Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

03/02/2021

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd drwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Prynhawn da. Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi. Dwi eisiau atgoffa Aelodau am y Rheolau Sefydlog hynny sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn, a bydd y rheini yn berthnasol i'r cyfarfod yma.

Good afternoon. Welcome to this Plenary session. Before we begin, I need to set out a few points. A Plenary meeting held by video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda. I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting.

1. Cwestiynau i Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig
1. Questions to the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs

Yr eitem gyntaf, felly, ar ein hagenda'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan David Melding.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs, and the first question is from David Melding.

Ynni Adnewyddadwy
Renewable Energy

1. Pa fesurau sydd ar waith i hyrwyddo cynhyrchu ynni adnewyddadwy ar raddfa fach yng Nghymru? OQ56225

1. What measures are in place to promote small-scale renewable energy generation in Wales? OQ56225

Thank you. Welsh Government has set a positive policy framework to encourage small-scale renewable energy generation. The energy plans we are developing identify our future power, heat and transport needs. The Welsh Government energy service provides support to communities and the public sector to deliver new renewable generation to meet those needs.

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru wedi pennu fframwaith polisi cadarnhaol i annog cynhyrchu ynni adnewyddadwy ar raddfa fach. Mae'r cynlluniau ynni rydym yn eu datblygu yn nodi ein hanghenion ar gyfer y dyfodol o ran pŵer, gwres a thrafnidiaeth. Mae gwasanaeth ynni Llywodraeth Cymru yn darparu cefnogaeth i gymunedau a'r sector cyhoeddus er mwyn darparu cynhyrchiant ynni adnewyddadwy newydd i ddiwallu'r anghenion hynny.

Thank you for that answer, Minister. This is an area, I think, that has cross-party support and is also very popular with community groups. Small-scale hydro and solar, in particular, are popular, and evermore viable with better storage through improved batteries. I just wonder if, therefore, for our targets of 2030, we should be even more ambitious in setting that proportion of energy we wish to see generated by small-scale schemes.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae hwn yn faes a gefnogir yn drawsbleidiol rwy'n credu, ac mae hefyd yn boblogaidd iawn gyda grwpiau cymunedol. Mae ynni dŵr a solar ar raddfa fach yn enwedig yn boblogaidd, ac yn fwyfwy hyfyw gyda chapasiti storio gwell drwy fatris gwell. O ran ein targedau ar gyfer 2030 felly, tybed a ddylem fod hyd yn oed yn fwy uchelgeisiol wrth bennu’r gyfran honno o ynni rydym am ei gweld yn cael ei chynhyrchu drwy gynlluniau ar raddfa fach.

Thank you. I absolutely agree about the enthusiasm of communities when they have a small-scale renewable energy scheme in their area. Certainly, one of my happiest days in this portfolio was when I opened a very small hydro scheme up in Corwen, in north Wales, where a lady told me very proudly that every time she switched her kettle on, she knew she was contributing, from the scheme that had been set up with her assistance. Again, around hydro schemes particularly, I think we've seen certainly farmers looking to have one on their land. And, again, up in north-west Wales, there was a very good one—unfortunately, because the UK Government then took away the feed-in tariff, when he wanted to have another one, he didn't feel it was worth while. So, I think we need to continue to press the UK Government to bring in feed-in tariffs too. When I set the targets around renewable energy—the different targets by 2030—I thought they were very ambitious. But we have made some really significant progress this term, and it might be worth revisiting to see if we could more ambitious.

Diolch. Cytunaf yn llwyr ynglŷn â brwdfrydedd cymunedau pan fydd ganddynt gynllun ynni adnewyddadwy ar raddfa fach yn eu hardal. Yn sicr, un o fy nyddiau hapusaf yn y portffolio hwn oedd pan agorais gynllun ynni dŵr bach iawn yng Nghorwen, yng ngogledd Cymru, lle dywedodd dynes wrthyf, yn falch iawn, ei bod yn gwybod, bob tro y byddai'n troi ei thegell ymlaen, ei bod yn cyfrannu, o'r cynllun a gafodd ei sefydlu gyda'i chymorth hi. Unwaith eto, o ran cynlluniau ynni dŵr yn enwedig, credaf ein bod wedi gweld ffermwyr, yn sicr, yn awyddus i gael un ar eu tir. Ac unwaith eto, i fyny yng ngogledd-orllewin Cymru, roedd un da iawn—yn anffodus, gan i Lywodraeth y DU ddileu'r tariff cyflenwi trydan wedyn, pan oedd yn awyddus i gael un arall, nid oedd yn teimlo bod hynny’n werth chweil. Felly, credaf fod angen inni barhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i gyflwyno tariffau cyflenwi trydan hefyd. Pan osodais y targedau ar gyfer ynni adnewyddadwy—y gwahanol dargedau erbyn 2030—roeddwn o’r farn eu bod yn uchelgeisiol iawn. Ond rydym wedi gwneud cynnydd sylweddol yn ystod y tymor hwn, ac efallai y byddai'n werth ailystyried y mater i weld a allem fod yn fwy uchelgeisiol.

Rheoli'r Risg o Lifogydd
Flood Risk Management

2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am reoli'r risg o lifogydd yn Rhuthun? OQ56206

2. Will the Minister make a statement on flood risk management in Ruthin? OQ56206

Thank you. It is of great concern that 10 properties in Ruthin and five others in surrounding villages were flooded from storm Christoph. Denbighshire has three flood alleviation projects in development in the area, totalling £1.2 million, including a River Clwyd catchment scheme upstream of Ruthin. A £5.1 million project was completed in 2012.

Diolch. Mae'n destun cryn bryder fod 10 eiddo yn Rhuthun a phump arall mewn pentrefi cyfagos wedi cael eu heffeithio gan lifogydd yn ystod storm Christoph. Mae tri phrosiect lliniaru llifogydd yn cael eu datblygu gan Sir Ddinbych yn yr ardal, sy’n werth cyfanswm o £1.2 miliwn, gan gynnwys cynllun rheoli dalgylch afon Clwyd i fyny'r afon o Ruthun. Cwblhawyd prosiect gwerth £5.1 miliwn yn 2012.

Thank you for that answer, Minister. Minister, I've been contacted by many constituents whose homes were affected by the flooding just a few weeks ago, in terms of storm Christoph, and they've raised concerns with me that the authorities seem to be aware that there were some deficiencies in the flood defences, and in fact the flood defences in Cae Ddol park had been topped up with sandbags up until a few months prior to this particular flooding event. Many of those residents say that if those sandbags had still been in place and not taken away by Natural Resources Wales, or whichever authority placed them there, then their homes and businesses may not have been actually flooded. Can you assure us that the investigations that will now be under way into that flooding event will take these matters into account, and that, should the defences in the Ruthin area be found to be deficient in any way, the Welsh Government will make the funding available in order to improve flood resilience in Ruthin for my constituents and for the businesses situated there?

Diolch am eich ateb. Weinidog, mewn perthynas â storm Christoph, mae llawer o etholwyr yr effeithiwyd ar eu cartrefi gan y llifogydd ychydig wythnosau yn ôl wedi cysylltu â mi yn mynegi pryderon fod yr awdurdodau i'w gweld yn ymwybodol fod diffygion yn yr amddiffynfeydd rhag llifogydd, ac mewn gwirionedd, roedd yr amddiffynfeydd rhag llifogydd ym mharc Cae Ddol wedi cael eu llenwi â bagiau tywod hyd at ychydig fisoedd cyn y llifogydd penodol hyn. Dywed llawer o’r preswylwyr hynny, pe bai’r bagiau tywod hynny wedi bod yno o hyd a heb eu symud gan Cyfoeth Naturiol Cymru, neu ba bynnag awdurdod a’u gosododd yno, efallai na fyddai eu cartrefi a’u busnesau wedi cael eu heffeithio gan y llifogydd. A allwch roi sicrwydd i ni y bydd yr ymchwiliadau a fydd yn cael eu cynnal yn awr i'r llifogydd yn ystyried y materion hyn, ac os dônt i’r casgliad fod yr amddiffynfeydd yn ardal Rhuthun yn ddiffygiol mewn unrhyw ffordd, y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod cyllid ar gael er mwyn gwella’r gallu i wrthsefyll llifogydd yn Rhuthun er mwyn fy etholwyr ac er mwyn y busnesau sydd wedi'u lleoli yno?

Well, Welsh Government has made significant funding available this term. We've already met the commitment we did make at the beginning of this term of Government to invest in our flood defences, with over £390 million going into our flood and coastal erosion risk management over our two programmes. And I think it's fair to say that if it wasn't for that investment by the Welsh Government, the situation would be much worse. We've faced some significant flood events over the last year, which Members will be aware of. It's horrific when your home is flooded, and I send my sincere sympathy to your constituents who have been affected in this way. You'll be aware that following any flood event, there has to be an investigation by the risk management authority. In this case it would be Denbighshire County Council, and they will have to bring forward section 19 reports at the opportune moment. I'm not aware of the situation you refer to. So, I don't know whether it was NRW as the risk management authority or if, indeed, it was the local authority, but I would expect that to come out in the report.

There is investment in the Ruthin area, and I'm aware of the Graigfechan business justification case, which we've given funding for, the Llanbedr Dyffryn Clwyd design work, and the River Clwyd catchment natural flood management, which we've given £1 million for. If anything did come out in that investigation, and I've already asked all risk management authorities to look at what further needs to be done to defences, then they can, of course, come forward and apply for funding. Just last year, I provided 100 per cent grant funding for emergency repairs to damaged flood assets across Wales, and I think that totalled about £4.6 million. 

Wel, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu cyllid sylweddol yn ystod y tymor hwn. Rydym eisoes wedi cyflawni'r ymrwymiad a wnaethom ar ddechrau tymor y Llywodraeth hon y byddem yn buddsoddi yn ein hamddiffynfeydd rhag llifogydd, gyda dros £390 miliwn yn mynd tuag at ein gwaith rheoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol dros ein dwy raglen. A chredaf ei bod yn deg dweud, oni bai am y buddsoddiad hwnnw gan Lywodraeth Cymru, y byddai'r sefyllfa'n waeth o lawer. Rydym wedi wynebu llifogydd sylweddol dros y flwyddyn ddiwethaf fel y bydd yr Aelodau'n gwybod. Mae'n erchyll pan fydd llifogydd yn effeithio ar eich cartref, ac rwy’n cydymdeimlo’n llwyr â’ch etholwyr yr effeithiwyd arnynt yn y ffordd hon. Fe fyddwch yn ymwybodol fod yn rhaid i'r awdurdod rheoli perygl llifogydd ymchwilio yn dilyn unrhyw lifogydd. Yn yr achos hwn, Cyngor Sir Dinbych yw’r awdurdod hwnnw, a bydd yn rhaid iddynt gyflwyno adroddiadau adran 19 pan fydd hynny’n briodol. Nid wyf yn ymwybodol o'r sefyllfa y cyfeiriwch ati. Felly, nid wyf yn gwybod ai CNC oedd yr awdurdod rheoli perygl llifogydd, neu'n wir, yr awdurdod lleol, ond byddwn yn disgwyl i hynny gael ei gynnwys yn yr adroddiad.

Mae buddsoddi'n digwydd yn ardal Rhuthun, ac rwy'n ymwybodol o achos cyfiawnhad busnes Graigfechan, ac rydym wedi rhoi cyllid ar ei gyfer, gwaith cynllunio Llanbedr Dyffryn Clwyd, a gwaith rheoli llifogydd naturiol dalgylch afon Clwyd yr ydym wedi rhoi £1 miliwn ar ei gyfer. Pe bai unrhyw beth yn cael ei godi yn yr ymchwiliad hwnnw, ac rwyf eisoes wedi gofyn i bob awdurdod rheoli perygl llifogydd edrych ar beth arall y mae angen ei wneud i amddiffynfeydd, gallant wneud cais am gyllid wrth gwrs. Y llynedd yn unig, darparais gyllid grant 100 y cant ar gyfer atgyweiriadau brys i asedau llifogydd a ddifrodwyd ledled Cymru, a chredaf fod cyfanswm yr arian hwnnw oddeutu £4.6 miliwn.

13:35
Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau, ac yn gyntaf yr wythnos yma, llefarydd y Ceidwadwyr, Janet Finch-Saunders. 

Questions now from the party spokespeople. First of all this week, the Conservative spokesperson, Janet Finch-Saunders. 

Diolch, Llywydd. Minister, the front page of the Farmers Guardian says it all: 'NVZ Nightmare'. Now, on 8 April last year, you informed the Senedd that you were minded to introduce these regulations once the crisis had ended. You reiterated that promise another six times, most recently on 14 October. A recent report by the Agriculture and Horticulture Development Board found that 2020 has deepened consumer trust in the food supply chain, that farmers continue to command the deepest trust and that Welsh and UK farming is seen as environmentally beneficial. Now, despite this growing public support for our farmers and 680 coronavirus cases being reported in Wales on 27 January, where that tells me that we are not through this crisis, you laid these regulations. Why have you not kept to your word and shown some integrity by waiting until the end of this crisis before launching the Welsh Labour and Lib-Dem major assault on Welsh agriculture? 

Diolch, Lywydd. Weinidog, mae tudalen flaen y Farmers Guardian yn dweud y cyfan: 'NVZ Nightmare'. Nawr, ar 8 Ebrill y llynedd, fe ddywedoch chi wrth y Senedd eich bod yn bwriadu cyflwyno'r rheoliadau hyn ar ôl i'r argyfwng ddod i ben. Fe wnaethoch ailadrodd yr addewid hwnnw chwe gwaith arall, yn fwyaf diweddar ar 14 Hydref. Canfu adroddiad diweddar gan y Bwrdd Datblygu Amaethyddiaeth a Garddwriaeth fod 2020 wedi cynyddu ymddiriedaeth defnyddwyr yn y gadwyn cyflenwi bwyd, fod ymddiriedaeth gref mewn ffermwyr yn parhau a bod ffermio yng Nghymru a'r DU yn cael ei ystyried yn fuddiol i'r amgylchedd. Nawr, er gwaethaf y gefnogaeth gyhoeddus gynyddol hon i'n ffermwyr a 680 achos o’r coronafeirws yn cael eu nodi yng Nghymru ar 27 Ionawr, lle dywed hynny wrthyf nad yw’r argyfwng hwn ar ben, fe wnaethoch osod y rheoliadau hyn. Pam nad ydych wedi cadw at eich gair a dangos rhywfaint o uniondeb drwy aros tan ddiwedd yr argyfwng hwn cyn lansio ymosodiad mawr Llafur Cymru a’r Democratiaid Rhyddfrydol ar amaethyddiaeth Cymru?

I do find it strange that Janet Finch-Saunders talks up her environmental credentials on one hand and then just puts them to one side when it comes to the agricultural sector. Why would you condone three agricultural pollution incidents every week, week after week, month after month, year after year? I am aware that I laid the draft regulations last April, and I pledged to continue to work with the agricultural sector, as I've done for the last five years, to come forward with improvements to those incidents. You will remember that I worked particularly with NFU Cymru to bring forward a voluntary scheme. It's always much better if you can do things on a voluntary basis. But, I'm afraid, that's failed. So, I laid the draft regulations last April. I said I wouldn't bring them into force straight away and, whilst, of course, we are still in the COVID-19 pandemic, we are in a different place. We are looking to a green recovery, and the agricultural sector are very much part of that green recovery. They want to be part of that green recovery—they tell me that and I will work with them to do that. 

I also thought it was important to wait until the EU transition had happened and to see what it would be like coming out of Europe. The market is buoyant. That is another reason why I think the sector are able to cope with these regulations at the moment. 

Mae’n rhyfedd fod Janet Finch-Saunders yn brolio ei chymwysterau amgylcheddol ar un llaw ac yna'n eu rhoi i'r neilltu wrth drafod y sector amaethyddol. Pam y byddech yn esgusodi tri achos o lygredd amaethyddol bob wythnos, wythnos ar ôl wythnos, fis ar ôl mis, flwyddyn ar ôl blwyddyn? Rwy’n ymwybodol fy mod wedi gosod y rheoliadau drafft fis Ebrill diwethaf, a gwneuthum addewid i barhau i weithio gyda’r sector amaethyddol, fel rwyf wedi gwneud dros y pum mlynedd diwethaf, i gyflwyno gwelliannau i’r digwyddiadau hynny. Fe fyddwch yn cofio imi weithio’n benodol gydag NFU Cymru i gyflwyno cynllun gwirfoddol. Mae bob amser yn llawer gwell os gallwch wneud pethau ar sail wirfoddol. Ond mae arnaf ofn fod hynny wedi methu. Felly, gosodais y rheoliadau drafft fis Ebrill diwethaf. Dywedais na fyddwn yn eu rhoi mewn grym ar unwaith, a thra byddwn yn dal i fod ynghanol y pandemig COVID-19, wrth gwrs, rydym mewn lle gwahanol. Rydym yn anelu at adferiad gwyrdd, ac mae'r sector amaethyddol yn rhan fawr o'r adferiad gwyrdd hwnnw. Maent yn dymuno bod yn rhan o'r adferiad gwyrdd hwnnw—maent yn dweud hynny wrthyf a byddaf yn gweithio gyda hwy i wneud hynny.

Roeddwn hefyd yn meddwl ei bod yn bwysig aros hyd nes bod cyfnod pontio’r UE wedi dod i ben a gweld sut olwg fyddai ar bethau wrth ddod allan o Ewrop. Mae'r farchnad yn fywiog. Dyna reswm arall pam y credaf fod y sector yn gallu ymdopi â'r rheoliadau ar hyn o bryd.

Thank you, Minister. But, I have to say, it's quite insulting to all our farmers to say that the voluntary scheme hasn't worked. Now, the First Minister is also out of touch, because he responded yesterday, stating,

'we've seen no diminution in the rate of agricultural pollution'. 

Clearly, then, he's not even read your statement, in which you fully acknowledge that there has been progress. In fact, NRW has spoken of a steady decline in pollution incidents. The risk is reducing. Yet, regulation 4 shows you don't believe that farmers are capable of knowing how much nitrogen to apply to their holding, and regulation 15 shows you don't believe farmers are capable of using appropriate equipment. Numerous regulations, including 34 to 37, 40 to 43, show that you want to see our farmers now bogged down in paperwork. Regulation 29 sees you demanding that farmers provide storage for all slurry produced in the five to six-month storage period. You claim that those measures are proportionate, yet NRW have published a map showing that huge swathes of Wales have had zero agricultural incidents to water since 2010. So, therefore, Minister, please explain to me, and all our farmers, how can it be even considered proportionate to so severely limit the farmers' freedom to farm, and, also, have you yourself checked whether the regulations are in breach of the code of practice for regulators and, indeed, the principle of proportionality?

Diolch, Weinidog. Ond mae'n rhaid imi ddweud, mae dweud nad yw'r cynllun gwirfoddol wedi gweithio yn sarhad ar bob un o’n ffermwyr. Nawr, mae'r Prif Weinidog hefyd wedi colli golwg arni, gan iddo ymateb ddoe drwy nodi,

'nid ydym ni wedi gweld unrhyw leihad yng nghyfradd y llygredd amaethyddol'.

Yn amlwg, felly, nid yw hyd yn oed wedi darllen eich datganiad, lle rydych yn llwyr gydnabod y bu cynnydd. Mewn gwirionedd, mae CNC wedi sôn am ddirywiad cyson mewn achosion o lygredd. Mae'r risg yn lleihau. Serch hynny, mae rheoliad 4 yn dangos nad ydych yn credu bod gallu gan ffermwyr i wybod faint o nitrogen i'w ddefnyddio ar eu daliad, ac mae rheoliad 15 yn dangos nad ydych yn credu bod ffermwyr yn gallu defnyddio offer priodol. Mae nifer o reoliadau, gan gynnwys 34 i 37, 40 i 43, yn dangos eich bod am weld ein ffermwyr at eu clustiau mewn gwaith papur. Gyda rheoliad 29, rydych yn mynnu bod ffermwyr yn darparu lle i storio’r holl slyri a gynhyrchir yn y cyfnod storio pump i chwe mis. Rydych yn honni bod y mesurau hynny'n gymesur, ac eto mae CNC wedi cyhoeddi map sy'n dangos nad oes rhannau helaeth o Gymru wedi cael unrhyw achosion o lygredd amaethyddol mewn dŵr ers 2010. Felly, Weinidog, esboniwch i mi, a'n holl ffermwyr, sut y gellir hyd yn oed ystyried bod cyfyngu mor ddifrifol ar ryddid y ffermwyr i ffermio yn gam cymesur, a hefyd, a ydych wedi gwirio a yw'r rheoliadau'n mynd yn groes i’r cod ymarfer ar gyfer rheoleiddwyr, ac yn wir, i egwyddor cymesuredd?

13:40

I'm astounded Janet Finch-Saunders thinks the voluntary approach has worked. Over the last 20 years, apart from 2009, we have had well over 100 agricultural pollutions every year—for 20 years. Now, I always believe people don't like being told what to do, and I always think any sector or any industry buys into regulations or legislation, or any other procedures, if they are part of that solution, and that's why I wanted to work with them to come forward with the voluntary approach. As I say, four years ago, I remember sitting at the National Farmers Union conference in Birmingham where I was told, 'Give us six months; we will make this work.' It didn't work. We are still having all these incidents of agricultural pollution year on year, and whilst I absolutely agree with you there is support for the agricultural sector, there is no support, apart from, I can see, Conservative and Plaid Cymru Members who want to annul these regulations, for agricultural pollution. So, over 100 every year for 20 years, and the president of NFU Cymru himself has said one agricultural pollution is one too many. So, how can you possibly justify over 100 per year? This is proportionate. What is really important is that you have a clear regulatory baseline, so that enables the good practice. At the moment, without that clear baseline, unfortunately poor practice is going unchecked. And, of course, it's not every farmer, so what we want to do—. Why should the farmers who do adhere to this be punished? It's about ambition. I've got great ambition for the sector, and I think they will be able to do this. 

