuddsoddi, wrth gwrs, mewn gwasanaethau a ddarperir gan y GIG yn uniongyrchol, gwasanaethau cymorth—rhai gwasanaethau rhagorol a ddarperir gan elusennau a'r trydydd sector—gan sicrhau bod y capasiti yno i ymdopi â'r hyn sydd heb os yn broblem gynyddol, ond mae'n rhaid inni hefyd sicrhau bod y llwybrau at y cymorth sydd ei angen ar bobl ifanc wedi eu dynodi’n briodol. Mae'n rhaid inni sicrhau bod pobl ifanc yn cael eu hannog i geisio'r cymorth hwnnw, eu bod yn cael eu tywys ar daith fer iawn, gobeithio, tuag at ymyrraeth gynnar. Ac wrth gwrs, dyma lle mae mater capasiti’n codi. Mae'n rhaid inni roi hyder iddynt, pan fyddant yn curo ar y drws hwnnw, y bydd yn cael ei ateb ac yn cael ei ateb yn gyflym.
Daw problemau iechyd meddwl ar sawl ffurf. Siaradais â Jo Whitfield o’r elusen anhwylderau bwyta, Beat, y bore yma, a dywedodd ein bod yn gwybod bod gofyn am help gydag anhwylder bwyta yn galw am lawer o ddewrder. Rydym hefyd yn gwybod, po gyntaf y caiff rhywun driniaeth ar gyfer anhwylder bwyta, y gorau yw eu gobaith o wella, a phan fo rhywun yn cymryd y cam dewr o ofyn am help, mae'n hanfodol fod gweithwyr gofal iechyd proffesiynol yn deall sut i'w cefnogi, ac maent eisiau gweld buddsoddiad mewn hyfforddiant i staff addysg hefyd yn ogystal â hyfforddiant i staff gofal iechyd. Felly, mae angen annog pobl ifanc sydd angen cymorth i geisio'r cymorth hwnnw yn y lle cyntaf.
Dwi am gloi efo geiriau'r dyn ifanc yna wnaeth ysgogi'r ddadl heddiw, ac ysgogi'r holiadur yma sy'n cael ei lansio gen i heddiw. Dyma chi eiriau Gareth: 'Mi roedd fy mhrofiad i o dderbyn cymorth gan fy meddyg teulu yn arbennig o dda ond, yn anffodus, dydy hyn ddim yr un fath i bawb drwy Gymru gyfan. Mae yna achosion lle mae pobl wedi cael eu troi i ffwrdd o dderbyn cymorth, a dydy hynny ddim yn dderbyniol pan fo rhywun wedi magu'r hyder a chyfaddef eu bod nhw angen cymorth.'
'Mae'n hanfodol bwysig i mi', meddai Gareth, 'i weld Cymru agored lle mae cymorth ar gael i unrhyw un sydd ei angen, a hynny drwy sicrhau mynediad cynnar at arbenigwyr a chreu safle saff i rywun allu siarad yn agored heb ofn'. Mewn geiriau, mewn fideo, drwy ddarn o gelf, drwy gân, neu’n syml iawn, drwy lenwi holiadur, mi gaiff pobl ymateb i hyn mewn unrhyw ffordd leician nhw, ond dwi yn gobeithio y gallwn ni drwy hyn helpu'r Llywodraeth i allu clywed eu llais nhw.
Mae'r holiadur ar fy mhlatfformau Instagram a Facebook a Twitter i—y llwyfannau arferol. Dwi'n gobeithio bydd nifer o fy nghyd-Aelodau fi yn fan hyn yn barod i'w rannu o hefyd, ynghyd â nifer o sefydliadau sy'n gweithio ym maes iechyd meddwl ac efo pobl ifanc. A dwi'n hyderus y bydd y Gweinidog yn gwrando, a helpu'r Llywodraeth ydy'r nod yn fan hyn. Wedi'r cyfan, mae helpu ein pobl ifanc ni i ffeindio eu llais a'u helpu nhw i wynebu heriau iechyd meddwl yn fenter y dylem ni i gyd allu bod yn gwbl gytûn arni hi.
