Y Cyfarfod Llawn

Plenary

02/11/2021

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Prynhawn da. Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma heddiw, ac mae'r rheini wedi eu nodi ar eich agenda. 

Good afternoon and welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda. 

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Cwestiynau i'r Prif Weinidog yw'r eitem gyntaf ar ein hagenda ni, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Jayne Bryant. 

The first item is questions to the First Minister, and the first question is from Jayne Bryant. 

Y Cynllun Lleoedd Lleol ar gyfer Natur
The Local Places for Nature Scheme

1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y cynllun Lleoedd Lleol ar gyfer Natur? OQ57125

1. Will the First Minister make a statement on the Local Places for Nature scheme? OQ57125

Llywydd, Local Places for Nature is an excellent example of Government and community groups working together to create and improve green spaces, making a real difference close to where people live. Hundreds of local schemes have already been completed, with many more to follow.

Llywydd, mae Lleoedd Lleol ar gyfer Natur yn enghraifft wych o'r Llywodraeth a grwpiau cymunedol yn cydweithio i greu a gwella mannau gwyrdd, gan wneud gwahaniaeth gwirioneddol yn agos at ble mae pobl yn byw. Mae cannoedd o gynlluniau lleol eisoes wedi'u cwblhau, ac mae llawer mwy i ddod.

Diolch, Prif Weinidog. I recently visited the Rabbit Hill Community Woodland in my constituency and the wonderful volunteers working on the project. The wood sits adjacent to the Duffryn estate and had sadly slipped into disuse following years of neglect. However, in 2017 it received funding from the Create your Space campaign, which was backed by both the Welsh Government and the National Lottery Community Fund. The impact this fund is having is profound, and it's so nice to see the wood being returned as a place that the community can both enjoy and be proud of. Campaigns such as Create your Space and Local Places for Nature are invaluable, but more can always be done to improve our natural environment. How is the Welsh Government planning to build on these schemes to ensure that everyone in Wales can enjoy the benefits of green spaces?

Diolch, Prif Weinidog. Ymwelais yn ddiweddar â Choetir Cymunedol Rabbit Hill yn fy etholaeth i a'r gwirfoddolwyr gwych sy'n gweithio ar y prosiect. Mae'r goedwig wrth ymyl ystad Dyffryn ac yn anffodus yr oedd wedi mynd yn segur yn dilyn blynyddoedd o esgeulustod. Fodd bynnag, yn 2017 cafodd gyllid gan yr ymgyrch Crëwch Eich Man, a gefnogwyd gan Lywodraeth Cymru a Chronfa Gymunedol y Loteri Genedlaethol. Mae'r effaith y mae'r gronfa hon yn ei chael yn ddwys, ac mae mor braf gweld y goedwig yn dychwelyd i fod yn lle y gall y gymuned ei fwynhau a bod yn falch ohono. Mae ymgyrchoedd fel Crëwch Eich Man a Lleoedd Lleol ar gyfer Natur yn hynod werthfawr, ond gellir gwneud mwy bob amser i wella ein hamgylchedd naturiol. Sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu adeiladu ar y cynlluniau hyn i sicrhau y gall pawb yng Nghymru fwynhau manteision mannau gwyrdd?

Well, Llywydd, I thank Jayne Bryant for what she said about the current schemes and for the excellent example from her own constituency. Over the first year of the Local Places for Nature scheme, a scheme designed to bring nature to people's doorsteps, 82 new community orchards were established, 520 new gardens were opened, and over 73,000 bulbs were planted. And that's just one part of what this scheme has provided, and we are committed to go on with the scheme, working with our partners, for example in Keep Wales Tidy, to go on making that difference close to where people live. 

The climate emergency committee, Llywydd, tells us that 60 per cent of the changes that are needed to be taken to reduce carbon emissions will rely on individuals choosing to act differently. This scheme is designed to bring that difference close to where people live, and alongside COP26, of course, we will have COP Cymru here in Wales. Each week, there will be an event bringing many, many people together, looking at what more we can do. The first one, to be held on 6 November, later this week, in mid Wales, will be focused on nature-based solutions, and that will allow us to do exactly what Jayne Bryant asked, to find even more ways in which we can make this scheme reconnect people to nature-based solutions in their own areas, contributing to Wales's effort on that great climate change mission on which we are all embarked. 

Wel, Llywydd, diolch i Jayne Bryant am yr hyn a ddywedodd am y cynlluniau presennol ac am yr enghraifft wych o'i hetholaeth ei hun. Yn ystod blwyddyn gyntaf y cynllun Lleoedd Lleol ar gyfer Natur, cynllun y bwriadwyd iddo ddod â natur i garreg drws pobl, sefydlwyd 82 o berllannau cymunedol newydd, agorwyd 520 o erddi newydd, a phlannwyd dros 73,000 o fylbiau. A dim ond un rhan o'r hyn y mae'r cynllun hwn wedi'i ddarparu yw hynny, ac rydym ni wedi ymrwymo i fwrw ymlaen â'r cynllun, gan weithio gyda'n partneriaid, yn Cadwch Gymru'n Daclus er enghraifft, i barhau i wneud y gwahaniaeth hwnnw yn agos at le mae pobl yn byw.

Mae'r pwyllgor argyfwng hinsawdd, Llywydd, yn dweud wrthym y bydd 60 y cant o'r newidiadau y mae angen eu gwneud i leihau allyriadau carbon yn dibynnu ar unigolion yn dewis ymddwyn yn wahanol. Mae'r cynllun hwn wedi'i gynllunio i ddod â'r gwahaniaeth hwnnw yn agos at ble mae pobl yn byw, ac ochr yn ochr â COP26, wrth gwrs, bydd gennym ni COP Cymru yma yng Nghymru. Bob wythnos, bydd digwyddiad yn dod â llawer iawn o bobl at ei gilydd, gan edrych ar beth arall y gallwn ni ei wneud. Bydd yr un cyntaf, i'w gynnal ar 6 Tachwedd, yn ddiweddarach yr wythnos hon, yn y canolbarth, yn canolbwyntio ar atebion sy'n seiliedig ar natur, a bydd hynny yn caniatáu i ni wneud yn union yr hyn a ofynnodd Jayne Bryant, sef dod o hyd i hyd yn oed mwy o ffyrdd y gallwn ni wneud i'r cynllun hwn ailgysylltu pobl ag atebion sy'n seiliedig ar natur yn eu hardaloedd eu hunain, gan gyfrannu at ymdrech Cymru ar y daith newid hinsawdd fawr honno yr ydym ni i gyd wedi cychwyn arni.

First Minister, I welcome the Local Places for Nature scheme, and I look forward to increasing access to and enjoyment of nature and our rural areas for a wider Welsh audience. I remember as a child having the countryside code taught to me in school, and I am sure you did, as did many others in this Chamber. It provided advice on how to make sure that our enjoyment of the countryside did not impact on wildlife and livestock, and helped teach people to respect, protect and enjoy rural landscapes. In July of this year, the Country Land and Business Association launched its countryside code educational pack, which brought a fresh approach to teaching the code. First Minister, with the increase in visitors to our countryside, what plans does your Government have to work with organisations such as the CLA to update and relaunch the much-loved countryside code to a new generation? Diolch. 

Prif Weinidog, rwy'n croesawu'r cynllun Lleoedd Lleol ar gyfer Natur, ac yn edrych ymlaen at gynyddu mynediad at natur a'n hardaloedd gwledig a mwynhad ohonyn nhw i gynulleidfa ehangach yng Nghymru. Rwy'n cofio fel plentyn y cod cefn gwlad yn cael ei addysgu i mi yn yr ysgol, fel yr wyf i'n siŵr y cawsoch chi, a llawer o bobl eraill yn y Siambr hon. Rhoddodd gyngor ar sut i wneud yn siŵr nad oedd ein mwynhad o gefn gwlad yn effeithio ar fywyd gwyllt a da byw, a helpodd i addysgu pobl i barchu, gwarchod a mwynhau tirweddau gwledig. Ym mis Gorffennaf eleni, lansiodd y Gymdeithas Tir a Busnesau Cefn Gwlad ei phecyn addysgol cod cefn gwlad, a ddaeth â dull newydd o addysgu'r cod. Prif Weinidog, gyda'r cynnydd i nifer yr ymwelwyr â'n cefn gwlad, pa gynlluniau sydd gan eich Llywodraeth i weithio gyda sefydliadau fel y Gymdeithas Tir a Busnesau Cefn Gwlad i ddiweddaru ac ail-lansio'r cod cefn gwlad hynod boblogaidd i genhedlaeth newydd? Diolch.

I think we may have lost the connection to the First Minister. I'm going to call for a short technical break, to see—. [Interruption.] First Minister, are you able to hear us clearly? I think the answer to that is 'no'. So, we'll take a short technical break and we'll see if we can resume the connection quite quickly.

Rwy'n credu efallai ein bod ni wedi colli'r cysylltiad â'r Prif Weinidog. Rwy'n mynd i alw am seibiant technegol byr, i weld—. [Torri ar draws.] Prif Weinidog, a allwch chi ein clywed ni yn glir? Rwy'n credu mai'r ateb i hynna yw 'na'. Felly, cymerwn ni seibiant technegol byr a gweld a allwn ni ailddechrau'r cysylltiad yn eithaf cyflym.

13:35

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 13:35.

Ailymgynullodd y Senedd am 13:37, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

Plenary was suspended at 13:35.

The Senedd reconvened at 13:37, with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Okay, we're resuming. If I can just confirm with the First Minister whether he was able to hear the question from Samuel Kurtz, or does he need it repeated?

Iawn, rydym ni'n ailddechrau. A gaf i gadarnhau gyda'r Prif Weinidog a oedd yn gallu clywed y cwestiwn gan Samuel Kurtz, neu a oes angen ei ailadrodd?

Llywydd, I heard the bulk of Mr Kurtz's question—enough, I hope, to be able to agree with him that the increased numbers of visitors to the Welsh countryside does bring with it a different obligation on people to make sure that they do so in a way that is respectful of what is required of them. I thank the CLA for the work that they have done in refreshing the countryside code. Teaching these things in our schools is very important, and, as we know, we have a very receptive audience indeed amongst our school population.

Llywydd, alongside the net-zero plan that the Welsh Government published last week, we published a companion document, illustrating over 100 actions that different individuals and organisations have committed themselves to. I was particularly struck by what pupils at Ysgol Mynyddygarreg said. In their pledge, they said,

'We will change our little habits together.'

And in a question that is about the little things we can do, the local things that we can do, I think that tells us that we've got a genuinely receptive population amongst our young people to the sorts of points that the Member was making.

Llywydd, clywais y rhan fwyaf o gwestiwn Mr Kurtz—digon, gobeithio, i allu cytuno ag ef fod y niferoedd cynyddol o ymwelwyr â chefn gwlad Cymru yn dod â rhwymedigaeth wahanol ar bobl i wneud yn siŵr eu bod nhw'n gwneud hynny mewn ffordd sy'n parchu'r hyn sy'n ofynnol ganddyn nhw. Rwy'n diolch i'r Gymdeithas Tir a Busnesau Cefn Gwlad am y gwaith y mae wedi ei wneud i adnewyddu'r cod cefn gwlad. Mae addysgu'r pethau hyn yn ein hysgolion yn bwysig iawn, ac, fel y gwyddom, mae gennym ni gynulleidfa dderbyngar iawn yn wir ymhlith poblogaeth ein hysgolion.

Llywydd, ochr yn ochr â'r cynllun sero-net a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru yr wythnos diwethaf, fe wnaethom ni gyhoeddi dogfen ategol, sy'n dangos dros 100 o gamau y mae gwahanol unigolion a sefydliadau wedi ymrwymo iddyn nhw. Cefais fy nharo yn arbennig gan yr hyn a ddywedodd disgyblion Ysgol Mynyddygarreg. Yn eu haddewid nhw, fe wnaethon nhw ddweud,

'Byddwn yn newid ein harferion bach gyda'n gilydd.'

Ac mewn cwestiwn sy'n ymwneud â'r pethau bach y gallwn ni eu gwneud, y pethau lleol y gallwn ni eu gwneud, rwy'n credu bod hynny yn dweud wrthym ni fod gennym ni boblogaeth wirioneddol dderbyngar ymhlith ein pobl ifanc i'r mathau o bwyntiau yr oedd yr Aelod yn eu gwneud.

Cymru Sero-net
A Net-zero Wales

2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau Cymru sero-net? OQ57124

2. What action is the Welsh Government taking to achieve a net-zero Wales? OQ57124

I thank Joyce Watson for that question. Llywydd, our actions are set out in the Net Zero Wales plan, which we published last week. The plan shows the range of matters for which this Senedd has responsibility, setting out actions in transport, housing, the rural economy and renewable energy amongst others.

Diolch i Joyce Watson am y cwestiwn yna. Llywydd, mae ein camau gweithredu wedi eu nodi yn y cynllun Cymru Sero Net, a gyhoeddwyd gennym ni yr wythnos diwethaf. Mae'r cynllun yn dangos yr amrywiaeth o faterion y mae'r Senedd hon yn gyfrifol amdanyn nhw, gan nodi camau ym meysydd trafnidiaeth, tai, yr economi wledig ac ynni adnewyddadwy ymysg eraill.

Diolch, Prif Weinidog. Buildings account for just under a quarter of UK greenhouse gas emissions, most of which come from fossil fuel heating. So, tackling climate change really does begin at home. Your Government is leading the way, with today's announcement of funding for greener social homes, and the new fossil fuel-busting standard to which 20,000 new social homes for rent will be built over the next five years. All that is absolutely fantastic news. But are you able to update the Senedd on where you are with private developers as far as getting them to adopt exactly the same standards? 

Diolch, Prif Weinidog. Mae adeiladau yn gyfrifol am ychydig yn llai na chwarter o allyriadau nwyon tŷ gwydr y DU, ac mae'r rhan fwyaf o'r rhain yn deillio o wresogi tanwydd ffosil. Felly, mae mynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd yn dechrau yn y cartref yn wirioneddol. Mae eich Llywodraeth yn arwain y ffordd, gyda'r cyhoeddiad heddiw o gyllid ar gyfer cartrefi cymdeithasol gwyrddach, a'r safon newydd ar gyfer chwalu tanwydd ffosil y bydd 20,000 o gartrefi cymdeithasol newydd yn cael eu hadeiladu i'w rhentu dros y pum mlynedd nesaf. Mae hynny i gyd yn newyddion hollol wych. Ond a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am eich sefyllfa yng nghyswllt datblygwyr preifat o ran eu cael nhw i fabwysiadu'r un safonau yn union?

13:40

Well, Llywydd, I thank Joyce Watson for that, and for the welcome that she offered to the £150 million-worth of additional investment, which my colleague Lee Waters has been able to announce today, to improve the energy efficiency of existing social homes in Wales. But Joyce Watson is right that we have, as well, to persuade both private rented properties and home owners to take the actions, which each one of us needs to take in our own lives, if we are to reach the goal of a net-zero Wales by 2050. Some of those decisions will be difficult and challenging decisions, but, back in September, we set out the new standards that will be required from any private house building that has any element of Welsh Government grant associated with it. At the same time, we took action to make sure that new private housing, as well as public housing, cannot be built in future in Wales on land that is liable to flooding. And I know that these are challenging things that we are asking of the sector, but unless we are prepared to take those challenging decisions now, we will not be on the path to the future that we need to be, and that is what the plan of last week is designed to do. It's designed to make sure that, here in Wales, we are able to meet that targets that we have set for ourselves, to make the contributions in the whole range of areas in our own lives. Housing is certainly one of them. Today's announcement is part of that. The challenges we set down for private home ownership have to be part of that same picture. 

Wel, Llywydd, diolch i Joyce Watson am hynna, ac am y croeso a roddodd i'r buddsoddiad ychwanegol gwerth £150 miliwn, y mae fy nghyd-Weinidog Lee Waters wedi gallu ei gyhoeddi heddiw, i wella effeithlonrwydd ynni cartrefi cymdeithasol presennol yng Nghymru. Ond mae Joyce Watson yn iawn bod yn rhaid i ni, hefyd, argyhoeddi eiddo rhent preifat a pherchnogion cartrefi i gymryd y camau, y mae angen i bob un ohonom ni eu cymryd yn ein bywydau ein hunain, os ydym ni am gyrraedd y nod o Gymru sero-net erbyn 2050. Bydd rhai o'r penderfyniadau hynny yn benderfyniadau anodd a heriol, ond, yn ôl ym mis Medi, fe wnaethom nodi'r safonau newydd a fydd yn ofynnol gan unrhyw adeilad tŷ preifat sydd ag unrhyw elfen o grant Llywodraeth Cymru yn gysylltiedig ag ef. Ar yr un pryd, fe wnaethom ni gymryd camau i wneud yn siŵr na ellir adeiladu tai preifat newydd, yn ogystal â thai cyhoeddus, yn y dyfodol yng Nghymru ar dir sy'n agored i lifogydd. Ac rwy'n gwybod bod y rhain yn bethau heriol yr ydym ni'n eu gofyn gan y sector, ond oni bai ein bod ni'n barod i wneud y penderfyniadau heriol hynny nawr, ni fyddwn ar y llwybr i'r dyfodol y mae angen i ni fod arno, a dyna y bwriedir i'r cynllun yr wythnos diwethaf ei wneud. Bwriedir iddo wneud yn siŵr ein bod ni, yma yng Nghymru, yn gallu cyrraedd y targedau hynny yr ydym ni wedi eu gosod i ni ein hunain, i wneud y cyfraniadau yn yr holl ystod o feysydd yn ein bywydau ein hunain. Mae tai yn sicr yn un ohonyn nhw. Mae'r cyhoeddiad heddiw yn rhan o hynny. Mae'n rhaid i'r heriau y gwnaethom eu pennu ar gyfer perchentyaeth breifat fod yn rhan o'r un darlun.

First Minister, in the Welsh Government's 'All Wales Plan 2021-25 Working Together to Reach Net Zero' it was revealed that your pledge campaign has secured only 118 pledges from the public sector in the last 23 months. So, despite your Welsh Government declaring this climate emergency in 2019, only 16 local authorities have followed suit, and only nine local authorities are included on the list of pledge campaign respondents. Now, we all know that engagement brings about action, and this pledge campaign has certainly not succeeded as yet. Now, prior to recess, I was really pleased, with other Members here, to attend the Climate Cymru event on the steps of the Senedd to hear from some of the 10,000 diverse Welsh voices who wish to see action from your Welsh Government and our public bodies across Wales. So, First Minister, will you acknowledge these voices by committing to bring forward the deadline for the new engagement plan so that the failure of the current campaign can actually been seen now to spark some action, and that any failures can be addressed now, sooner rather than much later? Diolch. 

Prif Weinidog, yn 'Gweithio gyda'n gilydd i gyrraedd sero net: cynllun Cymru gyfan 2021-25' datgelwyd mai dim ond 118 o addewidion gan y sector cyhoeddus y mae eich ymgyrch addewidion wedi eu sicrhau yn ystod y 23 mis diwethaf. Felly, er i'ch Llywodraeth Cymru ddatgan yr argyfwng hinsawdd hwn yn 2019, dim ond 16 o awdurdodau lleol sydd wedi dilyn yr esiampl, a dim ond naw awdurdod lleol sydd wedi eu cynnwys ar y rhestr o ymatebwyr i'r ymgyrch addewidion. Nawr, rydym ni i gyd yn gwybod bod ymgysylltu yn arwain at weithredu, ac mae'n sicr nad yw'r ymgyrch addewidion hon wedi llwyddo hyd yma. Nawr, cyn y toriad, roeddwn i'n falch iawn, ynghyd ag Aelodau eraill yma, o fynd i ddigwyddiad Hinsawdd Cymru ar risiau'r Senedd i glywed gan rai o'r 10,000 o leisiau amrywiol yng Nghymru sy'n dymuno gweld camau gan eich Llywodraeth Cymru chi a'n cyrff cyhoeddus ledled Cymru. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi gydnabod y lleisiau hyn drwy ymrwymo i ddwyn y dyddiad terfyn ar gyfer y cynllun ymgysylltu newydd ymlaen fel y gellir gweld bod methiant yr ymgyrch bresennol yn ysgogi rhywfaint o weithredu bellach, ac y gellir mynd i'r afael ag unrhyw fethiannau nawr, yn fuan yn hytrach na llawer yn hwyrach? Diolch.

Llywydd, I'm afraid the Member's contribution is not only ungenerous, but it's largely nonsensical as well. I've had an opportunity—I wonder whether she has—to actually read the document to which she refers. It's actually a hugely heartening document, Llywydd. It sets out pledges from right across Wales, from individuals right through to our largest organisations in the public sector and in business as well. It gives you a real sense of the commitment that there is here in Wales to this very challenging but utterly necessary agenda. I applaud the actions of our local authorities in Wales. Local authorities of all political persuasion are taking action to make sure that they can play their part. There's a real compelling account in the plan from Carmarthenshire, for example, celebrating the actions they have already taken and demonstrating what more they will commit to doing in the rest of this decade. The One Planet Cardiff plan of Cardiff city council is a consultation on how the council can be carbon neutral by 2030 in a green, sustainable city. Rather than carping from the sidelines, the Member would be much better off celebrating the actions that people in all parts of Wales are taking, including our local authorities; they are making real efforts to get us to where we need to be. She only sits on the sidelines and criticises others. 

Llywydd, mae arnaf i ofn fod cyfraniad yr Aelod nid yn unig yn grintachlyd, ond mae'n hurt i raddau helaeth hefyd. Rwyf i wedi cael cyfle—tybed a yw hi—i ddarllen y ddogfen y mae'n cyfeirio ati. Mae'n ddogfen galonogol dros ben, Llywydd, mewn gwirionedd. Mae'n nodi addewidion o bob rhan o Gymru, o unigolion i'n sefydliadau mwyaf yn y sector cyhoeddus ac ym maes busnes hefyd. Mae'n rhoi synnwyr gwirioneddol i chi o'r ymrwymiad sydd yma yng Nghymru i'r agenda heriol iawn ond cwbl angenrheidiol hon. Rwy'n cymeradwyo gweithredoedd ein hawdurdodau lleol yng Nghymru. Mae awdurdodau lleol o bob argyhoeddiad gwleidyddol yn cymryd camau i wneud yn siŵr eu bod nhw'n gallu chwarae eu rhan. Ceir disgrifiad cymhellol iawn yn y cynllun gan sir Gaerfyrddin, er enghraifft, yn dathlu'r camau y maen nhw eisoes wedi eu cymryd ac yn dangos beth arall y byddan nhw'n ymrwymo i'w wneud yn ystod gweddill y degawd hwn. Mae cynllun Caerdydd Un Blaned yng nghyngor dinas Caerdydd yn ymgynghoriad ar sut y gall y cyngor fod yn garbon niwtral erbyn 2030 mewn dinas werdd a chynaliadwy. Yn hytrach nag achwyn o'r ymylon, byddai'n well o lawer i'r Aelod ddathlu'r camau y mae pobl ym mhob rhan o Gymru yn eu cymryd, gan gynnwys ein hawdurdodau lleol; maen nhw'n gwneud ymdrechion gwirioneddol i'n tywys ni i ble mae angen i ni ei fod. Y cwbl y mae hi'n ei wneud yw eistedd ar yr ymylon a beirniadu pobl eraill.

13:45
Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Ar ran y Ceidwadwyr, Paul Davies.

Questions now from the party leaders. On behalf of the Conservatives, Paul Davies.

Diolch, Llywydd. First Minister, yesterday, you said that hope is needed to tackle climate change and that people need confidence and trust to make changes in their own lives, and yet this debate generally motivates the usual collection of think tanks, celebrities, politicians and pressure groups. Of course, in reality, much of what is needed will rely on people and families changing their behaviours—how they travel, what they eat and the energy consumption and efficiency of their homes. We can't get that shift in culture just by a top-down approach; we do need a national conversation that recognises that this problem needs local and individual solutions. The point I'm making is that we need to take people with us on this journey, so can you tell us how you intend to engage with people directly on this issue? What assurances can you give that the Welsh Government will help with any costs that families may face in adopting more climate-friendly actions?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, ddoe, fe wnaethoch chi ddweud bod angen gobaith i fynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd a bod angen hyder ac ymddiriedaeth ar bobl i wneud newidiadau yn eu bywydau eu hunain, ac eto mae'r ddadl hon yn gyffredinol yn ysgogi'r casgliad arferol o felinau trafod, enwogion, gwleidyddion a grwpiau pwyso. Wrth gwrs, mewn gwirionedd, bydd llawer o'r hyn sydd ei angen yn dibynnu ar bobl a theuluoedd yn newid eu hymddygiad—sut maen nhw'n teithio, beth maen nhw'n ei fwyta a defnydd ac effeithlonrwydd ynni eu cartrefi. Ni allwn ni sicrhau'r newid diwylliant hwnnw trwy ddull o'r brig i lawr yn unig; mae angen i ni gael sgwrs genedlaethol sy'n cydnabod bod angen atebion lleol ac unigol ar y broblem hon. Y pwynt yr wyf i'n ei wneud yw bod angen i ni fynd â phobl gyda ni ar y daith hon, felly a wnewch chi ddweud wrthym ni sut rydych chi'n bwriadu ymgysylltu yn uniongyrchol â phobl ar y mater hwn? Pa sicrwydd allwch chi ei roi y bydd Llywodraeth Cymru yn helpu gydag unrhyw gostau y gallai teuluoedd eu hwynebu wrth fabwysiadu camau mwy ystyriol o'r hinsawdd?

I thank the leader of the opposition for that point. It's a point I agree with. I think I said in answer to an earlier question that the Climate Change Committee tell us that about 60 per cent of the actions needed to reach net zero in Wales by 2050 will rely not on the things that Governments do, or even on what great corporations do, but on what each of us do in our individual lives. COP Cymru will be a real opportunity to have the sort of conversation that he refers to, and climate change Week in Wales at the end of this month will be a further chance for us to bring those voices from right across Wales who are very determined to make their contribution around that virtual table together.

He's right; this cannot be simply a top-down set of actions, nor, indeed, a top-down-led conversation. They have to be conversations led in every part of Wales by all the sorts of organisations that are prepared to play a part in it. I quoted a moment ago, Llywydd, the 'little habits together' changes that children in Mynydd-y-Garreg spoke of; in the same document, Llansaint Women's Institute commit themselves to being recycling warriors in their own community. We should take some heart, Llywydd, I think; these are huge challenges and it is easy for people to feel that it's all beyond them and that there is nothing that they themselves can do, but our recycling targets in Wales and the success we've had together, through the actions of local groups and local authorities, I think tell us that when we take those actions, the small things we can do individually add up with things that our friends or neighbours and others in our communities can do, and together, we really can make that difference.

Diolch i arweinydd yr wrthblaid am y pwynt yna. Mae'n bwynt yr wyf i'n cytuno arno. Rwy'n credu fy mod i wedi dweud wrth ateb cwestiwn cynharach bod y Pwyllgor Newid Hinsawdd yn dweud wrthym ni na fydd tua 60 y cant o'r camau sydd eu hangen i gyrraedd sero net yng Nghymru erbyn 2050 yn dibynnu ar y pethau y mae Llywodraethau yn eu gwneud, na hyd yn oed ar yr hyn y mae corfforaethau mawr yn ei wneud, ond yn hytrach ar yr hyn y mae pob un ohonom ni'n ei wneud yn ein bywydau unigol. Bydd COP Cymru yn gyfle gwirioneddol i gael y math o sgwrs y mae'n cyfeirio ati, a bydd Wythnos newid hinsawdd yng Nghymru ddiwedd y mis hwn yn gyfle arall i ni ddod â'r lleisiau hynny o bob cwr o Gymru sy'n benderfynol iawn o wneud eu cyfraniad o amgylch y rhith-fwrdd hwnnw gyda'i gilydd.

Mae'n iawn; ni all hyn fod yn gyfres o gamau gweithredu o'r brig i lawr yn unig, nac, yn wir, yn sgwrs sy'n cael ei harwain o'r brig i lawr. Mae'n rhaid iddyn nhw fod yn sgyrsiau sy'n cael eu harwain ym mhob rhan o Gymru gan bob math o sefydliadau sy'n barod i chwarae rhan ynddo. Dyfynnais eiliad yn ôl, Llywydd, y newidiadau 'arferion bach gyda'n gilydd' y soniodd plant ym Mynydd-y-Garreg amdanyn nhw; yn yr un ddogfen, mae Sefydliad Merched Llansaint yn ymrwymo i fod yn rhyfelwyr ailgylchu yn eu cymuned eu hunain. Dylem ni ymgalonogi rhywfaint, Llywydd, yn fy marn i; mae'r rhain yn heriau enfawr ac mae'n hawdd i bobl deimlo bod y cyfan yn drech na nhw ac nad oes dim y gallan nhw eu hunain ei wneud, ond rwy'n credu bod ein targedau ailgylchu yng Nghymru a'r llwyddiant yr ydym ni wedi ei gael gyda'n gilydd, drwy gamau grwpiau lleol ac awdurdodau lleol, yn dweud wrthym ni, pan fyddwn ni'n cymryd y camau hynny, bod y pethau bach y gallwn ni eu gwneud yn unigol yn ychwanegu at y pethau y gall ein ffrindiau neu ein cymdogion ac eraill yn ein cymunedau eu gwneud, a gyda'n gilydd, gallwn ni wir wneud y gwahaniaeth hwnnw.

Yes, First Minister, and as nations come together at COP26, we have a crucial opportunity to make some serious progress in tackling climate change. Of course, it requires nations working together, and I hope that the Welsh Government and all Governments across the UK will do just that—build consensus and seek to work with partners internationally to make the progress needed to start addressing climate change. The message is clear: we need to secure global net zero by the middle of the century and we need to reduce emissions by 2030 to keep 1.5 degrees of warming in reach. 

Among other things, tomorrow at the summit, there is a focus on finance and on how to mobilise public and private finance flows at scale for mitigation and adaptation. First Minister, can you tell us how much funding the Welsh Government has currently earmarked for the development of infrastructure needed to transition to a greener and more climate-resilient economy? And can you also tell us what the Welsh Government has done so far to source private finance to help fund technology and innovation on this front?

Yn wir, Prif Weinidog, ac wrth i genhedloedd ddod at ei gilydd yn COP26, mae gennym ni gyfle hollbwysig i wneud rhywfaint o gynnydd gwirioneddol o ran mynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd. Wrth gwrs, mae'n gofyn i wledydd gydweithio, ac rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru a phob Llywodraeth ledled y DU yn gwneud yn union hynny—yn meithrin consensws ac yn ceisio gweithio gyda phartneriaid yn rhyngwladol i wneud y cynnydd sydd ei angen i ddechrau mynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd. Mae'r neges yn glir: mae angen i ni sicrhau sero net byd-eang erbyn canol y ganrif ac mae angen i ni leihau allyriadau erbyn 2030 i gadw cynhesu o 1.5 gradd o fewn cyrraedd.

Ymysg pethau eraill, yfory yn yr uwchgynhadledd, ceir pwyslais ar gyllid a sut i ysgogi llifau cyllid cyhoeddus a phreifat ar raddfa ar gyfer lliniaru ac addasu. Prif Weinidog, a wnewch chi ddweud wrthym ni faint o gyllid y mae Llywodraeth Cymru wedi ei glustnodi ar hyn o bryd ar gyfer datblygu'r seilwaith sydd ei angen i drosglwyddo i economi wyrddach a all wrthsefyll yr hinsawdd yn well? Ac a wnewch chi ddweud wrthym ni hefyd beth mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud hyd yma i ddod o hyd i gyllid preifat i helpu i ariannu technoleg ac arloesi yn hyn o beth?

Let me begin by again agreeing with what Paul Davies said about the importance of countries working together. My day at this conference began by sharing a platform with the Prime Minister, with the First Minister of Scotland, and the First Minister and deputy First Minister of Northern Ireland. That was a deliberate decision amongst us all to appear together to emphasise not just the work we are doing within the individual components of the United Kingdom but the way in which those actions add up to something that makes a real difference at a UK level.

In the audience at that event there were world leaders from up to 40 other countries around the globe, and it was an opportunity both to meet a number of those leaders but also, by sharing a platform together, to demonstrate to them that the local actions we take in Wales, which contribute to the actions that the United Kingdom is able to take, are then onwardly connected to the actions that are needed across the globe.

I'm afraid the Member will have to wait until the Welsh Government's budget is laid next month to see how we will plan to invest in the necessary infrastructure to help the actions that are needed in transport, in renewable energy, in housing and so on across Wales. We will set out the successor to the Wales infrastructure investment programme, the 10-year investment programme that we are just ending. We will have another decade ahead of us, and we'll set that out alongside the budget in December.

I agree with the point that Paul Davies made about the importance of private investment in all of this. In fact, private investment will dwarf the investment that is made by public authorities. What we have to do in Wales is to use public investment to crowd in the investment that will come from private investors. We are certainly doing that in Wales, for example in the renewable energy field, where the actions we take as a Welsh Government—in making sure that there is an adequate planning regime, a consenting regime, that we play our part in the necessary infrastructure—bring into Wales the investment that then comes from private companies who invest in Wales to create the renewable energy of the future. And the success we've had in that field, I think, demonstrates that here in Wales we are using our public resources to make conditions in Wales the conditions that allow that additional and far more extensive investment that private companies will have to provide if we are to reach the goals that we have set for ourselves.

Gadewch i mi ddechrau drwy gytuno eto â'r hyn a ddywedodd Paul Davies am bwysigrwydd gwledydd yn cydweithio. Dechreuodd fy niwrnod i yn y gynhadledd hon drwy rannu llwyfan â Phrif Weinidog y DU, â Phrif Weinidog yr Alban, a Phrif Weinidog a dirprwy Brif Weinidog Gogledd Iwerddon. Roedd hwnnw yn benderfyniad bwriadol rhyngom ni i gyd i ymddangos gyda'n gilydd i bwysleisio nid yn unig y gwaith yr ydym ni'n ei wneud yng nghydrannau unigol y Deyrnas Unedig ond y ffordd y mae'r camau hynny yn ychwanegu at wneud rhywbeth sy'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol ar lefel y DU.

Yn y gynulleidfa yn y digwyddiad hwnnw roedd arweinwyr y byd o hyd at 40 o wledydd eraill ledled y byd, ac roedd yn gyfle i gyfarfod â nifer o'r arweinwyr hynny ond hefyd, drwy rannu llwyfan â'n gilydd, i ddangos iddyn nhw fod y camau lleol yr ydym ni'n eu cymryd yng Nghymru, sy'n cyfrannu at y camau y gall y Deyrnas Unedig eu cymryd, yn cysylltu ymlaen wedyn â'r camau sydd eu hangen ledled y byd.

Mae arnaf i ofn y bydd yn rhaid i'r Aelod aros tan fydd cyllideb Llywodraeth Cymru yn cael ei gosod y mis nesaf i weld sut y byddwn yn bwriadu buddsoddi yn y seilwaith angenrheidiol i helpu'r camau sydd eu hangen ym maes trafnidiaeth, ym maes ynni adnewyddadwy, ym maes tai ac yn y blaen ledled Cymru. Byddwn yn cyflwyno'r olynydd i raglen buddsoddi mewn seilwaith Cymru, y rhaglen fuddsoddi 10 mlynedd yr ydym ni ar fin ei dirwyn i ben. Bydd gennym ni ddegawd arall o'n blaenau, a byddwn yn cyflwyno honno ochr yn ochr â'r gyllideb ym mis Rhagfyr.

Rwy'n cytuno â'r pwynt a wnaeth Paul Davies am bwysigrwydd buddsoddiad preifat yn hyn i gyd. Yn wir, bydd buddsoddiad preifat yn enfawr o'i gymharu â'r buddsoddiad sy'n cael ei wneud gan awdurdodau cyhoeddus. Yr hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud yng Nghymru yw defnyddio buddsoddiad cyhoeddus i lwytho'r buddsoddiad a fydd yn dod gan fuddsoddwyr preifat. Rydym ni'n sicr yn gwneud hynny yng Nghymru, er enghraifft ym maes ynni adnewyddadwy, lle mae'r camau yr ydym ni'n eu cymryd fel Llywodraeth Cymru—o ran gwneud yn siŵr bod trefn gynllunio briodol, trefn gydsynio, ein bod ni'n chwarae ein rhan yn y seilwaith angenrheidiol—yn dod â'r buddsoddiad i Gymru sy'n dod wedyn gan gwmnïau preifat sy'n buddsoddi yng Nghymru i greu ynni adnewyddadwy y dyfodol. Ac mae'r llwyddiant yr ydym ni wedi ei gael yn y maes hwnnw, yn fy marn i, yn dangos ein bod ni yma yng Nghymru yn defnyddio ein hadnoddau cyhoeddus i greu amodau yng Nghymru, yr amodau sy'n caniatáu'r buddsoddiad ychwanegol a llawer mwy helaeth hwnnw y bydd yn rhaid i gwmnïau preifat ei ddarparu os ydym ni am gyrraedd y nodau yr ydym ni wedi eu gosod i ni ein hunain.

13:50

First Minister, earlier this year, the Climate Change Committee said that current plans in Wales were simply not sufficient. Indeed, of the 61 risks identified by the committee in its risk assessment of the impact of climate change in the UK, it was worrying to see that 26 of the risks have increased in urgency since the last report back in 2016. Only one in Wales, just one, has decreased in terms of its urgency score since the previous assessment. This week, as you gather with other world leaders at COP26 in Glasgow, I hope you'll take the opportunity to learn from other nations and incorporate new thinking into your Government's policies. Therefore, First Minister, can you spell out for us today what action has been taken since the report from the Climate Change Committee in June? Given the need to accelerate progress and ensure the people of Wales are able to afford to switch to more climate friendly actions, what lessons have you already learnt from COP26 on how we can tackle some of these problems here in Wales? What impact will COP26 have on your Government's policies going forward?

Prif Weinidog, yn gynharach eleni, dywedodd y Pwyllgor Newid Hinsawdd nad oedd y cynlluniau presennol yng Nghymru yn ddigonol. Yn wir, o'r 61 o risgiau a nodwyd gan y pwyllgor yn ei asesiad risg o effaith y newid yn yr hinsawdd yn y DU, roedd yn destun pryder gweld bod 26 o'r risgiau wedi cynyddu o ran brys ers yr adroddiad diwethaf yn ôl yn 2016. Dim ond un yng Nghymru, dim ond un, sydd wedi gostwng o ran ei sgôr brys ers yr asesiad blaenorol. Yr wythnos hon, wrth i chi ymgynnull ag arweinwyr eraill y byd yn COP26 yn Glasgow, rwy'n gobeithio y gwnewch chi fanteisio ar y cyfle i ddysgu gan wledydd eraill ac ymgorffori syniadau newydd ym mholisïau eich Llywodraeth. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi esbonio i ni heddiw pa gamau sydd wedi eu cymryd ers yr adroddiad gan y Pwyllgor Newid Hinsawdd ym mis Mehefin? O ystyried yr angen i gyflymu cynnydd a sicrhau bod pobl Cymru yn gallu fforddio newid i gamau mwy ystyriol o'r hinsawdd, pa wersi ydych chi eisoes wedi eu dysgu o COP26 o ran sut y gallwn ni fynd i'r afael â rhai o'r problemau hyn yma yng Nghymru? Pa effaith fydd COP26 yn ei chael ar bolisïau eich Llywodraeth yn y dyfodol?

The Welsh Government's response to the committee's investigations is of course set out in our net zero plan published last week. Just for a moment, it's important, because, in the way that Paul Davies said, I want to come away from COP giving people in Wales confidence and hope that, by acting together, this problem does not lie beyond us. And what the plan shows is that we are confident now we will have reached our target in the first carbon budget round to 2020, that we are on track to achieve or to succeed the target we have set for 2025, but that the next five years, the years of this Senedd term, have to be years in which we take those additional actions that will put us on track for the target we've laid down for 2030. Paul Davies is right, Llywydd; there is more to do and more urgent action that needs to be taken. We've taken some of the easier steps already, and it's the more challenging yards that lie ahead of us.

Of course, being in COP is an opportunity to learn from others, and that's exactly what I'm trying to do here. I've had, for example, conversations today with leaders from Bangladesh and from Tanzania. For both of those countries, climate change is not something that they worry about for the future; it's happening there now. Rises in sea levels mean that parts of their communities are seeing today the impact of climate change in their daily lives. Part of my being here, and part of what we will get through other Welsh Ministers, but also third sector and other Welsh organisations that have come to Glasgow, will be a wider repertoire of ideas, looking at things that have been attempted in other parts of the world, sometimes learning of things that need to be done differently and sometimes learning of those successes. Being here is an enormous opportunity for us not simply to tell other people about things that we are doing in Wales, but to learn from them so that we have that wider repertoire of actions that we can take in Wales to allow us to meet the goals we've set ourselves, not just during this Senedd term but on the path that lies beyond it.

Mae ymateb Llywodraeth Cymru i ymchwiliadau'r pwyllgor wedi eu nodi, wrth gwrs, yn ein cynllun sero net a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf. Am eiliad, mae'n bwysig, oherwydd, yn y ffordd y dywedodd Paul Davies, rwyf i eisiau dod o COP gan roi hyder a gobaith i bobl yng Nghymru nad yw'r broblem hon yn drech na ni os byddwn yn gweithredu gyda'n gilydd. A'r hyn y mae'r cynllun yn ei ddangos yw ein bod ni'n hyderus nawr y byddwn ni wedi cyrraedd ein targed yn y cylch cyllideb carbon cyntaf hyd at 2020, ein bod ni ar y trywydd iawn i gyflawni neu i gyflawni'n well na'r targed yr ydym ni wedi ei osod ar gyfer 2025, ond bod yn rhaid i'r pum mlynedd nesaf, blynyddoedd tymor y Senedd hon, fod yn flynyddoedd lle'r ydym ni'n cymryd y camau ychwanegol hynny a fydd yn ein rhoi ni ar y trywydd iawn ar gyfer y targed yr ydym ni wedi ei osod ar gyfer 2030. Mae Paul Davies yn iawn, Llywydd; mae mwy i'w wneud a mwy o gamau brys y mae angen eu cymryd. Rydym ni wedi cymryd rhai o'r camau haws yn barod, a'r llathenni mwy heriol sydd o'n blaenau.

Wrth gwrs, mae bod yn COP yn gyfle i ddysgu gan bobl eraill, a dyna'n union yr wyf i'n ceisio ei wneud yma. Rwyf i wedi cael sgyrsiau heddiw, er enghraifft, ag arweinwyr o Fangladesh ac o Tanzania. I'r ddwy wlad hynny, nid yw'r newid yn yr hinsawdd yn rhywbeth y maen nhw'n poeni amdano ar gyfer y dyfodol; mae'n digwydd yno nawr. Mae cynnydd i lefelau'r môr yn golygu bod rhannau o'u cymunedau yn gweld heddiw effaith y newid yn yr hinsawdd ar eu bywydau bob dydd. Rhan o fy mhresenoldeb i yma, a rhan o'r hyn y byddwn ni'n ei gael drwy Weinidogion eraill Cymru, ond hefyd y trydydd sector a sefydliadau eraill yng Nghymru sydd wedi dod i Glasgow, fydd cyfres ehangach o syniadau, gan edrych ar bethau y rhoddwyd cynnig arnyn nhw mewn rhannau eraill o'r byd, gan ddysgu weithiau am bethau y mae angen eu gwneud yn wahanol ac weithiau'n dysgu am y llwyddiannau hynny. Mae bod yma yn gyfle enfawr nid yn unig i ni ddweud wrth bobl eraill am bethau yr ydym ni'n eu gwneud yng Nghymru, ond i ddysgu ganddyn nhw fel bod gennym ni'r gyfres ehangach honno o gamau y gallwn ni eu cymryd yng Nghymru i ganiatáu i ni gyflawni'r nodau yr ydym ni wedi eu gosod i ni ein hunain, nid yn unig yn ystod tymor y Senedd hon ond ar y llwybr sydd y tu hwnt iddo.

13:55

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, COP26 yw cyfle olaf arweinwyr y byd i weithredu er mwyn amddiffyn dyfodol ein planed. Gan San Steffan y mae nifer o'r grymoedd i wneud gwahaniaeth, ond does dim yn rhwystro Llywodraeth Cymru rhag gweithredu nawr a mynnu bod grymoedd llawn dros yr economi ac ynni yn dod adref i Gymru. Mae gan Liz Saville Roberts Fil gerbron Senedd San Steffan ar hyn o bryd a fyddai'n arwain at ddatganoli Ystad y Goron i Gymru. Yn y Senedd yma mae Plaid Cymru hefyd wedi galw sawl gwaith am y grymoedd hynny, a rŷch chi hefyd ar y record yn ddiweddar yn cefnogi'r alwad honno. Felly, yn ystod eich cyfnod yn Glasgow, a fyddwch chi'n codi gyda Boris Johnson yr angen am becyn o bwerau newydd i ddod i Gymru ar fyrder? A allwch chi ddweud mwy am eich asesiad chi o hyd a lled y pecyn o bwerau ychwanegol sydd ei angen arnom?

First Minister, COP26 is the last chance for world leaders to take action in order to safeguard the future of our planet. Westminster holds many of the powers to make a difference, but there's nothing precluding the Welsh Government from taking action now and insisting that full powers for the economy and energy are brought home here to Wales. Liz Saville Roberts has a Bill before the Westminster Parliament at the moment that would lead to the devolution of the Crown Estate to Wales. In this Parliament, Plaid Cymru has called on a number of occasions for those powers, and you are on the record yourself supporting that demand. So, during your time in Glasgow, will you be raising with Boris Johnson the need for a package of new powers for Wales as a matter of urgency? Can you tell us more about your assessment of the length and breadth of the additional powers required here in Wales?

Diolch yn fawr i Adam Price, Llywydd, am y cwestiwn yna. Dwi yn gefnogol o bwrpas y Bil y mae Liz Saville Roberts wedi ei gyhoeddi i roi mwy o ddewisiadau yn ein dwylo ni i ddelio gyda'r pethau sy'n digwydd yma yng Nghymru. Mi oedd y pwyllgor—y CCC—yn dweud bod oddeutu 40 y cant o bethau sy'n cyfri at ein hamcanion yn 2050 yn dal i fod yn ein dwylo ni fan hyn yng Nghymru a 60 y cant yn nwylo Llywodraeth y Deyrnas Unedig. 

Yng nghyd-destun y gynhadledd yma yn Glasgow, rŷn ni wedi cyhoeddi nifer o ddogfennau sy'n dangos y pethau rŷn ni eisiau eu cael i'n helpu ni i wneud mwy i gyfrannu at yr ymdrech dros y Deyrnas Unedig i gyd. Bydd cyfle i adeiladu ar y gynhadledd ar ôl y gynhadledd am y pethau mwy rŷn ni eisiau eu gwneud, nid jest ar ein pennau ein hunain ond gyda phobl eraill. Dyna rywbeth dwi wedi dysgu'n barod mewn llai nag un diwrnod lan yn Glasgow: y posibiliadau sy'n dod pan ydych chi'n rhannu gwybodaeth ac yn rhannu syniadau gyda gwledydd eraill y tu fewn i'r Deyrnas Unedig ond tu fas hefyd. 

May I thank Adam Price, Llywydd, for that question? I am supportive of the purpose of the Bill that Liz Saville Roberts has presented to give greater options and to put those options in our hands so that we can deal with issues here in Wales. The CCC said that approximately 40 per cent of the issues that count towards our objectives for 2050 still remain here in Wales, whereas 60 per cent remain in the hands of the United Kingdom Government.

In the context of this conference here in Glasgow, we have published a number of documents that illustrate the powers that we would like to have to help us to do more to contribute to the United Kingdom effort as a whole. There will be an opportunity to build on the outcome of this conference post the conference so that we can do more, not just on our own but in collaboration with others. That is something that I have already learned in less than one day up here in Glasgow: I've learned of the possibilities that can be forthcoming when you share ideas with other nations, both within the United Kingdom and outwith it. 

Thanks to our wealth of natural resources, Wales has an opportunity to be at the forefront of the green industrial revolution and to be a world leader in the climate energy response. It was heartening to see that, I think, in the three years to 2018, there was a 20 per cent cut in emissions, but between 2018 and 2019 it was concerning to see that that reduction stalled. The committee on climate change, in its latest assessment of progress in Wales, gave the stark assessment that the lack of a cohesive, economy-wide strategy for 2050, at both UK and Welsh Government levels means that Wales is not currently on track for the 80 per cent target, let alone net zero. How confident are you, Prif Weinidog, that the new Net Zero Wales plan that you referred to will, in the committee’s next assessment, represent the cohesive strategy that has so far been lacking?

Diolch i'n cyfoeth o adnoddau naturiol, mae gan Gymru gyfle i fod ar flaen y gad yn y chwyldro diwydiannol gwyrdd ac i fod yn arweinydd byd-eang yn yr ymateb i ynni'r hinsawdd. Roedd yn galonogol gweld, rwy'n credu, y bu gostyngiad o 20 y cant i allyriadau yn y tair blynedd hyd at 2018, ond rhwng 2018 a 2019 roedd yn destun pryder gweld bod y gostyngiad hwnnw wedi arafu. Rhoddodd y pwyllgor newid hinsawdd, yn ei asesiad diweddaraf o gynnydd yng Nghymru, yr asesiad llwm bod y diffyg strategaeth gydlynol ar draws yr economi gyfan ar gyfer 2050, ar lefelau Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru yn golygu nad yw Cymru ar y trywydd iawn ar hyn o bryd i gyrraedd y targed o 80 y cant, heb sôn am sero net. Pa mor hyderus ydych chi, Prif Weinidog, y bydd y cynllun Cymru Sero Net newydd y gwnaethoch chi gyfeirio ato, yn asesiad nesaf y pwyllgor, yn gyfystyr â'r strategaeth gydlynol na welwyd hyd yma?

14:00

Well, Llywydd, can I just say that we are confident that we will achieve the 2020 target? We measure these things over five years because the target is very vulnerable to single-year distortions. The leader of Plaid Cymru is right that there was rapid progress in the first part of the first five-year programme, less so in the second half. But that is just in the nature, I think, of the way that this particular subject operates. We are on track, we believe, to hit and exceed the second carbon budget—the budget that will be declared after the end of this Senedd term. But as I said in an earlier answer, there is more we have to do in these five years to make sure that the people who sit in the Senedd after this five-year period can be equally confident of reaching a target we have set for 2030. Unless we’re prepared to do more in this Senedd term, we won’t be on track to do that, and that’s why our plan commits us to those practical actions.

And as I said in an earlier answer, Llywydd, these things are challenging, and they’re challenging for every Member of the Senedd, because while we can agree, in principle and in prospect, that we must do more to persuade people, for example, not to use their cars, when it comes to specific examples in particular constituencies, Members will be under pressure to take a different view of that. We’re, all of us, going to have to be prepared to grapple with those challenging decisions in every aspect of our lives, and together, to do the things that will make that difference. Our plan, we believe, sets us on that track. But without that determination, not just in Government, but across the political spectrum and beyond that as well, then that journey will be very difficult indeed to accomplish.    

Wel, Llywydd, a gaf i ddweud ein bod ni'n hyderus y byddwn ni'n cyrraedd targed 2020? Rydym ni'n mesur y pethau hyn dros bum mlynedd gan fod y targed yn agored iawn i ystumiadau un flwyddyn. Mae arweinydd Plaid Cymru yn iawn y cafwyd cynnydd cyflym yn rhan gyntaf y rhaglen bum mlynedd gyntaf, llai felly yn yr ail hanner. Ond dyna, rwy'n credu, yw natur y ffordd y mae'r pwnc penodol hwn yn gweithredu. Rydym ni ar y trywydd iawn, yn ein barn ni, i fodloni a rhagori ar yr ail gyllideb garbon—y gyllideb a fydd yn cael ei datgan ar ôl diwedd tymor y Senedd hon. Ond fel y dywedais mewn ateb cynharach, mae yna fwy y mae'n rhaid i ni ei wneud yn y pum mlynedd hyn i wneud yn siŵr y gall y bobl sy'n eistedd yn y Senedd ar ôl y cyfnod hwn o bum mlynedd fod yr un mor hyderus o gyrraedd targed yr ydym ni wedi ei osod ar gyfer 2030. Oni bai ein bod ni'n barod i wneud mwy yn nhymor y Senedd hon, ni fyddwn ar y trywydd iawn i wneud hynny, a dyna pam mae ein cynllun yn ein hymrwymo i'r camau ymarferol hynny.

Ac fel y dywedais mewn ateb cynharach, Llywydd, mae'r pethau hyn yn heriol, ac maen nhw'n heriol i bob Aelod o'r Senedd, oherwydd er y gallwn ni gytuno, mewn egwyddor ac mewn gobaith, bod yn rhaid i ni wneud mwy i berswadio pobl, er enghraifft, i beidio â defnyddio eu ceir, pan ddaw'n fater o enghreifftiau penodol mewn etholaethau penodol, bydd yr Aelodau o dan bwysau i gymryd gwahanol safbwynt ar hynny. Bydd yn rhaid i ni, bob un ohonom ni, fod yn barod i fynd i'r afael â'r penderfyniadau anodd hynny ym mhob agwedd ar ein bywydau, a gyda'n gilydd, i wneud y pethau a fydd yn gwneud y gwahaniaeth hwnnw. Rydym ni'n credu bod ein cynllun yn ein rhoi ni ar y trywydd hwnnw. Ond heb y penderfyniad hwnnw, nid yn unig mewn Llywodraeth, ond ar draws y sbectrwm gwleidyddol a'r tu hwnt i hynny hefyd, yna bydd y daith honno yn anodd dros ben i'w chyflawni.

One example of where Wales has huge potential is in producing green hydrogen by using our massive tidal power—largely latent tidal power capacity, but very, very significant on an Europe and indeed global scale—off both our northern and southern coasts. In grasping that opportunity, is it the Welsh Government’s policy to reject blue or grey hydrogen, which uses fossil fuel to produce the gas, and focus exclusively on green hydrogen, using 100 per cent renewables? Shouldn’t we reject the attempt by the fossil fuel industry to greenwash its impact in the same way that we did also with fracking?

Un enghraifft o le mae gan Gymru botensial enfawr yw cynhyrchu hydrogen gwyrdd drwy ddefnyddio ein hynni llanw enfawr—capasiti ynni llanw cudd i raddau helaeth, ond yn sylweddol iawn, iawn ar raddfa Ewrop ac yn wir ar raddfa fyd-eang—oddi ar ein harfordiroedd gogleddol a deheuol. Wrth fanteisio ar y cyfle hwnnw, ai polisi Llywodraeth Cymru yw gwrthod hydrogen glas neu lwyd, sy'n defnyddio tanwydd ffosil i gynhyrchu'r nwy, a chanolbwyntio ar hydrogen gwyrdd yn unig, gan ddefnyddio 100 y cant o ynni adnewyddadwy? Oni ddylem ni wrthod yr ymgais gan y diwydiant tanwydd ffosil i wyrddgalchu ei effaith yn yr un modd ag y gwnaethom ni gyda ffracio hefyd?

Well, I thank Adam Price for that final question, Llywydd. He’s right to describe tidal power as a nascent technology. It was deeply disappointing to me in the comprehensive spending review that we heard nothing from the UK Government about how it is to help to solve the single greatest barrier to liberating the contribution that can be made from tidal power by creating a pathway to commercial exploitation. Here in Wales, we are making significant investments in the developmental side of those new technologies. But, inevitably, the power that they produce in the early stages is more expensive than more mature technologies. We have to find a pathway to market for tidal energy, and the UK Government has to play its part in that by supporting the price of that electricity during the period that it is developing that pathway. We heard nothing on that, and that really does not help us to make that nascent industry a real industry here in Wales.  

In answer to the Member's question on hydrogen, there’s very little indeed to be said in favour of grey hydrogen. The UK Government has a twin-track approach for blue and green hydrogen. We don't agree with that. Our plan is clear: that what we want is to rely on green hydrogen only, certainly by 2050. There is, I think, a different debate about whether in the short run there is some part that blue hydrogen can play, provided it is clear that it is on a pathway to green hydrogen exclusively, and I think we are at least open to that debate. But the Welsh Government's position is different to the UK Government's position on this. It's not a twin-track approach; it's a track to the use of green hydrogen only.

And I entirely agree with the final point that Adam Price made: we cannot allow the fossil fuel industry to greenwash its actions. Fossil fuels will become a thing of the past during the lifetime of many Members of this Senedd. That journey is inevitable and we need to commit ourselves to it wholeheartedly.

Wel, diolch i Adam Price am y cwestiwn olaf yna, Llywydd. Mae'n iawn i ddisgrifio ynni'r llanw fel technoleg gychwynnol. Roedd yn siomedig iawn i mi yn yr adolygiad cynhwysfawr o wariant na chlywsom ni ddim gan Lywodraeth y DU ynghylch sut y mae'n mynd i helpu i ddatrys yr un rhwystr mwyaf i ryddhau'r cyfraniad y gall ynni'r llanw ei wneud drwy greu llwybr at fanteisio masnachol. Yma yng Nghymru, rydym ni'n gwneud buddsoddiadau sylweddol yn ochr ddatblygiadol y technolegau newydd hynny. Ond, yn anochel, mae'r ynni y maen nhw'n ei gynhyrchu ar y camau cynnar yn ddrytach na thechnolegau mwy aeddfed. Mae'n rhaid i ni ddod o hyd i lwybr i'r farchnad ar gyfer ynni'r llanw, ac mae'n rhaid i Lywodraeth y DU chwarae ei rhan yn hynny drwy gefnogi pris y trydan hwnnw yn ystod y cyfnod y mae'n datblygu'r llwybr hwnnw. Ni chlywsom ni ddim am hynny, ac nid yw hynny yn ein helpu o gwbl i wneud y diwydiant cychwynnol hwnnw yn ddiwydiant gwirioneddol yma yng Nghymru.

I ateb cwestiwn yr Aelod am hydrogen, ychydig iawn sydd i'w ddweud o blaid hydrogen llwyd. Mae gan Lywodraeth y DU ddull deuol o ymdrin â hydrogen glas a gwyrdd. Nid ydym ni yn cytuno â hynny. Mae ein cynllun  ni yn eglur: mai'r hyn yr ydym ni ei eisiau yw dibynnu ar hydrogen gwyrdd yn unig, yn sicr erbyn 2050. Rwy'n credu bod dadl wahanol ynghylch a oes rhyw ran yn y tymor byr y gall hydrogen glas ei chwarae, cyn belled â'i bod yn amlwg ei fod ar lwybr i hydrogen gwyrdd yn unig, ac rwy'n credu ein bod ni o leiaf yn agored i'r ddadl honno. Ond mae safbwynt Llywodraeth Cymru yn wahanol i safbwynt Llywodraeth y DU ar hyn. Nid yw'n ddull deuol; mae'n ddull sy'n arwain at ddefnyddio hydrogen gwyrdd yn unig.

Ac rwy'n cytuno'n llwyr â'r pwynt olaf a wnaeth Adam Price: ni allwn ganiatáu i'r diwydiant tanwydd ffosil wyrddgalchu ei weithredoedd. Bydd tanwydd ffosil yn dod yn rhywbeth sy'n perthyn i'r gorffennol yn ystod oes llawer o Aelodau'r Senedd hon. Mae'r daith honno yn anochel ac mae angen i ni ymrwymo yn llwyr iddi.

14:05
Adferiad Trefi Gwledig
The Recovery of Rural Towns

3. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn annog adferiad trefi gwledig yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ57126

3. How is the Welsh Government encouraging the recovery of rural towns in Mid and West Wales? OQ57126

Wel, diolch yn fawr i Cefin Campbell am y cwestiwn, Llywydd. I adfer trefi yn y canolbarth a’r gorllewin, mae Llywodraeth Cymru yn dilyn dull sydd wedi ei seilio ar gryfderau. Gan weithio gyda'r awdurdodau lleol, cyrff y trydydd sector ac eraill, ein nod yw siapio dyfodol sydd wedi ei seilio ar yr asedau niferus sydd gan y cymunedau hyn yn barod. 

Well, may I thank Cefin Campbell for that question, Llywydd? The Welsh Government takes a strength-based approach to the recovery of towns in mid and west Wales. Working with local authorities, third sector organisations and others, we look to shape a future based on the many assets that these communities already possess. 

Diolch yn fawr iawn, Brif Weinidog, am yr ateb, a dwi'n siŵr eich bod chi'n cytuno bod effaith COVID-19 a Brexit wedi cael effaith niweidiol iawn ar ein trefi gwledig ni. Beth rŷn ni'n gweld yw darlun o ddirywiad yn ein prif trefi marchnad ni ar draws y rhanbarth: siopau, banciau, tafarndai a swyddfeydd post yn cau; canol ein trefi yn wag, footfall yn mynd yn llai; gwasanaethau cyhoeddus yn cael eu cwtogi, a nifer o fannau'n cael trafferth recriwtio meddygon teulu a deintyddion. Gyda'r pwyslais arnom ni i ddefnyddio llai o geir, mae'r defnydd o drafnidiaeth gyhoeddus mewn a mas o'r trefi hyn yn fwy o loteri nag yw e o wasanaeth. Mae ein pobl ifanc ni yn gadael ein hardaloedd gwledig ni, ac arolwg diweddar yn dweud eu bod nhw'n besimistaidd iawn am gael swyddi yn eu hardaloedd lleol. Felly, yn draddodiadol, mae ein trefi cefn gwlad ni wedi gwneud cyfraniad pwysig o ran creu swyddi, darparu gwasanaethau ac yn ganolfannau busnes, yn gyrchfannau siopa ac yn y blaen. Ac mae'r Bil ffosffetiau hefyd—yr adolygiad hefyd—yn achosi problemau mawr. Beth felly yw cynlluniau'r Llywodraeth o ran adfywio'n trefi cefn gwlad ni, ac ydych chi'n fodlon rhoi blaenoriaeth i hyn yn ystod y blynyddoedd nesaf? Diolch.

Thank you very for that response, First Minister, and I'm sure you would agree that the impact of COVID-19 and Brexit has been very damaging for our rural towns. What we see is a picture of decline in our main market towns across the region: shops, banks, pubs and post offices all closing; our town centres being empty and the footfall falling; public services cut and a number of areas having difficulty in recruiting GPs and dentists. With the emphasis on us to use private vehicles less, the use of public transport in and out of these towns is more of a lottery than it is of a service. Our young people are leaving our rural areas, and a recent survey suggested that they were very pessimistic about finding jobs in their localities. So, traditionally, our rural towns have made an important contribution in job creation, the provision of services and being centres for business, shopping and so on and so forth. And the phosphates review is also a cause of great concern. So, what are the Government's plans in terms of regenerating our rural towns, and are you willing to give this priority during the next few years?

Wel, Llywydd, rŷn ni yn rhoi blaenoriaeth i helpu trefi yng nghefn gwlad i ddod dros yr effaith o coronafeirws ac i wynebu'r heriau sydd i ddod. Rŷn ni'n defnyddio nifer o'r pwerau sydd gyda ni yn barod. Mae arian ar gael trwy y rhaglen LEADER. Mae hwn yn buddsoddi mewn trefi yng nghefn gwlad—Llanybydder yw'r un olaf sydd wedi defnyddio'r arian sydd ar gael trwy y rhaglen LEADER. Trwy'r RDP, mae £10 miliwn yn cael ei fuddsoddi yn economi cefn gwlad hefyd. Mae nifer fawr o bosibiliadau sy'n dod o'r rhaglen Trawsnewid Trefi. Rŷn ni'n cydweithio, er enghraifft, gyda Chyngor Sir Gâr. Dwi'n gwybod bod yr Aelod yn ymwybodol o bopeth sy'n mynd ymlaen yng Nghaerfyrddin gyda'r 10 Towns initiative. Mae'r arian rŷn ni'n rhoi mewn i'r rhaglen wedi helpu yng Ngheredigion, yn Llandeilo, er enghraifft, i greu posibiliadau newydd yng nghanol y trefi yna, i dynnu busnes i mewn, i roi mwy o bosibiliadau i bobl i siopa ac yn y blaen. Ac mae'r rheini jest yn enghreifftiau o'r pethau rŷn ni eisiau eu gwneud: cydweithio gyda phartneriaid a phobl eraill yng nghefn gwlad. At ei gilydd, dwi'n hyderus y bydd dyfodol llwyddiannus ar gael mewn trefi sydd mor bwysig i bobl sy'n byw yn yr ardaloedd.

Well, Llywydd, we do give priority to supporting rural towns to overcome the impact of coronavirus and face the challenges that are to come. We use a number of the powers that we already have. There is funding available through the LEADER programme, and that invests in rural towns—Llanybydder is the latest one to use the funding available through the LEADER programme. And through the RDP, £10 million is being invested in the economy of rural areas. And also, there are a great number of possibilities coming from the Transforming Towns programme, for example. We are working with Carmarthenshire County Council, although I know the Member is very well aware of what's happening in Carmarthenshire with the 10 Towns initiative. And we have put money into programmes in Ceredigion and in Llandeilo, for example, to create new possibilities in the centre of those towns, to attract businesses in and to give people more shopping options and so on. And so, those are just a few examples of what we want to do in collaboration and in partnership with others who reside in the rural areas. On the whole, I am confident that there will be a successful future for the towns that are so important to those people who reside in those areas.

14:10
Ynni Adnewyddadwy
Renewable Energy

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddefnyddio ynni adnewyddadwy? OQ57086

4. Will the First Minister make a statement on the use of renewable energy? OQ57086

Llywydd, we must end our reliance on fossil fuels and shift to clean, renewable energy if we are to meet our climate change goals. Net Zero Wales sets out the actions we will take over the next five years to accelerate the energy transition here in Wales.   

Llywydd, mae'n rhaid i ni roi terfyn ar ein dibyniaeth ar danwydd ffosil a symud i ynni glân, adnewyddadwy os ydym ni am gyflawni ein nodau newid hinsawdd. Mae Cymru Sero Net yn nodi'r camau y byddwn ni'n eu cymryd dros y pum mlynedd nesaf i gyflymu'r broses o drosglwyddo ynni yma yng Nghymru.

Can I thank the First Minister for his answer, and take the opportunity to mention the new Blue Eden project proposed for Swansea bay by the Bridgend-based firm DST Innovations? As you'll be aware, First Minister, this project has the potential to be very exciting for the people of Swansea, providing clean, green marine energy, and boosting the local economy too. Crucially, unlike the last proposal of a green scheme in Swansea, this will be predominantly privately funded too, and therefore it's likely to be better value for the tax payer as well. We know how important it is for the future of our planet that Wales transitions to this cleaner, greener energy. So, can I ask what steps the Welsh Government is taking to ensure projects like this come to fruition?

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ateb, a manteisio ar y cyfle i sôn am y prosiect Blue Eden newydd a gynigiwyd ar gyfer bae Abertawe gan y cwmni DST Innovations ym Mhen-y-bont ar Ogwr? Fel byddwch chi'n gwybod, Prif Weinidog, mae gan y prosiect hwn y potensial i fod yn gyffrous iawn i bobl Abertawe, gan ddarparu ynni morol glân a gwyrdd, a rhoi hwb i'r economi leol hefyd. Yn hollbwysig, yn wahanol i'r cynnig diwethaf o gynllun gwyrdd yn Abertawe, bydd hwn yn cael ei ariannu yn breifat yn bennaf hefyd, ac felly mae'n debygol o fod yn well gwerth am arian i'r trethdalwr hefyd. Rydym ni'n gwybod pa mor bwysig yw hi i ddyfodol ein planed bod Cymru yn trosglwyddo i'r ynni glanach a gwyrddach hwn. Felly, a gaf i ofyn pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod prosiectau fel hyn yn dwyn ffrwyth?

Well, Llywydd, I too welcome the DST initiative to revive the idea of marine energy in Swansea. The original Swansea bay tidal lagoon, despite being powerfully endorsed by the former Cabinet Member that the Conservative Party set up to advise them on that, was abandoned by the Conservative Party, and there was nothing at all in last week's budget to give us any sense that the Government was prepared once again to support such innovative and future-orientated schemes of the sort that Swansea has always wanted to take forward. I welcome the latest initiative; I'm glad the Welsh Government has been able to support its development.

We go on, though, Llywydd, supporting a whole range of other possibilities from the HyNet North West cluster that will help with hydrogen production in the way that Adam Price asked in the north of Wales, to the investment that is being made through the Swansea city deal in the Pembroke Dock marina, the infrastructure investments in Pembroke Dock itself, the Marine Energy Engineering Centre of Excellence and the marine energy test area that we will have through the Pembrokeshire demonstration zone. Those are real investments being made jointly by the Welsh Government and the UK Government in that instance. They have the real potential to make Wales a global leader in the production of energy from the sea. We are determined to play our part in it; our local authorities are doing the same. To return to a point I made earlier, Llywydd, none of this will succeed unless the UK Government is provided to work with us on the pathway to genuine commercialisation of these innovative schemes, so that in future, Wales will be able to point the way to provide the renewable energy that is needed not just here in Wales, but right across the globe.