Rwy'n synnu bod Janet Finch-Saunders yn credu bod y dull gwirfoddol wedi gweithio. Dros yr 20 mlynedd diwethaf, ar wahân i 2009, rydym wedi cael ymhell dros 100 achos o lygredd amaethyddol bob blwyddyn—ers 20 mlynedd. Nawr, rwyf bob amser yn credu nad yw pobl yn hoffi pan fo rhywun yn dweud wrthynt beth i'w wneud, ac rwyf bob amser yn meddwl bod unrhyw sector neu unrhyw ddiwydiant yn cefnogi rheoliadau neu ddeddfwriaeth, neu unrhyw weithdrefnau eraill, os ydynt yn rhan o'r ateb hwnnw, a dyna pam roeddwn yn awyddus i weithio gyda hwy i gyflwyno'r dull gwirfoddol. Fel y dywedaf, bedair blynedd yn ôl, rwy’n cofio eistedd yng nghynhadledd Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr yn Birmingham lle dywedwyd wrthyf, 'Rhowch chwe mis i ni; fe wnawn i hyn weithio.' Ni weithiodd. Rydym yn dal i gael yr holl achosion hyn o lygredd amaethyddol un flwyddyn ar ôl y llall, ac er fy mod yn cytuno'n llwyr â chi fod yna gefnogaeth i'r sector amaethyddol, nid oes cefnogaeth i lygredd amaethyddol, ac eithrio, gallaf weld, gan Aelodau Ceidwadol a Phlaid Cymru sydd am ddirymu’r rheoliadau hyn. Felly, dros 100 achos y flwyddyn am 20 mlynedd, ac mae llywydd NFU Cymru ei hun wedi dweud bod un achos o lygredd amaethyddol yn ormod. Felly, sut ar y ddaear y gallwch gyfiawnhau dros 100 y flwyddyn? Mae hyn yn gymesur. Yr hyn sy'n wirioneddol bwysig yw bod gennych linell sylfaen reoleiddiol glir, fel y gall hynny alluogi'r arfer da. Ar hyn o bryd, heb y llinell sylfaen glir honno, yn anffodus, mae arfer gwael yn mynd rhagddo’n ddirwystr. Ac wrth gwrs, nid yw pob ffermwr ar fai, felly’r hyn rydym am ei wneud—. Pam y dylid cosbi'r ffermwyr sy'n cydymffurfio â'r rheolau? Mae'n ymwneud ag uchelgais. Mae gennyf gryn uchelgais ar gyfer y sector hwn, a chredaf y byddant yn gallu gwneud hyn.

Thank you, Minister. What your answer there tells me is that it's not the farmers who've failed; it's 20 years of the Welsh Labour Government who've been unable to work more beneficially for farmers, to work with them to support them, rather than these horrendous restrictions. So severe are they that in addition to being like a criminal electronic tag for farmers, they do come despite the fact that the total income from farming in the UK is expected to be down by around 21 per cent. In fact, your own regulatory impact assessment has calculated that the upfront capital cost could run to £360 million. How on earth do you expect our hardworking farmers to find that, and when the latest total income from farming in Wales was just £261 million? So, will you confirm that the £13 million being made available this year to assist with water quality and farm nutrient management infrastructure is merely a drop of slurry in a very large pit? Can you explain how you believe the industry can afford investment on this grand scale that you expect, and what assessment you've even made of the number of farm businesses, including those tenant farmers, that will now be forced to maybe shut down their operations as a result of these severe and uncompromising regulations? Diolch, Llywydd.

Diolch, Weinidog. Yr hyn y mae eich ateb yn ei ddweud wrthyf yw nad y ffermwyr sydd wedi methu, ond 20 mlynedd o Lywodraeth Lafur Cymru nad ydynt wedi gallu gweithio'n fwy buddiol ar ran y ffermwyr, gweithio gyda hwy i'w cefnogi, yn hytrach na'r cyfyngiadau erchyll hyn. Maent mor ddifrifol, yn ogystal â bod fel tag troseddol electronig i ffermwyr, cânt eu cyflwyno er bod disgwyl i gyfanswm yr incwm o ffermio yn y DU ostwng oddeutu 21 y cant. Mewn gwirionedd, mae eich asesiad effaith rheoleiddiol eich hun wedi cyfrifo y gallai'r gost cyfalaf ymlaen llaw gyrraedd £360 miliwn. Sut ar y ddaear rydych yn disgwyl i'n ffermwyr gweithgar ddod o hyd i hynny, a phan mai £261 miliwn yn unig oedd cyfanswm diweddaraf yr incwm o ffermio yng Nghymru? Felly, a wnewch chi gadarnhau mai dim ond diferyn o slyri mewn pwll mawr iawn yw'r £13 miliwn a ryddheir eleni i gynorthwyo gyda seilwaith rheoli maethynnau fferm ac ansawdd dŵr? A allwch egluro sut y credwch y gall y diwydiant fforddio buddsoddi ar y raddfa fawr hon rydych yn ei disgwyl, a pha asesiad rydych wedi'i wneud o nifer y busnesau fferm, gan gynnwys ffermwyr tenant, a fydd bellach yn cael eu gorfodi i roi’r gorau i weithredu, o bosibl, o ganlyniad i'r rheoliadau llym a digyfaddawd hyn? Diolch, Lywydd.

I would turn that question around and say, 'How can they not afford to do this?' I have always maintained we would provide support, both financial and practical. There will be a phased approach for these regulations, and, as I said, many of the farmers are already abiding by these regulations. For many, it won't be any different at all. You may be aware of the dairy project that Natural Resources Wales undertook around visits to dairy farms to have a look at what slurry storage was like, et cetera, and I always made it very clear that we would not give funding to farmers who weren't compliant with the current regulations, and, unfortunately, there have been 780 visits carried out as part of this dairy project and the report up until the end of last year was that at least 50 per cent are not compliant. That's with the current regulations. So, it's really important that you understand the significance of this and I hope that you do not condone the level of agricultural pollution incidents that we are seeing.

Byddwn yn troi'r cwestiwn ar ei ben ac yn dweud, 'Sut y gallant fforddio peidio â gwneud hyn?' Rwyf bob amser wedi dweud y byddem yn darparu cefnogaeth, yn ariannol ac yn ymarferol. Bydd y rheoliadau hyn yn cael eu rhoi ar waith yn raddol, ac fel y dywedais, mae llawer o'r ffermwyr eisoes yn cydymffurfio â'r rheoliadau hyn. I lawer ohonynt, ni fydd pethau’n wahanol o gwbl. Efallai eich bod yn ymwybodol o'r prosiect llaeth a gyflawnwyd gan Cyfoeth Naturiol Cymru ar ymweliadau â ffermydd llaeth i edrych i weld sut roeddent yn storio slyri ac ati, ac roeddwn bob amser yn dweud yn glir iawn na fyddem yn rhoi cyllid i ffermwyr nad oeddent yn cydymffurfio â'r rheoliadau cyfredol, ac yn anffodus, cynhaliwyd 780 o ymweliadau yn rhan o'r prosiect llaeth hwn, ac yn ôl yr adroddiadau hyd at ddiwedd y llynedd, nid yw o leiaf 50 y cant ohonynt yn cydymffurfio. Mae hynny gyda'r rheoliadau cyfredol. Felly, mae'n bwysig iawn eich bod yn deall pwysigrwydd hyn, ac rwy'n gobeithio nad ydych yn cymeradwyo lefel y digwyddiadau llygredd amaethyddol rydym yn eu gweld.

13:45

I've heard it said that you promised seven times not to introduce these NVZ regulations during the pandemic. I've actually found over 10 times where you have explicitly, on the Record to this Plenary or to Senedd committees, made it clear that you would not introduce these regulations during the COVID pandemic. Now, on the very day that the Chief Medical Officer for Wales declared, in a Government briefing, that there was a long way to go until the worst of the COVID pandemic was over, you tabled these regulations. So, you broke your word, Minister. You've misled us all and you've broken your promise to the farmers of Wales, and of course, you're not the only one who has misled us. I've written this morning to the First Minister because he, yesterday, did say on the Record, and I quote:

'We have seen no diminution in the rate of agricultural pollution.'

And the statistics I've seen show that, in reality, the number of substantiated agricultural pollution incidents to water has actually decreased over the past three years—a year-on-year decrease, according to Natural Resources Wales figures, between 2018 and 2020. And conversely, might I say, pollution from the water industry has gone up ever year in that very same period, but of course, it's the farmers that are pummelled again by your Government. Now, doesn't all of this and all of these broken promises and made-up statistics highlight the confused, shambolic and discombobulated way in which you've handled this matter?

Rwyf wedi clywed sôn ichi addo saith gwaith i beidio â chyflwyno’r rheoliadau parthau perygl nitradau hyn yn ystod y pandemig. Mewn gwirionedd, rwyf wedi dod o hyd i fwy na 10 enghraifft lle rydych wedi nodi'n benodol, ar Gofnod y Cyfarfod Llawn neu i bwyllgorau'r Senedd, na fyddech yn cyflwyno'r rheoliadau hyn yn ystod y pandemig COVID. Nawr, ar yr union ddiwrnod y dywedodd Prif Swyddog Meddygol Cymru yn un o sesiynau briffio’r Llywodraeth fod cryn dipyn o amser tan y byddwn wedi cefnu ar effeithiau gwaethaf y pandemig COVID, fe wnaethoch gyflwyno'r rheoliadau hyn. Felly, fe dorroch chi eich gair, Weinidog. Rydych wedi ein camarwain ac rydych wedi torri'ch addewid i ffermwyr Cymru, ac wrth gwrs, nid chi yw'r unig un sydd wedi ein camarwain. Ysgrifennais at y Prif Weinidog y bore yma gan iddo gael ei gofnodi'n dweud ddoe, ac rwy’n dyfynnu:

'Nid ydym ni wedi gweld unrhyw leihad yng nghyfradd y llygredd amaethyddol.'

Ac mae'r ystadegau rwyf wedi’u gweld yn dangos, mewn gwirionedd, fod nifer yr achosion a brofwyd o lygredd amaethyddol mewn dŵr wedi gostwng dros y tair blynedd diwethaf—gostyngiad o un flwyddyn i'r llall, yn ôl ffigurau Cyfoeth Naturiol Cymru, rhwng 2018 a 2020. Ac i'r gwrthwyneb, os caf ddweud, mae llygredd o'r diwydiant dŵr wedi cynyddu bob blwyddyn yn yr un cyfnod, ond wrth gwrs, y ffermwyr sy'n cael eu cosbi unwaith eto gan eich Llywodraeth. Nawr, onid yw hyn oll a'r holl addewidion a dorrwyd a’r ystadegau ffug hyn yn tynnu sylw at y ffordd ddryslyd, anhrefnus ac anniben rydych wedi mynd i’r afael â'r mater hwn?

I don't agree with you at all, and whilst we did see less agricultural pollution—substantiated ones—last year, you will appreciate that the site visits were not able to be undertaken in the way that they had been in previous years. But I go back to what I was saying: we are seeing, on average, three agricultural pollution incidents a week. I do not believe one second—. I mean, you're the one who is always telling us that we're not going fast enough on the climate emergency. How do you expect us to do that if we are condoning agricultural pollution incidents at this level? 

Now, I have continued to work with the sector. As I said before in my answer to Janet Finch-Saunders, nobody likes being told what to do—I absolutely understand that—and I think I have been incredibly patient, looking for a voluntary approach. I am not the most patient of people, as you yourself know, but I have tried my very best to come forward with the sector, with the farming unions, to find that voluntary approach. And you know, there is a review clause in these regulations, so if people have bright ideas that they can come forward with, bring them forward and let's see if we can continue to look for a different approach. But I'm afraid we cannot justify delaying this any longer. I will not continue to accept three agricultural pollution incidents every week, and I'm sure the Member would agree.

Nid wyf yn cytuno â chi o gwbl, ac er inni weld llai o lygredd amaethyddol—achosion a brofwyd—y llynedd, fe fyddwch yn deall na fu modd cynnal yr ymweliadau safle yn y ffordd y’u cynhaliwyd mewn blynyddoedd blaenorol. Ond af yn ôl at yr hyn roeddwn yn ei ddweud: rydym yn gweld, ar gyfartaledd, tri achos o lygredd amaethyddol yr wythnos. Nid wyf yn credu am un eiliad—. Hynny yw, chi yw'r un sydd bob amser yn dweud wrthym nad ydym yn mynd yn ddigon cyflym ar yr argyfwng hinsawdd. Sut rydych yn disgwyl inni wneud hynny os ydym yn esgusodi digwyddiadau llygredd amaethyddol ar y lefel hon?

Nawr, rwyf wedi parhau i weithio gyda'r sector. Fel y dywedais ynghynt yn fy ateb i Janet Finch-Saunders, nid oes unrhyw un yn hoffi pan fo rhywun yn dweud wrthynt beth i'w wneud—rwy'n deall hynny'n llwyr—a chredaf fy mod wedi bod yn anhygoel o amyneddgar, wrth edrych am ffordd o wneud pethau'n wirfoddol. Nid fi yw'r unigolyn mwyaf amyneddgar fel y gwyddoch, ond rwyf wedi ceisio fy ngorau glas i weithio gyda'r sector, gydag undebau’r ffermwyr, i ddod o hyd i'r ffordd honno o wneud pethau'n wirfoddol. Ac mae cymal adolygu yn y rheoliadau hyn wyddoch chi, felly os oes gan bobl syniadau disglair y gallant eu cyflwyno, cyflwynwch hwy a gadewch inni weld a allwn barhau i chwilio am ffordd wahanol o weithredu. Ond mae arnaf ofn na allwn gyfiawnhau gohirio hyn mwyach. Nid wyf am barhau i dderbyn tri achos o lygredd amaethyddol bob wythnos, ac rwy'n siŵr y byddai’r Aelod yn cytuno.

I feel that you haven't been listening to a single word I've been saying for the last two years, Minister. Nobody is denying that there is a problem that needs to be addressed; the issue here is the answer that you're proposing. It just isn't practical and it isn't proportionate and it, frankly, isn't going to work. Evidence from elsewhere around Europe, where the NVZ approach has been adopted, shows that it delivers at best patchy results. Twelve months ago, you admitted yourself that you had doubts about introducing closed periods and the whole farming-by-calendar approach. And in answer to me in the Senedd, you admitted—and we all know, don't we—that weather conditions don't follow the calendar, and that's why at the time, you were rowing back from that position. And we all know that, the weeks before and after what will now be the closed periods that you're introducing, they'll become national slurry-spreading weeks in Wales, and it happens in other countries. Rivers will run black during those weeks, as farmers are forced to clear their slurry stores before a closed period and empty them then when they're overflowing afterwards. Even Tony Juniper, one of the UK's most outstanding environmental champions and chair of Natural England—he said that closed periods do not achieve the best environmental outcomes. Why do you disagree with him?

Rwy'n teimlo fel pe na baech wedi bod yn gwrando ar air rwyf wedi bod yn ei ddweud am y ddwy flynedd ddiwethaf, Weinidog. Nid oes unrhyw un yn gwadu bod problem y mae angen mynd i’r afael â hi; y broblem yma yw'r ateb rydych yn ei gynnig. Nid yw'n ymarferol ac nid yw'n gymesur, ac a dweud y gwir, nid yw'n mynd i weithio. Mae tystiolaeth o fannau eraill ledled Ewrop lle cafodd dull y parthau perygl nitradau ei fabwysiadu yn dangos mai canlyniadau anghyson y mae’n eu cyflawni ar y gorau. Ddeuddeg mis yn ôl, fe wnaethoch chi gyfaddef eich hun fod gennych amheuon ynghylch cyflwyno cyfnodau gwaharddedig a dull ffermio yn ôl y calendr. Ac wrth fy ateb yn y Senedd, fe wnaethoch chi gyfaddef—ac mae pob un ohonom yn gwybod, onid ydym—nad yw'r tywydd yn dilyn y calendr, a dyna pam y gwnaethoch ailfeddwl ynglŷn â'r safbwynt hwnnw ar y pryd. A gŵyr pob un ohonom y bydd yr wythnosau cyn ac ar ôl y cyfnod gwaharddedig rydych yn ei gyflwyno nawr yn dod yn wythnosau gwasgaru slyri cenedlaethol yng Nghymru, ac mae'n digwydd mewn gwledydd eraill. Bydd afonydd yn troi’n ddu yn ystod yr wythnosau hynny, wrth i ffermwyr gael eu gorfodi i glirio eu storfeydd slyri cyn cyfnod gwaharddedig a'u gwagio wedyn pan fyddant yn gorlifo. Mae hyd yn oed Tony Juniper, un o hyrwyddwyr amgylcheddol mwyaf rhagorol y DU a chadeirydd Natural England—dywedodd nad yw cyfnodau gwaharddedig yn cyflawni'r canlyniadau amgylcheddol gorau. Pam rydych yn anghytuno ag ef?

Well, I'm not aware of the article that you're referring to, but, believe me, I have asked for many, many briefings around this. We have looked at very many different aspects of it, and I think we should also be very clear that the purpose of these regulations is not just to tackle nitrate pollution. Agricultural pollution includes other things, like phosphorus and ammonia and greenhouse gas emissions, for instance. I do think it will be targeted at farm practices. We are seeing agricultural pollution incidents right across Wales, not just in certain areas of Wales. And if you look at what other UK countries are doing, they have different designated areas, if you like—I've had that thrown at me as well—but if you look at what they're doing in relation to all the agricultural pollution, you will see that things are very similar.

Wel, nid wyf yn ymwybodol o'r erthygl y cyfeiriwch ati, ond credwch fi, rwyf wedi gofyn am lawer iawn o sesiynau briffio ynglŷn â hyn. Rydym wedi edrych ar lawer iawn o wahanol agweddau ar hyn, a chredaf y dylem hefyd fod yn glir iawn nad mynd i'r afael â llygredd nitradau yw unig ddiben y rheoliadau hyn. Mae llygredd amaethyddol yn cynnwys pethau eraill, fel ffosfforws ac amonia ac allyriadau nwyon tŷ gwydr, er enghraifft. Credaf y bydd yn cael ei dargedu at arferion fferm. Rydym yn gweld achosion o lygredd amaethyddol ledled Cymru, nid mewn rhai ardaloedd yng Nghymru yn unig. Ac os edrychwch ar yr hyn y mae gwledydd eraill y DU yn ei wneud, mae ganddynt wahanol ardaloedd dynodedig, os hoffwch—rwyf wedi cael hynny wedi’i daflu ataf hefyd—ond os edrychwch ar yr hyn y maent yn ei wneud mewn perthynas â'r holl lygredd amaethyddol, fe welwch fod pethau'n debyg iawn.

13:50

Well, NRW threw that one at you and you chose to ignore them, because they suggested an 8 per cent coverage for NVZs. It suits you sometimes to listen to their advice, but other times not, evidently.

Look, this latest episode, I would say, represents the final breakdown in the relationship between your Government and the agricultural community, because time and time again you've been more interested in pointing the finger of blame than genuinely working constructively with the sector to truly co-design a more sustainable approach. You seem to blaming the agricultural community for all of society's ills, and that really has to stop. You might find farmers a problem; I see farmers as a big part of the answer. So, would you agree with me that if we are to successfully tackle this problem, then we need everyone working together and pulling in the same direction? And would you also agree with me that this whole debacle represents an irreparable breakdown in relationship between your Government and the sector, and the only way now that that can be rectified is through a change of Government in May?

Wel, taflodd CNC hynny atoch, ac fe ddewisoch chi eu hanwybyddu am eu bod yn awgrymu bod 8 y cant o'r arwynebedd yn barthau perygl nitradau. Mae gwrando ar eu cyngor yn gyfleus ichi weithiau, ond nid dro arall, mae'n amlwg.

Edrychwch, byddwn yn dweud bod y bennod ddiweddaraf hon yn cynrychioli'r dirywiad terfynol yn y berthynas rhwng eich Llywodraeth a'r gymuned amaethyddol, oherwydd dro ar ôl tro, roedd gennych fwy o ddiddordeb mewn pwyntio bys na gweithio’n adeiladol gyda'r sector o ddifrif i gyd-gynllunio dull mwy cynaliadwy o weithredu. Ymddengys eich bod yn beio'r gymuned amaethyddol am holl wendidau cymdeithas, ac mae'n rhaid rhoi’r gorau i hynny. Efallai fod ffermwyr yn broblem i chi; rwy’n ystyried ffermwyr yn rhan fawr o'r ateb. Felly, a fyddech yn cytuno â mi, os ydym am fynd i'r afael â'r broblem hon yn llwyddiannus, mae arnom angen i bawb weithio gyda'i gilydd a thynnu i'r un cyfeiriad? Ac a fyddech hefyd yn cytuno â mi fod y llanast hwn yn cynrychioli dirywiad anadferadwy yn y berthynas rhwng eich Llywodraeth a'r sector, a'r unig ffordd y gellir unioni hynny bellach yw drwy gael Llywodraeth wahanol ym mis Mai?

Not at all. I've already met with representatives from both the farming unions since last week, so I can assure you that that absolutely hasn't happened. What I think is that every Member of this Senedd should be standing together to address this significant problem, no matter which sector or industry is involved. I've done all I can to support the agricultural sector, and I will continue to do that. I'm very proud of what our farmers have done in relation to feeding the nation, for instance, during the pandemic, but I do not know why you and other Members of your party and other Members of this Senedd would condone such a high number of agricultural pollution incidents. I really do not understand why, on the one hand, you bang on about your green credentials, and on the other, you condone these levels of agricultural pollution.