I want to close with the words of the young man who prompted today’s debate and prompted the questionnaire that is being launched by me today. Here are Gareth's words: 'My experience of having support from my GP was excellent, but unfortunately this isn’t the same for everyone throughout Wales. There are cases where people have been turned away from having support and that's not acceptable when someone has fostered the confidence and admitted that they need support.'
'It’s vital to me', said Gareth, 'to see a Wales that's open, where support is available to anyone who needs it, by ensuring early access to experts and creating a safe space for somebody to be able to talk openly without fear.' In words, in video, through artwork or through song, or simply by filling in a questionnaire, people can respond to this in any way that they like, but I do hope that through this we can help the Government to be able to hear their voices.
The questionnaire is available on my Instagram, Facebook and Twitter—the usual platforms. I hope that many of my fellow Members will be willing to share it, as well as other organisations working in mental health and with young people. I’m confident that the Minister will listen. Helping the Government is the aim here. After all, helping our young people to find their voice and helping them to face mental health challenges is an initiative that we should all agree on.
I call on Mabon ap Gwynfor.
Galwaf ar Mabon ap Gwynfor.
Diolch, Llywydd dros dro. Diolch yn fawr iawn i Rhun am ddod â'r pwnc hynod o bwysig yma ymlaen heddiw yma. Mae geiriau Gareth yn cael eu hatseinio gan bobl ifanc yn Nwyfor Meirionnydd, dwi'n gallu dweud hynny wrtho fo. Mae wedi bod yn fraint i fi gael ymweld â sefydliadau a chanolfannau, a siarad gyda phobl ar hyd a lled Dwyfor Meirionnydd ers cael fy ethol. Ond, wrth siarad efo elusennau digartrefedd, er enghraifft, sefydliadau canfod swyddi a chyrff cyhoeddus eraill, mae yna ddwy thema benodol wedi codi fyny dro ar ôl tro, a'r ddwy honno yn cydblethu, sef iechyd meddwl pobl ifanc a mynediad i drafnidiaeth a gwasanaethau.
Yn ôl adborth pobl ifanc i ymgynghoriadau yng Ngwynedd, maen nhw'n dweud yn glir mai diffyg argaeledd gwasanaethau mewn cymunedau gwledig, a diffyg mynediad at y gwasanaethau sydd ar gael oherwydd problem trafnidiaeth, ydy'r heriau mwyaf sydd yn eu hwynebu nhw. Mae'r diffyg yma felly'n golygu fod nifer fawr o bobl ifanc yn gweld eu hiechyd meddwl felly yn gwaethygu. Hoffwn felly yn eich ymateb, Weinidog, glywed sut fyddwch chi yn cydweithio efo Gweinidogion eraill yn eich Llywodraeth er mwyn sicrhau bod y gwasanaethau ar gael yn lleol ac yn agos i bobl yn eu cymunedau, a bod yna well cysylltedd rhwng cymunedau er mwyn sicrhau bod pobl yn medru teithio at y gwasanaethau sydd gennym ni yn barod. Diolch yn fawr iawn i chi.
Thank you very much, acting Presiding Officer, and thank you very much to Rhun for bringing this very important topic to the Chamber today. The words of Gareth are echoed by the young people of Dwyfor Meirionnydd, I can tell you that. It’s been a privilege for me to visit centres and to speak to people across Dwyfor Meirionnydd since my election. But, in speaking to homelessness charities, for example, job-finding organisations and other public bodies, there are two specific themes that have emerged time and time again, and those are interlinked, namely, the mental health of young people and access to transport and services.
According to the feedback of young people to consultations in Gwynedd, they state clearly that it’s the lack of availability of services in rural communities and the lack of access to the services that are available because of transport problems that are the main challenges facing them. This problem therefore means that many young people see their mental health deteriorating. I would therefore, in your response, Minister, like to hear how you will work with other Ministers in Government in order to ensure that these services are available locally, nearby in people’s communities, and there is better connectivity between communities in order to ensure that people can travel to those services that we already have. Thank you very much.
I now call Peredur Owen Griffiths.