Wel, Llywydd, rwyf innau hefyd yn croesawu menter DST i adfywio'r syniad o ynni morol yn Abertawe. Cefnodd y Blaid Geidwadol ar forlyn llanw gwreiddiol bae Abertawe, er iddo gael ei gymeradwyo yn frwd gan y cyn-Aelod Cabinet a sefydlwyd gan y Blaid Geidwadol i'w chynghori ar hynny, ac nid oedd dim o gwbl yng nghyllideb yr wythnos diwethaf i roi unrhyw synnwyr i ni fod y Llywodraeth yn barod unwaith eto i gefnogi cynlluniau mor arloesol sy'n canolbwyntio ar y dyfodol o'r math y mae Abertawe wedi bod eisiau bwrw ymlaen â nhw erioed. Rwy'n croesawu’r fenter ddiweddaraf; rwy'n falch bod Llywodraeth Cymru wedi gallu cefnogi ei datblygiad.

Rydym ni'n parhau, fodd bynnag, Llywydd, i gefnogi ystod eang o bosibiliadau eraill, gan gynnwys clwstwr HyNet North West a fydd yn helpu i gynhyrchu hydrogen yn y ffordd y gofynnodd Adam Price yn y gogledd, a'r buddsoddiad sy'n cael ei wneud drwy fargen ddinesig Abertawe ym marina Doc Penfro, y buddsoddiadau seilwaith yn Noc Penfro ei hun, y Ganolfan Ragoriaeth Peirianneg Ynni Morol a'r ardal profi ynni morol a fydd gennym ni drwy barth arddangos sir Benfro. Mae'r buddsoddiadau hynny yn rhai gwirioneddol sy'n cael eu gwneud ar y cyd gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn yr achos hwnnw. Mae ganddyn nhw'r potensial gwirioneddol i wneud Cymru yn arweinydd byd-eang o ran cynhyrchu ynni o'r môr. Rydym ni'n benderfynol o chwarae ein rhan ynddo; mae ein hawdurdodau lleol yn gwneud yr un fath. I ddychwelyd at bwynt a wnes i'n gynharach, Llywydd, ni fydd dim o hyn yn llwyddo oni bai fod Llywodraeth y DU yn barod i weithio gyda ni ar y llwybr at fasnacheiddio gwirioneddol y cynlluniau arloesol hyn, fel y bydd Cymru yn y dyfodol yn gallu arwain y ffordd at ddarparu'r ynni adnewyddadwy sydd ei angen nid yn unig yma yng Nghymru, ond ar draws y byd i gyd.

Cymru Carbon-niwtral
A Carbon-neutral Wales

5. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r cyfraniad y bydd angen i drafnidiaeth ei wneud i sicrhau Cymru carbon-niwtral? OQ57112

5. What assessment has the Welsh Government made of the contribution that transport will need to make to secure a carbon-neutral Wales? OQ57112

I thank Alun Davies for that, Llywydd. The way we travel will have to change if we are to secure a carbon-neutral Wales. Significant reductions in greenhouse gas emissions from transport will be needed, secured by reducing demand and encouraging modal shift, supporting the switch to low-carbon technologies and through energy efficiency measures.

Diolch i Alun Davies am hynna, Llywydd. Bydd yn rhaid i'r ffordd yr ydym ni'n teithio newid os ydym ni'n mynd i sicrhau Cymru carbon niwtral. Bydd angen gostyngiadau sylweddol i allyriadau nwyon tŷ gwydr o drafnidiaeth, drwy leihau'r galw ac annog newid modd, gan gefnogi'r newid i dechnolegau carbon isel a thrwy fesurau effeithlonrwydd ynni.

I'm very grateful to the First Minister for that response. And I have to say it's great to see the First Minister in Glasgow today, ensuring that Wales is represented at COP26, and that the contribution that Wales can make in a carbon-neutral future is part of these global discussions, and we can also learn from others, of course. It's great to see the First Minister's leadership on that, but does he agree with me that, to make a real difference in transport, we need to see both an investment in the infrastructure and then a greater integration of all services? So, does he also agree with me that this will only be achieved when bus services are regulated according to public need and not private greed, and that rail infrastructure is fully devolved to provide the resources to develop new services, and not the current situation, where a lack of investment in Welsh rail infrastructure is a positive policy of the United Kingdom Government?

Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Prif Weinidog am yr ymateb yna. Ac mae'n rhaid i mi ddweud ei bod hi'n wych gweld y Prif Weinidog yn Glasgow heddiw, gan sicrhau bod Cymru yn cael ei chynrychioli yn COP26, a bod y cyfraniad y gall Cymru ei wneud mewn dyfodol carbon niwtral yn rhan o'r trafodaethau byd-eang hyn, a gallwn ninnau hefyd ddysgu gan eraill, wrth gwrs. Mae'n wych gweld arweinyddiaeth y Prif Weinidog ar hynny, ond a yw'n cytuno â mi, i wneud gwahaniaeth gwirioneddol i drafnidiaeth, fod angen i ni weld buddsoddiad yn y seilwaith ac yna integreiddio'r holl wasanaethau yn well? Felly, a yw hefyd yn cytuno â mi y bydd hyn yn cael ei gyflawni dim ond pan fydd gwasanaethau bysiau yn cael eu rheoleiddio yn ôl angen y cyhoedd ac nid trachwant preifat, a phan fydd seilwaith rheilffyrdd wedi'i ddatganoli yn llawn i ddarparu'r adnoddau i ddatblygu gwasanaethau newydd, ac nid y sefyllfa bresennol, lle mae diffyg buddsoddiad yn seilwaith rheilffyrdd Cymru yn bolisi cadarnhaol gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig?

14:15

Well, Llywydd, thank you to Alun Davies. It's a great privilege to be here in Glasgow and to be able to contribute a Welsh perspective to the debates here and to learn from others. I've seen a great deal since I'm here about the transport of the future. I'm very glad to see that there will be 16 new electric buses in Newport, 36 new electric buses in Cardiff, and I again had the privilege, just recently, to be taken out on one of the new buses that Cardiff Bus will be able to use.

But I completely agree with what Alun Davies said, Llywydd. We have to have a bus service that is regulated in the public interest. That is why we will bring forward legislation during this Senedd term to reassert the public interest. The public invests a huge amount of money in subsidising bus transport here in Wales. Do we get a proper return for the investment that we made? I don't believe that we do. We will roll back the changes made by the Thatcher Government of the 1980s in a belief that the market will always provide the best solution. We know that's not the case. We will take action here in Wales.

Last week's budget was also deeply disappointing in its refusal to recognise the need for infrastructure investment in the rail industry, not simply in the direct responsibilities that the UK Government has, which it continues shamefully to neglect, as far as Wales is concerned, but in the money we ourselves will have. At the end of the spending review period, we will have 11 per cent less to spend on capital investment in Wales than we do in the current financial year. Whatever happened, Llywydd, to an investment-led recovery?

Wel, Llywydd, diolch i Alun Davies. Mae'n fraint fawr cael bod yma yn Glasgow a gallu cyfrannu persbectif Cymru at y dadleuon yma ac i ddysgu oddi wrth eraill. Rwyf i wedi gweld llawer ynghylch trafnidiaeth y dyfodol ers i mi fod yma. Rwy'n falch iawn o weld y bydd 16 o fysiau trydan newydd yng Nghasnewydd, 36 o fysiau trydan newydd yng Nghaerdydd, a chefais i'r fraint unwaith eto, yn ddiweddar, o gael mynd ar un o'r bysiau newydd y bydd Bws Caerdydd yn gallu eu defnyddio.

Ond rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd Alun Davies, Llywydd. Rhaid i ni gael gwasanaeth bysiau sy'n cael ei reoleiddio er budd y cyhoedd. Dyna pam y byddwn ni'n cyflwyno deddfwriaeth yn ystod y tymor Senedd hwn er mwyn ail-fynnu budd y cyhoedd. Mae'r cyhoedd yn buddsoddi swm enfawr o arian i roi cymhorthdal i drafnidiaeth bysiau yma yng Nghymru. A ydym ni'n cael canlyniad priodol am y buddsoddiad a wnaethom ni? Dydw i ddim yn credu ein bod ni. Byddwn ni'n troi nôl y newidiadau a wnaeth Llywodraeth Thatcher yn y 1980au gan gredu y bydd y farchnad bob amser yn darparu'r ateb gorau. Rydym ni'n gwybod nad yw hynny'n wir. Byddwn ni'n gweithredu yma yng Nghymru.

Roedd cyllideb yr wythnos diwethaf hefyd yn siomedig iawn o ran gwrthod cydnabod yr angen am fuddsoddi mewn seilwaith yn y diwydiant rheilffyrdd, nid yn unig yn y cyfrifoldebau uniongyrchol sydd gan Lywodraeth y DU, y mae'n parhau i'w hesgeuluso'n gywilyddus, o ran Cymru, ond o ran yr arian a fydd gennym ni ein hunain. Ar ddiwedd cyfnod yr adolygiad o wariant, bydd gennym ni 11 y cant yn llai i'w wario ar fuddsoddiad cyfalaf yng Nghymru nag sydd gennym ni yn y flwyddyn ariannol bresennol. Beth ddigwyddodd, Llywydd, i adferiad wedi'i arwain gan fuddsoddi?

Ymdrechion Gwrth-Hiliaeth
Anti-Racism Efforts

6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ymdrechion gwrth-hiliaeth y Llywodraeth yng Ngorllewin De Cymru? OQ57100

6. Will the First Minister make a statement on the Government's anti-racism efforts in South Wales West? OQ57100

Can I thank the Member for that, Llywydd? The Welsh Government's anti-racist efforts are set out in our race equality action plan. Over 330 responses were received when consultation on the plan closed in the summer. These responses are currently being independently analysed and the results will be used to strengthen the plan still further.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am hynny, Llywydd? Mae ymdrechion gwrth-hiliol Llywodraeth Cymru wedi'u nodi yn ein cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol. Cafodd dros 330 o ymatebion eu derbyn pan ddaeth ymgynghoriad ar y cynllun i ben yn yr haf. Mae'r ymatebion hyn yn cael eu dadansoddi'n annibynnol ar hyn o bryd a bydd y canlyniadau'n cael eu defnyddio i wneud y cynllun yn gryfach byth.

Diolch, Brif Weinidog. Two weeks ago, I co-presented an anti-racism motion here in the Senedd and made the argument that all our institutions, including the police, need to be proactive in their anti-racism efforts. However, it has recently come to light that South Wales Police tried to recruit Lowri Davies, a Swansea University student and Black Lives Matter activist, as an informant, by ominously calling her, completely out of the blue, and driving her around Swansea the next day for 90 minutes, seemingly in order to gain information about BLM and other anti-racist and left-wing groups. She described the approach as like

'grooming to entice me into being an informant'.

The freedom to protest peacefully is a fundamental democratic right, and we owe all of the rights that we enjoy today—economic, social and otherwise—to groups campaigning against racism and for equality, past and present. Does the First Minister therefore agree with me that this type of behaviour from the police is unacceptable in a democracy, and will he write to South Wales Police and the UK Government expressing these concerns? Diolch.

Diolch, Prif Weinidog. Bythefnos yn ôl, cyd-gyflwynais gynnig gwrth-hiliaeth yma yn y Senedd a gwnes i ddadlau bod angen i'n holl sefydliadau, gan gynnwys yr heddlu, fod yn rhagweithiol yn eu hymdrechion gwrth-hiliaeth. Fodd bynnag, daeth i'r amlwg yn ddiweddar fod Heddlu De Cymru wedi ceisio recriwtio Lowri Davies, myfyriwr o Brifysgol Abertawe ac ymgyrchydd Mae Bywydau Du o Bwys, fel hysbysydd, drwy alw arni hi, yn fygythiol, yn gwbl annisgwyl, a'i gyrru hi o amgylch Abertawe y diwrnod canlynol am 90 munud, yn ôl pob golwg er mwyn cael gwybodaeth am BLM a grwpiau gwrth-hiliol ac adain chwith eraill. Disgrifiodd y dull fel

'fy mharatoi er mwyn fy nenu i fod yn hysbysydd'.

Mae'r rhyddid i brotestio'n heddychlon yn hawl ddemocrataidd sylfaenol, ac rydym ni'n ddyledus am yr holl hawliau yr ydym ni'n eu mwynhau heddiw—economaidd, cymdeithasol ac fel arall—i grwpiau sy'n ymgyrchu yn erbyn hiliaeth ac ar gyfer cydraddoldeb, yn y gorffennol a'r presennol. A yw'r Prif Weinidog felly'n cytuno â mi fod y math hwn o ymddygiad gan yr heddlu yn annerbyniol mewn democratiaeth, ac a wnaiff ef ysgrifennu at Heddlu De Cymru a Llywodraeth y DU yn mynegi'r pryderon hyn? Diolch.

Diolch yn fawr, Llywydd. I read the Member's powerful contribution to the debate two weeks ago, and, of course, I am aware of the very concerning reports of what happened in the case of Lowri Davies. I can assure the Member that these points have already been raised directly with South Wales Police. I'm assured that an investigation is under way into what is said to have taken place. For now, I think the right thing for me to do is to await the outcome of that investigation, and then to think of whatever further steps might be needed when we're able to see for ourselves what that investigation reveals. 

Diolch yn fawr, Llywydd. Darllenais i gyfraniad pwerus yr Aelod i'r ddadl bythefnos yn ôl, ac, wrth gwrs, rwyf i'n ymwybodol o'r adroddiadau pryderus iawn ynghylch yr hyn a ddigwyddodd yn achos Lowri Davies. Gallaf i sicrhau'r Aelod bod y pwyntiau hyn eisoes wedi'u codi'n uniongyrchol gyda Heddlu De Cymru. Rwyf i wedi cael sicrwydd bod ymchwiliad ar y gweill i'r hyn y dywedir ei fod wedi digwydd. Am y tro, rwy'n credu mai'r peth iawn i mi ei wneud yw aros am ganlyniad yr ymchwiliad hwnnw, ac yna meddwl ynghylch pa gamau bynnag eraill y gallai fod eu hangen pan fyddwn ni'n gallu gweld drosom ni ein hunain beth mae'r ymchwiliad hwnnw'n ei ddatgelu.

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Ac felly, rŷn ni'n symud ymlaen i'r eitem nesaf, a'r eitem honno yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad. Lesley Griffiths.

We'll move, therefore, to our next item, the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make the statement. Lesley Griffiths.

Diolch, Llywydd. There are two changes to this week's business: the order of the statements by the Minister for Education and the Welsh Language and the Minister for Economy has been reversed, and I've scheduled a debate on a supplementary legislative consent memorandum on the Environment Bill, subject to the Senedd agreeing a suspension of Standing Orders. Draft business for the next three weeks is set out in the business statement and announcement, which can be found among the meeting papers available to Members electronically. 

Diolch, Llywydd. Mae dau newid i fusnes yr wythnos hon: mae trefn y datganiadau gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg a Gweinidog yr Economi wedi'i cyfnewid, ac rwyf i wedi trefnu dadl ar femorandwm cydsyniad deddfwriaethol atodol ar Fil yr Amgylchedd, yn amodol ar i'r Senedd gytuno ar atal y Rheolau Sefydlog. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.

14:20

Minister, may I ask for a statement from the Minister of health on the threshold for a public inquiry into cases concerning the care and treatment offered by health boards in Wales? I know the answer will probably be, 'Go and Google it, Natasha', but the reason why is something different. I've actually been in correspondence with the health Minister and the Aneurin Bevan University Local Health Board regarding one of my constituents, whose name is Celia Jones, on the circumstances regarding the passing of her partner, who sadly died at the Royal Gwent Hospital in 2017. Celia Jones was and remains dissatisfied and distressed by the way the health board investigated her serious concerns about the treatment Mr Boulton was getting at the time. She made a complaint to the Public Services Ombudsman for Wales, as anyone would do, who upheld the vast majority of her concerns and who made a series of recommendations. The Aneurin Bevan health board say that they have implemented these recommendations, but my request for details about what action was taken has actually been met with a flat refusal to enter into any further discourse as they regard the matter as a closed case. Only a public inquiry into the circumstances surrounding Brian's passing will satisfy Celia, but the Minister says the threshold is high and has not been met. Please can we have a statement therefore from the Minister on why this should be the case, when serious failings in care and treatment such as this have had such tragic consequences? Thank you so much, Minister. 

Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ar y trothwy ar gyfer ymchwiliad cyhoeddus i achosion sy'n ymwneud â'r gofal a'r driniaeth y mae byrddau iechyd yn eu cynnig yng Nghymru? Rwy'n gwybod mai'r ateb, mae'n debyg, fydd, 'Ewch i chwilio ar Google, Natasha', ond mae'r rheswm pam yn rhywbeth gwahanol. Rwyf i wedi bod yn gohebu â'r Gweinidog iechyd a Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Aneurin Bevan ynghylch un o fy etholwyr, a'i henw yw Celia Jones, ar amgylchiadau marwolaeth ei phartner, a fu farw yn Ysbyty Brenhinol Gwent yn 2017. Roedd Celia Jones yn anfodlon ac yn dal yn anfodlon ac yn ofidus ynghylch y ffordd yr ymchwiliodd y bwrdd iechyd i'w phryderon difrifol am y driniaeth yr oedd Mr Boulton wedi'i ei chael ar y pryd. Gwnaeth hi gŵyn i Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru, fel y byddai unrhyw un wedi'i wneud, a chadarnhaodd ef y mwyafrif helaeth o'i phryderon a gwnaeth gyfres o argymhellion. Mae bwrdd iechyd Aneurin Bevan yn dweud eu bod wedi gweithredu'r argymhellion hyn, ond mae fy nghais i am fanylion ynghylch pa gamau sydd wir wedi'u cymryd wedi wynebu gwrthodiad llwyr i gynnal unrhyw drafodaeth arall gan eu bod yn ystyried y mater yn achos wedi'i gau. Dim ond ymchwiliad cyhoeddus i'r amgylchiadau sydd wedi'u cysylltu â marwolaeth Brian fydd yn bodloni Celia, ond mae'r Gweinidog yn dweud bod y trothwy yn uchel ac nad yw wedi'i fodloni. A gawn ni ddatganiad felly gan y Gweinidog ynghylch pam ddylai hyn fod yn wir, pan fydd methiannau difrifol mewn gofal a thriniaeth fel hyn wedi arwain at ganlyniadau mor drasig? Diolch yn fawr, Gweinidog.

Thank you. Well, you've clearly been in correspondence with the Minister for Health and Social Services. I would think it's more appropriate for you to continue to do that rather than to have a statement. 

Diolch. Wel, mae'n amlwg eich bod chi wedi bod yn gohebu â'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Byddwn i'n credu ei bod yn fwy priodol i chi barhau i wneud hynny yn hytrach na chael datganiad.

Byddwch chi, Llywydd, yn ymwybodol iawn o ymgyrch brwdfrydig Plaid Cymru yng Ngheredigion a gwaith arbennig Ben Lake yn San Steffan yn sefyll lan dros hawliau menywod a anwyd yn y 1950au, sydd wedi cael eu hawliau pensiynau wedi eu cymryd oddi wrthyn nhw. Trefnydd, byddwch chi hefyd yn ymwybodol, o'r holl ohebiaeth rydych chi wedi ei dderbyn a hefyd mewn cymorthfeydd, gymaint o bobl sy'n cael eu heffeithio. Rydyn ni i gyd yn y Siambr yma yn adnabod rhyw fenyw sydd wedi cael ei heffeithio gan benderfyniadau gwarthus yr Adran Gwaith a Phensiynau. Nôl ym mis Medi, gwnaeth y Cwnsler Cyffredinol ddatgan cefnogaeth Llywodraeth Cymru i'r menywod hyn yn glir. Mae yna brotest ddydd Gwener ar risiau'r Senedd gyda'r menywod WASPI. Byddan nhw'n falch iawn o dderbyn cefnogaeth Llywodraeth Cymru a datganiad clir oddi wrth Lywodraeth Cymru ar sut mae modd i Lywodraeth Cymru eu cynorthwyo nhw. Pa gymorth ymarferol sydd ar gael i'r menywod yma sy'n dioddef? Ac mae nifer ohonynt, Trefnydd, wedi marw yn barod heb dderbyn ceiniog o'r arian sy'n ddyladwy. Diolch yn fawr.

You will be aware, Llywydd, of the enthusiastic campaign of Plaid Cymru in Ceredigion and the excellent work done by Ben Lake in Westminster in standing up for the rights of women born in the 1950s, who have had their pension rights taken away from them. Trefnydd, you too will be aware, from all of the correspondence that you've received and what you've heard in surgeries, just how many people are affected by this. We all in this Chamber know of a woman who has been impacted by the disgraceful decisions taken by the Department for Work and Pensions. Back in September, the Counsel General stated the Welsh Government's support for these women, and did so clearly. There will be a protest on the steps of the Senedd on Friday involving the WASPI women, and they would be very grateful to get the support of the Welsh Government and a clear statement from the Welsh Government as to how they can support them. So, what practical support is available for these women who are suffering? And many of them have already died without receiving a penny of the moneys owed to them. Thank you.

Diolch. You're quite right; I have had several constituents contact me around this issue, and I know the Minister for Social Justice has been working with UK Government Ministers to make sure that they understand Welsh Government's concerns. I will certainly ask the Minister for Social Justice if she can update Members, if there is indeed anything to update us on, ahead of the protest on Friday.

Diolch. Rydych chi yn llygad eich lle; rwyf i wedi cael sawl etholwr yn cysylltu â mi ynglŷn â'r mater hwn, ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi bod yn gweithio gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU i sicrhau eu bod yn deall pryderon Llywodraeth Cymru. Byddaf i'n sicr yn gofyn i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a all hi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau, os oes unrhyw beth i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni amdano, cyn y brotest ddydd Gwener.

Could I ask for two debates, please, in Government time? First of all, a debate on the Environment Bill. Your statement outlines that there is a provision for a supplementary LCM this afternoon. There are a number of different issues that are being covered by this legislation, and this Parliament has not had an opportunity to discuss many or any of them. We've discussed the LCMs and the process, but what we have not discussed are the issues themselves. LCMs are, of course, a means of delivering some changes to our statute book, but I do not believe that LCMs were designed for the weight of legislation that is now being enacted without any opportunity for scrutiny by this Senedd.

The second debate I would like to ask for is on the UK Government's budget last week, and specifically the levelling-up funds, which have demonstrated pork-barrel politics at their very worst, bordering on fraud and bordering on corrupt. What we have seen is Tory Ministers using public funds to support and to sustain Tory constituencies, and what we are not seeing is any use of the principle of need for the allocation of funds. It's probably one of the most appalling decisions that I've seen during my time here in this Parliament, and I believe that this Parliament should be debating these matters. 

A gaf i ofyn am ddwy ddadl, os gwelwch yn dda, yn amser y Llywodraeth? Yn gyntaf oll, dadl ar Fil yr Amgylchedd. Mae eich datganiad yn amlinellu bod darpariaeth ar gyfer memorandwm cydsyniad deddfwriaethol atodol y prynhawn yma. Mae nifer o faterion gwahanol y mae'r ddeddfwriaeth hon yn eu cynnwys, ac nid yw'r Senedd hon wedi cael cyfle i drafod llawer neu unrhyw un ohonyn nhw. Rydym ni wedi trafod y memoranda cydsyniad deddfwriaethol a'r broses, ond yr hyn nad ydym ni wedi'i drafod yw'r materion eu hunain. Mae memoranda cydsyniad deddfwriaethol, wrth gwrs, yn ffordd o gyflwyno rhai newidiadau i'n llyfr statud, ond dydw i ddim yn credu bod memoradna cydsyniad deddfwriaethol wedi'u cynllunio ar gyfer pwysau'r deddfwriaeth sydd nawr yn cael ei deddfu heb unrhyw gyfle i'r Senedd hon graffu arni.

Mae'r ail ddadl yr hoffwn i ofyn amdani ar gyllideb Llywodraeth y DU yr wythnos diwethaf, ac yn benodol y cronfeydd codi'r gwastad, sydd wedi dangos gwleidyddiaeth bleidiol ar ei gwaethaf, yn agos at dwyll ac yn agos at lygriad. Yr hyn yr ydym ni wedi'i weld yw Gweinidogion Torïaidd yn defnyddio arian cyhoeddus i gefnogi a chynnal etholaethau Torïaidd, a'r hyn nad ydym ni'n ei weld yw unrhyw ddefnydd o'r egwyddor o'r angen i ddyrannu arian. Mae'n debygol mai dyma un o'r penderfyniadau mwyaf gwarthus yr wyf i wedi'i weld yn ystod fy amser yma yn y Senedd hon, ac rwy'n credu y dylai'r Senedd hon fod yn trafod y materion hyn.

14:25

Thank you. In relation to your first call, for a statement on the UK Government's Environment Bill, as you say, we've got a further—well, this is a supplementary—LCM this afternoon. This is about an amendment that we had asked for; the UK Government told us it wasn't possible, and then, right at the last minute, they've now put that amendment forward.

In relation to your second point, certainly, having looked at the levelling-up fund myself, it does appear that it is Tory constituencies that are certainly benefiting; I think it's about 60 per cent. Whether that's on purpose or not I think remains to be seen, but I think you're quite right, we certainly do need to have a debate in this Chamber around that, and I will certainly ask the Minister for finance to do so.

Diolch. O ran eich galwad gyntaf, am ddatganiad ar Fil Amgylchedd Llywodraeth y DU, fel y dywedwch chi, mae gennym memorandwm pellach—wel, mae hwn yn memorandwm cydsyniad deddfwriaethol atodol—y prynhawn yma. Mae hyn yn ymwneud â gwelliant yr oeddem wedi gofyn amdano; dywedodd Llywodraeth y DU wrthym nad oedd yn bosibl, ac yna, ar y funud olaf, maen nhw bellach wedi cyflwyno'r gwelliant hwnnw.

O ran eich ail bwynt, yn sicr, ar ôl edrych ar y gronfa codi'r gwastad fy hun, mae'n ymddangos mai etholaethau Torïaidd sy'n sicr yn elwa; rwy'n credu ei fod tua 60 y cant. P'un a yw hynny ar bwrpas ai peidio, rwy'n credu y bydd angen inni aros i weld, ond rwy'n credu eich bod yn llygad eich lle, yn sicr mae angen inni gael dadl yn y Siambr hon ynghylch hynny, ac fe wnaf ofyn, yn sicr, i'r Gweinidog cyllid wneud hynny.

Trefnydd, can I call for two statements from yourself, please, as rural affairs Minister? Firstly, this week marks the start of COP26, and I note the absence of a statement from yourself regarding the positive role that agriculture can play in the fight against climate change. I'm sure you'll agree with me that it is our agricultural communities that are the natural custodians of our environment, and so the long-term sustainable support and involvement of the industry is critical in tackling climate change. Therefore, and with this in mind, can I request that you make a statement on the steps you are taking to support the agricultural community in their own attempts to protect and restore the planet via sustainable food production and agri-environmental schemes?

And, secondly, given the outbreak of avian influenza H5N1 in poultry and wild birds in Wales, can you give a statement on the outbreak and what steps you are undertaking to support the poultry industry and wild birds in Wales? I note that the Chief Veterinary Officer for Wales, Christianne Glossop, has announced temporary disease control zones of 3 km and 10 km around the infected poultry farm in Wrexham, but I think this Chamber, Welsh poultry farmers and wild bird enthusiasts would appreciate a statement from yourself on the outbreak and what further work is being undertaken to protect and support wild birds and poultry here in Wales. Diolch.

Trefnydd, a gaf i alw am ddau ddatganiad gennych chi eich hun, os gwelwch yn dda, fel y Gweinidog materion gwledig? Yn gyntaf, mae'r wythnos hon yn nodi dechrau COP26, ac rwy'n nodi absenoldeb datganiad gennych chi'ch hun ynghylch y rhan gadarnhaol y gall amaethyddiaeth ei chwarae yn y frwydr yn erbyn newid hinsawdd. Rwy'n siŵr eich bod chi'n cytuno â mi mai ein cymunedau amaethyddol yw ceidwaid naturiol ein hamgylchedd, ac felly mae cefnogaeth a chyfranogiad cynaliadwy hirdymor y diwydiant yn hanfodol wrth ymdrin â newid hinsawdd. Felly, a gyda hyn mewn golwg, a gaf i ofyn i chi wneud datganiad ar y camau yr ydych chi'n eu cymryd i gefnogi'r gymuned amaethyddol yn eu hymdrechion eu hunain i ddiogelu ac adfer y blaned drwy gynhyrchu bwyd cynaliadwy a chynlluniau amaeth-amgylcheddol?

Ac, yn ail, o ystyried yr achosion o ffliw adar H5N1 mewn dofednod ac adar gwyllt yng Nghymru, a allwch chi roi datganiad ar yr achosion a pha gamau yr ydych chi'n eu cymryd i gefnogi'r diwydiant dofednod ac adar gwyllt yng Nghymru? Rwy'n sylwi bod Prif Swyddog Milfeddygol Cymru, Christianne Glossop, wedi cyhoeddi parthau rheoli clefydau dros dro o 3 km a 10 km o amgylch y fferm ddofednod sydd wedi ei heintio yn Wrecsam, ond rwy'n credu y byddai'r Siambr hon, ffermwyr dofednod Cymru a phobl sy'n frwd dros adar gwyllt yn gwerthfawrogi datganiad gennych chi eich hun ar yr achosion a pha waith arall sy'n cael ei wneud i ddiogelu a chefnogi adar gwyllt a dofednod yma yng Nghymru. Diolch.

Thank you. So, I absolutely agree with you—the agricultural sector, and certainly farmers themselves, would say they are part of the solution to the climate emergency and contribute a significant amount to ensuring that happens. You will be aware I recently made a statement around our proposed sustainable farm scheme, and I will certainly update at the most appropriate time.

In relation to the AI outbreak in Clwyd South constituency, you may have heard the chief veterinary officer this morning on the radio outlining the steps we are taking. This is something, sadly, that we face every winter; I think it's just come a little bit earlier than we anticipated this time. There are temporary disease control and prevention zones being worked on at the moment. What we do as a Government is we ensure that we contact everyone that keeps birds and poultry in Wales. We have a register, and I would encourage anybody, even if they only keep one bird, two birds, three birds, to make sure they are registered, because it's very easy for us to send information out on the press of an e-mail. So, it's really important that we all make sure that our constituents are registered on that poultry-keeping register.

Diolch. Felly, rwy'n cytuno'n llwyr â chi—byddai'r sector amaethyddol, ac yn sicr ffermwyr eu hunain, yn dweud eu bod yn rhan o'r ateb i'r argyfwng hinsawdd ac yn cyfrannu swm sylweddol at sicrhau bod hynny'n digwydd. Byddwch chi'n ymwybodol i mi wneud datganiad yn ddiweddar ynghylch ein cynllun fferm gynaliadwy arfaethedig, a byddaf i'n sicr yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf ar yr adeg fwyaf priodol.

O ran yr achosion o AI yn etholaeth De Clwyd, efallai eich bod chi wedi clywed y prif swyddog milfeddygol y bore yma ar y radio yn amlinellu'r camau yr ydym ni'n eu cymryd. Mae hyn yn rhywbeth, yn anffodus, yr ydym ni'n ei wynebu bob gaeaf; rwy'n credu ei fod ychydig yn gynharach nag yr oeddem ni'n ei ragweld y tro hwn. Mae parthau rheoli ac atal clefydau dros dro yn cael eu gweithredu ar hyn o bryd. Yr hyn yr ydym yn ei wneud fel Llywodraeth yw ein bod ni'n sicrhau ein bod ni'n cysylltu â phawb sy'n cadw adar a dofednod yng Nghymru. Mae gennym ni gofrestr, a byddwn ni'n annog unrhyw un, hyd yn oed os mai dim ond un aderyn, dau aderyn, tri aderyn, sydd ganddyn nhw i wneud yn siŵr eu bod wedi'u cofrestru, oherwydd mae'n hawdd iawn i ni anfon gwybodaeth ar e-bost. Felly, mae'n bwysig iawn ein bod ni i gyd yn sicrhau bod ein hetholwyr wedi'u cofrestru ar y gofrestr cadw dofednod honno.

A wnewch chi fel Gweinidog amaeth, neu hyd yn oed Gweinidog yr Economi, ddod â chyhoeddiad ger ein bron ynghylch y camau dŷch'n eu cymryd i fynd i’r afael â’r arferiad cynyddol yma o gwmnïau mawr rhyngwladol yn prynu tir amaethyddol yng Nghymru er mwyn ei ddefnyddio fel tir tyfu coed ac 'offset-io' allyriadau carbon eu cwmnïau nhw er mwyn iddyn nhw fedru parhau ag arferion llygredig eu cwmnïau? Mae'r Swistir wedi gosod rheolau gwarchod clir ar dir amaethyddol yno ers y 1950au sy'n golygu mai dim ond at ddibenion amaeth y dylid defnyddio tir sydd wedi ei glustnodi am dir amaethyddol yn y Swistir. Mae angen sicrhau bod tir amaethyddol Cymru yn parhau i fod yn dir i gynhyrchu bwyd, a bod ffermydd teuluol Cymru yn parhau fel ffermydd sy'n cefnogi'r economi sylfaenol a'r economi gylchol. Diolch.

Will you as agricultural Minister, or even the economy Minister, bring a statement before us on the steps that you are taking to tackle the increasing habit of large multinational companies buying our agricultural land in Wales in order to use it to plant trees and thereby offset the carbon emissions of those companies, so that they can continue with the polluting practices of their companies? Switzerland has placed clear conditions on agricultural land since the 1950s that mean that that land can only be used for agricultural purposes in Switzerland. We need to ensure that agricultural land in Wales remains in food production, and that family farms in Wales continue as farms that support the foundational economy and the circular economy. Thank you.

Thank you. It would actually be for the Minister for Climate Change, if such a statement came forward. There is a piece of work being undertaken, as you know, by the Deputy Minister for Climate Change around tree planting, and this is clearly an issue that's been raised as part of that review. I think it's very difficult to tell people who they can sell their farmland to, and certainly the discussions I've had with farmers around this is that they don't want to be told who they can sell their land to, and I would absolutely agree. However, I think it is really important—. And you'll be aware of the sustainable farming scheme that we're bringing forward—that's all about rewarding active farmers, and I think there is that discussion to be had between our farmers and land managers, and certainly tenant farmers, who—they are the active farmers, aren't they? So, there is a piece of work being done. I don't think it would be appropriate at the moment to have a statement, but I'm sure the Deputy Minister for Climate Change or, indeed, the Minister for Climate Change will update us.

Diolch. Mater i'r Gweinidog Newid Hinsawdd fyddai hynny mewn gwirionedd, pe bai datganiad o'r fath yn cael ei gyflwyno. Mae darn o waith yn cael ei wneud, fel y gwyddoch chi, gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ynghylch plannu coed, ac mae'n amlwg bod hwn yn fater sydd wedi'i godi fel rhan o'r adolygiad hwnnw. Rwy'n credu ei bod yn anodd iawn dweud wrth bobl pwy y maen nhw'n cael gwerthu eu tir fferm iddyn nhw, ac yn sicr y trafodaethau yr wyf i wedi'u cael gyda ffermwyr ynghylch hyn yw nad ydyn nhw eisiau i rywun ddweud wrthyn nhw i bwy y maen nhw'n cael gwerthu eu tir, a byddwn i'n cytuno'n llwyr. Fodd bynnag, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn—. A byddwch chi'n ymwybodol o'r cynllun ffermio cynaliadwy yr ydym ni'n ei gyflwyno—mae hynny'n ymwneud â gwobrwyo ffermwyr gweithgar, ac rwy'n credu bod y drafodaeth honno i'w chael rhwng ein ffermwyr a'n rheolwyr tir, ac yn sicr ffermwyr tenantiaid, sy'n—nhw yw'r ffermwyr gweithgar, onid ydyn nhw? Felly, mae darn o waith yn cael ei wneud. Nid wyf i'n credu y byddai'n briodol ar hyn o bryd i gael datganiad, ond rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd neu, yn wir, y Gweinidog Newid Hinsawdd yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni.

14:30

I'm asking for one statement and one Government debate. I'm requesting a statement on procurement to increase the amount bought from locally based companies. The Welsh Government, and the Welsh Government funded public sector are major purchasers of goods and services. If you add universities, the third sector and social landlords, it becomes a very large purchaser. I'm asking for a statement to include an overall procurement strategy, including work with other bodies, and progress on reducing the size of contracts. Too many contracts are of such a size that local firms cannot bid. 

I'm asking for a debate led by the Welsh Government on the Welsh Government's economic strategy. Since the founding of the Welsh Development Agency, there's been a strategy of attracting inward investment. I have heard Ministers say that we offer more than anywhere else. If you have to do that, they do not want to come and are liable to leave with few providing the number of jobs initially promised. I'd like to see a debate on an economic strategy based on developing local ideas and companies, summed up as, 'More Admiral insurance and fewer LGs and Bosch'.

Rwy'n gofyn am un datganiad ac un ddadl gan y Llywodraeth. Rwy'n gofyn am ddatganiad ar gaffael i gynyddu'r hyn sy'n cael ei brynu oddi wrth gwmnïau lleol. Mae Llywodraeth Cymru, a'r sector cyhoeddus a ariennir gan Lywodraeth Cymru, yn brif brynwyr nwyddau a gwasanaethau. Os ydych chi'n ychwanegu prifysgolion, y trydydd sector a landlordiaid cymdeithasol, mae'n dod yn brynwr mawr iawn. Rwy'n gofyn am ddatganiad i gynnwys strategaeth gaffael gyffredinol, gan gynnwys gwaith gyda chyrff eraill, a chynnydd o ran lleihau maint contractau. Mae gormod o gontractau o'r fath faint fel na all cwmnïau lleol ymgeisio amdanyn nhw.

Rwy'n gofyn am ddadl dan arweiniad Llywodraeth Cymru ar strategaeth economaidd Llywodraeth Cymru. Ers sefydlu Awdurdod Datblygu Cymru, mae strategaeth wedi bod o ddenu mewnfuddsoddiad. Rwyf i wedi clywed Gweinidogion yn dweud ein bod ni'n cynnig mwy nag unrhyw le arall. Os oes rhaid i chi wneud hynny, nid ydyn nhw eisiau dod ac maen nhw'n dueddol o adael gydag ond ychydig yn darparu nifer y swyddi a addawyd i ddechrau. Hoffwn i weld dadl ar strategaeth economaidd yn seiliedig ar ddatblygu syniadau a chwmnïau lleol, wedi'i chrynhoi fel 'Mwy o gwmnïau fel yswiriant Admiral a llai fel LG a Bosch'.

Thank you for those two requests. In relation to local procurement, Welsh public sector procurement expenditure accounts for £6.7 billion, of which around 52 per cent is spent directly with businesses based in Wales. And while we've seen an increase in the past eight, nine years or so—a significant increase—I think we can do better, and certainly across Government we are looking at what we can do to support Welsh businesses in relation to procurement. We have a Wales procurement policy statement, which we published in March 2021, and we have a ministerial group that's looking at what we can do to increase that.

In relation to the Welsh economic strategy to encourage start-ups, you'll be aware that the Welsh Government does provide extensive support to start-up businesses. We have Business Wales, which is our bilingual business support service, both for microbusinesses and SMEs, and that of course includes social enterprises. We are seeing a really positive number of new start-ups, even in this tough time at the moment. You'll be aware that last week I held Blas Cymru, Taste Wales, in the Celtic Manor, and it was a real pleasure to be able to launch over 200 new products, food and drink products from across Wales, over the past year, and many of them were from companies that were new start-ups. So, there is a lot of support out there already, and I would encourage any business or entrepreneur to ensure that they do contact Business Wales in the first instance.

Diolch am y ddau gais hynny. O ran caffael lleol, mae gwariant caffael sector cyhoeddus Cymru yn cyfrif am £6.7 biliwn, ac mae tua 52 y cant ohono'n cael ei wario'n uniongyrchol gyda busnesau yng Nghymru. Ac er ein bod ni wedi gweld cynnydd yn yr wyth, naw mlynedd diwethaf—cynnydd sylweddol—rwy'n credu y gallwn ni wneud yn well, ac yn sicr ar draws y Llywodraeth rydym ni'n edrych ar yr hyn y gallwn ni ei wneud i gefnogi busnesau Cymru o ran caffael. Mae gennym ni ddatganiad polisi caffael i Gymru, a gyhoeddwyd gennym ni ym mis Mawrth 2021, ac mae gennym ni grŵp gweinidogol sy'n edrych ar yr hyn y gallwn ni ei wneud i gynyddu hynny.

O ran strategaeth economaidd Cymru i annog busnesau newydd, byddwch chi'n ymwybodol bod Llywodraeth Cymru yn darparu cymorth helaeth i fusnesau newydd. Mae gennym ni Busnes Cymru, sef ein gwasanaeth cymorth busnes dwyieithog, ar gyfer microfusnesau a busnesau bach a chanolig, ac mae hynny, wrth gwrs, yn cynnwys mentrau cymdeithasol. Rydym ni'n gweld nifer gadarnhaol iawn o fusnesau newydd, hyd yn oed yn yr amser anodd hwn ar hyn o bryd. Byddwch chi'n ymwybodol fy mod i wedi cynnal Blas Cymru, Taste Wales yr wythnos diwethaf, yn y Celtic Manor, ac roedd yn bleser mawr gallu lansio dros 200 o gynnyrch newydd, cynnyrch bwyd a diod o bob rhan o Gymru, dros y flwyddyn ddiwethaf, ac roedd llawer ohonyn nhw'n dod o gwmnïau a oedd yn fusnesau newydd. Felly, mae llawer o gefnogaeth ar gael eisoes, a byddwn i'n annog unrhyw fusnes neu entrepreneur i sicrhau eu bod yn cysylltu â Busnes Cymru yn y lle cyntaf.

Trefnydd, I'd welcome a Welsh Government statement providing an update on the plans to tackle what seems to be a growing skills shortage in Wales at the moment. I've recently had the pleasure of meeting a number of small businesses from across north Wales with the Federation of Small Businesses, two of those being the Fifth Wheel Company in Rhuallt and also the White House hotel and spa, which I would highly recommend.

A common theme when meeting with these businesses and employers is that they are struggling to find people with the right skills to employ, and this is despite their jobs being well paid and there being the potential for a long and successful career in those jobs. I have noted the Welsh Government statement on a COVID commitment to employability and skills, but as this was a statement in July last year, it was well over a year ago and, of course, the world has moved on quite a lot since then. So, I think the time would be right for an updated statement on the Welsh Government's plans to tackle the skills shortage, and what they would do to encourage rapid skills development throughout the country. Thank you.

Trefnydd, byddwn i'n croesawu datganiad gan Lywodraeth Cymru yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynlluniau i ymdrin â'r hyn sy'n ymddangos yn brinder sgiliau cynyddol yng Nghymru ar hyn o bryd. Yn ddiweddar, cefais i'r pleser o gwrdd â nifer o fusnesau bach o bob rhan o ogledd Cymru gyda'r Ffederasiwn Busnesau Bach, a dau o'r rheini oedd Cwmni Fifth Wheel yn Rhuallt a hefyd gwesty a sba The White House, y byddwn i'n eu hargymell yn fawr.

Thema gyffredin wrth gwrdd â'r busnesau a'r cyflogwyr hyn yw eu bod yn ei chael hi'n anodd dod o hyd i bobl sydd â'r sgiliau cywir i'w cyflogi, ac mae hyn er bod eu swyddi'n cael eu talu'n dda a bod potensial am yrfa hir a llwyddiannus yn y swyddi hynny. Rwyf i wedi nodi datganiad Llywodraeth Cymru ar ymrwymiad COVID i gyflogadwyedd a sgiliau, ond gan fod hwn yn ddatganiad ym mis Gorffennaf y llynedd, yr oedd ymhell dros flwyddyn yn ôl ac, wrth gwrs, mae'r byd wedi symud ymlaen cryn dipyn ers hynny. Felly, rwy'n credu y byddai'r amser yn iawn ar gyfer datganiad yn cynnwys yr wybodaeth ddiweddaraf ar gynlluniau Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â'r prinder sgiliau, a'r hyn y bydden nhw'n yn ei wneud i annog datblygu sgiliau yn gyflym ledled y wlad. Diolch.

Thank you. I am aware of quite a few sectors' concerns around skills shortages in specific areas, and I think it is really important that certainly our further education institutions ensure that they are able to put modules into different courses at different times, and very rapidly. So, for instance, I remember when I was a skills Minister that it was really important that we had electricians who were able to install solar panels. The world has completely moved on since then, so I know this is something that the Minister obviously takes a close interest in, and ensures that discussions around skills—. Just last week, as I mentioned in an earlier answer to Mike Hedges, we had Blas Cymru. So, I spoke to a lot of hospitality businesses, a lot of food and drink businesses, who, again, want skills in very specific areas. So, it is really important that the Minister works very closely with our further education and higher education institutions to ensure that we have those skills available for all our sectors in Wales.

Diolch. Rwy'n ymwybodol o bryderon cryn dipyn o sectorau ynghylch prinder sgiliau mewn meysydd penodol, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod ein sefydliadau addysg bellach, yn sicr, yn sicrhau eu bod yn gallu rhoi modiwlau mewn i wahanol gyrsiau ar wahanol adegau, ac yn gyflym iawn. Felly, er enghraifft, rwy'n cofio pan oeddwn i'n Weinidog sgiliau ei bod yn bwysig iawn bod gennym ni drydanwyr a oedd yn gallu gosod paneli solar. Mae'r byd wedi symud ymlaen yn llwyr ers hynny, felly gwn i fod hyn yn rhywbeth y mae'n amlwg bod gan y Gweinidog ddiddordeb mawr ynddo, ac mae'n sicrhau bod trafodaethau ynghylch sgiliau—.Yr wythnos diwethaf, fel y soniais mewn ateb cynharach i Mike Hedges, cawsom ni Blas Cymru. Felly, siaradais i â llawer o fusnesau lletygarwch, llawer o fusnesau bwyd a diod, sydd, unwaith eto, eisiau sgiliau mewn meysydd penodol iawn. Felly, mae'n bwysig iawn bod y Gweinidog yn gweithio'n agos iawn gyda'n sefydliadau addysg bellach ac addysg uwch i sicrhau bod gennym ni'r sgiliau hynny ar gael ar gyfer ein holl sectorau yng Nghymru.

14:35

Trefnydd, could I call for a statement from your colleague the Minister for health on the use of COVID passes in Wales? A number of constituents have contacted me about issues that they have experienced when trying to access paper passes. In particular, they have not been able to speak to an advisor to request a pass, as the phone number listed on the Welsh Government website has not been working. In fact, my office tried calling the helpline yesterday and struggled to speak to somebody, with the call cutting them off. Obviously, this is an important issue, as it may prevent some people from being able to access social activities and hospitality services. And so, an update from the Minister at the earliest opportunity about this issue would be much appreciated.

And finally, could I ask for an urgent statement regarding Welsh Government response times to correspondence from backbench Members? Whilst I appreciate that officials have experienced a high workload in recent times, I am finding that it's taking a long time to get responses on important issues raised with me by constituents. This restricts the ability of Members to respond to issues in a timely manner, and causes frustration amongst constituents who need help. It would be helpful if all Members could access departments directly, to get answers to more mundane issues, such as traffic issues on trunk roads, for example. Could I ask you to work with Government officials to look into ways of modernising the processes here, so that Members are able to fulfil their duties more efficiently? Diolch.

Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad gan eich cyd-Aelod, y Gweinidog iechyd, am ddefnyddio pasys COVID yng Nghymru? Mae nifer o etholwyr wedi cysylltu â mi ynglŷn â phroblemau y maen nhw wedi'u hwynebu wrth geisio cael gafael ar basys papur. Yn benodol, dydyn nhw ddim wedi gallu siarad â chynghorydd i ofyn am bàs, gan nad yw'r rhif ffôn sydd wedi'i restru ar wefan Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio. Yn wir, ceisiodd fy swyddfa i alw'r llinell gymorth ddoe a chael trafferth siarad â rhywun, a chawson nhw eu dadgysylltu o'r alwad. Yn amlwg, mae hwn yn fater pwysig, gan y gallai atal rhai pobl rhag gallu cael y cyfle i fanteisio ar weithgareddau cymdeithasol a gwasanaethau lletygarwch. Ac felly, byddai clywed yr wybodaeth ddiweddaraf gan y Gweinidog cyn gynted â phosibl am y mater hwn yn cael ei gwerthfawrogi'n fawr.

Ac yn olaf, a gaf i ofyn am ddatganiad brys ynghylch amseroedd ymateb Llywodraeth Cymru i ohebiaeth gan Aelodau meinciau cefn? Er fy mod yn sylweddoli bod swyddogion wedi wynebu llwyth gwaith mawr yn ddiweddar, rwy'n gweld ei bod yn cymryd amser hir i gael ymatebion ar faterion pwysig sydd wedi'u codi gyda mi gan etholwyr. Mae hyn yn cyfyngu ar allu Aelodau i ymateb i faterion mewn modd amserol, ac mae'n achosi rhwystredigaeth ymhlith etholwyr sydd angen help. Byddai'n ddefnyddiol pe gallai pob Aelod mynd yn uniongyrchol at adrannau, i gael atebion i faterion mwy cyffredin, fel materion traffig ar gefnffyrdd, er enghraifft. A gaf i ofyn i chi weithio gyda swyddogion y Llywodraeth i ymchwilio i ffyrdd o foderneiddio'r prosesau yma, fel y gall Aelodau gyflawni eu dyletswyddau'n fwy effeithlon? Diolch.

Thank you. In relation to your first request, on COVID passes, you raise a very specific point and, I have to say, I have contacted that helpline myself and not come across any problems. So, I don't think it's appropriate for a statement, because I think that's something that needs looking at straight away, so I will certainly make sure that the Minister's officials look at that today.

In relation to your second point, I have to say, as a Minister, it frustrates me, and I know the huge workload that officials have in correspondence. But I am very happy to work with the central office in Welsh Government to see if we can stick to, I think it's 17 days turn around. But you will appreciate—and you did say yourself—that particularly the health department has had a massive increase in the amount of correspondence that the Minister and the two Deputy Ministers have had. So, I do sympathise, but I do appreciate the frustration too, but I will certainly see what can be done.

Diolch. O ran eich cais cyntaf, ar basys COVID, rydych chi'n codi pwynt penodol iawn ac, mae'n rhaid i mi ddweud, yr wyf i wedi cysylltu â'r llinell gymorth honno fy hun ac nid wyf i wedi dod ar draws unrhyw broblemau. Felly, nid wyf i'n credu ei bod yn briodol cael datganiad, oherwydd rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y mae angen edrych arno ar unwaith, felly yn sicr, byddaf i'n sicrhau bod swyddogion y Gweinidog yn edrych ar hynny heddiw.

O ran eich ail bwynt, rhaid i mi ddweud, fel Gweinidog, ei fod yn achosi rhwystredigaeth i mi, ac rwy'n ymwybodol o'r llwyth gwaith enfawr sydd gan swyddogion o ran gohebiaeth. Ond rwy'n hapus iawn i weithio gyda'r swyddfa ganolog yn Llywodraeth Cymru i weld a allwn ni gadw at, amser cyflawni o 17 diwrnod, rwy'n credu. Ond byddwch chi'n gwerthfawrogi—ac fe wnaethoch chi ddweud eich hun—fod yr adran iechyd, yn enwedig, wedi cael cynnydd enfawr yn yr ohebiaeth y mae'r Gweinidog a'r ddau Ddirprwy Weinidog wedi'i chael. Felly, rwyf i'n cydymdeimlo, ond rwyf i'n gwerthfawrogi'r rhwystredigaeth hefyd, ond byddaf i'n sicr yn gweld yr hyn y mae modd ei wneud.

Trefnydd, this time of year is an exciting one for children and adults alike. While the sight and sound of fireworks in November is not exactly a new phenomenon, the period in which fireworks are set off has become elongated in recent years. What used to be one night of anxiety for people and animals who are afraid of loud noises has become considerably longer. With public displays also being limited due to COVID, it appears that there could be more private garden displays this year—more than ever. The RSPCA briefing earlier this week, as part of their Bang Out of Order campaign, made it clear the devastating impact this can have on animals. We also know that some people, particularly those who served in the armed forces, can be traumatised by a succession of loud bangs. The issue is largely a reserved matter—for now at least—and the Tory Government has been typically passive, despite strong evidence for proactive action coming from the Westminster Petitions Committee. There is more that we can do in Wales, however. Will this Government take up the recommendations of the RSPCA and encourage retailers to stock quieter or quiet fireworks, compel public displays to be advertised well in advance, so people can take precautions to mitigate risks to them and their animals, as well as launch a public awareness campaign about the adverse impact of fireworks? Diolch.

Mae'r adeg hon o'r flwyddyn yn un gyffrous i blant ac oedolion fel ei gilydd. Er nad yw golwg a sŵn tân gwyllt ym mis Tachwedd yn rhywbeth newydd yn union, mae'r cyfnod y mae tân gwyllt yn cael eu cynnau wedi ymestyn yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Mae'r hyn a arferai fod yn un noson o bryder i bobl ac anifeiliaid sy'n ofni synau uchel wedi mynd yn llawer hirach. Gydag arddangosfeydd cyhoeddus hefyd wedi'u cyfyngu oherwydd COVID, mae'n ymddangos y gallai fod mwy o arddangosfeydd mewn garddi preifat eleni—yn fwy nag erioed. Gwnaeth papur briffio'r RSPCA yn gynharach yr wythnos hon, fel rhan o'u hymgyrch Bang Out of Order, ei gwneud yn glir yr effaith ddinistriol y gall hyn ei chael ar anifeiliaid. Rydym ni hefyd yn ymwybodol, y gall clepiau uchel, un ar ôl y llall, achosi trawma i rai pobl, yn enwedig y rhai a wnaeth wasanaethu yn y lluoedd arfog. Mater a gadwyd yn ôl yw'r mater i raddau helaeth—am y tro o leiaf—ac mae'r Llywodraeth Dorïaidd wedi bod yn oddefol fel arfer, er gwaethaf tystiolaeth gref ar gyfer gweithredu rhagweithiol gan Bwyllgor Deisebau San Steffan. Fodd bynnag, mae mwy y gallwn ni ei wneud yng Nghymru. A wnaiff y Llywodraeth hon ymgymryd ag argymhellion yr RSPCA ac annog manwerthwyr i stocio tân gwyllt tawelach neu dawel, gorfodi arddangosfeydd cyhoeddus i gael eu hysbysebu ymhell ymlaen llaw, fel y gall pobl gymryd rhagofalon i liniaru risgiau iddyn nhw a'u hanifeiliaid, yn ogystal â lansio ymgyrch ymwybyddiaeth y cyhoedd am effaith niweidiol tân gwyllt? Diolch.

Thank you. This is certainly something that's raised on an annual basis. I've been very pleased to see that some supermarkets are not selling fireworks this year—I think because of the concerns that you've raised in your question. I think, unfortunately, we will see a reduction in the number of planned firework events, so it's interesting to see that some of the retail outlets have taken that decision. I'm well aware of the work that the RSPCA have been doing, and I absolutely support that, and certainly I know, when I was the Minister with responsibility for this, I had many discussions with UK Government Ministers to see what could be done, and I know the Minister for Climate Change is continuing to have those discussions. We certainly looked at what we could have in relation to silent fireworks, and while I do appreciate, as you say, it is an exciting time, and as the mother of a child who has a bonfire birthday, I'm very well aware of that, but I do think we need to think about particularly pets and animals. And for those of us with dogs who just tremble the whole time, I really do think this is something where we need to make some progress.

Diolch. Mae hyn yn sicr yn rhywbeth a gaiff ei godi'n flynyddol. Rwyf i wedi bod yn falch iawn o weld nad yw rhai archfarchnadoedd yn gwerthu tân gwyllt eleni— rwy'n credu oherwydd y pryderon yr ydych chi wedi'u codi yn eich cwestiwn chi. Rwy'n credu, yn anffodus, y byddwn ni'n gweld gostyngiad yn nifer y digwyddiadau tân gwyllt swyddogol, felly mae'n ddiddorol gweld bod rhai o'r siopau manwerthu wedi gwneud y penderfyniad hwnnw. Rwy'n ymwybodol iawn o'r gwaith y mae'r RSPCA wedi bod yn ei wneud, ac rwy'n llwyr gefnogol i hynny, ac yn sicr gwn i, pan oeddwn i y Gweinidog â chyfrifoldeb am hyn, cefais lawer o drafodaethau gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU i weld beth y byddai modd ei wneud, a gwn i fod y Gweinidog Newid Hinsawdd yn parhau i gael y trafodaethau hynny. Yn sicr, gwnaethom ni edrych ar yr hyn y gallem ni ei gael o ran tân gwyllt tawel, ac er fy mod i'n gwerthfawrogi, fel y dywedwch chi, ei fod yn gyfnod cyffrous, ac fel mam i blentyn sydd â phen-blwydd ar adeg y goelcerth, rwy'n ymwybodol iawn o hynny, ond rwy'n credu bod angen i ni feddwl am anifeiliaid anwes ac anifeiliaid yn arbennig. Ac i'r rheini ohonom ni sydd â chŵn sy'n crynu drwy'r amser, rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth lle mae angen i ni wneud rhywfaint o gynnydd.

14:40

Minister, could I ask for a statement on support for the hospitality sector during the winter months? Pubs are the cultural hub of our communities, providing good home-cooked food, good local ales and that warm Welsh welcome when we have visitors to our pubs. But with the First Minister floating the idea of extending vaccine passes to the hospitality sector if COVID rates don't go down in the next three weeks, a lot of those businesses are very anxious about losing trade during the winter months. So, could we please have a statement to outline what support will be given to those businesses if the vaccine pass is extended to the hospitality sector? Diolch, Llywydd.

Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad ynglŷn â chefnogaeth i'r sector lletygarwch yn ystod misoedd y gaeaf? Mae tafarndai yn ganolbwynt diwylliannol i'n cymunedau ni, yn darparu bwyd cartref da, cwrw lleol da ac yn estyn croeso cynnes i Gymru pan fydd ymwelwyr yn dod i'n tafarndai ni. Ond gyda'r Prif Weinidog yn gwyntyllu'r syniad o ehangu'r defnydd o basys brechlynnau i'r sector lletygarwch os na ddaw cyfraddau COVID i lawr yn ystod y tair wythnos nesaf, mae llawer o'r busnesau hynny'n bryderus iawn ynglŷn â cholli busnes yn ystod misoedd y gaeaf. Felly, a gawn ni ddatganiad i amlinellu pa gymorth a roddir i'r busnesau hynny os bydd y pàs brechlynnau yn cael ei ddefnyddio yn y sector lletygarwch? Diolch, Llywydd.

We've provided a great deal of support for the hospitality sector, particularly during the COVID-19 pandemic. There will be a vote next week on the next stage of the regulations. 

Rydym ni wedi rhoi llawer iawn o gefnogaeth i'r sector lletygarwch, yn arbennig felly yn ystod pandemig COVID-19. Bydd pleidlais yr wythnos nesaf ar gam nesaf y rheoliadau.

3. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Diweddariad ar COVID-19
3. Statement by the Minister for Health and Social Services: Update on COVID-19

Yr eitem nesaf felly yw'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y diweddariad ar COVID-19, a dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad. Eluned Morgan. Dyna chi, Weinidog.

The next item is a statement by the Minister for Health and Social Services, an update on COVID-19, and I call on the Minister to make the statement. Eluned Morgan. There you are, Minister.

Diolch yn fawr, Llywydd. Diolch am y cyfle i ddweud wrth Aelodau beth sy'n digwydd ynglŷn â'r sefyllfa gyda COVID.

Thank you, Llywydd, for this opportunity to update Members on the situation with COVID. 

Thank you for the opportunity to update Members on the COVID situation, during what is already proving to be a very challenging autumn. Now, in my last update I was able to report cases decreasing and plateauing, indicating we were potentially passing the peak of this wave. In the last three weeks, the situation in Wales deteriorated, recording our highest ever case rates during October—over 700 cases per 100,000. We know that mistakes at a private laboratory in England resulted in thousands of people wrongly being given negative test results, which may have contributed to this rise. We have also identified around 2,000 cases of a new variant in Wales, which we are closely monitoring.

It's clear that the pandemic is far from over and we must continue our efforts to follow the measures we've put in place to keep us, our families and our communities safe. The problem isn't simply the rising number of cases; it's the pressures they create on our NHS and social care services. We have urgent and emergency pressures related to non-COVID issues comparable to what we normally see in the depths of winter, and the rising number of COVID-19 cases is leading to greater occupancy of hospital beds and intensive care units. All of our health boards are facing this increased demand for services.

We've planned, and we've worked with our health and care partners, to develop our health and social care winter plan for 2021-22, which was published on 21 October. At the heart of this plan is a focus on patient safety and well-being. Through preventive activities to try and keep people well, we want to reduce the need for urgent and emergency care, which will, in turn, reduce pressures on the NHS. The plan calls for each region to develop an integrated health and social care winter plan through the mechanisms of the regional partnership boards. This supports a joined-up approach to winter planning, covering what is delivered by local authorities and what is delivered by health boards. Regional partnership boards are now working on addressing the seven priorities in the winter plan. The aim is to protect those in greatest need while also protecting essential services, our dedicated workforce and the public. I expect to see the plans developed by the regional partnership boards later this month, and we will review them to ensure that they are robust. 

A hundred and forty million pounds has been allocated to health boards and NHS trusts through the recovery fund to support delivery of safe services over the remainder of the year, which will include a very difficult winter period, and this is to treat the backlog of patients that has been built up over the past 18 months. This is on top of the £100 million that we allocated in May. A further £48 million has been allocated to support social care in Wales. A total of £9.8 million has been distributed across all RPBs—regional partnership boards—to support the delivery of the winter plan.

Now, I’d like to move on to the outcome of the 21-day review, which the First Minister announced last week. We're very aware of the harms that could be caused by the COVID restrictions that we were forced to put in place previously, and none of us wants to return to those measures. However, given the seriousness of the situation we’re in, we had to consider very carefully whether we needed to return to some stricter measures.

Diolch i chi am y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am sefyllfa COVID, yn ystod tymor yr hydref sydd wedi bod yn heriol iawn yn barod. Nawr, yn fy niweddariad diwethaf i, roeddwn i'n gallu adrodd am ostyngiad yn nifer yr achosion a'u bod nhw'n cyrraedd man gwastad, a oedd yn awgrymu ein bod ni, o bosibl, wedi mynd heibio i frig y don hon. Yn ystod y tair wythnos diwethaf, mae'r sefyllfa yng Nghymru wedi gwaethygu, ac fe nodwyd ein cyfraddau uchaf ni erioed o achosion yn ystod mis Hydref—dros 700 o achosion fesul 100,000. Fe wyddom ni fod camgymeriadau mewn labordy preifat yn Lloegr wedi arwain at roi canlyniadau negyddol i brofion i filoedd o bobl, a hynny ar gam, ac fe allai'r ffaith honno fod wedi cyfrannu at y cynnydd hwn. Rydym ni wedi nodi tua 2,000 o achosion o amrywiolyn newydd yng Nghymru hefyd, ac rydym ni'n monitro hynny'n ofalus.

Mae hi'n amlwg nad yw'r pandemig yn agos at fod wedi gorffen ac mae'n rhaid i ni barhau â'n hymdrechion ni i ddilyn y mesurau a wnaethom ni eu rhoi nhw ar waith i'n cadw ni ein hunain, a'n teuluoedd ni, a'n cymunedau ni'n ddiogel. Nid y cynnydd yn nifer yr achosion yn unig yw'r broblem; ond y pwysau y mae hynny'n ei roi ar ein GIG ni a'n gwasanaethau gofal cymdeithasol ni. Rydym ni'n gweld pwysau oherwydd achosion brys sy'n gysylltiedig â materion nad ydyn nhw'n ymwneud â COVID sy'n debyg iawn i'r hyn y byddwn ni'n ei weld fel arfer yn nyfnder y gaeaf, ac mae'r nifer cynyddol o achosion COVID-19 yn arwain at fwy o ddefnydd o welyau mewn ysbytai ac unedau gofal dwys. Mae pob un o'n byrddau iechyd ni'n wynebu'r galw cynyddol hwn am wasanaethau.

Rydym ni wedi bod yn cynllunio, ac rydym ni wedi bod yn gweithio gyda'n partneriaid iechyd a gofal, i ddatblygu ein cynllun iechyd a gofal cymdeithasol ar gyfer gaeaf 2021-22, a gyhoeddwyd ar 21 o fis Hydref. Wrth hanfod y cynllun hwn y mae canolbwyntio ar ddiogelwch a lles y cleifion. Drwy weithgareddau ataliol i geisio cadw pobl yn iach, rydym ni'n awyddus i leihau'r angen am ofal brys ac mewn argyfwng, ac fe fydd hynny yn ei dro yn ysgafnhau'r pwysau ar y GIG. Mae'r cynllun yn galw ar bob rhanbarth i ddatblygu cynllun iechyd a gofal cymdeithasol integredig ar gyfer y gaeaf drwy fecanweithiau'r byrddau partneriaeth rhanbarthol. Mae hyn yn cefnogi dull cydgysylltiedig o gynllunio ar gyfer yr gaeaf, sy'n cwmpasu'r hyn a ddarperir gan awdurdodau lleol a'r hyn a ddarperir gan fyrddau iechyd. Mae byrddau partneriaeth rhanbarthol yn gweithio nawr ar fynd i'r afael â'r saith blaenoriaeth yn y cynllun ar gyfer y gaeaf. Yr amcan yw diogelu'r rhai sydd â'r angen mwyaf yn ogystal ag amddiffyn y gwasanaethau hanfodol, ein gweithlu ymroddedig ni, a'r cyhoedd. Rwy'n disgwyl gweld y byrddau partneriaeth rhanbarthol yn datblygu'r cynlluniau hyn yn ddiweddarach yn ystod y mis hwn, ac fe fyddwn ni'n eu hadolygu nhw i wneud yn siŵr eu bod nhw'n rhai cadarn.

Dyrannwyd cant a phedwar deg o filiynau o bunnoedd i fyrddau iechyd ac ymddiriedolaethau'r GIG drwy'r gronfa adfer i gefnogi'r gwaith o ddarparu gwasanaethau diogel dros weddill y flwyddyn, a fydd yn cynnwys cyfnod anodd iawn y gaeaf, ar gyfer ymdrin â'r gwaith sydd wedi pentyrru o ran triniaethau i gleifion dros y 18 mis diwethaf. Mae hyn ar ben y £100 miliwn a ddyrannwyd gennym ni ym mis Mai. Dyrannwyd £48 miliwn arall i gefnogi gofal cymdeithasol yng Nghymru. Dosbarthwyd cyfanswm o £9.8 miliwn ar draws y byrddau partneriaeth rhanbarthol i gyd i gefnogi'r gwaith o gyflawni'r cynllun ar gyfer y gaeaf.

Nawr, fe hoffwn i symud ymlaen at ganlyniad yr adolygiad 21 diwrnod, a gyhoeddodd y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf. Rydym ni'n ymwybodol iawn o'r niwed a allai gael ei achosi gan y cyfyngiadau COVID y bu'n rhaid i ni eu rhoi nhw ar waith cyn hyn, ac nid oes neb ohonom ni'n dymuno mynd yn ôl at y mesurau hynny. Eto i gyd, o ystyried difrifoldeb y sefyllfa yr ydym ni ynddi hi, roedd hi'n rhaid i ni ystyried yn ofalus iawn yr angen i fynd yn ôl at rai mesurau mwy llym.

Rŷn ni wedi cytuno mai’r opsiwn gorau nawr yw cryfhau rhai o’r mesurau presennol sydd eisoes ar waith. Mae’r rhain yn cynnwys brechu, ac yn benodol bwrw ati’n gyflymach i gyflwyno brechlynnau atgyfnerthu, a brechlynnau i bobl ifanc rhwng 12 a 15 oed. Rŷn ni eisoes wedi cynnig brechlynnau atgyfnerthu i holl breswylwyr a staff cartrefi gofal sy’n gymwys. Fel bob amser, hoffwn i ddiolch i bawb sy’n rhan o’n rhaglen frechu anhygoel am yr holl waith y maen nhw wedi bod yn ei wneud. Brechu a brechlynnau atgyfnerthu yw’r amddiffyniad gorau yn erbyn y feirws o hyd. Heb y rhaglen hon, byddai’r sefyllfa iechyd cyhoeddus yn waeth o lawer. Mae brechlynnau wedi gwanhau’r cysylltiad rhwng haint a salwch difrifol, ac maen nhw’n parhau i wneud hynny.