Ddim o gwbl. Rwyf eisoes wedi cyfarfod â chynrychiolwyr o ddau undeb ffermwyr ers yr wythnos diwethaf, felly gallaf roi sicrwydd i chi nad yw hynny wedi digwydd o gwbl. Rwy'n credu y dylai pob Aelod o'r Senedd hon sefyll gyda'n gilydd i fynd i'r afael â'r broblem sylweddol hon, ni waeth pa sector neu ddiwydiant sydd dan sylw. Rwyf wedi gwneud popeth y gallaf ei wneud i gefnogi'r sector amaethyddol, a byddaf yn parhau i wneud hynny. Rwy'n falch iawn o'r hyn y mae ein ffermwyr wedi'i wneud mewn perthynas â bwydo'r genedl yn ystod y pandemig, er enghraifft, ond nid wyf yn gwybod pam y byddech chi ac Aelodau eraill eich plaid ac Aelodau eraill y Senedd hon yn esgusodi nifer mor uchel o achosion o lygredd amaethyddol. Nid wyf yn deall pam eich bod, ar y naill law, yn rhygnu ymlaen am eich cymwysterau gwyrdd, ac ar y llaw arall, yn esgusodi’r lefelau hyn o lygredd amaethyddol.

Y Confensiwn ar Amrywiaeth Fiolegol
The Convention on Biological Diversity

3. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi'r confensiwn ar amrywiaeth fiolegol? OQ56228

3. What action is the Welsh Government taking to support the convention on biological diversity? OQ56228

Thank you. The nature recovery action plan sets out our key actions to support the delivery of targets under the convention on biological diversity. These include investment in the restoration of protected sites and peatlands, creating a national forest and agricultural pollution regulations to tackle a key driver of biodiversity decline.

Diolch. Mae'r cynllun gweithredu adfer natur yn nodi ein camau allweddol i gefnogi’r gwaith o gyflawni targedau o dan y confensiwn ar amrywiaeth fiolegol. Mae'r rhain yn cynnwys buddsoddi yn y gwaith o adfer mawndiroedd a safleoedd gwarchodedig, creu fforest genedlaethol a rheoliadau llygredd amaethyddol i fynd i'r afael ag un o’r ffactorau allweddol sy’n achosi dirywiad bioamrywiaeth.

Thank you, Minister. As the species champion for the fen raft spider, I'm acutely aware that Wales has experienced a startling decline in ecosystem resilience. I'm grateful that the Welsh Government have made commitments to tackle the decline in our biodiversity, but this is a growing issue worldwide, and needs legally binding targets to be set. The conference on the convention on biological diversity will take place at Kunming in China later this year. It is hoped that this conference will be to biodiversity what the Paris summit was to climate change. So, Minister, what role will Wales play at that summit, and will you be pressing the UK Government to push for and legally adopt binding targets to drive nature's recovery?

Diolch, Weinidog. Fel yr hyrwyddwr rhywogaethau ar gyfer corryn rafft y ffen, rwy'n ymwybodol iawn fod dirywiad syfrdanol wedi bod yng nghadernid yr ecosystem yng Nghymru. Rwy'n ddiolchgar fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i fynd i'r afael â'r dirywiad yn ein bioamrywiaeth, ond mae hon yn broblem gynyddol ledled y byd, ac mae angen gosod targedau cyfreithiol rwymol. Bydd y gynhadledd ar y confensiwn ar amrywiaeth fiolegol yn cael ei chynnal yn Kunming yn Tsieina yn nes ymlaen eleni. Y gobaith yw y bydd y gynhadledd hon yn cael yr un effaith ar fioamrywiaeth ag y cafodd uwchgynhadledd Paris ar y newid yn yr hinsawdd. Felly, Weinidog, pa rôl y bydd Cymru yn ei chwarae yn yr uwchgynhadledd honno, ac a fyddwch yn pwyso ar Lywodraeth y DU i wthio am dargedau rhwymol a'u mabwysiadu’n gyfreithiol i hybu adferiad natur?

Yes, that work has already started. My officials are working very closely with the Department for Environment, Food and Rural Affairs—because, obviously, the UK Government is the member state; they're the UK party to the convention—to influence the negotiation of any post-2020 global biodiversity framework. So, on a similar basis to how we work—and COP26 will be working in a similar way. As you mentioned, it will be held in China in May. That's actually been postponed from—I think it was—the autumn of last year. So, this work has already started, and we'll certainly be playing a part, just like we do in the COP26 process as well.

Ydy, mae'r gwaith hwnnw eisoes wedi dechrau. Mae fy swyddogion yn gweithio'n agos iawn gydag Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig—oherwydd yn amlwg, Llywodraeth y DU yw'r aelod-wladwriaeth; hwy sy’n cynrychioli’r DU yn y confensiwn—i ddylanwadu ar y trafodaethau ynghylch unrhyw fframwaith bioamrywiaeth byd-eang ar ôl 2020. Felly, ar sail debyg i'r ffordd rydym yn gweithio—a bydd COP26 yn gweithio mewn ffordd debyg. Fel y dywedoch chi, fe'i cynhelir yn Tsieina ym mis Mai. Gohiriwyd hynny ers—rwy’n credu—hydref y llynedd. Felly, mae'r gwaith hwn eisoes wedi dechrau, ac yn sicr, byddwn yn chwarae rhan, yn union fel y gwnawn ym mhroses COP26 hefyd.

Afternoon, Minister. As the Senedd champion of the freshwater pearl mussel—I know other Members are champions of their own different species as well—I'm particularly interested in this question from Caroline Jones, and in the convention strategic plan for diversity, which ran from 2011 until last year. Species like the freshwater pearl mussel are particularly susceptible to water pollution, and their continued presence in the River Wye in my constituency is dependent upon the pollution being kept to a minimum. Has the Welsh Government examined the impact of the convention's work, particularly in relation to water standards, and how do you think we can learn from what is being discussed beyond Wales and the UK, and have you considered any future legislation to improve water quality?

Prynhawn da, Weinidog. Fel hyrwyddwr y Senedd ar ran misglen berlog yr afon—gwn fod Aelodau eraill yn hyrwyddwyr ar ran eu gwahanol rywogaethau eu hunain hefyd—mae gennyf ddiddordeb arbennig yn y cwestiwn hwn gan Caroline Jones, ac yng nghynllun strategol y confensiwn ar gyfer amrywiaeth, a oedd yn weithredol o 2011 tan y llynedd. Mae rhywogaethau fel misglen berlog yr afon yn arbennig o agored i lygredd dŵr, ac mae eu presenoldeb parhaus yn afon Gwy yn fy etholaeth yn dibynnu ar gadw’r lefel isaf bosibl o lygredd. A yw Llywodraeth Cymru wedi archwilio effaith gwaith y confensiwn, yn enwedig mewn perthynas â safonau dŵr, a sut y credwch y gallwn ddysgu o'r hyn sy'n cael ei drafod y tu hwnt i Gymru a'r DU, ac a ydych wedi ystyried unrhyw ddeddfwriaeth yn y dyfodol i wella ansawdd dŵr?

13:55

I think it's really important we do learn from each other, and, certainly, as part of the COP15 process, that will be done. We do play a really important role as a sub-national Government in that process and in the implementation and the mainstreaming of biodiversity. You'll be aware I also signed the Edinburgh declaration, which called on the convention on biological diversity to really start to take some bold action to halt biodiversity loss. We know, of course, we have a climate emergency, but I think we have a biodiversity emergency too. I've also supported the leaders' pledge, and we work through the Four Countries' Biodiversity Group to influence that post-2020 framework that I referred to in my earlier answer to Caroline Jones so that we can really shape future monitoring and reporting requirements, as well as sharing that best practice that we all have on implementation, but, of course, we can all learn from each other.

Credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn dysgu oddi wrth ein gilydd, ac yn sicr, fel rhan o broses COP15, bydd hynny’n digwydd. Rydym yn chwarae rhan bwysig iawn fel Llywodraeth is-genedlaethol yn y broses honno ac yn y gwaith o weithredu a phrif ffrydio bioamrywiaeth. Fe fyddwch yn ymwybodol fy mod hefyd wedi llofnodi datganiad Caeredin, a oedd yn galw ar y confensiwn ar amrywiaeth fiolegol i ddechrau cymryd camau beiddgar i atal colli bioamrywiaeth. Gwyddom, wrth gwrs, fod gennym argyfwng hinsawdd, ond credaf fod gennym argyfwng bioamrywiaeth hefyd. Rwyf hefyd wedi cefnogi addewid yr arweinwyr, ac rydym yn gweithio drwy Grŵp Bioamrywiaeth y Pedair Gwlad i ddylanwadu ar y fframwaith ôl-2020 y cyfeiriais ato yn fy ateb cynharach i Caroline Jones, fel y gallwn fynd ati i lunio gofynion adrodd a monitro yn y dyfodol, yn ogystal â rhannu'r arfer gorau sydd gan bob un ohonom ar weithredu, ond wrth gwrs, gall pob un ohonom ddysgu oddi wrth ein gilydd.

Minister, it is good to see so many Members of the Senedd serving as species champions and working with wildlife groups. I'm the species champion for the water vole, which I'm pleased to say is thriving on the Gwent levels, and the Gwent levels themselves help us achieve biodiversity. As you know, Minister, I'm chairing a Gwent levels working group to look at how we enhance and better protect that area, and the living levels partnership have done some really good work with communities to make sure that all the local issues are addressed. Would you agree with me that if we're going to see the sort of biodiversity we want in Wales, we do need to make sure that areas like the Gwent levels are better protected into the future?

Weinidog, mae'n dda gweld cymaint o Aelodau o’r Senedd yn gweithio fel hyrwyddwyr rhywogaethau ac yn gweithio gyda grwpiau bywyd gwyllt. Rwy'n hyrwyddwr rhywogaeth ar gyfer llygoden y dŵr, ac rwy'n falch o ddweud ei bod yn ffynnu ar wastadeddau Gwent, ac mae gwastadeddau Gwent eu hunain yn ein helpu i gyflawni bioamrywiaeth. Fel y gwyddoch, Weinidog, rwy'n cadeirio gweithgor ar wastadeddau Gwent i edrych ar sut y gallwn wella a diogelu'r ardal honno’n well, ac mae'r bartneriaeth gwastadeddau byw wedi gwneud gwaith da iawn gyda chymunedau i sicrhau bod yr holl faterion lleol sy'n codi yn cael sylw. A fyddech yn cytuno â mi, os ydym am weld y math o fioamrywiaeth rydym yn dymuno’i gweld yng Nghymru, fod angen inni sicrhau bod ardaloedd fel gwastadeddau Gwent yn cael eu diogelu'n well yn y dyfodol?

Yes, I absolutely agree with you, and I think we all acknowledge that we're at a bit of a turning point, so I think we need to be different, don't we, coming out of the COVID-19 pandemic. We talk about a green recovery or a blue recovery, I think it is really important that—what you just referred to about better protection is something that we need to do. I think we need to engage society more as a whole around this as well, recognising that there is a biodiversity emergency, and I think we just need to mobilise a broader range of resources, if you like, going forward, so that we can achieve our climate goals and aims, and also our biodiversity goals and aims. 

Ydw, rwy'n cytuno'n llwyr â chi, a chredaf fod pob un ohonom yn cydnabod ein bod ar ryw fath o drobwynt, felly credaf fod angen inni fod yn wahanol, onid oes, wrth gefnu ar y pandemig COVID-19. Rydym yn sôn am adferiad gwyrdd neu adferiad glas, a chredaf ei bod yn bwysig iawn fod—mae’r hyn rydych newydd gyfeirio ato ynglŷn â gwell diogelwch yn rhywbeth y mae'n rhaid inni ei wneud. Credaf fod angen inni ymgysylltu i raddau mwy â'r gymdeithas gyfan mewn perthynas â hyn hefyd, gan gydnabod yr argyfwng bioamrywiaeth, a chredaf fod angen inni ddefnyddio ystod ehangach o adnoddau, os mynnwch, yn y dyfodol, fel y gallwn gyflawni ein nodau a'n hamcanion hinsawdd, yn ogystal â’n nodau a'n hamcanion bioamrywiaeth.

Yr Economi Wledig
The Rural Economy

4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ddiogelu'r economi wledig yn ystod y pandemig? OQ56234

4. What steps is Welsh Government taking to protect the rural economy during the pandemic? OQ56234

Welsh Government has taken a range of steps to support the entire economy, as well as making specific funding available for the rural economy. I have recently protected the budget for farmers in 2021, and I've also announced a range of schemes through the rural development programme totalling £106 million.

Mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi ystod o gamau ar waith i gefnogi’r economi gyfan, ynghyd â sicrhau bod cyllid penodol ar gael ar gyfer yr economi wledig. Yn ddiweddar, rwyf wedi diogelu'r gyllideb ar gyfer ffermwyr yn 2021, ac rwyf hefyd wedi cyhoeddi ystod o gynlluniau drwy'r rhaglen datblygu gwledig sy'n werth cyfanswm o £106 miliwn.

Thank you for that answer, Minister. One of the rural industries that is protected at the moment by being allowed to continue is commercial puppy farming, despite the fact that the public want a third-party puppy sales ban. You have said numerous times that legislation would be brought forward to ban third-party puppy sales before the end of this Senedd term, but you haven't given a clear answer as to when. Time is now running out, Minister. As you are aware, unless your proposed ban gets Royal Assent before the next Welsh Parliament election, any Bill you made to ban puppy sales and kitten sales would not be worth the paper it was written on. In this place, the average time between a Bill being laid and it actually becoming law is nine months, so even if the Bill were laid today, we don't have nine months before this Parliament is dissolved. So, Minister, I have a clear question that it should be easy to give a clear answer to: are you sure, as you have promised a number of times, that by the end of this Senedd term third-party puppy sales will be outlawed and will be punishable? 

Diolch am eich ateb, Weinidog. Un o'r diwydiannau gwledig sy'n cael eu diogelu ar hyn o bryd drwy gael caniatâd i barhau yw ffermio cŵn bach masnachol, er bod y cyhoedd yn dymuno gwahardd gwerthiannau cŵn bach gan drydydd partïon. Rydych wedi dweud sawl gwaith y byddai deddfwriaeth yn cael ei chyflwyno i wahardd gwerthiannau cŵn bach gan drydydd partïon cyn diwedd tymor y Senedd hon, ond nid ydych wedi rhoi ateb clir ynglŷn â pha bryd. Mae amser yn brin, Weinidog. Fel y gwyddoch, oni bai fod eich gwaharddiad arfaethedig yn cael Cydsyniad Brenhinol cyn etholiad nesaf Senedd Cymru, ni fyddai unrhyw Fil a wnaed gennych i wahardd gwerthiannau cŵn bach a gwerthiannau cathod bach yn werth y papur y byddai wedi’i ysgrifennu arno. Yn y lle hwn, yr amser cyfartalog rhwng gosod Bil a’r Bil hwnnw’n dod yn gyfraith yw naw mis, felly hyd yn oed pe bai'r Bil yn cael ei osod heddiw, nid oes naw mis gennym cyn i'r Senedd hon gael ei diddymu. Felly, Weinidog, mae gennyf gwestiwn clir y dylai fod yn hawdd rhoi ateb clir iddo: a ydych yn siŵr, fel rydych wedi addo sawl gwaith, y bydd gwerthiannau cŵn bach gan drydydd partïon yn cael eu gwahardd ac yn gosbadwy erbyn diwedd y tymor hwn?

So, as the Member says, I have assured her and other Members that this will be brought in before the end of term. My understanding is there will be a debate next month in the Senedd, and the regulations enforcement date is September of this year. 

Felly, fel y dywed yr Aelod, rwyf wedi rhoi sicrwydd iddi hi ac i Aelodau eraill y bydd hyn yn cael ei gyflwyno cyn diwedd y tymor. Fy nealltwriaeth i yw y bydd dadl yn y Senedd y mis nesaf, a’r dyddiad ar gyfer rhoi rheoliadau mewn grym yw mis Medi eleni.

Storm Christoph
Storm Christoph

5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am effaith storm Christoph ym Mancot, Sandycroft a chymunedau cyfagos? OQ56207

5. Will the Minister make a statement on the impact of storm Christoph in Mancot, Sandycroft and surrounding communities? OQ56207

Thank you. Unfortunately, homes have been flooded as a result of storm Christoph throughout Flintshire, with early investigations recognising four properties in Sandycroft were affected. Representatives from the local authority, Natural Resources Wales and Dŵr Cymru Welsh Water will meet again this week to understand causes and discuss if improvements can be made collaboratively.

Diolch. Yn anffodus, mae cartrefi wedi cael eu heffeithio gan lifogydd o ganlyniad i storm Christoph ledled Sir y Fflint, gydag ymchwiliadau cynnar yn nodi bod pedwar eiddo yn Sandycroft wedi cael eu heffeithio. Bydd cynrychiolwyr o’r awdurdod lleol, Cyfoeth Naturiol Cymru a Dŵr Cymru yn cyfarfod eto yr wythnos hon i ddeall yr achosion a thrafod a ellir gwneud gwelliannau ar y cyd.

14:00

Minister, thank you for that answer. Now, I was recently contacted by distraught residents, asking me to come and see the impact of the recent flooding and what that has done to their daily lives in Sandycroft, Mancot and the surrounding areas. Now, I visited in clear and good conscience as their elected representative, and it was clear to me that that was the very least thing I could do. This is the second time flooding has hit the area in the last 18 months. It is clear that significant investment and attention is needed from the Welsh Government, Flintshire County Council, NRW and Welsh Water. Now, will your officials—you've said they're going to meet again, but will your officials assist in putting a meeting together with me and the residents and those stakeholders to find out what flood prevention techniques can be introduced? And finally, Minister, as we I think agree a long-term solution is needed, whilst residents are waiting for that long-term solution, will you be able to fund a pump that would provide short-term peace of mind for the residents as a matter of urgency?

Weinidog, diolch am eich ateb. Nawr, cysylltodd preswylwyr mewn gofid mawr â mi yn ddiweddar i ofyn imi ddod i weld effaith y llifogydd diweddar a beth y mae hynny wedi'i wneud i'w bywydau bob dydd yn Sandycroft, Mancot a'r ardaloedd cyfagos. Nawr, ymwelais â phob ewyllys da fel eu cynrychiolydd etholedig, ac roedd yn amlwg i mi mai hynny oedd y peth lleiaf y gallwn ei wneud. Dyma'r eildro i lifogydd daro'r ardal yn y 18 mis diwethaf. Mae'n amlwg fod angen sylw a buddsoddiad sylweddol gan Lywodraeth Cymru, Cyngor Sir y Fflint, CNC a Dŵr Cymru. Nawr, a wnaiff eich swyddogion—rydych wedi dweud y byddant yn cyfarfod eto, ond a wnaiff eich swyddogion gynorthwyo i drefnu cyfarfod gyda mi a'r preswylwyr a'r rhanddeiliaid hynny i ganfod pa dechnegau atal llifogydd y gellir eu cyflwyno? Ac yn olaf, Weinidog, gan y credaf fod angen ateb hirdymor, tra bo’r preswylwyr yn aros am yr ateb hirdymor hwnnw, a fyddwch yn gallu ariannu pwmp a fyddai'n rhoi tawelwch meddwl dros dro i’r preswylwyr fel mater o frys?

So, you will have heard me say in my earlier answer to Darren Millar that there is funding available. We've put significant funding already—over £350 million—into our flooding schemes over this term of the Government, and there is further funding available. What is important is that you have the right measures in place. So, clearly, whatever comes out of the investigation into why the homes were flooded, and I'm sure your constituents welcomed and appreciated your visit, we can then take forward whether a scheme is required—a different scheme is required.

We've also made funding available for individual homes to have flood resilience measures, so, things like floodgates. Again, the funding has gone from Welsh Government direct to local authorities, because I think that's important, that the right measures are put there. So, if you gave the funding direct to residents, they may buy something that's not actually going to protect their home any further than it is. 

I certainly would be very happy to meet with you. I recently met with colleagues Mick Antoniw and Jane Hutt, who've both, unfortunately, had flooding in their constituencies, and brought all the partners together—not necessarily with the residents, but with the partners, to have those initial discussions. And it might be worth while doing that with me and my officials and the local authority and NRW and Dŵr Cymru to have a look at some initial findings from the investigations and then maybe later on have a further conversation with residents. 

Felly, byddwch wedi fy nghlywed yn dweud yn fy ateb cynharach i Darren Millar fod cyllid ar gael. Rydym eisoes wedi darparu cryn dipyn o gyllid—dros £350 miliwn—i’n cynlluniau llifogydd dros dymor y Llywodraeth hon, ac mae cyllid pellach ar gael. Yr hyn sy'n bwysig yw bod gennych y mesurau cywir ar waith. Felly, yn amlwg, ni waeth beth a ddaw o'r ymchwiliad i’r rhesymau pam y bu llifogydd yn y cartrefi, ac rwy'n siŵr fod eich etholwyr wedi croesawu a gwerthfawrogi eich ymweliad, gallwn fwrw ymlaen wedyn i weld a oes angen cynllun—a oes angen cynllun gwahanol.

Rydym hefyd wedi darparu cyllid fel y gall cartrefi unigol gael mesurau gwrthsefyll llifogydd, felly, pethau fel gatiau llifogydd. Unwaith eto, mae'r cyllid wedi mynd gan Lywodraeth Cymru yn uniongyrchol i awdurdodau lleol, gan y credaf fod hynny'n bwysig, fod y mesurau cywir yn cael eu rhoi ar waith. Felly, pe baech yn rhoi'r cyllid yn uniongyrchol i breswylwyr, efallai y byddent yn prynu rhywbeth nad yw’n mynd i ddarparu diogelwch pellach i'w cartref mewn gwirionedd.