Galwaf yn awr ar Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Llywydd dros dro. Diolch am gael siarad heno, a diolch iti, Rhun, am ddod â'r pwnc yma gerbron. Dwi wedi cael trafodaeth yn ddiweddar gyda Tom Davies o'r Children's Society, ac yn ystod y cyfarfod fe esboniodd o ychydig am y gwaith da maen nhw'n ei wneud a'r gwaith da sy'n cael ei wneud yn y maes yma, a'r gwaith sy'n cael ei wneud i gefnogi iechyd meddwl pobl ifanc. Roedd hefyd yn gobeithio y byddai Llywodraeth Cymru yn ystyried rhai argymhellion.
Thank you, acting Presiding Officer. Thank you for the opportunity to speak this evening, and thank you, Rhun, for bringing this topic before us. I've had a discussion recently with Tom Davies from the Children's Society, and during that meeting he explained a little about the work that they do and the good work that's being done in this area, and the work done to support young people's mental health. He also hoped that the Welsh Government would consider some recommendations.
One of these was that the Children's Society recommend that Welsh Government complements its plan for better mental health support in schools through in-reach work from health services, with a strong and consistent community-based offer for those young people, up to the age of 25, who may prefer to receive support outside of education. Community-based support can be delivered through open-access hubs, which are designed to offer easy-to-access, drop-in support on a self-referral basis for young people with emotional health and well-being needs.
Un o'r rhain yw bod Cymdeithas y Plant yn argymell y dylai Llywodraeth Cymru gynnwys gwaith mewngymorth gan wasanaethau iechyd i ategu ei chynllun ar gyfer gwell cefnogaeth iechyd meddwl mewn ysgolion, gyda chynnig cryf a chyson yn y gymuned i bobl ifanc, hyd at 25 oed, y gallai fod yn well ganddynt gael cefnogaeth y tu allan i addysg. Gellir darparu cefnogaeth yn y gymuned drwy hybiau mynediad agored, wedi'u cynllunio i gynnig cefnogaeth galw heibio, hawdd ei chyrchu ar sail hunanatgyfeirio i bobl ifanc sydd ag anghenion iechyd emosiynol a llesiant.
Nid wyf am ragdybio beth fydd ymatebion y bobl ifanc yn yr arolwg newydd, cyffrous hwn mae Rhun yn ei gychwyn heno, ond byddwn yn annog pobl ifanc i gymryd rhan. Fodd bynnag, hoffwn wybod a fydd y Llywodraeth yn ystyried argymhelliad Cymdeithas y Plant fel un rhan o'r ffordd y gallwn helpu i wrando ar bobl ifanc a'u cefnogi.
I'm not going to presume what the responses of the young people will be to this exciting new questionnaire launched by Rhun this evening, but I would encourage young people to participate. However, I would like to know whether the Government will consider the recommendations of the Children's Society as one way in which we can help to listen to young people and to support those young people.
I now call Jack Sargeant.
Galwaf yn awr ar Jack Sargeant.
Diolch, acting Presiding Officer. I'll extend my thanks to Rhun for giving me this opportunity to talk this evening, but I think more importantly we should extend our thanks to Gareth, the young person who's brought this to you, because the bravery of Gareth to introduce this topic to you and bring it to our Senedd is certainly one that needs commending.
Members will know I do have concerns that mental health services in their entirety are not all they should be. I think it's often said that mental health services should have parity with physical health services, but I want us to start walking that walk now. Now, if services for young people are to get better, and I agree with a lot of what's been said already this evening, I would make the one comment: we have to hear more from front-line providers, from young people themselves, both those who are accessing the services and those who might not have yet, and may never need to. I think we need to hear off them also, and that goes to both the Government, us as individual Members, and perhaps our colleagues in the health committee, and it was great to see Jayne Bryant take interest in today's debate as the Chair of the children and young people's committee. Because I think it's the front-line providers, and, importantly, the young people who may need those services—that's who we need to listen to. I look forward to sharing Rhun's surveys, with Gareth's help with that, and I'd just urge the Minister to reflect on that, about what the Welsh Government can do to listen to those voices as well. Diolch.
Diolch, Lywydd dros dro. Hoffwn ddiolch i Rhun am roi'r cyfle hwn imi siarad heno, ond yn bwysicach, credaf y dylem ddiolch i Gareth, yr unigolyn ifanc sydd wedi rhannu hyn gyda chi, oherwydd yn sicr mae angen canmol dewrder Gareth am gyflwyno'r pwnc hwn i chi ac i’n Senedd.