Rŷn ni’n gwybod mai cyfraddau uchel o’r haint ymhlith pobl ifanc sy’n gyfrifol am ran o’r cynnydd yn y niferoedd. Yr wythnos hon, rŷn ni’n cyhoeddi pecyn cymorth i helpu penaethiaid i ymdrin â nifer uchel yr achosion yn eu hysgolion ac i gyflwyno mesurau amddiffyn eraill yn gyflym. Rŷn ni hefyd yn cynyddu ein hymdrechion i annog staff a myfyrwyr ysgolion uwchradd i fachu ar y cyfle i gael prawf llif unffordd ddwywaith yr wythnos. Bydd profi’n rheolaidd, ynghyd â’r mesurau amddiffyn, yn helpu i gadw’r coronafeirws allan o’n hysgolion ni.

Yn fy niweddariad diwethaf, fe wnes i egluro’r rhesymeg y tu ôl i gyflwyno pàs COVID. Mae'r pàs wedi bod ar waith ers tair wythnos nawr, a byddwn ni yn awr yn mynd ati i geisio estyn ei ddefnydd i theatrau, sinemâu a neuaddau cyngerdd. Mae’r rhain yn lleoliadau lle mae nifer fawr o bobl yn ymgynnull o dan do am gyfnodau hir ac yn aml heb orchuddion wyneb.

Yn olaf, rŷn ni’n ailgyflwyno’r gofyniad i bobl hunanynysu os bydd rhywun ar eu haelwyd yn dangos symptomau neu’n cael prawf positif ar gyfer COVID-19, waeth beth fo’u statws brechu. Mae hyn oherwydd bod heintiau rhwng cysylltiadau agos hefyd wedi bod yn rhannol gyfrifol am y cynnydd mawr mewn achosion. Bellach, bydd angen i gysylltiadau aelwydydd hunanynysu tan y byddant yn cael prawf PCR negatif. Mae’r system hon ar waith yn yr Alban, lle’r oedd cyfraddau achosion ar eu hanterth ym mis Medi ac maen nhw bellach yn llawer is nag yng Nghymru.

Llywydd, mae pob un ohonon ni am ddiogelu Cymru a’i chadw ar agor, ond os bydd sefyllfa iechyd y cyhoedd yn dirywio, yn yr adolygiad nesaf byddwn yn ystyried codi’r lefel rhybudd yn uwch ac yn ystyried ailgyflwyno cyfyngiadau. Mae’r tair wythnos nesaf, felly, yn allweddol. Dwi'n galw ar bawb i ddilyn y mesurau sydd ar waith, yn ogystal â chofio’r egwyddorion sylfaenol hynny a all eich amddiffyn chi ac eraill—golchi dwylo, cadw pellter cymdeithasol, gwisgo gorchudd wyneb a dilyn y drefn brofi. Yn bwysicach na dim, ac allaf i ddim pwysleisio hyn ddigon, ewch i gael eich brechlyn a’ch brechlyn atgyfnerthu pan gewch chi’r alwad. Mae'n achub bywydau. Mae sefyllfa iechyd y cyhoedd yn symud yn gyflym, ac, yn yr un modd ag y dirywiodd yn gyflym, gallwn hefyd wyrdroi hyn a gwella ein sefyllfa yma yng Nghymru. Mae pawb yn gweithio’n galed i amddiffyn eu hunain a'r rhai sy’n annwyl iddyn nhw. Gadewch inni ddal ati i wneud hynny gyda’n gilydd. Diolch.

We have agreed that the best option now is to strengthen some of the current measures we already have in place. These include vaccination, and specifically a speed-up of the roll-out of booster vaccinations, and vaccines for those between 12 and 15 years of age. We have already offered boosters to all eligible care homes residents and staff. As always, I want to thank everyone involved in our incredible vaccination programme for all the work that they've done. Vaccination and boosters continue to be our best defence against the virus. Without this programme, the public health situation would be significantly worse. Vaccines have weakened the link between infection and serious illness and continue to do so.

We know that part of the rise in numbers is being driven by high infections in young people. This week we are publishing a toolkit to support headteachers in dealing with the high number of cases in their schools and to quickly introduce additional protections. We are also increasing our efforts to encourage staff and secondary school students to take up the opportunity of a twice weekly lateral flow test. Regular testing, together with the protective measures, will help keep coronavirus out of our schools.

In my last update, I explained the reasoning behind the introduction of a COVID pass. Having been in place for three weeks, we will now seek to extend its use to theatres, cinemas and concert halls. These are settings where large numbers of people gather indoors for long periods, often without face coverings.

Finally, we are reintroducing the requirement for people to self-isolate if someone in their household has symptoms or tests positive for COVID-19, regardless of their vaccination status. This is because infections between close contacts have also been partly responsible for the large rise in cases. Household contacts will now need to self-isolate until they receive a negative PCR test. This system is in place in Scotland, where the case rates peaked in September and are now much lower than in Wales.

Llywydd, we all want to keep Wales safe and open, but if the public health situation continues to deteriorate, at the next review we will be considering raising the alert level and reintroducing restrictions. The next three weeks are therefore critical. I call on everyone to please follow the measures in place, as well as remembering those basic principles which can protect you and others—hand washing, social distancing, wearing face coverings and following the testing regime. Most importantly, and I can’t stress this enough, please get your vaccination and booster when you are called for it. It saves lives. This is a fast-moving public health situation, and, in the same way as it deteriorated quickly, we can also turn this around and improve our situation here in Wales. Everyone is working hard to protect themselves and their loved ones. Let’s continue to do this together. Thank you.

14:50

Minister, can I thank you for the update today you've given us on COVID-19? Now, you say in your statement, Minister, that there is a rising number of COVID cases leading to greater occupancy of hospital beds and ICUs, and I would agree with you that is a cause for concern. The Government cut 224 beds in the NHS during the first year of the pandemic, so I'd suggest that bed capacity needs to increase not decrease. So, if you agree with that assessment, can you inform the Chamber today what you are doing to reverse this cut and increase bed capacity?

You also say in your statement that vaccines continue to be the best defence against the virus. I firmly agree with you in that regard, and I think it's welcome news, isn't it, that the vaccine programme has been a great success across the UK and indeed here in Wales. I think we should thank, again, all our key workers who have tirelessly worked to roll out this life-saving vaccine, or vaccines, I should say. Many people in Wales are now eligible for a third jab, but they need some reassurance in this regard. The guidance in Wales says that you will be contacted by the health board when you are eligible for a booster vaccine, but evidence is showing from different parts of Wales that that is not the case and health boards—not just one, but numerous health boards—are not yet contacting people who are eligible in that regard. Now, if you're in England, you can get a booster dose from a walk-in site if it's been at least six months since your second dose and that you're over 50 or over 16 with a health condition that puts you at higher risk from COVID-19. So, can I ask, will the Welsh Government be adopting the same approach and, if so, when? Certainly, my suggestion would be that the Government should take that approach with urgency as well.

Now, evidence also is suggesting that more people are ignoring restrictions. I think that is concerning. I think, whether you agree with the restrictions or not, you should follow the restrictions. So, my question is not in that regard, but I think there is a concern here. There was a CoMix survey last week that showed that mask wearing in Wales has decreased sharply over the last month compared with England and Scotland. So, how are restrictions such as mask wearing and working from home going to be enforced if data is suggesting that people are ignoring the restrictions? So, I'd be interested in your conversations in Cabinet around this. Clearly, when you're considering further restrictions, there's got to be a discussion about the Welsh public's appetite for the willingness to follow restrictions. So, I'd be grateful if you could give some further detail in that regard as well.

Now, clearly, if people are being asked to isolate, we do need some clarity as well. In your statement today you referred to PCR testing. Can I ask, Minister, do the household have to keep taking regular PCR tests until the infected individual is recovered and has tested negative? The reason I ask that question is to understand the logic here. I appreciate you said this is being done in Scotland, so I'm sure you can explain the logic. But, if somebody tests positive and then the household have to obtain a PCR test, if that result comes back in one or two days and that person can then go back out again and leave the household, then clearly that person in the household is still infectious. So, I wonder if you could explain the logic in that regard. 

Can you also let us know whether this is a legal requirement or is it guidance? I think that's quite important. I've had people specifically ask this question myself. And in that regard as well, it might be useful if you could inform the Chamber in regard to all the additional requirements that were announced on Friday. Can you clarify whether these are guidance or these are legal requirements? I think that's quite important, if you are able to set that out.

I feel that the COVID pass needs some further clarity, Minister, given that we're now being asked to vote on its extension next week. I won't rehearse the arguments from my position; those have already been debated. But in order to be classed as fully vaccinated here in the UK, we need to have two jabs. In Israel, you need proof of two vaccinations plus a booster after six months of receiving your second dose or you're not considered to be fully vaccinated. Does the Welsh Government have plans to update the system to provide the booster vaccine for proof of the vaccine pass system?

I've also been contacted with regard to the use of the COVID pass. Some have described the process as confusing and feel that a step-by-step guide is needed. I appreciate there are people of all ages and abilities that will be trying to obtain a COVID pass. Can I ask whether the Welsh Government is doing anything to improve the functionality of the COVID pass system, particularly to help the elderly and vulnerable with access to COVID passes? And I say that in regard to some of the information that's required, such as passport details, driving licence details, mobile phone, because there are some groups of people that don't have any of those items, and there is clearly an obvious discrimination issue in that regard. So, I'd be grateful if you could perhaps outline what you're doing to ensure that there's no unintentional discrimination between people who don't have any of those particular documentations.  

Gweinidog, a gaf i ddiolch i chi am y diweddariad yr ydych wedi ei roi i ni ar COVID-19 heddiw? Nawr, rydych chi'n dweud yn eich datganiad, Gweinidog, fod nifer cynyddol o achosion o COVID yn arwain at fwy o ddefnydd o welyau ysbyty ac Unedau Gofal Dwys, ac fe fyddwn i'n cytuno â chi fod hynny'n peri pryder. Gwnaeth y Llywodraeth ddileu 224 o welyau'r GIG yn ystod blwyddyn gyntaf y pandemig, ac felly fe fyddwn i'n awgrymu bod angen cynyddu nifer y gwelyau nid eu gostwng. Felly, os ydych chi'n cytuno â'r asesiad hwnnw, a wnewch chi roi gwybod i'r Siambr heddiw beth rydych chi'n ei wneud i wrthdroi'r gostyngiad hwn a chynyddu nifer y gwelyau?

Rydych chi'n dweud yn eich datganiad hefyd mai brechlynnau sy'n parhau i fod yr amddiffyniad gorau yn erbyn y feirws. Rwy'n cytuno yn fawr â chi yn hynny o beth, ac rwy'n credu ei fod yn newyddion i'w groesawu, onid yw e, bod y rhaglen frechu wedi bod yn llwyddiant mawr ledled y DU ac yn wir yma yng Nghymru. Rwy'n credu y dylem ni ddiolch, unwaith eto, i'n holl weithwyr allweddol sydd wedi gweithio'n ddiflino i gyflwyno'r brechlyn hwn sy'n achub bywydau, neu frechlynnau, fe ddylwn i ei ddweud. Mae llawer o bobl yng Nghymru yn gymwys i gael trydydd pigiad erbyn hyn, ond mae angen rhywfaint o sicrwydd arnyn nhw ynglŷn â hynny. Mae'r canllawiau yng Nghymru yn dweud y bydd y bwrdd iechyd yn cysylltu â chi pan fyddwch chi'n gymwys i gael brechlyn atgyfnerthu, ond mae tystiolaeth yn dangos o wahanol rannau o Gymru nad yw hynny'n wir ac nad yw byrddau iechyd—nid un yn unig, ond nifer o fyrddau iechyd—yn cysylltu â phobl sy'n gymwys eto. Nawr, os ydych chi yn Lloegr, fe allwch chi gael eich dogn atgyfnerthu o safle galw i mewn os yw hi wedi bod yn chwe mis o leiaf ers i chi gael eich ail ddogn a'ch bod chi dros 50 oed neu dros 16 oed ac â chyflwr iechyd sy'n eich rhoi chi mewn mwy o berygl oherwydd COVID-19. Felly, a gaf i ofyn, a fydd Llywodraeth Cymru yn mabwysiadu'r un dull ac os felly, pryd fydd hynny? Yn sicr, fe fyddwn i'n awgrymu y dylai'r Llywodraeth fabwysiadu'r dull hwnnw hefyd yn ddiymdroi.

Nawr, mae tystiolaeth yn awgrymu hefyd bod mwy o bobl yn anwybyddu'r cyfyngiadau. Rwy'n credu bod hynny'n peri pryder. Rwyf i o'r farn, os ydych chi'n cytuno â'r cyfyngiadau neu beidio, y dylech chi gydymffurfio â'r cyfyngiadau. Felly, nid hwnnw yw fy nghwestiwn i yn hyn o beth, ond rwy'n credu bod pryder yma. Roedd arolwg CoMix yr wythnos diwethaf yn dangos bod gwisgo mygydau yng Nghymru wedi gostwng yn sydyn dros y mis diwethaf o'i gymharu â Lloegr a'r Alban. Felly, sut bydd cyfyngiadau fel gwisgo mygydau a gweithio o gartref yn cael eu gorfodi pe byddai'r dystiolaeth yn awgrymu bod pobl yn anwybyddu'r cyfyngiadau? Felly, fe fyddai hi'n dda gennyf i gael gwybod rhywfaint am eich sgyrsiau chi yn y Cabinet ynghylch hyn. Yn amlwg, pan fyddwch chi'n ystyried ehangu'r cyfyngiadau, mae'n rhaid i chi gael trafodaeth am awydd y cyhoedd yng Nghymru i gydymffurfio â'r cyfyngiadau. Felly, fe fyddwn i'n ddiolchgar pe byddech chi'n rhoi rhagor o fanylion i ni ynglŷn â hynny hefyd.

Nawr, yn amlwg, os ydych chi'n gofyn i bobl ynysu, mae angen rhywfaint o eglurder arnom ni hefyd. Yn eich datganiad chi heddiw roeddech chi'n cyfeirio at brofion PCR. A gaf i ofyn, Gweinidog, a oes yn rhaid i aelwyd barhau i gymryd profion PCR rheolaidd nes bod yr unigolyn heintiedig wedi gwella ac wedi cael prawf negyddol? Y rheswm yr wyf i'n gofyn y cwestiwn hwn yw ar gyfer deall y rhesymeg. Rwy'n sylweddoli eich bod chi wedi dweud bod hynny'n cael ei wneud yn yr Alban, ac felly rwy'n siŵr y gallech chi egluro'r rhesymeg. Ond, os bydd rhywun yn cael prawf cadarnhaol ac yna mae'n rhaid i'w aelwyd gael prawf PCR, os daw'r canlyniad hwnnw'n ei ôl mewn diwrnod neu ddau fe all yr unigolyn hwnnw fynd allan unwaith eto wedyn a gadael yr aelwyd, ac, yn amlwg, mae'r unigolyn hwnnw'n dal i fod yn heintus ar yr aelwyd. Felly, tybed a wnewch chi esbonio'r rhesymeg yn hyn o beth.

A wnewch chi roi gwybod i ni hefyd a yw hwn yn fater o gyfraith neu'n ddim ond canllaw i'w ddefnyddio? Rwy'n credu bod hynny'n dra phwysig. Mae pobl wedi gofyn y cwestiwn penodol hwn i mi. Ac yn hyn o beth hefyd, fe fyddai hi o fudd pe byddech chi'n hysbysu'r Siambr am yr holl ofynion ychwanegol a gyhoeddwyd ddydd Gwener. A wnewch chi egluro ai canllawiau yw'r rhain neu ofynion yn ôl y gyfraith? Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn, os wnewch chi roi gwybod am hynny.

Rwy'n credu bod angen mwy o eglurder ar y pàs COVID, Gweinidog, o gofio y bydd gofyn i ni bleidleisio ar estyn hwnnw'r wythnos nesaf. Nid wyf i am ailadrodd y dadleuon o'm safbwynt i; cafodd y rhain eu trafod eisoes. Ond i gael ein hystyried mewn cyflwr o fod wedi ein brechu'n llawn yma yn y DU, mae angen i ni gael dau bigiad. Yn Israel, mae angen prawf o ddau frechiad arnoch chi ynghyd ag un atgyfnerthu ar ôl chwe mis wedi cael eich ail ddogn neu nid ydych chi'n cael eich ystyried fel un wedi cael ei lawn frechu. A oes gan Lywodraeth Cymru gynlluniau i ddiweddaru'r system i gynnwys prawf o frechlyn atgyfnerthu yn y gyfundrefn pasys brechlynnau?

Bu rhai mewn cysylltiad â mi hefyd ynglŷn â defnyddio'r pàs COVID. Mae rhai wedi disgrifio'r broses fel rhywbeth dryslyd ac maen nhw'n teimlo bod angen canllawiau gam wrth gam. Rwy'n sylweddoli y bydd pobl o bob oed a gallu yn awyddus i gael pàs COVID. A gaf i ofyn a yw Llywodraeth Cymru yn gwneud unrhyw beth i wella ymarferoldeb y gyfundrefn pasys COVID, yn enwedig felly i helpu'r henoed a'r rhai sy'n agored i niwed gael gafael ar basys COVID? Ac rwy'n dweud hynny o ran peth o'r wybodaeth sy'n ofynnol, fel manylion pasbort, manylion trwyddedau gyrru, ffôn symudol, oherwydd mae yna rai grwpiau o bobl nad oes ganddyn nhw unrhyw un o'r eitemau hynny, ac mae hi'n amlwg y ceir mater amlwg o wahaniaethu yn hynny o beth. Felly, fe fyddwn i'n ddiolchgar i chi pe byddech chi'n amlinellu, efallai, yr hyn yr ydych chi'n ei wneud i sicrhau nad yw pobl nad oes ganddyn nhw unrhyw un o'r dogfennau arbennig hynny yn profi unrhyw wahaniaethu anfwriadol.  

14:55

Thanks very much, Russell, for many, many questions there. I'm not sure I'll get through them all but I'll give them a go. First of all, on the beds in Wales, and the number of beds in hospitals, my understanding is that the number of beds that have been quoted did not include, for example, the field hospital beds and, of course, doesn't take into account the fact that the situation is different compared to the past, because we have to take into account the social distancing that needs to be taken into consideration because of COVID. On top of that, you need to understand that the average length of stay is significantly reduced compared to what has happened in the past, and there is a rolling closure of wards for cleaning purposes. So, all of those things mean that the situation is different compared to the past. But I do think that it's important for us to remember that, actually, keeping people out of hospital is what should be our intention, and getting them out of hospital as soon as we can because of the kind of infections that you can catch in hospital, and because, frankly, you're more likely to get the kind of rehabilitation that you need in your community. 

On boosters, I'm pleased to say that we're doing very well in Wales, and we're following the same priorities as we did in the first round, and that is making sure that we actually do it in line with the vulnerability of people. So, we have people over the age of 50 within those categories of one to nine, but we're working through them in a very systematic way so that, obviously, care home residents have been some of the first to have been offered. I'm pleased to say that about 68 per cent of care home residents have already had their booster jabs, as have about 54 per cent of care home workers and NHS workers. So, these are the first categories that we're looking at. We're not going to be opening it up to a free-for-all in the way that they have in England. We'll be more systematic than that, following the kind of advice that the Joint Committee on Vaccination and Immunisation gave in the first round. 

When it comes to face coverings, I am very saddened to see that people are not taking this seriously. This is certainly not a common situation throughout Wales. The majority, I think, are still abiding by our laws. And let's underline that—it is actually a law to wear a face covering in certain public places in Wales, and we did, of course, have many robust discussions within Cabinet about this, in particular about how we enforce it. And I'm pleased to say that Ministers Lesley Griffiths and Vaughan Gething have been meeting with supermarkets to talk to them about their responsibility of enforcing face coverings. It is a legal requirement and we expect them to enforce that.

In terms of household isolation, this is something now that we are strongly advising people to do. If somebody in your house has COVID, then we're asking you to self-isolate. And if children, for example, have a PCR test and it comes back negative, there is still an expectation on them to take a lateral flow test for seven days, so that we shore up that potential of them developing it later, so that we are clearer about trying to keep it out of our schools.

In relation to COVID passes, I must say that what we've seen is that they have been quite successful. Certainly, when it comes to the rugby on the weekend, the kind of spot-check implementation that we saw did seem to work quite effectively. People got to the stadium about half an hour before they usually would. So, the Welsh Rugby Union certainly seemed quite satisfied with the way things worked out there.

Diolch yn fawr iawn i chi, Russell, am lawer iawn o gwestiynau yn y fan yna. Nid wyf i'n siŵr y gallaf i fynd drwyddyn nhw i gyd ond fe roddaf gynnig ar eu hateb nhw. Yn gyntaf un, o ran y gwelyau yng Nghymru, a nifer y gwelyau mewn ysbytai, rwy'n deall nad oedd nifer y gwelyau a ddyfynnwyd yn cynnwys, er enghraifft, y gwelyau mewn ysbytai maes ac, wrth gwrs, nid yw hynny'n ystyried y ffaith bod y sefyllfa yn wahanol o'i chymharu â'r gorffennol, oherwydd mae'n rhaid i ni ystyried y pellter cymdeithasol y mae angen ei ystyried oherwydd COVID. Ar ben hynny, mae angen i chi ddeall bod hyd cyfartalog yr arhosiad wedi gostwng yn sylweddol o'i gymharu â'r hyn sydd wedi bod yn y gorffennol, a bod yn rhaid cau wardiau yn eu tro at ddibenion glanhau. Felly, mae'r holl bethau hynny'n golygu bod y sefyllfa yn un wahanol o'i chymharu â'r gorffennol. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni gofio, mewn gwirionedd, mai cadw pobl allan o'r ysbyty yw'r hyn a ddylai fod yn brif amcan i ni, a'u cael nhw allan o'r ysbyty cyn gynted ag y gallwn ni oherwydd y math o heintiau y gallwch chi eu dal yn yr ysbyty, ac oherwydd, i fod yn gwbl onest, eich bod chi'n fwy tebygol o gael y math o adsefydlu sydd ei angen arnoch chi yn eich cymuned.

O ran brechiadau atgyfnerthu, rwy'n falch o ddweud ein bod ni'n gwneud yn dda iawn yng Nghymru, ac rydym ni'n mynd o'i chwmpas hi yn ôl yr un blaenoriaethau ag a oedd gennym ni yn y rownd gyntaf, ac mae hynny'n sicrhau ein bod ni'n gwneud hynny yn ôl pa mor agored i niwed yw pobl, mewn gwirionedd. Felly, mae gennym ni bobl dros 50 oed o fewn y categorïau hynny o un i naw, ond rydym ni'n gweithio drwyddyn nhw mewn ffordd systematig iawn fel bod preswylwyr cartrefi gofal, yn amlwg, ymhlith y rhai cyntaf i gael eu cynnig nhw. Rwy'n falch o ddweud bod tua 68 y cant o breswylwyr cartrefi gofal wedi cael eu pigiadau atgyfnerthu eisoes, ac mae tua 54 y cant o weithwyr cartrefi gofal a gweithwyr y GIG wedi eu cael nhw. Felly, dyma'r categorïau cyntaf i gael sylw gennym ni. Nid ydym ni'n mynd i wneud hyn yn agored i bawb fel maen nhw'n gwneud yn Lloegr. Rydym ni am fod yn fwy systematig na hynny, gan ddilyn y math o gyngor a roddodd y Cyd-bwyllgor ar Frechu ac Imiwneiddio yn y rownd gyntaf.

O ran gorchuddion wyneb, rwy'n siomedig iawn o weld nad yw pobl yn cymryd hyn o ddifrif. Yn sicr, nid yw hon yn sefyllfa gyffredin ledled Cymru. Rwy'n credu bod y mwyafrif yn cadw at ein cyfreithiau ni o hyd. A gadewch i ni danlinellu hynny—fe geir gorchymyn cyfreithiol mewn gwirionedd i wisgo gorchudd wyneb mewn rhai mannau cyhoeddus yng Nghymru, ac fe gawsom ni, wrth gwrs, lawer o drafodaethau manwl o fewn y Cabinet ynghylch hyn, yn enwedig ynghylch sut yr ydym yn ymdrin â'r gorfodi. Ac rwy'n falch o ddweud bod y Gweinidogion Lesley Griffiths a Vaughan Gething wedi bod yn cyfarfod ag archfarchnadoedd i siarad â nhw am eu cyfrifoldeb nhw i orfodi gwisgo gorchuddion wyneb. Mae hwn yn orchymyn cyfreithiol ac rydym ni'n disgwyl iddyn nhw ei orfodi.

O ran aelwydydd yn ynysu, mae hwnnw'n rhywbeth yr ydym ni'n cynghori pobl yn gryf nawr i gadw ato. Os oes COVID ar rywun yn eich tŷ chi, yna rydym ni'n gofyn i chi hunanynysu. Ac os yw plant, er enghraifft, yn cael prawf PCR ac mae'n dod yn ei ôl yn negyddol, mae'r disgwyliad iddyn nhw gymryd prawf llif unffordd am saith diwrnod yn parhau, fel ein bod ni'n sicrhau ein bod ni'n lleihau'r perygl o'i ddatblygu yn ddiweddarach, fel ein bod ni'n fwy eglur ynglŷn â cheisio cadw'r haint draw o'n hysgolion ni.

O ran y pasys COVID, mae'n rhaid i mi ddweud mai'r hyn a welwn ni yw eu bod nhw wedi bod yn eithaf llwyddiannus. Yn sicr, o ran y rygbi dros y penwythnos, roedd hi'n ymddangos bod y math o hapwiriadau a welsom ni yno'n gwneud eu gwaith yn dra effeithiol. Fe gyrhaeddodd pobl y stadiwm tua hanner awr cyn y bydden nhw wedi gwneud fel arfer. Felly, roedd Undeb Rygbi Cymru yn sicr yn ymddangos yn fodlon iawn ar y ffordd yr oedd pethau wedi gweithio yn y fan honno.

15:00

Mae'r sefyllfa yn dal yn hynod, hynod ddifrifol yng Nghymru. Mae yna bryder difrifol allan yna o hyd. Ydy, mae pethau'n symud i'r cyfeiriad cywir, dwi'n gobeithio, ond rydyn ni'n symud yno o bwynt brawychus o uchel o ran nifer yr achosion. Ac rydyn ni'n dal—waeth i ni fod yn agored—ymhlith y gwaethaf yn y byd o ran nifer yr achosion. Mae cymaint yn cysylltu efo fi yn bryderus bod y pethau sylfaenol ddim yn cael eu gwneud yn iawn bellach. Mi glywsom ni'r Gweinidog yn dweud yn y fanna ei bod hi'n hyderus bod y rhan fwyaf o bobl yn dal yn glynu at y gofynion i wisgo mygydau, ond nid dyna'r profiad mae llawer o bobl yn ei gael. Yn y dyddiau diwethaf dwi wedi cael pobl sy'n gweithio mewn fferyllfeydd, mewn siopau, mewn bwytai, pobl sydd yn bryderus am beth maen nhw'n ei weld yn eu bywydau bod dydd ar drafnidiaeth gyhoeddus. Mae angen gwneud rhywbeth gwahanol rŵan er mwyn atgyfnerthu'r neges yna a sicrhau bod y Ddeddf yn cael ei gweithredu, achos mae'n amlwg bod y Ddeddf yn ei hun ddim yn ddigon. Felly, mi fuaswn i'n ddiolchgar i gael deall gan y Gweinidog beth ydy'r math o feddwl arloesol sydd yn mynd ymlaen o gwmpas y cyfathrebu yna. Mewn cyfathrebu mae fy nghefndir proffesiynol i; mae'n bosib bod gen i fwy o ddiddordeb yn hynny na llawer, ond mae o yn gwbl, gwbl allweddol. Mi ofynnais i i'r pedwar a oedd ar y trên yn agos ataf i y bore yma, jest o ran diddordeb:

The situation is still very, very serious in Wales. There is grave concern out there still. Yes, things are moving in the right direction, hopefully, but we are moving there from a frighteningly high peak in terms of the number of cases. And—let's be quite open about this—we're among the worst in the world in terms of numbers of cases. So many have been in touch with me expressing concerns that the basics aren't being done properly anymore. We heard the Minister say that she was confident that most people are still adhering to the requirement to wear face coverings, but that's not the experience that many people have. In the last few days I've had people working in pharmacies, in shops, restaurants, people who are concerned about what they see in their daily lives on public transport. We need to do something different now in order to reinforce that message and to ensure that the legislation is being implemented, because it is clear that the legislation, in and of itself, isn't enough. So, I would be grateful to understand from the Minister what kind of innovative thinking is being done around that communication. My professional background is communications; perhaps I'm more interested than most in that, but it is crucial. I asked four people who were closest to me on the train this morning, just as a point of interest:

'Why have you decided today not to wear a mask?' 'Oh, I don't know, there are not many people on this train.'

'Pam wnaethoch chi benderfynu peidio â gwisgo mwgwd heddiw?' 'O, wn i ddim, does 'na ddim llawer o bobl ar y trên hwn.'

Dyna meddai un.

That's what one person said.

'I'll put one on if you'd like me to.'

'Fe wisga' i un os hoffech chi i mi wneud hynny.'

Wel, nid dyna sy'n bwysig. Mae'r neges wedi cael ei cholli. Roedd hi wedi'i cholli efo'r pedwar yna ac efo gymaint o bobl eraill.

Rydyn ni yn gytûn, yn sicr, ar bwysigrwydd brechu. Dwi'n ddiolchgar tu hwnt i'r holl dimau sy'n gweithredu y rhaglen frechu atgyfnerthu. Dwi yn bryderus bod yna bobl sydd wedi gorfod aros dros chwe mis ers y brechiad diwethaf rŵan ac yn dal nid yn unig ddim wedi cael y brechiad atgyfnerthu, ond ddim wedi clywed unrhyw beth. Eto, mae angen cael y cyfathrebu yn glir o gwmpas hyn. Gobeithio eich bod chi'n iawn ein bod ni ar y blaen o ran y rhaglen frechu atgyfnerthu yma yng Nghymru, ond mae'n rhaid i bobl gael gwybod lle maen nhw arni hi er mwyn cael hyder eu bod nhw'n mynd i gael eu gwarchod pan ddaw yr amser hwnnw. Ac mae'r un peth yn wir hefyd am blant rhwng 12 a 15 oed. Rydyn ni ar ei hôl hi o ran yr oed hwnnw, ac mae rhieni yn chwilio am sicrwydd bod pethau yn mynd i fod yn cyflymu. Ac un cwestiwn, a dweud y gwir, o ran cyflymder pethau. Mi wnaethoch chi gyfaddef yn y datganiad bod angen bwrw ymlaen yn gyflymach efo'r rhaglen atgyfnerthu. Mi fyddai manylion ar beth ydy'r cynlluniau ar gyfer cyflymu pethau yn ddefnyddiol tu hwnt.

O ran pasys COVID, y tro diwethaf inni drafod hyn, mi wnes i a Phlaid Cymru rhoi'r achos am fesurau cryfach—pasportau brechu, efallai. Nid dyna a gefnogwyd gan y Senedd, a wnaeth setlo am y pasys COVID yn y pen draw—rhywbeth roedd y Prif Weinidog yn cyfaddef ar y pryd oedd yn gyfaddawd. Ond yn y fanna rydyn ni erbyn hyn. Dyna'r drefn sydd gennym ni mewn lle yng Nghymru, felly yn y cyd-destun hwnnw dwi'n siŵr byddaf i a'r grŵp yn cefnogi ymestyn y pasys, achos mae'n berffaith amlwg bod angen gwneud mwy. Dwi'n sicr ddim eisiau gweld lockdown arall; dwi ddim yn meddwl bod unrhyw un eisiau gweld lockdown arall. Felly, mae'n rhaid rhoi mesurau mewn lle i gadw pobl yn ddiogel wrth fynd o gwmpas ein bywydau bob dydd mewn ffordd mor normal â phosibl. Ac wrth ystyried lle i ymestyn y pasys COVID ymhellach, mae'n werth stopio a meddwl am y ffaith bod pasys wedi cael eu gweithredu yn y stadiwm ddydd Sadwrn, ond nid mewn tafarndai o gwmpas y stadiwm, a oedd yn llawn dop o bobl ddim yn gwisgo mygydau a ddim wedi gorfod dangos unrhyw brawf o'u diogelwch i fod yno.

Gaf i apelio, plis, ar y Llywodraeth i gyfathrebu'n glir iawn sut y byddan nhw'n cefnogi unrhyw sefydliadau neu fusnesau fydd yn gorfod gweithredu pasys? A gaf i ofyn yn benodol heddiw hefyd pa waith sydd wedi cael ei wneud i chwilio am ffyrdd newydd o osgoi'r problemau a all ddeillio o'r ffaith bod lateral flow tests yn cael eu gweithredu a'u cofrestru gan unigolion? Mi ddywedodd y Prif Weinidog mewn ymateb i gwestiwn gan Adam Price rai wythnosau'n ôl erbyn hyn:

Well, that's not what's important here. The message has been lost. That was the case with the four people on the train, as with so many others.

We are agreed, certainly, on the importance of vaccination. I'm very grateful to all of the teams implementing the booster vaccination programme. I am concerned that there are people who have had to wait longer than six months since their last vaccination and have not only not had the booster but haven't heard anything either. Again, we need to get that clear communication in place. I hope that you are right that we are ahead in terms of our booster vaccination programme, but people need to know where they are in the process so that they can have confidence that they will be protected when the time comes. And the same is true of children between the ages of 12 and 15. We are behind in that age group, and parents are seeking assurances that things are to gather pace. And just one question as to the pace of things. You admitted in the statement that we need to move forward more quickly with the booster programme. Details on what the plans to accelerate things are would be very useful indeed.

In terms of COVID passes, the last time we discussed this, I and Plaid Cymru made the case for stronger measures—vaccination passports, perhaps. That's not what was supported by the Senedd, which settled for the COVID passes ultimately—something that the First Minister at the time admitted was a compromise. But that's what we have in place in Wales at the moment, so in that context I'm sure myself and the group will support the extension of those passes, because it's clear that we need to do more. I certainly don't want to see another lockdown; I don't think anyone wants to see another lockdown. So, we must put measures in place to keep people safe as they go about their daily lives in as normal a way as possible. And in considering where we can extend those COVID passes further, it's worth pausing for thought and considering the fact that passes had been in place in the stadium on Saturday, but not in pubs around the stadium, which were full of people not wearing masks and not having to show any proof of their safety in being there.

Can I appeal to the Government to communicate clearly how they will support any businesses or organisations that have to implement COVID passes? May I also ask specifically today what work has been done to seek new ways of avoiding the problems that can arise from the fact that lateral flow tests are being self registered by individuals? The First Minister said in response to a question from Adam Price some weeks ago now:

'if it becomes possible, through technology, to move lateral flow devices beyond self-certification'—

'os bydd yn bosibl, drwy dechnoleg, i symud dyfeisiau llif ochrol y tu hwnt i hunanardystio'—

a dyna oedd ein pryder mawr ni—

and that was our great concern—

'then I agree that that would certainly be an important step forward.'

'yna rwy'n cytuno y byddai hynny yn sicr yn gam pwysig ymlaen.

Oes yna ddiweddariad ar hynny? Mae'n iawn i ddweud ein bod ni ar ryw gyffordd erbyn hyn; mae pobl dechrau mynd yn bryderus am Nadolig COVID arall a rŵan ydy'r amser i weld y Llywodraeth yn gwneud pethau i gadw pethau'n dynn—nid er mwyn y Nadolig uwchlaw popeth arall, ond mae o'n rhyw abwyd i ni i'n hatgoffa ni o'r angen i weithredu.

Is there any update on that? It is true to say that we are at a crossroads now; people are becoming concerned about another COVID Christmas and now is the time to see the Government doing things to keep things tight—not just for the sake of Christmas, but it is a reminder of the need to take action.

15:05

Diolch yn fawr, Rhun. Rŷn ni yn gwneud eithaf lot nawr i geisio atgyfnerthu'r system—dyna beth oedd ein trafodaeth ni yn ystod yr wythnosau diwethaf, yn arbennig gyda Trafnidiaeth Cymru. Mae'r trafodaethau hynny wedi mynd ymlaen gyda Trafnidiaeth Cymru i wneud yn siŵr eu bod nhw'n ei gweld hi fel rhan o'u cyfrifoldeb nhw i blismona hyn. Fel dwi'n ei ddweud, rŷn ni hefyd wedi estyn allan i rai o'r siopau, yn arbennig y siopau mawr. Ond, y ffaith yw, mae'n rhaid inni gael y cyhoedd i ddod gyda ni ac mae'n rhaid inni gael y cyhoedd i ddeall bod hwn yn gyfrifoldeb arnyn nhw; mae'n ddeddfwriaeth. Ac, wrth gwrs, felly, mae yna raglen gyfathrebu, sy'n eang dros ben, sydd eisoes ar waith. Wrth gwrs, mi wnawn ni'n gorau i wneud yn siŵr bod pobl yn clywed y negeseuon hynny.

O ran y brechlyn a'r booster, fel yr eglurais, beth rŷn ni'n ceisio'i wneud yw sicrhau bod pobl yn derbyn yr alwad i gael eu booster mewn trefn. Rŷn ni'n deall bod hynny, ambell waith, yn hirach na chwe mis ar ôl yr un diwethaf. Yn anffodus, roedden ni'n barod i roi'r booster yn gyflymach nag y cawson ni'r cyfle i ddechrau'r broses, achos roedd yn rhaid inni aros am y JCVI—dyna pam rŷn ni yn y sefyllfa lle'r oedden ni'n barod. Ond, wrth gwrs, mae capasiti yn rhywbeth mae'n rhaid inni weithio arno, ac mae'n rhaid inni gofio bod yna dal pobl yn ein cymunedau ni sydd ddim wedi cael y brechlyn cyntaf a dŷn ni ddim eisiau gadael neb ar ôl. Mae'r system o ran brechu ar hyn o bryd yn eithaf cymhleth, ac felly, mae'r negeseuon yn fwy cymhleth, ond dwi yn derbyn beth rŷch chi'n ei ddweud o ran beth mae pobl angen yw gwybod pryd maen nhw'n debygol o'i chael hi. Mae angen rhyw expectation management; mae hwnna'n bwysig hefyd.

O ran plant 12 i 15 oed, dwi'n meddwl bod tua 45 y cant erbyn hyn wedi cael y brechlyn. Mae yna rywfaint o gyfyngiadau o ran y rheswm pam nad ŷm ni wedi gallu mynd ymhellach gyda hynny, yn rhannol achos bod lot fawr o blant wedi dioddef o COVID a dŷn nhw ddim yn gallu cael y brechlyn o fewn 28 diwrnod o gael COVID. Felly, mae'n rhaid inni adael rhywfaint o amser. Mi fyddwn ni'n atgyfnerthu'r negeseuon hynny.

O ran y pasys COVID, mi wnaethon ni'n glir mai cyfaddawd oedd hi; mae'n rhaid inni gael y balans yma'n iawn. Dyw hon ddim yn wyddoniaeth berffaith a dwi'n falch i glywed y byddwch chi yn ein cefnogi ni o ran gobeithio mynd ymhellach gyda'r pàs COVID. O ran mynd ymhellach i lefydd eraill—er enghraifft, y tafarndai—pan welais i'r torfeydd yng nghanol Caerdydd ar y penwythnos, mi oeddwn innau hefyd yn poeni am beth fyddai'r tafarndai yn edrych fel. Beth rydyn ni wedi'i ddweud yw, os na fydd y sefyllfa'n gwella, mi fydd angen i ni ystyried pasys yn ein tafarndai ac ati, ond mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod ni'n gweithio gyda'r sector i wneud yn siŵr bod beth bynnag rŷn ni yn ei gyflwyno yn ymarferol.

O ran y dechnoleg, dwi ddim yn ymwybodol bod y dechnoleg wedi gwella eto, ond dwi yn poeni yn arw am beth fydd y Nadolig yn edrych fel os byddwn ni'n gweld y math o olygfeydd a welon ni ar y penwythnos yng Nghaerdydd dros bob man yng Nghymru, o ran pobl yn cymysgu pan fo COVID yn dal ar ei anterth. 

Thank you very much, Rhun. We are doing a lot now to try and reinforce the system—that is what our discussion was during recent weeks, particularly with Transport for Wales. So, those discussions have been ongoing with Transport for Wales to ensure that they see it as part of their responsibility to police this. As I said, we have also reached out to some of the shops, particularly the major shops. But, the fact is, we have to bring the public with us and we need to ensure that the the public understands that this is a responsibility on them as well; it is legislation. And, of course, there is a communication programme, which is very broad-ranging, which is already in place. Of course, we will do our best to ensure that people do hear those messages.

In terms of the vaccination booster programme, as I explained, what we're trying to do is ensure that people accept the call to have the booster in the correct order. We understand that that, sometimes, is longer than six months after the last injection. But, unfortunately, we were ready to give the booster sooner than we had the opportunity to start the process, because we had to wait for the JCVI—that's why we're in the situation where we were ready. But, of course, capacity is something that we have to work on, and we have to remember that there are still people in certain communities who still haven't had the first vaccine and we don't want to leave anyone behind. So, the vaccination system is quite complex, and so the messages are more complex still, but I do accept what you say in terms of the fact that people need to know when they are likely to receive this. They need some kind of expectation management—that's very important.

In terms of 12 to 15-year-olds, I think that about 45 per cent by now have been vaccinated. There are some restrictions in terms of why we haven't been able to go further with that, partly because many children have suffered from COVID and they can't have the vaccine within 28 days of having had COVID. So, we have to leave some time to pass. We will be reinforcing those messages.

In terms of the COVID passes, we made it clear that it was a compromise; we have to get this balance right. This is not a perfect science and I am pleased to hear that you will be supporting us in terms of, hopefully, going further with the COVID passes. In terms of going further into other areas—in terms of pubs—when I saw the crowds in Cardiff at the weekend, I was also somewhat concerned about what the pubs would look like. What we've said is if the situation doesn't improve, then we will have to consider passes in pubs and so forth, but we have to ensure that we work with the sector to ensure that whatever we do introduce is practical.

In terms of the technology, I'm not aware that the technology has improved yet, but I am very concerned about what Christmas will look like if we see the kind of scenes that we saw in Cardiff on the weekend everywhere in Wales, in terms of people mixing when COVID is still peaking.

15:10

First of all, could I ask the Minister to pass on my thanks to Transport for Wales and transport police in south Wales for a very effective response to my raising concerns about the decreasing use of face masks on local journeys by rail from Ogmore into Cardiff? They've implemented a series of measures and they're showing some progress now, actually, with transport users, but we'll keep an eye on it as the weeks go by.

Simplicity and clarity of message are key, as we've always known throughout this pandemic. So, on that basis, Minister, could I ask you something that my constituents have asked? It builds on what Rhun has just said. Are you giving active consideration, if it is necessary, to the expansion of the use of COVID passes to other hospitality and licensed venues, and retail outlets, but also to expanding once again, as we had before, the use of face masks in close-contact indoor settings?

The reason this has been put to me by businesspeople as well as constituents—local residents—is because they feel that that would help with clarity for people. It's not unmanageable or unreasonable, and, do you know, if it keeps us having the hope of a decent Christmas, not only for socialising but for workers in our health and social care settings as well, then it's worthy of consideration.

Yn gyntaf i gyd, a gaf i ofyn i'r Gweinidog ddiolch i Trafnidiaeth Cymru a'r heddlu trafnidiaeth yn y de ar fy rhan i am eu hymateb effeithiol iawn nhw i'm pryderon ynghylch lleihau'r defnydd o fygydau wyneb ar deithiau lleol ar y trên o Ogwr i Gaerdydd? Maen nhw wedi rhoi cyfres o fesurau ar waith ac maen nhw'n gwneud rhywfaint o gynnydd nawr, mewn gwirionedd, ymysg defnyddwyr trafnidiaeth, ond fe fyddwn ni'n cadw llygad barcud ar hyn wrth i'r wythnosau fynd heibio.

Mae symlrwydd ac eglurder y neges yn allweddol, fel y gwyddom ni drwy holl gyfnod y pandemig hwn. Felly, ar y sail honno, Gweinidog, a gaf i ofyn rhywbeth i chi nawr a ofynnodd fy etholwyr i? Mae'n adeiladu ar yr hyn y mae Rhun newydd ei ddweud. A ydych chi'n rhoi ystyriaeth ar hyn o bryd, os oes angen hynny, i ehangu'r defnydd o basys COVID i leoliadau lletygarwch a thrwyddedig eraill, a siopau manwerthu, ond hefyd i ehangu unwaith eto, fel roedd gennym ni o'r blaen, y defnydd o fygydau wyneb mewn lleoliadau dan do pan fo cyswllt agos?

Y rheswm y mae pobl fusnes wedi gofyn hyn i mi yn ogystal ag etholwyr—trigolion lleol—yw am eu bod nhw'n teimlo y byddai hynny'n helpu gydag eglurder i bobl. Nid yw hi'n amhosibl rheoli hyn nac yn afresymol, a, wyddoch chi, os yw hynny'n rhoi rhywfaint o obaith o Nadolig go lew i ni, nid yn unig ar gyfer cymdeithasu ond i weithwyr yn ein lleoliadau iechyd a gofal cymdeithasol hefyd, yna mae hi'n werth ystyried hynny.

Diolch yn fawr, Huw. I will try to make sure that I pass on your thanks to Transport for Wales, and thank you for raising it directly with them. We're obviously continuing those conversations with Transport for Wales, but, clearly, it does make a difference when people do raise these issues with them.

You're absolutely right about clarity of message. It is difficult to maintain that clarity when things are changing all of the time, and people forget: 'Now, are we in that phase or that phase? What level are we at?'—all of those things. It does get quite complex, so we are very aware that we do need to try to keep those messages as simple as possible, which is why the overall message remains the same and has remained the same the whole time, which is, 'Keep your distance, wash your hands and try to remain outdoors'—all of the things that we know are better. So, those are the kinds of broad messages that we have to continue with.

When it comes to whether we will expand further, we've made it very clear that if the rates continue to go up, then we will have to introduce this in hospitality. Obviously, we're hoping that that won't happen, because the rates are starting to come down, but this has given us so many surprises. What I'm very reluctant to do is to go into the Christmas period with rates so high without any kind of forward plan. This is why we thought it was really important to give that kind of forward warning to hospitality, in case we're in a situation where we do have to introduce these passes quickly.

In terms of face masks with close contact, well, I think some of that should be in place already, Huw, so, clearly, we need to get some better messaging on close contact. I'll look at that again.

Diolch yn fawr, Huw. Fe wnaf i geisio gwneud yn siŵr fy mod yn diolch i Trafnidiaeth Cymru ar eich rhan chi, a diolch i chi am godi hyn gyda nhw'n uniongyrchol. Rydym ni'n parhau â'r sgyrsiau hynny gyda Trafnidiaeth Cymru, ond, yn amlwg iawn, mae hi'n gwneud gwahaniaeth pan fydd pobl yn codi'r materion hyn gyda nhw.

Rydych chi yn llygad eich lle ynglŷn ag eglurder y neges. Mae hi'n anodd cynnal yr eglurder hwnnw wrth i'r sefyllfa newid drwy'r amser, ac mae pobl yn anghofio: 'Nawr, ym mha gyfnod ydym ni erbyn hyn? Pa lefel ydym ni arni hi nawr?'—popeth felly. Mae hi'n mynd yn gymhleth iawn, felly rydym ni'n ymwybodol iawn bod angen i ni geisio cadw'r negeseuon hyn mor syml â phosibl, a dyna pam mae'r neges gyffredinol yn aros yr un fath ac wedi aros yr un fath drwy'r amser, sef, 'Cadwch eich pellter, golchwch eich dwylo a cheisiwch aros yn yr awyr agored'—yr holl bethau y gwyddom ni eu bod nhw'n llesol. Felly, dyna'r mathau o negeseuon bras y mae'n rhaid i ni barhau gyda nhw.

Ynglŷn ag ehangu ymhellach, rydym ni wedi dweud yn eglur iawn, os bydd y cyfraddau yn parhau i godi, fe fydd yn rhaid i ni gyflwyno hyn mewn lletygarwch. Yn amlwg, rydym ni'n gobeithio na fydd hynny'n digwydd, oherwydd mae'r cyfraddau yn dechrau gostwng, ond rydym ni wedi cael ein siomi dro ar ôl tro yn hyn o beth. Yr hyn yr wyf i'n amharod iawn i'w wneud yw mynd i mewn i gyfnod y Nadolig gyda chyfraddau mor uchel heb unrhyw fath o flaengynllun. Dyna pam roeddem ni o'r farn ei bod hi'n bwysig iawn i ni roi rhagrybudd o'r fath i letygarwch, rhag ofn i ni fod mewn sefyllfa lle mae'n rhaid i ni gyflwyno'r pasys hyn ar fyrder.

O ran mygydau wyneb pan fo cyswllt agos, wel, rwyf i o'r farn y dylai hynny fod ar waith yn barod i ryw raddau, Huw, felly, yn amlwg, mae angen i ni fod â negeseua gwell o ran cyswllt agos. Fe wnaf i edrych ar hynny eto.

Thank you very much, Minister, for your statement this afternoon, as well as for allowing Dr Atherton to brief members of the health committee at lunchtime today, which we're really grateful for. Minister, it's quite clear that we will never be able to stop the spread of COVID. After all, we have the toughest control measures in the UK, but have the highest infection and death rates. We have to focus efforts on protecting the vulnerable. With that in mind, Minister, what additional protections are you introducing to protect those in the care sector? Do you plan to update the guidance to care homes, and do you agree with me that the best way to protect the vulnerable is to ensure that all care home staff and residents are fully vaccinated? Therefore, how do you plan to incentivise staff to take up the COVID and flu vaccines? And, finally, could you possibly answer my colleague Russell George’s question on whether the changes announced on Friday, with the changes to PCR tests, are actually guidance or legal requirements? I think that’s very important for this Senedd and the Welsh public to know that. Thank you.

Diolch yn fawr iawn, Gweinidog, am eich datganiad chi'r prynhawn yma, yn ogystal â chaniatáu i Dr Atherton friffio aelodau'r pwyllgor iechyd amser cinio heddiw, ac rydym ni'n ddiolchgar iawn am hynny. Gweinidog, mae hi'n gwbl eglur na fyddwn ni fyth yn gallu atal ymlediad COVID yn llwyr. Wedi'r cwbl, gennym ni y mae'r mesurau rheoli caethaf yn y DU, ond gennym ni y mae'r cyfraddau uchaf o ran heintio a marwolaeth hefyd. Mae'n rhaid i ni ganolbwyntio ein hymdrechion ni ar ddiogelu'r rhai sy'n agored i niwed. Gyda hynny mewn golwg, Gweinidog, pa amddiffyniadau ychwanegol ydych chi'n eu cyflwyno i ddiogelu'r rhai yn y sector gofal? A ydych chi'n bwriadu diweddaru'r canllawiau ar gyfer cartrefi gofal, ac a ydych chi'n cytuno â mi mai'r ffordd orau o ddiogelu'r rhai sy'n agored i niwed yw sicrhau bod pob aelod o staff a phob un o'r preswylwyr mewn cartrefi gofal yn cael eu brechiadau yn llawn? Gan hynny, sut ydych chi'n bwriadu cymell staff i dderbyn brechlynnau COVID a'r ffliw? Ac, yn olaf, a wnewch chi ateb cwestiwn fy nghyd-Aelod Russell George o bosibl ynghylch ai canllawiau neu ofynion cyfreithiol mewn gwirionedd yw'r newidiadau a gyhoeddwyd ddydd Gwener o ran y newidiadau i'r profion PCR? Rwyf i o'r farn ei bod hi'n bwysig iawn i'r Senedd hon ac i'r cyhoedd yng Nghymru gael gwybod hynny. Diolch i chi.

15:15

Thanks very much, Gareth. We clearly have to be very careful about protecting the vulnerable at this stage. The best way to protect the vulnerable is to make sure that they have been vaccinated, and that’s why we’re very keen to make sure that we prioritise the booster vaccination for those vulnerable people, for those people in care homes and, as I say, we’re doing remarkably well with our targets on that—already, 68 per cent have received their vaccination.

I’ve been listening to lots of podcasts recently in relation to health and what we can learn about the virus and what we’ve learnt internationally. One of the things that we’ve learnt internationally is that you can’t seal off care homes and think that they work independently from society. They are a part of communities. They have people going in and out of them as part of communities. The care workers are a part of communities. So, you can’t seal them off, and that is the international experience. And, therefore, what we’ve done is to make sure our guidance is very clear that people do need to take lateral flow tests if they are going to go visit people within care homes.

When it comes to care staff, actually, the rates of care staff are incredibly high—they’re in their 90s—and the small numbers who haven’t, some of them are, perhaps, new into this sector or just leaving the sector. There is a lot of movement within that sector, and that would go to explain why some people—. And, of course, there are some who, clinically, are not able to. So, we have had very active campaigns to make sure that we can get as many people in care homes as possible vaccinated.

In relation to the question on PCR tests and what happens if somebody in your household—. This would be guidance rather than a legal requirement.

Diolch yn fawr iawn, Gareth. Mae'n rhaid i ni fod yn ofalus iawn, yn amlwg, ynghylch amddiffyn y rhai sy'n agored i niwed ar hyn o bryd. Y ffordd orau o ddiogelu'r rhai sy'n agored i niwed yw sicrhau eu bod nhw wedi cael eu brechu, a dyna pam rydym ni'n awyddus iawn i sicrhau ein bod ni'n blaenoriaethu'r brechiad atgyfnerthu i'r bobl hynny sy'n agored i niwed, i'r bobl hynny sydd mewn cartrefi gofal ac, fel y dywedais i, rydym ni'n gwneud yn rhyfeddol o dda gyda'n targedau ni ar hynny—eisoes, mae 68 y cant wedi cael eu brechiadau nhw.

Rwyf i wedi bod yn gwrando ar lawer o bodlediadau yn ddiweddar ar bynciau iechyd a'r hyn y gallwn ni ei ddysgu am y feirws a'r hyn y gwnaethom ni ei ddysgu yn rhyngwladol. Un o'r pethau yr ydym wedi'u dysgu yn rhyngwladol yw na allwch chi selio cartrefi gofal a chredu eu bod nhw'n gweithio heb ddibyniaeth ar y gymdeithas o'u cwmpas. Maen nhw'n rhan o'r gymdeithas. Mae ganddyn nhw bobl yn mynd i mewn ac allan ohonyn nhw yn rhan o gymdeithas. Mae'r gweithwyr gofal yn rhan o gymdeithas. Felly, allwch chi ddim eu selio nhw, a dyna yw'r profiad rhyngwladol. Ac, felly, yr hyn a wnaethom ni oedd sicrhau bod ein canllawiau ni'n eglur iawn ynglŷn â'r angen i bobl gymryd profion llif unffordd os ydyn nhw'n mynd i ymweld â phobl mewn cartrefi gofal.

O ran staff gofal, mewn gwirionedd, mae cyfraddau staff gofal yn eithriadol o uchel—maen nhw yn y 90au—ac mae'r niferoedd bychain sydd ar ôl, efallai, yn newydd i'r sector hwn neu ar fin gadael y sector. Mae llawer o symud o fewn y sector hwn, ac fe fyddai hynny'n egluro i ryw raddau pam mae rhai pobl—. Ac, wrth gwrs, mae rhai nad ydyn nhw, yn glinigol, yn gallu gwneud hynny. Felly, rydym ni wedi cael ymgyrchoedd gweithgar iawn i sicrhau y gallwn ni frechu cymaint o bobl mewn cartrefi gofal â phosibl.

O ran y cwestiwn ynglŷn â phrofion PCR a beth sy'n digwydd os bydd rhywun yn eich cartref chi—. Canllawiau fyddai'r rhain yn hytrach na gorchymyn cyfreithiol.

Mae yna nifer o bobl yn byw yn rhanbarth Canol De Cymru wedi cysylltu â fi sydd gydag aelodau o’r teulu sydd gydag awtistiaeth ac sydd yn gwrthod cael brechlyn am bob math o resymau, gan gynnwys dod yn rhy bryderus i gael brechlyn tra maen nhw mewn canolfan frechu oherwydd staff dibrofiad ddim yn delio’n sensitif gyda’u hanghenion. Mae nifer hefyd yn methu neu’n gwrthod cymryd prawf llif unffordd. Ac maen nhw’n pryderu am effaith ehangu'r pàs COVID i gynnwys mwy o leoliadau. Yn Lloegr, mae’n bosibl i bobl sydd gydag awtistiaeth ddal i gael pàs COVID ar sail eithriad meddygol. Allwch chi gadarnhau os yw hyn hefyd yn wir yng Nghymru, oherwydd dydy’r canllawiau o ran hyn ddim yn glir ar wefan Llywodraeth Cymru o ran y pàsys COVID? Byddai cadarnhau hyn yn rhyddhad mawr i bobl sydd gydag awtistiaeth, a’u teuluoedd.

A number of people living in the South Wales Central region have been in touch with me who have family members who have autism and who are refusing to have a vaccine for all sorts of reasons, including being too concerned about visiting a vaccination centre because of inexperienced staff not dealing sensitively with their needs. Many too either can't or won't take a lateral flow test. And they're concerned about the impact of expanding the COVID pass to include more settings. In England, it's possible for those with autism to still get a COVID pass on the basis of a medical exemption. Can you confirm whether this is also the case in Wales, as the guidelines for this are not clear on the Welsh Government website in relation to the COVID passes? Confirming this would be a source of great relief to people with autism, and their families.

Diolch am y cwestiwn yna. Dwi’n fodlon edrych i mewn i hynny i weld oes yna rhywbeth y gallwn ni ei wneud yn y maes yma.

Thank you very much for that question. I'm willing to look into that to see whether there's anything that we can do in this area.

Diolch, Weinidog. Wel, dwi’n lleisio barn fy etholwyr yn fan hyn, a nifer o bobl eraill hefyd, wrth ddweud eu bod nhw wedi colli trywydd yn llwyr ar eich strategaeth chi wrth ddelio efo coronafeirws, mae’n flin gyda fi ddweud. Mi ddaru chi gyflwyno COVID pass, onid o, ac, yn y ddadl oedd fan hyn rhai wythnosau yn ôl, roedd y drafodaeth i gyd yn sôn am yr angen am COVID pass oherwydd clybiau nos, a bod pobl ifainc yn mynd i glybiau nos. Ond ar y pryd hynny roedd y dystiolaeth yn dangos bod yr haint yn lledaenu yn ein hysgolion ni, ac mae’r haint wedi bod yn rhemp yn ein hysgolion ni ers dros ddau fis. Mae wedi cymryd dau fis a hanner ichi ddod i’r Siambr yma a dweud eich bod chi'n mynd i weithredu yn yr ysgolion. Felly, dwi yn ddiolchgar am eich cyfraniad chi'n sôn am yr ysgolion heddiw, ond mae pobl wedi colli'r hyder, ac felly mae o'n hollbwysig eich bod chi'n cyfathrebu'n glir i'r rhieni beth ydy'r disgwyliadau arnyn nhw pan fo plant yn cael eu canfod efo'r haint yma, neu i'r athrawon a'r staff yn yr ysgolion hefyd.

Yna, roeddech chi'n sôn bod y WRU yn hapus efo'r pàsys yma. Hwyrach bod hynny'n wir, ond ddaru degau o filoedd o bobl ddod oddi ar y bysus a'r trenau, mynd mewn i'r tafarndai, canu a bloeddio ac yn y blaen, yr un ohonyn nhw yn gwisgo face mask. Roeddwn i yma yng Nghaerdydd a gwelais i yr un ohonyn nhw yn gwisgo mwgwd. Felly, mae hynna'n awgrymu eich bod chi hwyrach ddim wedi dysgu'r gwersi ers y chwe gwlad y flwyddyn ddiwethaf, ac yn dangos, felly, pam bod angen ymchwil annibynnol arnom ni i COVID yma yng Nghymru. Felly, a wnewch chi ymrwymo i ledaenu y pàsys i fod yn basbort sydd yn ystyrlon?

A hefyd, ddaru chi sôn am hunanynysu—un cwestiwn olaf: pan fyddwch chi'n disgwyl i bobl hunanynysu, pa gymorth ariannol y byddwch chi yn ei roi iddyn nhw a'u teuluoedd wrth eu bod nhw'n gorfod stopio gweithio am hwyrach hyd at ddwy wythnos? Diolch.

Thank you, Minister. Well, I'm expressing the views of constituents here, and many others, in saying that they've totally lost track of your strategy in dealing with coronavirus, I'm sorry to say. You introduced the COVID pass and, in the debate in this place some weeks ago, all the debate centred around the need for a COVID pass because of nightclubs, and that young people were going to nightclubs. But at that time the evidence showed that the infection was spreading in our schools, and it's been rampant in our schools for over two months. It's taken two and a half months for you to come to this Chamber and to say that you are going to take action in schools. So, I'm grateful for your contribution in mentioning schools today, but people have lost confidence, and therefore it's crucially important that you communicate clearly with parents as to what the expectations on them are when children are found to be COVID positive, or teachers and staff in schools.

You mentioned that the WRU were happy with the COVID passes. That might be the case, but tens of thousands of people came off buses and trains and went into pubs, were singing and shouting, and none of them were wearing a face mask. I was here in Cardiff and I didn't see a single face mask, which suggests that you perhaps haven't learnt the lessons since last year's six nations, and shows why we need an independent inquiry into COVID here in Wales. So, will you commit to extending the passes to be a meaningful passport?

And you also mentioned self-isolation—one final question: when you expect people to isolate, what financial support will you provide for them and their families as they have to stop working for perhaps up to a fortnight? Thank you.

15:20

Diolch yn fawr, Mabon. Jest o ran yr haint yn ysgolion: mae fframwaith haint eisoes wedi bod mewn lle ers tipyn o amser. Roedd y graddau roedd pobl yn defnyddio hynny yn ddibynnol ar y gyfradd o'r tu mewn i gymunedau. Wrth gwrs, rŷn ni wedi tynhau ein safbwynt ni nawr o ran ceisio cael pobl sydd yn yr un teuluoedd i gael prawf os ydy rhywun arall yn y teulu yn dioddef o COVID. Un o'r rhesymau roeddwn i'n awyddus i gadw plant mewn ysgolion, wrth gwrs, yw eu bod nhw wedi colli cymaint o ysgol yn barod, ac maen nhw'n talu pris uchel dros ben, y plant yma. Ond, yn amlwg, pan fo'r lefelau mor uchel â hyn, roedd angen inni dynhau.

O ran lledaenu hwn i basbort: dwi'n meddwl bod rhaid inni gael balans fan hyn, ac mae'n rhaid inni ystyried y balans. Mae e'n alwad gwleidyddol, hwn. Felly, y cwestiwn diwethaf, roedd y cwestiwn diwethaf yn gofyn i fi ynglŷn â phobl awstistig. Nawr, fyddan nhw ddim yn gallu cael pasbort. Felly, mae'n rhaid ichi fod yn rili ofalus am beth dŷch chi'n gofyn fan hyn os ŷch chi'n mynd lawr y trywydd o basborts yn unig.

Ac o ran—rŷn ni eisoes wedi sôn am yr angen i dynhau y rheolau ar ein trenau ac ati, a gwneud yn siŵr bod pobl yn ymyrryd pan nad yw pobl yn gwisgo mygydau ac ati.

Thank you very much, Mabon. Just in terms of infection in schools: the infection framework has been in place for some time. The extent to which people were using that depended on the rates within their communities. Of course, we've tightened up our perspective and our position in terms of trying to have people within the same household to have a test if somebody else within the household is suffering from COVID. One of the reasons that I was eager to keep children in schools was the fact that they'd lost so much school already, and they're paying a very high price, those children. But, evidently, when the levels are so high, we needed to tighten up the system.

In terms of the escalation of this to passports: I think we have to strike a balance, and we have to consider that balance. It is a political call. So, the final question asked me about people with autism. Now, they wouldn't be able to have a passport. So, you have to be very careful about what you're asking here, if you go down the path of passports only.

And in terms of—we've already talked about the need to tighten up the rules on our trains and so on, and ensure that people intervene when people don't wear masks and so forth.

Diolch i'r Gweinidog am hynny, a dyna ddiwedd ar yr eitem yna. Ac felly, byddwn ni'n cymryd toriad byr nawr er mwyn gwneud rhai newidiadau yn y Siambr. Toriad byr, felly.

I thank the Minister, and that concludes that item. We will now take a short break to make some changeovers in the Chamber. A short break.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:23.

Plenary was suspended at 15:23.

15:30

Ailymgynullodd y Senedd am 15:33, gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 15:33 with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.

4. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Strategaeth Sero-net
4. Statement by the Minister for Climate Change: Net-zero Strategy

Croeso nôl. Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd, strategaeth sero-net. Galwaf ar y Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James. 

Welcome back. The next item is a statement by the Minister for Climate Change, net-zero strategy. And I call on the Minister for Climate Change, Julie James. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. The challenge presented to Wales by the climate emergency is not simply to eliminate greenhouse gas emissions and protect communities against the impact of more intense weather, as significant a challenge as these represent. The challenge is to make the transition to net zero into a set of opportunities to make Wales stronger, greener and fairer. Between 2018 and 2021, our legal targets for decarbonisation, agreed by the Senedd, were brought forward by over a decade. This means we need to achieve greater emissions reduction in the next 10 years than we have in the last 30 years.

Whilst it is easy to agree on the need for decisions to be made, there remain both practical obstacles and, in some cases, outright opposition to taking some of the specific steps to shift our economy onto a net-zero trajectory. The case we have to make is that, whilst there are short to medium-term challenges, the benefits to Wales in making the transition will far outweigh any disbenefits along the way.

Such a transition will not be delivered by relying purely on technology and free markets to provide all of the solutions for us. Our net-zero plan for carbon budget 2 is designed to help mobilise collective action and deliver a planned approach that reflects our duties under the Well-being of Future Generations Act (Wales) 2015—a just transition, in which workers are supported to gain the skills and opportunities to play a leading role, prioritising nature-based solutions to make ecosystems more resilient, developing shorter and more circular supply chains that reduce our consumption of natural resources, avoiding waste and retaining more value in local economies.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Yr her a gyflwynir i Gymru gan yr argyfwng hinsawdd yw nid yn unig dileu allyriadau nwyon tŷ gwydr a diogelu cymunedau rhag effaith tywydd mwy dwys, er mor sylweddol yw'r heriau hyn. Yr her yw gwneud y cyfnod trosglwyddo i sero-net yn gyfres o gyfleoedd i wneud Cymru'n gryfach, yn wyrddach ac yn decach. Rhwng 2018 a 2021, dygwyd ein targedau cyfreithiol ar gyfer datgarboneiddio, y cytunwyd arnyn nhw gan y Senedd, ymlaen dros ddegawd. Mae hyn yn golygu bod angen inni gyflawni llawer mwy o ostyngiadau allyriadau yn ystod y 10 mlynedd nesaf nag y gwnaethom yn ystod y 30 mlynedd diwethaf.

Er ei bod yn hawdd cytuno ar yr angen i wneud penderfyniadau, mae rhwystrau ymarferol o hyd ac, mewn rhai achosion, gwrthwynebiad llwyr i rai o'r camau penodol sydd eu hangen i symud ein heconomi i lwybr sero-net. Yr achos y mae'n rhaid inni ei wneud yw, er bod heriau tymor byr i ganolig, y bydd y manteision i Gymru yn sgil y trosglwyddiad yn llawer mwy nag unrhyw anfanteision a geir ar hyd y ffordd.

Ni fydd trosglwyddo o'r fath yn cael ei gyflawni drwy ddibynnu'n llwyr ar dechnoleg a marchnadoedd rhydd i ddarparu'r holl atebion i ni. Mae ein cynllun sero-net ar gyfer cyllideb garbon 2 wedi'i gynllunio i helpu i ysgogi gweithredu ar y cyd a chyflawni dull gweithredu wedi'i gynllunio sy'n adlewyrchu ein dyletswyddau o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015—trosglwyddiad teg, lle mae gweithwyr yn cael eu cefnogi i ennill y sgiliau a'r cyfleoedd i chwarae rhan flaenllaw, gan flaenoriaethu atebion sy'n seiliedig ar natur i wneud ecosystemau'n fwy cydnerth, datblygu cadwyni cyflenwi byrrach a mwy cylchol sy'n lleihau ein defnydd o adnoddau naturiol, gan osgoi gwastraff a chadw mwy o werth mewn economïau lleol.

The plan covers Wales's territorial emissions, and therefore action from UK Government is needed in those areas for which they are responsible. We regret the lack of engagement we have had from the UK Government in the development of their net-zero plan and the lack of measures in last week’s spending review to support action on climate. By setting out clearly our expectations of UK Government action in our plan, we believe we are providing a constructive challenge, which I hope the Senedd will endorse.

The net-zero plan we published last week is the product of engagement and consultation that has taken place over the last three years, from formal policy consultations and Senedd scrutiny to initiatives like the Blaenau Gwent climate assembly. The evidence gathered to inform the Wales 2050 calculator indicate that delivering on our ambition will achieve a 44 per cent emissions reduction by 2025, outperforming the 37 per cent target recommended by the Climate Change Committee. The plan is not, however, the final word. Further ideas and action will be needed to achieve further emissions reduction, both in this Senedd term and to lay the foundations for achieving Wales's 2030 target. Globally, emissions are still rising, and every additional reduction in emissions we can achieve will make a difference.