Yn sicr, byddwn yn fwy na pharod i gyfarfod â chi. Cyfarfûm yn ddiweddar â fy nghyd-Aelodau, Mick Antoniw a Jane Hutt, sydd ill dau, yn anffodus, wedi cael llifogydd yn eu hetholaethau, a daethom â'r holl bartneriaid ynghyd—nid o reidrwydd gyda'r preswylwyr, ond gyda'r partneriaid, i gael y trafodaethau cychwynnol hynny. Ac efallai y byddai'n werth gwneud hynny gyda mi a fy swyddogion a'r awdurdod lleol ac CNC a Dŵr Cymru i gael golwg ar rai o ganfyddiadau cychwynnol yr ymchwiliadau a chael sgwrs bellach gyda thrigolion yn nes ymlaen efallai.

People in Sandycroft, Mancot and Pentre launched a petition after storm Christoph caused serious flooding, ruining their homes for the second time in 18 months, causing heartache and devastation. The petition states that the

'drainage systems & ditches are poorly maintained and not fit for purpose, because of this people are suffering disastrous consequences & flooding in to their homes. Flintshire County Council need to act now'

to address this.

I was also contacted after properties in Broughton were badly affected, with people asking whether flooding would have been reduced if the ditch opposite their properties was widened or deepened by the council. Flooding also closed the roads between Ffynnongroyw and Talacre, Ffordd Llanfynydd between Treuddyn and Llanfynydd, and the A541 Wrexham to Mold road at Pontblyddyn. What wider engagement is the Welsh Government therefore having with Flintshire council to agree the avoidable causes of this county-wide flooding and ensure that preventative, and therefore cost-effective, measures are put in place for the future?

Lansiodd pobl yn Sandycroft, Mancot a Pentre ddeiseb ar ôl i storm Christoph achosi llifogydd difrifol a wnaeth ddifetha eu cartrefi am yr eildro mewn 18 mis, gan achosi poen a difrod. Mae'r ddeiseb yn nodi

[nad] yw’r systemau draenio a’r ffosydd yn cael eu cynnal a'u cadw'n ddigon da ac nid ydynt yn addas at y diben, ac oherwydd hyn, mae pobl yn dioddef canlyniadau trychinebus a llifogydd yn eu cartrefi. Mae angen i Gyngor Sir y Fflint gymryd camau ar unwaith

i fynd i'r afael â hyn.

Cysylltwyd â mi hefyd ar ôl i eiddo ym Mrychdyn gael eu heffeithio’n wael, gyda phobl yn gofyn a fyddai’r llifogydd wedi bod yn llai pe bai’r ffos gyferbyn â’u heiddo wedi cael ei lledu neu ei dyfnhau gan y cyngor. Hefyd, caeodd llifogydd y ffyrdd rhwng Ffynnongroyw a Thalacre, Ffordd Llanfynydd rhwng Treuddyn a Llanfynydd, a ffordd yr A541 rhwng Wrecsam a’r Wyddgrug ym Mhontblyddyn. Pa waith ymgysylltu ehangach y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, felly, gyda chyngor Sir y Fflint i gytuno ar achosion y llifogydd hyn ledled y sir, sy’n achosion y gellir eu hosgoi, a sicrhau bod mesurau ataliol, a chosteffeithiol felly, yn cael eu rhoi ar waith ar gyfer y dyfodol?

I absolutely agree that, if your home is flooded, it is heartbreaking and very, very traumatic, and we want to do all we can to protect as many homes as possible. You will have heard me say in my earlier answer to Jack Sargeant that this Welsh Government has put in over £360 million into our flood management schemes over the term of this Government. So, the money is there, the funding is there; every local authority knows that they can come forward. We actually want a pipeline of flood defence schemes. I don't want the money to sit there and not be spent, so we've encouraged all local authorities to come forward. So, there is wider engagement with every local authority in Wales around that. 

In response to your specific concerns around—. The residents don't need a petition; the funding is there. It's up to the local authority to come forward with what they think is required. My officials are very keen to work with all local authorities and Natural Resources Wales to make sure we have that pipeline of schemes to spend that significant funding on. To date, the engagement we've had with Flintshire County Council is that there are 37 properties that had internal flooding following storm Christoph. So, I do appreciate it wasn't just localised in the Sandycroft area, and, as we get more information coming in from the investigations, it could be that, unfortunately, we would find there has been an increase in the numbers. I do understand that, obviously, Sandycroft and Pentre had a similar event last year and of course that always increases tensions, and I absolutely understand that they are demanding action, and they are right to do that. But I do want to assure Jack Sargeant's constituents that we are here to help, and it is really important that Flintshire council work closely with Welsh Government and other partners to come forward with solutions. 

Rwy’n cytuno’n llwyr, os yw eich cartref yn dioddef llifogydd, fod hynny’n dorcalonnus ac yn drawmatig iawn, ac rydym am wneud popeth y gallwn ei wneud i ddiogelu cymaint o gartrefi â phosibl. Byddwch wedi fy nghlywed yn dweud yn fy ateb cynharach i Jack Sargeant fod Llywodraeth Cymru wedi rhoi dros £360 miliwn i'n cynlluniau rheoli llifogydd dros dymor y Llywodraeth hon. Felly, mae'r arian yno, mae'r cyllid yno; mae pob awdurdod lleol yn gwybod y gallant wneud cais amdano. Rydym yn dymuno cael llif o gynlluniau amddiffyn rhag llifogydd. Nid wyf am i'r arian eistedd yno heb gael ei wario, felly rydym wedi annog pob awdurdod lleol i wneud ceisiadau. Felly, ceir ymgysylltu ehangach â phob awdurdod lleol yng Nghymru mewn perthynas â hynny.

Mewn ymateb i'ch pryderon penodol ynghylch—. Nid oes angen deiseb ar y preswylwyr; mae'r cyllid yno. Yr awdurdod lleol sydd i nodi beth sydd ei angen yn eu barn hwy. Mae fy swyddogion yn awyddus iawn i weithio gyda'r holl awdurdodau lleol a Chyfoeth Naturiol Cymru i sicrhau bod gennym y llif hwnnw o gynlluniau i wario'r cyllid sylweddol hwnnw arnynt. Hyd yn hyn, yn ôl y gwaith ymgysylltu rydym wedi'i wneud â Chyngor Sir y Fflint, effeithiwyd ar 37 eiddo yn fewnol gan lifogydd yn sgil storm Christoph. Felly, rwy'n sylweddoli nad ardal Sandycroft yn unig a ddioddefodd, ac wrth inni gael mwy o wybodaeth o'r ymchwiliadau, gallem weld bod cynnydd wedi bod yn y niferoedd yn anffodus. Rwy'n deall, yn amlwg, fod Sandycroft a Pentre wedi cael digwyddiad tebyg y llynedd, ac wrth gwrs, mae hynny bob amser yn cynyddu tensiynau, ac rwy'n deall yn iawn eu bod yn galw am gamau gweithredu, ac maent yn iawn i wneud hynny. Ond hoffwn roi sicrwydd i etholwyr Jack Sargeant ein bod ni yma i helpu, ac mae'n bwysig iawn fod cyngor Sir y Fflint yn gweithio'n agos gyda Llywodraeth Cymru a phartneriaid eraill i gynnig atebion.

14:05
Y Sector Bwyd Môr
The Seafood Sector

6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am effaith ymadael â’r Undeb Ewropeaidd ar y sector bwyd môr yng Nghymru? OQ56223

6. Will the Minister make a statement on the impact of leaving the EU on the Welsh seafood sector? OQ56223

Thank you. The seafood sector is experiencing an immediate and detrimental impact since leaving the European Union, with export issues affecting the whole supply chain. I continue to press the UK Government to resolve these issues and appropriately compensate the whole industry. In addition, it is essential that Welsh fishers receive their fair share of the modest additional quota delivered by the trade and co-operation agreement.

Diolch. Mae'r sector bwyd môr yn dioddef effaith niweidiol ac uniongyrchol ers gadael yr Undeb Ewropeaidd, gyda phroblemau allforio'n effeithio ar y gadwyn gyflenwi gyfan. Rwy'n parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i ddatrys y materion hyn a digolledu'r diwydiant cyfan yn briodol. Yn ogystal, mae'n hanfodol fod pysgotwyr Cymru yn derbyn eu cyfran deg o'r cwota ychwanegol bach a ddarperir gan y cytundeb masnach a chydweithredu.

Thank you for that answer, Minister. The seafood sector is an important part of the Welsh economy, employing many people and contributing significantly to our exports. The industry made very clear, prior to the end of the transition period, that there was a lack of preparation and that the industry would suffer if those preparations were not put in hand, and also called, I think, and supported the extension of the transition period to ensure that that sector was not impacted in that way. There's really been gross negligence from the UK Government in this, which is now hitting our sector greatly in two areas, it seems, Minister: (1) is exporting generally, but secondly is the export in respect of produce that is available for consumption, and that issue around that. Can I ask specifically what contacts you have with the Welsh seafood industry? What efforts are being made jointly to try and get the UK Government not only to resolve this particular problem, but also, as you say, to ensure the Welsh seafood industry is properly compensated for the UK Government's failure?

Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae'r sector bwyd môr yn rhan bwysig o economi Cymru, gan ei fod yn cyflogi llawer o bobl ac yn cyfrannu'n sylweddol at ein hallforion. Fe’i gwnaed yn glir iawn gan y diwydiant, cyn diwedd y cyfnod pontio, fod diffyg paratoi wedi bod ac y byddai'r diwydiant yn dioddef pe na bai'r paratoadau hynny'n cael eu gwneud, a gwnaethant gefnogi, a galw hefyd rwy'n meddwl, am ymestyn y cyfnod pontio i sicrhau nad oedd y sector hwnnw'n cael ei effeithio yn y ffordd honno. Gwelwyd esgeulustod dybryd gan Lywodraeth y DU yn hyn, ac mae bellach yn taro ein sector yn galed mewn dau faes, yn ôl pob golwg, Weinidog: (1) yw allforio yn gyffredinol, ond yr ail yw allforio mewn perthynas â chynnyrch sydd ar gael i'w fwyta a’i yfed, a'r broblem mewn perthynas â hynny. A gaf fi ofyn yn benodol pa gysylltiadau sydd gennych gyda diwydiant bwyd môr Cymru? Pa ymdrechion a wneir ar y cyd i geisio sicrhau bod Llywodraeth y DU nid yn unig yn datrys y broblem benodol hon, ond hefyd, fel y dywedwch, i wneud yn siŵr fod diwydiant bwyd môr Cymru yn cael ei ddigolledu'n iawn am fethiant Llywodraeth y DU?

Thank you, and I think it's fair to say that the Department for Environment, Food and Rural Affairs have definitely dropped a ball in relation to the live bivalve molluscs sector. I've been pressing George Eustice, the Secretary of State for DEFRA, to come forward with compensation for the whole of the sector. I regularly meet with the fishers and the seafood sector. I last met—. I think I've met with them three times this year; I last met with them on Monday as part of the round-table, and they've been very helpful also in pressurising the Government, the UK Government, and I have to say we were working very well with the UK Government and with my Scottish and Northern Ireland counterparts as part of the DEFRA inter-ministerial group to bring forward a support scheme.

You'll be aware that, at the beginning of the COVID-19 pandemic, we had a specific scheme to support the fishers, and what we wanted—well, what we all wanted—to do was to come forward with a UK-wide scheme, a sort of winter support scheme, in relation to both COVID and the EU transition period, and officials had been working very closely on that just before Christmas. We were preparing a business case to go to Treasury and then, all of a sudden, DEFRA announced a £23 million scheme, which basically compensates the exporters. Well, I think the fishers, the aquaculture sector and the processors need compensation as well, but, unfortunately, that seems to have been pushed to one side. I've written again this morning, actually, to the Secretary of State around the live bivalve molluscs, because, as I say, I think they really have dropped a ball here.

I've not really seen any detail of the scheme that has been brought forward. As I said, this has been done unilaterally. So, I and, I think, my Scottish and Northern Ireland counterparts are still pushing to see if we can come forward with that UK sector support scheme, rather than just this one that will compensate the exporters. As you say, it's a very important sector for Wales and you will be aware that our seafood is very much wanted, particularly in Europe, in Spanish restaurants et cetera, and it needs to arrive fresh. Again, we've had—I'm sure you will have picked up—stories about it sitting on port sides and being delayed in being received in Spain, for instance. So, it is a matter of great concern.

Diolch, a chredaf ei bod yn deg dweud bod Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig yn bendant wedi cymryd cam gwag mewn perthynas â'r sector molysgiaid dwygragennog byw. Rwyf wedi bod yn pwyso ar George Eustice, Ysgrifennydd Gwladol DEFRA, i ddigolledu'r sector cyfan. Rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â'r pysgotwyr a'r sector bwyd môr. Cyfarfûm ddiwethaf—. Credaf fy mod wedi cyfarfod â hwy dair gwaith eleni; cyfarfûm â hwy ddiwethaf ddydd Llun fel rhan o'r cyfarfod bord gron, ac maent wedi bod o gymorth hefyd yn rhoi pwysau ar y Llywodraeth, Llywodraeth y DU, ac mae'n rhaid imi ddweud ein bod wedi gweithio'n dda iawn gyda Llywodraeth y DU a fy swyddogion cyfatebol yn yr Alban a Gogledd Iwerddon fel rhan o grŵp rhyngweinidogol DEFRA i gyflwyno cynllun cymorth.

Fe fyddwch yn ymwybodol, ar ddechrau'r pandemig COVID-19, fod gennym gynllun penodol i gefnogi'r pysgotwyr, a'r hyn roeddem yn dymuno ei wneud—wel, yr hyn roedd pob un ohonom yn dymuno ei wneud—oedd cyflwyno cynllun ar gyfer y DU gyfan, math o gynllun cymorth ar gyfer y gaeaf, mewn perthynas â COVID a chyfnod pontio'r UE, ac roedd swyddogion wedi bod yn gweithio'n agos iawn ar hynny ychydig cyn y Nadolig. Roeddem yn paratoi achos busnes i’w gyflwyno i'r Trysorlys ac yna, yn sydyn, cyhoeddodd DEFRA gynllun gwerth £23 miliwn, sy’n digolledu'r allforwyr yn y bôn. Wel, credaf fod angen digolledu'r pysgotwyr, y sector dyframaethu a'r proseswyr hefyd, ond yn anffodus, ymddengys bod hynny wedi'i wthio naill ochr. Rwyf wedi ysgrifennu eto y bore yma a dweud y gwir at yr Ysgrifennydd Gwladol ynglŷn â’r molysgiaid dwygragennog byw, oherwydd, fel y dywedaf, rwy'n credu eu bod wedi cymryd cam gwag yn hyn o beth.

Nid wyf wedi gweld manylion y cynllun a gyflwynwyd. Fel y dywedais, gwnaed hyn yn unochrog. Felly, rwyf fi a fy swyddogion cyfatebol yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, rwy'n credu, yn dal i wthio i weld a allwn sicrhau'r cynllun cymorth hwnnw gan y DU ar gyfer y sector, yn hytrach na'r un hwn yn unig a fydd yn digolledu'r allforwyr. Fel y dywedwch, mae'n sector pwysig iawn i Gymru, ac fe fyddwch yn ymwybodol fod cryn alw am ein bwyd môr, yn enwedig yn Ewrop, mewn bwytai Sbaenaidd ac ati, ac mae angen iddo gyrraedd yn ffres. Unwaith eto—rwy'n siŵr y byddwch wedi clywed—rydym wedi cael straeon am y bwyd yn gorwedd mewn porthladdoedd ac yn wynebu oedi cyn cyrraedd Sbaen, er enghraifft. Felly, mae'n destun cryn bryder.

14:10

In the waters around Anglesey and the Menai straits, we produce mussels and oysters of the very, very highest quality. Almost all our mussels—the vast majority—are exported to the European Union. I was speaking to a representative of the mussel industry today. There is desperate concern about the impact that we are now seeing of the failure to prepare properly for EU exit, and everything possible needs to be done to ensure that conditions are made as advantageous as possible for our fishermen to be able to see a brighter way forward. So, could the Minister, as one response, confirm if she will ask the Food Standards Agency in Wales to commit to review the approach it takes towards the classification of shellfish waters, to bring this more in line with that taken by Food Standards Scotland, which would at least be a start?

Yn y dyfroedd o amgylch Ynys Môn ac afon Menai, rydym yn cynhyrchu cregyn gleision ac wystrys o'r ansawdd uchaf. Mae pob un o'n cregyn gleision, bron â bod—y rhan fwyaf o gryn dipyn—yn cael eu hallforio i'r Undeb Ewropeaidd. Bûm yn siarad ag un o gynrychiolwyr y diwydiant cregyn gleision heddiw. Rydym yn gweld cryn bryder yn awr ynghylch effaith y methiant i baratoi’n briodol ar gyfer ymadael â’r UE, ac mae angen gwneud popeth posibl i sicrhau y gwneir yr amodau mor fanteisiol â phosibl i’n pysgotwyr fel y gallant weld dyfodol mwy disglair. Felly, a allai'r Gweinidog, fel un ymateb, gadarnhau a fydd yn gofyn i'r Asiantaeth Safonau Bwyd yng Nghymru ymrwymo i adolygu ei dull o ddosbarthu dyfroedd pysgod cregyn, er mwyn sicrhau bod hynny’n cyd-fynd yn well â'r hyn a wneir gan Food Standards Scotland, a fyddai’n ddechrau, o leiaf?

Well, you heard me outline in my answer to Mick Antoniw the steps that I have taken. I certainly will look at anything I can do to help. I met with the seafood sector, as I said, on Monday this week, and, clearly, there are serious implications for the mussel industry and the cockles industry. I do want to work towards a resolution as quickly as possible, so I will continue to do all I can. I'm very happy to look at what can be done with the Food Standards Agency and if the measures he outlines would indeed help.

I think a lot of these problems—. We've been warning the UK Government for four years—five years, nearly—that this lack of preparation would have this significant impact, and it's no pleasure to say, 'We told you so'. We knew it would be the seafood sector that would be impacted the quickest, if you like, because of the disruption that we've seen. Also, whilst we had a thin deal, which I think we all welcomed on Christmas Eve, rather than no deal, I did think it would be something to build upon, but that doesn't seem to be happening in relation to the seafood sector. So, as I say, I have written to the Secretary of State again this morning. I met with him twice, I think, last week around this issue. I've asked for a further meeting, because, clearly, the live bivalve molluscs issue is very serious, and becoming more serious by the day.

Wel, clywsoch fy ateb i Mick Antoniw pan amlinellais y camau rwyf wedi'u rhoi ar waith. Yn sicr, byddaf yn edrych ar unrhyw beth y gallaf ei wneud i fod o gymorth. Cyfarfûm â’r sector bwyd môr, fel y dywedais, ddydd Llun yr wythnos hon, ac yn amlwg, mae goblygiadau difrifol i’r diwydiant cregyn gleision a’r diwydiant cocos. Hoffwn weithio tuag at ateb cyn gynted â phosibl, felly byddaf yn parhau i wneud popeth y gallaf. Rwy'n fwy na pharod i edrych ar yr hyn y gellir ei wneud gyda'r Asiantaeth Safonau Bwyd ac i weld a fyddai'r mesurau a amlinellwyd ganddo o gymorth.

Credaf fod llawer o'r problemau hyn—. Rydym wedi bod yn rhybuddio Llywodraeth y DU ers pedair blynedd—pum mlynedd, bron—y byddai'r diffyg paratoi hwn yn cael yr effaith fawr hon, ac nid yw'n bleser dweud, 'Fe ddywedom ni hyn wrthych chi'. Roeddem yn gwybod mai'r sector bwyd môr a fyddai'n cael ei effeithio gyflymaf, os mynnwch, oherwydd y tarfu rydym wedi'i weld. Hefyd, er inni gael cytundeb tenau, a gafodd ei groesawu gan bob un ohonom, rwy’n credu, ar Noswyl Nadolig, yn hytrach na dim cytundeb, roeddwn yn meddwl y byddai'n rhywbeth i adeiladu arno, ond nid yw'n ymddangos bod hynny'n digwydd mewn perthynas â'r sector bwyd môr. Felly, fel y dywedaf, rwyf wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Gwladol eto y bore yma. Cyfarfûm ag ef ddwywaith, rwy'n credu, yr wythnos diwethaf ynglŷn â'r mater hwn. Rwyf wedi gofyn am gyfarfod pellach, oherwydd yn amlwg, mae mater y molysgiaid dwygragennog byw yn ddifrifol iawn, ac yn tyfu'n fwy difrifol bob dydd.

Niferoedd Pryfed
Insect Numbers

7. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gynyddu niferoedd pryfed yng Nghymru? OQ56219

7. What action is the Welsh Government taking to enhance insect numbers in Wales? OQ56219

Thank you. Tackling the drivers for insect decline is central to our policies for increasing biodiversity. This includes introducing the agricultural pollution regulations and the clean air Bill White Paper. Both are vital measures that will deliver benefits for insects. The action plan for pollinators sets out further priorities for enhancing pollinator numbers. 

Diolch. Mae mynd i'r afael ag achosion dirywiad pryfed yn ganolog i'n polisïau ar gyfer cynyddu bioamrywiaeth. Mae hyn yn cynnwys cyflwyno'r rheoliadau llygredd amaethyddol a'r Papur Gwyn ar Fil aer glân. Mae'r ddau’n fesurau hanfodol a fydd yn sicrhau manteision i bryfed. Mae'r cynllun gweithredu ar gyfer pryfed peillio’n nodi blaenoriaethau pellach ar gyfer cynyddu nifer y pryfed peillio.