Bydd yr Aelodau'n gwybod bod gennyf bryderon nad yw gwasanaethau iechyd meddwl yn gyffredinol yn cyrraedd y safon y dylent ei chyrraedd. Rwy'n credu y dywedir yn aml y dylai gwasanaethau iechyd meddwl fod yn gydradd â'r gwasanaethau iechyd corfforol, ond rwyf eisiau inni ddechrau gweithredu’r meddylfryd hwnnw yn awr. Nawr, os yw gwasanaethau ar gyfer pobl ifanc yn mynd i wella, ac rwy'n cytuno â llawer o'r hyn a ddywedwyd eisoes heno, byddwn yn gwneud un sylw: mae'n rhaid inni glywed mwy gan ddarparwyr rheng flaen, gan bobl ifanc eu hunain, y rhai sy'n defnyddio'r gwasanaethau a'r rhai nad ydynt wedi'u defnyddio hyd yma o bosibl, ac na fydd angen iddynt wneud hynny byth efallai. Rwy'n credu bod angen inni glywed ganddynt hwy hefyd, ac mae a wnelo hynny â'r Llywodraeth, ni fel Aelodau unigol, a'n cyd-Aelodau yn y pwyllgor iechyd efallai, ac roedd yn wych gweld Jayne Bryant yn dangos diddordeb yn y ddadl heddiw fel Cadeirydd y pwyllgor plant a phobl ifanc. Yn fy marn i, y darparwyr rheng flaen, ac yn bwysig iawn, y bobl ifanc a allai fod angen y gwasanaethau hynny—dyna pwy y mae angen inni wrando arnynt. Edrychaf ymlaen at rannu arolygon Rhun, gyda chymorth Gareth gyda hynny, a hoffwn annog y Gweinidog i fyfyrio ar hynny, a’r hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i wrando ar y lleisiau hynny hefyd. Diolch.
I now call on the Deputy Minister for Mental Health and Well-being to reply to the debate. Lynne Neagle.
Galwaf yn awr ar y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant i ymateb i'r ddadl, Lynne Neagle.
Thank you, acting Llywydd, and can I thank Rhun for bringing this debate today and for sharing with us the views of his constituent, Gareth? I very much welcome that, and I'm sure Gareth is very pleased that you've been able to raise his concerns in the Senedd. I'd also like to thank all the other Members who have spoken today.
Nothing is a bigger priority for me than protecting, improving and supporting the emotional and mental health of our children and young people, and my focus is in three key areas: prevention, early intervention and strengthening specialist services for those young people that need that level of support. But to do this effectively, it does absolutely need a cross-Government and multi-agency approach, and I am determined to play my part in driving this agenda forward, and indeed am already having very positive discussions with colleagues across Government about how they can contribute to this agenda.
Rhun is absolutely right. Listening to young people with lived mental health experience is crucial, and we do have robust mechanisms in place to support this. This includes with our national youth stakeholder group, which ensures that the work of our whole-system approach programme is informed by the voices of children and young people. I take every opportunity that is presented to me to listen to the voices of children and young people, exactly as I did when I was Chair of the committee, and I will continue to do that, including when our new Youth Parliament is elected. Health boards also have arrangements in place to ensure that young people have the opportunity to inform and shape services and support.
Diolch, Lywydd dros dro, ac a gaf fi ddiolch i Rhun am gyflwyno'r ddadl hon heddiw ac am rannu safbwyntiau ei etholwr, Gareth, gyda ni? Rwy'n croesawu hynny'n fawr, ac rwy'n siŵr fod Gareth yn falch iawn eich bod wedi gallu rhoi sylw i'w bryderon yn y Senedd. Hoffwn ddiolch hefyd i'r holl Aelodau eraill sydd wedi siarad heddiw.