Our plan is more than a set of proposed investments and regulations. It sets out the ways in which we will work collectively with industry, with other public bodies and with communities to deliver upon and further strengthen our ambitions. This approach can be illustrated by the approach we are taking to two of the most significant challenges to delivering net zero in Wales.

The first is the approach we are taking to eliminating emissions from Wales's homes. We could see the market was not delivering the right technologies at the necessary scale to meet the challenge of housing decarbonisation and climate adaptation in Wales. Our approach has been to use Welsh Government investment in social housing as a means to shift the wider housing market through our optimised retrofit programme. A further £50 million of investment into this scheme has been made available in this year, in addition to the £20 million I announced last winter, to test ways of decarbonising existing social homes, developing proof of concepts that can be rolled out beyond social housing.

Today, I can announce that £50 million of this annual funding will be extended for the next three years, reflecting the Welsh Government’s firm commitment to this issue and giving industry the certainty that will enable it to plan for the future, developing the skills and supply chains that will enable the successful decarbonisation of Welsh homes. The success of this scheme does come in part from the Government investment, but, critically, it also comes from the commitment of social landlords, of small and medium-sized enterprises and of third sector organisations, who shape our plans and deliver on the ground. By working with those partners and drawing on their expertise we can develop the right approaches for the diverse range of housing types in Wales.

The funding we provide will require applicants to demonstrate how they have adopted a Wales-first approach to supply chain establishment and growth. This includes making use of Welsh timber in support of our aim to grow a sustainable, high-value, high-skilled timber industry. We intend to support energy-positive homes, in which tenants’ homes generate enough energy for their own needs and surpluses to be sold to the grid, boosting household income and putting money directly into tenants’ pockets. This approach shows that, where Government works collectively with businesses, other public bodies and communities, even the most complex decarbonisation challenges can be addressed in a way that delivers benefits to social justice and local economic benefits, as well as emissions reductions.

A second policy challenge is the need to virtually eliminate fossil fuels from energy generation. The Welsh Government is the only Government in the UK, and one of the only Governments in the world, to have in place a policy position to oppose the extraction of fossil fuels. We have committed not to permit any new petroleum licences for exploration or production in Wales. Our coal policy states our intention to bring a managed end to the extraction of coal in Wales as soon as feasibly possible. We will oppose new fossil-fuelled power stations in Wales and any other replacement power plant that emits greenhouse gases in its operations. This robust stance in policy and regulation is an important Welsh Government contribution to moving away from the use of fossil fuels in our energy system, and I hope that other Governments in the UK and around the world can take courage from Wales's lead.

Our net-zero plan includes our aim to have in place detailed local energy plans across the whole of Wales, and to be the first country to have a fully co-ordinated and integrated approach to developing energy networks that do not rely on fossil fuels. Our planned approach is designed to bring together public bodies, regulators, infrastructure operators, businesses and third sector organisations around a shared agenda that we can deliver collectively. As well as helping to ensure investments in our energy infrastructure are efficient and maximise local benefit, the process of producing these plans delivers far more than Welsh Government could achieve by regulation alone.

As we welcome world leaders to the UK for COP26, we can be confident that Wales has the determination and ingenuity to deliver change that benefits not only the natural world, but also delivers equality and social justice. I'll be travelling to COP26 later this week to showcase climate action in Wales and to learn from others too. I hope this statement today provides the Senedd with an opportunity to welcome the measures we have committed to take, to urge us to go further and faster where there are opportunities to do so, and to join with us in calling on all public bodies, businesses and communities in Wales to join with us in delivering social justice through our transition to a net-zero Wales. Diolch, Dirprwy Lywydd. 

Mae'r cynllun yn cwmpasu allyriadau tiriogaethol Cymru, ac felly mae angen gweithredu gan Lywodraeth y DU yn yr ardaloedd hynny y maen nhw'n gyfrifol amdanyn nhw. Rydym yn gresynu at y diffyg ymgysylltu a gawsom gan Lywodraeth y DU wrth ddatblygu eu cynllun sero-net a'r diffyg mesurau yn yr adolygiad o wariant yr wythnos diwethaf i gefnogi gweithredu ar yr hinsawdd. Drwy nodi'n glir ein disgwyliadau o ran gweithredu Llywodraeth y DU yn ein cynllun, credwn ein bod yn cynnig her adeiladol, y gobeithiaf y bydd y Senedd yn ei chymeradwyo.

Mae'r cynllun sero-net a gyhoeddwyd gennym yr wythnos diwethaf yn deillio o ymgysylltu ac ymgynghori sydd wedi digwydd dros y tair blynedd diwethaf, o ymgynghoriadau polisi ffurfiol a chraffu gan y Senedd i fentrau fel cynulliad hinsawdd Blaenau Gwent. Mae'r dystiolaeth a gasglwyd i lywio cyfrifiannell 2050 Cymru yn dangos y bydd cyflawni ein huchelgais yn sicrhau gostyngiad o 44 y cant mewn allyriadau erbyn 2025, gan berfformio'n well na'r targed o 37 y cant a argymhellwyd gan y Pwyllgor Newid Hinsawdd. Fodd bynnag, nid y cynllun yw'r gair olaf. Bydd angen rhagor o syniadau a chamau gweithredu i leihau allyriadau ymhellach, yn nhymor y Senedd hon ac i osod y sylfeini ar gyfer cyflawni targed Cymru ar gyfer 2030. Yn fyd-eang, mae allyriadau'n dal i godi, a bydd pob gostyngiad ychwanegol mewn allyriadau y gallwn ni eu cyflawni yn gwneud gwahaniaeth.

Mae ein cynllun yn fwy na chyfres o fuddsoddiadau a rheoliadau arfaethedig. Mae'n nodi'r ffyrdd y byddwn yn gweithio ar y cyd â diwydiant, gyda chyrff cyhoeddus eraill a chymunedau i gyflawni ein huchelgeisiau a'u cryfhau ymhellach. Gellir dangos y dull hwn drwy'r dull yr ydym yn ei gymryd ar gyfer dwy o'r heriau mwyaf arwyddocaol o ran darparu sero net yng Nghymru.

Y cyntaf yw'r dull yr ydym yn ei fabwysiadu i ddileu allyriadau o gartrefi Cymru. Gallem weld nad oedd y farchnad yn darparu'r technolegau cywir ar y raddfa angenrheidiol i ymateb i her datgarboneiddio tai ac addasu'r hinsawdd yng Nghymru. Ein dull o weithredu oedd defnyddio buddsoddiad Llywodraeth Cymru mewn tai cymdeithasol fel modd o symud y farchnad dai ehangach drwy ein rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio. Mae £50 miliwn arall o fuddsoddiad yn y cynllun hwn ar gael eleni, yn ogystal â'r £20 miliwn a gyhoeddais y gaeaf diwethaf, i brofi ffyrdd o ddatgarboneiddio cartrefi cymdeithasol presennol, gan ddatblygu prawf o gysyniadau y gellir eu cyflwyno y tu hwnt i dai cymdeithasol.

Heddiw, gallaf gyhoeddi y bydd £50 miliwn o'r cyllid blynyddol hwn yn cael ei ymestyn dros y tair blynedd nesaf, gan adlewyrchu ymrwymiad cadarn Llywodraeth Cymru i'r mater hwn a rhoi'r sicrwydd i'r diwydiant a fydd yn ei alluogi i gynllunio ar gyfer y dyfodol, gan ddatblygu'r sgiliau a'r cadwyni cyflenwi a fydd yn galluogi datgarboneiddio cartrefi Cymru yn llwyddiannus. Daw llwyddiant y cynllun hwn yn rhannol o fuddsoddiad y Llywodraeth, ond, yn allweddol, mae hefyd yn deillio o ymrwymiad landlordiaid cymdeithasol, busnesau bach a chanolig eu maint a sefydliadau'r trydydd sector, sy'n llunio ein cynlluniau ac yn cyflawni ar lawr gwlad. Drwy weithio gyda'r partneriaid hynny a defnyddio eu harbenigedd gallwn ddatblygu'r dulliau cywir ar gyfer yr ystod amrywiol o fathau o dai yng Nghymru.

Bydd y cyllid y byddwn yn ei ddarparu yn ei gwneud yn ofynnol i ymgeiswyr ddangos sut y maen nhw wedi mabwysiadu dull Cymru yn gyntaf o sefydlu cadwyn gyflenwi a'i thwf. Mae hyn yn cynnwys defnyddio pren o Gymru i gefnogi ein nod o dyfu diwydiant pren cynaliadwy, gwerth uchel, medrus. Rydym yn bwriadu cefnogi cartrefi sy'n gadarnhaol o ran ynni, lle mae cartrefi tenantiaid yn cynhyrchu digon o ynni ar gyfer eu hanghenion eu hunain ac ynni dros ben i'w werthu i'r grid, gan roi hwb i incwm aelwydydd a rhoi arian yn uniongyrchol ym mhocedi tenantiaid. Mae'r dull hwn yn dangos, pan fo'r Llywodraeth yn gweithio ar y cyd â busnesau, cyrff cyhoeddus a chymunedau eraill, y gellir mynd i'r afael â hyd yn oed yr heriau datgarboneiddio mwyaf cymhleth mewn ffordd sy'n sicrhau manteision i gyfiawnder cymdeithasol a manteision economaidd lleol, yn ogystal â lleihau allyriadau.

Ail her y polisi yw'r angen i ddileu tanwydd ffosil o'r broses o gynhyrchu ynni bron yn gyfan gwbl. Llywodraeth Cymru yw'r unig Lywodraeth yn y DU, ac un o'r unig Lywodraethau yn y byd, i sefydlu safbwynt polisi i wrthwynebu echdynnu tanwydd ffosil. Rydym wedi ymrwymo i beidio â chaniatáu unrhyw drwyddedau petrolewm newydd ar gyfer archwilio neu gynhyrchu yng Nghymru. Mae ein polisi glo yn datgan ein bwriad i ddod â'r gwaith o gloddio glo yng Nghymru i ben cyn gynted â phosibl. Byddwn yn gwrthwynebu gorsafoedd pŵer newydd sy'n defnyddio tanwydd ffosil yng Nghymru ac unrhyw waith pŵer newydd arall sy'n gollwng nwyon tŷ gwydr yn sgil ei weithrediadau. Mae'r safiad cadarn hwn mewn polisi a rheoleiddio yn gyfraniad pwysig gan Lywodraeth Cymru at symud oddi wrth ddefnyddio tanwydd ffosil yn ein system ynni, ac rwy'n gobeithio y gall Llywodraethau eraill yn y DU a ledled y byd ymwroli yn sgil arweiniad Cymru.

Mae ein cynllun sero-net yn cynnwys ein nod o sefydlu cynlluniau ynni lleol manwl ledled Cymru gyfan, a bod y wlad gyntaf i fod â dull cwbl gydgysylltiedig ac integredig o ddatblygu rhwydweithiau ynni a thechnoleg nad ydynt yn dibynnu ar danwydd ffosil. Mae ein dull gweithredu arfaethedig wedi'i gynllunio i ddwyn ynghyd cyrff cyhoeddus, rheoleiddwyr, gweithredwyr seilwaith, busnesau a sefydliadau'r trydydd sector o amgylch agenda a rennir y gallwn ei chyflawni gyda'n gilydd. Yn ogystal â helpu i sicrhau bod buddsoddiadau yn ein seilwaith ynni yn effeithlon ac yn sicrhau'r budd lleol mwyaf posibl, mae'r broses o gynhyrchu'r cynlluniau hyn yn cyflawni llawer mwy nag y gallai Llywodraeth Cymru ei gyflawni drwy reoleiddio yn unig.

Wrth i ni groesawu arweinwyr y byd i'r DU ar gyfer COP26, gallwn fod yn ffyddiog bod gan Gymru'r penderfyniad a'r dyfeisgarwch i sicrhau newid sydd o fudd nid yn unig i'r byd naturiol, ond hefyd i sicrhau cydraddoldeb a chyfiawnder cymdeithasol. Byddaf yn teithio i COP26 yn ddiweddarach yr wythnos hon i arddangos y dull gweithredu ar gyfer yr hinsawdd yng Nghymru ac i ddysgu oddi wrth eraill hefyd. Gobeithio y bydd y datganiad hwn heddiw yn rhoi cyfle i'r Senedd groesawu'r mesurau yr ydym wedi ymrwymo i'w cymryd, i'n hannog i fynd ymhellach ac yn gyflymach pan fo cyfleoedd i wneud hynny, ac i ymuno â ni i alw ar bob corff cyhoeddus, busnes a chymuned yng Nghymru i ymuno â ni i ddarparu cyfiawnder cymdeithasol drwy ein trosglwyddiad i Gymru sero-net. Diolch, Dirprwy Lywydd. 

15:40

Llefarydd y Ceidwadwyr, Janet Finch-Saunders. 

Conservatives' spokesperson, Janet Finch-Saunders. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. The Rt Hon Boris Johnson MP, our Prime Minister, certainly had his finger on the pulse when he stated, and I quote:

'Humanity has long since run down the clock on climate change. It's one minute to midnight on that...clock and we need to act now.' 

Now, that message also applies to this Government, especially in light of some of the concerns and failings, actually, of the net-zero Wales carbon budget 2021-25. Now, I do welcome the announcement in relation to the optimised retrofit programme and the benefit that this will bring to social housing. But I have to ask you, Minister: what about the 900,000 owner-occupier homes in Wales? Your key delivery mechanism, the Warm Homes programme, between 2011 and 2023 is only expected to reach 79,000 homes. So, would you revise the eligibility criteria for Arbed and Nest so to help even more homes to become even more energy efficient?

Now, you rightly highlight the need for action on energy generation. So, to be clear, the UK Government has brought forward its commitment to remove unabated coal from the UK's energy mix by a whole year to 2024. So, whilst I welcome the continued moratorium on any future large-scale energy-from-waste developments, I'm asking, really, why does policy 19 not stop small-scale schemes also, with an exception for dangerous waste? Policy 22 looks to increase renewable energy developments in Wales by pointing us towards 'Future Wales'. That document has 10 pre-assessed areas for wind energy, where there is a presumption in favour of large-scale wind energy development. So, why did you not, as the Welsh Government and as the Minister, pre-assess some areas for hydro energy? And can you clarify how these projects will contact to the grid, if pursued? I think we all know the problems that we have here in Wales with the grid.

Why are you making Wales wait until the end of 2022 for you to set out a plan for innovation in new renewable energy technology? And it is fair to say that it's quite poor form that, two years on from the publication of the Welsh national marine plan, you are still yet to set a target in policy 24 to identify potential strategic resource areas for marine renewable energy by 2023.

Why has it taken four years to create strategic resource areas? And will you be making a commitment to creating a marine development plan, which, as the RSPB have called for, for quite some time now, would be a statutory document that guides development into specific locations? Now, according to policy 27, you aim to maximise Welsh benefit from commercially operated infrastructure projects in Wales. So, if the Welsh Government is serious about nuclear energy, how can it be that your own development company, Cwmni Egino, announced over a year ago—I hope I've pronounced that all right—and allocated £2.5 million, still does not have a formal business plan?

Policy 30 reiterates your long-term ambition to enable around 30 per cent of Welsh workers to work remotely. Now, if that is truly a Wales target, why is £100,000 of the £500,000 being invested still in six flexible working sites by 2025 going to locations in the Valleys only?

So, moving on, I support the aim of policy 31 to increase trip mode share of active travel, and whilst I see there is an aim to create a commuter cycleway between Cardiff and Newport, why can we not be starting schemes in north and mid Wales too? In Aberconwy, we could have an active travel route stretching from Llandudno Junction to Betws-y-Coed. However, after two decades of work, we're still only at Welsh transport appraisal guidance stage 2 for a major section of this. So, why don't you work in your capacity as the Minister to simplify the nightmare that is reaching the point of shovel-ready active travel schemes?

And finally, we welcome the aim of policy 32, as I've said, to increase trip mode share of public transport. However, will you clarify why only £50 million is allocated to the north Wales metro, while south Wales is to receive £1 billion? Together, we all need to work and see every sector and area of Wales move faster on climate change, but, Minister, I'd be really grateful if you could answer those observations and questions. Thank you. Diolch.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Yn sicr, roedd gan y Gwir Anrhydeddus Boris Johnson AS, ein Prif Weinidog y DU, ei fys ar y pỳls pan ddywedodd, a dyfynnaf:

'Mae'r ddynoliaeth wedi gwastraffu amser o ran newid hinsawdd. Mae hi'n un funud i ganol nos ar y cloc...hwnnw ac mae angen i ni weithredu nawr.'

Nawr, mae'r neges honno hefyd yn berthnasol i'r Llywodraeth hon, yn enwedig yng ngoleuni rhai o bryderon a methiannau, mewn gwirionedd, cyllideb garbon sero-net Cymru 2021-25. Nawr, rwy'n croesawu'r cyhoeddiad mewn cysylltiad â'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio a'r budd a ddaw yn sgil hyn i dai cymdeithasol. Ond mae'n rhaid i mi ofyn i chi, Gweinidog: beth am y 900,000 o gartrefi perchen-feddianwyr yng Nghymru? Disgwylir i'ch dull cyflawni allweddol, y rhaglen Cartrefi Cynnes, rhwng 2011 a 2023 gyrraedd 79,000 o gartrefi yn unig. Felly, a fyddech yn adolygu'r meini prawf cymhwysedd ar gyfer Arbed a Nyth er mwyn helpu hyd yn oed mwy o gartrefi i fod yn fwy effeithlon fyth o ran ynni?

Nawr, rydych yn llygad eich lle'n tynnu sylw at yr angen i weithredu ar gynhyrchu ynni. Felly, i fod yn glir, mae Llywodraeth y DU wedi dwyn ymlaen ei hymrwymiad i gael gwared ar lo heb systemau rheoli carbon o gymysgedd ynni'r DU flwyddyn gyfan hyd at 2024. Felly, er fy mod yn croesawu'r moratoriwm parhaus ar unrhyw ddatblygiadau troi gwastraff yn ynni ar raddfa fawr yn y dyfodol, rwy'n gofyn, mewn gwirionedd, pam nad yw polisi 19 yn atal cynlluniau ar raddfa fach hefyd, ac eithrio gwastraff peryglus? Nod Polisi 22 yw cynyddu datblygiadau ynni adnewyddadwy yng Nghymru drwy ein cyfeirio at 'Gymru'r Dyfodol'. Mae gan y ddogfen honno 10 ardal a aseswyd ymlaen llaw ar gyfer ynni gwynt, lle mae rhagdybiaeth o blaid datblygu ynni gwynt ar raddfa fawr. Felly, pam na wnaethoch chi, fel Llywodraeth Cymru ac fel y Gweinidog, asesu ymlaen llaw rai meysydd ar gyfer ynni dŵr? Ac a wnewch chi egluro sut y bydd y prosiectau hyn yn cysylltu â'r grid, os cânt eu dilyn? Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn gwybod am y problemau sydd gennym yma yng Nghymru gyda'r grid.

Pam ydych chi'n gwneud i Gymru aros tan ddiwedd 2022 cyn i chi nodi cynllun ar gyfer arloesi mewn technoleg ynni adnewyddadwy newydd? Ac mae'n deg dweud ei bod yn eithaf gwael, ddwy flynedd ers cyhoeddi cynllun morol cenedlaethol Cymru, nad ydych eto wedi gosod targed ym mholisi 24 i nodi meysydd adnoddau strategol posibl ar gyfer ynni adnewyddadwy morol erbyn 2023.

Pam y mae wedi cymryd pedair blynedd i greu meysydd adnoddau strategol? Ac a fyddwch yn ymrwymo i greu cynllun datblygu morol, a fyddai, fel y mae'r RSPB wedi galw amdano, ers cryn amser bellach, yn ddogfen statudol sy'n llywio datblygiadau i leoliadau penodol? Nawr, yn ôl polisi 27, eich nod yw sicrhau'r budd mwyaf posibl i Gymru o brosiectau seilwaith a weithredir yn fasnachol yng Nghymru. Felly, os yw Llywodraeth Cymru o ddifrif ynghylch ynni niwclear, sut felly  mae eich cwmni datblygu eich hun, Cwmni Egino, a gyhoeddwyd dros flwyddyn yn ôl—gobeithio fy mod wedi ynganu hynny'n iawn—ac wedi dyrannu £2.5 miliwn, yn dal heb gynllun busnes ffurfiol hyd yn hyn?

Mae polisi 30 yn ailadrodd eich uchelgais hirdymor i alluogi tua 30 y cant o weithwyr Cymru i weithio o bell. Nawr, os yw hynny'n darged gwirioneddol i Gymru, pam y mae £100,000 o'r £500,000 sy'n cael ei fuddsoddi o hyd mewn chwe safle gweithio hyblyg erbyn 2025 yn mynd i leoliadau yn y Cymoedd yn unig?

Felly, wrth symud ymlaen, rwy'n cefnogi nod polisi 31 i gynyddu cyfran dull taith teithio llesol, ac er fy mod yn gweld bod nod i greu llwybr beicio i gymudwyr rhwng Caerdydd a Chasnewydd, pam na allwn ni fod yn dechrau cynlluniau yn y gogledd a'r canolbarth hefyd? Yn Aberconwy, gallem fod â llwybr teithio llesol yn ymestyn o Gyffordd Llandudno i Fetws-y-coed. Fodd bynnag, ar ôl dau ddegawd o waith, dim ond yng ngham 2 canllawiau gwerthuso trafnidiaeth Cymru yr ydym o hyd ar gyfer rhan fawr o hyn. Felly, pam nad ydych chi'n gweithio yn rhinwedd eich swydd fel y Gweinidog i symleiddio'r hunllef sy'n cyrraedd y pwynt o weld cynlluniau teithio llesol sy'n barod i'w datblygu ond yn dal i ddisgwyl y cyllid?

Ac yn olaf, rydym yn croesawu nod polisi 32, fel y dywedais i, i gynyddu cyfran y modd o deithio ar drafnidiaeth gyhoeddus. Fodd bynnag, a wnewch chi egluro pam mai dim ond £50 miliwn a ddyrennir i fetro'r gogledd, tra bydd y de yn cael £1 biliwn? Gyda'n gilydd, mae angen i bob un ohonom weithio i weld pob sector ac ardal yng Nghymru yn symud yn gyflymach o ran newid hinsawdd, ond, Gweinidog, byddwn yn ddiolchgar iawn pe baech yn ateb y sylwadau a'r cwestiynau yna. Diolch.

15:45

Diolch, Janet. Thank you, Janet. I do admire, Janet, your attempt to champion the Prime Minister in his pronouncements on greening the world. If only he put his money where his mouth is. We know that in the last budget, the Chancellor didn't even mention the word 'climate'. We know that they've decreased the ability of people to go on rail, whilst increasing the ability of people to go on planes, and we know that he himself left Glasgow to go back to London on a plane. So, this is all about your actions, as well as what you say out loud. I don't think that Boris Johnson is, unfortunately, doing Britain proud at all at the moment in terms of what he's proposing to the world.

I also have to say that the refusal to put a moratorium on coal and the refusal to engage with us in changing the remit of the Coal Authority, so that it no longer has a duty to promote coal extraction in the United Kingdom, and even in Wales, which we have been asking them to do for a very long time, is not really indicative of the sort of action we'd like to see. However, I didn't want to strike a note of that kind of dissension.

What we are saying here in our net-zero plan is that, together, across Wales, we can bring things to bear that really will make a difference. So, I think that Janet actually mentioned herself a number of things that I would like to highlight in that regard. So, on coal, we obviously do have a policy here of no further extraction of coal across Wales. She mentioned energy from waste—'waste to energy', as it used to be called when I was in the industry. We absolutely oppose new incinerators and so on; however, some waste will need to be incinerated—she mentioned herself some forms of clinical waste and so on. So, it is important to make sure that we get the right kind of incineration and that we generate renewable energy where waste does need to be incinerated for particular types.

However, I will raise at this point the remarks that Boris Johnson made about recycling, where he seemed to disparage the idea that recycling was a good thing. What he wasn't able to see as part of that was, of course, it's not just about the separation and collection of recycling; it's about what you do with the recyclate. The whole point of recycling is that you put it back into use as the product that it was made. We have enough plastic already in the world to keep us going in plastic products for as far into the future as mankind can foresee. What we need to do is be very good at recycling it and getting the reprocessers here in Wales to recycle it for us into products that can be recycled over and over again, because in Wales we know that people want to come on that journey with us, where you reuse, of course, first, and then recycle second. So, I do think it's important to make sure that we don't disparage individual efforts to do the right thing in making really quite ill-advised pronouncements, I would say, about some of the things that we need to do in the world.

We have some big things to do, as well. She was right to highlight wind energy and the issues with the grid. Again, I think the UK Government could benefit from a proper conversation with both us and the Scottish Government about the way that the national grid currently runs, because it's not a national grid, it's a grid run by four big producers and it's not done in the way that we would like, futureproofed, it's done on the basis of being driven by contractual arrangements. We've had some really useful conversations with grid producers and with Ofgem so far, and I hope very much that we will be able to get the grid into a good place where we can plan for the future, so that communities right across Wales can, for example, have the kind of EV charging points that we'd like to see and, frankly, the broadband backhaul that we'd like to see as well, because the grid is fit for purpose, as well as of course needing upgrading in north and south Wales. So, I completely agree with that.

In terms of the working from home things that she mentioned, of course we have targets for that. My colleague Lee Waters has emphasised on a number of occasions that this doesn't mean that everybody works from home all the time, but that you work from home when you can or that you work locally to you, if your home isn't suitable, in small local hubs. But, of course, what will be very important for that is broadband. As my colleague Lee Waters says, broadband is not devolved to Wales but we have stepped into the gap the UK Government made when it failed to put geographical coverage as part of its provision for broadband across Wales, whereas the Welsh Government has stepped up to that.

So, what we have done is a suite of measures in this plan that set out where we are now, that set out our proposals for the future and set out what we'd like our communities to do. Optimised retrofit is a very good example of that. Excuse me, I'm very much struggling with this cough, I'm afraid, Dirprwy Lywydd. The optimised retrofit is a very good example of that. So, rather than announcing air-source heat pumps for all, we know that each house will be different. Some houses will be suitable for air-source heat pumps, and we will have schemes in order to allow those houses to transition to that. But what we're doing is running a programme to figure out what each type of house in Wales requires to bring it up to the highest possible EPC rating that it can achieve. It's not a one size fits all, it's not a cheap pronouncement, but a hard slog alongside our registered social landlords and council partners to figure out what works and then sort out how we can make people transition to that. And of course, at that point, we will then be able to put grant schemes in place that allow our private sector landlords and our owner-occupier tenancies to come along that journey with us. But, rather than just announcing a grant scheme that will not work, we are doing the hard yards with our partners to make sure that, for Wales, we will have a net-zero plan that actually is robust and will actually deliver the benefits that we want.

Diolch, Janet. Rwy'n edmygu, Janet, eich ymgais i glodfori datganiad Prif Weinidog y DU ar wyrddu'r byd. O na fyddai'n rhoi ei arian ar ei air. Gwyddom, yn y gyllideb ddiwethaf, na wnaeth y Canghellor hyd yn oed yn sôn am y gair 'hinsawdd'. Gwyddom eu bod wedi lleihau gallu pobl i fynd ar y rheilffyrdd, gan gynyddu gallu pobl i fynd ar awyrennau, a gwyddom ei fod ef ei hun wedi gadael Glasgow i fynd yn ôl i Lundain ar awyren. Felly, mae hyn i gyd yn ymwneud â'ch gweithredoedd, yn ogystal â'r hyn a ddywedwch ar goedd. Nid wyf yn credu bod Boris Johnson, yn anffodus, yn gwneud Prydain yn falch o gwbl ar hyn o bryd o ran yr hyn y mae'n ei gynnig i'r byd.

Mae'n rhaid imi ddweud hefyd fod gwrthod rhoi moratoriwm ar lo a gwrthod ymgysylltu â ni i newid cylch gwaith yr Awdurdod Glo, fel nad oes dyletswydd mwyach ganddo i hybu cloddio am lo yn y Deyrnas Unedig, a hyd yn oed yng Nghymru, lle yr ydym wedi bod yn gofyn iddyn nhw wneud hynny ers amser maith, nid yw'n arwydd o'r math o gamau yr hoffem eu gweld mewn gwirionedd. Fodd bynnag, nid oeddwn eisiau taro nodyn o'r math yna o anghytgord.

Yr hyn yr ydym yn ei ddweud yma yn ein cynllun sero-net yw y gallwn ni, gyda'n gilydd, ledled Cymru, ddwyn pethau at ei gilydd a fydd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol. Felly, rwy'n credu bod Janet wedi sôn am nifer o bethau yr hoffwn dynnu sylw atynt yn hynny o beth. Felly, o ran glo, mae'n amlwg bod gennym bolisi yma o ddim rhagor o gloddio am lo ledled Cymru. Soniodd am ynni o wastraff—'troi gwastraff yn ynni', fel yr arferai gael ei alw pan oeddwn i yn y diwydiant. Rydym yn llwyr wrthwynebu llosgyddion newydd ac ati; fodd bynnag, bydd angen llosgi rhywfaint o wastraff—soniodd am rai mathau o wastraff clinigol ac ati. Felly, mae'n bwysig sicrhau ein bod yn cael y math cywir o losgi a'n bod yn cynhyrchu ynni adnewyddadwy lle mae angen llosgi gwastraff ar gyfer mathau penodol.

Fodd bynnag, fe wnaf godi yn awr y sylwadau a wnaeth Boris Johnson am ailgylchu, pryd yr oedd yn ymddangos ei fod yn wfftio'r syniad bod ailgylchu yn beth da. Yr hyn nad oedd yn gallu ei weld fel rhan o hynny, wrth gwrs, nid yw'n ymwneud â gwahanu a chasglu deunydd ailgylchu yn unig; mae'n ymwneud â'r hyn yr ydych chi'n ei wneud gyda'r deunydd ailgylchu. Holl bwynt ailgylchu yw eich bod yn ei droi yn ôl i'r cynnyrch a wnaed yn y lle cyntaf. Mae gennym ddigon o blastig eisoes yn y byd i'n cadw i fynd mewn cynhyrchion plastig mor bell i'r dyfodol ag y gall dynolryw ei ragweld. Yr hyn y mae angen inni ei wneud yw bod yn dda iawn wrth ailgylchu a chael yr ailbroseswyr yma yng Nghymru i'w ailgylchu i gynhyrchion y gellir eu hailgylchu dro ar ôl tro, oherwydd yng Nghymru gwyddom fod pobl eisiau dod ar y daith honno gyda ni, pryd yr ydych yn ailddefnyddio, wrth gwrs, yn gyntaf, ac yna'n ailgylchu. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig sicrhau nad ydym yn bychanu ymdrechion unigol i wneud y peth iawn drwy wneud datganiadau annoeth, am rai o'r pethau y mae angen inni eu gwneud yn y byd.

Mae gennym rai pethau mawr i'w gwneud hefyd. Roedd hi'n iawn i dynnu sylw at ynni gwynt a'r problemau gyda'r grid. Unwaith eto, credaf y gallai Llywodraeth y DU elwa ar sgwrs briodol gyda ni a Llywodraeth yr Alban am y ffordd y mae'r grid cenedlaethol yn gweithredu ar hyn o bryd, oherwydd nid grid cenedlaethol yw e', mae'n grid sy'n cael ei redeg gan bedwar cynhyrchydd mawr ac nid yw wedi'i wneud yn y ffordd yr hoffem ni weld e'n digwydd sef ei ddiogelu at y dyfodol, mae'n cael ei wneud ar sail trefniadau cytundebol. Rydym wedi cael sgyrsiau defnyddiol iawn gyda chynhyrchwyr grid a gydag Ofgem hyd yn hyn, ac rwy'n gobeithio'n fawr y byddwn yn gallu cael y grid i sefyllfa dda lle gallwn ni gynllunio ar gyfer y dyfodol, fel y gall cymunedau ledled Cymru, er enghraifft, gael y math o bwyntiau gwefru cerbyd trydan yr hoffem ni eu gweld ac, a dweud y gwir, yr ôl-drosglwyddo band eang yr hoffem ni ei weld hefyd, oherwydd mae'r grid yn addas i'r diben, a hefyd mae angen ei uwchraddio yn y gogledd a'r de. Felly, rwy'n cytuno'n llwyr â hynny.

O ran y gwaith o weithio o gartref, mae gennym dargedau ar gyfer hynny wrth gwrs. Mae fy nghyd-Aelod Lee Waters wedi pwysleisio droeon nad yw hyn yn golygu bod pawb yn gweithio gartref drwy'r amser, ond eich bod yn gweithio gartref pan allwch chi neu eich bod yn gweithio'n lleol, os nad yw eich cartref yn addas, mewn canolfannau bach lleol. Ond, wrth gwrs, yr hyn a fydd yn bwysig iawn i hynny yw band eang. Fel y dywed fy nghyd-Aelod Lee Waters, nid yw band eang wedi'i ddatganoli i Gymru ond rydym wedi camu i'r adwy a greodd Llywodraeth y DU pan fethodd â rhoi cwmpas y signal daearyddol fel rhan o'i darpariaeth ar gyfer band eang ledled Cymru, tra bod Llywodraeth Cymru wedi camu i'r adwy o ran hynny.

Felly, yr hyn yr ydym wedi'i wneud yw cyfres o fesurau yn y cynllun hwn sy'n nodi lle yr ydym ni yn awr, sy'n nodi ein cynigion ar gyfer y dyfodol ac yn nodi'r hyn yr hoffem i'n cymunedau ei wneud. Mae ôl-osod er mwyn optimeiddio yn enghraifft dda iawn o hynny. Esgusodwch fi, rwy'n cael trafferth gyda'r peswch hwn, mae gen i ofn, Dirprwy Lywydd. Mae'r ôl-osod gorau yn enghraifft dda iawn o hynny. Felly, yn hytrach na chyhoeddi bod pawb i gael pympiau gwres ffynhonnell aer, gwyddom y bydd pob tŷ yn wahanol. Bydd rhai tai yn addas ar gyfer pympiau gwres ffynhonnell aer, a bydd gennym gynlluniau er mwyn caniatáu i'r tai hynny drosglwyddo i hynny. Ond yr hyn yr ydym yn ei wneud yw cynnal rhaglen i nodi'r hyn sydd ei angen ar bob math o dŷ yng Nghymru i'w godi i'r sgôr tystysgrif perfformiad ynni uchaf posibl y gall ei chyflawni. Nid yw'n un ateb sy'n addas i bawb, nid yw'n ddatganiad rhad, ond gwaith caled ochr yn ochr â'n landlordiaid cymdeithasol cofrestredig a phartneriaid y cyngor i nodi'r hyn sy'n gweithio ac yna datrys sut y gallwn ni wneud i bobl drosglwyddo i hynny. Ac wrth gwrs, bryd hynny, byddwn ni wedyn yn gallu rhoi cynlluniau grant ar waith sy'n caniatáu i'n landlordiaid sector preifat a'n tenantiaethau perchen-feddianwyr ddod ar hyd y daith honno gyda ni. Ond, yn hytrach na chyhoeddi cynllun grant yn unig na fydd yn gweithio, rydym yn ymlafnio'n galed gyda'n partneriaid i sicrhau, i Gymru, y bydd gennym gynllun sero-net sy'n gadarn mewn gwirionedd ac a fydd yn sicrhau'r manteision yr ydym eu heisiau.

15:50

Minister, if you're struggling with your cough and you're finding it difficult to speak because of it sometimes, please feel free to be very succinct in your answers. [Laughter.]

Gweinidog, os ydych yn cael trafferth gyda'ch peswch a'ch bod yn ei chael hi'n anodd siarad oherwydd hynny weithiau, mae croeso i chi fod yn gryno iawn yn eich atebion. [Chwerthin.]

Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.

Plaid Cymru spokesperson, Delyth Jewell.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch, Gweinidog; dwi rili'n gobeithio bod eich gwddf yn ocê.

Rydyn ni’n byw mewn adeg o crisis, ac mae’r sialens sydd yn ein hwynebu ni yn hysbys i ni i gyd. Rwy’n croesawu’r strategaeth yma heddiw fel dechreuad, fel roedd y datganiad o argyfwng hinsawdd a’r argyfwng natur; roedden nhw yn ddechreuad, yn cynnig cyfle i osod seilwaith. Ond, fel gyda’r datganiadau blaenorol rwyf wedi sôn amdanynt, mae yna feysydd lle buaswn i’n hoffi gweld mwy o eglurder.

Mae rhai wedi cynnig bod diffyg uchelgais wrth galon y strategaeth yma neu fod diffyg arloesedd. A all y Gweinidog plis ddatgan faint o’r polisïau yn y cynllun sydd yn newydd, a faint sydd wedi’u cario drosodd o gynlluniau blaenorol? Mae angen hefyd i bobl ddeall cynlluniau er mwyn gweithredu, ond mae yna ymchwil diweddar sydd wedi dangos mai dim ond 24 y cant o fusnesau sy’n dweud eu bod nhw’n gallu deall digon am bolisïau amgylcheddol y Llywodraeth. Felly, sut bydd y Llywodraeth yn gwella’r sefyllfa yna plis?

Yn ail, buaswn i’n hoffi gweld mwy o eglurder am sut bydd mesur cynnydd. Mae oedi, neu mae time lag, o ryw ddwy flynedd gyda’r data allyriadau, felly dyw e ddim wastad yn hollol glir pa effaith mae'r polisïau gwahanol o’r cynllun carbon isel cyntaf wedi’u cael. Felly, gaf i ofyn, yn absenoldeb data dibynadwy, neu up to date, fath o beth, sut bydd y Llywodraeth yn mesur os ydyn nhw’n cadw at y targedau pwysig yma? Sut mae'r ystyriaeth hon wedi effeithio ar y cynllun sydd o’n blaenau ni heddiw? Oni ddylem ni fod yn anelu at wella’r systemau monitro sydd gennym ni i roi darlun cliriach o ran sut y mae’r cynllun yn datblygu?

Thank you, Dirprwy Lywydd. Thank you, Minister; I really hope that your throat is okay.

We live in a time of crisis, and the challenge that we face is known to us all. I welcome this strategy today as a starting point, as was the declaration of a climate emergency and a nature emergency; that was also a starting point, offering an opportunity to lay some foundations. However, as with the previous statements that I've mentioned, there are areas where I would like to see some more clarity.

Some have suggested that there is a lack of ambition at the core of this strategy, or a lack of innovation. Could the Minister please state how many of the policies in the plan are new, and how many have been carried over from previous plans? People need to understand plans also in order to take action, but recent research shows that only 24 per cent of businesses say that they understand enough about the environmental policies of the Government. So, how will the Government improve that situation?

Secondly, I would like to see more clarity about how you will measure progress. There is a delay, or a time lag, of about two years in respect of the emissions data, so it's not always entirely clear what impact the various policies in the first low-carbon plan have had. So, may I ask, in the absence of reliable or up-to-date data, how will the Government measure whether it's meeting these important targets? How has this consideration affected the plan placed before us today? Also, shouldn't we be aiming to improve the monitoring systems that we have to give us a clearer picture of how the scheme is developing?

Minister, I'd like to also ask about the UK Government. You've said previously that your department had little warning before the UK Government published the net-zero plan. As I understand, it was a matter of only hours. Could you tell us how this has affected how the strategy will interplay with the UK strategy? It might be useful for us to know your assessment of the extent to which the success of your strategy is dependent on action from the UK Government.

And finally, Minister, I'd like to ask about the Crown Estate. I'm sure Members in the Chamber and online will agree that, if we're to maximise our chances of reaching net zero, we have to have our own resources under our control. The Crown Estate's control of our sea bed and large tracts of land as well means that Wales doesn't have oversight of those resources. Some estimates show the UK Government could raise up to £9 billion over the next decade from auctioning sea-bed plots to windfarm developers. Powers over the Crown Estate are devolved to Scotland, but the millions of pounds of revenue brought in by the estate in Wales go to the Treasury and the monarch. That can't be right, Minister. So, I know the First Minister today has expressed an openness to the idea of seeking the devolution of these powers, so could you, Minister, tell us how much of a priority that will be for the Government please? And if it's not going to be a priority, how much do you estimate that these plans will be hampered as a result?195

I hope I've given you enough of a break for your throat. [Laughter.]

Gweinidog, hoffwn ofyn hefyd ynghylch Llywodraeth y DU. Rydych wedi dweud o'r blaen na chafodd eich adran lawer o rybudd cyn i Lywodraeth y DU gyhoeddi'r cynllun sero-net. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mater o oriau yn unig ydoedd. A wnewch chi ddweud wrthym sut y mae hyn wedi effeithio ar y ffordd y bydd y strategaeth yn cyd-fynd â strategaeth y DU? Efallai y byddai'n ddefnyddiol inni wybod eich asesiad chi o'r graddau y mae llwyddiant eich strategaeth yn dibynnu ar gamau gweithredu gan Lywodraeth y DU.

Ac yn olaf, Gweinidog, hoffwn ofyn am Ystad y Goron. Rwy'n siŵr y bydd Aelodau yn y Siambr ac ar-lein yn cytuno, os ydym am sicrhau'r cyfleoedd gorau i gyrraedd sero-net, bydd yn rhaid inni gael ein hadnoddau ein hunain o dan ein rheolaeth ni. Mae'r ffaith bod Ystad y Goron yn rheoli gwely'r môr a darnau mawr o'n tir hefyd yn golygu na all Cymru oruchwylio'r adnoddau hynny. Mae rhai amcangyfrifon yn dangos y gallai Llywodraeth y DU godi hyd at £9 biliwn dros y degawd nesaf drwy arwerthu lleiniau gwely'r môr i ddatblygwyr ffermydd gwynt. Mae pwerau dros Ystad y Goron wedi'u datganoli i'r Alban, ond mae'r miliynau o bunnau o refeniw a ddaw i'r ystad yng Nghymru yn mynd i'r Trysorlys a'r frenhines. Ni all hynny fod yn iawn, Gweinidog. Felly, gwn fod y Prif Weinidog heddiw wedi mynegi ei fod yn agored i'r syniad o geisio datganoli'r pwerau hyn, felly a wnewch chi, Gweinidog, ddweud wrthym faint o flaenoriaeth fydd hyn i'r Llywodraeth? Ac os nad yw'n mynd i fod yn flaenoriaeth, i ba raddau yn eich barn chi fydd y cynlluniau hyn yn cael eu llesteirio o ganlyniad? 195

Gobeithio fy mod wedi rhoi digon o seibiant i chi a'ch gwddf. [Chwerthin.]

15:55

Diolch, Delyth. Yes, so, just in terms of how many are new and how many are not, the plan is a snapshot in time that fulfills a statutory requirement. We expect existing policies and proposals to be updated to increase their impact, and we expect new ideas to emerge as our understanding of the evidence improves. So, it's not a be-all and end-all thing against which we'll test everything; it's a living, breathing document, and we're going to go out after COP—. We're going to COP to get a lot of new ideas, we hope. I know many people are going to COP virtually, as well as in person, to get those new ideas, and we'll have Wales Climate Week at the end of November to try to pull all of those ideas together and get the vibrancy of COP, but then we'll have a whole series of events next year, where we go out to new engagement and we test some of the things that we've got to say. So, this isn't meant to be a thing that we measure it against; this is a rolling, iterative programme of things that we're going to do. So, I think it's important to understand that. 

So, the full plan will not be updated on a regular basis; we'll update bits of it as we go along. So, you'd expect to see the transport bit updated when there's a new development in electric buses, for example; you'd expect to see the housing bit updated if there's a new progressive way of doing photovoltaics in Wales, as I really hope there will be, as I saw something really exciting when we launched the plan last Thursday that I'm hoping we'll be able to invest in. So, you'll expect to see bits of it surge ahead as we get to grips with that. And part of that will be engagement. One of the big programmes we've got for next week is behaviour change and engagement, and we expect to see the plan evolve as we engage with our communities and we evolve new ways of engaging people in what we need to do. And I don't mean individuals only there; I mean industrial clusters, business clusters, communities of interest, geographic communities, and so on. So, there is a whole engagement plan to go with that. 

In terms of data, we're working very hard to make sure that the data is the best that we can get, that we understand what it looks like. We'll absolutely upgrade that every five years, as we're required to do, but we'll do that as often and as iteratively as we can, given where we are with the data collection. And you're right, there is a lag in it, so we need to develop as many good ways of making sure we've got the best data we can get. We absolutely do not want to be congratulating ourselves that we've done well off the back of data that's not telling us that. That's not what this is about. So, we absolutely do want to do that. 

And then the last thing I think you said was the thing about the Crown Estate. I agree, we would like very much for it to be devolved. We're certainly going to talk to them about that. But, in the meantime, I have engaged with the Crown Estate. I've had a couple of meetings with them already. They're very anxious to talk to us, and we're engaging with them to make sure that we have them on board. We understand what we need to do to enter into arrangements with the Crown Estate to be able to put floating wind, for example, and tidal flow and various other things out onto land currently owned by the Crown Estate around Wales, and to liaise with them, with the grid and with Ofgem to make sure that we've got the connections into Wales. Because the other thing we absolutely do not want is to find that Welsh waters are hosting floating wind, for example, but the connections are going across to Devon because the connection to the grid here isn't good enough. To be fair, I've had a very good set of meetings with the Crown Estate, as have my officials, in engagement on how to do that. So, we're doing the sub-optimal thing while we work on the optimal thing that I completely agree with you about.

Have I taken the Deputy Presiding Officer by surprise in my succinctness?

Diolch, Delyth. Felly, o ran faint sy'n newydd a faint sydd ddim, mae'r cynllun yn giplun mewn amser sy'n cyflawni gofyniad statudol. Disgwyliwn i bolisïau a chynigion presennol gael eu diweddaru i gynyddu eu heffaith, ac rydym yn disgwyl i syniadau newydd ddod i'r amlwg wrth i'n dealltwriaeth o'r dystiolaeth wella. Felly, nid yr holl hanfod a diben yw hwn y byddwn yn profi popeth yn ei erbyn; mae'n ddogfen fyw sy'n anadlu, ac rydym yn mynd allan ar ôl COP—. Rydyn ni'n mynd i COP i gael llawer o syniadau newydd, gobeithio. Rwy'n gwybod bod llawer o bobl yn mynd i COP drwy ddulliau rhithiol, yn ogystal ag yn bersonol, i gael y syniadau newydd hynny, a bydd gennym Wythnos Hinsawdd Cymru ddiwedd mis Tachwedd i geisio tynnu'r holl syniadau hynny at ei gilydd a chael bywiogrwydd COP, ond yna bydd gennym gyfres gyfan o ddigwyddiadau y flwyddyn nesaf, pan fyddwn ni'n mynd allan i ymgysylltu o'r newydd a phrofi rhai o'r pethau y mae'n rhaid i ni eu dweud. Felly, nid yw hyn i fod yn rhywbeth yr ydym yn mesur yn ei erbyn; mae hon yn rhaglen dreigl, ailadroddol o bethau yr ydym ni'n mynd i'w gwneud. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig deall hynny.

Felly, ni fydd y cynllun llawn yn cael ei ddiweddaru'n rheolaidd; byddwn yn diweddaru darnau ohono wrth i ni fynd ymlaen. Felly, byddech yn disgwyl gweld y rhan ar gludiant yn cael ei diweddaru pan fydd datblygiad newydd mewn bysiau trydan, er enghraifft; byddech yn disgwyl gweld y rhan ar dai'n cael ei diweddaru os bydd ffordd flaengar newydd o wneud systemau ffotofoltäig yng Nghymru, ac rwy'n mawr obeithio y bydd, gan i mi weld rhywbeth cyffrous iawn pan lansiwyd y cynllun ddydd Iau diwethaf y byddwn yn gallu buddsoddi ynddo gobeithio. Felly, byddwch yn gweld rhywfaint ohono yn rhuthro ymlaen wrth i ni ddeall hynny. A rhan o hynny fydd ymgysylltu. Un o'r rhaglenni mawr sydd gennym ar gyfer yr wythnos nesaf yw newid ymddygiad ac ymgysylltu, ac rydym yn disgwyl gweld y cynllun yn esblygu wrth i ni ymgysylltu â'n cymunedau ac rydym yn datblygu ffyrdd newydd o gynnwys pobl yn yr hyn y mae angen i ni ei wneud. Ac nid wyf yn golygu unigolion yn unig yn y fan yna; rwy'n golygu clystyrau diwydiannol, clystyrau busnes, cymunedau o ddiddordeb, cymunedau daearyddol, ac ati. Felly, mae cynllun ymgysylltu cyfan i fynd gyda honno.

O ran data, rydym yn gweithio'n galed iawn i sicrhau y bydd y data y gorau y gallwn ei gael, ein bod yn deall sut y mae'n edrych. Byddwn yn uwchraddio hwnnw'n llwyr bob pum mlynedd, fel y mae'n ofynnol i ni ei wneud, ond byddwn yn gwneud hynny mor aml ac mor ailadroddol ag y gallwn, o ystyried ble yr ydym ni gyda'r broses o gasglu data. Ac rydych chi'n iawn, mae yna oedi ynddo, felly mae angen i ni ddatblygu cymaint o ffyrdd da o sicrhau bod gennym y data gorau y gallwn ni ei gael. Nid ydym eisiau llongyfarch ein hunain am ein bod wedi gwneud yn dda yn sgil data nad yw'n dweud hynny wrthym. Nid dyna yw diben hyn. Felly, rydym am wneud hynny'n llwyr.

Ac yna'r peth olaf rwy'n credu y gwnaeth chi ei ddweud oedd y peth am Ystad y Goron. Rwy'n cytuno, hoffem yn fawr iddi gael ei datganoli. Rydym yn sicr yn mynd i siarad â nhw am hynny. Ond, yn y cyfamser, rwyf wedi ymgysylltu ag Ystad y Goron. Rwyf wedi cael cwpl o gyfarfodydd gyda nhw'n barod. Maen nhw'n awyddus iawn i siarad â ni, ac rydym ni'n ymgysylltu â nhw i sicrhau eu bod yn rhan o hyn nawr. Rydym yn deall yr hyn y mae angen i ni ei wneud i ymrwymo i drefniadau gydag Ystad y Goron er mwyn gallu rhoi tyrbinau gwynt sy'n arnofio, er enghraifft, a llif y llanw a phethau amrywiol eraill allan ar dir sy'n eiddo i Ystad y Goron o amgylch Cymru ar hyn o bryd, ac i gysylltu â nhw, gyda'r grid a gydag Ofgem i sicrhau bod gennym gysylltiadau â Chymru. Oherwydd y peth arall nad ydym ni eisiau ei weld o gwbl yw canfod bod dyfroedd Cymru'n cynnal tyrbinau gwynt sy'n arnofio, er enghraifft, ond bod y cysylltiadau'n mynd ar draws i Ddyfnaint gan nad yw'r cysylltiad â'r grid yma yn ddigon da. A bod yn deg, rwyf wedi cael cyfres dda iawn o gyfarfodydd gydag Ystad y Goron, felly hefyd fy swyddogion, yn ymgysylltu ar sut i wneud hynny. Felly, rydym yn gwneud y peth is-optimaidd tra byddwn yn gweithio ar y peth gorau posibl yr wyf yn cytuno'n llwyr â chi yn ei gylch.

A ydw i wedi synnu'r Dirprwy Lywydd wrth fod mor gryno?

No, Huw Irranca-Davies has not been unmuted yet. 

Na, nid yw Huw Irranca-Davies wedi'i ddad-dawelu eto.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch and good afternoon, Minister. I fully welcome the statement today, particularly on the back of the launch of the Wales net-zero strategy. As you've said, it's a live document, but it shows a really high level of ambition, and it will drive some really serious changes in the way that we live and that we work and that we travel. It carries implications for all of us, but they are things that can be practically achieved if we have a will to do it and we get the seriousness of what is going on in COP at this very moment and the challenge ahead of us. Can I ask one simple question, Minister? This has come from a young constituent of mine. These changes that we need are huge and they're urgent, and we all need to be part of that change. As Wales's First Minister joins COP26 today to show the ambition of Wales to tackle climate change, what changes will the Welsh Government and its own agencies demand of themselves to show this real high-level commitment and leadership to achieve net zero?

Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch a phrynhawn da, Gweinidog. Rwy'n croesawu'r datganiad heddiw'n llwyr, yn enwedig ar ôl lansio strategaeth sero-net Cymru. Fel yr ydych wedi dweud, mae'n ddogfen fyw, ond mae'n dangos lefel uchel iawn o uchelgais, a bydd yn sbarduno newidiadau gwirioneddol ddifrifol yn y ffordd yr ydym yn byw, yn gweithio ac yn teithio. Mae'n effeithio ar bob un ohonom, ond maen nhw'n bethau y gellir eu cyflawni'n ymarferol os oes gennym ewyllys i wneud hynny ac rydym yn deall difrifoldeb yr hyn sy'n digwydd yn COP ar hyn o bryd a'r her sydd o'n blaenau. A gaf i ofyn un cwestiwn syml, Gweinidog? Mae hwn wedi dod oddi wrth un o'm hetholwyr ifanc. Mae'r newidiadau hyn sydd eu hangen arnom yn enfawr ac maen nhw'n rhai brys, ac mae angen i bob un ohonom ni fod yn rhan o'r newid hwnnw. Wrth i Brif Weinidog Cymru ymuno â COP26 heddiw i ddangos uchelgais Cymru i fynd i'r afael â newid hinsawdd, pa newidiadau y bydd Llywodraeth Cymru a'i hasiantaethau yn eu gorfodi ar eu hunain i ddangos yr ymrwymiad a'r arweiniad lefel uchel gwirioneddol hwn i gyflawni sero-net?

16:00

Thank you, Huw. That's an excellent question, and it's always true that the young people ask us the most difficult questions. I'm afraid there's not a really simple answer, but I can give you a sort of combination answer, and it's this: it's to challenge ourselves every single time we make a decision across all of the Welsh estate, all of the Welsh Government's actions: 'Is this thing that we're doing not only not going to harm our environment, but is it going to enhance our environment and lower our emissions?' So, the way that we ask our agencies—NRW, for example, and the way they manage our woodland estate: 'Is that optimal? Is there a better way to do it?'

We've already embarked on that. We've already done the deep dive into trees, we've already started to review our policy on forestry and the way that we plant and harvest our renewable resource in trees, and the way that we plan our national forest, for example. Another example is we've already changed the way that we own and manage land in the Welsh Government's ownership, so we now no longer manage the land for its maximum financial value; we manage it for its maximum public value. Those are things that we're spreading out into all our procurement arrangements across the Welsh estate.

Those things might sound a bit dry, but they are the things that drive the difference in how we do things. For example, if we're bringing a piece of development land forward and it has trees that have grown on it because it's been undeveloped for a little while, then we expect the development to replace those trees—if not on site, then on other suitable land in Wales. We need to make sure that we absolutely replace like-for-like land that is used for development with other land.

You'll know that overnight, for example, the first outcome of the roads review has taken place. We're going to work with communities in Gwynedd to make sure that we bring forward economic development plans that are not based on tarmacking a large part of the countryside, but that are based on green jobs, green development and green infrastructure. These things are hard to do, they make people cross at first, but we absolutely have to do them if we're going to have the impact on the climate that we want.

Diolch, Huw. Mae hwnna'n gwestiwn ardderchog, ac mae bob amser yn wir fod y bobl ifanc yn gofyn y cwestiynau anoddaf i ni. Mae arnaf ofn nad oes ateb syml iawn, ond gallaf roi rhyw fath o ateb cyfunol i chi, a dyma fe: i herio ein hunain bob tro y byddwn yn gwneud penderfyniad ar draws holl ystad Cymru, holl weithredoedd Llywodraeth Cymru: 'A yw'r peth hwn yr ydym yn ei wneud nid yn unig ddim yn mynd i niweidio ein hamgylchedd, ond a yw'n mynd i wella ein hamgylchedd a lleihau ein hallyriadau?' Felly, y ffordd yr ydym yn gofyn i'n hasiantaethau—Cyfoeth Naturiol Cymru, er enghraifft, a'r ffordd y maen nhw'n rheoli ein hystad goetir: 'A yw hynny'n optimaidd? A oes ffordd well o'i wneud?'

Rydym ni eisoes wedi dechrau ar hynny. Rydym eisoes wedi asesu ac archwilio maes coed yn fanwl, rydym eisoes wedi dechrau adolygu ein polisi ar goedwigaeth a'r ffordd yr ydym yn plannu ac yn cynaeafu ein hadnodd adnewyddadwy sef coed, a'r ffordd yr ydym yn cynllunio ein coedwig genedlaethol, er enghraifft. Enghraifft arall yw ein bod eisoes wedi newid y ffordd yr ydym yn berchen tir, ym mherchnogaeth Llywodraeth Cymru, ac yn ei reoli, felly nid ydym bellach yn rheoli'r tir er mwyn cael ei werth ariannol mwyaf; rydym yn ei reoli er mwyn sicrhau ei werth cyhoeddus mwyaf posibl. Mae'r rhain yn bethau yr ydym yn eu lledaenu ar draws ein holl drefniadau caffael ar draws ystad Cymru.

Efallai bod y pethau hynny'n swnio braidd yn sych, ond nhw yw'r pethau sy'n ysgogi'r gwahaniaeth yn y ffordd yr ydym ni'n gwneud pethau. Er enghraifft, os ydym yn cyflwyno darn o dir datblygu ac mae ganddo goed sydd wedi tyfu arno oherwydd nad yw wedi'i ddatblygu ers peth amser, yna disgwyliwn i'r datblygiad blannu coed yn lle'r coed hynny—os nad ar y safle, yna ar dir addas arall yng Nghymru. Mae angen i ni sicrhau ein bod yn gwneud hyn ar sail gyfatebol sef sicrhau tir arall yn lle'r un a ddatblygir.

Byddwch yn gwybod, er enghraifft bod canlyniad cyntaf yr adolygiad ffyrdd wedi digwydd dros nos. Rydym yn mynd i weithio gyda chymunedau yng Ngwynedd i sicrhau ein bod yn cyflwyno cynlluniau datblygu economaidd nad ydynt yn seiliedig ar darmacio rhan helaeth o gefn gwlad, ond sy'n seiliedig ar swyddi gwyrdd, datblygu gwyrdd a seilwaith gwyrdd. Mae'n anodd gwneud y pethau hyn, maen nhw'n gwylltio pobl ar y cychwyn, ond mae'n rhaid i ni eu gwneud yn llwyr os ydym ni am gael yr effaith ar yr hinsawdd yr ydym eisiau ei chael.

Thank you, Minister. Thank you very much for all of the work that you've done. I'd like to pay tribute to you and the Welsh Government in your work and in publishing your second carbon budget in the weeks running up to the COP summit in Glasgow. I want to also say that I will both be an ally to you when you're pushing forward with this ambitious green agenda, but also holding you to account as well if I feel that you are moving too slowly. It's really imperative that we work together here, that we don't criticise each other, that we look at how we can learn from—as you've said—other countries and other schemes in order to move forward this agenda as quickly as possible. I also want to say that I agree with this approach to not building more roads. I support this approach to not building roads, because fundamentally, if we're serious about achieving a net-zero Wales, then we must start to shift people off the roads and to using public transport. So, it is such a shame, isn't it, that the Conservative Westminster Government are intent on ploughing ahead—

Diolch ichi, Gweinidog. Diolch yn fawr iawn am yr holl waith yr ydych chi wedi'i wneud. Hoffwn dalu teyrnged i chi a Llywodraeth Cymru am eich gwaith ac wrth gyhoeddi eich ail gyllideb garbon yn yr wythnosau yn arwain at uwchgynhadledd COP yn Glasgow. Hoffwn ddweud hefyd y byddaf i'n eich cefnogi chi pan fyddwch yn bwrw ymlaen â'r agenda werdd uchelgeisiol hon, ond hefyd yn eich dwyn i gyfrif hefyd os teimlaf eich bod yn symud yn rhy araf. Mae'n wirioneddol hanfodol ein bod yn gweithio gyda'n gilydd yma, nad ydym yn beirniadu ein gilydd, ein bod yn edrych ar sut y gallwn ddysgu—fel yr ydych wedi dweud—o wledydd eraill a chynlluniau eraill er mwyn symud yr agenda hon yn ei blaen cyn gynted â phosibl. Rwyf hefyd eisiau dweud fy mod yn cytuno â'r dull hwn o beidio ag adeiladu mwy o ffyrdd. Rwy'n cefnogi'r dull hwn o beidio ag adeiladu ffyrdd, oherwydd yn y bôn, os ydym o ddifrif ynghylch cyflawni Cymru sero-net, yna mae'n rhaid inni ddechrau symud pobl oddi ar y ffyrdd a defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Felly, mae'n gymaint o drueni, onid yw e, bod Llywodraeth Geidwadol San Steffan yn benderfynol o fwrw ymlaen—

I want to ask the Minister about micro hydro projects. We have lost the funding to these in Wales and I wondered if you might consider restarting the hydropower grant scheme so that we can ensure that Wales meets its commitments to reach net zero. Thank you. Diolch yn fawr iawn.

Rwyf eisiau gofyn i'r Gweinidog ynghylch prosiectau micro-hydro. Rydym wedi colli'r cyllid ar gyfer y rhain yng Nghymru, tybed a fyddech chi'n ystyried ailgychwyn y cynllun grant ynni dŵr fel y gallwn sicrhau bod Cymru'n cyflawni ei hymrwymiadau i gyrraedd sero-net. Diolch yn fawr iawn.

Thank you, Jane. I appreciate the sentiments, and I absolutely want to work alongside everybody in the Senedd, but also actually want to have our feet held to the fire; we absolutely do need to go as fast as we can, and it's very important that the Government is urged to go faster where that's appropriate. I very much look forward to working with you with that set of criteria in mind.

In terms of micro hydro, I had a very good meeting with a hydro group in Wales very recently. We've invited them to sit on one of the round-tables that my colleague Lee Waters is conducting as part of his deep dive into renewable energy, and part of the outcome of the deep dive will be to look at how we put grants in place for community and micro projects across Wales. So, I expect that to be part of the outcome of the deep dive, and we absolutely are ensuring that hydro is a big part of that.

Diolch, Jane. Rwy'n gwerthfawrogi'r teimladau, ac rwyf eisiau gweithio ochr yn ochr â phawb yn y Senedd, ond rwyf hefyd eisiau i ni fod o dan bwysau; mae angen inni symud mor gyflym ag y gallwn, ac mae'n bwysig iawn bod y Llywodraeth yn cael ei hannog i fynd yn gyflymach pan fo hynny'n briodol. Edrychaf ymlaen yn fawr at weithio gyda chi gyda'r gyfres yna o feini prawf mewn golwg.

O ran micro-hydro, cefais gyfarfod da iawn gyda grŵp hydro yng Nghymru yn ddiweddar iawn. Rydym wedi eu gwahodd i un o gyfarfodydd bord gron y mae fy nghyd-Aelod Lee Waters yn eu cynnal fel rhan o'i waith asesu ac archwilio ynni adnewyddadwy'n fanwl, a rhan o ganlyniad yr archwilio manwl hwn fydd edrych ar sut yr ydym yn rhoi grantiau ar waith ar gyfer prosiectau cymunedol a micro ledled Cymru. Felly, disgwyliaf i hynny fod yn rhan o ganlyniad yr archwilio manwl, ac rydym yn sicrhau bod hydro yn rhan fawr o hynny.

16:05

I also thank the Minister for her statement. First, can I request that the science is explained? It is net zero rather than zero because we exhale carbon dioxide. Carbon is oxidised to form carbon dioxide. We know that carbon dioxide is a greenhouse gas because, despite being substantially further away from the sun than Mercury, Venus is hotter. The difference is that Venus has an atmosphere made up mainly from carbon dioxide. I have four requested actions: reduce Welsh Government Ministers' travel using virtual visits and meetings to set an example; ban the extraction of peat and the use of peat in Wales; set annual net tree planting targets at local authority level; and set an expectation that those in administrative positions in Welsh Government-funded bodies work from home or a local hub over half the time, with exception reports produced for the Welsh Government. Finally, I hope the next COP meeting is a virtual meeting with zero travel.

Rwyf i hefyd yn diolch i'r Gweinidog am ei datganiad. Yn gyntaf, a gaf i ofyn am eglurhad o ran y wyddoniaeth? Sero-net yw hi yn hytrach na sero oherwydd ein bod yn anadlu carbon deuocsid. Mae carbon yn cael ei ocsideiddio i ffurfio carbon deuocsid. Gwyddom fod carbon deuocsid yn nwy tŷ gwydr oherwydd, er ei bod yn bellach o lawer o'r haul na'r blaned Mercher, mae'r blaned Gwener yn boethach. Y gwahaniaeth yw bod gan y blaned Gwener atmosffer sy'n cynnwys carbon deuocsid yn bennaf. Mae gennyf bedwar cam gweithredu yr wyf yn gofyn amdanyn nhw: lleihau teithio Gweinidogion Llywodraeth Cymru gan ddefnyddio ymweliadau a chyfarfodydd rhithwir i osod esiampl; gwahardd cloddio a defnyddio mawn yng Nghymru; gosod targedau plannu coed net blynyddol ar lefel awdurdod lleol; a gosod disgwyliad bod y rhai mewn swyddi gweinyddol mewn cyrff a ariennir gan Lywodraeth Cymru yn gweithio gartref neu mewn canolfan leol dros hanner yr amser, gan eithrio adroddiadau a gynhyrchir ar gyfer Llywodraeth Cymru. Yn olaf, rwy'n gobeithio y bydd cyfarfod nesaf COP yn gyfarfod rhithwir heb unrhyw deithio.

Diolch, Mike. I can very succinctly go through those. I'm very happy to say that we are very actively working on reducing Welsh Government travel and doing virtual meetings where at all possible. Sometimes it is absolutely necessary to see something on the ground, but most of the meetings that we do are virtual.

In terms of peat restoration, we have a plan for that. There's a biodiversity plan for that, and I'm hoping to bring forward a specific item on peat and peatland restoration to the Senedd. It'll be in the new year now, I think. I'm looking actively to work on that.

On tree planting, part of the tree deep dive outcomes will be reported back to the Senedd shortly, and I'm very keen to be looking at different ways of ensuring that we have targets across the piece. In particular, Mike, I know you'll be interested in us making sure that we have the right kinds of green infrastructure for development projects, and in particular for housing and industrial development projects in Wales to include the right kinds of green infrastructure—trees where that's appropriate, but actually grassland and pollinator plants, for example, along highway verges and other places where that's appropriate as well, bearing in mind that they sequester carbon as well.

In terms of working from home, my colleague Lee Waters has been working on the working from home strategy for some time. I'm sure he was listening to the 50 per cent target. We are actively considering how we can encourage more public sector workers from right across Wales—and indeed the private sector, too, but the public sector is where we have a more direct influence—to work from home for the majority of their time.

Diolch, Mike. Gallaf fynd drwy'r rheina yn gryno iawn. Rwy'n hapus iawn i ddweud ein bod yn gweithio ar leihau teithio gan Lywodraeth Cymru a chynnal cyfarfodydd rhithwir pan fo hynny'n bosibl. Weithiau mae'n gwbl angenrheidiol gweld rhywbeth o'ch blaen, ond mae'r rhan fwyaf o'r cyfarfodydd a wnawn yn rhai rhithwir.

O ran adfer mawn, mae gennym gynllun ar gyfer hynny. Mae cynllun bioamrywiaeth ar gyfer hynny, ac rwy'n gobeithio cyflwyno eitem benodol ar adfer mawn a mawndiroedd i'r Senedd. Bydd yn y flwyddyn newydd nawr, rwy'n credu. Rwy'n edrych ymlaen at weithio ar hynny.

O ran plannu coed, bydd rhan o ganlyniadau'r gwaith archwilio manwl ym maes coed yn cael eu hadrodd yn ôl i'r Senedd cyn bo hir, ac rwy'n awyddus iawn i edrych ar wahanol ffyrdd o sicrhau bod gennym dargedau ar draws y maes. Yn benodol, Mike, gwn y bydd gennych ddiddordeb yn ein gwaith yn sicrhau bod gennym y mathau cywir o seilwaith gwyrdd ar gyfer prosiectau datblygu, ac yn arbennig ar gyfer prosiectau tai a datblygu diwydiannol yng Nghymru i gynnwys y mathau cywir o seilwaith gwyrdd—coed lle bo hynny'n briodol, ond mewn gwirionedd planhigion glaswelltir a phryfed peillio, er enghraifft, ar hyd ymylon priffyrdd a mannau eraill lle mae hynny'n briodol hefyd, o gofio eu bod yn dal carbon hefyd.