Thank you, Minister, but I was alarmed to see the UK Government's recent u-turn on allowing some farmers to use neonicotinoid pesticides—or neonics, which is easier to say—an incredibly harmful pesticide, on sugar beet crops. In 2018, the UK Government declined a similar application to use neonics and supported restrictions on these pesticides across the European Union, and, at the time, the UK Government said that those restrictions would remain in place unless the evidence changed. Well, it hasn't changed. The only thing that's changed is Brexit. In fact, the evidence showing how harmful these pesticides are has grown in three years. They cause damage not only to bees and the other insects, but to the soil, to wild flowers and to the river ecosystems that we've spent some time talking about already today. So, Minister, what assessment have you made regarding this u-turn, and what assurances can you give that the Welsh Government will not make a similar u-turn on harmful pesticides, particularly given the catastrophic reduction in insects in recent years?

Diolch, Weinidog, ond cefais fy nychryn wrth weld tro pedol diweddar Llywodraeth y DU ar ganiatáu i rai ffermwyr ddefnyddio plaladdwyr neonicotinoid, plaladdwr hynod niweidiol, ar gnydau betys siwgr. Yn 2018, gwrthododd Llywodraeth y DU gais tebyg i ddefnyddio plaladdwyr neonicotinoid a gwnaethant gefnogi cyfyngiadau ar y plaladdwyr hyn ledled yr Undeb Ewropeaidd, ac ar y pryd, dywedodd Llywodraeth y DU y byddai'r cyfyngiadau hynny'n parhau i fod ar waith oni bai fod y dystiolaeth yn newid. Wel, nid yw wedi newid. Yr unig beth sydd wedi newid yw Brexit. Mewn gwirionedd, mae'r dystiolaeth sy'n dangos pa mor niweidiol yw'r plaladdwyr hyn wedi tyfu mewn tair blynedd. Maent yn achosi niwed nid yn unig i wenyn a'r pryfed eraill, ond i'r pridd, i flodau gwyllt ac i ecosystemau'r afonydd rydym wedi treulio peth amser yn sôn amdanynt eisoes heddiw. Felly, Weinidog, pa asesiad a wnaethoch o'r tro pedol hwn, a pha sicrwydd y gallwch ei roi na fydd Llywodraeth Cymru yn gwneud tro pedol tebyg ar blaladdwyr niweidiol, yn enwedig o ystyried y gostyngiad trychinebus yn niferoedd pryfed dros y blynyddoedd diwethaf?

Thank you. So, the decision taken by the UK Government has no impact here in Wales, so no assessment has been undertaken in relation to them doing this, and no application's been made for use in Wales, so no decision's been required by me. But no, I certainly would not want to do that, but, as I say, the impact of the English decision has no impact here in Wales. As you say, they did support new EU rules back in 2017, which did prohibit the outdoor use of three neonics, and we did fully support the UK position due to the effect on bees and pollinators. So, I have no plans to change that at all. 

Diolch. Felly, nid yw'r penderfyniad a wnaed gan Lywodraeth y DU yn cael unrhyw effaith yma yng Nghymru, felly ni chynhaliwyd asesiad o'r ffaith eu bod wedi gwneud hyn, ac ni wnaed unrhyw gais i'w defnyddio yng Nghymru, felly nid oes angen unrhyw benderfyniad gennyf fi. Ond na, yn sicr, ni fyddwn yn dymuno gwneud hynny, ond fel y dywedaf, nid yw effaith penderfyniad Lloegr yn cael unrhyw effaith yma yng Nghymru. Fel y dywedwch, fe wnaethant gefnogi rheolau newydd yr UE yn ôl yn 2017, a oedd yn gwahardd y defnydd o dri phlaladdwr neonicotinoid yn yr awyr agored, a gwnaethom gefnogi safbwynt y DU yn llwyr oherwydd yr effaith ar wenyn a phryfed peillio. Felly, nid oes gennyf unrhyw gynlluniau i newid hynny o gwbl.

14:15
Plaladdwyr Neonicotinoid
Neonicotinoid Pesticides

8. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o benderfyniad Llywodraeth y DU i awdurdodi defnyddio plaladdwyr neonicotinoid? OQ56215

8. What assessment has the Minister made of the UK Government's decision to authorise the use of neonicotinoid pesticides? OQ56215

The decision taken by the UK Government has no impact in Wales, therefore no assessment has been made.

Nid yw'r penderfyniad a wnaed gan Lywodraeth y DU yn cael unrhyw effaith yng Nghymru, felly ni wnaed unrhyw asesiad.

Thank you, Minister. I listened to the previous answer, plainly, but also national boundaries, I would contend, mean little or nothing when it comes to our beloved pollinators, my little bees. So, can you commit to ruling out the use of neonicotinoid pesticides in Wales for as long as possible—forever, I would contend? And how concerned are you with regard to this change in environmental regulations by the UK Government coming so soon after leaving the EU? Is it just the first of many potential changes in environmental regulations, and how can we defend Wales from any further changes in this matter? Diolch.

Diolch, Weinidog. Gwrandewais ar yr ateb blaenorol, yn amlwg, ond ychydig iawn os unrhyw beth o gwbl y mae ffiniau cenedlaethol yn ei olygu, byddwn yn dadlau, mewn perthynas â’n pryfed peillio annwyl, fy ngwenyn bach. Felly, a allwch chi ymrwymo i wahardd y defnydd o blaladdwyr neonicotinoid yng Nghymru cyhyd ag y bo modd—am byth, byddwn yn dadlau? A pha mor bryderus ydych chi ynglŷn â’r newid hwn i'r rheoliadau amgylcheddol gan Lywodraeth y DU mor fuan ar ôl gadael yr UE? Ai dim ond y cyntaf yw hwn o lawer o newidiadau posibl i reoliadau amgylcheddol, a sut y gallwn amddiffyn Cymru rhag unrhyw newidiadau pellach yn y mater hwn? Diolch.

Thank you. You could say it's a bit of a coincidence, but I don't think there are any coincidences in politics. So, I think it is something that we will need to watch very closely and my priority, as always, is to continue to reduce to the lowest possible level the effect of pesticide use on people, on wildlife, on plants and, of course, on the environment. 

Diolch. Gallech ddweud ei fod yn dipyn o gyd-ddigwyddiad, ond ni chredaf fod unrhyw gyd-ddigwyddiadau mewn gwleidyddiaeth. Felly, credaf ei fod yn rhywbeth y bydd angen i ni ei wylio'n agos iawn a fy mlaenoriaeth, fel bob amser, yw parhau i leihau, i'r lefel isaf sy'n bosibl, effaith y defnydd o blaladdwyr ar bobl, ar fywyd gwyllt, ar blanhigion, ac wrth gwrs, ar yr amgylchedd.

2. Cwestiynau i'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol
2. Questions to the Minister for Housing and Local Government

Yr eitem nesaf felly yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Gareth Bennett.

The next item is questions to the Minister for Housing and Local Government, and the first question is from Gareth Bennett. 

Gwasanaethau Cyhoeddus Lleol yng Nghanol De Cymru
Local Public Services in South Wales Central

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddarparu gwasanaethau cyhoeddus lleol yng Nghanol De Cymru? OQ56226

1. Will the Minister make a statement on the delivery of local public services in South Wales Central? OQ56226

Yes, I continue to work closely with local government, including in the South Wales Central region, and other public service providers on the key lessons learned during our response to COVID-19 that will aid our strategic longer term recovery, and help define the new normal of the future.

Ie, rwy’n parhau i weithio’n agos gyda llywodraeth leol, gan gynnwys yn rhanbarth Canol De Cymru, a darparwyr gwasanaethau cyhoeddus eraill ar y gwersi allweddol a ddysgwyd yn ystod ein hymateb i COVID-19 a fydd yn helpu ein hadferiad strategol yn fwy hirdymor, ac yn helpu i ddiffinio normal newydd y dyfodol.

Thank you. I wanted to raise the issue of cladding today. It's now more than three years since the Grenfell Tower tragedy, and leaseholders who live in apartment blocks in Wales—some of them in Cardiff, some of them elsewhere—these leaseholders who suffer problems with cladding are still waiting to hear what support they're going to get from the Welsh Government. We know that £32 million has been set aside in the budget, but there is still no announcement of a building safety fund that would at least help to alleviate the anxieties of the leaseholders. I have been in contact with some of them, and I've also been in contact with you, Minister, about this matter. I know that you've said there will be an announcement of what the Welsh Government intends to do in due course, to use your own phrase, but that is very vague and it does little to lift the concerns of the leaseholders affected. Can you give us something a bit more specific today, Minister, and can your Government give some kind of definite financial commitment towards this massive problem?

Diolch. Roeddwn yn awyddus i godi mater cladin heddiw. Mae mwy na thair blynedd wedi bod bellach ers trasiedi Tŵr Grenfell, ac mae lesddeiliaid sy'n byw mewn blociau o fflatiau yng Nghymru—rhai ohonynt yng Nghaerdydd, rhai ohonynt mewn mannau eraill—mae'r lesddeiliaid hyn sy'n cael problemau gyda chladin yn dal i aros i glywed pa gymorth y byddant yn ei gael gan Lywodraeth Cymru. Gwyddom fod £32 miliwn wedi’i neilltuo yn y gyllideb, ond nid oes cyhoeddiad wedi bod o hyd am gronfa diogelwch adeiladau a fyddai o leiaf yn helpu i leddfu pryderon y lesddeiliaid. Rwyf wedi bod mewn cysylltiad â rhai ohonynt, ac rwyf hefyd wedi bod mewn cysylltiad â chi ynglŷn â'r mater hwn, Weinidog. Gwn eich bod wedi dweud y bydd cyhoeddiad yn cael ei wneud am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud maes o law, i ddefnyddio eich ymadrodd chi, ond mae hynny'n amwys iawn ac nid yw'n gwneud llawer i leddfu pryderon y lesddeiliaid yr effeithir arnynt. A allwch roi rhywbeth ychydig yn fwy penodol i ni heddiw, Weinidog, ac a all eich Llywodraeth roi rhyw fath o ymrwymiad ariannol pendant tuag at y broblem enfawr hon?

Yes, I'm happy to answer a question on building cladding, although it's very hard to see what that's got to do with local public services in South Wales Central, it has to be said. The building cladding problem is largely centred on private sector tenanted or leasehold blocks all over Wales. We are working on a building safety fund to enable us to remediate the buildings and allow access to that finance without losing the equity of the leaseholders involved. It is a very complex problem, which is partly devolved and partly not devolved, which is why the complexity exists. We have been working very closely with colleagues at the UK level, both at official level and otherwise, in order to try and understand exactly how we can take this problem forward.

Unfortunately, a large number of the levers are in the hands of the UK Government, including, for example, extending the contractual obligations of the people who built the buildings in the first place, and assisting in finding out where the complex legal issues can be centred. There are also issues around access to legal funding and access to a complex range of other legal issues that we need to work through in order to make sure that the funding gets to the right people. 

In the meantime, we have worked closely with fire and rescue services across Wales to ensure that people are as safe as it's possible to make them, and to ensure that the various authorities are alerted. There is a very large and complex piece of work going on. I have met with a range of the developers and a range of the residents of the various blocks in order to progress this work, and it's very much ongoing.

Ie, rwy'n fwy na pharod i ateb cwestiwn ar gladin adeiladau, er ei bod yn anodd iawn gweld beth sydd a wnelo hynny â gwasanaethau cyhoeddus lleol yng Nghanol De Cymru, mae'n rhaid dweud. Mae problem cladin adeiladau yn ymwneud i raddau helaeth â blociau o fflatiau lesddaliadol neu flociau o fflatiau sy’n cynnwys tenantiaid yn y sector preifat ledled Cymru. Rydym yn gweithio ar gronfa diogelwch adeiladau i'n galluogi i adfer yr adeiladau a chaniatáu mynediad at y cyllid hwnnw heb golli ecwiti’r lesddeiliaid dan sylw. Mae'n broblem gymhleth iawn, sy’n rhannol wedi'i datganoli ac yn rhannol heb ei datganoli, a dyna sy’n achosi’r cymhlethdod. Rydym wedi bod yn gweithio'n agos iawn gydag unigolion ar lefel y DU, ar lefel swyddogol ac fel arall, er mwyn ceisio deall sut yn union y gallwn fynd ati i ddatrys y broblem hon.

Yn anffodus, mae nifer fawr o'r dulliau yn nwylo Llywodraeth y DU, gan gynnwys, er enghraifft, ymestyn rhwymedigaethau contractiol y bobl a gododd yr adeiladau yn y lle cyntaf, a chynorthwyo â’r gwaith o ddarganfod ble y gellir canoli’r materion cyfreithiol cymhleth. Ceir cwestiynau hefyd ynglŷn â mynediad at gyllid cyfreithiol a mynediad at ystod gymhleth o faterion cyfreithiol eraill y mae angen inni weithio drwyddynt er mwyn sicrhau bod y cyllid yn cyrraedd y bobl iawn.

Yn y cyfamser, rydym wedi gweithio'n agos gyda'r gwasanaethau tân ac achub ledled Cymru i sicrhau bod pobl mor ddiogel â phosibl, ac i sicrhau bod yr amrywiol awdurdodau'n cael eu rhybuddio. Mae gwaith sylweddol a chymhleth yn mynd rhagddo. Rwyf wedi cyfarfod ag ystod o ddatblygwyr ac ystod o breswylwyr y gwahanol flociau er mwyn bwrw ymlaen â'r gwaith hwn, ac mae'n sicr yn waith parhaus.

14:20

Minister, public services across South Wales Central rely on annual budgets to be set, and at the moment—. And I do declare an interest, as a member of a local authority, the Vale of Glamorgan local authority. At the moment, councils and police authorities are setting their budget rates. The police and crime commissioner set an indicative rate of a 5.5 per cent increase, and the Vale of Glamorgan Council set an indicative rate of a 3.9 per cent increase. Given inflation is negligible at the moment, do you agree with the comments that your leader in London has made, Keir Starmer, that such increases are absurd, or are they a sensible part of the budget setting process that public services require?

Weinidog, mae gwasanaethau cyhoeddus ledled Canol De Cymru yn dibynnu ar gyllidebau blynyddol sydd i'w gosod, ac ar hyn o bryd—. Ac rwy'n datgan buddiant, fel aelod o awdurdod lleol, awdurdod lleol Bro Morgannwg. Ar hyn o bryd, mae cynghorau ac awdurdodau’r heddlu yn gosod cyfraddau eu cyllidebau. Gosododd y comisiynydd heddlu a throseddu gyfradd ddangosol o gynnydd o 5.5 y cant, a gosododd Cyngor Bro Morgannwg gyfradd ddangosol o gynnydd o 3.9 y cant. O ystyried bod chwyddiant yn fach iawn ar hyn o bryd, a ydych yn cytuno â'r sylwadau a wnaed gan eich arweinydd yn Llundain, Keir Starmer, fod codiadau o'r fath yn hurt, neu a ydynt yn rhan synhwyrol o’r broses o osod y gyllideb sydd ei hangen ar wasanaethau cyhoeddus?

Yes. The position of this Welsh Labour Government is that local decisions are best made local to people, so we do not impose a cap. We could impose a cap on council tax increases, but we do not impose that cap. We believe that locally elected councillors, such as yourself, ought to be in a position to make the best judgment about what needs to be done in terms of local services. However, I am pleased to have provided for a provisional local government settlement, which gives an overall increase of 3.8 per cent. So, every authority in Wales is receiving an increase, and the average is 3.8 per cent. We've protected council budgets by providing funding for both additional cost and lost income this financial year, including lost general income, and working with them to understand what the position on both council tax and NDR funding is, alongside my colleague, Rebecca Evans. This is the second excellent settlement I've been able to make for local government, and I'm very pleased to have done so, but of course these settlements clearly don't make up in their entirety for 10 years of Tory-imposed austerity, which is still reverberating through our current services currently.

Ydw. Safbwynt Llywodraeth Lafur Cymru yw mai'r ffordd orau o wneud penderfyniadau lleol yw yn lleol i’r bobl, felly nid ydym yn gosod cap. Gallem osod cap ar godiadau’r dreth gyngor, ond nid ydym yn gosod y cap hwnnw. Credwn y dylai cynghorwyr a etholir yn lleol, fel chi, fod mewn sefyllfa i wneud y penderfyniadau gorau am yr hyn sydd angen ei wneud mewn perthynas â gwasanaethau lleol. Fodd bynnag, rwy'n falch fy mod wedi darparu ar gyfer setliad llywodraeth leol dros dro, sy'n rhoi cynnydd cyffredinol o 3.8 y cant. Felly, mae pob awdurdod yng Nghymru yn cael cynnydd, a'r cyfartaledd yw 3.8 y cant. Rydym wedi diogelu cyllidebau cynghorau drwy ddarparu cyllid ar gyfer costau ychwanegol ac incwm a gollwyd yn y flwyddyn ariannol hon, gan gynnwys incwm cyffredinol a gollwyd, ac yn gweithio gyda hwy i ddeall beth yw'r sefyllfa o ran y dreth gyngor a chyllid annomestig, ochr yn ochr â fy nghyd-Aelod, Rebecca Evans. Dyma'r ail setliad rhagorol imi allu ei wneud ar gyfer llywodraeth leol, ac rwy'n falch iawn fy mod wedi gwneud hynny, ond wrth gwrs, mae'n amlwg nad yw'r setliadau hyn yn gwneud iawn yn llwyr am 10 mlynedd o gyni a orfodwyd gan y Torïaid, sy’n dal i'w deimlo drwy ein gwasanaethau ar hyn o bryd.

Minister, last week, Rhondda Cynon Taf council began the second phase of its public consultation on the 2021-22 budget, with residents, businesses and other stakeholders invited to have their say on the specific proposals outlined. This includes: a proposed 2.65 per cent council tax rise, likely to be the lowest rise in Wales next year, and below the 2.85 per cent originally proposed and consulted on; an additional £2.2 million for the schools budget; £4.6 million in efficiency savings; no service cuts; and additional targeted resources across several service priority areas. Minister, would you agree with me that these proposals represent excellent planning and proposed service delivery in what are undoubtedly very challenging times, and show how local government, working together with the Welsh Labour Government, is able to deliver for the residents of RCT?

Weinidog, yr wythnos diwethaf, cychwynnodd cyngor Rhondda Cynon Taf ail gam ei ymgynghoriad cyhoeddus ar gyllideb 2021-22, gyda thrigolion, busnesau a rhanddeiliaid eraill yn cael eu gwahodd i ddweud eu barn am y cynigion penodol a amlinellwyd. Mae hyn yn cynnwys: codiad arfaethedig o 2.65 y cant yn y dreth gyngor, sef y codiad lleiaf, fwy na thebyg, yng Nghymru y flwyddyn nesaf, a llai na'r 2.85 y cant a gynigiwyd ac yr ymgynghorwyd arno'n wreiddiol; £2.2 miliwn yn ychwanegol ar gyfer y gyllideb ysgolion; £4.6 miliwn mewn arbedion effeithlonrwydd; dim toriadau i wasanaethau; ac adnoddau ychwanegol wedi'u targedu ar draws sawl maes gwasanaeth blaenoriaethol. Weinidog, a fyddech yn cytuno â mi fod y cynigion hyn yn brawf o ddarpariaeth arfaethedig a chynllunio rhagorol mewn cyfnod heriol iawn, ac yn dangos sut y mae llywodraeth leol, gan weithio gyda Llywodraeth Lafur Cymru, yn gallu cyflawni ar ran trigolion RhCT?

Yes, Vikki. I'm very happy indeed, of course, to confirm that councils in Wales have been making excellent planning assumptions all the way through. We have worked extremely closely together across party lines this year in Wales in reacting to the pandemic. We have worked extremely closely together as a family of local authority and wider public services. We've been very pleased to be able to have provided, as I said in response to Andrew R.T. Davies, to have protected council budgets this year by providing the overall increase of 3.8 per cent. Actually, RCT, which you particularly mentioned, is actually on the average at 3.8 per cent. We've been able to provide additional costs and lost income funding to make up for that, and we would not expect councils anywhere in Wales to have to make cuts to services or to rely heavily on reserves in order to make up their exposure to the pandemic, because that has been covered off by the Welsh Government and I am extremely happy to have been able to do that. As I said in answer to a previous questioner, we're very keen that local democratic accountability pertains here, and that local councillors representing their local areas should make the best decisions about local services, including on council tax increases. But as you've rightly pointed out, a well-run authority, well-planned and well-catered for, should not be having to make excessive council tax increases in the light of the very generous settlement that we have proposed in the provisional local government settlement.

Ie, Vikki. Rwy'n falch iawn, wrth gwrs, o gadarnhau bod cynghorau yng Nghymru wedi bod yn gwneud rhagdybiaethau cynllunio rhagorol drwy gydol y cyfnod hwn. Rydym wedi cydweithio'n agos iawn ar draws y pleidiau eleni yng Nghymru wrth ymateb i'r pandemig. Rydym wedi cydweithio'n agos iawn fel teulu o awdurdodau lleol a gwasanaethau cyhoeddus ehangach. Rydym yn falch iawn ein bod wedi gallu darparu, fel y dywedais mewn ymateb i Andrew R.T. Davies, er mwyn diogelu cyllidebau cynghorau eleni drwy ddarparu'r cynnydd cyffredinol o 3.8 y cant. Mewn gwirionedd, mae RhCT, y sonioch amdano’n benodol, ar y cyfartaledd hwnnw, sef 3.8 y cant. Rydym wedi gallu darparu costau ychwanegol a chyllid i wneud iawn am incwm a gollwyd, ac ni fyddem yn disgwyl i gynghorau yn unrhyw le yng Nghymru orfod gwneud toriadau i wasanaethau na dibynnu'n fawr ar gronfeydd wrth gefn er mwyn gwneud iawn am yr effaith a gafodd y pandemig arnynt, gan fod Llywodraeth Cymru wedi talu am hynny ac rwy'n hynod falch o fod wedi gallu gwneud hynny. Fel y dywedais wrth ateb holwr blaenorol, rydym yn awyddus iawn i sicrhau bod atebolrwydd democrataidd lleol yn berthnasol yma, ac y dylai cynghorwyr lleol sy'n cynrychioli eu hardaloedd lleol wneud y penderfyniadau gorau ynglŷn â gwasanaethau lleol, gan gynnwys ar godiadau'r dreth gyngor. Ond fel y nodoch chi'n gwbl gywir, ni ddylai awdurdod sy'n cael ei redeg yn dda, ei gynllunio'n dda ac sy'n cael ei ariannu’n dda orfod gwneud codiadau gormodol yn y dreth gyngor yng ngoleuni'r setliad hael iawn rydym wedi'i argymell yn y setliad llywodraeth leol dros dro.