Nid oes dim yn fwy o flaenoriaeth i mi na diogelu, gwella a chefnogi iechyd emosiynol a meddyliol ein plant a'n pobl ifanc, ac mae fy ffocws mewn tri maes allweddol: atal, ymyrraeth gynnar a chryfhau gwasanaethau arbenigol i bobl ifanc sydd angen y lefel honno o gymorth. Ond i wneud hyn yn effeithiol, yn sicr mae angen dull trawslywodraethol ac amlasiantaethol o weithredu, ac rwy'n benderfynol o chwarae fy rhan yn gyrru'r agenda hon yn ei blaen, ac yn wir rwyf eisoes yn cael trafodaethau cadarnhaol iawn gyda chyd-Aelodau ar draws y Llywodraeth ynglŷn â sut y gallant gyfrannu at yr agenda hon.
Mae Rhun yn llygad ei le. Mae gwrando ar bobl ifanc sydd â phrofiad o broblemau iechyd meddwl yn hollbwysig, ac mae gennym fecanweithiau cadarn ar waith i gefnogi hyn. Maent yn cynnwys ein grŵp rhanddeiliaid ifanc cenedlaethol, sy'n sicrhau bod gwaith ein rhaglen dull system gyfan yn cael ei lywio gan leisiau plant a phobl ifanc. Manteisiaf ar bob cyfle a gaf i wrando ar leisiau plant a phobl ifanc, yn union fel y gwneuthum pan oeddwn yn Gadeirydd y pwyllgor, a byddaf yn parhau i wneud hynny, gan gynnwys pan fydd ein Senedd Ieuenctid newydd wedi ei hethol. Mae gan fyrddau iechyd drefniadau ar waith hefyd i sicrhau bod pobl ifanc yn cael cyfle i lywio a siapio gwasanaethau a chymorth.
We're also working in partnership with the Wolfson centre at Cardiff University. This is a multi-disciplinary team aiming to understand the causes of adolescent mental health problems and inform new ways of supporting our young people. I'm very pleased that the centre has recruited young people with lived experience of mental health to join its new advisory group and I see this as a huge opportunity to ensure that mental health support for children and young people is informed by world-leading research. I also very much welcome the questionnaire that Rhun has put on his social media, and would be grateful if, when he has completed that, he could share the findings with me. I'm actually meeting Beat tomorrow to talk about their services and I'm pleased that Welsh Government has very significantly increased investment in Beat in recognition of the increase and acuity we've seen in young people presenting with eating disorders.
In addition to this, ensuring that formal advocacy services are available for children and young people is also vital, and each health board has its own arrangements in place to offer this. In addition, there are, as I said, a variety of ways in which individual health boards have been working to support children and young people, including hosting young people's groups and producing a young people's charter that is consistent with the UN Convention on the Rights of the Child. I do, though, recognise that more work needs to be done to strengthen advocacy services for children and young people, because that work has been impacted by the pandemic, and just want to reiterate my commitment to driving that work forward.
Peredur referred to the recommendations of the Children's Society, so I thought it would be useful to highlight the work that we're doing already to ensure that there is support for children and young people available at the earliest opportunity. Our current approach in Welsh Government has been informed by a number of key pieces of work, including the 'Mind over matter' report, the inquiry that I chaired and drove forward as Chair of the Children, Young People and Education Committee, and the whole-system approach task and finish group. It's also been informed by the national youth stakeholder group. This work has supported a whole-system approach, ensuring that this support is available across multiple settings to improve access and, vitally, those are settings where children and young people live their lives—in schools, in colleges and in youth services.
Health boards are currently establishing single points of contact, which will help identify those young people who do not require specialist mental health support, but link them to appropriate support in the community. We're also finalising plans to pilot alternatives to admission for young people in crisis. Providing the right support in the right environment is essential, which is why, in March this year, we published a new statutory framework to embed a whole-school approach to support children and young people's mental health and well-being across Wales. Supporting implementation of the framework, we've agreed funding of £360,000 in 2021-22 to appoint implementation co-ordinators to work with schools and partners, supporting them to assess and address their well-being needs.