O ran gweithio gartref, mae fy nghyd-Aelod Lee Waters wedi bod yn gweithio ar y strategaeth gweithio gartref ers peth amser. Rwy'n siŵr ei fod yn gwrando ar y targed o 50 y cant. Rydym wrthi'n ystyried sut y gallwn annog mwy o weithwyr yn y sector cyhoeddus o bob rhan o Gymru—ac yn wir y sector preifat hefyd, ond y sector cyhoeddus yw lle y cawn ddylanwad mwy uniongyrchol—i weithio gartref am y rhan fwyaf o'r amser.

Thank you, Minister, for your statement. I broadly welcome the Welsh Government's net-zero plan and would like to put on record my support for the continued ambition to deliver net zero in both Wales and the UK by 2050. One of the key factors in delivering on this plan, as I'm sure the Minister will be in agreement with, is how the aims contained within it will be funded. This is a particularly important point given that the Government's best estimate is that meeting net zero will lead to additional costs of between £10 billion and £16 billion in total over the period to 2050. I'm not trying to score any cheap political points here, Minister, and I hope you'll be able to respond in a similar manner, but I would be interested to understand how your climate change department is working with the Welsh Treasury as well as the UK Treasury to better understand the financial implications of achieving net zero, and how to fund it.

Secondly, the plan notes that councils in Wales will play an important role in cutting emissions. Noting that I'm still a sitting councillor in Monmouthshire, I would appreciate further information about what additional long-term support may be provided to councils to help them achieve this.

The final point that I'd like to raise, Minister, is how Wales can attract more private investment to achieve net zero. It is my understanding from what has been reported that the proposed Blue Eden project in Swansea, which will include the tidal lagoon, will not require taxpayers' money, and it's these sorts of cutting-edge projects that we should be encouraging. What steps is the Government taking to attract private sector investment into green initiatives in Wales? And I do hope you feel better soon, Minister. Diolch.

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Rwy'n croesawu cynllun sero-net Llywodraeth Cymru'n fras a hoffwn gofnodi fy nghefnogaeth i'r uchelgais barhaus i gyflawni sero-net yng Nghymru a'r DU erbyn 2050. Un o'r ffactorau allweddol wrth gyflawni'r cynllun hwn, fel y bydd y Gweinidog, rwy'n siŵr, yn cytuno ag ef, yw sut y caiff y nodau a geir ynddo eu hariannu. Mae hwn yn bwynt arbennig o bwysig o gofio mai amcangyfrif gorau'r Llywodraeth yw y bydd cyflawni sero-net yn arwain at gostau ychwanegol o rhwng £10 biliwn ac £16 biliwn i gyd dros y cyfnod hyd at 2050. Nid wyf yn ceisio sgorio unrhyw bwyntiau gwleidyddol hawdd yma, Gweinidog, a gobeithio y byddwch yn ymateb mewn modd tebyg, ond byddai gennyf ddiddordeb mewn deall sut mae eich adran newid hinsawdd yn gweithio gyda Thrysorlys Cymru yn ogystal â Thrysorlys y DU i ddeall yn well oblygiadau ariannol cyflawni sero-net, a sut i'w ariannu.

Yn ail, mae'r cynllun yn nodi y bydd cynghorau yng Nghymru yn chwarae rhan bwysig wrth leihau allyriadau. Gan nodi fy mod yn dal i fod yn gynghorydd sy'n eistedd yn sir Fynwy, byddwn yn gwerthfawrogi rhagor o wybodaeth ynghylch pa gymorth hirdymor ychwanegol y gellir ei ddarparu i gynghorau i'w helpu i gyflawni hyn.

Y pwynt olaf yr hoffwn ei godi, Gweinidog, yw sut y gall Cymru ddenu mwy o fuddsoddiad preifat i sicrhau sero-net. Rwy'n deall o'r hyn a adroddwyd na fydd angen arian trethdalwyr ar brosiect arfaethedig Blue Eden yn Abertawe, a fydd yn cynnwys y morlyn llanw, a dyma'r mathau o brosiectau arloesol y dylem fod yn eu hannog. Pa gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i ddenu buddsoddiad y sector preifat i fentrau gwyrdd yng Nghymru? Ac rwy'n gobeithio y byddwch yn teimlo'n well yn fuan, Gweinidog. Diolch.

16:10

Diolch, Peter. I hope I feel better soon, too. Thank you for that. You've absolutely put your finger on the pulse of that, of course. We absolutely have to use public sector funding as leverage to lever in private sector funding across Wales. You referenced the Swansea project; that's a very good example. So far, I think it's fair to say, the Swansea project doesn't need any public funding. However, we're in discussion with Swansea and a number of other local authorities about which parts of the projects may indeed require public subsidy. For example, depending on what the energy generation looks like, I'm sure that they will be looking for contract for difference from the UK Government. We already know that they will require some additional public expenditure for infrastructure cost. However, the project is a good one. It's primarily funded by private investors so far. It would be really great to see it come to fruition in my colleague Mike Hedges's constituency—I think it is primarily located there. It relies on a company that thinks it can produce something that's both affordable and credible in terms of generation of power via solar, as I understand it, and battery storage on land. It's a good alliance of private sector companies with the council as a partner—so, the public sector partner underpinning it—and it's certainly something that we're keeping an eye on as it goes forward.

We have a number of other arrangements of that sort. For example, the innovative housing programme is a really good one. One of the things we do with the innovative housing programme is we encourage private sector developers and investors to come forward, with public funding that de-risks the initial commercialisation of a project. They do a proof of concept that then allows them to scale it up and attract private investment. So, one of the things I was delighted to be able to do through the innovative housing project, for example, was do the proof of concept we have in my colleague Rebecca Evans's constituency of an all-timber Welsh house. She and I have visited the project a number of times. If you haven't visited, I would recommend it to you, just to prove the fact that you could build an entire house out of Welsh wood. Now that company has proof of concept and, of course, it can start to look for private sector investors to develop the concept further. So, absolutely, using de-risking public funding to lever in private sector funding is where we need to go, because you're absolutely right in identifying that this is an agenda that we simply cannot do on public funding alone; we absolutely have to get every community in Wales, including private sector funders, on board with it.  

Diolch, Peter. Rwyf i'n gobeithio y byddaf i'n teimlo'n well yn fuan hefyd. Diolch ichi am hynna. Rydych chi wedi taro'r hoelen ar ei phen, wrth gwrs. Mae'n rhaid i ni ddefnyddio cyllid y sector cyhoeddus fel dull dylanwadu i sicrhau cyllid y sector preifat ledled Cymru. Fe wnaethoch chi gyfeirio at brosiect Abertawe; dyna enghraifft dda iawn. Hyd yn hyn, rwy'n credu ei bod yn deg dweud nad oes angen unrhyw arian cyhoeddus ar brosiect Abertawe. Fodd bynnag, rydym yn trafod gydag Abertawe a nifer o awdurdodau lleol eraill y gallai fod angen cymhorthdal cyhoeddus ar rannau o'r prosiectau yn wir. Er enghraifft, yn dibynnu ar sut y mae'r broses cynhyrchu ynni'n edrych, rwy'n siŵr y byddan nhw yn chwilio am gontract gwahaniaeth gan Lywodraeth y DU. Gwyddom eisoes y bydd angen rhywfaint o wariant cyhoeddus ychwanegol arnyn nhw ar gyfer cost seilwaith. Fodd bynnag, mae'r prosiect yn un da. Mae'n cael ei ariannu'n bennaf gan fuddsoddwyr preifat hyd yma. Byddai'n wych ei weld yn dwyn ffrwyth yn etholaeth fy nghyd-Aelod Mike Hedges—credaf ei fod wedi'i leoli yno'n bennaf. Mae'n dibynnu ar gwmni sy'n credu y gall gynhyrchu rhywbeth sy'n fforddiadwy ac yn gredadwy o ran cynhyrchu pŵer drwy system solar, yn ôl yr hyn a ddeallaf, a storio batris ar dir. Mae'n gynghrair dda o gwmnïau sector preifat gyda'r cyngor fel partner—felly, y partner sector cyhoeddus sy'n sail iddo—ac mae'n sicr yn rhywbeth yr ydym yn cadw llygad arno wrth iddo fynd yn ei flaen.

Mae gennym nifer o drefniadau eraill o'r fath. Er enghraifft, mae'r rhaglen dai arloesol yn un dda iawn. Un o'r pethau a wnawn gyda'r rhaglen dai arloesol yw annog datblygwyr a buddsoddwyr y sector preifat i ddod ymlaen, gydag arian cyhoeddus sy'n dadrisgio masnacheiddio prosiect yn y lle cyntaf. Maen nhw'n gwneud prawf o gysyniad sydd wedyn yn caniatáu iddyn nhw ei gynyddu a denu buddsoddiad preifat. Felly, un o'r pethau yr oeddwn i'n falch iawn o allu ei wneud drwy'r prosiect tai arloesol, er enghraifft, oedd gwneud y prawf o gysyniad sydd gennym yn etholaeth fy nghyd-Aelod Rebecca Evans o adeiladu tŷ cyfan o bren yng Nghymru. Mae hi a minnau wedi ymweld â'r prosiect nifer o weithiau. Os nad ydych wedi ymweld, byddwn yn eich argymell i wneud hynny, dim ond i brofi'r ffaith y gallech adeiladu tŷ cyfan allan o bren yng  Nghymru. Gan fod gan y cwmni hwnnw brawf o gysyniad ac, wrth gwrs, gall ddechrau chwilio am fuddsoddwyr yn y sector preifat i ddatblygu'r cysyniad ymhellach. Felly, yn hollol, defnyddio arian cyhoeddus dadrisgio i ysgogi cyllid y sector preifat yw'r llwybr y mae angen i ni ei ddilyn, oherwydd rydych yn llygad eich lle wrth nodi bod hon yn agenda na allwn ei gwneud ar gyllid cyhoeddus yn unig; mae'n rhaid i ni gael pob cymuned yng Nghymru, gan gynnwys cyllidwyr y sector preifat, i'w hystyried.  

Hoffwn ddatgan fy mod i'n gynghorydd ar gyngor Rhondda Cynon Taf cyn gofyn y cwestiwn hwn. Yn sgil y datganiad, eisiau gofyn oeddwn ynghylch deuoli yr A4119 o Goed-elái i Ynysmaerdy, prosiect gafodd ei gyhoeddi wythnos diwethaf fel un o’r prosiectau sydd am dderbyn £11.4 miliwn drwy levelling-up fund Llywodraeth Prydain. Yn amlwg, mae hwn yn deillio o gais a gafodd ei wneud gan gyngor sydd yn cael ei reoli gan y Blaid Lafur, ac yn wir, mae Llywodraeth Cymru wedi cyfrannu at ddatblygu’r prosiect yn y gorffennol drwy’r gronfa trafnidiaeth leol. Sut mae hyn yn cyd-fynd gydag adolygiad Llywodraeth Cymru o ran buddsoddi mewn ffyrdd newydd? Yn wir, a yw’r cynllun hwn yn rhan o’r adolygiad? Os nad ydy o, pam ddim? Ac os ydy o, beth yw barn y Gweinidog o ran y ffaith bod polisi Llywodraeth Cymru yn cael ei danseilio gan Lywodraeth Prydain yn y fath fodd?

I'd like to declare that I'm a councillor on Rhondda Cynon Taf council before asking this question. In response to the statement, I wanted to ask about the dualling of the A4119 from Coed-Ely to Ynysmaerdy, a project that was announced last week as one of those looking to receive £11.4 million through the levelling-up fund of the British Government. Obviously, this stems from a bid that was made by a council controlled by the Labour Party. Indeed, the Welsh Government has contributed to the development of the project in the past through the local transport fund. How does this fit with the Welsh Government's review of investment in new roads? Indeed, is this scheme part of that review? If not, why not? And, if so, what is the view of the Minister in terms of the fact that the Welsh Government's policy is being undermined by the British Government in this way?  

Thank you very much for that question, Heledd. I'm not entirely certain how it aligns with the net-zero plan, but I think the answer to your question is that the roads review has within its sights all projects that are funded by local transport grants and Welsh public funding. However, the roads review will look to see whether a road is so far advanced that it cannot usefully be brought into the review because of the advancement of contracts and diggers in the ground, or whatever the colloquial phrase used is—that it is so advanced that there is no point in reviewing it. That is a matter for the review itself and not for Welsh Government Ministers. They are independent in that regard, and I'm sure that when they announce the set of roads that they've reviewed, they'll be able to say which roads are in and which roads are out.  

In terms of the funding of devolved areas inside Wales, the levelling up fund is, I'm afraid, an absolute cacophony of UK Government funding right across devolved areas for reasons that we're not entirely sure about. What we are sure about—and my colleague Rebecca Evans I know will be updating the Senedd on this during the budget discussions—is that we are not getting anything like the amount of money we would have got if the 'not a penny less of EU funding' promise had been made good. We're getting very considerably less, and the UK Government is also not using our well-developed regional investment arrangements. My colleague Huw Irranca-Davies worked very hard in the last Senedd on getting a consensus view across Wales on what regional developments needed to take place, and this so-called levelling-up fund has ridden a coach and horses through all of that for what I think is, and my friend Alun Davies earlier on in today's proceedings called, 'pork-barrel politics', and I have to say I entirely agree with him.

Diolch yn fawr am y cwestiwn yna Heledd. Nid wyf yn gwbl sicr sut y mae'n cyd-fynd â'r cynllun sero-net, ond credaf mai'r ateb i'ch cwestiwn yw bod gan yr adolygiad o ffyrdd o fewn ei olygon yr holl brosiectau a ariennir gan grantiau trafnidiaeth leol a chyllid cyhoeddus yng Nghymru. Fodd bynnag, bydd yr adolygiad o'r ffyrdd yn ceisio gweld a yw ffordd wedi datblygu cymaint fel na ellir ei chyflwyno'n ddefnyddiol i'r adolygiad oherwydd bod contractau eisoes yn cael eu gweithredu a chloddwyr yn y ddaear, neu beth bynnag yw'r ymadrodd ar lafar a ddefnyddir—bod eu gwaith eisoes yn mynd rhagddo ac nad oes diben eu hadolygu. Mater i'r adolygiad ei hun ac nid i Weinidogion Llywodraeth Cymru yw hynny. Maen nhw'n annibynnol yn hynny o beth, ac rwy'n siŵr, pan fyddan nhw'n cyhoeddi'r gyfres o ffyrdd y maen nhw wedi'u hadolygu, y byddan nhw'n gallu dweud pa ffyrdd sydd i mewn a pha ffyrdd sydd allan.

O ran ariannu meysydd datganoledig yng Nghymru, mae'r gronfa codi'r gwastad, mae arnaf ofn, yn ddwndwr llwyr o gyllid Llywodraeth y DU ar draws meysydd datganoledig am resymau nad ydym yn gwbl sicr ohonyn nhw. Yr hyn yr ydym yn sicr ohono—a bydd fy nghyd-Aelod Rebecca Evans, fe wn yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am hyn yn ystod trafodaethau'r gyllideb—yw nad ydym yn cael dim byd tebyg i'r swm o arian y byddem wedi'i gael pe bai'r addewid 'dim ceiniog yn llai na chyllid yr UE' wedi'i anrhydeddu. Rydym yn cael llawer llai, ac nid yw Llywodraeth y DU ychwaith yn defnyddio ein trefniadau buddsoddi rhanbarthol datblygedig. Gweithiodd fy nghyd-Aelod Huw Irranca-Davies yn galed iawn yn y Senedd ddiwethaf i gael barn gyffredin ledled Cymru ynghylch pa ddatblygiadau rhanbarthol yr oedd angen eu cynnal, ac mae'r gronfa codi'r gwastad honedig hon wedi dinistrio hynny'n llwyr oherwydd yr hyn sydd, fel y galwodd fy nghyfaill Alun Davies ef yn gynharach yn y trafodion heddiw, yn wleidyddiaeth bleidiol, ac mae'n rhaid imi ddweud fy mod yn cytuno'n llwyr ag ef.

16:15

I do welcome this statement from the Minister, so I thank the Minister for that. It's absolutely right that our minds are focused on the changes that we all have to make to reach net zero, but I do believe it's going to take some bold and tough decisions to reach the true net zero, and I'd like this to be reflected in everything we do as Governments and everything we do in society. One of the key areas I see is public sector pension investments, and I'd be very keen to encourage the Minister, her officials, and Members from across the Chamber to read my piece for the Welsh Fabians, which has been published today on this. Now, Minister, I do recognise that we don't have the competence to do this, but I do believe there are other ways of achieving this. For example, we could include public sector pension fund investments in our carbon neutral public sector targets in 2030. Now, this would provide, in my opinion, the impetus to the campaign and send signals to public sector investment funds to create products that don't invest in oil and gas. So, therefore, do I have your support, Minister, and the influence of your ministry for climate change—the Welsh Government's ministry for climate change—to help strengthen this campaign as we take it forward?

Rwy'n croesawu'r datganiad hwn gan y Gweinidog, felly diolch i'r Gweinidog am hynna. Mae'n gwbl gywir bod ein meddyliau'n canolbwyntio ar y newidiadau y mae'n rhaid i bob un ohonom eu gwneud i gyrraedd sero-net, ond rwy'n credu y bydd rhaid cymryd penderfyniadau beiddgar a chaled i gyrraedd y gwir sero-net, a hoffwn i hyn gael ei adlewyrchu ym mhopeth a wnawn fel Llywodraethau a phopeth a wnawn mewn cymdeithas. Un o'r meysydd allweddol a welaf yw buddsoddiadau pensiwn y sector cyhoeddus, a byddwn yn awyddus iawn i annog y Gweinidog, ei swyddogion, ac Aelodau o bob rhan o'r Siambr i ddarllen y darn a ysgrifennais ar gyfer Ffabiaid Cymru, sydd wedi'i gyhoeddi heddiw. Nawr, Gweinidog, rwy'n cydnabod nad oes gennym y cymhwysedd i wneud hyn, ond rwy'n credu bod ffyrdd eraill o gyflawni hyn. Er enghraifft, gallem ni gynnwys buddsoddiadau cronfa bensiwn y sector cyhoeddus yn ein targedau sector cyhoeddus carbon niwtral yn 2030. Nawr, byddai hyn yn rhoi, yn fy marn i, yr ysgogiad i'r ymgyrch ac yn rhoi arwyddion i gronfeydd buddsoddi'r sector cyhoeddus i greu cynhyrchion nad ydyn nhw yn buddsoddi mewn olew a nwy. Felly, a gaf i eich cefnogaeth, Gweinidog, a dylanwad eich gweinyddiaeth ar gyfer newid hinsawdd—gweinyddiaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer newid hinsawdd—i helpu i gryfhau'r ymgyrch hon wrth inni fwrw ymlaen â hi?

Diolch, Jack. I think the very simple answer to that is 'yes'. I think we absolutely need to make sure that the public sector across Wales, including its pension funds, de-invest from deforestation and oil and gas exploration as fast as possible. I'm not yet aware of the full detail of the deforestation announcements that have been made from COP26, but I fervently hope that they do include things like the investment of pension funds from the public sector and so on, and I will certainly be working alongside my colleague, Rebecca Evans, to put pressure on the UK Government to make sure that we do invest UK pension funds in the right way. You are absolutely right in identifying it as being outside of our competence, but nevertheless we are happy to bring our influence to bear in that regard.

Diolch, Jack. Rwy'n credu mai'r ateb syml iawn i hynny yw 'cewch'. Credaf fod angen inni sicrhau bod y sector cyhoeddus ledled Cymru, gan gynnwys ei gronfeydd pensiwn, yn dadfuddsoddi o ddatgoedwigo ac archwilio olew a nwy cyn gynted â phosibl. Nid wyf eto'n ymwybodol o fanylion llawn y cyhoeddiadau datgoedwigo a wnaed o COP26, ond rwy'n gobeithio'n fawr eu bod yn cynnwys pethau fel buddsoddi arian pensiwn o'r sector cyhoeddus ac yn y blaen, a byddaf yn sicr yn gweithio ochr yn ochr â fy nghyd-Aelod, Rebecca Evans, i roi pwysau ar Lywodraeth y DU i sicrhau ein bod yn buddsoddi cronfeydd pensiwn y DU yn y ffordd gywir. Rydych yn llygad eich lle wrth nodi ei fod y tu allan i'n cymhwysedd ni, ond serch hynny rydym yn fodlon dylanwadu yn hynny o beth.

Dwi'n croesawu'r uchelgais sydd wedi cael ei gyfeirio ato yma y prynhawn yma. Gadewch i ni obeithio na fydd e'n dioddef yr un ffawd â'r uchelgais oedd gan eich Llywodraeth chi o waredu tlodi plant yng Nghymru. Amser a ddengys, wrth gwrs. Maddeuwch fy sinigiaeth; bob tro dwi'n clywed y Llywodraeth yma yn cyhoeddi pethau ynghylch newid hinsawdd ac yn sôn am benderfyniadau anodd a'r angen i bawb dynnu eu pwysau, yr hyn dwi'n ei glywed ydy galw ar ffermwyr drwy'r amser i dorri allyriadau, i wneud mwy, a galw ar gymunedau gwledig i wneud mwy, tra eich bod chi ddim yn cyffwrdd o gwbl ar y bobl ariannog, y miliwnyddion, a'r busnesau mawr trymion sydd yn gwneud y difrod mwyaf i'n hinsawdd ni. Felly, hoffwn i glywed mwy am y pwysau rydych chi'n ei ddwyn ar y cwmnïau mawr a'r bobl ariannog i dynnu pwysau.

Oes, mae yna benderfyniadau anodd iawn i'w gwneud. Sut, felly, ydych chi'n cysoni eich datganiad ddoe ar ffordd gyswllt Llanbedr efo'ch cynllun chi i ddeuoli'r A465 ar flaenau'r Cymoedd? Dwi'n nodi bod y gwaith yma wedi dechau gwta fis cyn y moratoriwm, felly yn eich galluogi chi i barhau a deuoli'r ffordd anferthol yma a fydd yn galluogi cerbydau i deithio 70 milltir yr awr. Oes, mae yna benderfyniadau anodd i'w gwneud. Ydych chi'n fodlon cymryd y penderfyniad yna i atal y gwaith yna a sicrhau nad ydy hwnna'n datblygu, er lles dyfodol cymunedau Cymru?

I welcome the ambition that's been referred to here this afternoon. Let us hope that it doesn't suffer the same fate as the ambition that your Government had of eradicating child poverty in Wales. Time will tell, of course. Forgive my cynicism; every time I hear the Government here announcing things on climate change and talking about difficult decisions and the need for everyone to pull their weight, what I hear is the call on farmers to constantly cut emissions, to do more, and calls on rural communities to do more, whilst you don't touch upon the millionaires and multinationals and heavy industry that are doing most damage to our climate. I would like to hear more about the pressure that you're putting on multinationals and the very wealthy to pull their weight in this regard.

Yes, there are very difficult decisions to be made. How do you reconcile your statement yesterday on the Llanbedr link road with your plan to dual the A465 at the Heads of the Valleys? I note that this work started just a month before the moratorium, thereby enabling you to continue the dualling of this huge road, which will allow vehicles to travel at 70 mph. Yes, there are difficult decisions to be made. Are you willing to take that decision to prevent that work and cease it to ensure that that doesn't develop, for the benefit of communities in Wales?

Y cwestiwn olaf, felly. Os rydyn ni am weld lliniaru ar newid hinsawdd a bod rhywbeth go iawn yn digwydd i'n cymunedau gwledig ni, yna mae'n rhaid i hynny fynd law yn llaw efo buddsoddi mewn trafnidiaeth gyhoeddus ein cymunedau, ac, yn fwy na hynny, mewn gwasanaethau cyhoeddus ein cymunedau. Mae'n iawn i chi ofyn i ryw octogenarian yn Llanbedr i reidio beic pedwar milltir i'r syrjeri agosaf yn Harlech, ond dydy hynny ddim yn ateb y broblem sylfaenol fod yna ddim gwasanaethau felly yn y cymunedau. Felly, a wnewch chi gydweithio efo Gweinidog yr Economi a sicrhau fod gwasanaethau cymunedol yn cael eu darparu yn ein cymunedau gwledig? Diolch.

A final question, therefore. If we do want to see the alleviation of climate change and real things happening in our rural communities, then that has to go hand in hand with investment in public transport for our communities, and, more than that, in public services in our communities. It's fine for you to ask some octogenarian in Llanbedr to ride a bike some four miles to the nearest surgery in Harlech, but that doesn't meet the fundamental problems that there aren't such services available in our communities. So, will you work with the Minister for Economy and ensure that community services are provided in our rural communities? Thank you.

Diolch, Mabon. I don't share your cynicism, I'm afraid, and I'm very sorry to hear you express it in that way. I understand the disappointment of the people in Gwynedd about the Llanbedr bypass. We had a decent meeting with Gwynedd Council yesterday and we will absolutely be sure to be working very closely with them alongside my colleagues, the Minister for Economy and the Minister for local government, to ensure that this isn't about cost saving, this is about doing economic development in a green way, bringing green jobs to the area and making sure—exactly as you say—that public services and public transport are funded, rather than the road. The road would've cost several million pounds. We are very, very happy to work with Gwynedd Council to see how we can invest that money in local greening services to make sure that we do have a public transport infrastructure that works for the people of Gwynedd.

The idea that we're somehow leaving out the millionaires and the high emitters I just reject altogether. Of course we expect people to do what's necessary; it's pointless me saying to the vast majority of people who live in the Valleys of Wales that they should stop taking their private jets to Glasgow, for example, as I'm pretty sure that none of them have ever been on a private jet to Glasgow, so that's not going to cut their emissions very much. It's horses for courses here. Of course, if you're a frequent flyer, you should very seriously consider not flying or flying so frequently, but for the vast majority of people in Wales, they are not frequent flyers, or flyers at all. Very large numbers of people don't even own a car. So, this is about making sure that we have the right platforms in place for everyone to be able to do their piece, and the right policies in place to make sure that we have the just transition that I know, Mabon, that you want, as well as myself. So, I'm very happy to pledge to work with you on a plan to make sure that we bring the better public services and public transport to all of the people of Wales, including in our rural communities, of course.

Diolch, Mabon. Nid wyf yn rhannu eich sinigiaeth, mae arnaf ofn, ac mae'n ddrwg iawn gennyf eich clywed yn ei fynegi yn y ffordd yna. Deallaf siom y bobl yng Ngwynedd ynghylch ffordd osgoi Llanbedr. Cawsom gyfarfod teilwng gyda Chyngor Gwynedd ddoe a byddwn ni yn sicr yn gwneud yn siŵr ein bod yn gweithio'n agos iawn gyda nhw ochr yn ochr â'm cyd-Aelodau, Gweinidog yr Economi a'r Gweinidog llywodraeth leol, i sicrhau nad yw hyn yn ymwneud ag arbed costau, mae hyn yn ymwneud â chyflawni datblygu economaidd mewn ffordd werdd, dod â swyddi gwyrdd i'r ardal a sicrhau—yn union fel y dywedwch chi—fod gwasanaethau cyhoeddus a thrafnidiaeth gyhoeddus yn cael eu hariannu, yn hytrach na'r ffordd. Byddai'r ffordd wedi costio sawl miliwn o bunnau. Rydym yn hapus iawn i weithio gyda Chyngor Gwynedd i weld sut y gallwn fuddsoddi'r arian hwnnw mewn gwasanaethau gwyrdd lleol i sicrhau bod gennym seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus sy'n gweithio i bobl Gwynedd.

Mae'r syniad ein bod rywsut yn hepgor y miliwnyddion a'r allyrwyr uchel, wel rwy'n gwrthod hynny'n gyfan gwbl. Wrth gwrs, rydym yn disgwyl i bobl wneud yr hyn sy'n angenrheidiol; mae'n ddibwrpas imi ddweud wrth y mwyafrif llethol o bobl sy'n byw yng Nghymoedd Cymru y dylen nhw roi'r gorau i fynd ar eu hawyrennau preifat i Glasgow, er enghraifft, gan fy mod yn eithaf sicr nad oes yr un ohonyn nhw erioed wedi bod ar awyren breifat i Glasgow, felly nid yw hynny'n mynd i leihau eu hallyriadau'n fawr iawn. Mae'n fater o addasu'r dull i'r diben. Wrth gwrs, os ydych yn hedfan yn aml, dylech ystyried o ddifrif peidio â hedfan neu beidio hedfan mor aml, ond i'r mwyafrif llethol o bobl yng Nghymru, nid ydyn nhw'n hedfan yn aml, nac yn hedfan o gwbl yn achos rhai. Mae llawer iawn o bobl nad ydyn nhw hyd yn oed yn berchen ar gar. Felly, mae hyn yn ymwneud â sicrhau bod gennym y llwyfannau cywir ar waith i bawb allu chwarae eu rhan, a'r polisïau cywir ar waith i sicrhau bod gennym y trosglwyddiad cyfiawn yr wyf yn gwybod, Mabon, yr ydych eisiau ei weld, yn ogystal â minnau. Felly, rwy'n hapus iawn i addo gweithio gyda chi ar gynllun i sicrhau ein bod yn dod â gwasanaethau cyhoeddus a thrafnidiaeth gyhoeddus well i holl bobl Cymru, gan gynnwys yn ein cymunedau gwledig, wrth gwrs.

16:20

Thank you. Unlike Delyth Jewell, I found that the net-zero plan was absolutely packed with new facts, analyses and firm commitments, so I thank you very much for the rigour of the work that has gone into that very large report.

I welcome the opportunity to hold the Government's feet to the fire, as well as being open to new ideas and actions. I do think that we are letting the private sector off the hook when it comes to decarbonising our housing. I was disturbed to read not only that Rent Smart Wales reports that there are 109,000 private sector rented homes that are below energy rating C, and there are certainly a lot of them in my constituency. But not only that, I read in your report that there are 60,000 private rented homes without any EPC at all, so I wonder if you can tell us what Rent Smart Wales is doing to rectify that anomaly in the system, because we clearly need to know if they are even compliant with the energy rating E. 

Secondly—

Diolch. Yn wahanol i Delyth Jewell, roeddwn i'n credu bod y cynllun sero-net yn llawn i'r ymylon o ffeithiau, dadansoddiadau ac ymrwymiadau cadarn newydd, felly diolch yn fawr iawn i chi am drylwyredd y gwaith sydd wedi mynd i mewn i'r adroddiad mawr iawn yna.

Rwy'n croesawu'r cyfle i roi pwysau ar y Llywodraeth, yn ogystal â bod yn agored i syniadau a chamau gweithredu newydd. Rwyf i yn credu ein bod ni'n gadael i'r sector preifat ddianc yn hawdd wrth sôn am ddatgarboneiddio ein tai. Roedd yn annifyr i mi ddarllen nid yn unig bod Rhentu Doeth Cymru yn adrodd bod 109,000 o gartrefi rhentu yn y sector preifat sy'n is na sgôr ynni C, ac yn sicr mae llawer ohonyn nhw yn fy etholaeth i. Ond nid yn unig hynny, darllenais yn eich adroddiad fod 60,000 o gartrefi rhentu preifat heb unrhyw dystysgrif perfformiad ynni o gwbl, felly tybed a wnewch chi ddweud wrthym beth y mae Rhentu Doeth Cymru yn ei wneud i unioni'r anghysondeb hwnnw yn y system, oherwydd mae'n amlwg bod angen i ni wybod a ydyn nhw hyd yn oed yn cydymffurfio â'r sgôr ynni E.

Yn ail—

—I want to turn to part L, which is that Lord Deben was very, very strong on this when he spoke to the climate change committee in September. He said that he feels very strongly about the need for the Welsh Government to use the powers that it has on this, which is that by not moving quicker towards net-zero obligations in new homes, we are simply letting house builders off the hook. Because they are, as he says, handing the purchaser of these new homes the bill instead of doing it themselves in the first place at a very much lower price, and that does not need to increase the cost of the house itself— 

—hoffwn i droi at ran L, sef bod yr Arglwydd Deben yn teimlo'n gryf iawn, iawn ynghylch hyn pan siaradodd â'r pwyllgor newid hinsawdd ym mis Medi. Dywedodd ei fod yn teimlo'n gryf iawn ynghylch yr angen i Lywodraeth Cymru ddefnyddio'r pwerau sydd ganddi ar hyn, sef ein bod ni, drwy beidio â symud yn gyflymach tuag at rwymedigaethau sero-net mewn cartrefi newydd, yn gadael i adeiladwyr tai ddianc yn hawdd. Gan eu bod nhw, fel y dywed, yn rhoi'r bil i brynwr y cartrefi newydd hyn yn hytrach na gwneud y gwaith eu hunain yn y lle cyntaf am bris llawer is, ac nid oes angen i hynny gynyddu cost y tŷ ei hun—

The Member must ask the second and final question.

Mae'n rhaid i'r Aelod ofyn yr ail gwestiwn a fydd y cwestiwn olaf.

So, what are we doing to raise the bar higher in relation to new housing, because every new house that's built that's not zero carbon has to be retrofitted? And as you explain very clearly in the net-zero plan, that is a really complicated business.

Felly, beth ydym ni'n ei wneud i godi'r bar yn uwch mewn cysylltiad â thai newydd, oherwydd bod yn rhaid ôl-osod pob tŷ newydd nad yw'n ddi-garbon? Ac fel yr ydych chi'n ei egluro yn glir iawn yn y cynllun sero-net, mae hwnnw'n fusnes cymhleth iawn.

Yes, diolch, Jenny. Just on the part L, we will be bringing forward part L regulation amendments in the new year. The whole point of them will be, of course, to bring private sector housing up to the standards that new social build housing enjoys, and I look forward to negotiating that set of regulations through the Senedd. I'm sure that everybody who has contributed to today's debate feels very strongly, as you do, about what those regulations should say and what private sector housing in Wales should look like. So, we will be doing that in the new year, I assure you. I've also had a similar conversation myself with Lord Deben.

On the PRS, that's a much more difficult problem because we have to negotiate making sure that people's housing is not removed from the PRS and lost to the PRS. It houses some of the most vulnerable families in Wales.

Much of the PRS that's in very poor condition is in the centre of cities—in Cardiff, Swansea, Newport, Wrexham and so on—and it tends to be the larger houses that house multigenerational families. So, what we will want to be doing is putting a grants scheme in place that allows and encourages those landlords to give those properties over to the local council, if they're stockholding councils, or the local RSL in return for the local housing allowance and rent supply, so that the RSL can bring the house up to standard. Otherwise, we fear that if we put the obligation onto the private rented sector landlords themselves, they will simply remove themselves from the sector, so we will have an unintended consequence.

So, we will be working very carefully with the National Residential Landlords Association to understand what that might look like, and understand what those incentives look like, to make sure that we both bring the houses up to standard and retain them in the private rented sector, which is, after all, a very important sector for people who are at the most vulnerable end of the housing market. 

Ie, diolch, Jenny. Ynghylch rhan L, byddwn yn cyflwyno gwelliannau rheoliadau rhan L yn y flwyddyn newydd. Eu holl ddiben wrth gwrs, fydd sicrhau bod tai'r sector preifat yn cyrraedd y safonau y mae tai cymdeithasol newydd yn eu mwynhau, ac edrychaf ymlaen at drafod y gyfres honno o reoliadau drwy'r Senedd. Rwy'n siŵr bod pawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl heddiw yn teimlo'n gryf iawn, fel yr ydych chi, am yr hyn y dylai'r rheoliadau hynny ei ddweud a sut y dylai tai'r sector preifat yng Nghymru edrych. Felly, byddwn yn gwneud hynny yn y flwyddyn newydd, rwy'n eich sicrhau chi. Rwyf hefyd wedi cael sgwrs debyg fy hun gyda'r Arglwydd Deben.

O ran y sector rhentu preifat, mae hon yn broblem lawer anoddach oherwydd bod yn rhaid i ni negodi i sicrhau nad yw tai pobl yn cael eu tynnu o'r sector rhentu preifat a'u colli. Mae'n cynnig cartref i rai o'r teuluoedd mwyaf agored i niwed yng Nghymru.

Mae llawer o dai'r sector rhentu preifat sydd mewn cyflwr gwael iawn i'w cael yng nghanol dinasoedd—yng Nghaerdydd, Abertawe, Casnewydd, Wrecsam ac ati—ac mae tuedd i'r tai mwy o faint fod yn gartref i deuluoedd sawl cenhedlaeth. Felly, yr hyn y byddwn ni eisiau ei wneud yw rhoi cynllun grantiau ar waith sy'n caniatáu ac yn annog y landlordiaid hynny i roi'r eiddo hynny i'r cyngor lleol, os byddan nhw'n gynghorau sy'n cadw stoc, neu i'r Landlord Cymdeithasol Cofrestredig lleol yn gyfnewid am y lwfans tai lleol a'r cyflenwad rhent, fel y gall y Landlord Cymdeithasol Cofrestredig godi'r tŷ i'r safon ofynnol. Fel arall, mae arnom ni ofn, os rhoddwn y rhwymedigaeth ar landlordiaid y sector rhentu preifat eu hunain, y byddan nhw'n tynnu eu hunain o'r sector, felly bydd gennym  ni ganlyniad anfwriadol.

Felly, byddwn yn gweithio'n ofalus iawn gyda'r Gymdeithas Landlordiaid Preswyl Cenedlaethol i ddeall sut y gallai hynny edrych, a deall sut olwg sydd ar y cymhellion hynny, i sicrhau ein bod ni'n codi'r tai i'r safon ofynnol ac yn eu cadw yn y sector rhentu preifat, sydd, wedi'r cyfan, yn sector pwysig iawn i bobl sydd ym mhen mwyaf agored i niwed y farchnad dai.

16:25
5. Datganiad gan Weinidog yr Economi: Economi wyrddach
5. Statement by the Minister for Economy: A greener economy

Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan Weinidog yr Economi: economi wyrddach. Galwaf ar Weinidog yr Economi, Vaughan Gething.

The next item is a statement by the Minister for Economy: a greener economy. I call on the Minister, Vaughan Gething.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Last month, I delivered an oral statement on how we plan to move the Welsh economy forward. I set out the action that we will take to build a stronger, fairer and greener Welsh economy. All of the issues that we discussed that day hinge upon our success in confronting the existential threat that climate change represents. Just as the reach of the threat is enormous, so too is the opportunity to create a brighter future for Wales with the economic security that comes with taking urgent action today.

The net-zero Wales plan published last week demonstrates how far-reaching action across Government will bring about a Wales that gives to our planet more than we take. The Climate Change Committee has been clear that Wales can meet its ambition for net zero by 2050, if everyone plays their part. The industry and business chapter of our plan outlines a vision focused on sustainability, fair work and the industries and services of the future.

The plan makes clear that by 2025, we expect to see a decrease in energy usage in industry of 4 per cent as a result of energy efficiencies. By the same date, we also want to see an increase in electrification in industrial processes by an average of 3 per cent, as well as growing hydrogen as a fuel by an average of 3 per cent.

We know that in Wales the stakes are high, as we have lived through the sharp end of de-industrialisation. Our geography, topography and heavy carbon infrastructure have long been regarded as vulnerabilities. However, we now have an opportunity to turn this challenge on its head by promoting Wales as a home and a test bed for economic renewal.

Just last month, I was delighted to announce an investment that is putting this promise into practice, as the smart energy company, Thermify, confirmed its new facility in Pencoed. This is inward investment that has been attracted by leading Welsh innovation backed by this Government. Thermify uses Raspberry Pi processors produced in Pencoed and will be collaborating closely with the SPECIFIC centre—that's Swansea University’s leading energy tech research hub.

This makes Wales home to a groundbreaking low-carbon heating system designed to provide homes with affordable heating and hot water. From research to application, our support has brought together Welsh and global innovation to deliver the high-tech and low-carbon industry that will help to shape the future. This is what Welsh innovation with global impact looks like, and I want to see more home-grown responses to shared global challenges.

The UK Government can help to unlock another urgent opportunity by providing the funding needed to make our coal tips safe. A fully funded, 10-year joint programme would allow us to work on the jobs, the tech, the engineering and the skills required to make Wales a leader in industrial remediation.

The United States has already started to take this approach to cleaning up its dangerous industrial legacy in states like West Virginia. Their plans to revitalise industrial communities mean that new federal funding is being directed to create jobs and projects, in a model that, thus far, the UK Government refuses to even entertain for Wales's valley communities.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Fis diwethaf, cyflwynais ddatganiad llafar ar sut yr ydym yn bwriadu symud economi Cymru ymlaen. Nodais y camau y byddwn yn eu cymryd i adeiladu economi gryfach, decach a gwyrddach i Gymru. Mae'r holl faterion y gwnaethom eu trafod y diwrnod hwnnw yn dibynnu ar ein llwyddiant wrth wynebu'r bygythiad gwirioneddol y mae newid yn yr hinsawdd yn ei gynrychioli. Yn union fel y mae cyrhaeddiad y bygythiad yn enfawr, felly hefyd yw'r cyfle i greu dyfodol mwy disglair i Gymru gyda'r sicrwydd economaidd a ddaw drwy weithredu ar frys heddiw.

Mae'r cynllun sero-net Cymru a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf yn dangos sut y bydd gweithredu pellgyrhaeddol ar draws y Llywodraeth yn creu Cymru sy'n rhoi mwy i'n planed nag yr ydym ni’n ei gymryd. Mae'r Pwyllgor Newid Hinsawdd wedi bod yn glir y gall Cymru gyflawni ei huchelgais ar gyfer sero-net erbyn 2050, os bydd pawb yn chwarae eu rhan. Mae pennod diwydiant a busnes ein cynllun yn amlinellu gweledigaeth sy'n canolbwyntio ar gynaliadwyedd, gwaith teg a diwydiannau a gwasanaethau'r dyfodol.

Mae'r cynllun yn ei gwneud yn glir ein bod ni, erbyn 2025, yn disgwyl gweld gostyngiad o 4 y cant yn y defnydd o ynni mewn diwydiant o ganlyniad i arbedion effeithlonrwydd ynni. Erbyn yr un dyddiad, rydym ni hefyd yn dymuno gweld cynnydd o 3 y cant ar gyfartaledd i drydaneiddio mewn prosesau diwydiannol, yn ogystal â thwf  o 3 y cant ar gyfartaledd i ddefnydd hydrogen fel tanwydd.

Rydym ni'n gwybod bod llawer yn y fantol yng Nghymru, gan ein bod ni wedi byw drwy dalcen caled dad-ddiwydiannu. Mae ein daearyddiaeth, ein topograffeg a'n seilwaith carbon trwm wedi eu hystyried yn nodweddion bregus ers tro byd. Fodd bynnag, mae gennym ni gyfle yn awr i droi'r her hon ar ei phen drwy hyrwyddo Cymru fel cartref a mainc arbrofi ar gyfer adnewyddu'r economi.

Fis diwethaf, roeddwn i'n falch iawn o gyhoeddi buddsoddiad sy'n rhoi'r addewid hwn ar waith, wrth i'r cwmni ynni clyfar, Thermify, gadarnhau ei gyfleuster newydd ym Mhencoed. Mae hyn yn fewnfuddsoddiad sydd wedi ei ddenu gan arloesedd blaenllaw yng Nghymru a gefnogir gan y Llywodraeth hon. Mae Thermify yn defnyddio proseswyr Raspberry Pi a gynhyrchir ym Mhencoed a bydd yn cydweithio'n agos â'r ganolfan SPECIFIC—sef prif ganolfan ymchwil technoleg ynni Prifysgol Abertawe.

Mae hyn yn gwneud Cymru yn gartref i system wresogi carbon isel arloesol sydd wedi ei chynllunio i ddarparu gwres a dŵr poeth fforddiadwy i gartrefi. O ymchwil i gymhwyso, mae ein cymorth wedi dwyn ynghyd arloesedd Cymru a byd-eang i ddarparu'r diwydiant uwch-dechnoleg a charbon isel a fydd yn helpu i lunio'r dyfodol. Dyma beth yw arloesedd Cymru gydag effaith fyd-eang, ac rwyf i'n awyddus i weld mwy o ymatebion cartref i heriau byd-eang a rennir.

Gall Llywodraeth y DU helpu i ddatgloi cyfle brys arall drwy ddarparu'r cyllid sydd ei angen i wneud ein tomenni glo yn ddiogel. Byddai rhaglen 10 mlynedd ar y cyd wedi ei hariannu yn llawn yn ein galluogi i weithio ar y swyddi, y dechnoleg, y beirianneg a'r sgiliau sydd eu hangen i wneud Cymru yn arweinydd ym maes adfer diwydiannol.

Mae'r Unol Daleithiau eisoes wedi dechrau defnyddio'r dull hwn o lanhau ei hetifeddiaeth ddiwydiannol beryglus mewn taleithiau fel West Virginia. Mae eu cynlluniau i adfywio cymunedau diwydiannol yn golygu bod cyllid ffederal newydd yn cael ei gyfeirio i greu swyddi a phrosiectau, mewn model y mae Llywodraeth y DU, hyd yma, yn gwrthod ei drafod hyd yn oed ar gyfer cymunedau cymoedd Cymru.

Deputy Presiding Officer, the Climate Change Committee's Wales progress report made it clear that a coherent UK industrial strategy is needed to allow Welsh industry and business to maximise their contribution to net zero. Our plan includes important asks of the UK Government, reinforcing the need for long-term and consistent policy, support for innovation, and global leadership in action. From clarity for business on regulation and funding to action on fuel switching and carbon pricing, our calls demand a coherent framework that all of us can use to plan against. With the right framework, business and industry in Wales would finally have the certainty they need to accelerate their own ambition. For instance, ring-fenced UK funding for early-stage marine projects could end the rolling uncertainty that leaves projects on the shelf as investors still lack the confidence needed to move at pace.

Similarly, Wales needs to get its fair share of the revenue raised by the emissions trading scheme, reflecting the greater task our economy faces, given our reliance upon energy-intensive industries. UK Ministers should also work with Ofgem to ensure that network investments target more deprived communities to boost local economic development here in Wales.

During my oral statement on 19 October, I made it clear that the UK Government must act urgently to bring forward its deal to support a just transition for our steel sector. We will work with all partners to explore the best possible joint approach, but that can only come alongside an agreed deal that is offered by the UK Government.

Our programme for government has commitments on fair work, the foundational economy and support for co-operatives and social enterprise in Wales, and that also complements our net-zero ambitions. When we increase the number of and the support for green reps at work, more businesses can draw on the expertise of the workforce to find new ways of reducing emissions. Our foundational economy delivery plan is fundamentally about using existing and new economic activity to shorten supply chains and thereby help to reduce emissions.

Dirprwy Lywydd, Wales is a global leader in recycling—an achievement that we should all be proud of and an achievement that we can build on to accelerate our transition towards a circular economy. The pandemic and Brexit have challenged the resilience of our supply chains, but our world-class recycling gives us an opportunity to create yet more value from the resources that we collect. It also means that we can use recycled material to substitute for carbon-intensive processes and the extraction of raw materials. We’ll therefore be bringing forward new business recycling regulations to deliver further carbon reduction and to secure high-quality material to turn into new products. We’ll also expand our support to manufacturers to use recycled content. Capital Valley Plastics in Torfaen are a good example—they transform plastic film into new damp-proof courses for use in buildings, demonstrating how Welsh businesses can lead the way in remanufacturing from the recycling collected here in Wales.

We’ll also continue to work together to understand the needs of employers in relation to net-zero skills and to understand how we can support workers to take advantage of these changes. Our employability and skills strategy, which will be published in early 2022, will ensure that our system is fit for purpose in meeting the skills that a net-zero future demands.  

Wales's business community, including our small and medium-sized enterprises, will need to incorporate energy and resource efficiency alongside new technology and new ways of working to remain competitive. So, we’ll strengthen the approach of Business Wales with enhanced information and support designed to help businesses meet these challenges. And we'll also be using our refreshed economic contract to strengthen our something-for-something approach, challenging those we support to ensure that Welsh public money is used to contribute to our journey to net zero. We will deepen the requirements with clear indicators and minimum standards that must be met to achieve a contract.

This is a snapshot of the broader plans in Net Zero Wales, and I look forward to working with all of you across this Chamber to deliver on our collective ambition to meet this era-defining emergency. 

Dirprwy Lywydd, eglurodd adroddiad cynnydd Pwyllgor Newid Hinsawdd Cymru fod angen strategaeth ddiwydiannol gydlynol yn y DU i ganiatáu i ddiwydiant a busnesau Cymru gyfrannu gymaint â phosibl at y nod sero-net. Mae ein cynllun yn cynnwys gofynion pwysig i Lywodraeth y DU, gan atgyfnerthu'r angen am bolisi hirdymor a chyson, cymorth ar gyfer arloesi, ac arweinyddiaeth fyd-eang ar waith. O eglurder i fusnesau ar reoleiddio a chyllid i weithredu ar newid tanwydd a phrisio carbon, rydym yn galw am fframwaith cydlynol y gall pob un ohonom ei ddefnyddio wrth gynllunio. Gyda'r fframwaith cywir, byddai gan fusnes a diwydiant yng Nghymru y sicrwydd sydd ei angen arnyn nhw i gyflymu eu huchelgais eu hunain o'r diwedd. Er enghraifft, gallai cyllid wedi'i neilltuo yn y DU ar gyfer prosiectau morol cyfnod cynnar roi diwedd ar yr ansicrwydd treigl sy'n gadael prosiectau ar y silff gan nad oes gan fuddsoddwyr yr hyder sydd ei angen i symud yn gyflym.

Yn yr un modd, mae angen i Gymru gael ei chyfran deg o'r refeniw a godir gan y cynllun masnachu allyriadau, gan adlewyrchu'r dasg fwy y mae ein heconomi yn ei hwynebu, o ystyried ein dibyniaeth ar ddiwydiannau sy'n defnyddio ynni'n ddwys. Dylai Gweinidogion y DU hefyd weithio gydag Ofgem i sicrhau bod buddsoddiadau rhwydwaith yn targedu cymunedau mwy difreintiedig i hybu datblygiad economaidd lleol yma yng Nghymru.

Yn ystod fy natganiad llafar ar 19 Hydref, eglurais fod yn rhaid i Lywodraeth y DU weithredu ar frys i gyflwyno ei chytundeb i gefnogi trawsnewid teg i'n sector dur. Byddwn yn gweithio gyda'r holl bartneriaid i archwilio'r dull gweithredu gorau posibl ar y cyd, ond dim ond ochr yn ochr â chytundeb a gynigir gan Lywodraeth y DU ac y cytunwyd arno y gall hynny ddigwydd.

Mae gan ein rhaglen lywodraethu ymrwymiadau ar waith teg, yr economi sylfaenol a chymorth i gwmnïau cydweithredol a mentrau cymdeithasol yng Nghymru, ac mae hynny hefyd yn ategu ein huchelgeisiau sero-net. Pan fyddwn yn cynyddu nifer y cynrychiolwyr gwyrdd yn y gwaith a’r cymorth ar eu cyfer, gall mwy o fusnesau fanteisio ar arbenigedd y gweithlu i ddod o hyd i ffyrdd newydd o leihau allyriadau. Mae ein cynllun cyflawni ar gyfer yr economi sylfaenol yn ymwneud yn ei hanfod â defnyddio gweithgarwch economaidd presennol a newydd i gwtogi cadwyni cyflenwi a thrwy hynny helpu i leihau allyriadau.

Dirprwy Lywydd, mae Cymru'n arweinydd byd-eang ym maes ailgylchu—cyflawniad y dylem ni i gyd fod yn falch ohono a chyflawniad y gallwn ni adeiladu arno i gyflymu ein trawsnewid i economi gylchol. Mae'r pandemig a Brexit wedi herio cadernid ein cadwyni cyflenwi, ond mae ein system ailgylchu o'r radd flaenaf yn rhoi cyfle i ni greu hyd yn oed mwy o werth o'r adnoddau yr ydym ni’n eu casglu. Mae hefyd yn golygu y gallwn ni ddefnyddio deunydd wedi ei ailgylchu yn lle prosesau carbon-ddwys ac echdynnu deunyddiau crai. Felly byddwn yn cyflwyno rheoliadau ailgylchu busnes newydd i leihau allyriadau carbon yn fwy ac i sicrhau deunydd o ansawdd uchel i droi'n gynhyrchion newydd. Byddwn ni hefyd yn ehangu ein cymorth i weithgynhyrchwyr i ddefnyddio cynnwys wedi ei ailgylchu. Mae Capital Valley Plastics yn Nhorfaen yn enghraifft dda—maen nhw’n trawsnewid haenau plastig yn haenau sy’n gwrthsefyll lleithder newydd i'w defnyddio mewn adeiladau, gan ddangos sut y gall busnesau Cymru arwain y ffordd wrth ail-weithgynhyrchu'r ailgylchu a gesglir yma yng Nghymru.

Byddwn hefyd yn parhau i weithio gyda'n gilydd i ddeall anghenion cyflogwyr mewn cysylltiad â sgiliau sero-net ac i ddeall sut y gallwn ni gefnogi gweithwyr i fanteisio ar y newidiadau hyn. Bydd ein strategaeth cyflogadwyedd a sgiliau, a gyhoeddir yn gynnar yn 2022, yn sicrhau bod ein system yn addas i'r diben wrth fodloni'r sgiliau sydd eu hangen ar sero-net yn y dyfodol.

Bydd angen i gymuned fusnes Cymru, gan gynnwys ein busnesau bach a chanolig, ymgorffori effeithlonrwydd ynni ac adnoddau ochr yn ochr â thechnoleg newydd a ffyrdd newydd o weithio er mwyn parhau i fod yn gystadleuol. Felly, byddwn yn cryfhau dull Busnes Cymru gyda gwell gwybodaeth a chymorth wedi eu cynllunio i helpu busnesau i ymateb i'r heriau hyn. A byddwn ni hefyd yn defnyddio ein contract economaidd newydd i gryfhau ein dull rhywbeth-am-rywbeth, gan herio'r rhai yr ydym yn eu cefnogi i sicrhau bod arian cyhoeddus Cymru yn cael ei ddefnyddio i gyfrannu at ein taith i sero-net. Byddwn yn dyfnhau'r gofynion gyda dangosyddion clir a safonau gofynnol y mae'n rhaid eu bodloni er mwyn cyflawni contract.

Dyma gipolwg ar y cynlluniau ehangach yn y cynllun Cymru Sero-Net, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda phob un ohonoch ar draws y Siambr hon i gyflawni ein huchelgais ar y cyd i weithredu ar yr argyfwng hwn sy'n diffinio'r cyfnod hwn.

16:35

Diolch, Dirprwy Lywydd, and can I thank the Minister for his statement this afternoon? Of course, I share the Minister's commitment to developing a greener economy, and he will have heard me call for action on this front on several occasions. We need to build momentum from the ground up to deliver the behavioural and cultural change needed to develop a green economy, and at the heart of that is a need to better understand, plan and develop our skills base, and I'm pleased that today's statement recognises just that. Now, the Minister will be aware that I've called for a net-zero skills audit to take place so that we can identify the gaps in skills, knowledge and resources, and so perhaps the Minister will confirm today that a net-zero skills audit is in the pipeline and tell us more about the progress of that audit and the Welsh Government's plans to ensure that we have the skills we need in our workforce to develop a green economy for the future.

Today's statement refers to support for businesses across Wales, and I'm keen to understand more about exactly how the Welsh Government is mobilising private finance to support clean and resilient growth in Wales, and so perhaps the Minister can confirm exactly how that is taking place. I've had many discussions with businesses and business organisations about developing a greener economy, and they've made it clear to me that the Welsh Government's direction of travel can seem impractical for businesses, many of whom have little specialist resources. Therefore, it's crucial that the Welsh Government develops specialist business support in this area and explains to businesses, particularly small businesses, exactly what they can do and how they can do it. Therefore, I hope the Minister will take the opportunity today to tell us exactly how it will support businesses to develop greener practices, how it will engage with businesses much more directly on this agenda, and also how it will help make a greener economy something much more relevant and accessible to our smaller businesses.

Now, I'm disappointed to see that there's no mention of the need to deliver better green infrastructure across Wales. Much more needs to be done to engage with businesses in relation to electric vehicles, for example. Wales has just 3.8 per cent of the UK's total charging points, putting Wales tenth out of the 12 nations and regions of the UK, and businesses have made it clear to me that there is a lack of knowledge about commercial vehicle options, concerns about the range of vehicles, and, above all, real concerns that suitable charging infrastructure isn't in place here in Wales. I'm sure the Minister will agree that, until those issues are addressed, businesses are less likely to make a significant shift, and yet we know that there are already plans in place to phase out diesel and petrol engines within the next decade. Therefore, perhaps in responding to this statement, the Minister will tell us more about how the Welsh Government is accelerating the provision of electric vehicle infrastructure here in Wales.

Now, the statement refers to the resilience of our supply chains, but it's important that this is supported by genuine engagement with businesses, with banks, with local authorities and, indeed, with industry representatives. Therefore, perhaps the Minister can tell us what discussions he's had with the banking sector and local authorities on the ways in which they can help support businesses across Wales and help deliver greener, more sustainable supply chains.

Dirprwy Lywydd, I want to ask the Minister about action taken to change consumer behaviour and what steps the Welsh Government is considering taking, or already taking, in this area. We can learn a lot from other countries across the world. For example, Sweden have a strategy for sustainable consumption that aims to help people make climate-smart choices. It's vital that Wales is learning from other countries and so I hope the Minister will be able to tell us what strategies the Welsh Government is considering to change consumer behaviour and what lessons are being learnt from other countries on this specific issue.

The Minister will undoubtedly be aware of the growth in e-commerce in recent years, and that too has a carbon footprint, as more vehicles are on the road delivering goods and more cardboard is being used. Perhaps the Minister can tell us how the Welsh Government is monitoring the carbon footprint of e-commerce in Wales and tell us what discussions are being had with the distribution industry about how it can support efforts to tackle climate change.

Now, today's statement also refers to decarbonising our steel sector, and I'm pleased to see the UK Government commit to this agenda by providing £315 million to the industrial energy transformation fund and £250 million to the clean steel fund. However, the Welsh Government also has levers at its disposal to help support the sector, and we've previously talked about investing in innovative solutions. Therefore, perhaps the Minister will confirm how much the Welsh Government has provided for research and innovation to the sector to explore breakthrough technologies that could help the sector produce steel in a much more carbon-neutral way.

So, in closing, Dirprwy Lywydd, can I thank the Minister for his statement today, and again commit to working constructively with him on this agenda to make our economy more sustainable, resilient and greener for the future? Thank you.

Diolch, Dirprwy Lywydd, ac a gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma? Wrth gwrs, rwyf i'n rhannu ymrwymiad y Gweinidog i ddatblygu economi wyrddach, a bydd e' wedi fy nghlywed i'n galw am weithredu yn hyn o beth ar sawl achlysur. Mae angen i ni adeiladu momentwm o lawr gwlad i fyny i gyflawni'r newid ymddygiadol a diwylliannol sydd ei angen i ddatblygu economi werdd, ac wrth wraidd hynny mae angen deall, cynllunio a datblygu ein sylfaen sgiliau yn well, ac rwy'n falch bod y datganiad heddiw yn cydnabod hynny yn union. Nawr, bydd y Gweinidog yn ymwybodol fy mod i wedi galw am gynnal archwiliad o sgiliau sero-net fel y gallwn ni nodi'r bylchau mewn sgiliau, gwybodaeth ac adnoddau, ac felly efallai y bydd y Gweinidog yn cadarnhau heddiw fod archwiliad sgiliau sero-net ar y gweill ac yn dweud mwy wrthym am gynnydd yr archwiliad hwnnw a chynlluniau Llywodraeth Cymru i sicrhau bod gennym y sgiliau sydd eu hangen arnom yn ein gweithlu i ddatblygu economi werdd ar gyfer y dyfodol.

Mae'r datganiad heddiw yn cyfeirio at gymorth i fusnesau ledled Cymru, ac rwy'n awyddus i ddeall mwy am sut yn union y mae Llywodraeth Cymru yn manteisio ar gyllid preifat i gefnogi twf glân a chadarn yng Nghymru, ac felly efallai y gall y Gweinidog gadarnhau sut yn union mae hynny'n digwydd. Rwyf i wedi cael llawer o drafodaethau gyda busnesau a sefydliadau busnes ynghylch datblygu economi wyrddach, ac maen nhw wedi ei gwneud yn glir i mi y gall cyfeiriad teithio Llywodraeth Cymru ymddangos yn anymarferol i fusnesau, oherwydd ychydig iawn o adnoddau arbenigol sydd gan lawer ohonyn nhw. Felly, mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn datblygu cymorth busnes arbenigol yn y maes hwn ac yn esbonio i fusnesau, yn enwedig busnesau bach, beth yn union y gallan nhw ei wneud a sut y gallan nhw wneud hynny. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn manteisio ar y cyfle heddiw i ddweud wrthym sut yn union y bydd yn cefnogi busnesau i ddatblygu arferion gwyrddach, sut y bydd yn ymgysylltu'n llawer mwy uniongyrchol â busnesau ar yr agenda hon, a hefyd sut y bydd yn helpu i wneud economi wyrddach yn rhywbeth llawer mwy perthnasol a phosibl i'n busnesau llai.

Nawr, rwyf wedi siomi o weld nad oes sôn am yr angen i ddarparu gwell seilwaith gwyrdd ledled Cymru. Mae angen gwneud llawer mwy i ymgysylltu â busnesau mewn cysylltiad â cherbydau trydan, er enghraifft. Dim ond 3.8 y cant o gyfanswm pwyntiau gwefru'r DU sydd gan Gymru, gan roi Cymru yn y degfed safle o 12 gwlad a rhanbarth y DU, ac mae busnesau wedi ei gwneud yn glir i mi fod diffyg gwybodaeth am opsiynau cerbydau masnachol, pryderon ynghylch yr amrywiaeth o gerbydau, ac, yn anad dim, pryderon gwirioneddol nad oes seilwaith gwefru addas ar waith yma yng Nghymru. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cytuno, hyd nes y bydd y materion hynny yn cael sylw, fod busnesau'n llai tebygol o wneud newid sylweddol, ac eto rydym yn gwybod bod cynlluniau eisoes ar waith i gael gwared ar beiriannau diesel a phetrol o fewn y degawd nesaf. Felly, efallai wrth ymateb i'r datganiad hwn, bydd y Gweinidog yn dweud mwy wrthym am sut y mae Llywodraeth Cymru yn datblygu'r ddarpariaeth o seilwaith cerbydau trydan yma yng Nghymru.

Nawr, mae'r datganiad yn cyfeirio at gadernid ein cadwyni cyflenwi, ond mae'n bwysig bod hyn yn cael ei gefnogi gan ymgysylltiad gwirioneddol â busnesau, â banciau, ag awdurdodau lleol ac, yn wir, â chynrychiolwyr y diwydiant. Felly, efallai y gall y Gweinidog ddweud wrthym ba drafodaethau y mae wedi eu cael gyda'r sector bancio ac awdurdodau lleol ynghylch y ffyrdd y gallan nhw helpu i gefnogi busnesau ledled Cymru a helpu i ddarparu cadwyni cyflenwi gwyrddach a mwy cynaliadwy.

Dirprwy Lywydd, hoffwn i ofyn i'r Gweinidog am y camau sydd wedi eu cymryd i newid ymddygiad defnyddwyr a pha gamau y mae Llywodraeth Cymru yn ystyried eu cymryd, neu y mae eisoes yn eu cymryd, yn y maes hwn. Gallwn ddysgu llawer o wledydd eraill ledled y byd. Er enghraifft, mae gan Sweden strategaeth ar gyfer defnydd cynaliadwy sy'n ceisio helpu pobl i wneud dewisiadau sy'n ddoeth o ran yr hinsawdd. Mae'n hanfodol bod Cymru yn dysgu o wledydd eraill ac felly rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn gallu dweud wrthym ba strategaethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu hystyried i newid ymddygiad defnyddwyr a pha wersi sy'n cael eu dysgu o wledydd eraill ar y mater penodol hwn.

Mae'n sicr y bydd y Gweinidog yn ymwybodol o'r twf mewn e-fasnach yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac mae ôl-troed carbon i hynny hefyd, gan fod mwy o gerbydau ar y ffordd yn danfon nwyddau ac mae mwy o gardfwrdd yn cael ei ddefnyddio. Efallai y gall y Gweinidog ddweud wrthym sut y mae Llywodraeth Cymru yn monitro ôl-troed carbon e-fasnach yng Nghymru a dweud wrthym ba drafodaethau sy'n cael eu cynnal gyda'r diwydiant dosbarthu ynghylch sut y gall gefnogi ymdrechion i fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd.

Nawr, mae'r datganiad heddiw hefyd yn cyfeirio at ddatgarboneiddio ein sector dur, ac rwy'n falch o weld Llywodraeth y DU yn ymrwymo i'r agenda hon drwy ddarparu £315 miliwn i'r gronfa trawsnewid ynni diwydiannol a £250 miliwn i'r gronfa dur glân. Fodd bynnag, mae gan Lywodraeth Cymru hefyd y gallu i helpu i gefnogi'r sector, ac rydym wedi sôn o'r blaen am fuddsoddi mewn atebion arloesol. Felly, efallai y bydd y Gweinidog yn cadarnhau faint y mae Llywodraeth Cymru wedi ei ddarparu ar gyfer ymchwil ac arloesi i'r sector i archwilio technolegau arloesol a allai helpu'r sector i gynhyrchu dur mewn ffordd llawer mwy carbon niwtral.

Felly, wrth gloi, Dirprwy Lywydd, a gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw, ac eto ymrwymo i weithio'n adeiladol gydag ef ar yr agenda hon i wneud ein heconomi'n fwy cynaliadwy a chadarn ac yn wyrddach ar gyfer y dyfodol? Diolch.

16:40

Thank you for the series of questions. I'll do my best not to try the Deputy Presiding Officer's patience by giving long answers to the significant number of questions; I'll try and be as succinct as possible. Next year, I expect, when we're announcing what we're doing on skills, you'll have a significant section on what a net-zero skills plan looks like. I had an opportunity to meet with regional skills partnerships today, and it's part of what we're looking for, but, actually, we do need to have some more clarity—or we'll have to return to this time and time again, I'm afraid—on what the future funding landscape for skills investment looks like, because replacement European Union funds—. The budget was not clear on what will happen with broader levelling-up funds, because those funds, of course, funded about a third of our apprenticeship programmes, so there is a need to understand the funding available. But we're committed to working alongside businesses, as well as providers, to understand what we'll need to do. So, that is both looking at current provision, looking at where gaps, but also where opportunities, exist as well. 

On your point about private finance, we already have access to private finance and how that is being deployed. Now, much of private finance provision isn't particularly interested in the environmental impacts of investment; they're rather more interested in growth and return. But we do know that there are people who are more interested in doing so. We also know that the British Business Bank recently announced a specific equity fund as part of the budget. That was a surprise, I think, to them and to us. We'd called for something like that, so it's a welcome step forward in the Chancellor's announcement, and we'd want to see that fund deployed in conjunction with what we're already doing with the Development Bank of Wales, who certainly will be looking to provide investment into helping businesses both to decarbonise, but also to take up opportunities in the way that the world of work is changing. And we're already asking for a constructive meeting between ourselves and the Government and the development bank and the British Business Bank to try to take that forward in as constructive a way as possible.

You asked a number of questions that, I think, come together on procurement, supply chains and also the way in which we're looking for Business Wales to support small and medium businesses in particular. We are certainly looking to do more of that. Again, Business Wales funding is partly reliant on replacement European Union funds. Now, you've heard me make that point before, but it's a simple fact. We're looking, as part of that, to think about not just how we help them to think about opportunities, but also, for those business that do want to have an economic contract or already have one—and there's a range in the small and medium sector who do that—we are very clear that, in the current contract, the journey to decarbonise is part of it; it's one of the four pillars. And in strengthening the contract, you'd expect to see that enhanced as well. It's part of the work on not just the economic contract, but part of that also is the opportunities to shorten supply chains, which I mentioned in the statement. And I also did mention, of course, Business Wales's role.

We're looking, actually, about how businesses understand the imperative from consumers as well, and from their customers. Many of them now expect to see the way in which they're planning for the future. And it isn't just in the e-commerce sector that you referred to, where that's already a clear expectation that a range of those providers are looking at what their own footprint is, it's in a range of more physical goods and services sectors as well. 

And on transport, there are conversations that we'll have with colleagues in the climate change ministry about the charging infrastructure. It's also an area we could do with a joint plan across the UK for what charging infrastructure will look like, and it is one of the disappointments that I'm sure the Member will share, that, in the recent budget and spending review, there wasn't a significant investment in infrastructure to help with the decarbonisation journey. You heard Julie James mention that climate wasn't mentioned once in the budget, but, more than that, the capital budget that this Welsh Government has and that this place will have the opportunity to scrutinise and help to direct, is actually going to fall in real terms over the period of the spending review. And for all of us, on all sides of this Chamber, that cannot be a positive statement that helps Wales to make an even more rapid contribution to creating the infrastructure to help us decarbonise the way we live here in Wales.