Staff Awdurdodau Lleol
Local Authority Staff

2. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o lefelau staff awdurdodau lleol sydd ar gael i ddarparu gwasanaethau allweddol ledled Cymru yn ystod y pandemig COVID-19? OQ56216

2. What assessment has the Minister made of the levels of local authority staff available to provide key services across Wales during the COVID-19 pandemic? OQ56216

Local authority staff have responded magnificently to the impact of the pandemic, and we're extremely grateful to them for their hard work and endeavours. While staffing is, of course, a matter for individual authorities, I meet leaders very regularly to understand the impacts across Wales, and the reporting measures in place through Emergency Co-ordination Centre Wales enable reporting of specific issues and the provision of mutual aid.

Mae staff awdurdodau lleol wedi ymateb yn wych i effaith y pandemig, ac rydym yn hynod ddiolchgar iddynt am eu gwaith caled a'u hymdrechion. Er mai mater i’r awdurdodau unigol yw staffio wrth gwrs, rwy'n cyfarfod ag arweinwyr yn rheolaidd iawn i ddeall yr effeithiau ledled Cymru, ac mae'r mesurau adrodd sydd ar waith drwy Ganolfan Cydgysylltu Argyfyngau Cymru yn galluogi adrodd ar faterion penodol a darparu cyd-gymorth.

Thank you for that, Minister, and I echo your comment about the tremendous achievements of local authority staff during this pandemic. But, obviously, we also have non-COVID issues as well, of a chronic nature, and speaking now as the chair of the cross-party group on vision, obviously we recognise that local authorities have a key role to play in continuing to provide support services, and one of those roles is the rehabilitation officers for the vision impaired—or ROVIs, as they're called. Now, it's particularly disappointing to note that the number of local authorities meeting the minimum standards for the number of rehabilitation officers per population has fallen from 12 to eight out of the 22. In our area of Swansea, Minister, the local authority only has 0.5 full-time equivalent ROVIs, where it should have a minimum of 3.5 full-time equivalents, making it the worst-performing local authority area in Wales. So, following all that, what assurance can you give to people living with visual impairment that you are working with the health Minister to address this chronic lack of support?

Diolch am hynny, Weinidog, ac rwy'n adleisio eich sylw am lwyddiannau aruthrol staff awdurdodau lleol yn ystod y pandemig hwn. Ond yn amlwg, mae gennym broblemau nad ydynt yn rhai COVID hefyd, o natur gronig, ac rwy'n siarad nawr fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar olwg, yn amlwg rydym yn cydnabod bod gan awdurdodau lleol rôl allweddol i'w chwarae yn parhau i ddarparu gwasanaethau cymorth, ac un o'r rolau hynny yw'r swyddogion adsefydlu ar gyfer pobl â nam ar eu golwg—neu ROVIs, fel y'u gelwir. Nawr, mae'n arbennig o siomedig nodi bod nifer yr awdurdodau lleol sy'n bodloni'r safonau gofynnol ar gyfer nifer y swyddogion adsefydlu yn y boblogaeth wedi disgyn o 12 i wyth allan o'r 22. Yn ein hardal ni yn Abertawe, Weinidog, dim ond 0.5 ROVI cyfwerth ag amser llawn sydd gan yr awdurdod lleol, lle dylai fod ganddynt o leiaf 3.5 cyfwerth ag amser llawn, sy'n golygu mai honno yw'r ardal awdurdod lleol sy'n perfformio waethaf yng Nghymru. Felly, yn dilyn hynny oll, pa sicrwydd y gallwch ei roi i bobl sy'n byw gyda nam ar eu golwg eich bod yn gweithio gyda'r Gweinidog iechyd i fynd i'r afael â'r diffyg cymorth cronig hwn?

14:25

Thank you for that, Dai Lloyd. We are working very closely with health and, as I say, a number of other public authorities across Wales to ensure a number of things. We know that local authorities have had to redeploy staff away from business-as-usual front-line roles in order to address pandemic issues, and we're working very carefully with them to ensure that those front-line roles resume their normal functioning at an early opportunity. We've been doing that by allowing access to agency staff and to additional hours for staff and indeed to extra staff, through the COVID response, and that should enable local authorities to put their normal services back in order. Many of the things you point to are, of course, decisions for local authorities themselves; we provide the unhypothecated funding for them in order to provide those services. But if you want to write to me with the very specific particulars that you've just outlined, I'd be more than happy to take it up with the leaders myself in my next meeting with them.

Diolch, Dai Lloyd. Rydym yn gweithio'n agos iawn gydag awdurdodau iechyd, ac fel y dywedaf, gyda nifer o awdurdodau cyhoeddus eraill ledled Cymru i sicrhau nifer o bethau. Gwyddom fod awdurdodau lleol wedi gorfod adleoli staff o’u rolau rheng flaen arferol er mwyn mynd i’r afael â phroblemau’r pandemig, ac rydym yn gweithio’n ofalus iawn gyda hwy i sicrhau bod y rolau rheng flaen hynny yn ailgychwyn eu gwaith arferol yn fuan. Rydym wedi bod yn gwneud hynny drwy ganiatáu mynediad at staff asiantaeth ac oriau ychwanegol i staff, ac yn wir, at staff ychwanegol, drwy’r ymateb COVID, a dylai hynny alluogi awdurdodau lleol i roi eu gwasanaethau arferol yn ôl ar waith. Mae llawer o'r pethau rydych yn tynnu sylw atynt, wrth gwrs, yn benderfyniadau i'r awdurdodau lleol eu hunain; rydym yn darparu’r cyllid heb ei neilltuo ar eu cyfer er mwyn darparu’r gwasanaethau hynny. Ond os hoffech ysgrifennu ataf gyda'r manylion penodol iawn rydych newydd eu hamlinellu, rwy’n fwy na pharod i fynd i'r afael â'r mater fy hun gyda’r arweinwyr yn fy nghyfarfod nesaf â hwy.

Minister, as you know, there are a number of services and projects that are delivered by local authorities that are directly funded by Welsh Government. So, the council employs the staff, but Welsh Government funds the activity, and an example of that could be something like a community sports development service. There are local authorities that are saying that, during the pandemic when some of these services are not as accessible due to restrictions, some of the staff could be repurposed and used in mass testing or in the vaccination centres or on track and trace services, but the funding model that I've just described doesn't allow them to do that. So, Minister, can I ask you if you could look to see if there's some flexibility that you could provide to local authorities to utilise some of these staff differently, as the need arises during the period of this pandemic?

Weinidog, fel y gwyddoch, mae nifer o wasanaethau a phrosiectau a ddarperir gan awdurdodau lleol sy'n cael eu hariannu'n uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru. Felly, mae'r cyngor yn cyflogi'r staff, ond mae Llywodraeth Cymru yn ariannu'r gweithgarwch, a gallai enghraifft o hynny fod yn rhywbeth fel gwasanaeth datblygu chwaraeon cymunedol. Mae rhai awdurdodau lleol yn dweud, yn ystod y pandemig pan nad yw rhai o'r gwasanaethau hyn mor hygyrch oherwydd y cyfyngiadau, y gallai rhai o'r staff gael eu defnyddio at ddibenion gwahanol mewn canolfannau profi torfol neu yn y canolfannau brechu neu ar wasanaethau olrhain, ond nid yw'r model cyllido rwyf newydd ei ddisgrifio yn caniatáu iddynt wneud hynny. Felly, Weinidog, a gaf fi ofyn ichi edrych i weld a oes rhywfaint o hyblygrwydd y gallech ei ddarparu i awdurdodau lleol i ddefnyddio rhai o'r staff hyn yn wahanol, wrth i’r angen godi dros gyfnod y pandemig hwn?

Thank you, Dawn. I am very familiar with the complexities of some of the grant streams that directly employ staff in local authority areas. Right at the beginning of the pandemic, so a whole year ago now—though it seems both shorter and longer to many of us—grant teams were all advised that they needed to offer flexibility where that was at all possible, for example, by extending deadlines for outcomes to be delivered, or indeed in allowing 'morphing'—I believe the expression is—of various grant streams to allow the most flexibility. There isn't a blanket agreement, however, to hand out that funding with complete flexibility, because sometimes the funding comes from elsewhere to the Welsh Government with funding envelopes attached to it. So, we've provided as much flexibility as is possible from grant streams that we have complete control over and then we've flexed the boundaries of the others where that's been possible.

But if you want me to look into a very specific case, I'm very happy to take it up. It's very difficult to give an overall answer, since each grant stream comes with a different set of parameters and controls that need to be looked at. But in general, where at all possible, we have flexed the grants so that authorities can do exactly as you've just said, and it's good practice, of course, which is that as business-as-usual services have had to close down or become much more restricted, those staff can be put to good use in front-line reaction to the pandemic. And I know that that's been happening across local authorities as well. So, I'm more than happy to look into the very specifics for you, but, as I say, in general, we've put as much flexibility into the system as we could manage.

Diolch, Dawn. Rwy'n gyfarwydd iawn â chymhlethdodau rhai o'r ffrydiau grant sy'n cyflogi staff yn uniongyrchol mewn ardaloedd awdurdodau lleol. Ar ddechrau'r pandemig, felly flwyddyn gyfan yn ôl bellach—er ei bod yn teimlo’n fyrrach ac yn hirach i lawer ohonom—cynghorwyd yr holl dimau grantiau fod angen iddynt gynnig hyblygrwydd lle bo modd, er enghraifft, drwy ymestyn dyddiadau cau ar gyfer cyflawni canlyniadau, neu'n wir i ganiatáu 'morffio'—credaf mai dyna’r ymadrodd—ffrydiau grant amrywiol i ganiatáu'r hyblygrwydd mwyaf. Fodd bynnag, nid oes cytundeb cyffredinol i ddosbarthu'r cyllid hwnnw gyda hyblygrwydd llwyr, oherwydd weithiau, daw'r cyllid o rywle gwahanol i Lywodraeth Cymru gydag amlenni cyllido ynghlwm wrtho. Felly, rydym wedi darparu cymaint o hyblygrwydd â phosibl drwy’r ffrydiau grant y mae gennym reolaeth gyfan gwbl drostynt, ac yna rydym wedi ystwytho ffiniau'r lleill lle bu modd gwneud hynny.

Ond os ydych am imi edrych ar achos penodol iawn, rwy'n fwy na pharod i fynd i'r afael ag ef. Mae'n anodd iawn rhoi ateb cyffredinol, gan fod set wahanol o baramedrau a rheolaethau y mae angen edrych arnynt ym mhob ffrwd grant. Ond yn gyffredinol, lle bo modd, rydym wedi ystwytho'r grantiau fel y gall awdurdodau wneud yn union fel rydych newydd ei ddweud, ac mae'n ymarfer da, wrth gwrs, sef bod modd defnyddio staff yn yr ymateb rheng flaen i'r pandemig wrth i wasanaethau arferol orfod cau neu ddod yn llawer mwy cyfyngedig. A gwn fod hynny wedi bod yn digwydd ar draws awdurdodau lleol hefyd. Felly, rwy'n fwy na pharod i ymchwilio i'r manylion penodol ar eich rhan, ond fel y dywedaf, yn gyffredinol, rydym wedi rhoi cymaint o hyblygrwydd ag y gallwn i mewn i'r system.

14:30

Minister, at the start of the pandemic, many people put themselves forward as volunteers, either in the community or as NHS staff for clinical duties. I hear from many constituents that their enquiries were never even answered, and the bureaucracy around getting back into the NHS workforce is a matter of public record. What lessons have been learned by local authorities this last year to better harness the goodwill of residents and get their interest in helping their communities effectively registered in case any other emergency situations arise?

Weinidog, ar ddechrau'r pandemig, cynigiodd lawer o bobl wirfoddoli, naill ai yn y gymuned neu fel staff y GIG ar gyfer dyletswyddau clinigol. Clywaf gan lawer o etholwyr na chafodd eu hymholiadau eu hateb hyd yn oed, ac mae'r fiwrocratiaeth sydd ynghlwm wrth ddychwelyd i weithlu'r GIG yn fater a gofnodwyd yn gyhoeddus. Pa wersi sydd wedi'u dysgu gan awdurdodau lleol dros y flwyddyn ddiwethaf i harneisio ewyllys da trigolion yn well a sicrhau bod eu diddordeb mewn helpu eu cymunedau yn cael ei gofrestru'n effeithiol rhag ofn y bydd unrhyw argyfyngau eraill yn codi?

We work very closely indeed, and I've worked very closely with my colleague Jane Hutt on this, in harnessing the council for voluntary service arrangements right through Wales. We've directed people in large numbers through the council for voluntary service as each locality has it set up in order to enhance that. All local authorities in Wales have used volunteers to do things such as organise services out of their community hubs—so, shopping, prescription fetching, various other things. When we had the food box scheme running, at the beginning of the pandemic, for example, a large number of volunteers were used in assisting with the food box distribution, and a number of people have helped with their community hubs.

I'm disappointed to hear that you've had some people who've had a poor experience of being harnessed in that way, and if you've got specifics you want to have a look at, I'm very happy to look at lessons learned. But I'm also very happy to say that, combined with my colleague Jane Hutt, we've been able to mobilise thousands and thousands of people across Wales, to assist with the effort. Also, very many community councils have played a good role here. Community councils have organised very local volunteer teams to do things like make sure that people are not isolated at home, and that they have some companionship, even if that's just over a garden fence, or from the road. We're very proud of the way that Wales has pulled together to assist people who may have otherwise been isolated. But if you have specific instances you're concerned about, then it would be really good to know the detail of those.

Rydym yn gweithio'n agos iawn yn wir, ac rwyf wedi gweithio'n agos iawn gyda fy nghyd-Aelod Jane Hutt ar hyn, i harneisio trefniadau cyngor y gwasanaethau gwirfoddol ledled Cymru. Ac rydym wedi cyfeirio nifer fawr o bobl drwy gyngor y gwasanaethau gwirfoddol fel y mae pob ardal wedi'i sefydlu er mwyn gwella hynny. Ac mae pob awdurdod lleol yng Nghymru wedi defnyddio gwirfoddolwyr i wneud pethau fel trefnu gwasanaethau o'u canolfannau cymunedol—felly, siopa, casglu presgripsiynau ac amryw o bethau eraill. Er enghraifft, pan oedd y cynllun bocs bwyd ar waith ar ddechrau'r pandemig, defnyddiwyd nifer fawr o wirfoddolwyr i gynorthwyo gyda dosbarthu'r blychau bwyd, ac mae nifer o bobl wedi helpu gyda'u hybiau cymunedol.

Rwy'n siomedig o glywed bod rhai pobl wedi cael profiad gwael o gael eu harneisio yn y ffordd honno, ac os oes gennych fanylion rydych eisiau imi gael golwg arnynt, rwy'n hapus iawn i edrych ar y gwersi a ddysgwyd. Ond rwyf hefyd yn hapus iawn i ddweud ein bod, gyda fy nghyd-Aelod, Jane Hutt, wedi gallu cynnull miloedd ar filoedd o bobl ledled Cymru i gynorthwyo gyda'r ymdrech. Hefyd, mae llawer iawn o gynghorau cymuned wedi chwarae rhan dda yma. Mae cynghorau cymuned wedi trefnu timau gwirfoddol lleol iawn i wneud pethau fel sicrhau nad yw pobl wedi’u hynysu gartref, a'u bod yn cael rhywfaint o gwmni, hyd yn oed os mai dros ffens yr ardd neu o'r ffordd y mae hynny'n digwydd. Rydym yn falch iawn o'r ffordd y mae Cymru wedi cyd-dynnu i gynorthwyo pobl a allai fod wedi'u hynysu fel arall. Ond os oes gennych achosion penodol rydych yn pryderu amdanynt, byddai'n dda iawn gennyf wybod manylion y rheini.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Laura Jones.

Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Laura Jones.

Good afternoon, Minister. Monmouthshire County Council hold regular business forums, which obviously is a fantastic way of helping provide the most up-to-date information, a place to share concerns and ideas. I attended the last one, and the biggest concern that came from that, from businesses, was that there are still many businesses falling through the gaps in terms of being able to access grants and funding. Do you agree with me it's about time that local authorities were given a pot of money to distribute entirely at their own discretion to these sorts of businesses, which trusts their local knowledge of those businesses and knowing what's best? Thank you very much.

Prynhawn da, Weinidog. Mae Cyngor Sir Fynwy yn cynnal fforymau busnes rheolaidd, sy'n amlwg yn ffordd wych o helpu i ddarparu'r wybodaeth ddiweddaraf, lle i rannu pryderon a syniadau. Mynychais yr un diwethaf, a'r pryder mwyaf a nodwyd yn hwnnw, gan fusnesau, oedd bod llawer o fusnesau'n dal i ddisgyn drwy'r bylchau o ran gallu cael gafael ar grantiau a chyllid. A ydych yn cytuno ei bod yn bryd i awdurdodau lleol gael cronfa o arian i'w dosbarthu'n gyfan gwbl yn ôl eu disgresiwn eu hunain i'r mathau hyn o fusnesau, sy'n ymddiried yn eu gwybodaeth leol am y busnesau hynny ac yn gwybod beth sydd orau? Diolch yn fawr iawn.

I'd like to welcome Laura Anne to her role—it's nice to see you taking the role, Laura. I think this is the first time that we've had a question time together, so very glad to see you there.

We've worked very hard with local authorities to ensure that we have very speedy distribution of grants, especially the grants that go out through the non-domestic rates process. I'm very pleased to say that, as each wave of grants has gone forward, we've been able to speed up the process more and more, and to automate it. We've done that because we've worked with a good piece of teamwork, across local authorities in Wales. Peter Fox in Monmouthshire has been very much a part of that and has been very pleased to be of assistance there.

I'm also pleased to say that there is already, of course, a discretionary fund for local authorities that can assist people in their area. It's up to them whether they decide that particular businesses meet the criteria or not. That's for exactly the reason that you've just outlined—that we do really believe that local authorities are best placed to understand the needs of their local businesses and to understand the nuances. It's very difficult to put a blanket one-size-scheme-fits-all and not have people falling through the cracks of that. So, we very definitely set it up in that way, with a lot of consultation with local authority leaders, and indeed a lot of consultation with local authority treasurers. Again, I reiterate my thanks to the hundreds and hundreds of officers across Wales in local authorities, who have worked their socks off to get these grants out in good time to people—right through Christmas, and through public holidays, and everything else; they've really done a good job. So, I'm delighted to say that that discretionary scheme is up and running, and is being used to good effect by local authorities right across Wales.

Hoffwn groesawu Laura Anne i'w rôl—mae'n braf eich gweld yn y rôl, Laura. Rwy'n credu mai dyma'r tro cyntaf i ni gael sesiwn gwestiynau gyda'n gilydd, felly rwy’n falch iawn o'ch gweld.

Rydym wedi gweithio'n galed iawn gydag awdurdodau lleol i sicrhau bod grantiau’n cael eu dosbarthu’n gyflym, yn enwedig y grantiau sy'n mynd allan drwy'r broses ardrethi annomestig. Ac rwy'n falch iawn o ddweud, wrth i bob ton o grantiau gael ei chyflwyno, ein bod wedi gallu cyflymu'r broses fwy a mwy, a'i hawtomeiddio. Ac rydym wedi gwneud hynny oherwydd ein bod wedi sicrhau gwaith tîm da ar draws awdurdodau lleol yng Nghymru. Ac mae Peter Fox yn Sir Fynwy wedi bod yn rhan fawr o hynny ac wedi bod yn falch iawn o fod o gymorth gyda hynny.

Rwyf hefyd yn falch o ddweud bod cronfa ddewisol ar gael eisoes wrth gwrs ar gyfer awdurdodau lleol a all gynorthwyo pobl yn eu hardal. Mater iddynt hwy yw penderfynu a yw busnesau penodol yn bodloni'r meini prawf ai peidio. Mae hynny am yr union reswm rydych newydd ei amlinellu—ein bod yn credu o ddifrif mai awdurdodau lleol sydd yn y sefyllfa orau i ddeall anghenion eu busnesau lleol, ac i ddeall y manylion. Mae'n anodd iawn creu un cynllun sy'n addas i bawb heb i bobl ddisgyn drwy fylchau’r cynllun hwnnw. Felly, rydym yn bendant iawn wedi'i sefydlu yn y ffordd honno, gyda llawer o ymgynghori ag arweinwyr awdurdodau lleol, a llawer o ymgynghori yn wir â thrysoryddion awdurdodau lleol. Ac eto, rwy'n ailadrodd fy niolch i'r cannoedd ar gannoedd o swyddogion mewn awdurdodau lleol ledled Cymru sydd wedi gwneud eu gorau glas i ddarparu’r grantiau hyn i bobl mewn da bryd—drwy'r Nadolig, a thrwy wyliau cyhoeddus, a phopeth arall; maent wedi gwneud gwaith da iawn yn wir. Felly rwy'n falch iawn o ddweud bod y cynllun dewisol hwnnw ar waith, a'i fod yn cael ei ddefnyddio'n effeithiol gan awdurdodau lleol ledled Cymru.

Thank you, Minister. Perhaps there needs to be more flexibility in the discretionary fund, because those gaps are still there.