As part of our whole-system approach, we've invested in child and adolescent mental health services school in-reach pilots. The final evaluation, published in June 2021, showed promising results, and, in particular, the support provided by dedicated mental health practitioners in building capacity within schools to support pupil mental health and well-being. And I'm pleased to say, Peredur, that, based on this positive experience, we are now rolling out this service across the whole of Wales, and, earlier in the summer, awarded almost £4 million in the current year to support national roll-out. We see the in-reach service as a key aspect of support under our whole-school approach and the statutory framework we published on 15 March. In the three-year budget period, 2019-20 to 2021-22, we've increased the budget to support our whole-system approach work by 360 per cent, demonstrating our commitment in this area. Nine million pounds has been committed to support this programme in 2021-22. This includes funding to extend and improve school counselling provision, support to deliver universal and targeted intervention for learners in schools, and to support the training of teachers and other school staff on their own and children's well-being.
Earlier this year, we also published the NHS NEST, or NYTH, framework—nurturing, empowering, safe and trusted is what NEST stands for—and this framework provides a planning tool for regional planning boards to implement a whole-system approach for developing mental health, well-being and support services for children, young people and their families. We're supporting regional planning boards to implement the NEST framework in a systematic and integrated way across Wales and I'm holding regular meetings with health boards and will be visiting individual regional partnership boards across Wales to drive progress. Crucially, this will help provide appropriate emotional mental health support for those who do not need clinical support or intervention. Crucially, it will also be co-produced with children and young people and their families.
We're also making good progress in terms of delivering on actions to improve mental health in youth work approaches. We've introduced additional flexibility into the youth support grant and national voluntary youth organisation grant. This has enabled local authorities in the voluntary sector to respond in a more agile way to the needs of young people to help support their emotional well-being and mental health needs throughout the pandemic. This includes online activities, keeping in touch and face-to-face contact for the most vulnerable young people.
I do of course recognise the need to ensure that specialist services are available for those children who need that level of support. Building on our previous investment this year, we've committed an additional £5.4 million to improve CAMHS support both in the community and in our specialist CAMHS units in Wales. We've also invested in NHS crisis services and we're on track to have a 24-hour all-age single point of contact available for mental health crisis in all health board areas by April next year. This support will be critical in providing rapid access to a mental health practitioner to advise and support and to refer into other support if needed.
So, in conclusion, acting Presiding Officer, I hope that I have been able to demonstrate today and give some reassurance that this issue remains top of my political agenda and that I'm absolutely determined to continue to drive this work forward. There is nothing more important than delivering on the mental health and emotional support needs of our children and young people. Diolch yn fawr.
Rydym hefyd yn gweithio mewn partneriaeth â chanolfan Wolfson ym Mhrifysgol Caerdydd. Tîm amlddisgyblaethol yw hwn sy'n ceisio deall achosion problemau iechyd meddwl y glasoed a llywio ffyrdd newydd o gefnogi ein pobl ifanc. Rwy'n falch iawn fod y ganolfan wedi recriwtio pobl ifanc sydd â phrofiad o broblemau iechyd meddwl i ymuno â'i grŵp cynghori newydd ac rwy'n gweld hwn yn gyfle enfawr i sicrhau bod cymorth iechyd meddwl i blant a phobl ifanc yn cael ei lywio gan ymchwil o'r radd flaenaf. Rwyf hefyd yn croesawu'r holiadur y mae Rhun wedi'i roi ar ei gyfryngau cymdeithasol, a phan fydd wedi'i gwblhau, byddwn yn ddiolchgar pe gallai rannu'r canfyddiadau â mi. Rwy'n cyfarfod â Beat yfory mewn gwirionedd i siarad am eu gwasanaethau ac rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi cynyddu'r buddsoddiad yn Beat yn sylweddol iawn i gydnabod y cynnydd yn nifer y bobl ifanc sy'n dioddef o anhwylderau bwyta, a pha mor ddwys yw'r anhwylderau hynny.
Yn ogystal â hyn, mae sicrhau bod gwasanaethau eiriolaeth ffurfiol ar gael i blant a phobl ifanc hefyd yn hanfodol, ac mae gan bob bwrdd iechyd ei drefniadau ei hun ar waith i'w cynnig. Yn ogystal, fel y dywedais, mae byrddau iechyd unigol wedi bod yn gweithio mewn amryw o ffyrdd i gefnogi plant a phobl ifanc, gan gynnwys cynnal grwpiau pobl ifanc a chynhyrchu siarter pobl ifanc sy'n gyson â Chonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn. Fodd bynnag, rwy'n cydnabod bod angen gwneud mwy o waith i gryfhau gwasanaethau eiriolaeth i blant a phobl ifanc, oherwydd mae'r pandemig wedi effeithio ar y gwaith hwnnw, a hoffwn ailadrodd fy ymrwymiad i yrru'r gwaith hwnnw yn ei flaen.