I will try and finish now on the points about steel, Deputy Presiding Officer. There are some positive steps that the UK Government have made on trying to help and incentivise a move forward. We work alongside those, but also the investment that we have helped to create, together with the funding that Swansea do on the future of metals. But, actually, the bigger challenges on decarbonising steel are both about its competitiveness—and there's an issue there about energy prices in this country compared to European competitors—and, in particular, investment—and these are choices we need to make, but largely the UK Government needs to make—in hydrogen and also the potential for carbon capture. Carbon capture and storage is not a mature technology, so it's not going to help in the here and now, but it's a possibility for the future. There needs to be investment now to see if that's possible. Hydrogen is much nearer to being mature, so increasing the investment in hydrogen production and infrastructure is really important in general, but really crucially important if we're going to decarbonise the steel sector and have a just transition in doing so. We recognise it's a high-value, but also a high-emitting sector of the economy, so it's one of the points that I've regularly raised and will continue to raise with the UK Government, as well as the opportunities to see further decarbonisation in other forms of production. So, I think energy prices don't need to mean that steel has to be a high-emitting sector. We think the sector here is making real strides forward in wanting to decarbonise, but to do so in a way that doesn't cost a significant amount in terms of jobs and employment.

Diolch am y gyfres o gwestiynau. Byddaf yn gwneud fy ngorau i beidio â gwthio amynedd y Dirprwy Lywydd drwy roi atebion hir i'r nifer sylweddol o gwestiynau; byddaf yn ceisio bod mor gryno â phosibl. Flwyddyn nesaf, rwy'n disgwyl, pan fyddwn yn cyhoeddi'r hyn yr ydym yn ei wneud o ran sgiliau, bydd gennych chi adran sylweddol ar beth fydd y cynllun sgiliau sero-net. Cefais i gyfle i gwrdd â phartneriaethau sgiliau rhanbarthol heddiw, ac mae'n rhan o'r hyn yr ydym yn chwilio amdano, ond, mewn gwirionedd, mae angen i ni gael mwy o eglurder—neu bydd yn rhaid i ni ddychwelyd at hyn dro ar ôl tro, mae arnaf i ofn—ynghylch sut y mae'r dirwedd cyllid yn edrych yn y dyfodol ar gyfer buddsoddi mewn sgiliau, oherwydd y cyllid yn lle cronfeydd yr Undeb Ewropeaidd—. Nid oedd y gyllideb yn glir ynghylch beth fydd yn digwydd gyda chronfeydd codi'r gwastad ehangach, oherwydd roedd y cronfeydd hynny, wrth gwrs, yn ariannu tua thraean o'n rhaglenni prentisiaeth, felly mae angen deall y cyllid sydd ar gael. Ond rydym ni wedi ymrwymo i weithio ochr yn ochr â busnesau, yn ogystal â darparwyr, i ddeall yr hyn y bydd angen i ni ei wneud. Felly, mae hynny'n golygu edrych ar y ddarpariaeth bresennol, edrych ar ble mae bylchau yn bodoli, ond hefyd ble mae cyfleoedd yn bodoli hefyd.

O ran eich pwynt ynglŷn â chyllid preifat, mae gennym eisoes fynediad at gyllid preifat a sut y mae hwnnw’n cael ei ddefnyddio. Nawr, nid oes gan lawer o'r ddarpariaeth cyllid preifat ddiddordeb arbennig mewn effeithiau amgylcheddol buddsoddi; mae ganddyn nhw fwy o ddiddordeb mewn twf ac elw. Ond rydym ni yn gwybod bod yna bobl sydd â mwy o ddiddordeb mewn gwneud hynny. Rydym ni hefyd yn gwybod bod Banc Busnes Prydain wedi cyhoeddi cronfa ecwiti benodol yn ddiweddar yn rhan o'r gyllideb. Roedd hynny'n syndod, rwy'n credu, iddyn nhw ac i ni. Roeddem ni wedi galw am rywbeth tebyg, felly mae'n gam ymlaen i'w groesawu yng nghyhoeddiad y Canghellor, a hoffem ni weld y gronfa honno yn cael ei defnyddio ar y cyd â'r hyn yr ydym ni eisoes yn ei wneud gyda Banc Datblygu Cymru, a fydd yn sicr yn ceisio darparu buddsoddiad i helpu busnesau i ddatgarboneiddio, ond hefyd i fanteisio ar gyfleoedd yn y ffordd y mae'r byd gwaith yn newid. Ac rydym ni eisoes yn gofyn am gyfarfod adeiladol rhyngom ni a'r Llywodraeth a'r banc datblygu a Banc Busnes Prydain i geisio bwrw ymlaen â hynny mewn ffordd mor adeiladol â phosibl.

Fe wnaethoch chi ofyn nifer o gwestiynau sydd, rwy'n credu, yn dod at ei gilydd i ymwneud â chaffael, cadwyni cyflenwi a hefyd y ffordd yr ydym yn ceisio cael Busnes Cymru i gefnogi busnesau bach a chanolig yn benodol. Rydym yn sicr yn bwriadu gwneud mwy o hynny. Unwaith eto, mae cyllid Busnes Cymru yn rhannol ddibynnol ar y cyllid yn lle cronfeydd yr Undeb Ewropeaidd. Nawr, rydych chi wedi fy nghlywed i'n gwneud y pwynt hwnnw o'r blaen, ond mae'n ffaith syml. Rydym yn edrych, fel rhan o hynny, i feddwl nid yn unig am sut yr ydym yn eu helpu i feddwl am gyfleoedd, ond hefyd, i'r busnesau hynny sydd yn dymuno cael contract economaidd neu sydd eisoes ag un—ac mae amrywiaeth yn y sector bach a chanolig sy'n gwneud hynny—rydym yn glir iawn, yn y contract presennol, bod y daith at ddatgarboneiddio yn rhan ohono; mae'n un o'r pedwar piler. Ac wrth gryfhau'r contract, byddech yn disgwyl gweld mwy o bwyslais ar hynny hefyd. Mae'n rhan o'r gwaith nid yn unig ar y contract economaidd, ond rhan o hynny hefyd yw'r cyfleoedd i gwtogi cadwyni cyflenwi, y gwnes i gyfeirio ato yn y datganiad. Ac fe wnes i sôn hefyd, wrth gwrs, am swyddogaeth Busnes Cymru.

Rydym yn edrych, mewn gwirionedd, ar beth yw dealltwriaeth busnesau o'r rheidrwydd gan ddefnyddwyr hefyd, a gan eu cwsmeriaid. Mae llawer ohonyn nhw bellach yn disgwyl gweld y ffordd y maen nhw’n cynllunio ar gyfer y dyfodol. Ac nid dim ond yn y sector e-fasnach y gwnaethoch chi gyfeirio ato, lle mae hynny eisoes yn ddisgwyliad clir bod amrywiaeth o'r darparwyr hynny'n edrych ar beth yw eu hôl troed eu hunain, mae mewn amrywiaeth o sectorau nwyddau a gwasanaethau mwy ffisegol hefyd.

Ac o ran trafnidiaeth, mae sgyrsiau y byddwn yn eu cael â chydweithwyr yn y weinyddiaeth newid hinsawdd am y seilwaith gwefru. Mae hefyd yn faes lle gallem ni elwa ar fod â chynllun ar y cyd ledled y DU ar gyfer sut y bydd seilwaith gwefru yn edrych, ac mae'n un o'r siomedigaethau yr wyf i'n siŵr y bydd yr Aelod yn eu rhannu, nad oedd buddsoddiad sylweddol mewn seilwaith yn yr adolygiad diweddar o'r gyllideb a'r gwariant i helpu gyda'r daith at ddatgarboneiddio. Fe wnaethoch chi glywed Julie James yn dweud nad oedd sôn am yr hinsawdd unwaith yn y gyllideb, ond, yn fwy na hynny, mae'r gyllideb gyfalaf sydd gan y Llywodraeth Cymru hon ac y bydd gan y lle hwn y cyfle i graffu arni a helpu i’w chyfarwyddo, yn mynd i ostwng mewn termau real dros gyfnod yr adolygiad gwariant. Ac i bob un ohonom ni, ar bob ochr i'r Siambr hon, ni all hynny fod yn ddatganiad cadarnhaol sy'n helpu Cymru i wneud cyfraniad cyflymach at greu'r seilwaith i'n helpu i ddatgarboneiddio'r ffordd yr ydym yn byw yma yng Nghymru.

Byddaf yn ceisio gorffen nawr ar y pwyntiau ynglŷn â dur, Dirprwy Lywydd. Mae rhai camau cadarnhaol mae Llywodraeth y DU wedi eu cymryd i geisio helpu ac ysgogi symud ymlaen. Rydym yn gweithio ochr yn ochr â nhw, ond hefyd y buddsoddiad yr ydym ni wedi helpu i'w greu, ynghyd â'r cyllid y mae Abertawe'n ei gael ar gyfer dyfodol metelau. Ond, mewn gwirionedd, mae'r heriau mwy o ran datgarboneiddio dur yn ymwneud â'i gystadleurwydd—ac mae problem yno o ran prisiau ynni yn y wlad hon o'u cymharu â chystadleuwyr Ewropeaidd—ac, yn benodol, buddsoddi—ac mae'r rhain yn ddewisiadau mae angen i ni eu gwneud, ond yn bennaf y mae angen i Lywodraeth y DU eu gwneud—o ran hydrogen a hefyd y potensial ar gyfer dal carbon. Nid yw dal a storio carbon yn dechnoleg aeddfed, felly nid yw'n mynd i helpu yn y fan a'r lle, ond mae'n bosibilrwydd ar gyfer y dyfodol. Mae angen buddsoddi yn awr i weld a yw hynny'n bosibl. Mae hydrogen yn llawer agosach at fod yn aeddfed, felly mae cynyddu'r buddsoddiad mewn cynhyrchu a seilwaith hydrogen yn bwysig iawn yn gyffredinol, ond yn hollbwysig os ydym ni am ddatgarboneiddio'r sector dur a chael newid cyfiawn wrth wneud hynny. Rydym yn cydnabod ei fod yn sector gwerth uchel, ond hefyd yn sector allyrru uchel o'r economi, felly mae'n un o'r pwyntiau yr wyf i wedi ei godi'n rheolaidd ac y byddaf i'n parhau i'w godi gyda Llywodraeth y DU, yn ogystal â'r cyfleoedd i gyflawni datgarboneiddio pellach mewn mathau eraill o gynhyrchu. Felly, rwyf i'n credu nad oes angen i brisiau ynni olygu bod yn rhaid i ddur fod yn sector allyrru uchel. Rydym ni'n credu bod y sector hwn yn cymryd camau breision ymlaen o ran dymuno datgarboneiddio, ond i wneud hynny mewn ffordd nad oes cost sylweddol iddi o ran swyddi a chyflogaeth.

16:45

Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma. Os gallaf i ddweud, fel boi Pen-coed, dwi'n edrych ymlaen at weld beth fydd y bartneriaeth rhwng Thermify a Phrifysgol Abertawe yn ei gynhyrchu. Mae'n hollbwysig ein bod yn trafod beth all Llywodraeth Cymru ei wneud, yn enwedig yn ystod COP26, ac fel rhan o beth all y Llywodraeth ei wneud, mae'r economi yn hanfodol.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you, Minister, for your statement this afternoon. If I may say, as a Pencoed boy, I look forward to seeing what the partnership between Thermify and Swansea University will produce. It crucial that we discuss what the Welsh Government can do, particularly during COP26, and as part of what the Government can do, the economy is central, of course.

There is a huge concern that COP26 will just be another talking shop, and I have to say I am one of those who are concerned, which I'm sure isn't a shock to Members who I've worked with since being elected. My colleague Siân Gwenllian regularly tells me I'm far too cynical for my age, but there appears to be a reluctance to come down hard on multinational companies, for example, that place greed and profiteering ahead of the environment and our future generations.

The Carbon Disclosure Project found that in 2017, just 100 firms could account for 71 per cent of global emissions since 1988. Any localised efforts to support green initiatives in Wales will be lost if we do not tackle the issues of these international polluters. For example, large investment firms have been buying Welsh farmland so that they can offset their carbon emissions. At least 12 farms have been sold recently in mid Wales to companies outside of Wales. Not only is this damaging to Welsh culture and the Welsh economy, but it doesn't address the problem. These large firms are able to greenwash while still ultimately pumping huge amounts into the atmosphere. I'd be interested to learn from the economy Minister what sanctions the Welsh Government might consider against multinationals that continue to pollute post COP26 and does the Minister believe that the purchase of Welsh farms by these multinationals is a sustainable practice within the Welsh economy.

Of course, the Minister highlighted that one promising part of the Welsh green economy is hydrogen. The hydrogen development in Wales baseline report highlighted future initiatives that could harness the use of hydrogen power. The Government is yet to respond to the developing hydrogen energy sector in Wales consultation, which the baseline report is part of, or so at least I'm led to believe by the Welsh Government website. When can we expect a response and what other initiatives has the Welsh Government identified that could utilise hydrogen power, specifically green hydrogen? If the Government is serious about preventing climate change, they must act now and they must invest in the hydrogen sector of the economy that will put Wales on the forefront and provide us with a clear advantage as other countries move to greener economies.

Further, efficient transport infrastructure is vital for businesses and the Welsh economy. The FSB found that the cost of zero-emission vehicles, alongside a lack of provision of charging points, is acting as a barrier to behavioural change for businesses. Paul Davies has touched on this already, but could the Minister outline what support will be available for businesses who wish to transition to greener alternatives? And would the Government consider setting out their long-term strategy for the transition to electric and hydrogen for SMEs in Wales?

Of course, the transition to a net-zero economy in Wales without proper Government planning and funding will be more challenging for Wales than other countries in the UK. Wales has a greater share of harder to reduce emissions, as the Minister rightly highlighted. We have more energy-intensive industries, more off-grid homes and small-scale farms, and fewer suitable sites for carbon capture and storage. One in five Welsh workers are in climate-critical sectors that would be impacted by the transition to net zero, and if the Welsh Government does not prepare properly for a just transition, there will be massive economic and societal consequences. We don't want a repeat of the past. But I will repeat, of course, my previous calls and ask if the Welsh Government will establish a just transition commission, similar to Scotland's, that will monitor Government decisions around the transitioning of the economy to a greener and fairer one.

And on steel, if I could, what consideration has the Government given to steel co-operatives and the role that they could play in a greener, fairer economy, similar to what we have seen in the Basque Country?

Finally, the Minister is no doubt aware what my position is when it comes to tackling climate change. For me, tackling the climate emergency through transitioning to a green economy has to also go hand in hand with tackling poverty. The reality is that the current way of measuring economic success is not fit for purpose, if we want to measure the impact of Welsh Government economic policy on people in Wales and the environment. For decades, the economic performance and societal progress of nations has been benchmarked on GDP. Its inadequacy in measuring people's lives, well-being and environment has increasingly been recognised. In light of this, could the Minister outline what discussions have happened within the department on how we can move away from traditional measures, such as GDP, to alternatives and progressive measures?

Mae pryder mawr mai siop siarad arall fydd COP26, ac mae'n rhaid i mi ddweud fy mod i'n un o'r rhai sy'n pryderu, ac rwy'n siŵr nad yw hynny'n syndod i'r Aelodau yr wyf i wedi gweithio gyda nhw ers cael fy ethol. Mae fy nghyd-Aelod Siân Gwenllian yn dweud wrthyf yn rheolaidd fy mod i'n llawer rhy sinigaidd am fy oedran, ond mae'n ymddangos bod amharodrwydd i gymryd camau heriol yn erbyn cwmnïau rhyngwladol, er enghraifft, sy'n gosod barusrwydd a gwneud elw o flaen yr amgylchedd a chenedlaethau'r dyfodol.

Canfu'r Prosiect Datgelu Carbon yn 2017 y gallai 100 o gwmnïau yn unig gyfrif am 71 y cant o allyriadau byd-eang ers 1988. Bydd unrhyw ymdrechion lleol i gefnogi mentrau gwyrdd yng Nghymru yn cael eu colli os na fyddwn yn mynd i'r afael â materion y llygrwyr rhyngwladol hyn. Er enghraifft, mae cwmnïau buddsoddi mawr wedi bod yn prynu tir fferm yng Nghymru er mwyn iddyn nhw allu gwrthbwyso eu hallyriadau carbon. Mae o leiaf 12 o ffermydd wedi eu gwerthu'n ddiweddar yng nghanolbarth Cymru i gwmnïau y tu allan i Gymru. Yn ogystal â bod yn niweidiol i ddiwylliant Cymru ac economi Cymru, nid yw'n mynd i'r afael â'r broblem ychwaith. Mae'r cwmnïau mawr hyn yn gallu gwyrddgalchu wrth barhau i bwmpio meintiau enfawr i'r atmosffer yn y pen draw. Byddai gen i ddiddordeb mewn dysgu gan Weinidog yr economi ba sancsiynau y gallai Llywodraeth Cymru eu hystyried yn erbyn cwmnïau rhyngwladol sy'n parhau i lygru ar ôl COP26 ac a yw'r Gweinidog yn credu bod prynu ffermydd yng Nghymru gan y cwmnïau rhyngwladol hyn yn arfer cynaliadwy o fewn economi Cymru.

Wrth gwrs, tynnodd y Gweinidog sylw at y ffaith mai un rhan addawol o economi werdd Cymru yw hydrogen. Amlygodd adroddiad sylfaenol datblygu hydrogen yng Nghymru fentrau yn y dyfodol a allai harneisio'r defnydd o bŵer hydrogen. Nid yw'r Llywodraeth wedi ymateb eto i'r ymgynghoriad datblygu sector ynni hydrogen yng Nghymru, y mae'r adroddiad sylfaenol yn rhan ohono, neu o leiaf rwyf i'n cael fy arwain i gredu hynny gan wefan Llywodraeth Cymru. Pryd y gallwn ni ddisgwyl ymateb a pha fentrau eraill y mae Llywodraeth Cymru wedi eu nodi a allai ddefnyddio pŵer hydrogen, yn benodol hydrogen gwyrdd? Os yw'r Llywodraeth o ddifrif ynghylch atal newid yn yr hinsawdd, mae'n rhaid iddi weithredu yn awr ac mae'n rhaid iddi fuddsoddi yn sector hydrogen yr economi a fydd yn rhoi Cymru ar flaen y gad ac yn rhoi mantais glir i ni wrth i wledydd eraill symud i economïau gwyrddach.

At hynny, mae seilwaith trafnidiaeth effeithlon yn hanfodol i fusnesau ac i economi Cymru. Canfu'r Ffederasiwn Busnesau Bach fod cost cerbydau allyriadau-sero, ynghyd â diffyg darpariaeth pwyntiau gwefru, yn rhwystr i newid ymddygiad i fusnesau. Mae Paul Davies wedi sôn am hyn eisoes, ond a wnaiff y Gweinidog amlinellu pa gymorth fydd ar gael i fusnesau sy'n dymuno trosglwyddo i ddewisiadau amgen gwyrddach? Ac a fyddai'r Llywodraeth yn ystyried nodi ei strategaeth hirdymor ar gyfer trosglwyddo i drydan a hydrogen i fusnesau bach a chanolig yng Nghymru?

Wrth gwrs, bydd y newid i economi sero-net yng Nghymru heb gynllunio a chyllid priodol gan y Llywodraeth yn fwy heriol i Gymru na gwledydd eraill yn y DU. Mae gan Gymru gyfran uwch o allyriadau anoddach eu lleihau, fel y nododd y Gweinidog yn gywir. Mae gennym ni fwy o ddiwydiannau ynni-ddwys, mwy o gartrefi oddi ar y grid a ffermydd ar raddfa fach, a llai o safleoedd addas ar gyfer dal a storio carbon. Mae un o bob pump o weithwyr yng Nghymru mewn sectorau hinsawdd-gritigol a fyddai'n teimlo effaith y newid i sero net, ac os nad yw Llywodraeth Cymru yn paratoi'n briodol ar gyfer trosglwyddo cyfiawn, bydd canlyniadau economaidd a chymdeithasol enfawr. Nid ydym ni eisiau ailadrodd y gorffennol. Ond fe wnaf i ailadrodd, wrth gwrs, fy ngalwadau blaenorol a gofyn a wnaiff Llywodraeth Cymru sefydlu comisiwn trosglwyddo cyfiawn, yn debyg i'r Alban, a fydd yn monitro penderfyniadau'r Llywodraeth ynghylch trosglwyddo'r economi i un wyrddach a thecach.

Ac o ran dur, os caf fi, pa ystyriaeth y mae'r Llywodraeth wedi ei rhoi i gwmnïau cydweithredol dur a'r rhan y gallen nhw ei chwarae mewn economi wyrddach a thecach, yn debyg i'r hyn yr ydym wedi ei weld yng Ngwlad y Basg?

Yn olaf, mae'n siŵr bod y Gweinidog yn ymwybodol beth yw fy safbwynt i o ran mynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd. I mi, mae'n rhaid i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd drwy drosglwyddo i economi werdd fynd law yn llaw hefyd â mynd i'r afael â thlodi. Y gwir amdani yw nad yw'r ffordd bresennol o fesur llwyddiant economaidd yn addas i'r diben, os ydym ni'n dymuno mesur effaith polisi economaidd Llywodraeth Cymru ar bobl yng Nghymru a'r amgylchedd. Ers degawdau, mae perfformiad economaidd a chynnydd cymdeithasol cenhedloedd wedi defnyddio llinell sylfaen cynnyrch domestig gros. Mae ei annigonolrwydd o ran mesur bywydau, lles ac amgylchedd pobl wedi ei gydnabod fwyfwy. Yng ngoleuni hyn, a wnaiff y Gweinidog amlinellu pa drafodaethau sydd wedi digwydd yn yr adran ynghylch sut y gallwn ni symud oddi wrth fesurau traddodiadol, fel cynnyrch domestig gros, i ddewisiadau amgen a mesurau blaengar?

16:50

Thank you for the series of questions and comments. On your point about land use, I think the Welsh Government's pretty clear that we expect land use in Wales to be sustainable and beneficial for local populations and the economy. So, we're looking at how we can incentivise people to make proper use of the land that's available, but to do so in a way that meets the tests that we would set. So, we're certainly not encouraging companies to try to buy land here in Wales to try to avoid and offset their activities in other parts of the UK or the rest of the world. 

On your point about hydrogen, I just want to reiterate that, of course, the First Minister made it very clear in questions today that this Government is very clear that we should be investing in green hydrogen, and that's what we want to see. And there are real opportunities within that, not just within the investment—and it is welcome investment in the HyNet process across the north-west of England through the north of Wales, but it is also the opportunity to see what also comes from the potential for offshore energy production as well and what that might mean in terms of increasing our ability for genuine green hydrogen production. Now, that requires some of the points I made in my statement: clarity on the investment framework, the ability to invest against it, and UK Government choices as well as the willingness of this Government to help people to invest in early industries. The danger is otherwise that what will happen is that we'll see what happened with onshore wind, where Denmark in particular managed to invest early and then exported technology, which meant that a lot of the gain was made in Denmark. Now, that's meant that we've got efficient ways of producing onshore wind energy, but actually I'd much rather see an opportunity to be early movers in an industry where we're already seeing some of this taking place in other parts of Europe as well. So, the investment to date in hydrogen is welcome, but I would like to see more of that take place. It's also a crucial issue for the south Wales corridor, as well as going across north Wales, too.

On your points about the challenge of how we use the economic contract and the levers within it, this matters for small, medium and larger businesses. You can't get an economic contract unless you're ready to sign up to demands that are going to be changing. So, you won't see extractive, large companies in Wales that are going to have economic contracts; they're going to need to sign up to the ways of working and to giving back to make sure that it really is something for something, if they want the support that this Government can and is prepared to provide, both to see jobs kept in Wales as well as investment to create new jobs in Wales. And that is one of the positives that a cynical young man like yourself might want to see as a positive, that there is an opportunity to create new jobs for the future that will be good jobs, well-paid jobs that can exist in different parts of Wales. We don't need to see the stripping out of highly paid employment to be replaced by much lower grade employment with lesser wages as well. And it's one of the things where we're really keen to grasp the opportunity as we look to our shared future. 

I think I've mentioned the points about working with Ministers in climate change on improving the charging infrastructure. It's a challenge we've recognised, and again there are choices we could make on a more efficient basis if we could work alongside the UK Government in doing so. That would require the sharing of an approach.

I want to make the point again on land use and your point about climate change, and some of the challenges we see. It's why I mentioned coal tip remediation in the statement, because you're seeing a Government that is determined to invest in that in the United States. Again, parts of the United States are scarred and affected by their own industrial legacy as well. They're investing in that. There's a federal Government investing in that, working with the state Government. You could see that here as well, if the UK Government were prepared to look at their responsibility and the legacy that isn't devolved to actually work with us to have a proper plan to both deal with the environmental damage and impact of that legacy, but also to see jobs and again skills that could be exported, because we think that it's inevitable that other parts of the world will have to go through the same process of remediation from coal tip and extraction over the next coming decades.

And on your point about steel co-operatives, we're actually looking rather more at the way in which steel is currently produced and our ability to work alongside the companies that are here already. We have companies in Wales and across the UK. If there are opportunities for co-operatives, I certainly wouldn't turn them down, but I don't think that's a realistic answer for the way the UK industry is currently structured. Our bigger concern is making sure that well-paid employment doesn't disappear; that we don't see a decarbonisation transition that costs lots of jobs in a way that is avoidable if we can see the right sorts of investment choices and action on energy pricing as well.

And on your broader point about indicators as well as GDP, then, yes, I am open to conversations and discussions. We've had some of those with you and some of your colleagues on what a well-being economy looks like and how we measure success, but of course we have a range of those already and what they look like with our future generations Act, how we look to try to understand, this is the footprint of what we think should work, how we should value investment, and how we will then measure our ability to make steps forward on having a genuine well-being economy here in Wales in the future.

Diolch am y gyfres o gwestiynau a sylwadau. O ran eich pwynt ynglŷn â defnydd tir, rwy'n credu bod Llywodraeth Cymru yn eithaf clir ein bod ni'n disgwyl i ddefnydd tir yng Nghymru fod yn gynaliadwy ac yn fuddiol i boblogaethau lleol a'r economi. Felly, rydym yn edrych ar sut y gallwn gymell pobl i wneud defnydd priodol o'r tir sydd ar gael, ond i wneud hynny mewn ffordd sy'n bodloni'r profion y byddem yn eu gosod. Felly, yn sicr, nid ydym yn annog cwmnïau i geisio prynu tir yma yng Nghymru i geisio osgoi a gwrthbwyso eu gweithgareddau mewn rhannau eraill o'r DU neu weddill y byd.

O ran eich pwynt ynglŷn â hydrogen, hoffwn i ailadrodd, wrth gwrs, fod y Prif Weinidog wedi ei gwneud yn glir iawn mewn cwestiynau heddiw fod y Llywodraeth hon yn glir iawn y dylem ni fod yn buddsoddi mewn hydrogen gwyrdd, a dyna rydym ni am ei weld. Ac mae cyfleoedd gwirioneddol o fewn hynny, nid yn unig o fewn y buddsoddiad—ac mae'n fuddsoddiad i'w groesawu yn y broses HyNet ar draws gogledd-orllewin Lloegr drwy ogledd Cymru, ond mae hefyd yn gyfle i weld beth sydd hefyd yn deillio o'r potensial ar gyfer cynhyrchu ynni ar y môr hefyd a'r hyn y gallai hynny ei olygu o ran cynyddu ein gallu i gynhyrchu hydrogen gwyrdd yn wirioneddol. Nawr, mae hynny'n gofyn am rai o'r pwyntiau a wnes i yn fy natganiad: eglurder ynglŷn â'r fframwaith buddsoddi, y gallu i'w ddefnyddio i fuddsoddi, a dewisiadau Llywodraeth y DU yn ogystal â pharodrwydd y Llywodraeth hon i helpu pobl i fuddsoddi mewn diwydiannau cynnar. Y perygl fel arall yw mai'r hyn a fydd yn digwydd yw y byddwn yn gweld yr hyn a ddigwyddodd gyda gwynt ar y tir, lle llwyddodd Denmarc yn arbennig i fuddsoddi'n gynnar ac yna allforio technoleg, a oedd yn golygu bod llawer o'r enillion wedi eu gwneud yn Nenmarc. Nawr, mae hynny wedi golygu bod gennym ni ffyrdd effeithlon o gynhyrchu ynni gwynt ar y tir, ond mewn gwirionedd byddai'n llawer gwell gen i weld cyfle i fod yn symudwyr cynnar mewn diwydiant lle rydym ni eisoes yn gweld rhywfaint o hyn yn digwydd mewn rhannau eraill o Ewrop hefyd. Felly, mae'r buddsoddiad mewn hydrogen hyd yma i'w groesawu, ond hoffwn i weld mwy o hynny'n digwydd. Mae hefyd yn fater hollbwysig i goridor de Cymru, yn ogystal â mynd ar draws gogledd Cymru hefyd.

O ran eich pwyntiau ynglŷn â'r her o sut yr ydym yn defnyddio'r contract economaidd a'r gallu ynddo, mae hyn yn bwysig i fusnesau bach, canolig a mwy. Ni allwch chi gael contract economaidd oni bai eich bod yn barod i ymrwymo i'r galwadau a fydd yn newid. Felly, ni fyddwch chi'n gweld cwmnïau mawr sy'n tynnu i ffwrdd yng Nghymru yn cael contractau economaidd; bydd angen iddyn nhw ymrwymo i'r ffyrdd o weithio a rhoi yn ôl i sicrhau ei fod yn wirioneddol rywbeth am rywbeth, os ydyn nhw eisiau'r cymorth y gall y Llywodraeth hon ei ddarparu ac y mae'n fodlon i'w wneud, i weld swyddi'n cael eu cadw yng Nghymru yn ogystal â buddsoddiad i greu swyddi newydd yng Nghymru. A dyna un o'r pethau cadarnhaol y gallai dyn ifanc sinigaidd fel chi ddymuno ei ystyried yn gadarnhaol, bod cyfle i greu swyddi newydd ar gyfer y dyfodol a fydd yn swyddi da, swyddi â chyflog da a all fodoli mewn gwahanol rannau o Gymru. Nid oes angen i ni weld cyflogaeth â chyflog uchel yn cael ei dynnu'n ôl i’w ddisodli gan gyflogaeth gradd is o lawer â chyflogau llai hefyd. Ac mae'n un o'r pethau lle rydym ni'n awyddus iawn i fanteisio ar y cyfle wrth i ni edrych i'n dyfodol cyffredin.

Rwy'n credu fy mod i wedi sôn am y pwyntiau ynghylch gweithio gyda Gweinidogion newid yn yr hinsawdd ar wella'r seilwaith gwefru. Mae'n her yr ydym wedi ei chydnabod, ac unwaith eto mae dewisiadau y gallem ni eu gwneud yn fwy effeithlon pe gallem ni weithio ochr yn ochr â Llywodraeth y DU i wneud hynny. Byddai hynny'n gofyn am rannu dull gweithredu.

Hoffwn i wneud y pwynt eto ynghylch defnyddio tir a'ch pwynt ynglŷn â newid yn yr hinsawdd, a rhai o'r heriau yr ydym yn eu gweld. Dyna pam y soniais i am adfer tomenni glo yn y datganiad, oherwydd rydych chi’n gweld Llywodraeth sy'n benderfynol o fuddsoddi yn hynny yn yr Unol Daleithiau. Unwaith eto, mae rhannau o'r Unol Daleithiau sydd wedi eu creithio ac yn teimlo effaith eu hetifeddiaeth ddiwydiannol eu hunain hefyd. Maen nhw’n buddsoddi yn hynny. Mae Llywodraeth ffederal yn buddsoddi yn hynny, gan weithio gyda Llywodraeth y dalaith. Gallech chi weld hynny yma hefyd, pe bai Llywodraeth y DU yn barod i edrych ar ei chyfrifoldeb a'r etifeddiaeth nad yw wedi ei datganoli i weithio gyda ni i gael cynllun priodol i ymdrin â difrod ac effaith amgylcheddol yr etifeddiaeth honno, ond hefyd i weld swyddi ac eto sgiliau y gellid eu hallforio, oherwydd ein bod ni'n credu ei bod yn anochel y bydd yn rhaid i rannau eraill o'r byd fynd drwy'r un broses o adfer tomenni glo a chloddio dros y degawdau nesaf.

Ac o ran eich pwynt ynglŷn â chwmnïau cydweithredol dur, rydym ni mewn gwirionedd yn edrych ychydig yn fwy ar y ffordd y mae dur yn cael ei gynhyrchu ar hyn o bryd a'n gallu i weithio ochr yn ochr â'r cwmnïau sydd yma eisoes. Mae gennym ni gwmnïau yng Nghymru a ledled y DU. Os oes cyfleoedd ar gyfer cwmnïau cydweithredol, yn sicr ni fyddwn yn eu gwrthod, ond nid wyf i'n credu bod hynny'n ateb realistig i'r ffordd y mae diwydiant y DU wedi ei strwythuro ar hyn o bryd. Ein pryder mwy yw sicrhau nad yw cyflogaeth sy'n talu'n dda yn diflannu; nad ydym yn gweld newid datgarboneiddio ar draul llawer o swyddi mewn ffordd y gellir ei hosgoi os gallwn ni weld y mathau cywir o ddewisiadau buddsoddi a gweithredu o ran prisio ynni hefyd.

Ac o ran eich pwynt ehangach ynglŷn â dangosyddion yn ogystal â chynnyrch domestig gros, yna, ydw, rwyf i yn agored i sgyrsiau a thrafodaethau. Rydym ni wedi cael rhai ohonyn nhw gyda chi a rhai o'ch cyd-Aelodau ynglŷn â beth yw economi llesiant a sut yr ydym yn mesur llwyddiant, ond wrth gwrs mae gennym ni amrywiaeth ohonyn nhw eisoes a sut maen nhw’n edrych gyda'n Deddf cenedlaethau'r dyfodol, sut yr ydym yn ceisio deall, dyma ôl troed yr hyn yr ydym ni'n credu y dylai weithio, sut y dylem brisio buddsoddiad, a sut y byddwn ni wedyn yn mesur ein gallu i gymryd camau ymlaen ar gael economi llesiant wirioneddol yma yng Nghymru yn y dyfodol.

16:55

Diolch yn fawr, Deputy Llywydd, and I'll extend my thanks to the Minister for his statement. I agree with him about the importance of the steel industry; if we are to move towards a green economy, then that must include localised steel production. I'm sure, Minister, you've read the report overnight of a EU-US trade deal on steel, and it is absolutely vital that UK steel has the same access to that deal. So, I'd be very interested, Minister, in your thoughts, and what this means for the steel sector within Wales.

And just secondly and finally, Deputy Llywydd, the Minister again talks about skills quite heavily in his statement today, and if we are to build the next generation of green technology and products here in Wales, it's clear that we do need the right skills. So, perhaps you could tell us how confident you are that we are training and upskilling the right people to fulfil this need. And can you confirm to the Chamber today that the conversations are not just with employers, but they are with professional bodies, such as the Institution of Engineering and Technology, and also our trade union partners across Wales and the United Kingdom?

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, a hoffwn i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad. Rwy’n cytuno ag ef ynghylch pwysigrwydd y diwydiant dur; os ydym am symud tuag at economi werdd, mae'n rhaid i hynny gynnwys cynhyrchu dur lleol. Rwy'n siŵr, Gweinidog, eich bod chi wedi darllen yr adroddiad dros nos am fargen fasnach rhwng yr UE a'r Unol Daleithiau ar gyfer dur, ac mae'n gwbl hanfodol bod gan ddur y DU yr un gallu i fanteisio ar y fargen honno. Felly, byddai gen i ddiddordeb mawr, Gweinidog, yn eich barn chi, a beth mae hyn yn ei olygu i'r sector dur yng Nghymru.

Ac yn ail ac yn olaf, Dirprwy Lywydd, mae'r Gweinidog unwaith eto yn sôn yn fawr am sgiliau yn ei ddatganiad heddiw, ac os ydym am ddatblygu'r genhedlaeth nesaf o dechnoleg a chynhyrchion gwyrdd yma yng Nghymru, mae'n amlwg bod angen y sgiliau cywir arnom. Felly, efallai y gallech chi ddweud wrthym ba mor hyderus ydych chi eich bod yn hyfforddi ac yn gwella sgiliau y bobl iawn i gyflawni'r angen hwn. Ac a wnewch chi gadarnhau i'r Siambr heddiw nad gyda chyflogwyr yn unig y mae'r sgyrsiau, ond eu bod gyda chyrff proffesiynol, fel y Sefydliad Peirianneg a Thechnoleg, a hefyd ein partneriaid undebau llafur ledled Cymru a'r Deyrnas Unedig?

Yes, I'll have to deal with your second question first, because that is the nature of the conversations we're having. We're looking at where other support is available, because parts of the UK Government in broader employability support is in a different place to where it was a few years ago. On the plainly devolved responsibilities around skills, yes, we are working with professional bodies as well as employers on needing to understand the sorts of skills we think we're going to need in the future of the economy. It's why I was really pleased to meet regional skills partnerships today to look at the work they're already doing, to understand that from a regional perspective as well as with sectors and the national lens that we have too. And, yes, of course we will continue to engage with trade unions on how we can deliver some of those skills, because of course, one of the things that I was most proud of in my time at the Wales TUC, when I had the opportunity to be the president and the vice president, was the work that we did through the Wales Union Learning Fund on actually encouraging people to get skills for life, but also skills for work. The trade union was often a really important gateway to get people to acknowledge they had skills deficits that they wanted to address, things they wanted to do, from basic literacy and numeracy to going on to deliver higher skills, and the access that provides to opportunities to have not just more enjoyment at work, but access to better paid and better quality work too.

On your point about the steel deal, I heard the announcement too with interest, and the details aren't entirely clear and they're emerging, but I think the initial starting point is that the removal of at least some, if not all, of the tariffs that were imposed by the former President of the United States is good news. I think that set off unhelpful retaliatory measures between Europe and the United States. We need to understand what that means for the UK. The UK is outside the deal at present. In broad decarbonisation terms, it's good news that major economies are saying, 'We want to prioritise and advantage steel that is produced in a cleaner and greener way and to prevent dirty steel being imported'—the phrase that President Biden used—'and prevent the dumping of steel'. Those are definitely things that the steel sector here in Wales is concerned about as far as the UK is concerned. I'd be very keen to see the trade discussions that should take place with the US and the European Union to mirror those terms being available to UK steel production as soon as possible. Because I think we have a comparable story to tell when it comes to US and EU steel production, and I certainly don't want the sector to be disadvantaged here. But if we can get that early access to the same terms, I think it's good news for the steel sector here in the UK, and for jobs in Wales, of course.

Iawn, bydd yn rhaid i mi ymdrin â'ch ail gwestiwn yn gyntaf, oherwydd dyna yw natur y sgyrsiau yr ydym ni'n eu cael. Rydym yn edrych ar ble mae cymorth arall ar gael, oherwydd bod rhannau o Lywodraeth y DU mewn cymorth cyflogadwyedd ehangach mewn lle gwahanol i le'r oedd ychydig flynyddoedd yn ôl. O ran y cyfrifoldebau sydd wedi eu datganoli'n glir ynghylch sgiliau, ydym, rydym yn gweithio gyda chyrff proffesiynol yn ogystal â chyflogwyr ar yr angen i ddeall y mathau o sgiliau yr ydym ni'n credu y bydd eu hangen arnom yn nyfodol yr economi. Dyna pam yr oeddwn yn falch iawn o gwrdd â phartneriaethau sgiliau rhanbarthol heddiw i edrych ar y gwaith maen nhw eisoes yn ei wneud, i ddeall hynny o safbwynt rhanbarthol yn ogystal â gyda sectorau a'r lens cenedlaethol sydd gennym ni hefyd. A byddwn, wrth gwrs, byddwn yn parhau i ymgysylltu ag undebau llafur ar sut y gallwn ni ddarparu rhai o'r sgiliau hynny, oherwydd wrth gwrs, un o'r pethau yr oeddwn i'n fwyaf balch ohono yn fy nghyfnod yn TUC Cymru, pan gefais i gyfle i fod yn llywydd ac is-lywydd, oedd y gwaith a wnaethom drwy Gronfa Ddysgu Undebau Cymru i annog pobl i feithrin sgiliau am oes, ond hefyd sgiliau ar gyfer gwaith. Roedd yr undeb llafur yn aml yn borth pwysig iawn i gael pobl i gydnabod bod ganddyn nhw ddiffygion sgiliau yr oedden nhw eisiau mynd i'r afael â nhw, pethau yr oedden nhw eisiau eu gwneud, o lythrennedd a rhifedd sylfaenol i fynd ymlaen i ddarparu sgiliau uwch, a'r mynediad y mae hynny'n ei roi i gyfleoedd i gael nid yn unig mwy o fwynhad yn y gwaith, ond mynediad at waith o ansawdd gwell gyda chyflog gwell hefyd.

O ran eich pwynt ynghylch y fargen ddur, clywais y cyhoeddiad hefyd gyda diddordeb, ac nid yw'r manylion yn gwbl glir ac maen nhw’n dod i'r amlwg, ond rwy'n credu mai'r man cychwyn cyntaf yw bod dileu o leiaf rhai, os nad pob un, o'r tariffau a osodwyd gan gyn-Arlywydd yr Unol Daleithiau yn newyddion da. Rwy'n credu y gwnaeth hynny gychwyn mesurau ad-daliadol annefnyddiol rhwng Ewrop a'r Unol Daleithiau. Mae angen i ni ddeall beth mae hynny'n ei olygu i'r DU. Mae'r DU y tu allan i'r fargen ar hyn o bryd. Yn nhermau datgarboneiddio eang, mae'n newyddion da bod economïau mawr yn dweud, 'Rydym ni eisiau blaenoriaethu a manteisio ar ddur sy'n cael ei gynhyrchu mewn ffordd lanach a gwyrddach ac atal dur budr rhag cael ei fewnforio'—yr ymadrodd a ddefnyddiodd yr Arlywydd Biden—'ac atal taflu dur'. Maen nhw yn sicr yn bethau y mae'r sector dur yma yng Nghymru yn pryderu amdanyn nhw o ran y DU. Rwyf i'n awyddus iawn i weld y trafodaethau masnach a ddylai ddigwydd gyda'r Unol Daleithiau a'r Undeb Ewropeaidd i adlewyrchu'r telerau hynny sydd ar gael i gynhyrchu dur yn y DU cyn gynted â phosibl. Oherwydd rwy'n credu bod gennym ni stori debyg i'w hadrodd o ran cynhyrchu dur yn yr Unol Daleithiau a'r UE, ac yn sicr nid wyf i eisiau i'r sector fod o dan anfantais yma. Ond os gallwn ni gael y mynediad cynnar hwnnw i'r un telerau, rwy'n credu ei fod yn newyddion da i'r sector dur yma yn y DU, ac i swyddi yng Nghymru, wrth gwrs.

17:00

Thank you, Minister, for bringing forward today's statement. I certainly welcome the ambition to build a stronger, greener economy here in Wales. A key part of making and seeing that green economy a success is the role that local authorities can play in achieving this. In light of this, I was disappointed to see that local authorities and councils were not mentioned in your statement today, so perhaps you'd want to mention them in response to my points. Indeed, I heard you mention some of the hydrogen opportunities in north Wales, and I note today the excellent announcement by the Mersey Dee Alliance that they've been awarded funding by the UK Government for carbon capture and underground storage infrastructure. I'll quote from the release:

'The implementation of CCUS from 2025 will safeguard the future of thousands of high value manufacturing jobs in the Mersey Dee and
connected economic areas in North Wales'.

They go on to say that it'll create around 6,000 new jobs because of this investment in hydrogen infrastructure. I think it's an excellent example of four councils working together with other organisations to help deliver a thriving, greener economy in north Wales. So, Minister, what discussions have you had with local authorities in relation to a greener economy, and what role do you think they could play in achieving this? Thank you.

Diolch, Gweinidog, am gyflwyno'r datganiad heddiw. Rwyf i'n sicr yn croesawu'r uchelgais i adeiladu economi gryfach a gwyrddach yma yng Nghymru. Rhan allweddol o sicrhau a gweld llwyddiant yr economi werdd honno yw'r rhan y gall awdurdodau lleol ei chwarae wrth gyflawni hyn. Yng ngoleuni hyn, roeddwn i wedi siomi o weld nad oedd sôn am awdurdodau lleol a chynghorau yn eich datganiad heddiw, felly efallai yr hoffech chi sôn amdanyn nhw mewn ymateb i fy mhwyntiau. Yn wir, clywais i chi'n sôn am rai o'r cyfleoedd hydrogen yn y gogledd, ac rwy'n nodi heddiw y cyhoeddiad rhagorol gan Gynghrair Mersi Dyfrdwy eu bod wedi cael cyllid gan Lywodraeth y DU ar gyfer seilwaith dal a storio carbon tanddaearol. Dyfynnaf o'r datganiad:

'Bydd rhoi CCUS ar waith o 2025 yn diogelu dyfodol miloedd o swyddi gweithgynhyrchu gwerth uchel yn Mersi Dyfrdwy ac ardaloedd economaidd cysylltiedig yng Ngogledd Cymru'.

Maen nhw’n mynd ymlaen i ddweud y bydd yn creu tua 6,000 o swyddi newydd oherwydd y buddsoddiad hwn mewn seilwaith hydrogen. Rwy'n credu ei bod yn enghraifft wych o bedwar cyngor yn cydweithio â sefydliadau eraill i helpu i sicrhau economi wyrddach a ffyniannus yng ngogledd Cymru. Felly, Gweinidog, pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael gydag awdurdodau lleol mewn cysylltiad ag economi wyrddach, a pha ran ydych chi'n credu y gallen nhw ei chwarae wrth gyflawni hyn? Diolch.

Thank you for the question and the points. I've mentioned several times, during not just the statement but questions, the welcome for the further investment in the HyNet project they're looking to deliver across north-west England and through north Wales. I've had regular conversations with both the English authorities as well as the Welsh authorities involved in the Mersey Dee Alliance, and I'm pleased that that appears to be something that is additional and not competitive with the wider work the North Wales Economic Ambition Board is undertaking, where the six local authorities have agreed on a range of priorities to help support and grow the Welsh economy across north Wales. I have a very good relationship with local authorities. I see them as integral to our ambitions for the economy, including greening the economy, and that is part of the work with each of the regional partnerships that exist.

Both the regional skills partnerships and each of the growth deals, and the new corporate joint committees that exist, I think are a practical expression of our willingness and our desire to carry on working on a regional basis. Local authorities are essential partners in doing so. It's why I've commissioned the OECD, as one of my early actions in post, to carry on working on the future for regional economic development, and I certainly think that we'll see more to come in the partnership between the Welsh Government and local authorities. It would of course be better if we were able to have more certainty in the framework as to how we can work together with the funds that have yet to be made clear from the UK Government—the levelling-up funds. But I'm sure we'll have lots of opportunities to talk about those in the future.

Diolch i chi am y cwestiwn a'r pwyntiau. Rwyf i wedi sôn sawl gwaith, yn ystod nid y datganiad yn unig ond  yn y cwestiynau hefyd, y croeso i'r buddsoddiad pellach yn y prosiect HyNet y maen nhw am ei gyflawni ar draws gogledd-orllewin Lloegr a thrwy ogledd Cymru. Rwyf i wedi cael sgyrsiau rheolaidd ag awdurdodau Lloegr yn ogystal ag awdurdodau Cymru sy'n rhan o Gynghrair Mersi Dyfrdwy, ac rwy'n falch bod hynny'n ymddangos yn rhywbeth ychwanegol yn hytrach nag yn gystadleuol â'r gwaith ehangach y mae Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru yn ei wneud, lle mae'r chwe awdurdod lleol wedi cytuno ar amrywiaeth o flaenoriaethau i helpu i gefnogi a thyfu economi Cymru ar draws gogledd Cymru. Mae gen i berthynas dda iawn ag awdurdodau lleol. Rwy'n eu hystyried yn rhan annatod o'n huchelgeisiau ar gyfer yr economi, gan gynnwys gwneud yr economi yn wyrdd, ac mae hynny'n rhan o'r gwaith gyda phob un o'r partneriaethau rhanbarthol sy'n bodoli.

Mae'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol a phob un o'r bargeinion twf, a'r cyd-bwyllgorau corfforaethol newydd sy'n bodoli, yn fy marn i, yn fynegiant ymarferol o'n parodrwydd a'n hawydd i barhau i weithio'n rhanbarthol. Mae awdurdodau lleol yn bartneriaid hanfodol wrth wneud hynny. Dyna pam yr wyf i wedi comisiynu'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, fel un o fy nghamau cynnar yn y swydd, i barhau i weithio ar ddyfodol datblygu economaidd rhanbarthol, ac rwy'n sicr yn credu y byddwn yn gweld mwy i ddod yn y bartneriaeth rhwng Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol. Wrth gwrs, byddai'n well pe baem yn gallu cael mwy o sicrwydd yn y fframwaith o ran sut y gallwn gydweithio heb fod yr arian wedi ei egluro eto gan Lywodraeth y DU—y cronfeydd codi'r gwastad. Ond rwy'n siŵr y cawn ni lawer o gyfleoedd i siarad amdanyn nhw yn y dyfodol.

I just wanted to pick up, Minister, on your point around coal tips, and I wanted to ask if I'm to take from your comments and the statements that discussions with the UK Government last week therefore failed to reach an agreement over who would pay for this work. Is it not therefore time for Welsh Government to push ahead with the work for the very reason that you outlined in your statement, let alone for safety reasons for the communities living in their shadows?

I also wanted to ask about the arms industry here in Wales, an industry that continues to be supported by the Welsh Government, and an industry that, according to Scientists for Global Responsibility, is one of the key greenhouse gas emitters in the UK, with a carbon footprint that dwarfs that of many of the planet's smaller nations. An obvious question that therefore springs to mind is why the aerospace and defence sector in Wales is continuing to receive both direct and indirect financial support from the Welsh Government, including funding through several enterprise zones that act as hubs for the sector. Can the Minister therefore outline if there are plans to withdraw funding from industries in Wales that are currently part of the problem that we are all trying to tackle as a society, and invest instead in industries that are part of the solution? 

Roeddwn i eisiau cyfeirio, Gweinidog, at eich pwynt ynghylch tomenni glo, ac roeddwn i eisiau gofyn a wyf i ar ddeall o'ch sylwadau a'r datganiadau fod trafodaethau gyda Llywodraeth y DU yr wythnos diwethaf felly wedi methu â dod i gytundeb ynghylch pwy fyddai'n talu am y gwaith hwn. Onid yw'n bryd felly i Lywodraeth Cymru fwrw ymlaen â'r gwaith am yr union reswm y gwnaethoch chi ei amlinellu yn eich datganiad, heb sôn am resymau diogelwch ar gyfer y cymunedau sy'n byw yn eu cysgodion?

Roeddwn i hefyd eisiau gofyn am y diwydiant arfau yma yng Nghymru, diwydiant sy'n parhau i gael ei gefnogi gan Lywodraeth Cymru, a diwydiant sydd, yn ôl Gwyddonwyr dros Gyfrifoldeb Byd-eang, yn un o'r allyrwyr nwyon tŷ gwydr allweddol yn y DU, gydag ôl troed carbon yn bychanu llawer o wledydd llai y blaned. Un cwestiwn amlwg sy'n dod i'r meddwl felly yw pam mae'r sector awyrofod ac amddiffyn yng Nghymru yn parhau i dderbyn cymorth ariannol uniongyrchol ac anuniongyrchol gan Lywodraeth Cymru, gan gynnwys cyllid drwy sawl ardal fenter sy'n gweithredu fel canolfannau ar gyfer y sector. A wnaiff y Gweinidog felly amlinellu a oes cynlluniau i dynnu arian yn ôl oddi wrth ddiwydiannau yng Nghymru sydd ar hyn o bryd yn rhan o'r broblem yr ydym ni i gyd yn ceisio mynd i'r afael â hi fel cymdeithas, a buddsoddi yn lle hynny mewn diwydiannau sy'n rhan o'r ateb?

17:05

On coal tips, we're not satisfied with the current position with the UK Government, who have thus far refused to meet their obligation in terms of the share of responsibility that is plainly not devolved for coal tips and the reality of the challenge they present, as well as refusing to recognise there is actually an economic opportunity here. The Welsh Government now has to go through its own budget. You and other Members will, of course, be scrutinising us on that over the coming months, but those will be very difficult choices for us. There is always a challenge, is there not, when responsibilities that are plainly not devolved are not undertaken, around whether we make a choice to try to make up for those, as we have done in the past, for example, on broadband, where it is not devolved but the Welsh Government has taken on responsibility for filling in some of the gaps. The reality is this comes with a real cost, and money that we spend in those areas cannot be spent in others. I can honestly tell you that from the start of austerity through now, there have been a great many difficult choices that Ministers have had to make in balancing our responsibilities with the finite budget we have, and coal tips would appear to be one such consideration for the future. 

On your point about areas of advanced manufacturing where some can be used in terms of defence industries, I think that your putting of the question was rather pejorative. I think the people who work in the aerospace industry and others would not welcome the way that it was phrased and put. I think there is a fair point within that about how in this sector we do see decarbonisation take place. Actually, on my visit to the advanced manufacturing centre in north Wales and Airbus, and in my conversations there, they are already thinking now and acting and investing in decarbonising the way that that sector works. I think that shows that there are businesses that recognise they have a stake in decarbonising and in making sure the industry survives, and we have a stake in supporting them in that transition. I hope that perhaps in the future we might have a different conversation and perhaps a less pejorative way of describing what is a real challenge.   

O ran tomenni glo, nid ydym yn fodlon â'r sefyllfa bresennol gyda Llywodraeth y DU, sydd hyd yma wedi gwrthod cyflawni eu rhwymedigaeth o ran y gyfran o gyfrifoldeb sy'n amlwg nad yw wedi ei datganoli ar gyfer tomenni glo a realiti'r her maen nhw’n ei chyflwyno, yn ogystal â gwrthod cydnabod bod cyfle economaidd yma mewn gwirionedd. Bellach, mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru fynd drwy ei chyllideb ei hun. Byddwch chi ac Aelodau eraill, wrth gwrs, yn craffu arnom o ran hynny dros y misoedd nesaf, ond byddan nhw yn ddewisiadau anodd iawn i ni. Mae her bob amser, onid oes, pan na chyflawnir cyfrifoldebau nad ydyn nhw yn amlwg wedi eu datganoli, o ran a ydym yn gwneud dewis i geisio gwneud iawn am hynny, fel yr ydym ni wedi ei wneud yn y gorffennol, er enghraifft, o ran band eang, lle nad yw wedi ei ddatganoli ond mae Llywodraeth Cymru wedi cymryd cyfrifoldeb am lenwi rhai o'r bylchau. Y realiti yw bod cost wirioneddol i hyn, ac ni ellir gwario arian yr ydym ni’n ei wario yn y meysydd hynny mewn meysydd eraill. Gallaf i ddweud wrthych yn onest, ers dechrau'r cyni ariannol hyd heddiw, y bu llawer iawn o ddewisiadau anodd y bu'n rhaid i Weinidogion eu gwneud wrth gydbwyso ein cyfrifoldebau â'r gyllideb gyfyngedig sydd gennym, ac mae'n ymddangos bod tomenni glo yn un ystyriaeth o'r fath ar gyfer y dyfodol.

O ran eich pwynt ynglŷn â meysydd gweithgynhyrchu uwch lle gellir defnyddio rhai o ran diwydiannau amddiffyn, rwy'n credu bod y ffordd yr ydych chi wedi mynegi eich cwestiwn braidd yn ddifrïol. Nid wyf i'n credu y byddai'r bobl sy'n gweithio yn y diwydiant awyrofod ac eraill yn croesawu'r ffordd y cafodd ei eirio na'i fynegi. Rwy'n credu bod pwynt teg o fewn hynny ynghylch sut yr ydym ni yn gweld datgarboneiddio yn y sector hwn. Mewn gwirionedd, ar fy ymweliad â'r ganolfan gweithgynhyrchu uwch yn y gogledd ac Airbus, ac yn ystod fy sgyrsiau yno, maen nhw eisoes yn meddwl yn awr ac yn gweithredu ac yn buddsoddi mewn datgarboneiddio'r ffordd y mae'r sector hwnnw yn gweithio. Rwy'n credu bod hynny yn dangos bod busnesau sy'n cydnabod bod ganddyn nhw ran mewn datgarboneiddio ac mewn sicrhau bod y diwydiant yn goroesi, ac mae gennym ni ran yn y gwaith o'u cefnogi yn y trawsnewid hwnnw. Rwy'n gobeithio, efallai yn y dyfodol, y gallem ni gael sgwrs wahanol ac efallai ffordd lai difrïol o ddisgrifio'r hyn sy'n her wirioneddol.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, whilst we all know we need to do more to transition the Welsh economy into a greener one for the future of our planet, many of my constituents in Port Talbot will have legitimate fears about what that might mean for the future of the steel industry and the surrounding community. I know whilst many other Members have mentioned the steel industry, it's also important to remember that the industry can play a key role in reducing our carbon footprint too through the production of things like wind turbines and greener vehicles. Tata itself has taken steps over the last few years to ensure that its steel production is greener, but nearly all industries will need to go further in years to come if we are to meet our targets. Can I ask what steps you'll take to ensure that the steel industry in Port Talbot remains economically competitive on a global scale and protects the local economy, whilst also ensuring it plays its part in a transition to a greener economy? 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, er ein bod ni i gyd yn gwybod bod angen i ni wneud mwy i drawsnewid economi Cymru yn un wyrddach ar gyfer dyfodol ein planed, bydd gan lawer o fy etholwyr i ym Mhort Talbot ofnau dilys ynghylch yr hyn y gallai hynny ei olygu ar gyfer dyfodol y diwydiant dur a'r gymuned gyfagos. Rwy'n gwybod er bod llawer o Aelodau eraill wedi sôn am y diwydiant dur, ei bod hefyd yn bwysig cofio y gall y diwydiant chwarae rhan allweddol yn y gwaith o leihau ein hôl troed carbon hefyd drwy gynhyrchu pethau fel tyrbinau gwynt a cherbydau gwyrddach. Mae Tata ei hun wedi cymryd camau dros y blynyddoedd diwethaf i sicrhau bod ei systemau cynhyrchu dur yn fwy gwyrdd, ond bydd angen i bron pob diwydiant wneud mwy yn y blynyddoedd i ddod os ydym ni am gyrraedd ein targedau. A gaf i ofyn pa gamau y byddwch chi’n eu cymryd i sicrhau bod y diwydiant dur ym Mhort Talbot yn parhau i fod yn gystadleuol yn economaidd ar raddfa fyd-eang ac yn diogelu'r economi leol, wrth sicrhau ei bod yn chwarae ei rhan mewn newid i economi wyrddach hefyd?

I had the opportunity to visit the steelworks in Port Talbot with the constituency Member who is now in the Chair in this particular session. I've had conversations not just with that company but with the other major steel producers in Wales directly about what they are looking to do, because they recognise that there is an imperative to decarbonise the way that steel is produced. There's a challenge and an opportunity and that's why I keep on talking about a just transition. Because you could decarbonise the way that steel is produced and you could do so in a way that doesn't cost lots of jobs, or you could decarbonise the steel sector and you could see significant loss of employment. But every company is looking at how it looks again at its processes, how it looks at what it sees as unfair competition, which is why I think the point that Jack Sargeant made about the deal between the United States and the European Union is important. When you hear President Biden talk about wanting to do something about dirty steel and steel being dumped, that's something that steelworkers and people who run those steel businesses will recognise, and there's a key challenge there to make sure that we have competition that is on a level basis with a shared ambition to see decarbonisation in that sector but does not allow other steel products that have a higher carbon footprint being used in the sector here as well. Because I recognise that steel is important for the future, not just in how we generate future sources of power, but in construction and a wide range of other areas too. So, I'm very clear that steel must have a significant future in the economy of Wales and the wider UK.

Cefais i gyfle i ymweld â'r gwaith dur ym Mhort Talbot gyda'r Aelod etholaeth sydd yn y Gadair ar hyn o bryd yn y sesiwn benodol hon. Rwyf i wedi cael sgyrsiau nid yn unig â'r cwmni hwnnw ond â'r cynhyrchwyr dur mawr eraill yng Nghymru yn uniongyrchol am yr hyn y maen nhw am ei wneud, oherwydd eu bod nhw'n cydnabod bod rheidrwydd i ddatgarboneiddio'r ffordd y mae dur yn cael ei gynhyrchu. Mae her a chyfle a dyna pam rwy'n dal ati i siarad am drawsnewid cyfiawn. Oherwydd gallech chi ddatgarboneiddio'r ffordd y mae dur yn cael ei gynhyrchu a gallech chi wneud hynny mewn ffordd nad yw ar draul llawer o swyddi, neu gallech chi ddatgarboneiddio'r sector dur a gallech chi weld colled cyflogaeth sylweddol. Ond mae pob cwmni yn edrych ar sut mae'n edrych eto ar ei brosesau, sut y mae'n edrych ar yr hyn y mae'n ei ystyried yn gystadleuaeth annheg, sef pam rwy'n credu bod y pwynt a wnaeth Jack Sargeant am y fargen rhwng yr Unol Daleithiau a'r Undeb Ewropeaidd yn bwysig. Pan fyddwch chi'n clywed yr Arlywydd Biden yn sôn am fod eisiau gwneud rhywbeth am ddur a dur budr yn cael ei ollwng, mae hynny'n rhywbeth y bydd gweithwyr dur a phobl sy'n rhedeg y busnesau dur hynny yn ei gydnabod, ac mae her allweddol yno i sicrhau bod gennym ni gystadleuaeth sydd ar lefel wastad sydd ag uchelgais a rennir i weld datgarboneiddio yn y sector hwnnw ond nad yw'n caniatáu i gynhyrchion dur eraill sydd ag ôl troed carbon uwch gael eu defnyddio yn y sector yma hefyd. Gan fy mod i'n cydnabod bod dur yn bwysig ar gyfer y dyfodol, nid yn unig o ran sut yr ydym yn cynhyrchu ffynonellau pŵer yn y dyfodol, ond mewn adeiladu ac ystod eang o feysydd eraill hefyd. Felly, rwy'n glir iawn bod yn rhaid i ddur gael dyfodol sylweddol yn economi Cymru a'r DU yn ehangach.

17:10
6. Datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: Gweithredu carbon sero-net a’r rhaglen ysgolion a cholegau ar gyfer yr 21ain ganrif
6. Statement by the Minister for Education and Welsh Language: Implementation of net zero carbon and the 21st century schools and colleges programme

Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Gweinidog addysg ar weithredu carbon sero net a'r rhaglen ysgolion a cholegau ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Galwaf ar Jeremy Miles.

The next item is a statement by the Minister for education on the implementation of net-zero carbon and the twenty-first century schools and colleges programme. I call on Jeremy Miles.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Drwy ein rhaglen flaenllaw ysgolion a cholegau ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu bron i £1 biliwn o fuddsoddiad cyfalaf er mwyn helpu i gyflawni 180 o brosiectau i wella ysgolion a cholegau neu adeiladu rhai newydd. Mae'r llwyddiannau hyn yn adlewyrchu ein partneriaeth gydweithredol gref gydag awdurdodau lleol, Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, colegau, ColegauCymru ac awdurdodau esgobaethol. Mae wedi caniatáu i benderfyniadau strategol gael eu gwneud yn lleol ar flaenoriaethau buddsoddi mewn addysg ledled Cymru. Fel un o'r gwledydd cyntaf yn y byd i ddatgan argyfwng hinsawdd a'n bwriad i fod yn genedl carbon isel, rydyn ni nawr wedi cyrraedd man allweddol o ran ein buddsoddiad yn ein hystâd addysg.

Rydyn ni’n adeiladu ar sylfaen gadarn. Mae'r rhaglen wedi dangos lefel uchel o ymrwymiad at gynaliadwyedd a datgarboneiddio, gan dargedu sgôr 'rhagorol' o dan BREEAM, dull asesu amgylcheddol y Sefydliad Ymchwil Adeiladu ar gyfer adeiladau newydd. Rwy'n falch o ddweud nad prosiectau adeiladu newydd yw'r unig rai ag ymrwymiad at gynaliadwyedd, gan fod angen i bob prosiect cyweirio ac ymestyn hefyd gael sgôr ynni A. Ar ben hynny, roedd gofyn i bob prosiect o dan fandiau A a B gael o leiaf 15 y cant o ddeunyddiau wedi'u hailgylchu.

Drwy weithredu mewn ffordd gyson, drawsbynciol, mae'r rhaglen wedi darparu llwyfan i ymgorffori'r Gymraeg yn ogystal â meysydd polisi eraill, fel teithio llesol, bioamrywiaeth, technoleg gwybodaeth a chyfathrebu, y gymuned a'r cwricwlwm, i enwi dim ond rhai. Mae'r rhaglen wedi gweithredu fel cyfrwng i sicrhau'r gwerth mwyaf posib o fuddsoddiadau ar draws ein hystad addysg yng Nghymru, ac, wrth wneud hynny, mae wedi darparu model cynaliadwyedd i eraill ei ddilyn. Fodd bynnag, er gwaethaf y cynnydd da hwn, mae dyletswydd arnom ni i wneud mwy—llawer mwy—os ydyn ni am fynd i'r afael ag effeithiau'r newid yn yr hinsawdd ar ein planed, ac ar genedlaethau'r dyfodol.

Gydag wythnos gyntaf Cynhadledd Newid Hinsawdd y Cenhedloedd Unedig dan ei sang yn Glasgow, mae'n bleser gen i ddweud bod ein huchelgais i ddatblygu adeiladau addysg carbon sero net hefyd yn dod ymlaen yn dda. Drwy ein rhaglen rydyn ni eisoes yn darparu'r ysgolion carbon sero net cyntaf yng Nghymru. Fe ymwelais â'r cyntaf o'r rhain, Ysgol Gynradd Llancarfan, ddoe. 

Thank you, Dirprwy Lywydd. Through our flagship twenty-first century schools and colleges programme, the Welsh Government has provided almost £1 billion in capital investment to support the delivery of 180 projects to improve schools and colleges, or to build new ones. This achievement reflects our strong collaborative partnership with local authorities, the Welsh Local Government Association, colleges, CollegesWales and diocesan authorities. It has allowed for strategic local decisions to be made on investment priorities in education across the whole of Wales. As one of the first nations in the world to declare a climate emergency and our intention to be a low-carbon nation, we are now at a pivotal point in our investment in our education estate.

We are building on firm foundations. The programme has shown a high level of commitment to sustainability and decarbonisation, targeting a rating of 'excellent' under BREEAM, the Building Research Establishment's environmental assessment method for new-builds. I am pleased to say that new-build projects are not the only ones demonstrating a commitment towards sustainability, given that all refurbishment and extension projects also need an energy rating of A. Furthermore, there was a requirement for all projects under bands A and B to have a minimum of 15 per cent of recycled materials.

By operating in a joined-up, cross-cutting way, the programme has provided a platform to embed the Welsh language as well as other policy strands, such as active travel, biodiversity, ICT, community and curriculum, to name just a few. The programme has acted as a delivery vehicle to ensure the best possible value from investment across our education estate in Wales, and, in doing so, it has provided a sustainability model for others to follow. However, despite this good progress, we have a duty to do more—much more—if we are to address the effects of climate change on our planet, and on our future generations. 

With the first week of the United Nations Climate Change Conference well under way in Glasgow, I am pleased to say our ambition to develop net-zero-carbon education buildings is also well under way. Through our programme we are already delivering the first net-zero-carbon schools in Wales. I visited the first of these, Llancarfan Primary School, yesterday. 

To build on this, I am announcing today that, from 1 January 2022, all new-build, major refurbishment and extension projects requesting funding support through the programme will be required to demonstrate delivery of net-zero carbon in operation, plus a 20 per cent reduction on the amount of embodied carbon—that is, the carbon emitted through construction materials and the construction process. In addition, and in order to maximise the benefits of net-zero-carbon schools and colleges, all proposals will have ambitious plans for biodiversity, active travel and electric vehicle charging facilities. We are working with the active travel board to establish baseline requirements for new schools and colleges in support of 'Llwybr Newydd: the Wales Transport Strategy 2021'.

To be clear, the net-zero-carbon requirement will apply to all business case proposals that have not received approval at outline business case stage by 1 January 2022. I understand, of course, that achieving this goal may impact on the overall cost of projects. However, the cost of taking no action is likely to be far greater. I therefore want to send a clear message to our young learners that we are listening, and we are taking action. To this end, I am expanding the net-zero carbon pilot, which will continue to fund 100 per cent of the additional costs to meet the net-zero carbon commitment under this current wave of investment.

We need to ensure that sustainability and decarbonisation commitments become embedded in our everyday life. This is especially true for the younger members of our nation. We need to provide an effective way for them to learn about the environment around them, including the buildings that they are learning in. I saw examples of this during yesterday's visit. The project team have developed teaching resources that will provide an insight into net-zero carbon, which is both linked to our curriculum and provides a tangible link between the technology in their new school and how this affects the environment around them. It is important that we realise that these commitments are not just about investment in buildings, they are also about investment in the people who work and learn in them. 