The Institute for Fiscal Studies have undertaken a review into domestic and business rates and stamp duty. They're suggesting that the current system for collecting business rates is no longer fit for purpose and should be scrapped and replaced with a fairer system, which would then result in attracting more businesses to our town centres and encouraging those already there to stay. Has the Welsh Government looked into alternative ways of collecting?

Diolch i chi, Weinidog. Efallai fod angen mwy o hyblygrwydd yn y gronfa ddewisol, oherwydd mae'r bylchau hynny yno o hyd.

Mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid wedi cynnal adolygiad o ardrethi domestig a busnes a threth stamp. Maent yn awgrymu nad yw'r system bresennol ar gyfer casglu ardrethi busnes yn addas i'r diben mwyach ac y dylid ei dileu a chael system decach yn ei lle, a fyddai wedyn yn denu mwy o fusnesau i ganol ein trefi ac yn annog y rhai sydd yno eisoes i aros. A yw Llywodraeth Cymru wedi edrych ar ffyrdd eraill o gasglu?

14:35

The council tax and NDR system is actually in the portfolio of my colleague Rebecca Evans, although obviously I have a lot to do with that, because local government is one of the main beneficiaries. She very recently in the Senedd introduced a piece of research that we have had done, and I've been working alongside her in doing it, into exactly that—how to reform the council tax and NDR system in Wales on a completely different basis. There's a very interesting research report that's been put out for us as a result of that piece of work that's been going forward, and, of course, we know that—. In fact, I've been very pleased that she and I have been able to support local authorities in looking at the shortfall in NDR collection as a result of both the rate holidays that we've been able to put in because of the pandemic, and because, of course, of the changing nature of the way that retail, in particular, is structured in our city centres. So, she's done a very good piece of research that I've been pleased to be part of in doing that. I'm sure that there'll be an opportunity for whoever the new Welsh Government is to take forward some of the very many excellent suggestions that that research paper has proposed. 

Mae'r dreth gyngor a'r system ardrethi annomestig yn rhan o bortffolio fy nghyd-Aelod Rebecca Evans mewn gwirionedd, er bod gennyf lawer i'w wneud â hynny wrth gwrs, oherwydd llywodraeth leol yw un o'r prif fuddiolwyr. Yn ddiweddar iawn yn y Senedd, cyflwynodd ddarn o ymchwil rydym wedi'i wneud, ac rwyf wedi bod yn gweithio ochr yn ochr â hi ar hwnnw, ar hynny'n union—sut i ddiwygio'r dreth gyngor a'r system ardrethi annomestig yng Nghymru ar sail gwbl wahanol. Mae adroddiad ymchwil diddorol iawn wedi'i gyflwyno o ganlyniad i'r gwaith sydd wedi bod yn mynd rhagddo, ac wrth gwrs, gwyddom fod—. Yn wir, rwyf wedi bod yn falch iawn ein bod ein dwy wedi gallu cynorthwyo awdurdodau lleol i edrych ar y diffyg yn yr arian a gasglwyd o ardrethi annomestig o ganlyniad i'r seibiant rhag talu ardrethi busnes rydym wedi gallu ei weithredu oherwydd y pandemig, ac wrth gwrs, oherwydd natur gyfnewidiol y ffordd y mae manwerthu, yn arbennig, wedi'i strwythuro yng nghanol ein dinasoedd. Felly, mae wedi gwneud gwaith ymchwil da iawn rwy'n falch o fod wedi bod yn rhan ohono. Rwy'n siŵr y bydd cyfle i bwy bynnag a fydd yn Llywodraeth newydd Cymru fwrw ymlaen â rhai o'r awgrymiadau rhagorol niferus y mae'r papur ymchwil hwnnw wedi'u cynnig.

That's great. Thanks for that, Minister. Scotland have gone ahead and announced a much-welcomed extension of business rate relief now for all businesses, not just those with a rateable value of £500,000 and below. This is before they know the moneys that are coming from the UK Government, thus providing much-needed certainty for businesses at the moment. They're including support for non-food retailers with a rateable value above £500,000. Given that announcement, can we expect something similar from the Welsh Government? 

Mae hynny'n wych. Diolch am hynny, Weinidog. Mae'r Alban wedi cyhoeddi y bydd rhyddhad ardrethi busnes yn awr yn cael ei ymestyn i gynnwys pob busnes, nid dim ond y rhai sydd â gwerth ardrethol o £500,000 a llai, ac mae hynny wedi'i groesawu'n fawr. Daw hyn cyn iddynt wybod faint o arian a ddaw gan Lywodraeth y DU, i roi sicrwydd mawr ei angen i fusnesau ar hyn o bryd. Maent yn cynnwys cymorth i fanwerthwyr nwyddau heblaw bwyd sydd â gwerth ardrethol o dros £500,000. O ystyried y cyhoeddiad hwnnw, a allwn ddisgwyl rhywbeth tebyg gan Lywodraeth Cymru?

Again, as I say, this is not my portfolio. This is actually split between the portfolio of my colleague Ken Skates and my colleague Rebecca Evans, but obviously I have a large part in the conversation on that, given that local authorities are the distribution mechanism for a very large part of the rates. We have, of course, been looking again at what can be done. My colleague Ken Skates only very recently announced another set of business support arrangements to take us through the next phase of the pandemic, and I'm sure there will be further announcements from my colleagues Ken Skates and Rebecca Evans in due course. 

Unwaith eto, fel y dywedais, nid fy mhortffolio i yw hwn. Mae'r mater hwn wedi'i rannu  rhwng portffolio fy nghyd-Aelod, Ken Skates, a fy nghyd-Aelod Rebecca Evans mewn gwirionedd, ond yn amlwg mae gennyf ran fawr yn y sgwrs am hynny, o gofio mai awdurdodau lleol yw'r mecanwaith dosbarthu ar gyfer rhan fawr iawn o'r ardrethi. Wrth gwrs, rydym wedi bod yn edrych eto ar yr hyn y gellir ei wneud. Yn ddiweddar iawn, cyhoeddodd fy nghyd-Aelod Ken Skates set arall o drefniadau cymorth busnes i'n tywys ni drwy gam nesaf y pandemig, ac rwy'n siŵr y bydd cyhoeddiadau pellach gan fy nghyd-Aelodau, Ken Skates a Rebecca Evans, maes o law.

Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell. 

Plaid Cymru spokesperson, Delyth Jewell.  

Diolch, Lywydd. Weinidog, yn eich datganiad yr wythnos diwethaf, fe wnaethoch chi gydnabod bod ail gartrefi yn broblem gynyddol mewn rhannau o Gymru. Ond mae'r camau hyd yn hyn gan y Llywodraeth yn rhai bach iawn i fynd i'r afael â hi. Fe wnaeth BBC Cymru Fyw gyfweld yn ddiweddar ag ymgyrchydd lleol dros hawliau tai teg, sef Rhys Tudur, a dywedodd Rhys fod pobl ifanc fel fe methu prynu tai yn lleol ac aros yn eu cymunedau. Dywedodd e fod tŷ cyngor ar werth yn Abersoch am £380,000. Mae hyn ymhell o afael pobl leol, lle mae'r cyfartaledd cyflog oddeutu £21,000 y flwyddyn. Mae Plaid Cymru, fel rydych chi'n gwybod, wedi cynnig pum cam a allai gael eu cymryd, sy'n cynnwys rheoli'r defnydd o ail gartrefi drwy newid deddfwriaethol, fel yn yr Alban, a chau'r bwlch yn y gyfraith sy'n golygu bod modd optio allan o drethi domestig ac o'r premiwm treth cyngor. Weinidog, pam na wnewch chi weithredu nawr er lles trigolion a chymunedau lle mae ail dai yn broblem ddifrifol? 

Thank you, Llywydd. Minister, in your statement last week, you acknowledged that second homes were an increasing problem in parts of Wales. But the steps taken to date by the Government are very small in tackling this problem. BBC Cymru Fyw recently interviewed a local campaigner for fair housing rights, Rhys Tudur, and Rhys said that young people like him couldn't buy homes locally and remain within their communities. He said that there was a council house for sale in Abersoch for £380,000, which is way beyond the reach of local people, where the average wage is around £21,000 per annum. Plaid Cymru, as you know, has proposed five steps that could be taken, which include the management of the use of second homes by legislative changes, as they've done in Scotland, and closing the loophole in the law that means that people can opt out of domestic rates and council tax premiums. So, why won't you take action now for the benefit of residents and communities where second homes are a serious problem?

Thank you for that, Delyth. Sorry, the sound was very bad there, but I think I got the gist of the question. Forgive me if I missed a nuance.

As you know, we've got a cross-party working group of people looking at the complexity of the second homes issue. I'm certainly aware that Plaid Cymru have put a plan up. A number of us have been working on a number of solutions that might present themselves. I'm pleased to say that, of course, we already have made a lot of steps towards this in Wales, including, as you know, the ability for councils locally to ratchet up the council tax on second homes or unoccupied homes as they see fit. At this point in time, no council in Wales has actually put it up to the 200 per cent, although I understand that Swansea council is currently considering doing so. 

The loophole, as you call it—I'm not sure I agree it's a loophole, but I understand the issue that you're raising. This is for people who rent out a second property in their ownership for a particular number of days a year, having advertised it for another number. We are looking very carefully to see whether that number of days—70 and 140 at the moment—should be extended to be a much longer period; in other words, you have to use the house as a holiday house for a lot longer in order to be able to flip to commercial rates. And we're also looking to see what can be done about the access to small business rate relief by people who do that, because that's another issue.

I just think it is worth emphasising, though, because it's a common misapprehension—I'm not saying you have it, Delyth; I know you haven't—that councils do not lose out themselves in their funding when people go to business rates and claim small business rate relief, because the Welsh Government makes up the shortfall in that funding to the local authority, although I do understand that there's an equity issue for local people about who is paying the council tax. So, I understand that, but I did want to make it clear that the local authority itself is not losing out on that. So, we are looking at a range of pieces of evidence to see where that would best be placed, and what arrangements people who do flip to business rates have to do in order to be a business in order to do that. You'll know yourself that there's real complexity about what we call 'second homes' and who occupies them. So, for example, we know that very large numbers of medical personnel who work in the west and south-west of Wales come from other parts of Wales and occupy houses in the west and south-west of Wales during the week in order to be able to work in NHS services, for example. We certainly wouldn't want to discourage those kinds of uses.

You will know that I have a lot of sympathy with people who can't buy housing for youngsters in the villages in which they grew up in. One of the big ways of solving that is, of course, to build the right kind of social or shared equity or co-operative or—there are lots of different ways of doing it—community land trust-type housing, which allows there to be a public share of some sort in that housing so that it can't be built and then sold on the private market for astronomical sums. We do, unfortunately, have examples around Wales where houses have been built for that purpose with every good intention and then plans have changed and those houses have been sold on the open market for really quite eye-watering amounts of money. So, we do need to find a way of protecting that housing for local people going forward, and not just for the first-time buyer. You'll know that we're looking at a range of measures that allow us to do that. The Scottish example is a really good one to keep an eye on. When some of those experiments were tried, unfortunately, down in St Ives in Cornwall, some of them had really unintended consequences on the local housing market in terms of driving up the prices of pre-loved houses, or whatever the word you want to use is—older houses in the area—and actually having a worse effect than the original market did. 

We're very keen to work across party on a range of solutions to this. We know it's a big issue, especially in the west of Wales, and some of the reasons that we all love Wales, how very beautiful Wales is, are some of the reasons that are driving this. But we do know that one of the highest second house issues for any council in Wales is in Cardiff, and of course, that's because people come into the city to work in the week and go away again. We will want to see what the effects of more remote working and homeworking are on some of those issues as well. But I do understand the issue that you raise, and you'll know that we're doing a large amount of work on looking to see what the most effective way of solving some of the problems is. 

Diolch am hynny, Delyth. Mae'n ddrwg gennyf, roedd y sain yn ddrwg iawn yno, ond credaf imi ddeall hanfod y cwestiwn. Maddeuwch i mi os collais unrhyw beth.

Fel y gwyddoch, mae gennym weithgor trawsbleidiol o bobl sy'n edrych ar gymhlethdod mater ail gartrefi. Rwy'n sicr yn ymwybodol fod Plaid Cymru wedi cyflwyno cynllun. Mae nifer ohonom wedi bod yn gweithio ar nifer o atebion posibl. Rwy'n falch o ddweud ein bod eisoes, wrth gwrs, wedi rhoi llawer o gamau ar waith tuag at hyn yng Nghymru, gan gynnwys, fel y gwyddoch, y gallu i gynghorau godi'r dreth gyngor ar ail gartrefi neu gartrefi gwag yn lleol fel y gwelant orau. Ar hyn o bryd, nid oes unrhyw gyngor yng Nghymru wedi'i godi 200 y cant, er fy mod yn deall bod cyngor Abertawe'n ystyried gwneud hynny ar hyn o bryd. 

O ran y bwlch yn y gyfraith, fel rydych yn ei alw—nid wyf yn siŵr fy mod yn cytuno ei fod yn fwlch yn y gyfraith, ond rwy'n deall y mater rydych yn ei godi. Mae hyn ar gyfer pobl sy'n gosod ail eiddo yn eu perchnogaeth ar rent am nifer penodol o ddyddiau'r flwyddyn, ar ôl ei hysbysebu am nifer wahanol o ddyddiau'r flwyddyn. Rydym yn edrych yn ofalus iawn i weld a ddylid ymestyn y nifer o ddyddiau—70 a 140 ar hyn o bryd—i fod yn gyfnod llawer hwy; mewn geiriau eraill, mae'n rhaid i chi ddefnyddio'r tŷ fel tŷ gwyliau am lawer hwy er mwyn gallu newid i gyfraddau masnachol. Ac rydym hefyd yn edrych i weld beth y gellir ei wneud ynglŷn â mynediad pobl sy'n gwneud hynny at ryddhad ardrethi i fusnesau bach, oherwydd mae hwnnw'n fater arall.

Rwy'n credu ei bod yn werth pwysleisio, serch hynny, oherwydd mae'n gamgymeriad cyffredin—nid wyf yn dweud eich bod chi wedi camgymryd, Delyth; rwy'n gwybod nad ydych—nid yw cynghorau ar eu colled yn eu cyllid pan fydd pobl yn newid i ardrethi busnes ac yn hawlio rhyddhad ardrethi i fusnesau bach, oherwydd mae Llywodraeth Cymru yn gwneud iawn am y diffyg yn y cyllid hwnnw i'r awdurdod lleol, er fy mod yn deall bod mater ecwiti i bobl leol o ran pwy sy'n talu'r dreth gyngor. Felly, rwy'n deall hynny, ond roeddwn eisiau ei gwneud yn glir nad yw'r awdurdod lleol ei hun ar ei golled yn hynny o beth. Felly, rydym yn edrych ar amrywiaeth o dystiolaeth i ystyried lle sydd orau i ni osod hwnnw, a pha drefniadau y mae'n rhaid i bobl sy'n newid i ardrethi busnes eu gwneud er mwyn bod yn fusnes i allu gwneud hynny. Fe fyddwch yn gwybod eich hun fod cymhlethdod gwirioneddol ynglŷn â'r hyn rydym yn ei alw'n 'ail gartrefi' a phwy sy'n eu meddiannu. Felly, er enghraifft, gwyddom fod nifer fawr iawn o bersonél meddygol sy'n gweithio yng ngorllewin a de-orllewin Cymru yn dod o rannau eraill o Gymru ac yn byw mewn tai yng ngorllewin a de-orllewin Cymru yn ystod yr wythnos er mwyn gallu gweithio yng ngwasanaethau'r GIG, er enghraifft. Yn sicr, ni fyddem eisiau annog pobl rhag gwneud defnydd o'r fath o eiddo.

Fe fyddwch yn gwybod bod gennyf lawer o gydymdeimlad â phobl nad ydynt yn gallu prynu tai i bobl ifanc yn y pentrefi y cawsant eu magu ynddynt. Un o'r ffyrdd mawr o ddatrys hynny, wrth gwrs, yw adeiladu'r math iawn o ecwiti cymdeithasol neu ecwiti a rennir neu ecwiti cydweithredol neu—mae llawer o wahanol ffyrdd o'i wneud—tai tebyg i dai ymddiriedolaeth tir cymunedol, sy'n caniatáu cyfran gyhoeddus o ryw fath yn y tai hynny fel na ellir eu hadeiladu ac yna eu gwerthu ar y farchnad breifat am symiau anferthol. Yn anffodus, mae gennym enghreifftiau ledled Cymru lle mae tai wedi'u hadeiladu at y diben hwnnw gyda phob bwriad da ac yna mae cynlluniau wedi newid a'r tai hynny wedi'u gwerthu ar y farchnad agored am symiau gwirioneddol enfawr. Felly, mae angen inni ddod o hyd i ffordd o ddiogelu'r tai hynny i bobl leol wrth symud ymlaen, ac nid yn unig i'r rhai sy'n prynu am y tro cyntaf. Fe fyddwch yn gwybod ein bod yn edrych ar ystod o fesurau sy'n ein galluogi i wneud hynny. Mae enghraifft yr Alban yn un dda iawn i gadw llygad arni. Yn anffodus, pan roddwyd cynnig ar rai o'r arbrofion hynny yn St Ives yng Nghernyw, cafodd rhai ohonynt ganlyniadau anfwriadol iawn ar y farchnad dai leol drwy godi prisiau tai ail-law, neu beth bynnag yw'r gair rydych eisiau ei ddefnyddio—tai hŷn yn yr ardal—a chael effaith waeth na'r farchnad wreiddiol.  

Rydym yn awyddus iawn i weithio ar draws y pleidiau ar amrywiaeth o atebion i hyn. Gwyddom ei bod yn broblem fawr, yn enwedig yng ngorllewin Cymru, a rhai o'r rhesymau pam fod pawb ohonom yn caru Cymru, a pha mor hardd yw Cymru, yw rhai o'r rhesymau sy'n gyrru hyn. Ond rydym yn gwybod mai yng Nghaerdydd y gwelir un o'r lefelau uchaf o ail gartrefi mewn unrhyw gyngor yng Nghymru, ac wrth gwrs, y rheswm am hynny yw bod pobl yn dod i mewn i'r ddinas i weithio yn ystod yr wythnos ac yn gadael eto. Byddwn eisiau gweld beth yw effeithiau mwy o weithio o bell a gweithio gartref ar rai o'r pethau hynny hefyd. Ond rwy'n deall y broblem rydych yn ei chrybwyll, ac fe fyddwch yn gwybod ein bod yn gwneud llawer iawn o waith i ganfod beth yw'r ffordd fwyaf effeithiol o ddatrys rhai o'r problemau. 

14:40

Diolch am yr ateb yna. O ran y bwlch yn y gyfraith, efallai does dim ots am y semanteg gyda hyn, ond fel roeddech chi'n dweud, mae e'n fater o anghyfiawnder moesol bron, a dwi'n meddwl, oherwydd hynny, hyd yn oed os dyw llywodraeth leol ddim yn colli mas, mae angen gwneud yn siŵr bod hynna ddim yn digwydd, ac mae angen cau'r bwlch yna. Yn amlwg, mae hyn yn rhywbeth bydd yn rhaid i'r Llywodraeth nesaf fynd i'r afael ag e lot mwy.

Hoffwn i droi nawr—a dwi'n gobeithio bod y sŵn yn gweithio—at bwnc gwahanol y gwnes i ei godi mewn llythyr diweddar gyda chi, sef y ffaith bod dau gyngor sir wedi derbyn setliad ariannol llawer is na'r gweddill. Mae cynghorau Ceredigion a Wrecsam ond yn cael cynnydd o 2 y cant a 2.3 y cant, sydd ymhell islaw y cyfartaledd o 3.8 y cant. Mae arweinydd cyngor Ceredigion, Ellen ap Gwynn, wedi rhybuddio y gallai hyn arwain at golli swyddi a thorri gwasanaethau. Byddai hyn yn hollol annheg, dwi'n siŵr byddech chi'n cytuno â fi, ar y gweithwyr, ac ar y cyngor, sydd wedi bod yn gwneud gwaith mor hanfodol yn cadw trigolion lleol yn ddiogel yn ystod y pandemig.

Nawr, rwy'n deall bod eich Llywodraeth yn defnyddio fformiwla er mwyn dyrannu'r arian, ac felly dydy'r penderfyniad yma ddim yn fwriadol i'w tangyllido nhw, ond yn y gorffennol, pan fo gwahaniaeth sylweddol wedi bod yn y setliad, mae'r Llywodraeth wedi gosod llawr cyllido, rhywbeth y mae'r WLGA wedi galw amdano y flwyddyn hon. Dwi'n gwybod, yn y gorffennol, Weinidog, eich bod chi wedi dweud eich bod chi ond wedi dod â'r llawr yna i mewn pan fu rhai cynghorau yn gweld rhywbeth negyddol ac y bydden nhw'n cael llai yn hytrach nag unrhyw gynnydd o gwbl, ond mae'r pandemig yn dod â ni i mewn i sefyllfa dŷn ni byth wedi bod ynddi hi o'r blaen ac mae'r galwadau ar wasanaethau wedi bod cymaint yn uwch. Byddai gweithredu hwn y nawr, gan gynyddu'r codiad i'r ddau gyngor, ond yn costio rhyw £2.4 miliwn. Rŷch chi wedi dweud wrthyf fi y byddech chi'n ystyried popeth, o ran ymateb i'r setliad, yn ofalus cyn cyhoeddi'r setliad terfynol. Felly, allwch chi ddweud wrthym heddiw, os gwelwch yn dda, a wnewch chi weithredu'r llawr cyllido? A dwi'n gobeithio bod y sŵn wedi gweithio.