Cyfeiriodd Peredur at argymhellion Cymdeithas y Plant, felly roeddwn yn meddwl y byddai'n ddefnyddiol tynnu sylw at y gwaith rydym eisoes yn ei wneud i sicrhau bod cefnogaeth i blant a phobl ifanc ar gael cyn gynted â phosibl. Mae ein dull presennol o weithredu yn Llywodraeth Cymru wedi'i lywio gan nifer o ddarnau allweddol o waith, gan gynnwys yr adroddiad 'Cadernid Meddwl', yr ymchwiliad y bûm yn ei gadeirio ac yn ei yrru ymlaen fel Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, a'r grŵp gorchwyl a gorffen ar y dull system gyfan. Mae hefyd wedi'i lywio gan y grŵp rhanddeiliaid ifanc cenedlaethol. Mae'r gwaith hwn wedi cefnogi dull system gyfan, gan sicrhau bod y cymorth hwn ar gael ar draws sawl math o leoliad i wella mynediad, ac yn hanfodol, mae'r rheini'n lleoliadau lle mae plant a phobl ifanc yn byw eu bywydau—mewn ysgolion, mewn colegau ac mewn gwasanaethau ieuenctid.
Ar hyn o bryd mae byrddau iechyd yn sefydlu mannau cyswllt unigol, a fydd yn helpu i nodi'r bobl ifanc nad oes angen cymorth iechyd meddwl arbenigol arnynt, ond sy'n eu cysylltu â chymorth priodol yn y gymuned. Rydym hefyd yn cwblhau cynlluniau i dreialu dewisiadau amgen yn lle ysbyty i bobl ifanc mewn argyfwng. Mae darparu'r cymorth cywir yn yr amgylchedd cywir yn hanfodol, a dyna pam, ym mis Mawrth eleni, y gwnaethom gyhoeddi fframwaith statudol newydd i ymgorffori dull ysgol gyfan o gefnogi iechyd meddwl a llesiant plant a phobl ifanc ledled Cymru. I gefnogi'r gwaith o weithredu'r fframwaith, rydym wedi cytuno ar gyllid o £360,000 yn 2021-22 i benodi cydgysylltwyr gweithredu i weithio gydag ysgolion a phartneriaid, gan eu cynorthwyo i asesu a mynd i'r afael â'u hanghenion llesiant.
Fel rhan o'n dull system gyfan, rydym wedi buddsoddi mewn cynlluniau peilot mewngymorth ysgolion ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed. Dangosodd y gwerthusiad terfynol, a gyhoeddwyd ym mis Mehefin 2021, ganlyniadau addawol, ac yn arbennig, y cymorth a ddarperir gan ymarferwyr iechyd meddwl penodedig i feithrin capasiti mewn ysgolion i gefnogi iechyd meddwl a llesiant disgyblion. Ac rwy'n falch o ddweud, Peredur, ein bod, ar sail y profiad cadarnhaol hwn, yn cyflwyno'r gwasanaeth ledled Cymru gyfan bellach, ac yn gynharach yn yr haf, dyfarnwyd bron i £4 miliwn yn y flwyddyn gyfredol i gefnogi'r gwaith o'i gyflwyno'n genedlaethol. Rydym yn gweld y gwasanaeth mewngymorth fel agwedd allweddol ar gymorth o dan ein dull ysgol gyfan a'r fframwaith statudol a gyhoeddwyd gennym ar 15 Mawrth. Dros dair blynedd gyllidebol rhwng 2019-20 a 2021-22, rydym wedi sicrhau cynnydd o 360 y cant yn y gyllideb i gefnogi ein gwaith dull system gyfan, gan ddangos ein hymrwymiad yn y maes hwn. Neilltuwyd £9 miliwn i gefnogi'r rhaglen hon yn 2021-22. Mae hyn yn cynnwys cyllid i ymestyn a gwella darpariaeth cwnsela mewn ysgolion, cymorth i ddarparu ymyrraeth gyffredinol ac wedi'i thargedu ar gyfer dysgwyr mewn ysgolion, ac i gefnogi hyfforddiant athrawon ac aelodau eraill o staff ysgolion mewn perthynas â'u llesiant eu hunain a llesiant plant.