Moving forward, I will expect local authorities and further education institutions, along with their design and delivery teams, to work closely with our children, young people and staff so that they have the opportunity to help design their learning environment. This is why I am also announcing today that we will make a sustainable schools challenge fund available to inspire delivery of a number of innovative, sustainable primary schools that are at one with their natural surroundings.  This is a clear opportunity to build on schools' curricula, recognising that one of the four purposes of the Curriculum for Wales is to enable ethical, informed citizens. Sustainability is mandatory within the new Curriculum for Wales and will form part of every learner's education throughout their learning journey. Schools that benefit from the fund will involve learners in the development or implementation of sustainable and environmental solutions as part of their learning. I will be announcing further details of this exciting challenge fund shortly.

Finally, whilst the twenty-first century schools and colleges programme has taken an organic approach towards sustainability and decarbonisation, I feel that now is the right time to look at changing our brand so that it makes a clear statement about our commitments for the environment and future generations. With that in mind, 1 January 2022 will see a new name for the programme, which will be 'sustainable communities for learning'.

Er mwyn adeiladu ar hyn, rwy'n cyhoeddi heddiw, o 1 Ionawr 2022, y bydd yn ofynnol i bob prosiect adeiladu, adnewyddu ac ymestyn mawr sy'n gofyn am gymorth ariannol drwy'r rhaglen, ddangos sut y mae'n cyflawni carbon sero-net, ynghyd â gostyngiad o 20 y cant ar faint o garbon a ymgorfforir—hynny yw, y carbon a allyrrir drwy ddeunyddiau adeiladu a'r broses adeiladu. Hefyd, er mwyn manteisio i'r eithaf ar ysgolion a cholegau carbon sero-net, bydd gan bob cynnig gynlluniau uchelgeisiol ar gyfer bioamrywiaeth, teithio llesol a chyfleusterau gwefru cerbydau trydan. Rydym yn gweithio gyda'r bwrdd teithio llesol i sefydlu gofynion sylfaenol ar gyfer ysgolion a cholegau newydd i gefnogi 'Llwybr Newydd: Strategaeth Drafnidiaeth Cymru 2021'.

I fod yn glir, bydd y gofyniad carbon sero-net yn berthnasol i bob cynnig achos busnes nad yw wedi cael ei gymeradwyo yn ystod y cam achos busnes amlinellol erbyn 1 Ionawr 2022. Rwy'n deall, wrth gwrs, y gallai cyflawni'r nod hwn effeithio ar gost gyffredinol prosiectau. Fodd bynnag, mae'r gost o beidio â chymryd unrhyw gamau yn debygol o fod yn llawer mwy. Felly, rwyf eisiau anfon neges glir at ein dysgwyr ifanc ein bod yn gwrando, ac ein bod yn gweithredu. I'r perwyl hwn, rwyf yn ehangu'r cynllun treialu carbon sero-net, a fydd yn parhau i ariannu 100 y cant o'r costau ychwanegol i gyflawni'r ymrwymiad carbon sero-net o dan y don bresennol hon o fuddsoddiad.

Mae angen i ni sicrhau bod ymrwymiadau cynaliadwyedd a datgarboneiddio yn rhan annatod o'n bywyd bob dydd. Mae hyn yn arbennig o wir am aelodau iau ein cenedl. Mae angen i ni ddarparu ffordd effeithiol iddyn nhw ddysgu am yr amgylchedd o'u cwmpas, gan gynnwys yr adeiladau y maen nhw'n dysgu ynddyn nhw. Gwelais enghreifftiau o hyn yn ystod yr ymweliad ddoe. Mae tîm y prosiect wedi datblygu adnoddau addysgu a fydd yn rhoi cipolwg ar garbon sero-net, sydd yn gysylltiedig â'n cwricwlwm ac sy'n darparu cyswllt pendant rhwng y dechnoleg yn eu hysgol newydd a sut mae hyn yn effeithio ar yr amgylchedd o'u cwmpas. Mae'n bwysig ein bod yn sylweddoli nad yw'r ymrwymiadau hyn yn ymwneud â buddsoddi mewn adeiladau yn unig, maen nhw hefyd yn ymwneud â buddsoddi yn y bobl sy'n gweithio ac yn dysgu ynddyn nhw.

Wrth symud ymlaen, byddaf yn disgwyl i awdurdodau lleol a sefydliadau addysg bellach, ynghyd â'u timau dylunio a darparu, weithio'n agos gyda'n plant, ein pobl ifanc a'n staff fel eu bod yn cael y cyfle i helpu i gynllunio eu hamgylchedd dysgu. Dyna pam yr wyf hefyd yn cyhoeddi heddiw y byddwn yn sicrhau bod cronfa her ysgolion cynaliadwy ar gael i ysbrydoli'r gwaith o gyflwyno nifer o ysgolion cynradd arloesol a chynaliadwy sydd mewn cytgord â'u hamgylchoedd naturiol. Dyma gyfle clir i adeiladu ar gwricwla ysgolion, gan gydnabod mai un o bedwar diben Cwricwlwm Cymru yw galluogi dinasyddion gwybodus a moesegol. Mae cynaliadwyedd yn orfodol o fewn Cwricwlwm newydd Cymru a bydd yn rhan o addysg pob dysgwr drwy gydol ei daith ddysgu. Bydd ysgolion sy'n elwa ar y gronfa yn cynnwys dysgwyr wrth ddatblygu neu weithredu atebion cynaliadwy ac amgylcheddol fel rhan o'u dysgu. Byddaf yn cyhoeddi rhagor o fanylion am y gronfa her gyffrous hon cyn bo hir.

Yn olaf, er bod rhaglen ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain wedi mabwysiadu ymagwedd organig tuag at gynaliadwyedd a datgarboneiddio, teimlaf mai dyma'r amser iawn i ystyried newid ein brand fel ei fod yn gwneud datganiad clir am ein hymrwymiadau ar gyfer yr amgylchedd a chenedlaethau'r dyfodol. Gyda hynny mewn golwg, bydd 1 Ionawr 2022 yn gweld enw newydd ar gyfer y rhaglen, sef 'cymunedau cynaliadwy ar gyfer dysgu'.

17:15

Diolch, Deputy Presiding Officer. Thank you, Minister. We wholeheartedly support your statement from these benches, as we share your sentiments, your aims and objectives that you have outlined in your statement. Lowering the impact on the environment and fighting climate change needs to be at the heart of everything that we do now. We all have a responsibility to play our part to leave the world in the best condition that we possibly can for future generations, so the aim of making our children and young people's school environments net zero is absolutely the right thing to do, as is increasing their input in their developments. The additional costs are significant, though, and to achieve becoming net-zero schools, you will need an extra 10 or 15 per cent on top of the cost of building the school anyway.

We have seen really great commitments to the aim of net zero from our local authorities, and as a current councillor in Monmouthshire County Council, I should declare that, but I know that Monmouthshire County Council have shown their absolute commitment to achieving net zero by committing themselves to a net-zero carbon school in Abergavenny. But they're obviously going to struggle, in this current climate, to afford this ambition. Do you believe, Minister, that local authorities should have to struggle when their commitment to our shared objective is clear?

If this Government is truly committed to the objectives and desires set out in this statement, surely it is the Welsh Government that needs to cover all costs to boost new builds to being net zero and to enable schools to adapt to achieve the same goal. You say within your statement that you understand that achieving this goal may impact the overall costs of projects, with the significant costs that achieving net zero has, I think this, perhaps, is an understatement, Minister.

While your plans are ambitious, they are also desirable, but they will be destined to fail, Minister, without making additional funding available to schools and local authorities for the biodiversity projects and electric vehicle charging facilities among the myriad of other changes you expect to be made in any new plans. On top of the extra costs for schools to become net zero, establishing new baseline requirements from 2022 onwards will all come with a cost attached. Who is going to foot this bill? You say that you're expanding the net-zero carbon pilot, but how long for? Only for the next two years and this current wave under band B, or will this continue through band C at 100 per cent? And will there be a band C? I think we need a bit more clarity on that, Minister, please. And when will you be in a position to set out what your plans will be for that band C if it is to continue so that local authorities are able to prepare?

Band B of twenty-first century schools, of course, was announced in 2017. Local authorities submitted their strategic outline plans for the schools they wanted to build or renovate between 2019-24. Net zero was not even then amongst the terms and conditions, and many of these schools have now been completed. And while I agree with you that those in development should be now net zero, the reality is that this will add an extra 10 to 15 per cent on top of the cost, as I’ve said, which is quite a hefty price tag. So, can you confirm, Minister, whether the Welsh Government will cover those additional costs?

You’ve announced also that new schools will be net zero by the month after next. What about schools that are already under construction? These schools have been in development for years. Their plans can’t change just on a whim, however newsworthy and welcome such a statement today might be. Whilst some schools benefit from the twenty-first century schools programme, the percentage of the overall estate is really small still. So, Minister, in order to achieve our joint aims, all schools need adaptations and money to become net zero. So, how does the Minister envisage a programme to help more schools become energy efficient—retrofitting old boilers, installing LED lighting and installing sources of power?

Working with our children and young people on these projects is absolutely fundamental to success, as you’ve outlined, and I totally agree with you on that, and it’s fantastic that sustainability is embedded in our new curriculum. I’d welcome the idea for a sustainable schools challenge fund that you’ve just announced and its intentions, but how much money is going to be in this fund, Minister? Roughly how many schools will be able to take up the fund, as isn’t this something you want all schools to achieve, not just the few that, perhaps, will benefit from achieving it? Although this sounds great, we need more detail, and I look forward to that detail, going forward.

Some of the schools that have come out of this joint collaborative working with local authorities, the WLGA, schools and colleges across Wales have produced some incredible schools. I visited Monmouth, in Caldicot Comprehensive School, in my colleague Peter Fox’s constituency recently, and they’re really impressive. Is there going to be extra funding for them to now develop further to get that net-zero status? It’s not fair to, once again, issue directives from this Welsh Government at this late stage in the scheme and put new financial burdens on local authorities and schools. So, I’m hoping that you can now confirm to me, Minister, that your objectives laid out in this statement will actually, even though you haven’t stated it, be backed up with moneys to cover all costs to cover all aims and objectives. Thank you.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch i chi, Gweinidog. Rydym yn llwyr gefnogi eich datganiad o'r meinciau hyn, gan ein bod yn rhannu eich teimladau, eich nodau a'ch amcanion yr ydych wedi'u hamlinellu yn eich datganiad. Mae angen i ostwng yr effaith ar yr amgylchedd ac ymladd newid hinsawdd fod wrth wraidd popeth a wnawn nawr. Mae gan bob un ohonom ni gyfrifoldeb i chwarae ein rhan i adael y byd yn y cyflwr gorau posibl ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol, felly'r nod o wneud amgylcheddau ysgol ein plant a'n pobl ifanc yn sero-net yw'r peth iawn i'w wneud, felly hefyd cynyddu eu mewnbwn yn eu datblygiadau. Fodd bynnag, mae'r costau ychwanegol yn sylweddol, ac er mwyn dod yn ysgolion sero-net, bydd angen 10 neu 15 y cant yn ychwanegol arnoch ar ben cost adeiladu'r ysgol beth bynnag.

Rydym wedi gweld ymrwymiadau gwirioneddol wych i'r nod o sero-net gan ein hawdurdodau lleol, ac fel cynghorydd presennol yng Nghyngor Sir Fynwy, dylwn ddatgan hynny, ond gwn fod Cyngor Sir Fynwy wedi dangos ei ymrwymiad llwyr i sicrhau sero-net drwy ymrwymo i ysgol garbon sero-net yn y Fenni. Ond mae'n amlwg ei fod yn mynd i wynebu brwydr, yn yr hinsawdd bresennol, i fforddio'r uchelgais hwn. A ydych yn credu, Gweinidog, y dylai awdurdodau lleol orfod wynebu trafferthion pan fydd eu hymrwymiad i'n hamcan cyffredin yn glir?

Os yw'r Llywodraeth hon wedi gwir ymrwymo i'r amcanion a'r dymuniadau a nodir yn y datganiad hwn, onid Llywodraeth Cymru ddylai dalu'r holl gostau i hybu adeiladau newydd sero-net ac i alluogi ysgolion i addasu i gyflawni'r un nod? Dywedwch yn eich datganiad eich bod yn deall y gallai cyflawni'r nod hwn effeithio ar gostau cyffredinol prosiectau, gyda'r costau sylweddol a ddaw yn sgil cyflawni sero-net, credaf fod hyn, efallai, yn danddatganiad, Gweinidog.

Er bod eich cynlluniau'n uchelgeisiol, maen nhw hefyd yn ddymunol, ond byddan nhw'n methu, Gweinidog, os na sicrheir bod cyllid ychwanegol ar gael i ysgolion ac awdurdodau lleol ar gyfer y prosiectau bioamrywiaeth a'r cyfleusterau gwefru cerbydau trydan ymhlith y llu o newidiadau eraill yr ydych yn disgwyl eu gwneud mewn unrhyw gynlluniau newydd. Ar ben y costau ychwanegol i gael ysgolion yn sero-net, bydd sefydlu gofynion sylfaenol newydd o 2022 ymlaen i gyd yn dod gyda chost ynghlwm. Pwy sy'n mynd i dalu am hyn? Dywedwch eich bod yn ehangu'r cynllun treialu carbon sero-net, ond am ba hyd? Dim ond am y ddwy flynedd nesaf a'r don bresennol hon o dan fand B, neu a fydd hyn yn parhau drwy fand C ar 100 y cant? Ac a fydd band C? Rwy'n credu bod arnom angen ychydig mwy o eglurder ynglŷn â hynny, Gweinidog, os gwelwch yn dda. A phryd y byddwch mewn sefyllfa i nodi beth fydd eich cynlluniau ar gyfer y band C hwnnw os yw am barhau fel y gall awdurdodau lleol baratoi?

Cyhoeddwyd Band B o ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, wrth gwrs, yn 2017. Cyflwynodd awdurdodau lleol eu cynlluniau amlinellol strategol ar gyfer yr ysgolion yr oeddent eisiau eu hadeiladu neu eu hadnewyddu rhwng 2019-24. Nid oedd sero-net hyd yn oed bryd hynny ymhlith y telerau ac amodau, ac mae llawer o'r ysgolion hyn bellach wedi'u cwblhau. Ac er fy mod yn cytuno â chi y dylai'r rhai sy'n cael eu datblygu fod yn sero-net erbyn hyn, y realiti yw y bydd hyn yn ychwanegu 10 i 15 y cant yn ychwanegol ar ben y gost, fel yr wyf wedi dweud, sy'n gost eithaf swmpus. Felly, a wnewch chi gadarnhau, Gweinidog, a fydd Llywodraeth Cymru yn talu'r costau ychwanegol hynny?

Rydych chi hefyd wedi cyhoeddi y bydd ysgolion newydd yn sero-net erbyn y mis ar ôl nesaf. Beth am ysgolion sydd eisoes yn cael eu hadeiladu? Mae'r ysgolion hyn wedi bod yn cael eu datblygu ers blynyddoedd. Ni all eu cynlluniau newid ar fyr rybudd, ni waeth pa mor deilwng o sylw yw datganiad o'r fath heddiw, datganiad sydd i'w groesawu. Er bod rhai ysgolion yn elwa ar raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, mae canran yr ystad gyffredinol yn fach iawn o hyd. Felly, Gweinidog, er mwyn cyflawni ein nodau ar y cyd, mae angen addasiadau ac arian ar bob ysgol i ddod yn sero-net. Felly, sut y mae'r Gweinidog yn rhagweld rhaglen i helpu mwy o ysgolion i fod yn effeithlon o ran ynni, ôl-osod hen foeleri, gosod goleuadau LED a gosod ffynonellau ynni?

Mae gweithio gyda'n plant a'n pobl ifanc ar y prosiectau hyn yn gwbl sylfaenol i lwyddiant, fel yr ydych wedi'i amlinellu, ac rwy'n cytuno'n llwyr â chi ar hynny, ac mae'n wych bod cynaliadwyedd yn rhan annatod o'n cwricwlwm newydd. Byddwn yn croesawu'r syniad am gronfa her ysgolion cynaliadwy yr ydych newydd ei chyhoeddi a'i bwriadau, ond faint o arian fydd yn y gronfa hon, Gweinidog? Yn fras faint o ysgolion fydd yn gallu manteisio ar y gronfa, oherwydd onid yw hyn yn rhywbeth yr ydych eisiau i bob ysgol ei gyflawni, nid dim ond yr ychydig a fydd, efallai, yn elwa ar ei gyflawni? Er bod hyn yn swnio'n wych, mae arnom angen mwy o fanylion, ac edrychaf ymlaen at y manylion hynny, wrth symud ymlaen.

Mae rhai o'r ysgolion sydd wedi deillio o'r cydweithio hwn gydag awdurdodau lleol, CLlLC, ysgolion a cholegau ledled Cymru wedi cynhyrchu rhai ysgolion anhygoel. Ymwelais â Threfynwy, ag Ysgol Gyfun Cil-y-coed, yn etholaeth fy nghyd-Aelod Peter Fox yn ddiweddar, ac maen nhw'n wirioneddol drawiadol. A fydd cyllid ychwanegol iddyn nhw ddatblygu ymhellach i gael y statws sero-net hwnnw? Nid yw'n deg cyhoeddi cyfarwyddebau gan Lywodraeth Cymru unwaith eto yn ystod y cyfnod hwyr hwn yn y cynllun a rhoi beichiau ariannol newydd ar awdurdodau lleol ac ysgolion. Felly, rwy'n gobeithio y gallwch gadarnhau yn awr i mi, Gweinidog, y bydd eich amcanion a nodir yn y datganiad hwn mewn gwirionedd, er nad ydych wedi'i ddatgan, yn cael eu hategu gan arian i dalu'r holl gostau i dalu am bob nod ac amcan. Diolch.

17:20

I think the Member asked four questions, broadly speaking—two of which were answered in the statement, and two of which weren’t. So, just to confirm, as I made clear in the statement, there is a clear recognition of the additional costs of a net-zero carbon specification, and I recognise the figures that she indicated in her question. Just in the way that we’ve covered those costs as additional costs in the net-zero pilots that we’ve been running in various parts of Wales, as I indicated in my statement, we will continue to meet those costs in relation to schools that come forward under the new specification within this current wave of investment. The whole point about this, as has happened in the past, is that when the specification of any construction, indeed—but in this context, schools—changes, there is initially a cost implication to that, for reasons which you will understand, but that cost, ultimately, reduces and becomes part of the standard specification, and we expect that will happen in this case as well. But in the short term, whilst the market adjusts to the specification and the supply chain adjusts to it, we recognise the need to support that investment, and that’s why I made it clear in my statement that we’d continue to fund 100 per cent of the additional costs of the net-zero carbon commitment under this current wave.

In relation to schools currently in the system, which was her second question, I made it clear in my statement that the requirement will apply to all business case proposals that have not received approval at an outline business case stage by 1 January 2022. So, if the school’s already being built, by definition, it has already passed that stage. So, I hope that clarifies that point for the Member.

On the two other points which she raised, both of which I think are very important points, it is true to say, obviously, large parts of the school estate in Wales are older buildings, and so she makes an important point about how we can make sure that those schools are also able to play their part in the journey that we are on towards a net-zero Wales. The plan which the First Minister and the Minister for Climate Change announced last week makes it clear that there is work to do to map out the school estate in Wales to understand, really on a school-by-school basis, what the needs are, and that will then provide a platform for a retrofit programme, effectively. But that’s a longer term ambition, frankly, and it’s a much more complex ambition.

I was speaking to people at the school in Llancarfan yesterday about the challenges of, if you're going to introduce an air-source heat pump in an older school, it's not as if it were simply the question of installing the pump; it's the distribution system, it's the insulation in the school, so it's a much more complex project. But that work is outlined in the plan that the First Minister and the Minister for Climate Change announced last week.

On the question of the sustainable schools challenge fund, I will be making more details obviously available of this in the way that she asks in the question. The questions she raises are perfectly, obviously, legitimate questions. She makes the point about shouldn't all schools be in this category. I suppose my thinking here is that we would expect these schools to be particularly innovative in the use of the products, for example. So, you might imagine wood construction and other sorts of pretty innovative ways of construction, and the design of it, is done in conjunction with school users. I think what we want to do is understand how that concept can work in practice and then take the parts of it that work and apply them more broadly. So, that's the thinking behind it, and I hope that, you know, when the plan is ultimately launched, that there will be interest in all corners of Wales. I certainly hope I'll see that.

Rwy'n credu bod yr Aelod wedi gofyn pedwar cwestiwn, a siarad yn fras—atebwyd dau ohonyn nhw yn y datganiad, ac ni atebwyd y ddau arall. Felly, dim ond i gadarnhau, fel yr eglurais yn y datganiad, fod cydnabyddiaeth glir o gostau ychwanegol manyleb carbon sero-net, ac rwy'n cydnabod y ffigurau a nododd yn ei chwestiwn. Yn union yn yr un ffordd yr ydym wedi talu'r costau hynny fel costau ychwanegol yn y cynlluniau treialu sero-net yr ydym wedi bod yn eu cynnal mewn gwahanol rannau o Gymru, fel y nodais yn fy natganiad, byddwn yn parhau i dalu'r costau hynny o ran ysgolion sy'n cyflwyno'u hunain o dan y fanyleb newydd o fewn y don bresennol hon o fuddsoddiad. Y pwynt yw, fel sydd wedi digwydd yn y gorffennol, pan fydd manyleb unrhyw waith adeiladu, yn wir—ond yn y cyd-destun hwn, ysgolion—yn newid, mae goblygiad cost i hynny i ddechrau, am resymau y byddwch yn eu deall, ond mae'r gost honno, yn y pen draw, yn lleihau ac yn dod yn rhan o'r fanyleb safonol, a disgwyliwn y bydd hynny'n digwydd yn yr achos hwn hefyd. Ond yn y tymor byr, wrth i'r farchnad addasu i'r fanyleb ac wrth i'r gadwyn gyflenwi addasu iddi, rydym yn cydnabod yr angen i gefnogi'r buddsoddiad hwnnw, a dyna pam y gwneuthum yn glir yn fy natganiad y byddem yn parhau i ariannu 100 y cant o gostau ychwanegol yr ymrwymiad carbon sero-net o dan y don bresennol hon.

O ran ysgolion sydd yn y system ar hyn o bryd, sef ei hail gwestiwn, eglurais yn fy natganiad y bydd y gofyniad yn berthnasol i bob cynnig achos busnes nad yw wedi cael ei gymeradwyo ar gam achos busnes amlinellol erbyn 1 Ionawr 2022. Felly, os yw'r ysgol eisoes yn cael ei hadeiladu, drwy ddiffiniad, mae eisoes wedi pasio'r cam hwnnw. Felly, gobeithiaf fod hynny'n egluro'r pwynt hwnnw i'r Aelod.

O ran y ddau bwynt arall a gododd, y mae'r ddau ohonyn nhw yn bwyntiau pwysig iawn yn fy marn i, mae'n wir dweud, yn amlwg, fod rhannau helaeth o ystad ysgolion Cymru yn adeiladau hŷn, ac felly mae'n gwneud pwynt pwysig ynghylch sut y gallwn sicrhau bod yr ysgolion hynny hefyd yn gallu chwarae eu rhan yn y daith yr ydym arni tuag at Gymru sero-net. Mae'r cynllun a gyhoeddodd y Prif Weinidog a'r Gweinidog Newid Hinsawdd yr wythnos diwethaf yn ei gwneud yn glir bod gwaith i'w wneud i fapio ystad ysgolion Cymru i ddeall, mewn gwirionedd fesul ysgol, beth yw'r anghenion, ac a fydd wedyn yn darparu llwyfan ar gyfer rhaglen ôl-osod, yn effeithiol. Ond mae hynny'n uchelgais tymor hwy, a dweud y gwir, ac mae'n uchelgais llawer mwy cymhleth.

Roeddwn yn siarad â phobl yn yr ysgol yn Llancarfan ddoe am yr heriau, os ydych yn mynd i gyflwyno pwmp gwres ffynhonnell aer mewn ysgol hŷn, nid yw'n fater o osod y pwmp yn unig; mae'n ymwneud â'r system ddosbarthu, mae'n ymwneud ag insiwleiddio yn yr ysgol, felly mae'n brosiect llawer mwy cymhleth. Ond amlinellir y gwaith hwnnw yn y cynllun a gyhoeddodd y Prif Weinidog a'r Gweinidog Newid Hinsawdd yr wythnos diwethaf.

O ran y gronfa her ysgolion cynaliadwy, byddaf yn sicrhau bod mwy o fanylion ar gael yn amlwg am hyn yn y modd y mae'n gofyn yn y cwestiwn. Mae'r cwestiynau y mae'n eu codi yn gwestiynau cwbl ddilys, yn amlwg. Mae'n gwneud y pwynt sef oni ddylai pob ysgol fod yn y categori hwn. Mae'n debyg mai fy safbwynt i yma yw y byddem yn disgwyl i'r ysgolion hyn fod yn arbennig o arloesol wrth ddefnyddio'r cynhyrchion, er enghraifft. Felly, efallai y byddwch yn dychmygu adeiladu â phren a mathau eraill o ffyrdd eithaf arloesol o adeiladu, a dylunio, yn cael ei wneud ar y cyd â defnyddwyr yr ysgol. Rwy'n credu mai'r hyn yr ydym eisiau ei wneud yw deall sut y gall y cysyniad hwnnw weithio'n ymarferol ac yna cymryd y rhannau ohono sy'n gweithio a'u gweithredu'n ehangach. Felly, dyna'r meddylfryd y tu ôl iddo, a gobeithio, pan gaiff y cynllun ei lansio yn y pen draw, y bydd diddordeb ym mhob cwr o Gymru. Rwy'n sicr yn gobeithio y gwelaf i hynny.

17:25

Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch yn fawr iawn am y datganiad. Fel rydyn ni'n gwybod, ac fel rydych chi wedi sôn eisoes, mae hi'n wych gallu codi adeiladau newydd sy'n defnyddio ynni'n effeithlon, ond mae angen inni fod yn ôl-ffitio ein stoc bresennol ni o adeiladau er mwyn lleihau allyriadau mewn ffordd ystyrlon, fel rhan o'r ymdrech i fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd. A fedraf i ddim pwysleisio'r pwynt yma ddigon heddiw yma: mae adroddiad gan Fwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu, er enghraifft, yn nodi y gallai 40 y cant o gyfanswm yr allyriadau ddod o waith adeiladu a'r amgylchedd adeiledig, ac, wrth gwrs, mae hynny'n cynnwys ysgolion, colegau, nifer fawr o adeiladau sydd yn perthyn i'r sector addysg. Ac mae'r bwrdd yn dweud bod rhaid i'r rhan fwyaf o'r ymdrech i ddatgarboneiddio ganolbwyntio ar ôl-ffitio effeithlonrwydd ynni ar adeiladau sy'n bodoli eisoes yn hytrach nag ar yr adeiladu o'r newydd. Felly, buaswn i'n licio gwybod lle ydych chi'n gosod y balans yna. Mae rhywun yn gwybod bod yna fendithion mawr i gael o adeiladau newydd, ond ar y llaw arall, os ydyn ni'n derbyn tystiolaeth Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu, a ddylid rhoi cymaint o bwyslais ar yr agwedd yna, ynteu ydy'r agwedd yma o ddatgarboneiddio'r ystâd bresennol angen bod ar flaen ein meddyliau ni yn ogystal? Ac rydych chi'n sôn eich bod chi yn mapio'r gwaith sydd angen ei wneud o safbwynt hynny, ac yn mynd i fod yn creu cynllun datgarboneiddio'r stoc bresennol, ond mae yna frys, onid oes? Felly, beth ydy'r amserlen ar gyfer hynny, a beth fydd y cerrig milltir ar y daith yna? Sut fyddwch chi'n mynd ati i flaenoriaethu'r prosiectau angenrheidiol yna?

A mater arall sydd angen sylw brys ydy sgiliau'r gweithlu, wrth gwrs. Ac mae'n debyg bod yna adroddiadau di-rif erbyn hyn sydd yn sôn am y nifer o weithwyr newydd ychwanegol rydyn eu hangen yng Nghymru dim ond i ateb y galw presennol o safbwynt 'retrofit-io' ac yn y blaen. A dwi'n cyfeirio eto at y Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu, ac maen nhw, mewn adroddiad cafodd ei gyhoeddi ym mis Mawrth eleni, yn dangos y bydd angen 12,000 o rolau ychwanegol ym maes adeiladu Cymru erbyn 2028, sydd ddim yn bell i ffwrdd, i ddarparu net sero, gan ganolbwyntio ar ôl-ffitio domestig, ac mae hynny yn gynnydd o 12 y cant yn y gweithlu. Ac felly, hoffwn i wybod beth ydy eich blaenoriaethau chi yn y maes yma. Sut ydych chi fel Gweinidog addysg yn bwriadu gweithio tuag at gynyddu'r gweithlu yma? Clywsom ni Weinidog yr Economi'n sôn am yr angen i weithio hefo'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol, ond mae angen mwy na hynny, mae'n debyg, onid oes? Felly, buasai'n dda clywed pa gynlluniau sydd gennych chi yn arbennig ar gyfer cynyddu'r gweithlu, a fydd, yn eu tro, yn ein helpu ni i ddatgarboneiddio nid yn unig yn y sector addysg, ond ar draws ein hystad sector cyhoeddus ni?

Ac yn olaf, dwi hefyd eisiau gwybod mwy am y gronfa her ysgolion cynaliadwy. Rydych chi'n dweud mai ei phwrpas hi ydy sbarduno nifer o ysgolion cynradd arloesol a chynaliadwy sydd yn rhan o'u hamgylchedd naturiol. Rydych chi'n cyfyngu'r gronfa yma i'r cynradd yn unig, dwi'n credu. A gawn ni ddeall pam, felly, nad ydych chi am gynnwys yr ysgolion uwchradd a'r colegau ac yn y blaen? Rydych chi'n dweud hefyd y bydd yr ysgolion sy'n manteisio ar y gronfa yn cynnwys dysgwyr wrth ddatblygu neu weithredu systemau cynaliadwy ac amgylcheddol fel rhan o'u dysgu, sydd yn werth chweil, wrth gwrs, ac rydyn ni'n croesawu hynny, ond ydych chi'n sôn yn fan hyn, jest i gael eglurder, am gronfa ar gyfer addasu adeiladu? Ydyn ni'n sôn am gronfa ar gyfer creu cynlluniau ar gyfer ysgolion newydd ar y cyd â dysgwyr, neu ydyn ni'n sôn am rywbeth mwy na hynny? Ydyn ni'n sôn am gael cynlluniau a syniadau arloesol o ran materion fel cadwyni bwyd lleol fel rhan o'r pecyn bwyd sydd ar gael mewn ysgolion? Ydyn ni'n sôn am deithio cynaliadwy i'r ysgol a'r math yna o beth? Achos dwi'n siŵr bod gan ein pobl ifanc ni lawer iawn o syniadau arloesol ac mae angen gwrando arnyn nhw, a gobeithio bydd y gronfa yn gallu sbarduno rhywfaint o hynny hefyd. Diolch yn fawr.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you very much for the statement. As we know, and as you've mentioned, it's wonderful to construct new buildings that make effective and efficient use of energy, but we do also need to retrofit our current stock of buildings in order to reduce emissions in a meaningful way, as part of efforts to tackle climate change. And I can't emphasise this point enough this afternoon: a report by the Construction Industry Training Board notes that 40 per cent of the total emissions could come from construction work and the built environment, and, of course, that includes schools, colleges, many buildings that are owned by the education sector. And the board says that most of the effort in decarbonisation needs to focus on retrofitting energy efficiency on existing buildings rather than on new builds. So, I'd like to know where you strike that balance. One is aware that there are great benefits from having new buildings, but on the other hand, if we accept the evidence of the Construction Industry Training Board, then should there be as much emphasis on that aspect, or is this aspect of decarbonising the existing estate the priority for us now? And you mentioned that you are mapping the work that needs to be done in that regard, and will be drawing up a decarbonisation plan for that, but there is urgency here. So, what's the timetable for that and what will the milestones be on that journey? How will you prioritise those necessary projects?

And another issue that needs urgent attention is workforce skills, of course. And there appear to be numerous reports now mentioning the number of additional new workers that we need in Wales, just to meet current demand in terms of retrofitting and so on. And I again refer to the Construction Industry Training Board, and in a report published in March of this year, they state that an additional 12,000 roles in construction in Wales will be required by 2028, which isn't so far away, in order to provide for net zero, focusing on domestic retrofitting, and that's an increase of 12 per cent in the workforce. So, I would like to know what your priorities are in this area. How will you as education Minister work towards increasing this workforce? We heard the Minister for Economy mentioning the need to work with regional skills partnerships, but we need more than that, I would've thought. So, it would be good to hear what plans you have in place, particularly in order to enhance the workforce, which, in turn, will assist us in decarbonising not just in the education sector, but across the public sector estate?

And finally, I also want to know more about this sustainable schools challenge fund. You mentioned that its purpose is to inspire many innovative and sustainable primary schools that are part of their natural environment. Now, you're limiting this to the primary sector alone, I believe. Could you explain why that's the case and why you're not going to include secondary schools and colleges and so on? You also state that schools taking advantage of this fund will include learners in implementing sustainable and environmentally-friendly systems as part of their learning, which is valuable, of course, and I welcome that, but, just for clarity here, are we talking about a fund for building adaptations? Are we talking about a fund for creating plans for new schools along with learners, or are we talking about something more than that? Are we looking at having innovative plans and ideas in terms of issues such as local food supply chains as part of the food offer in schools? Are we talking about sustainable travel to school and those kinds of issues? Because I'm sure that our young people do have very many innovative ideas and we do need to listen to them, and, hopefully, this fund will allow for some of that too. Thank you.

17:30

Diolch i Siân Gwenllian am y cwestiynau hynny. O ran y cwestiwn ynglŷn ag adeiladau newydd sbon neu'r ystad hynaf, mae gwahaniaeth, wrth gwrs, yn yr approach tuag at y ddau. Jest i fod yn glir, mae'r polisi rwy'n ei ddatgan heddiw hefyd yn cynnwys adnewyddiadau eang mewn ysgolion o unrhyw oedran fel petai, felly dyw e ddim yn gyfyngedig cweit yn y ffordd honno, ond mae'r pwynt cyffredinol mae'r Aelod yn ei wneud, wrth gwrs, yn bwynt teg.

O ran amserlenni'r gwaith retrofit ac ati, mae'r cynllun a gyhoeddwyd wythnos diwethaf gan y Prif Weinidog a'r Gweinidog Newid Hinsawdd yn sôn am ddatblygu cynllun strategol i ddatgarboneiddio adeiladau erbyn diwedd 2023, bod pob adeilad cyhoeddus â ffynhonnell wres carbon isel erbyn 2030 ac, os gallan nhw, yn creu eu hynni eu hunain hefyd. Felly, mae'r amserlen yn un hwy, ond am y rheswm mae'r Aelod efallai'n cydnabod yn y cwestiwn, sef bod lot mawr o'r ystad yn hŷn. Felly, mae angen mapio'r gwaith cyn ein bod ni'n gallu mynd ati i wneud hynny, ond mae'n elfen bwysig, wrth gwrs, o'r siwrnai rŷn ni arni tuag at fod yn genedl sero-net.

O ran sgiliau'r gweithlu, fe wnaf i gyfeirio'r Aelod at yr hyn wnaeth Gweinidog yr Economi ei ddweud, ond hefyd mae'n sicr yn rhan o'r agenda addysg bellach yma yng Nghymru. Ynghyd â'r datganiad hwn, yr wythnos hon, mae'r Bil yn cael ei gyflwyno ar gyfer diwygiadau ôl-16, ac un o'r cyfleoedd a'r sialensau mae hynny'n mynd i ganiatáu i fynd i'r afael ag e'n fwy effeithiol yw rhai o'r anghenion newydd yma yn ein heconomi ni, fel ein bod ni'n gallu ymateb mewn ffordd lot mwy hyblyg i'r galw am sgiliau newydd, fel petai, yn yr economi. Felly, mae hynny'n cyfrannu tuag at hynny.

O ran y gronfa her, y rheswm am ei chyfyngu yn y cam cyntaf i ysgolion cynradd yw bod y prosiectau efallai'n haws eu delifro a bod hynny'n dysgu gwersi inni ar gyfer prosiectau ehangach na hynny. Fe fues i'r wythnos diwethaf yn ysgol gynradd Nottage yn etholaeth Sarah Murphy i gwrdd â phlant fanna a oedd wedi cyfrannu at ddylunio ac adeiladu rhan o'u maes chwarae. Mae'n enghraifft fach—rŷn ni'n sôn am rywbeth lot fwy uchelgeisiol fan hyn—ond roedd e'n gwbl glir, o ran y cwestiwn olaf a wnaeth yr Aelod ddweud, fod y broses o ddysgu'r sgiliau a mynd i'r afael â'r adeiladu wedi dangos talentau a chreadigrwydd ymhlith y disgyblion, a oedd yn arloesol iawn. Felly, y bwriad yma yw cynllun cychwynnol sydd â ffocws ar ysgolion cynradd er mwyn dangos y cysyniad ehangach a dysgu o hynny fel ein bod ni'n gallu, gobethio, ehangu ar hynny.

I thank Siân Gwenllian for those questions. In terms of the question on new builds or the older estate, there is a difference, of course, in the approach to those things. To be clear, the policy I'm talking about today also includes broad-ranging renewal work in a broad range of schools, so it isn't restricted in that way, but the general point that the Member makes is a fair one.

In terms of timetabling the retrofitting work, the plan that was announced last week by the First Minister and the Minister for Climate Change talks about developing a strategic plan to decarbonise buildings by the end of 2023, that all public buildings have a low-carbon energy stream and, if they can, create their own energy as well. So, the timetable is longer, for the reason that the Member recognises in the question, because a lot of the estate is older. So, we need to map that work out before we can proceed with it, but it is an important element of the journey that we're on in terms of being a net-zero nation.

In terms of workforce skills, I'll refer the Member to what the Minister for Economy said, but it's certainly part of the further education agenda here in Wales. As well as this statement, this week, the Bill is being introduced for post-16 reforms, and one of the opportunities and the challenges that that's going to allow us to tackle more effectively is some of the new needs in our economy, so that we can respond in a much more flexible way to the demand for new skills, as it were, in the economy. So, that contributes towards that.

In terms of the challenge fund, the reason for restricting it in the first phase to primary schools is that the projects are easier to deliver and so that we learn lessons for more broad-ranging projects. Last week, I was in Nottage Primary School in Sarah Murphy's constituency to meet the children there, who had contributed to the design and construction of part of their playground. So, it's a small example of that—we're talking about a more ambitious agenda here—but it was very clear, in terms of the question that the Member asked, that the process of learning those skills and tackling the buildings showed great talent and creativity among the pupils, who were very innovative. So, the intention here is to have an initial scheme that focuses on primary schools in order to show the broader concept and to learn from that so that, hopefully, we can build on that.

17:35

I disagree that sustainable communities for learning will cost more in the long term, because there may be a short-term cost, as builders become familiar with all the new ways of building that we've already demonstrated can work in social housing, but, in the longer term, I agree absolutely with the Minister—we cannot afford to do nothing, simply because schools will simply be left with massive energy bills and water bills that they could otherwise be spending on books and learning. So, I absolutely welcome the statement from the Minister.

There's a great deal that we're going to need to do, but there are an awful lot of schools with generous parcels of land attached that have really boring outdoor learning environments, and they can do more about that without massive sums of money, they've just got to give their thought to it. And just think that, instead of having to spend £600 a year on a school bus, you could spend £600—sorry, £400 a year—on buying a bike. The long-term benefits to the individual and to that family are just huge. I do think that special attention needs to be given to the Victorian or Edwardian inner-city schools, because retrofitting is going to be really complicated and, in addition to that, they don't have the capacity to expand, because they're surrounded by other buildings, so creating the learning environment that we need to ensure that all young people realise the challenges and the opportunities of the net-zero Wales is just that much more challenging.

So, I suppose I want to know how you're going to use all this excellent initiative to ensure that new green jobs are not just for those who are the academically less able, but are for everybody, that this is the future if we are really going to make a difference to our society: good design, good buildings, good communities. So, therefore, there's an awful lot of work that needs to be done in schools.

Rwy'n anghytuno y bydd cymunedau cynaliadwy ar gyfer dysgu yn costio mwy yn y tymor hir, oherwydd efallai y bydd cost tymor byr, wrth i adeiladwyr ymgyfarwyddo â'r holl ffyrdd newydd o adeiladu yr ydym eisoes wedi dangos eu bod yn gallu gweithio mewn tai cymdeithasol, ond, yn y tymor hwy, cytunaf yn llwyr â'r Gweinidog—ni allwn fforddio gwneud dim byd, oherwydd bydd ysgolion yn cael biliau ynni a biliau dŵr enfawr pryd y gallen nhw fel arall fod yn gwario'r arian ar lyfrau a dysgu. Felly, yr wyf yn croesawu'n llwyr y datganiad gan y Gweinidog.

Mae llawer iawn y bydd angen i ni ei wneud, ond mae llawer iawn o ysgolion sydd â darnau o dir sylweddol ynghlwm wrthyn nhw sydd ag amgylcheddau dysgu awyr agored diflas iawn, a gallan nhw wneud mwy ynghylch hynny heb symiau enfawr o arian, mae'n rhaid iddyn nhw feddwl ychydig amdano. A meddyliwch, yn hytrach na gorfod gwario £600 y flwyddyn ar fws ysgol, y gallech wario £600—mae'n ddrwg gennyf, £400 y flwyddyn—ar brynu beic. Mae'r manteision hirdymor i'r unigolyn ac i'r teulu hwnnw yn enfawr. Credaf fod angen rhoi sylw arbennig i ysgolion canol dinas Fictoraidd neu Edwardaidd, oherwydd bydd ôl-osod yn gymhleth iawn ac, yn ogystal â hynny, nid oes ganddyn nhw'r capasiti i ehangu, oherwydd maen nhw wedi'u hamgylchynu gan adeiladau eraill, felly mae creu'r amgylchedd dysgu sydd ei angen arnom i sicrhau bod pob person ifanc yn sylweddoli heriau a chyfleoedd y Gymru sero-net yn llawer mwy heriol.

Felly, am wn i hoffwn wybod sut yr ydych yn mynd i ddefnyddio'r holl fenter ragorol hon i sicrhau nad yw swyddi gwyrdd newydd ar gyfer y rhai sy'n llai abl yn academaidd yn unig, ond i bawb, mai dyma'r dyfodol os ydym mewn gwirionedd yn mynd i wneud gwahaniaeth i'n cymdeithas: dylunio da, adeiladau da, cymunedau da. Felly, mae llawer iawn o waith y mae angen ei wneud mewn ysgolion.

Yes, there is, and I think that this presents an opportunity, not solely from the point of view of the contribution the building itself makes to our larger targets, but there's also a very important opportunity for us to grasp here to use the development itself as a teaching tool, if you like. My visit yesterday to Llancarfan primary was a very, very good example of this. Unfortunately, obviously, because of COVID, they hadn't been able, as a school, to visit the site in the way that I think they would have liked to have been able to do, but they were describing to me that they will—. When the school is completed early next year, it'll have QR codes set at different points in the school where it'll be a teaching aid, effectively, to explain to pupils why the building is built in this particular way, what the consequences are of that and to explain to them the broader environmental impact of the choices that have been made. I think that's just a very inspiring way of approaching this, really, and I think there's a lot of potential for us to try and do more and more of that.

I think the Member makes a very, very valid point about the limitations, perhaps, on some of our older schools because of where they're situated, and the capacity to expand and to develop in the way that we might like isn't there. I think that's one of the challenges that I've been trying to outline in terms of the longer term retrofit ambitions that we have, but it is absolutely essential that we do that as part of our broader aim of being a net-zero nation.

Oes, ac rwy'n credu bod hyn yn gyfle, nid yn unig o safbwynt y cyfraniad y mae'r adeilad ei hun yn ei wneud i'n targedau mwy, ond mae cyfle pwysig iawn hefyd i ni ddeall yma y gallwn ddefnyddio'r datblygiad ei hun fel offeryn addysgu, os mynnwch. Roedd fy ymweliad ddoe ag ysgol gynradd Llancarfan yn enghraifft dda iawn o hyn. Yn anffodus, yn amlwg, oherwydd COVID, nid oedden nhw fel ysgol wedi gallu ymweld â'r safle, yn y ffordd yr oedden nhw wedi dymuno, ond yr oedden nhw'n disgrifio wrthyf y byddan nhw—. Pan fydd yr ysgol wedi'i chwblhau'n gynnar y flwyddyn nesaf, bydd codau QR wedi'u gosod mewn gwahanol fannau yn yr ysgol lle byddant yn gymorth addysgu, i bob pwrpas, i esbonio i ddisgyblion pam y mae'r adeilad wedi'i adeiladu yn y ffordd arbennig hon, beth yw canlyniadau hynny a bydd yn esbonio wrthyn nhw effaith amgylcheddol ehangach y dewisiadau a wnaed. Rwy'n credu bod hynny'n ffordd ysbrydoledig iawn o ymdrin â hyn, mewn gwirionedd, a chredaf fod llawer o botensial i ni geisio gwneud mwy a mwy o hynny.

Rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud pwynt hynod o ddilys am y cyfyngiadau, efallai, ar rai o'n hysgolion hŷn oherwydd lle maen nhw wedi'u lleoli, ac nid oes capasiti i ehangu a datblygu yn y ffordd yr hoffem ni ei weld. Credaf mai dyna un o'r heriau yr wyf wedi bod yn ceisio'i hamlinellu o ran yr uchelgeisiau ôl-osod tymor hwy sydd gennym, ond mae'n gwbl hanfodol ein bod yn gwneud hynny fel rhan o'n nod ehangach o fod yn genedl sero-net.

Net zero is achieved by reducing greenhouse gas emissions. Energy efficiency of buildings is, as the Minister knows, only one route to that target, and other factors are also important, some of which he has mentioned, such as that active and safe travel to school is possible, that the new net-zero twenty-first century schools programme doesn't increase car use or congestion or is detrimental to air quality, and that green communal spaces, such as playing fields, or flood-risk areas, are not built upon. Given this, can the Minister confirm that the Government will, therefore, not fund Neath Port Talbot Council's plans to build a super primary school in the centre of Pontardawe in the Swansea valley under the twenty-first century schools programme, which will do all of these things? Indeed, the officers' response to concerns regarding increasing car use raised during the consultation on these plans stated:

'This proposal recognises that for some children walking or cycling to school will not be possible.... However opportunities will still exist through curricular and extra-curricular arrangements for pupils to learn about the importance of a healthy lifestyle'.

That doesn't cut it, does it? Oh, but you said this will only apply to proposals approved after next January. Minister, where spades are not yet in the ground and contracts not yet signed, as is the case with this plan in Pontardawe, could you tell us why is that?

Cyflawnir sero-net drwy leihau allyriadau nwyon tŷ gwydr. Mae effeithlonrwydd ynni adeiladau, fel y gŵyr y Gweinidog, yn un llwybr yn unig tuag at y targed hwnnw, ac mae ffactorau eraill hefyd yn bwysig, soniwyd am rai ganddo, megis bod teithio llesol a diogel i'r ysgol yn bosibl ac na ddylai rhaglen ysgolion newydd ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain gynyddu'r defnydd o geir nac achosi mwy o dagfeydd na bod yn niweidiol i ansawdd aer, ac na ddylid adeiladu ar fannau cymunedol gwyrdd, megis caeau chwarae, nac ar ardaloedd lle mae perygl o lifogydd. O ystyried hyn, a wnaiff y Gweinidog gadarnhau na fydd y Llywodraeth, felly, yn ariannu cynlluniau Cyngor Castell-nedd Port Talbot i adeiladu ysgol gynradd wych yng nghanol Pontardawe yng nghwm Tawe o dan raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, a fydd yn gwneud yr holl bethau hyn? Yn wir, nododd ymateb y swyddogion i bryderon ynghylch cynyddu'r defnydd o geir a godwyd yn ystod yr ymgynghoriad ar y cynlluniau hyn:

'Mae'r cynnig hwn yn cydnabod na fydd yn bosibl i rai plant gerdded neu feicio i'r ysgol.... Fodd bynnag, bydd cyfleoedd yn dal i fodoli trwy drefniadau cwricwlaidd ac allgyrsiol i ddisgyblion ddysgu am bwysigrwydd ffordd iach o fyw'.

Nid yw hynny'n ddigon da, nad yw? O, ond dywedoch fod hyn dim ond yn berthnasol i gynigion a gymeradwyir ôl mis Ionawr nesaf, Gweinidog, pan nad yw rhawiau yn y ddaear eto a chontractau heb eu llofnodi eto, fel sy'n wir am y cynllun hwn ym Mhontardawe, a allech chi ddweud wrthym pam mai dyna yw'r sefyllfa?

17:40

I'm not sure I understand the last question, but, on the broader point the Member was making, I know that she has written to me recently in relation to this. She will also know that, because of the fact that the school to which she's referring is a school in my constituency, a few yards from my office, I know that she understands that, for ministerial code reasons, I can't answer that question, but she will get a response to the letter that she has sent me from another Minister as a consequence of that. 

I hope that she would support the ambition that is described in the statement today. I think it's a very significant contribution to how future projects can contribute to our very ambitious aims of becoming a net-zero Wales.

Nid wyf yn siŵr fy mod yn deall y cwestiwn olaf, ond, ar y pwynt ehangach yr oedd yr Aelod yn ei wneud, gwn ei bod wedi ysgrifennu ataf yn ddiweddar ynglŷn â hyn. Bydd hefyd yn gwybod, oherwydd y ffaith bod yr ysgol y mae'n cyfeirio ati yn ysgol yn fy etholaeth i, ychydig lathenni o fy swyddfa, gwn ei bod yn deall, am resymau cod gweinidogol, na allaf ateb y cwestiwn yna, ond bydd yn cael ymateb i'r llythyr y mae wedi'i anfon ataf gan Weinidog arall o ganlyniad i hynny.

Rwy'n gobeithio y byddai hi'n cefnogi'r uchelgais a ddisgrifir yn y datganiad heddiw. Rwy'n credu ei fod yn gyfraniad arwyddocaol iawn at sut y gall prosiectau yn y dyfodol gyfrannu at ein nodau uchelgeisiol iawn o fod yn Gymru sero-net.

Diolch, Dirprwy Lywydd. I certainly welcome this announcement today. I think you're right to put education at the forefront of environmental sustainability, because it's a generational change that's needed. There are examples of children being very much involved in the RainScape project in Llanelli schools, and the children are fascinated by it and they learn maths from it and lots about their environment. And that's about surface water. 

Since I have a very short time, there are a few things that I want to bring up in the net-zero carbon education building. Of course, we had to have the workforce, then we had to have the materials, and those materials have to be local so that we can deliver the projects. But looking at the sites is equally important. They should not be greenfield sites, and they should be sites that are accessible to the community, in a way that Jenny has already mentioned, where people can either walk or cycle. And I know that's part of your thinking. But we can't hide away from the fact that the public sector is probably the biggest opportunity that we have to drive change in the construction industry here in Wales, and I very much welcome it. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n sicr yn croesawu'r cyhoeddiad hwn heddiw. Rwy'n credu eich bod yn iawn i roi addysg ar frig y rhestr o ran cynaliadwyedd amgylcheddol, oherwydd mae'n newid cenedliadol sydd ei angen. Ceir enghreifftiau o blant yn cymryd rhan fawr yn y prosiect GlawLif yn ysgolion Llanelli, ac mae'r plant wedi'u cyfareddu ganddo ac maen nhw'n dysgu mathemateg yn ei sgil a llawer am eu hamgylchedd. Ac mae hynny'n ymwneud â dŵr wyneb.

Gan fod gennyf amser byr iawn, mae rhai pethau yr wyf eisiau eu codi o ran yr adeilad addysg carbon sero-net. Wrth gwrs, bu'n rhaid i ni gael y gweithlu, yna bu'n rhaid i ni gael y deunyddiau, ac mae'n rhaid i'r deunyddiau hynny fod yn lleol fel y gallwn gyflawni'r prosiectau. Ond mae edrych ar y safleoedd yr un mor bwysig. Ni ddylen nhw fod yn safleoedd tir glas, a dylen nhw fod yn safleoedd sy'n hygyrch i'r gymuned, mewn ffordd y mae Jenny eisoes wedi sôn amdani, lle gall pobl naill ai gerdded neu feicio. A dwi'n gwybod bod hynny'n rhan o'r hyn yr ydych yn ei ystyried. Ond ni allwn guddio rhag y ffaith mai'r sector cyhoeddus, mae'n debyg, yw'r cyfle mwyaf sydd gennym i sbarduno newid yn y diwydiant adeiladu yma yng Nghymru, ac rwy'n ei groesawu'n fawr.

I thank Joyce Watson for her welcome for the statement overall, and I think it shows her long-term commitment to this agenda as well. I do share the importance of the point that she makes about enabling the development of our future schools to really maximise the opportunity for parents and learners to use other routes to school that are environmentally friendly, and I'm encouraged by the work that we're doing with the active travel board to seek to maximise that, both in relation to our existing school estate but also in relation to a new baseline specification for new schools into the future, which will reflect the principles in the 'Llwybr Newydd' transport strategy. But, just in the way that Jenny Rathbone was also saying, there is a curriculum opportunity here as well, I think, which is to use these future developments as a means of really enabling our young learners to have a full understanding of how important it is to make those active travel contributions to their learning. 

Diolch i Joyce Watson am ei chroeso i'r datganiad yn gyffredinol, a chredaf ei fod yn dangos ei hymrwymiad hirdymor i'r agenda hon hefyd. Rwyf yn rhannu pwysigrwydd y pwynt y mae'n ei wneud ynghylch galluogi datblygiad ein hysgolion yn y dyfodol i sicrhau'r cyfleoedd gorau i rieni a dysgwyr ddefnyddio llwybrau eraill i'r ysgol sy'n ecogyfeillgar, ac fe'm calonogir gan y gwaith yr ydym yn ei wneud gyda'r bwrdd teithio llesol i sicrhau'r manteision gorau, mewn cysylltiad â'n hystad ysgol bresennol ond hefyd mewn cysylltiad â manyleb sylfaenol newydd ar gyfer ysgolion newydd i'r dyfodol, a fydd yn adlewyrchu'r egwyddorion yn y strategaeth drafnidiaeth 'Llwybr Newydd'. Ond, fel yr oedd Jenny Rathbone hefyd yn dweud, mae cyfle o ran y cwricwlwm yma hefyd, mi gredaf, sef defnyddio'r datblygiadau hyn yn y dyfodol fel ffordd o alluogi ein dysgwyr ifanc i gael dealltwriaeth lawn o ba mor bwysig yw hi i wneud y cyfraniadau teithio llesol hynny at eu dysgu.

Diolch, Weinidog.

Thank you, Minister. 

Before we move on to item 7, I just want to remind Members that I know it's difficult for backbenchers to be able to ask questions in a minute, because I've been there and I know the difficulty in timings, but can I remind Members, if you do use your full allocation for your context, you are using someone else's allocation to ask your question? Today, we've been able to get the questions undertaken in the time given, but we've been in situations where we haven't been able to do that because the number of Members wishing to speak is a larger number. If you then go over your time, you're taking someone else's time in those situations. Could you please therefore keep your contributions to the time allocations so we can get as many people who want to speak in as possible, please? And it's happened in both statements this afternoon. 

Cyn i ni symud ymlaen at eitem 7, hoffwn atgoffa'r Aelodau fy mod yn gwybod ei bod yn anodd i aelodau meinciau cefn allu gofyn cwestiynau mewn munud, oherwydd yr wyf wedi bod yno, a gwn am yr anhawster o ran amseru, ond a gaf i atgoffa'r Aelodau, os defnyddiwch eich dyraniad llawn ar gyfer eich cyd-destun, rydych yn defnyddio dyraniad rhywun arall i ofyn eich cwestiwn? Heddiw, rydym wedi cael y cwestiynau yn yr amser a roddwyd, ond rydym wedi bod mewn sefyllfaoedd lle nad ydym wedi gallu gwneud hynny oherwydd bod nifer yr Aelodau sy'n dymuno siarad yn fwy. Os ewch chi dros eich amser fe fyddwch chi'n cymryd amser rhywun arall yn y sefyllfaoedd hynny. A wnewch chi felly gadw eich cyfraniadau o fewn yr amser a ddyrannwyd fel y gallwn gael cynifer o bobl sydd eisiau siarad â phosibl, os gwelwch yn dda? Ac mae wedi digwydd yn y ddau ddatganiad y prynhawn yma.

Can I ask a point of order? The time allocated for this was up until 6.10 p.m., so I'm disturbed that other Members were not permitted to speak if they'd indicated they wished to do so. 

A gaf i godi pwynt o drefn? Roedd yr amser a neilltuwyd ar gyfer hwn hyd at 6.10 p.m., felly rwy'n poeni na chaniatawyd i Aelodau eraill siarad a hwythau wedi nodi eu bod yn dymuno gwneud hynny.

No other Members have not been permitted to speak. I said that previously we'd been in that situation, not on this occasion. I did also say that on this occasion, we didn't need that, but we could be in a situation where we do. And the time allocated on your sheet, by the way, isn't necessarily the time we were at; we were watching the time in real time, in one sense.

Nid oes unrhyw Aelodau eraill na chawsant siarad. Dywedais ein bod wedi bod yn y sefyllfa honno o'r blaen, nid y tro hwn. Dywedais hefyd nad oedd angen hwnnw arnom y tro hwn, ond gallem fod mewn sefyllfa pryd bydd angen hwnnw. Ac nid yr amser a ddyrennir ar eich dalen, gyda llaw, oedd yr amser y cadwyd ato o reidrwydd; roeddem yn gwylio'r amser mewn amser real, mewn un ystyr.

17:45
7. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Diweddariad ar y rhaglen ddatgarboneiddio ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol
7. Statement by the Minister for Health and Social Services: Update on the decarbonisation programme for health and social care

Eitem 7, datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: diweddariad ar y rhaglen ddatgarboneiddio ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol. Galwaf ar y Gweinidog, Eluned Morgan.

Item 7, a statement by the Minister for Health and Social Services: an update on the decarbonisation programme for health and social care. I call on the Minister, Eluned Morgan.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. As Members will be aware, the Welsh Government’s Net Zero Wales plan was launched last week, 28 October, and I'd like to take this opportunity to provide an update on health and social care’s crucial role in contributing to the Welsh public sector’s collective ambition to reach net zero by 2030. We know that action is needed, not only because NHS Wales is the largest public sector emitter, contributing up to 40 per cent of public sector carbon emissions, but also because health and social care systems are at the forefront of responding to the impact of the climate emergency on health outcomes.

In response to this challenge, in March this year, the 'NHS Wales Decarbonisation Strategic Delivery Plan' was published; a clear and ambitious mandate for action that sets out key commitments for delivery across our highest emission areas. Health and social care have a collective and critical leadership role in driving and embedding net zero across all that we do, and in bringing the communities of Wales with us because we all have our part to play. We know how tirelessly our health and social care sector have worked throughout the COVID-19 pandemic, and that further winter pressures lie ahead. However, the climate emergency has not and will not go away and must be responded to with the same urgency that the pandemic has required of our sector.

The challenge has already been embraced across the health sector, and I have been really impressed by the dedication shown by groups of doctors, nurses, pharmacists and non-clinical staff across Wales who are already driving this agenda forward and developing their own green groups to help their healthcare settings to run more sustainably. The team at Ysbyty Gwynedd, for example, have initiated trials of reusable PPE; they've switched to less polluting anaesthetic gases and planted trees and wildflowers, acknowledging that reducing emissions and increasing green spaces not only helps prevent disease but has significant well-being benefits. The change of medical gas in just this one hospital has saved around the equivalent of driving 27,500 miles a month. Such work is not isolated, with excellent progress being made across our health sector. All-Wales data demonstrates that there's been a 67 per cent reduction in the carbon footprint of anaesthetic gases across Wales since June 2019, and the Welsh environmental anaesthesia network committee has aims now of reaching 80 per cent.

Further activity is also under way to strengthen Wales's approach to sustainable healthcare and to support decarbonisation in wider primary care. Our policy of prudent healthcare, with the aim of patients getting the right care in the right place at the right time, will reduce unnecessary multiple patient contacts and travel.

Our blended model of care, based around clinical triage, delivers appointments by telephone or video as well as face to face where clinically appropriate. This blended model is more convenient for patients; it helps prevent the risks of spread of disease and reduces unnecessary patient journeys. This has been made possible by investment in digital infrastructure and software, giving patients a choice of more appropriate and greener ways to access care and advice, and has already resulted in a reduction of over 7 million miles travelled and over 1.7 million kg of carbon emissions. That is is the equivalent of 289 journeys around the world.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Fel y mae'r Aelodau'n ymwybodol, cafodd cynllun Cymru Sero Net Llywodraeth Cymru ei lansio'r wythnos diwethaf, 28 Hydref, a hoffwn i fanteisio ar y cyfle hwn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ran hanfodol iechyd a gofal cymdeithasol wrth gyfrannu at uchelgais gyfunol sector cyhoeddus Cymru i gyrraedd sero net erbyn 2030. Rydym ni'n gwybod bod angen gweithredu, nid yn unig oherwydd mai GIG Cymru yw'r allyrrydd sector cyhoeddus mwyaf, gan gyfrannu hyd at 40 y cant o allyriadau carbon y sector cyhoeddus, ond hefyd oherwydd bod systemau iechyd a gofal cymdeithasol ar flaen y gad o ran ymateb i effaith yr argyfwng hinsawdd ar ganlyniadau iechyd.

Mewn ymateb i'r her hon, ym mis Mawrth eleni, cafodd 'Cynllun Cyflenwi Strategol ar gyfer Datgarboneiddio GIG Cymru' ei gyhoeddi; mandad clir ac uchelgeisiol ar gyfer gweithredu sy'n nodi ymrwymiadau allweddol ar gyfer cyflawni ledled ein hardaloedd allyriadau uchaf. Mae gan iechyd a gofal cymdeithasol ran arweiniol hanfodol ar y cyd o ran ysgogi a gwreiddio sero net ar draws popeth yr ydym ni'n ei wneud, ac wrth ddod â chymunedau Cymru gyda ni, oherwydd bod gan bob un ohonom ni ein rhan i'w chwarae. Rydym ni'n ymwybodol pa mor ddiflino y mae ein sector iechyd a gofal cymdeithasol wedi gweithio drwy gydol pandemig COVID-19, a bod pwysau ychwanegol y gaeaf o'n blaenau. Fodd bynnag, nid yw'r argyfwng hinsawdd wedi diflannu ac ni fydd yn diflannu ac mae'n rhaid ymateb iddo gyda'r un brys y mae'r pandemig wedi ei ofyn o'n sector.

Mae'r her eisoes wedi ei chroesawu ar draws y sector iechyd, ac mae'r ymroddiad sydd wedi ei ddangos gan grwpiau o feddygon, nyrsys, fferyllwyr a staff anghlinigol ledled Cymru sydd eisoes yn bwrw ymlaen â'r agenda hon ac yn datblygu eu grwpiau gwyrdd eu hunain i helpu eu lleoliadau gofal iechyd i weithredu'n fwy cynaliadwy wedi gwneud argraff arnaf i. Mae'r tîm yn Ysbyty Gwynedd, er enghraifft, wedi cychwyn treialon cyfarpar diogelu personol y mae modd ei ailddefnyddio; maen nhw wedi newid i nwyon anaesthetig sy'n achosi llai o lygredd ac wedi plannu coed a blodau gwyllt, gan gydnabod bod lleihau allyriadau a chynyddu mannau gwyrdd, yn ogystal â helpu i atal clefydau, mae ganddyn nhw fanteision lles sylweddol hefyd. Mae newid y nwy meddygol yn yr ysbyty hwn yn unig, wedi arbed tua'r hyn sy'n cyfateb i yrru 27,500 milltir y mis. Nid yw gwaith o'r fath yn unigryw, mae cynnydd rhagorol yn cael ei gyflawni ar draws ein sector iechyd. Mae data Cymru gyfan yn dangos y bu gostyngiad o 67 y cant yn ôl troed carbon nwyon anaesthetig ledled Cymru ers mis Mehefin 2019, ac mae gan bwyllgor rhwydwaith anaestheteg amgylcheddol Cymru y nod o gyrraedd 80 y cant bellach.

Mae gweithgarwch arall ar y gweill hefyd i gryfhau dull Cymru o ymdrin â gofal iechyd cynaliadwy ac i gefnogi datgarboneiddio mewn gofal sylfaenol ehangach. Bydd ein polisi o ofal iechyd darbodus, gyda'r nod o roi'r gofal cywir yn y lle cywir ar yr adeg gywir i gleifion, yn lleihau teithio a chysylltu'n ddiangen â chleifion lluosog.

Mae ein model gofal cyfunol, sy'n seiliedig ar frysbennu clinigol, yn darparu apwyntiadau dros y ffôn neu drwy fideo yn ogystal ag wyneb yn wyneb lle bo hynny'n briodol yn glinigol. Mae'r model cyfunol hwn yn fwy cyfleus i gleifion; mae'n helpu i atal y perygl o ledu clefydau ac yn lleihau teithiau diangen i gleifion. Mae hyn wedi ei alluogi gan fuddsoddiad mewn seilwaith a meddalwedd digidol, gan roi dewis i gleifion o ffyrdd mwy priodol a gwyrddach o gael gafael ar ofal a chyngor, ac mae eisoes wedi arwain at ostyngiad o dros 7 miliwn o filltiroedd teithio a dros 1.7 miliwn kg o allyriadau carbon. Mae hynny'n cyfateb i 289 o deithiau ledled y byd.

Rhan bwysig arall o'r ymdrech i helpu Cymru i gyrraedd sero net fydd lleihau a chael gwared ar allyriadau o drafnidiaeth sector cyhoeddus a'i fflyd. I'r perwyl hwnnw, mae pwyntiau gwefru cerbydau trydan wedi cael eu cyflwyno ar draws ystâd y gwasanaeth iechyd, ac fe fydd pwyntiau gwefru yn cael eu hystyried ym mhob project yn y dyfodol. Fe fydd adeiladau'r gwasanaeth iechyd yn cael eu diweddaru i fod yn fwy effeithlon o ran ynni, gyda chynlluniau trydan adnewyddadwy mawr ar waith ac ambiwlansys allyriadau isel neu drydan wedi'u caffael. 

Mae cyrff y sector cyhoeddus wedi ymrwymo gyda'i gilydd i fod yn fwy effeithlon o ran sut mae adeiladau a lleoliadau sector cyhoeddus yn cael eu defnyddio. Mae'r gwasanaeth iechyd yn arwain y ffordd fan hyn. Mae gwaith arloesol yn digwydd ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe, lle mae'r tir y maen nhw wedi'i sicrhau ac wedi prynu yn mynd i greu fferm solar o 4 MW. Mae gan y fferm solar 10,000 o baneli ar 14 hectar o dir. Mae'n darparu pŵer i Ysbyty Treforys trwy gysylltiad gwifren preifat. Ysbyty Treforys yw'r ysbyty cyntaf yng Nghymru i wneud hyn, ac yn wir credir mai hwn yw'r cyntaf yn y Deyrnas Unedig i ddatblygu ei fferm solar ar raddfa lawn ei hun. Fe fydd yn torri'r galw am drydan o dua £0.5 miliwn y flwyddyn gan leihau'r allyriadau carbon yn sylweddol ac ar ei anterth fe allai hefyd gyflenwi'r galw am drydan ar gyfer yr ysbyty cyfan.

Er bod cynnydd yn cael ei wneud, dim ond y dechrau yw'r 'Cynllun Cyflenwi Strategol Datgarboneiddio GIG Cymru'. Mae'r sector gofal cymdeithasol hefyd wedi cychwyn ar ei daith datgarboneiddio, gyda gwaith wedi hen ddechrau i ganfod ei ôl troed carbon ac i lunio cynllun datgarboneiddio ar gyfer y sector erbyn mis Mawrth 2022. Mae arferion da eisoes yn cael eu nodi ar draws gofal cymdeithasol. Mae llawer o adrannau gwasanaethau cymdeithasol yn symud i alwadau cartref ar sail clystyrau i leihau'r allyriadau, ac mae ôl troed carbon yn elfen allweddol o'r broses gaffael.

Yn Wrecsam, mae dull ffabrig yn gyntaf wedi ei fabwysiadu i wella perfformiad amgylcheddol ac effeithlonrwydd ynni adeiladau gofal cymdeithasol. Mae awdurdodau lleol eraill, fel Casnewydd a sir y Fflint, wedi gwella effeithlonrwydd ynni eu cartrefi trwy osod paneli trydan solar arnyn nhw. Mae’r sector gofal cymdeithasol wedi’i gynrychioli’n dda ac yn gweithio'n galed wrth i'r gwaith fynd rhagddo. Mae wedi ymrwymo i’w ymdrechion cyfunol o fewn uchelgais y sector cyhoeddus i gyrraedd sero net erbyn 2030.