Yn gynharach eleni, gwnaethom gyhoeddi fframwaith NYTH y GIG—sef rhoi nerth, ymddiried, tyfu'n ddiogel a hybu—ac mae'r fframwaith hwn yn darparu offeryn cynllunio i fyrddau cynllunio rhanbarthol allu gweithredu dull system gyfan o ddatblygu gwasanaethau iechyd meddwl, llesiant a chymorth i blant, pobl ifanc a'u teuluoedd. Rydym yn cynorthwyo byrddau cynllunio rhanbarthol i weithredu fframwaith NYTH mewn ffordd systematig ac integredig ledled Cymru ac rwy'n cynnal cyfarfodydd rheolaidd gyda byrddau iechyd a byddaf yn ymweld â byrddau partneriaeth rhanbarthol unigol ledled Cymru i ysgogi cynnydd. Yn hollbwysig, bydd hyn yn helpu i ddarparu cymorth iechyd meddwl emosiynol priodol i'r rhai nad oes angen cymorth neu ymyrraeth glinigol arnynt. Yn hollbwysig hefyd, caiff ei gydgynhyrchu gyda phlant a phobl ifanc a'u teuluoedd.
Rydym yn gwneud cynnydd da hefyd ar gyflawni camau gweithredu i wella iechyd meddwl mewn gwaith ieuenctid. Rydym wedi cyflwyno hyblygrwydd ychwanegol o fewn y grant cymorth ieuenctid a'r grant cyrff ieuenctid gwirfoddol cenedlaethol. Mae hyn wedi galluogi awdurdodau lleol yn y sector gwirfoddol i ymateb mewn ffordd fwy ystwyth i anghenion pobl ifanc i helpu i gefnogi eu hanghenion llesiant emosiynol ac iechyd meddwl drwy gydol y pandemig. Mae hyn yn cynnwys gweithgareddau ar-lein, cadw mewn cysylltiad a chyswllt wyneb yn wyneb ar gyfer y bobl ifanc fwyaf agored i niwed.
Wrth gwrs, rwy'n cydnabod yr angen i sicrhau bod gwasanaethau arbenigol ar gael i'r plant sydd angen y lefel honno o gymorth. Gan adeiladu ar ein buddsoddiad blaenorol eleni, rydym wedi ymrwymo £5.4 miliwn ychwanegol i wella cymorth CAMHS yn y gymuned ac yn ein hunedau CAMHS arbenigol yng Nghymru. Rydym hefyd wedi buddsoddi yng ngwasanaethau argyfwng y GIG ac rydym ar y trywydd cywir i gael un man cyswllt 24 awr i bob oedran ar gyfer argyfyngau iechyd meddwl ym mhob ardal bwrdd iechyd erbyn mis Ebrill y flwyddyn nesaf. Bydd y cymorth hwn yn hanfodol er mwyn darparu mynediad cyflym at ymarferydd iechyd meddwl i gynghori a chefnogi unigolion a'u hatgyfeirio at gymorth arall os oes angen.
Felly, i gloi, Lywydd dros dro, rwy'n gobeithio fy mod wedi gallu dangos heddiw a rhoi rhywfaint o sicrwydd fod y mater hwn yn parhau i fod ar frig fy agenda wleidyddol a fy mod yn gwbl benderfynol o barhau i yrru'r gwaith hwn yn ei flaen. Nid oes unrhyw beth yn bwysicach nag ateb anghenion iechyd meddwl a chymorth emosiynol ein plant a'n pobl ifanc. Diolch yn fawr.
Thank you, everyone, and that brings today's proceedings to a close.
Diolch i bawb, a daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:28.
The meeting ended at 18:28.