Mae'r pandemig wedi ein hatgoffa ni fod angen i'n gwasanaethau fod yn hyblyg ac yn barod ar gyfer heriau'r dyfodol. Rŷn ni hefyd wedi ymrwymo i baratoi Cymru ar gyfer tywydd poethach a gwlypach yn y dyfodol. Mae gwaith wedi'i gomisiynu i ddiweddaru cyngor a chanllawiau iechyd y cyhoedd ar risgiau newid hinsawdd, ar sail y dystiolaeth ddiweddaraf o'r effaith ar iechyd y cyhoedd yn sgil gwres, oerfel a llifogydd eithafol, a chlefydau sy'n cael eu cludo gan fectorau. Yn ogystal, bydd prosesau ar gyfer rhoi cyngor iechyd y cyhoedd am amodau tywydd eithafol difrifol yn cael eu diweddaru i gynnwys gwasanaethau rhybudd newydd y Swyddfa Dywydd i roi'r wybodaeth orau posibl i'r cyhoedd. Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd.

Another important aspect of the effort to help Wales to reach net zero will be reducing emissions from public sector transport and its fleet. To that end, EV charging points have been introduced across the NHS estate and they will be considered for all future projects. The NHS buildings are due to undergo energy efficiency upgrades, with large-scale renewable electricity schemes deployed and low-emission or electric ambulances procured. 

Public sector organisations have collectively committed to be more efficient in how public sector buildings and locations are used. The NHS is leading the way on this, with groundbreaking work happening in Swansea Bay University Health Board, where the land has been secured to develop a 4 MW solar farm. The solar farm comprises 10,000 panels on 14 hectares of land, and it provides power to Morriston Hospital via a private wire connection. Morriston Hospital is the first hospital in Wales to do this, and indeed it's believed to be the first in the UK to develop its own full-scale solar farm. It will cut electricity demand by about £0.5 million per year, significantly reducing carbon emissions and at peak times it could also meet the electricity demands for the entire hospital.

While progress has been made, the 'NHS Wales Decarbonisation Strategic Delivery Plan' is just the beginning. The social care sector has also embarked on its decarbonisation journey, with work well under way to determine its own carbon footprint and to deliver a decarbonisation plan for the sector by March 2022. Good practice is already being identified across social care, with many social services departments moving to cluster-based domiciliary calls to reduce emissions, and carbon footprint is a key factor of the procurement process. 

Wrexham has adopted a fabric-first approach to make its social care buildings more environmentally friendly and energy efficient. Other local authorities, such as Newport and Flintshire, have enhanced energy efficiency at their care homes through the installation of solar electricity panels. The social care sector is well represented and is working hard as the work progresses, and it's committed to its collective efforts within the public sector's 2030 net-zero ambition. 

The pandemic has reminded us that we need our services to be flexible and resilient for future challenges. We are also committed to preparing Wales for hotter and wetter weather in the future. Work has been commissioned to update public health advice and guidance on climate change risks based on the latest evidence of public health impacts from extreme heat, cold, flooding and vector-borne pathogens. In addition, processes for issuing public health advice for acute episodes of extreme weather conditions will be updated to factor in new Met Office alert services to keep the public better informed. Thank you very much, Dirprwy Lywydd. 

17:50

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Minister, can I thank you for your statement this afternoon? Of course, as the world focuses on our climate emergency—and that's what it is—I think it's right that we discuss this in the context of health and social care. So, in that regard, I welcome the statement today.

At the beginning of your statement, Minister, you referred to NHS Wales as the largest public sector emitter, contributing up to about 40 per cent of public sector carbon emissions. I was looking at some recent research by Ipsos MORI, and what that research found was that, largely—and this is taken across the UK, not just in terms of the Welsh NHS—the net-zero ambition for the NHS is welcomed across the UK, but there's a lack of awareness from the public. So, once explained to them what the NHS's ambitions are, then it's got a great deal of public support and little opposition. What was particularly, I suppose, relevant to this research was that addressing climate change was low down on the public's priorities for the NHS. So, it's not in other areas, but it is in this particular area. So, I wonder, Minister, what you can do and what the Welsh Government can do to highlight and emphasise the sustainability agenda in the context of the Welsh NHS.

Minister, so often I see statements and discussions in this Chamber around these areas are very much focused on new buildings, and I'm very conscious of existing NHS stock and buildings as well. I can see there was a consultant in Ysbyty Gwynedd recently talking about temperatures reaching 30 degrees in some parts of the hospital. He referred to old single-glazed windows that lacked insulation that were installed in the 1980s. So, yes, the point he's making is those high temperatures and I suppose it's the cost, isn't it, of the air conditioning systems, and then in the colder winter months, it's the cost of that loss of energy out of inappropriate windows. I think of hospitals in my own constituency like Newtown. That building was built before the NHS was even created, so I wonder in that regard if you could perhaps just widen your thoughts in terms of responding to the need to update existing NHS buildings and stock in the context of what I've just said.

And then, the final issue I'd raise as well is in regard to the travelling for appointments. You talked in your statement about digital appointments or telephone appointments. All good, of course; that's very appropriate, especially for rural areas of Wales, but then you also go on to say, 'where appropriate', because sometimes people need to have that face-to-face appointment. But, of course, in the rural parts of Wales then people might have to take a three-hour round trip. Actually, if you're travelling from the middle of Wales, you might have to travel to Telford for an appointment; it can't be done face to face. But that appointment could be done locally if it's for a specialist treatment and, of course, you can't—you have to travel for specialist treatment—but so often, many of my constituents, for example, take a three-hour round trip, have to do it in a car because there isn't public transport available for an appointment that actually could be done locally because it's not a specialist type of treatment. So often in Government's thinking, rural-proofing comes later down the agenda. It's that, 'Come forward with a policy and then let's now see how we can rural-proof this', but I would suggest that rural-proofing needs to be right at the centre of Government thinking at the very outset. So, perhaps you could just give us your thoughts on that particular thought as well, Minister.

Gweinidog, a gaf i ddiolch i chi am eich datganiad y prynhawn yma? Wrth gwrs, wrth i'r byd ganolbwyntio ar ein hargyfwng hinsawdd—a dyna beth ydyw—rwy'n credu ei bod yn iawn i ni drafod hyn yng nghyd-destun iechyd a gofal cymdeithasol. Felly, yn hynny o beth, rwy'n croesawu'r datganiad heddiw.

Ar ddechrau eich datganiad, Gweinidog, fe wnaethoch chi gyfeirio at GIG Cymru fel yr allyrrydd sector cyhoeddus mwyaf, gan gyfrannu hyd at oddeutu 40 y cant o allyriadau carbon y sector cyhoeddus. Roeddwn i'n edrych ar rywfaint o ymchwil ddiweddar gan Ipsos MORI, a'r hyn yr oedd yr ymchwil honno wedi ei ddarganfod oedd, i raddau helaeth—ac mae hyn ledled y DU, nid yn unig o ran GIG Cymru—bod yr uchelgais net-sero ar gyfer y GIG yn cael ei chroesawu ledled y DU, ond bod diffyg ymwybyddiaeth gan y cyhoedd. Felly, ar ôl esbonio iddyn nhw beth yw uchelgeisiau'r GIG, yna mae wedi cael llawer iawn o gefnogaeth gyhoeddus a phrin iawn y bu'r gwrthwynebiad. Yr hyn a oedd yn arbennig o berthnasol i'r ymchwil hon, mae'n debyg, oedd bod ymdrin â newid hinsawdd yn isel ar restr flaenoriaethau'r cyhoedd ar gyfer y GIG. Felly, nid yw hyn yn wir mewn meysydd eraill, ond mae hi yn y maes arbennig hwn. Felly, tybed, Gweinidog, beth allwch chi ei wneud a beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i amlygu a phwysleisio'r agenda gynaliadwyedd yng nghyd-destun GIG Cymru.

Gweinidog, mor aml rwy'n gweld datganiadau a thrafodaethau yn y Siambr hon ynghylch y meysydd hyn sy'n canolbwyntio'n fawr ar adeiladau newydd, ac rwy'n ymwybodol iawn o stoc ac adeiladau presennol y GIG hefyd. Rwy'n gallu gweld y bu ymgynghorydd yn Ysbyty Gwynedd yn sôn yn ddiweddar am dymheredd yn cyrraedd 30 gradd mewn rhai rhannau o'r ysbyty. Cyfeiriodd at hen ffenestri gwydr sengl heb eu hinsiwleiddio a gafodd eu gosod yn y 1980au. Felly, ie, y pwynt y mae'n ei wneud yw'r tymheredd uchel hynny ac mae'n debyg y gost, onid yw, ar gyfer y systemau aerdymheru, ac yna ym misoedd oerach y gaeaf, gost colli'r ynni hwnnw allan o ffenestri anaddas. Rwy'n meddwl am ysbytai yn fy etholaeth fy hun fel y Drenewydd. Cafodd yr adeilad hwnnw ei godi cyn i'r GIG gael ei greu hyd yn oed, felly tybed yn hynny o beth a allech chi efallai ehangu eich syniadau o ran ymateb i'r angen i ddiweddaru adeiladau a stoc bresennol y GIG yng nghyd-destun yr hyn yr wyf i newydd ei ddweud.

Ac yna, y mater olaf y byddaf i'n ei godi hefyd yw teithio ar gyfer apwyntiadau. Fe wnaethoch chi sôn yn eich datganiad am apwyntiadau digidol neu apwyntiadau ffôn. Yn dda i gyd, wrth gwrs; mae hynny'n briodol iawn, yn enwedig ar gyfer ardaloedd gwledig Cymru, ond yna rydych chi hefyd yn mynd ymlaen i ddweud, 'lle y bo'n briodol', oherwydd weithiau mae angen yr apwyntiad wyneb yn wyneb hwnnw ar bobl. Ond, wrth gwrs, yn rhannau gwledig Cymru, efallai y bydd yn rhaid i bobl fynd ar daith gylch dair awr. Mewn gwirionedd, os ydych chi'n teithio o ganol Cymru, efallai y bydd yn rhaid i chi deithio i Telford ar gyfer apwyntiad; ni ellir ei wneud wyneb yn wyneb. Ond byddai modd gwneud yr apwyntiad hwnnw yn lleol os yw ar gyfer triniaeth arbenigol ac, wrth gwrs, ni allwch chi—mae'n rhaid i chi deithio am driniaeth arbenigol—ond mor aml, mae llawer o fy etholwyr i, er enghraifft, yn mynd ar daith gylch dair awr, yn gorfod gwneud hynny mewn car oherwydd nad oes trafnidiaeth gyhoeddus ar gael ar gyfer apwyntiad y byddai modd ei wneud yn lleol mewn gwirionedd gan nad yw'n fath arbenigol o driniaeth. Mor aml ym meddwl y Llywodraeth, mae prawfesur ar gyfer ardaloedd gwledig yn isel ar yr agenda. Mae'n agwedd 'Cyflwynwch bolisi ac yna gadewch i ni weld nawr sut y gallwn ni ei brawfesur mewn cyd-destun gwledig', ond byddwn i'n awgrymu bod angen prawfesur ar gyfer anghenion mewn ardaloedd gwledig fod wrth wraidd meddwl y Llywodraeth o'r cychwyn cyntaf. Felly, efallai y gwnewch chi roi eich barn i ni ar y syniad hwnnw hefyd, Gweinidog.

17:55

Thanks very much, Russell, and I'm glad to see that you agree with our net-zero ambition. I think that one of the benefits of today is that, actually, we are raising public awareness, we are telling people that this is something that has to happen in all sectors of our policy areas. Although in relation to the NHS, it may not be the thing that people think of as the first most important issue for them, it is clearly something that we need to take seriously in every aspect of our lives, and the NHS will be central to that as well. And the fact is that the NHS emits about 1 million tonnes of carbon dioxide—certainly, in 2018-19 that was the case—so we've got a long journey to go on. You talk about the existing stock, and you're quite right—there are some old buildings in the NHS, and there are some new buildings, and, of course any new building will have to be procured and will have to comply with our net-zero ambitions. But, by 2026, we've made it clear in our decarbonisation strategic delivery plan that every building between 2026 and 2030 will have undergone an energy-efficient upgrade, and low-carbon heating will be utilised and renewable energy will be generated on site. So, we're absolutely clear about where we're heading on this.

Like you, I represent a very rural area. I'm very aware of the sensitivities around rurality and access to public health. But what I've found, actually, is that it's been quite transformative, the whole experience of the pandemic, and that we've all learnt to use technology in a way that we weren't aware that we could do before, and it has been embraced by the NHS. It's been wonderful to speak to patients who previously had to trek miles and miles and miles to go and see a specialist, and now they can have a remote consultation. So, I think that's been a huge benefit, not just in terms of climate change, but also for the patients themselves, of course. But of course there will be times when people have to physically go and meet the specialist, particularly if there's an operation to be had. So, this is all about balance, and we've got to get the balance right, but certainly when it comes to rural-proofing, I think you're absolutely right. We need to think about this at the beginning of the process. One of the things I've been talking about today is the issue about the kind of support that is given by so many people who voluntarily take patients to hospital and the need for us to appreciate them a bit more. So, that's something that is very much on my agenda as well.

Diolch yn fawr iawn, Russell, ac rwy'n falch o weld eich bod chi'n cytuno â'n huchelgais sero-net. Rwy'n credu mai un o fanteision heddiw yw ein bod ni, mewn gwirionedd, yn codi ymwybyddiaeth y cyhoedd, rydym yn dweud wrth bobl fod hyn yn rhywbeth y mae'n rhaid iddo ddigwydd ym mhob sector o'n meysydd polisi. Er, o ran y GIG, efallai nad hwn yw'r peth y mae pobl yn ei ystyried fel y mater pwysicaf oll iddyn nhw, mae'n amlwg yn rhywbeth y mae angen i ni ei gymryd o ddifrif ym mhob agwedd ar ein bywydau, a bydd y GIG yn ganolog i hynny hefyd. A'r ffaith yw bod y GIG yn allyrru tua 1 miliwn tunnell o garbon deuocsid—yn sicr, roedd hynny'n wir yn 2018-19—felly mae gennym ni daith hir i fynd arni. Rydych chi'n sôn am y stoc bresennol, ac rydych chi'n hollol gywir—mae rhai hen adeiladau yn y GIG, ac mae rhai adeiladau newydd, ac, wrth gwrs, bydd yn rhaid caffael unrhyw adeilad newydd a bydd yn rhaid iddo gydymffurfio â'n huchelgeisiau sero-net. Ond, erbyn 2026, rydym ni wedi ei gwneud yn glir yn ein cynllun cyflenwi strategol datgarboneiddio y bydd pob adeilad rhwng 2026 a 2030 wedi ei uwchraddio i fod yn effeithlon o ran ynni, a bydd gwres carbon isel yn cael ei ddefnyddio a bydd ynni adnewyddadwy yn cael ei gynhyrchu ar y safle. Felly, rydym ni'n gwbl glir ynglŷn â ble yr ydym ni'n mynd yn hyn o beth.

Fel chi, rwyf i'n cynrychioli ardal wledig iawn. Rwy'n ymwybodol iawn o'r sensitifrwydd sy'n ymwneud â natur  wledig a chyfle i fanteisio ar iechyd y cyhoedd. Ond yr hyn yr wyf i wedi ei ganfod, mewn gwirionedd, yw y bu'n eithaf trawsnewidiol, holl brofiad y pandemig, a'n bod ni i gyd wedi dysgu defnyddio technoleg mewn ffordd nad oeddem ni'n ymwybodol y gallem ni ei wneud o'r blaen, ac mae'r GIG wedi ei chroesawu. Mae hi wedi bod yn wych siarad â chleifion a oedd gynt yn gorfod teithio milltiroedd ar filltiroedd i fynd i weld arbenigwr, a bellach mae modd iddyn nhw gael ymgynghoriad o bell. Felly, rwyf i'n credu bod hynny wedi bod o fudd enfawr, nid yn unig o ran newid hinsawdd, ond hefyd i'r cleifion eu hunain, wrth gwrs. Ond wrth gwrs bydd adegau pan fydd yn rhaid i bobl fynd i gwrdd â'r arbenigwr wyneb yn wyneb, yn enwedig os oes angen llawdriniaeth. Felly, mae hyn yn ymwneud â chydbwysedd, ac mae'n rhaid i ni gael y cydbwysedd yn gywir, ond yn sicr o ran prawfesur ar gyfer ardaloedd gwledig, rwyf i'n credu eich bod chi'n llygad eich lle. Mae angen i ni feddwl am hyn ar ddechrau'r broses. Un o'r pethau yr wyf i wedi bod yn sôn amdanyn nhw heddiw yw'r mater o ran y math o gymorth sy'n cael ei roi gan gynifer o bobl sy'n mynd â chleifion i'r ysbyty yn wirfoddol a'r angen i ni eu gwerthfawrogi ychydig yn fwy. Felly, mae hynny'n rhywbeth sydd ar fy agenda hefyd.

18:00

Diolch am y datganiad, Weinidog. Mae'r argyfwng hinsawdd, fel y clywsom ni gan y Gweinidog, yn argyfwng iechyd, wrth gwrs. Mae meddygon yn gweld effaith llygredd awyr. Mae eithafion tywydd yn fygythiad i iechyd, yn fygythiad i fywyd. Mae'r problemau yn mynd i fynd yn waeth oni bai bod gweithredu yn digwydd, ac mae ein llygaid ni i gyd ar COP26 yn y gobaith o weld arwyddion bod hynny ar ddigwydd. Y gwir ydy, wrth gwrs, fod y gwasanaeth iechyd a gofal ei hun yn gyfrannwr trwm iawn tuag at yr allyriadau a'r problemau eraill sydd yn arwain at newid hinsawdd, ac mae angen mynd i'r afael â hynny.

Mae'n drueni na chawsom ni gyfle i drafod yn llawn y rhaglen strategol, y rhaglen gyflawni a gafodd ei chyhoeddi, os dwi'n cofio'n iawn, ryw ddiwrnod cyn diddymu'r Senedd ddiwethaf. Ond mae'n braf ein bod ni'n cael y diweddariad yma rŵan, ac mae hi'n addas iawn, wrth gwrs, fod hynny yn digwydd yn ystod cynhadledd COP26. Mae'n galonogol i glywed nifer o elfennau o'r hyn a ddywedodd y Gweinidog heddiw—bod pethau'n dechrau symud i'r cyfeiriad iawn, bod yr NHS yn dangos arwyddion o allu dod yn fwy cynaliadwy, ond mae yna gymaint o ffordd i fynd, o'r defnydd o nwyon anesthetig, fel y clywsom ni'r Gweinidog yn cyfeirio atyn nhw, i'r gorddefnydd o blastig mewn pharmaceuticals. Mae pympiau asthma wedi bod yn broblem fawr, er enghraifft, a sut mae'r ystâd iechyd ei hun wedi cael ei chynllunio. Dŷn ni'n gwybod, onid ydym, fod yna feirniadu wedi bod o ran y cysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus i ysbyty'r Grange, ysbyty cyffredinol mwyaf newydd Cymru. Roeddwn i'n darllen adroddiad o ryw flwyddyn yn ôl yn y Caerphilly Observer, yn dweud, 

Thank you for the statement, Minister. The climate emergency, as we heard from the Minister, is a health emergency too, of course. Doctors are seeing the impact of air pollution. Extreme weather can be a threat to health and a threat to life. These problems will get worse unless there is action, and all our eyes are on COP26 in the hope of seeing signs that that is about to happen. The truth of the matter is that the health and care service itself is a heavy emitter and a contributor to other problems leading to climate change, and we need to address that.

It's a shame that we didn't have an opportunity to discuss in full the delivery programme that was published a day or so before the last Senedd was dissolved. But it's good that we've had this update now, and it's very appropriate that that does happen during COP26. It's encouraging to hear many of the elements of what the Minister had to say today—that things are starting to move in the right direction, that the NHS is showing signs of becoming more sustainable, but there is such a long way to go, from the use of anaesthetic gases, as we heard the Minister refer to, to the overuse of plastics in pharmaceuticals. Asthma pumps have been a major problem, for example, and the way the health estate has been designed and planned. We know that there has been criticism in terms of public transport links to the Grange hospital, the newest general hospital in Wales. I was reading a report from around a year ago in the Caerphilly Observer, which said,

'While concerns have been raised over public transport access...the health board claims most patients will be taken to the hospital by ambulance.'

'Er bod pryderon wedi'u codi ynghylch mynediad i drafnidiaeth gyhoeddus...mae'r bwrdd iechyd yn honni y bydd y rhan fwyaf o gleifion yn cael eu cludo i'r ysbyty mewn ambiwlans.'

Wel, beth sydd gennym ni yn fanna ydy enghraifft o anwybyddu'n llwyr y broblem amgylcheddol sy'n cael ei chreu wrth fethu meddwl yn ddigon amgylcheddol wrth gynllunio gwasanaethau. Bydd, mi fydd cleifion sydd yn sâl iawn yn cael eu cludo yno mewn ambiwlans, ond beth am y staff? Beth am yr ymwelwyr? Beth am y cyflenwyr a'r holl gleifion dydd sydd angen cael eu hannog i adael y car gartref, nid gweld rhwystrau yn cael eu codi o'u blaenau nhw drwy ddiffyg cynllunio? Gobeithio na fydd hynny'n digwydd efo datblygiadau yn y dyfodol.

Mae yna gymaint o gwestiynau y gallwn ni fynd ar eu hôl. Mi wna i godi jest rhyw dri neu bedwar yn fan hyn. Beth mae'r Gweinidog yn mynd i wneud i adeiladu'r capasiti i gynyddu'r momentwm dros fentrau gwyrdd? Mi glywsom ni sôn yn benodol am Ysbyty Gwynedd—y gwaith da sy'n cael ei wneud yn fanna. Yn wir, mae yna waith da iawn yn mynd ymlaen ar gynlluniau gwyrdd yno. Ond, mae staff yn aml iawn wedi gorfod gweithio ar y rhaglenni gwyrdd yno yn wirfoddol ar ddiwedd sifft yn ystod cyfnod y pandemig. Felly, oes yna gynlluniau i greu'r capasiti yna, i greu swyddi arbenigol i hybu cynaliadwyedd o fewn byrddau iechyd ac ati? A pha drafodaethau, wrth gwrs, sydd wedi bod efo'r Gweinidog cyllid i helpu gwasanaethau iechyd a gofal i drio mynd ymhellach hyd yn oed na'r hyn sy'n cael ei amlinellu yn y cynllun cyflenwi strategol?

Ac yn olaf, dydyn ni ddim yn gorfod gweithredu ar ein pen ein hunain fan hyn. Nid yw Cymru'n gweithredu mewn vacuum; rydyn ni'n rhan o ymdrech ryngwladol i drio mynd i'r afael â'r broblem o arferion amgylcheddol amhriodol, ddywedwn ni, a'r angen i newid arferion o fewn gwasanaethau iechyd. Dwi wedi bod yn edrych heddiw yma ar raglen Race to Zero y Cenhedloedd Unedig, ac yn arbennig o dan y pennawd 'Health Care Without Harm'. Mae yna fyrddau iechyd, sefydliadau iechyd ar draws y byd yno sydd wedi ymrwymo i gefnogi'r rhaglen benodol honno. Mi ydych chi, mewn ffordd, yn cefnogi yr egwyddor sydd yn Race to Zero. A gaf i ofyn a wnaiff Llywodraeth Cymru sicrhau bod gwasanaeth iechyd Cymru, yr NHS yng Nghymru, a'n gwasanaethau gofal ni hefyd yn cael eu hychwanegu at y rhestr yna o sefydliadau sydd am fod yn rhan ganolog o'r ras tuag at sero net?

Well, what we have there is an example of ignoring entirely the environmental problem in failing to think environmentally in planning services. Yes, patients who are very ill will be taken to the hospital in an ambulance, but what about the staff? What about visitors? What about suppliers and all the out-patients who need to be encouraged to leave the car at home and not see barriers put in their place because of a lack of planning? I hope that that doesn't happen with future developments.

There are so many questions that I could pursue, but I'll raise just three or four at this point. What's the Minister going to do to build capacity to generate momentum for green initiatives? We heard specific mention of Ysbyty Gwynedd and the good work done there. Indeed, there is very good work happening on green plans there. But, staff very often have had to work on those on a voluntary basis at the end of their shifts during the pandemic. So, are there plans afoot to create that capacity, to create specialist positions to promote sustainability within health boards and so on? And what discussions have taken place with the finance Minister to help health and care services to try and go even further than is outlined in the strategic delivery plan?

And finally, we don't have to act alone here. It's not Wales operating in a vacuum; we are part of an international effort to seek to address the problem of inappropriate environmental habits, shall we say, and the need to change ways of working within health services. I've been looking today at the Race to Zero programme of the United Nations, and particularly into the 'Health Care Without Harm' heading. There are health boards and health institutions across the globe there who are committed to supporting that particular programme. In a way, you are supporting the principle underpinning Race to Zero, so can I ask whether the Welsh Government will ensure that the Welsh NHS and our care services are also added to that list of organisations who want to be a central part of the race to net zero?

18:05

Diolch yn fawr, Rhun. Yn gyntaf, a gaf i gytuno gyda chi? Mae yna lot o bethau mae'n rhaid i ni eu hystyried yn y maes yma. Un ohonyn nhw, wrth gwrs, y gwnaethoch chi sôn amdano, yw effaith llygredd aer ar iechyd. Rŷn ni'n gwybod bod yna gysylltiad rhwng llygredd awyr a cardiac arrest, gyda strôc, gyda heart disease, gyda lung cancer, gydag obesity, gyda cardiovascular disease, asthma, dementia—mae'r rhain i gyd yn gysylltiedig gyda llygredd aer. Felly, yn amlwg, mae'n rhaid i ni gymryd hwn o ddifrif. Dyw e ddim yn rhywbeth sydd yn sefyll ar wahân.

Rydych chi'n eithaf reit, pan fyddwn ni'n datblygu syniadau ar gyfer ysbytai newydd neu ddatblygiadau newydd, fod yn rhaid i ni ystyried trafnidiaeth gyhoeddus. Dwi eisiau canmol Hefin David am y gwaith y mae e wedi bod yn ei wneud gyda chwmnïau bysys i geisio cael gwell cysylltiadau i ysbyty'r Grange. Felly, mae hwnna wedi bod yn help aruthrol.

O ran cynyddu capasiti, mae yna grŵp newydd wedi'i ffurfio, grŵp climate change, ac mae yna fwrdd datgarboneiddio, ac mae'n rhaid i bob bwrdd iechyd nawr ddatblygu cynlluniau, action plans. Beth sy'n bwysig yw eu bod nhw'n deall, pan fydd hi'n dod i gaffael, pan fydd hi'n dod i procurement, fanna yw lle mae lot fawr o'r problemau yn dod ohono o ran carbon.

Felly, mae yna bedwar ardal, rili, y mae'n rhaid i ni ffocysu arnyn nhw: un yw'r adeiladau; yr ail yw egni; y trydydd yw caffael, neu procurement; a'r pedwerydd yw teithio. Ac felly, o'r rheini i gyd, dwi'n meddwl mai ym maes procurement mae sgôp gyda ni i wneud lot fawr o wahaniaeth. 

A diolch am ddenu fy sylw i at yr UN Race to Zero. Dwi ddim wedi gweld hwnna eto, ond fe wna i edrych mewn i hynny i weld os yw hwnna'n rhywbeth y gallwn ni ei arwyddo hefyd. Beth dwi yn gwybod yw bod y World Health Organization wedi dweud y bydd climate change yn arwain at 250,000 o farwolaethau ychwanegol erbyn 2030. Felly, mae yna gyfrifoldeb arnon ni i gyd. Mae'n plant ni yn edrych arnon ni, ac mae'n rhaid i ni ymateb. 

Thank you very much, Rhun. Could I agree with you that there are a lot of things we need to consider in this area? One of those, of course, is something that you mentioned, which is the impact of air pollution on health. We know that there is a link between air pollution and cardiac arrest, and stroke, heart disease, lung cancer, obesity, cardiovascular disease, asthma, dementia—all of those all linked to air pollution. So, evidently, we need to take this seriously. It's not something that is a separate issue.

You're quite right to say that, when we develop ideas for new hospitals or new developments, we need to consider public transport. I want to praise Hefin David for the work that he's done with bus companies to try and achieve better links to the Grange hospital. So, that has been a great help.

In terms of increasing capacity, there is a new group that's been formed, the climate change group, and there is a decarbonisation board, and all health boards have to develop action plans. What's important is that they understand, when it comes to procurement, that that is where a lot of the problems stem from in terms of carbon.

So, there are four areas that we need to focus on: one is the buildings; the second is energy; the third is procurement; and the fourth is transport. So, of all of those, I think it's procurement where we have the greatest scope to make a difference.

I'd like to thank you for drawing my attention to the UN Race to Zero. I haven't seen that yet, but I will look into that to see whether that is something that we can sign up to as well. What I do know is that the WHO has said that climate change will lead to 250,000 additional deaths by 2030. So, we all have a responsibility. Our children are watching us, and we need to respond. 

18:10

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, and thank you for the statement this evening, Minister. I just want to declare an interest as I'm a Denbighshire county councillor and I'm going to mention local authorities. So, currently social care is run and operated by our 22 local authorities in Wales. What is the impetus for decarbonising the social care sector when not every council has declared a climate emergency? My own local authority, Denbighshire County Council, was one of the first to declare, but what about the likes of Flintshire, Rhondda Cynon Taf, Merthyr Tydfil or Neath Port Talbot? Minister, are you sure these councils will take the necessary steps to limit emissions from the care sector? And it's a sector that relies upon transport, whether that's getting carers to people's homes, delivering hot meals or moving care home residents to health appointments. The majority of those reliant on social care are dependent on the motor car. Active travel isn't an option for those with reduced mobility. So, Minister, how does the Welsh Government plan to support the sector to move away from petrol and diesel vehicles, and entice local authorities into choosing the electric vehicle or greener methods of transport? Diolch yn fawr iawn. 

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a diolch am y datganiad heno, Gweinidog. Rwyf i eisiau datgan buddiant gan fy mod i'n gynghorydd sir yn sir Ddinbych ac rwy'n mynd i sôn am awdurdodau lleol. Felly, ar hyn o bryd mae gofal cymdeithasol yn cael ei gynnal a'i weithredu gan ein 22 awdurdod lleol yng Nghymru. Beth yw'r ysgogiad i ddatgarboneiddio'r sector gofal cymdeithasol pan nad yw pob cyngor wedi datgan argyfwng hinsawdd? Roedd fy awdurdod lleol fy hun, Cyngor Sir Ddinbych, ymysg y rhai cyntaf i'w ddatgan, ond beth am sir y Fflint, Rhondda Cynon Taf, Merthyr Tudful neu Gastell-nedd Port Talbot a'u tebyg? Gweinidog, a ydych chi'n siŵr y bydd y cynghorau hyn yn cymryd y camau angenrheidiol i gyfyngu ar allyriadau o'r sector gofal? Ac mae'n sector sy'n dibynnu ar drafnidiaeth, boed hynny i gael gofalwyr i gartrefi pobl, darparu prydau poeth neu symud preswylwyr cartrefi gofal i apwyntiadau iechyd. Mae rhan fwyaf y rhai hynny sy'n ddibynnol ar ofal cymdeithasol yn ddibynnol ar y car modur. Nid yw teithio llesol yn opsiwn i'r rhai y mae eu symudedd wedi ei gyfyngu. Felly, Gweinidog, sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cefnogi'r sector i symud oddi wrth gerbydau petrol a diesel, a chymell awdurdodau lleol i ddewis y cerbyd trydan neu ddulliau gwyrddach o deithio? Diolch yn fawr iawn.

Thanks very much, Gareth, and you'll be aware from the statement that I have just announced that we are absolutely focused on social care. In that statement, I drew attention to a lot of the work that's being done in care, in particular in north Wales, and I talked about Wrexham and the way that they are using new fabrics to make sure that they improve the efficiency of their buildings, but also that places like Flintshire are making sure that they improve the efficiency of their care homes through putting up solar panels. So, I think it's fair to say that many of these councils are taking these steps really seriously. I am pleased that you drew attention to this because we are very aware that this is an area that does need some focus, but I am assured that this sector is very much enthusiastic about being a part of this revolution that we all need to undertake

Diolch yn fawr iawn, Gareth, a byddwch chi'n ymwybodol o'r datganiad yr wyf i newydd ei gyhoeddi ein bod ni yn canolbwyntio ar ofal cymdeithasol. Yn y datganiad hwnnw, tynnais i sylw at lawer o'r gwaith sy'n cael ei wneud mewn gofal, yn enwedig yn y gogledd, a soniais am Wrecsam a'r ffordd y maen nhw'n defnyddio ffabrig newydd i sicrhau eu bod yn gwella effeithlonrwydd eu hadeiladau, ond hefyd bod lleoedd fel sir y Fflint yn sicrhau eu bod yn gwella effeithlonrwydd eu cartrefi gofal drwy osod paneli solar. Felly, rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod llawer o'r cynghorau hyn yn cymryd y camau hyn o ddifrif. Rwy'n falch i chi dynnu sylw at hyn oherwydd ein bod ni'n ymwybodol iawn bod hwn yn faes y mae angen canolbwyntio arno rhywfaint, ond rwy'n cael fy sicrhau bod y sector hwn yn frwdfrydig iawn ynghylch bod yn rhan o'r chwyldro hwn y mae angen i bob un ohonom ni ymgymryd ag ef

Cynnig i atal Rheolau Sefydlog dros dro
Motion to Suspend Standing Orders

Felly, yr eitem nesaf fydd y cynnig i atal Rheolau Sefydlog dros dro er mwyn caniatáu cynnal dadl ar yr eitem nesaf o fusnes. Dwi'n galw ar Julie James i wneud y cynnig yn ffurfiol. [Torri ar draws.]

The next item is a motion to suspend Standing Orders to allow the next item of business to be debated, and I call on Julie James to move the motion formally. [Interruption.]

Julie James, are you moving the motion formally? [Interruption.] Let me ask if there is anybody moving the motion formally? I see the Minister moving the motion formally. 

Julie James, a ydych chi'n cynnig y cynnig yn ffurfiol? [Torri ar draws.] Gadewch i mi ofyn a oes unrhyw un yn cynnig y cynnig yn ffurfiol? Rwy'n gweld y Gweinidog yn cynnig y cynnig yn ffurfiol.

Cynnig NNDM7816 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheolau Sefydlog 33.6 a 33.8:

Yn atal Rheol Sefydlog 12.20(i) a’r rhan honno o Reol Sefydlog 11.16 sy’n ei gwneud yn ofynnol bod y cyhoeddiad wythnosol o dan Reol Sefydlog 11.11 yn darparu’r amserlen ar gyfer busnes yn y Cyfarfod Llawn yr wythnos ganlynol, er mwyn caniatáu i NNDM7817 gael eu hystyried yn y Cyfarfod Llawn ar ddydd Mawrth, 2 Tachwedd 2021.

Motion NNDM7816 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Orders 33.6 and 33.8:

Suspends Standing Order 12.20(i) and that part of Standing Order 11.16 that requires the weekly announcement under Standing Order 11.11 to constitute the timetable for business in Plenary for the following week, to allow NNDM7817 to be considered in Plenary on Tuesday, 2 November 2021.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Y cynnig yw, felly, i atal Rheolau Sefydlog dros dro. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? 

The proposal is to suspend Standing Orders. Does any Member object?

Any objection? No, there's no objection.

Unrhyw wrthwynebiad? Na, nid oes unrhyw wrthwynebiad.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

8. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol Atodol ar Fil yr Amgylchedd
8. Supplementary Legislative Consent Motion on the Environment Bill

Felly, fe awn ni ymlaen i'r eitem ei hunan, eitem 8, y cynnig cydsyniad deddfwriaethol atodol ar Fil yr Amgylchedd. Dwi'n galw ar y Gweinidog Newid Hinsawdd i wneud y cynnig—Julie James. 

Therefore, we will move to the item itself, item 8, the supplementary legislative consent motion on the Environment Bill. I call on the Minister for Climate Change to move the motion—Julie James. 

Cynnig NNDM7817 Julie James

Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau ym Mil yr Amgylchedd sy'n ymwneud â deunydd untro, i'r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol Senedd Cymru.

Motion NNDM7817 Julie James

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions of the Environment Bill relating to single use material, in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd. I move the motion. 

Today's debate on the supplementary legislative consent motion to the UK Environment Bill is brought without notice, and I thank Members for their time today. Members will recall the legislative consent motion on the UK Environment Bill passed on 28 September. My intention today is not to reopen debate on the provisions extending to Wales, but to notify Members of an amendment to the Bill that I believe improves our ability to tackle commonly littered single-use items.

On 20 October, I was made aware of a further Government amendment to clause 56 and Schedule 9—charges to single-use plastics. The amendment will provide the Secretary of State for Environment, Food and Rural Affairs with powers to charge for single-use items beyond the scope of plastics to any materials. I've requested, and the Secretary of State for Environment, Food and Rural Affairs has agreed, to introduce an amendment within the current legislative process to clause 56 and Schedule 9. The extension of this power to Welsh Ministers will ensure we have the same powers as the Secretary of State to make regulations about charges for all single-use items regardless of their material. These regulations will be subject to the affirmative procedure within the Senedd for the first occasion when the charge is introduced for a new product, and subject to the negative procedure thereafter.

Reducing use and availability of unnecessary single-use items and the negative impacts they have on our environment is a top priority for the Welsh Government. As litter and waste do not recognise borders between countries, counties and continents, I believe it is important that we all have the right tools to incentivise a shift away from single-use items towards more reusable and sustainable alternatives. Indeed, this is why we have committed in 'Beyond Recycling', our circular economy strategy, to phase out unnecessary single-use items in Wales for this very purpose.

The Welsh Government has always supported broader powers, and, as noted in our response to the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee in May 2020, consideration would have to have been given to amending the UK Environment Bill if the opportunity had not arisen. A broader charging power provides a strong disincentive to producing single-use products, and I recommend acceptance to Members of the Senedd. Diolch.

Diolch, Llywydd. Cynigiaf y cynnig.

Daw'r ddadl heddiw ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol atodol i Fil Amgylchedd y DU heb rybudd, ac rwy'n diolch i'r Aelodau am eu hamser heddiw. Bydd yr Aelodau'n cofio'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar Fil Amgylchedd y DU a gafodd ei basio ar 28 Medi. Fy mwriad i heddiw yw peidio ag ailagor dadl ar y darpariaethau sy'n ymestyn i Gymru, ond i roi gwybod i'r Aelodau am welliant i'r Bil sydd, yn fy marn i, yn gwella ein gallu ni i fynd i'r afael ag eitemau defnydd untro sy'n aml yn cael eu taflu fel sbwriel.

Ar 20 Hydref, cefais i wybod am welliant arall gan y Llywodraeth i gymal 56 ac Atodlen 9—taliadau ar gyfer plastigau untro. Bydd y gwelliant yn rhoi pwerau i Ysgrifennydd Gwladol yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig godi tâl am eitemau untro y tu hwnt i blastigau i gynnwys unrhyw ddeunyddiau. Rwyf i wedi gofyn, ac mae Ysgrifennydd Gwladol yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig wedi cytuno, i gyflwyno gwelliant o fewn y broses ddeddfwriaethol bresennol i gymal 56 ac Atodlen 9. Bydd ymestyn y pŵer hwn i Weinidogion Cymru yn sicrhau bod gennym ni'r un pwerau â'r Ysgrifennydd Gwladol i wneud rheoliadau ynghylch taliadau am bob eitem untro ni waeth beth fo'u deunydd. Bydd y rheoliadau hyn yn ddarostyngedig i'r weithdrefn gadarnhaol yn y Senedd am y tro cyntaf pan fydd y tâl am gynnyrch newydd yn cael ei gyflwyno, ac yn ddarostyngedig i'r weithdrefn negyddol wedi hynny.

Mae lleihau'r eitemau defnydd untro diangen sydd ar gael a'r defnydd ohonyn nhw a'r effeithiau negyddol maen nhw'n eu cael ar ein hamgylchedd yn brif flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Gan nad yw sbwriel a gwastraff yn cydnabod ffiniau rhwng gwledydd, siroedd a chyfandiroedd, rwy'n credu ei bod yn bwysig bod gan bob un ohonom ni'r arfau cywir i gymell symud i ffwrdd o eitemau defnydd untro tuag at ddewisiadau eraill sy'n fwy cynaliadwy ac y mae modd eu hailddefnyddio yn fwy. Yn wir, dyma pam rydym ni wedi ymrwymo yn 'Y Tu Hwnt i Ailgylchu', ein strategaeth economi gylchol, i ddiddymu, yn raddol, eitemau defnydd untro diangen yng Nghymru at yr union ddiben hwn.

Mae Llywodraeth Cymru bob amser wedi cefnogi pwerau ehangach, ac, fel y nodwyd yn ein hymateb i'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig ym mis Mai 2020, byddai'n rhaid ystyried diwygio Bil Amgylchedd y DU pe na bai'r cyfle wedi codi. Mae pŵer codi tâl ehangach yn darparu anghymhelliad cryf rhag cynhyrchu cynhyrchion defnydd untro, ac rwyf i'n argymell i Aelodau'r Senedd ei dderbyn. Diolch.

18:15

Dwi'n galw nawr ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.

I now call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.

Diolch, Llywydd. As the Minister has outlined, this debate follows on from the Senedd's decision at the end of December to consent to the UK Government's Environment Bill. We considered the supplementary memorandum and the correspondence related to it at our meeting yesterday, but the Senedd will understand that we've not had time to report formally. But can I say right at the outset that we really do welcome the decision to lay the supplementary memorandum and to hold this debate today, when the first piece of correspondence that was sent to us by the Minister on 25 October suggested that neither could happen because of time pressures? Holding this debate today is a helpful precedent, we believe, and should be followed if there are similar circumstances that arise in the future.

I do wish to highlight some of the points made by the Minister in her second letter to us of 28 October 2021. In that letter, the Minister told us that, due to the lateness of the original England-only amendment to the Bill tabled by the UK Government, without the amendment detailed in the supplementary memorandum being debated today, the Wales power could have remained constrained to cover plastic single-use items only, and curtailed the Welsh Ministers' ability to act in such an important area relative to England. She's touched on that in her remarks now as well.

However, to go back a few steps, it's clear that this situation itself would not have arisen had the Welsh Government chosen to legislate itself on these matters through a Welsh environment Bill. Indeed, a Welsh environment Bill could have enabled the Welsh Government to propose legislation that met its needs directly, and those of Welsh citizens, potentially, of course, in more ambitious ways than exist in the UK Bill. This is a particularly important point, as the Minister told us again how this policy area is indeed a top priority for the Welsh Government.

In light of today's debate, this is an opportune time for the committee to draw the Senedd's attention to the Welsh Government's principles for legislating through UK Government Bills. They were provided to us recently by the Counsel General. We believe they seem to contain some inconsistencies, which we'll explore at future evidence sessions with the Counsel General. But, overall, when the principles are considered, alongside some of the correspondence we've received in response to specific questions on individual legislative consent memoranda, we are concerned as a committee at the direction of travel that the Welsh Government appears now to be taking—whether out of its own volition or out of necessity.

The default position adopted would now appear to be that the Welsh Government is increasingly comfortable with the UK Government legislating not just on the boundaries of devolution, and not infrequently either, but at the heart of devolution. In doing so, it is using inter-governmental working to deliver some of its legislative objectives, whilst at the same time citing a lack of resources for legislating within the Senedd. Overall, the committee feels that these are worrying developments, which should concern us all here in the Senedd, because it risks bypassing and risks undermining the Senedd's role as a legislature, and indeed our role as Senedd Members within it. So, we'll continue to press strongly on these matters.

As the Counsel General indicated recently, our role as a committee is an important one in the Senedd, particularly given the unicameral nature of our Parliament. So, along with other committees, we're seeking to try to protect the integrity of devolution and to stand up for Welsh parliamentary democracy in the process by making these points on record. Diolch, Llywydd.

Diolch, Llywydd. Fel y mae'r Gweinidog wedi ei amlinellu, mae'r ddadl hon yn dilyn penderfyniad y Senedd ddiwedd mis Rhagfyr i gydsynio i Fil Amgylchedd Llywodraeth y DU. Fe wnaethom ni ystyried y memorandwm atodol a'r ohebiaeth sy'n gysylltiedig ag ef yn ein cyfarfod ddoe, ond bydd y Senedd yn deall nad ydym ni wedi cael amser i adrodd yn ffurfiol. Ond a gaf i ddweud o'r cychwyn cyntaf ein bod ni yn croesawu'r penderfyniad i gyflwyno'r memorandwm atodol ac i gynnal y ddadl hon heddiw, pan awgrymodd y darn cyntaf o ohebiaeth a gafodd ei anfon atom gan y Gweinidog ar 25 Hydref na allai'r naill na'r llall ddigwydd oherwydd pwysau amser? Mae cynnal y ddadl hon heddiw yn gynsail ddefnyddiol, yn ein barn ni, a dylid ei ddilyn petai amgylchiadau tebyg yn codi yn y dyfodol.

Rwyf i yn dymuno tynnu sylw at rai o'r pwyntiau a wnaeth y Gweinidog yn ei hail lythyr atom ar 28 Hydref 2021. Yn y llythyr hwnnw, dywedodd y Gweinidog wrthym, oherwydd hwyrni cyflwyno gwelliant gwreiddiol y Bil a oedd yn berthnasol i Loegr yn unig gan Lywodraeth y DU, y gallai pŵer Cymru, heb y gwelliant sydd wedi ei nodi yn y memorandwm atodol sy'n cael ei drafod heddiw, fod wedi ei gyfyngu o hyd i gynnwys eitemau defnydd untro plastig yn unig, ac wedi cyfyngu ar allu Gweinidogion Cymru i weithredu mewn maes mor bwysig o'i chymharu â Lloegr. Mae hi wedi crybwyll hynny yn ei sylwadau hi yn awr hefyd.

Fodd bynnag, wrth fynd yn ôl ychydig o gamau, mae'n amlwg na fyddai'r sefyllfa hon ei hun wedi codi pe bai Llywodraeth Cymru wedi dewis deddfu ei hun ar y materion hyn drwy Fil amgylchedd Cymru. Yn wir, gallai Bil amgylchedd Cymru fod wedi galluogi Llywodraeth Cymru i gynnig deddfwriaeth a oedd yn diwallu ei hanghenion yn uniongyrchol, a rhai dinasyddion Cymru, o bosibl, wrth gwrs, mewn ffyrdd mwy uchelgeisiol nag sy'n bodoli ym Mil y DU. Mae hwn yn bwynt arbennig o bwysig, fel y dywedodd y Gweinidog wrthym ni eto sut y mae'r maes polisi hwn yn wir yn brif flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru.

Yng ngoleuni'r ddadl heddiw, mae hwn yn amser da i'r pwyllgor dynnu sylw'r Senedd at egwyddorion Llywodraeth Cymru ar gyfer deddfu drwy Filiau Llywodraeth y DU. Cawson nhw eu darparu i ni yn ddiweddar gan y Cwnsler Cyffredinol. Yn ein barn ni, mae'n ymddangos eu bod yn cynnwys rhai anghysondebau, a byddwn ni'n archwilio 'r rhain mewn sesiynau tystiolaeth gyda'r Cwnsler Cyffredinol yn y dyfodol. Ond, yn gyffredinol, wrth ystyried yr egwyddorion, ochr yn ochr â rhywfaint o'r ohebiaeth yr ydym ni wedi ei chael mewn ymateb i gwestiynau penodol ar femoranda cydsyniad deddfwriaethol unigol, rydym ni'n pryderu fel pwyllgor ynghylch y cyfeiriad y mae'n ymddangos bod Llywodraeth Cymru yn ei gymryd bellach—boed hynny allan o'i gwirfodd ei hun neu o angenrheidrwydd.

Ymddengys mai'r sefyllfa ddiofyn sydd wedi ei mabwysiadu bellach yw bod Llywodraeth Cymru yn fwyfwy hapus gyda Llywodraeth y DU yn deddfu nid yn unig ar ffiniau datganoli, ac nid yn anaml chwaith, ond wrth wraidd datganoli. Wrth wneud hynny, mae'n defnyddio gwaith rhynglywodraethol i gyflawni rhai o'i hamcanion deddfwriaethol, gan nodi ar yr un pryd ddiffyg adnoddau ar gyfer deddfu yn y Senedd. Yn gyffredinol, mae'r pwyllgor yn teimlo bod y rhain yn ddatblygiadau sy'n peri pryder, a ddylai fod yn destun pryder i bob un ohonom ni yma yn y Senedd, oherwydd bod peryg y byddan nhw'n osgoi ac yn tanseilio swyddogaeth y Senedd fel deddfwrfa, ac yn wir ein swyddogaeth fel Aelodau'r Senedd ynddi. Felly, byddwn yn parhau i bwyso'n gryf ar y materion hyn.

Fel y nododd y Cwnsler Cyffredinol yn ddiweddar, mae ein swyddogaeth ni fel pwyllgor yn un bwysig yn y Senedd, yn enwedig o ystyried natur unsiambrog ein Senedd. Felly, ynghyd â phwyllgorau eraill, rydym yn gweithio i geisio diogelu uniondeb datganoli a thrwy hynny sefyll dros ddemocratiaeth seneddol Cymru drwy gofnodi'r pwyntiau hyn. Diolch, Llywydd.

18:20

Can I say at the outset that I agree with the Chair of the Legislation, Justice and Constitutional Committee? Part of the work that I’ve enjoyed most is the committee work when we look at the evidence, when we hear from the expert, and cross-party consensus can develop. And this is the case here. Parliamentary scrutiny goes to the very heart of any real democratic country. It improves Government policies, it improves legislation, and through that, it improves public services and the lives of the people that the Parliament serves. If amendments are suggested, scrutiny helps to make sure that they are fit for purpose and that they are justified. Today, we see the role of this Senedd being curtailed—not by the Westminster Government. The curtailment isn’t by the Westminster Government. This is not the work of the Prime Minister’s muscular unionism; this is the work of the Welsh Government. The Prif Weinidog is happy to hand back environmental powers at a crucial time to Boris Johnson’s Government. Remember, only last week, the Prif Weinidog called the Prime Minister 'bottom of the barrel'.

We are told that a lack of resources and time is a factor for using Westminster Bills. Well, if resources is an issue, then more resources need to be found for such important work—key work for any Parliament. And I don’t accept that time is an issue. After six months of the sixth Senedd, we’re yet to have one Bill in front of us. In a recent letter to the committee, the Minister noted that the amendment being discussed was not included in the Bill originally because of the lack of wider evidence. Then, all of a sudden, these amendments appear, yet there is no indication from the Minister how those amendments have come about. Where is the evidence that those amendments can now be laid, let alone the evidence that Welsh stakeholders have been consulted? These are matters that could and should have been tested with stakeholders here in Wales in a committee when scrutinising a separate Welsh Bill.

A gaf i ddweud ar y dechrau fy mod i'n cytuno â Chadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad? Rhan o'r gwaith yr wyf i wedi ei fwynhau fwyaf yw gwaith y pwyllgor pan fyddwn ni'n edrych ar y dystiolaeth, pan fyddwn yn clywed gan yr arbenigwr, a gall consensws trawsbleidiol ddatblygu. Ac mae hyn yn wir yma. Mae craffu seneddol yn mynd at wraidd unrhyw wlad ddemocrataidd wirioneddol. Mae'n gwella polisïau'r Llywodraeth, mae'n gwella deddfwriaeth, a thrwy hynny, mae'n gwella gwasanaethau cyhoeddus a bywydau'r bobl y mae'r Senedd yn eu gwasanaethu. Os caiff gwelliannau eu hawgrymu, mae craffu'n helpu i sicrhau eu bod yn addas i'w diben a bod cyfiawnhad drostyn nhw. Heddiw, rydym yn gweld swyddogaeth y Senedd hon yn cael ei chyfyngu—nid gan Lywodraeth San Steffan. Nid gan Lywodraeth San Steffan y mae'r cyfyngu. Nid gwaith undebaeth gyhyrol y Prif Weinidog yw hyn; gwaith Llywodraeth Cymru yw hyn. Mae'r Prif Weinidog yn hapus i drosglwyddo pwerau amgylcheddol yn ôl ar adeg dyngedfennol i Lywodraeth Boris Johnson. Cofiwch, dim ond yr wythnos diwethaf, galwodd Prif Weinidog Cymru Brif Weinidog y DU yn 'waelod y gasgen'.

Dywedir wrthym fod diffyg adnoddau ac amser yn ffactor ar gyfer defnyddio Biliau San Steffan. Wel, os yw adnoddau yn broblem, yna mae angen dod o hyd i fwy o adnoddau ar gyfer gwaith mor bwysig—gwaith allweddol i unrhyw Senedd. Ac nid wyf i'n derbyn bod amser yn broblem. Ar ôl chwe mis o'r chweched Senedd, nid ydym ni wedi cael un Bil o'n blaenau ni o hyd. Mewn llythyr diweddar i'r pwyllgor, nododd y Gweinidog nad oedd y gwelliant sy'n cael ei drafod wedi ei gynnwys yn y Bil yn wreiddiol oherwydd diffyg tystiolaeth ehangach. Yna, yn sydyn iawn, mae'r gwelliannau hyn yn ymddangos, ac eto nid oes unrhyw arwydd gan y Gweinidog sut y mae'r gwelliannau hynny wedi digwydd. Ble mae'r dystiolaeth y mae modd cyflwyno'r gwelliannau hynny yn awr, heb sôn am y dystiolaeth y bu ymgynghori â rhanddeiliaid yma yng Nghymru? Mae'r rhain yn faterion y gallen nhw fod wedi eu profi ac y dylen nhw fod wedi eu profi gyda rhanddeiliaid yma yng Nghymru mewn pwyllgor wrth graffu ar Fil Cymru ar wahân.

Dyna'r ffordd i sicrhau'r canlyniadau gorau i bobl Cymru. Dyna beth yw craffu go iawn. Dyna beth yw ein rôl ni. Does neb yn anghytuno gyda'r Gweinidog bod angen inni gael gwared â phlastig untro. Mae'r Gweinidog yn dweud, ac yn parhau i ddweud, bod hwn yn brif flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru a bod angen y pwerau ar Weinidogion Cymru, ond dyma'r pwynt a dyma sydd yn mynd i wraidd ein setliad datganoledig ni: ein rôl ni yma yn Senedd Cymru yw dirprwyo’r pwerau yna i Weinidogion Cymru, nid rôl San Steffan.

That is how you secure the best outcomes for the people of Wales. That is what real scrutiny looks like. That is our role. Nobody disagrees with the Minister that we need to eradicate single-use plastic. The Minister says, and continues to say, that this is a priority for the Welsh Government and that Welsh Ministers need these powers, but this is the point and this is what goes to the heart of our devolution settlement: it is our role here in the Welsh Parliament to delegate those powers to Welsh Ministers, not the role of Westminster.

At the end of her letter, the Minister expresses her commitment to the Sewel convention and giving the Senedd the opportunity to scrutinise and vote on any new provisions in a UK Bill. Minister, a take-it-or-leave-it vote without hardly any notice or scrutiny is not good enough. A quarter-of-an-hour debate in a graveyard shift on a Tuesday evening is simply not good enough. As the constitution committee said in a report earlier this year, Members of the Senedd should have the ability to hear expert evidence, listen to the views of stakeholders in Wales, and through that, ourselves, table amendments to test, challenge and scrutinise the Welsh Ministers. This has not happened. That is what scrutiny is about, and that has not happened with this Bill here. Plaid Cymru will be voting against this supplementary LCM. 

Ar ddiwedd ei llythyr, mae'r Gweinidog yn mynegi ei hymrwymiad i gonfensiwn Sewel a rhoi cyfle i'r Senedd graffu ar unrhyw ddarpariaethau newydd mewn Bil yn y DU a phleidleisio arnyn nhw. Gweinidog, nid yw pleidlais derbyn neu wrthod braidd heb unrhyw rybudd na chraffu yn ddigon da. Nid yw dadl chwarter awr mewn sifft hwyr ar nos Fawrth yn ddigon da. Fel y dywedodd pwyllgor y cyfansoddiad mewn adroddiad yn gynharach eleni, dylai Aelodau'r Senedd allu clywed tystiolaeth arbenigol, gwrando ar farn rhanddeiliaid yng Nghymru, a thrwy hynny, ein hunain, cyflwyno gwelliannau i brofi, herio a chraffu ar Weinidogion Cymru. Nid yw hyn wedi digwydd. Dyna hanfod craffu, ac nid yw hynny wedi digwydd gyda'r Bil hwn. Bydd Plaid Cymru yn pleidleisio yn erbyn y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn.

Mae'n rhaid i'r Gweinidog, o nawr ymlaen, ymrwymo i ddod â phob Bil amgylcheddol gerbron y Senedd yma er mwyn i graffu go iawn ddigwydd yma, gan Aelodau y lle yma a rhanddeiliaid yng Nghymru. Dyma ein rôl, a dyma ein dyletswydd ni i bobl Cymru. Diolch yn fawr.

The Minister, from hereon in, must commit to bring every environmental Bill before this Senedd so that real scrutiny can happen here, carried out by Members of this place and stakeholders in Wales. This is our role, and this is our duty to the people of Wales. Thank you.

18:25

In many ways, the contribution I’ll make to this short debate will echo that of the previous speaker and the Chair of the committee. We’ve had this conversation as a committee, and it is important. As somebody who has sat in this place for a number of years now, we’ve seen LCMs come and we’ve seen them go, and they normally exist in order to provide a mechanism for a marginal change in policy or to enable Welsh Ministers to ensure a level of continuity on both sides of the border, where that is necessary.

The current Counsel General and the previous Counsel General have been clear that the role of LCMs should not be expanded in order to meet the policy objectives of the Government as a whole, and I feel that is what we are seeing—a creeping growth of LCMs to bypass democracy here in Cardiff. This causes me some real, significant problems, because what we have here—. I sympathise with the Minister. If she put her proposal, in policy terms, in front of us, I’d be first in the queue to vote for it. I think the policy objective is absolutely right. But what she’s doing is seeking the consent of the Westminster Parliament to provide Welsh Ministers with powers, and she’s not seeking the consent of this Parliament for those powers. She says she’ll go through the affirmative procedure when those powers are granted, and I accept that, and I’m glad she’s doing that. However, this is profoundly wrong. The Counsel General has made it very, very clear, and previous Ministers have made it very clear as well, that our democracy and our legislative processes have to be protected.

Unlike the previous speaker, I will vote with the Government this afternoon, but I will say as well to the Government that that is not a carte blanche in order to bring through LCMs in order to avoid our democracy, to avoid our scrutiny and to bypass our legislature. I suspect that we need a fuller debate on these matters. Presiding Officer, this might be a matter for yourself in the Chair. I raised this matter, as you know, during business questions earlier today, and the Minister in answering was very clear: 'We need these powers', she said. Well, when she said 'we', of course she didn’t mean us; it wasn’t a collective 'we' in this Chamber. It was the Welsh Government who wanted those powers, and the Welsh Government is accountable to this place. I would suggest that whilst we might wave this through on this occasion, we have a wider and more profound debate about the place of LCMs, because I’ve seen, and we’ve all seen, the United Kingdom Government rollercoaster through our democracy. They’ve put a steamroller through our democracy and our powers over the last few years, and the Welsh Government have been absolutely right in standing up for Welsh democracy. Ministers know I’ve supported them 100 per cent on that, but it’s for the same reason that I can’t allow them to do the same thing.

Mewn sawl ffordd, bydd y cyfraniad y byddaf i'n ei wneud i'r ddadl fer hon yn adleisio cyfraniad y siaradwr blaenorol a Chadeirydd y pwyllgor. Rydym ni wedi cael y sgwrs hon fel pwyllgor, ac mae'n bwysig. Fel rhywun sydd wedi eistedd yn y lle hwn am nifer o flynyddoedd erbyn hyn, rydym ni wedi gweld memoranda cydsyniad deddfwriaethol yn mynd a dod, ac maen nhw fel arfer yn bodoli er mwyn darparu dull ar gyfer newid ymylol mewn polisi neu i alluogi Gweinidogion Cymru i sicrhau lefel o barhad ar ddwy ochr y ffin, lle bo hynny'n angenrheidiol.

Mae'r Cwnsler Cyffredinol presennol a'r Cwnsler Cyffredinol blaenorol wedi bod yn glir na ddylai swyddogaeth cynigion cydsyniad deddfwriaethol gael ei ehangu er mwyn cyflawni amcanion polisi'r Llywodraeth gyfan, ac rwyf i'n teimlo mai dyna'r hyn yr ydym ni'n ei weld—twf cynyddol mewn cynigion cydsyniad deddfwriaethol i osgoi democratiaeth yma yng Nghaerdydd. Mae hyn yn achosi problemau gwirioneddol, sylweddol i mi, oherwydd yr hyn sydd gennym ni yma—. Rwy'n cydymdeimlo â'r Gweinidog. Pe bai hi'n cyflwyno ei chynnig, o ran polisi, o'n blaenau ni, fi fyddai'r cyntaf yn y rhes i bleidleisio drosto. Rwy'n credu bod amcan y polisi yn gwbl gywir. Ond yr hyn y mae hi'n ei wneud yw ceisio cydsyniad Senedd San Steffan i roi pwerau i Weinidogion Cymru, ac nid yw hi'n ceisio cydsyniad y Senedd hon ar gyfer y pwerau hynny. Mae hi'n dweud y bydd hi'n mynd drwy'r weithdrefn gadarnhaol pan gaiff y pwerau hynny eu rhoi, ac rwy'n derbyn hynny, ac rwy'n falch ei bod hi'n gwneud hynny. Fodd bynnag, mae hyn yn gwbl anghywir. Mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi ei gwneud yn glir iawn, iawn, ac mae Gweinidogion blaenorol wedi ei gwneud yn glir iawn hefyd, fod yn rhaid diogelu ein democratiaeth a'n prosesau deddfwriaethol.

Yn wahanol i'r siaradwr blaenorol, byddaf i'n pleidleisio gyda'r Llywodraeth y prynhawn yma, ond byddaf i'n dweud hefyd wrth y Llywodraeth nad yw hynny'n rhoi rhwydd hynt i gyflwyno cynigion cydsyniad deddfwriaethol er mwyn osgoi ein democratiaeth, osgoi ein gwaith craffu ac osgoi ein deddfwrfa. Rwy'n amau bod angen dadl lawnach arnom ni ar y materion hyn. Llywydd, efallai fod hyn yn fater i chi eich hun yn y Gadair. Codais i'r mater hwn, fel y gwyddoch chi, yn ystod  y cwestiynau busnes yn gynharach heddiw, ac roedd y Gweinidog wrth ateb, yn glir iawn: 'Mae angen y pwerau hyn arnom ni', dywedodd hi. Wel, pan ddywedodd hi 'ni', wrth gwrs, nid oedd hi'n golygu ni; nid y 'ni' ar y cyd yn y Siambr hon ydoedd. Llywodraeth Cymru oedd yn dymuno cael y pwerau hynny, ac mae Llywodraeth Cymru yn atebol i'r lle hwn. Byddwn i'n awgrymu, er y gallem ni dderbyn hyn y tro hwn, ein bod ni'n cael dadl ehangach a mwy dwys ynghylch lle cynigion cydsyniad deddfwriaethol, oherwydd rwyf i wedi gweld, ac rydym ni i gyd wedi gweld, Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn hyrddio drwy ein democratiaeth. Maen nhw wedi sathru ein pwerau dan draed yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gwbl gywir wrth sefyll dros ddemocratiaeth Cymru. Mae gweinidogion yn gwybod fy mod i wedi eu cefnogi 100 y cant ar hynny, ond am yr un rheswm, ni allaf ganiatáu iddyn nhw wneud yr un peth.

Y Gweinidog Newid Hinsawdd i ymateb i'r ddadl nawr. Julie James.

The Minister for Climate Change to reply to the debate. Julie James.

Diolch, Llywydd. I just want to express my gratitude to the Members who’ve contributed. I fully understand their frustration. We are ourselves frustrated with the lack of engagement at UK level. Just to reiterate the point that I fully intend to bring a single-use plastics Bill to the Senedd. We are, of course, however, embroiled in specific problems relating to the United Kingdom Internal Market Act 2020 and the legal arrangements surrounding it. I have, as you saw in my opening remarks, committed to the regulations being subject to the affirmative procedure within the Senedd, because I absolutely want the Senedd to have the full amount of scrutiny of any regulations that come forward using these powers. I absolutely accept that it would be better if the Senedd was legislating itself, which is why we will bring forward a Welsh Act in due course. However, I did not feel it would be appropriate at all for Wales to be lagging behind the rest of the UK in its ability to move swiftly on the issue of single-use plastics and other materials that have a negative impact on our biodiversity here in Wales. We are, after all, in a climate and nature emergency, and therefore, these measures are, in my estimation, necessary to ensure that Wales can stay in the vanguard of the fight for both our climate and our natural world. So, on that basis, Llywydd, I recommend the LCM to the Senedd.

Diolch, Llywydd. Hoffwn i fynegi fy niolch i'r Aelodau sydd wedi cyfrannu. Rwy'n deall eu rhwystredigaeth yn llwyr. Rydym ni ein hunain yn teimlo rhwystredigaeth gyda'r diffyg ymgysylltu ar lefel y DU. I ailadrodd y pwynt fy mod i'n llwyr fwriadu cyflwyno Bil plastigau defnydd untro i'r Senedd. Fodd bynnag, rydym ni wedi ein cynnwys mewn problemau penodol sy'n ymwneud â Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020 a'r trefniadau cyfreithiol sy'n gysylltiedig â hi. Rwyf i, fel y gwnaethoch chi ei weld yn fy sylwadau agoriadol, wedi ymrwymo i'r rheoliadau fod yn ddarostyngedig i weithdrefn gadarnhaol yn y Senedd, oherwydd fy mod i'n gwbl awyddus i'r Senedd graffu'n llawn ar unrhyw reoliadau a gaiff eu cyflwyno drwy ddefnyddio'r pwerau hyn. Rwy'n derbyn yn llwyr y byddai'n well pe bai'r Senedd yn deddfu ei hun, a dyna pam y byddwn ni'n cyflwyno Deddf i Gymru maes o law. Fodd bynnag, nid oeddwn i o'r farn y byddai'n briodol o gwbl i Gymru fod ar ei hôl hi o ran ei gallu i symud yn gyflym ar fater plastigau defnydd untro a deunyddiau eraill sy'n cael effaith negyddol ar ein bioamrywiaeth yma yng Nghymru. Wedi'r cyfan, rydym ni mewn argyfwng hinsawdd a natur, ac felly, mae'r mesurau hyn, yn fy marn i, yn angenrheidiol i sicrhau y gall Cymru aros ar flaen y gad yn y frwydr dros ein hinsawdd a'n byd naturiol. Felly, ar y sail honno, Llywydd, argymhellaf y cynnig cydsyniad deddfwriaethol i'r Senedd.

18:30

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, mae yna wrthwynebiad, a dwi'n gohirio'r bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There is an objection. I will therefore defer voting on the motion until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Rydyn ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio nawr, ac felly mi fydd yna doriad byr iawn, gobeithio, i baratoi ar gyfer y bleidlais hynny yn dechnegol. Felly, toriad nawr.

And that brings us to voting time. So, we will take a very short break, hopefully, in preparation for that vote. So, a short break.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 18:30.

Ailymgynullodd y Senedd am 18:34, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

Plenary was suspended at 18:30.

The Senedd reconvened at 18:34, with the Llywydd in the Chair.

9. Cyfnod Pleidleisio
9. Voting Time

Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, felly, ac mae'r bleidlais gyntaf ar eitem 8, sef y cynnig cydsyniad deddfwriaethol atodol ar Fil yr Amgylchedd. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig hynny, a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 42, neb yn ymatal, 11 yn erbyn. Ac felly, mae'r cynnig hynny wedi'i dderbyn.

That brings us to voting time, and the first vote is on item 8, the supplementary legislative consent motion on the Environment Bill. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. In favour 42, no abstentions, 11 against. And therefore, the motion is agreed.

18:35

Eitem 8: Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol Atodol ar Fil yr Amgylchedd: O blaid: 42, Yn erbyn: 11, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig

Item 8: Supplementary Legislative Consent Motion on the Environment Bill: For: 42, Against: 11, Abstain: 0

Motion has been agreed

A dyna ni. Dyna ddiwedd ein gwaith ni am y dydd heddiw. Diolch yn fawr i chi i gyd.

And that brings today's proceedings to a close. Thank you, all.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:35.

The meeting ended at 18:35.