Thank you for that response. In terms of the gap in the law, the loophole, it doesn't matter about the semantics here, but as you said, it's a matter of an ethical injustice in way, so even if local authorities aren't losing out, it is an issue that needs to be resolved, and we need to close that loophole. Clearly, this is something that the next Government will have to tackle.

I would like to turn now—I hope the sound has improved—to a different issue, which I raised in a recent letter to you, namely the fact that two councils had received a financial settlement that was much lower than the rest. The councils of Ceredigion and Wrexham were only offered 2 per cent and 2.3 per cent, which is well below the average of 3.8 per cent. The leader of Ceredigion council, Ellen ap Gwynn, has warned that this could lead to job losses and cuts in services. This would be entirely unfair, I'm sure you'd agree, on the workers and the council, who have been doing such crucial work in keeping local residents safe during the pandemic. 

Now, I understand that your Government uses a formula to allocate funding, so this decision isn't a deliberate decision to underfund them, but in the past, when there have been significant differences within the settlement, the Government has put a funding floor in place, something that the WLGA have called for this year. I know, in the past, Minister, that you've said that you only brought that floor in when some councils identified very negative impacts and that they would get less rather than any increase at all, but the pandemic does bring us into a situation that is unprecedented and the demand on services has been so much the greater. Implementing this now—increasing the contribution to both councils—would only cost some £2.4 million. You've said to me that you would consider everything carefully before announcing the final settlement. So, can you tell us today whether you will implement a funding floor in this case? I hope the sound was better this time.

14:45

Indeed. Thank you very much, Delyth. Yes, so, absolutely, we know that the bottom three councils are a little below the average. So, we've got Ceredigion, Wrexham and Caerphilly below the average, but all of them have got positive settlements. So, Ceredigion has 2 per cent—that's the lowest settlement—but 2 per cent is the planning assumption that we had been working on with the treasurers throughout the year, because it's always very difficult for us to know what the settlement to us will be from the UK Government. And, indeed, I have to say that, at this point in time we still don't know what that settlement will be, which obviously puts us in a very difficult position. We're in the process of my colleague Rebecca Evans trying to work out what the best way of dealing with that is. 

And the formula, of course, is based on the finance sub-group and the distribution sub-group of the local authority and Welsh Government partnership council, which has representatives of treasurers and external people, and so on, on it. We've rehearsed it many times—and the Llywydd is almost certainly going to lose patience with me if I start going through the various aspects of the distribution sub-group formula—but the basic premise of it is that the things that are set out there are the things that are most important. So, they are based on population, deprivation, scarcity and rurality, and various other things of that sort that are beyond the control of the council to control. So, they're not based on local decisions that could make a big swing in the way that the council deploys its resources. So, I'd be surprised to find that on a 2 per cent rise, albeit it's less than the average across Wales, any council should be making swingeing cuts of any sort, because that was the planning assumption on which we were basing our projections until very recently.

In terms of the floor, the floor was always there to stop a negative impact on a council—so, where you had a settlement that was below zero and so they were actually dropping from the previous year. The floor was never there to make everybody come to the average. So, there are three things to be considered and, obviously, as we're in the middle of the provisional settlement at the moment, I'm not in a position to say today what the final settlement will be—it's some weeks off yet and there are number of things to work through. But the current situation is that we don't know what our funding envelope will look like and, if we did put a funding floor in, that funding floor would have to come from the envelope that the settlement is in. So, effectively, what you'd be doing is taking money off some councils and giving it to others. So, on that basis, obviously the people who are having the money removed from them are not going to be very happy. The WLGA have written to me and asked for a funding floor on the basis that it's externally funded by the Welsh Government, and that's not something that I'm in any position to say we would be able to do at this point in time. But, again, we're not yet at the final budget and so I am not, I'm afraid, Delyth, in a position to say today where that would be. But I would say that we're happy to work with Ceredigion about why it would say that a 2 per cent rise would result in those kinds of issues because that was the planning assumption that all councils were asked to work to.

Yn wir. Diolch yn fawr iawn, Delyth. Ie, felly, yn hollol, gwyddom fod y tri chyngor isaf ychydig yn is na'r cyfartaledd. Felly, mae Ceredigion, Wrecsam a Chaerffili yn is na'r cyfartaledd, ond mae gan bob un ohonynt setliadau cadarnhaol. Felly, mae gan Geredigion 2 y cant—dyna'r setliad isaf—ond 2 y cant yw'r rhagdybiaeth gynllunio roeddem wedi bod yn gweithio arni gyda'r trysoryddion drwy gydol y flwyddyn, oherwydd mae bob amser yn anodd iawn inni wybod beth fydd y setliad gan Lywodraeth y DU. Ac yn wir, mae'n rhaid imi ddweud, ar hyn o bryd, nad ydym yn gwybod beth fydd y setliad hwnnw o hyd, sy'n amlwg yn ein rhoi mewn sefyllfa anodd iawn. Mae fy nghyd-Aelod Rebecca Evans wrthi'n ystyried beth yw'r ffordd orau o ymdrin â hynny. 

Ac mae'r fformiwla, wrth gwrs, yn seiliedig ar yr is-grŵp cyllid ac is-grŵp dosbarthu'r awdurdod lleol a chyngor partneriaeth Llywodraeth Cymru, sy'n cynnwys cynrychiolwyr trysoryddion a phobl allanol ac yn y blaen. Rydym wedi'i ailadrodd droeon—ac mae'r Llywydd bron yn sicr o golli amynedd gyda mi os dechreuaf fynd drwy'r gwahanol agweddau ar fformiwla'r is-grŵp dosbarthu—ond y rhagosodiad sylfaenol yw mai'r pethau sydd wedi'u nodi yno yw'r pethau pwysicaf. Felly, maent yn seiliedig ar boblogaeth, amddifadedd, prinder a gwledigrwydd, a gwahanol bethau eraill o'r fath sydd y tu hwnt i reolaeth y cyngor. Felly, nid ydynt yn seiliedig ar benderfyniadau lleol a allai olygu newid mawr yn y ffordd y mae'r cyngor yn defnyddio ei adnoddau. Felly, byddwn yn synnu gweld unrhyw gyngor ar gynnydd o 2 y cant, er ei fod yn llai na'r cyfartaledd ledled Cymru, yn gwneud toriadau llym o unrhyw fath, oherwydd dyna'r rhagdybiaeth gynllunio roeddem yn seilio ein rhagamcanion arni tan yn ddiweddar iawn.

O ran y cyllid gwaelodol, roedd y cyllid gwaelodol bob amser yno i atal effaith negyddol ar gyngor—felly, lle roedd gennych setliad a oedd yn is na sero ac felly roeddent yn gweld gostyngiad ers y flwyddyn flaenorol. Nid oedd y cyllid gwaelodol erioed yno i sicrhau bod pawb yn cyrraedd y cyfartaledd. Felly, mae tri pheth i'w hystyried ac yn amlwg, gan ein bod ynghanol y setliad dros dro ar hyn o bryd, nid wyf mewn sefyllfa i ddweud beth fydd y setliad terfynol heddiw—mae rhai wythnosau i fynd eto ac mae nifer o bethau i weithio drwyddynt. Ond y sefyllfa ar hyn o bryd yw nad ydym yn gwybod sut olwg fydd ar ein hamlen gyllido a phe baem yn cynnwys cyllid gwaelodol, byddai'n rhaid i'r cyllid gwaelodol hwnnw ddod o'r amlen sy'n cynnwys y setliad. Felly, i bob pwrpas, yr hyn y byddech yn ei wneud yw mynd ag arian oddi wrth rai cynghorau a'i roi i gynghorau eraill. Felly, ar y sail honno, mae'n amlwg na fydd y rhai sy'n colli'r arian yn hapus iawn. Mae CLlLC wedi ysgrifennu ataf ac wedi gofyn am gyllid gwaelodol ar y sail ei fod yn cael ei ariannu'n allanol gan Lywodraeth Cymru, ac nid wyf mewn unrhyw sefyllfa i ddweud y byddem yn gallu gwneud hynny ar hyn o bryd. Ond unwaith eto, nid oes gennym y gyllideb derfynol eto ac felly, mae arnaf ofn, Delyth, nad wyf mewn sefyllfa i ddweud heddiw ble fyddai hynny. Ond byddwn yn dweud ein bod yn hapus i weithio gyda Cheredigion ynghylch pam y byddai'n dweud y byddai cynnydd o 2 y cant yn arwain at y mathau hynny o broblemau oherwydd dyna'r rhagdybiaeth gynllunio y gofynnwyd i bob cyngor weithio gyda hi.

Well, thank you, Minister. I'm sure that all councils, including Caerphilly, as you added, will be looking forward expectantly to the final settlement. 

Finally, I'd like to turn now to council tax. Plaid Cymru is calling on the Welsh Government, as I'm sure you know, to provide local authorities with more funding in order to stave off increases in council tax for this year, when many families and individuals are already struggling to make ends meet, and given the fact—and this is something that I know that you will have sympathy with—that council tax is a regressive tax and hits low income groups the hardest. Now, whilst council tax benefit does provide some needed relief to those who qualify for it, there is still a substantial number of people who do not qualify for it and are yet still facing this huge burden. It's not a secret that local authorities continue to face massive financial challenges. So, unless you are minded to provide the funds for a general council tax freeze, can you tell me what you plan to do to ensure that financial challenges faced by our councils are not simply passed on to some of the poorest people in society in the form of council tax increases?  

Wel, diolch, Weinidog. Rwy'n siŵr y bydd pob cyngor, gan gynnwys Caerffili, fel yr ychwanegwyd gennych, yn edrych ymlaen yn ddisgwylgar at y setliad terfynol.

Yn olaf, hoffwn droi yn awr at y dreth gyngor. Mae Plaid Cymru yn galw ar Lywodraeth Cymru, fel y gwyddoch rwy'n siŵr, i roi mwy o arian i awdurdodau lleol er mwyn osgoi codiadau yn y dreth gyngor ar gyfer eleni, pan fydd llawer o deuluoedd ac unigolion eisoes yn ei chael yn anodd cael dau ben llinyn ynghyd, ac o gofio'r ffaith—ac mae hyn yn rhywbeth y gwn y byddwch yn cydymdeimlo ag ef—mai treth atchwel yw'r dreth gyngor sy'n taro grwpiau incwm isel galetaf. Nawr, er bod budd-dal y dreth gyngor yn rhoi rhywfaint o ryddhad mawr ei angen i'r rhai sy'n gymwys i'w gael, mae nifer sylweddol o bobl o hyd nad ydynt yn gymwys i'w gael ac sydd eto'n wynebu'r baich enfawr hwn. Nid yw'n gyfrinach fod awdurdodau lleol yn parhau i wynebu heriau ariannol enfawr. Felly, oni bai eich bod yn bwriadu darparu'r arian ar gyfer rhewi'r dreth gyngor yn gyffredinol, a allwch ddweud wrthyf beth y bwriadwch ei wneud i sicrhau nad yw'r heriau ariannol y mae ein cynghorau yn eu hwynebu yn cael eu trosglwyddo i rai o'r bobl dlotaf yn y gymdeithas ar ffurf codiadau yn y dreth gyngor?

14:50

So, again, Delyth, thank you. Obviously, I know where we are with council tax, but council tax is in the portfolio of my colleague Rebecca Evans. She's been recently able to announce another £33 million, I think it was—although you would have to ask her to confirm the actual figure; I'm trying to see if she's nodding at me—in assistance to councils for council tax relief funding and a number of other assistances to them, to make sure that the scheme is funded at the level it will be.

You are absolutely right: the number of people applying for council tax relief has risen during the pandemic. I'm really delighted to say that we've kept council tax relief here in Wales when it was abolished across the border in England some considerable time ago. We did that because—you are absolutely right—we know that it is a regressive tax, and we absolutely accept that people need some assistance with it where their incomes are so challenged.

As you heard my colleague Vikki saying just now, some councils have been able to do very good things inside a very reasonable council tax envelope, and we would expect councils to work very hard to make sure that they do that and to understand what their cost bases are. So, if they are struggling to cope with the level of increase that they have had—and bear in mind that this is the second good settlement in as many years that they have had—then we would be very pleased to work with them to understand why their cost base was so volatile. But, we would not expect, given the very generous settlement that the provisional settlement, at least, sets out, that very many councils would require enormous hikes in council tax in order to keep their services resilient. That is because, during the pandemic, we have been very pleased, through the local government hardship fund, to be able to fund all of the costs that have been additional to councils through the pandemic. I'm very pleased to have been able to do that. So, we've worked very amicably in local government to understand those charges and costs right across. We've been able to make up for lost income, both in general income from car park charges and so on, from car parks being closed, city centres not being in use, right through to council tax and NDR. So, I would be really surprised to find any council with enormous hikes.

Having said that, you heard me say, in response to a number of colleagues earlier, that we do not believe in capping our councils because we believe in local democracy. The whole of the Local Government and Elections (Wales) Act 2021, which the Senedd has recently passed, is about empowering local democracy to make their decisions locally. So, I don't believe that it's the right role for the Welsh Government to put a cap on that where local, democratically elected councillors think differently.

Felly, unwaith eto, Delyth, diolch. Yn amlwg, rwy'n gwybod am ein sefyllfa gyda'r dreth gyngor, ond mae'r dreth gyngor ym mhortffolio fy nghyd-Aelod Rebecca Evans. Yn ddiweddar, mae wedi gallu cyhoeddi £33 miliwn arall, rwy'n credu—er y byddai'n rhaid i chi ofyn iddi gadarnhau'r ffigur gwirioneddol; rwy'n ceisio gweld a yw hi'n ysgwyd ei phen—i roi cymorth i gynghorau mewn perthynas â chyllid rhyddhad y dreth gyngor a nifer o bethau eraill, i sicrhau bod y cynllun yn cael ei ariannu ar y lefel briodol.

Rydych yn llygad eich lle: mae nifer y bobl sy'n gwneud cais am ryddhad y dreth gyngor wedi codi yn ystod y pandemig. Rwy'n falch iawn o ddweud ein bod wedi cadw rhyddhad y dreth gyngor yma yng Nghymru pan gafodd ei ddiddymu dros y ffin yn Lloegr beth amser yn ôl. Gwnaethom hynny—rydych yn llygad eich lle—oherwydd ein bod yn gwybod ei bod yn dreth atchwel, ac rydym yn derbyn yn llwyr fod pobl angen rhywfaint o gymorth gyda hi pan fo cymaint o fygythiad i'w hincwm.

Fel y clywsoch fy nghyd-Aelod Vikki yn dweud nawr, mae rhai cynghorau wedi gallu gwneud pethau da iawn o fewn amlen dreth gyngor resymol iawn, a byddem yn disgwyl i gynghorau weithio'n galed iawn i sicrhau eu bod yn gwneud hynny ac i ddeall beth yw eu seiliau cost. Felly, os ydynt yn ei chael yn anodd ymdopi â lefel y cynnydd y maent wedi'i gael—a chofiwch mai dyma'r ail setliad da iddynt ei gael yn y ddwy flynedd ddiwethaf—byddem yn falch iawn o weithio gyda hwy i ddeall pam oedd eu sail cost mor gyfnewidiol. Ond ni fyddem yn disgwyl, o ystyried y setliad hael iawn y mae'r setliad dros dro, o leiaf, yn ei nodi, y byddai llawer iawn o gynghorau angen codiadau enfawr yn y dreth gyngor er mwyn cadw eu gwasanaethau'n gadarn. Y rheswm am hynny yw ein bod, yn ystod y pandemig, wedi bod yn falch iawn, drwy'r gronfa galedi llywodraeth leol, o allu ariannu'r holl gostau ychwanegol i gynghorau drwy'r pandemig. Rwy'n falch iawn o fod wedi gallu gwneud hynny. Felly, rydym wedi gweithio'n gyfeillgar iawn mewn llywodraeth leol i ddeall y taliadau a'r costau yn gyffredinol. Rydym wedi gallu gwneud iawn am incwm a gollwyd, ar ffurf incwm cyffredinol o daliadau meysydd parcio ac yn y blaen, yn sgil cau meysydd parcio, y ffaith nad yw canol dinasoedd yn cael eu defnyddio, yr holl ffordd drwodd i'r dreth gyngor ac ardrethi annomestig. Felly, byddwn yn synnu'n fawr pe bawn yn gweld unrhyw gyngor yn codi'r dreth yn helaeth.

Wedi dweud hynny, clywsoch fi'n dweud, mewn ymateb i nifer o gyd-Aelodau yn gynharach, nad ydym yn credu mewn capio ein cynghorau oherwydd ein bod yn credu mewn democratiaeth leol. Mae Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021, a basiwyd gan y Senedd yn ddiweddar, yn ymwneud â grymuso democratiaeth leol i wneud eu penderfyniadau'n lleol. Felly, nid wyf yn credu mai lle Llywodraeth Cymru yw rhoi cap ar hynny pan fo cynghorwyr lleol, a etholwyd yn ddemocrataidd, yn meddwl yn wahanol.

Ôl-ddyledion Rhent
Rent Arrears

3. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o’r ôl-ddyledion rhent sydd wedi cronni yng Nghaerdydd ers dechrau pandemig y coronafeirws? OQ56212

3. What assessment has Welsh Government made of the rent arrears that have built up in Cardiff since the beginning of the coronavirus pandemic? OQ56212

My focus is ensuring that people in Wales who are unable to pay their rent due to the pandemic can access the support and advice they need. We have worked with the social housing sector to make this happen, and we have ensured that additional support is available to private sector tenants across Wales. 

Fy ffocws yw sicrhau bod pobl yng Nghymru nad ydynt yn gallu talu eu rhent oherwydd y pandemig yn gallu dod o hyd i'r cymorth a'r cyngor y maent eu hangen. Rydym wedi gweithio gyda'r sector tai cymdeithasol i wneud i hyn ddigwydd, ac rydym wedi sicrhau bod cymorth ychwanegol ar gael i denantiaid yn y sector preifat ledled Cymru.

I'm very grateful for the feedback that I've had from the social housing sector about the work they are doing with tenants who have got into difficulties during the pandemic, enabling them to access discretionary housing payments through Cardiff Council, if required, and supporting them to come up with sustainable plans for tackling any arrears. So, I think that there is a bigger problem bubbling in the private rented sector. The National Residential Landlords Association data for Wales and England reveal a noticeable spike in rent arrears, particularly among young people and the self-employed. Many people are having to claim universal credit for the first time in their lives and are having to come to grips with the fact that the housing allowance rarely covers the rent they are actually being charged. That's a particularly acute problem if they are under 35, where they'll only be able to claim for a room in a shared house. So, the NRLA is calling for a 12-month moratorium on that pernicious requirement and is also flagging up the UK Government's decision to freeze the local housing allowance, in cash terms, in the recent spending review. So, we are obviously facing some pretty bumpy times ahead for private tenants, and I wondered what intervention might be needed to prevent large numbers of young people in particular, who are normally not eligible for council housing, from being evicted and to give time for rent levels to adjust to the new normal in the difficult times ahead.

Rwy'n ddiolchgar iawn am yr adborth a gefais gan y sector tai cymdeithasol mewn perthynas â'r gwaith y maent yn ei wneud gyda thenantiaid sydd wedi mynd i drafferthion yn ystod y pandemig, gan eu galluogi i gael taliadau tai dewisol drwy Gyngor Caerdydd, os oes angen, a'u cefnogi i lunio cynlluniau cynaliadwy ar gyfer mynd i'r afael ag unrhyw ôl-ddyledion. Felly, credaf fod problem fwy'n ymddangos y sector rhentu preifat. Mae data Cymdeithas Genedlaethol Landlordiaid Preswyl (NRLA) Cymru a Lloegr yn datgelu cynnydd amlwg mewn ôl-ddyledion rhent, yn enwedig ymhlith pobl ifanc a'r hunangyflogedig. Mae llawer o bobl yn gorfod hawlio credyd cynhwysol am y tro cyntaf yn eu bywydau ac maent yn gorfod ymdopi â'r ffaith mai anaml y mae'r lwfans tai'n ddigon i dalu'r rhent a godir arnynt mewn gwirionedd. Mae honno'n broblem arbennig o ddifrifol os ydynt o dan 35 oed, lle na fyddant ond yn gallu hawlio am ystafell mewn tŷ a rennir. Felly, mae'r NRLA yn galw am foratoriwm 12 mis ar y gofyniad niweidiol hwnnw ac mae hefyd yn tynnu sylw at benderfyniad Llywodraeth y DU i rewi'r lwfans tai lleol, yn nhermau arian parod, yn yr adolygiad diweddar o wariant. Felly, mae'n amlwg ein bod yn wynebu cyfnod eithaf anodd i denantiaid preifat, ac roeddwn yn meddwl tybed pa ymyrraeth y gallai fod ei hangen i atal nifer fawr o bobl ifanc yn enwedig, nad ydynt fel arfer yn gymwys i gael tai cyngor, rhag cael eu troi allan ac i roi amser i lefelau rhent addasu i'r normal newydd yn y cyfnod anodd sydd o'n blaenau.

14:55

Thank you, Jenny. Unfortunately, you're absolutely right—it is likely that many people will experience real difficulties in paying rent as the pandemic period continues. Our officials are continuing to work closely with private sector and social sector landlords to monitor the position and to understand where and how further mitigations or interventions might be required and possible. We've put a whole series of things in place to try and mitigate some of the affects of this. We've put £8 million into the tenancy saver loan scheme. In particular, we've put £1.4 million funding, with my colleague Jane Hutt, into the early alert scheme for rent arrears and other debt in the private rented sector. That's delivered by Citizens Advice Cymru, who, with my colleague Hannah Blythyn, work alongside the credit unions to try and make sure that people have access to those kinds of both debt advice and finance. We've worked very hard with the social housing sector to get an early alert system in place where anyone's facing real financial difficulties during the pandemic.

At the moment, we're not having reports from the social rented sector of people experiencing very high levels of rent arrears—you know, worse than usual. You're right to say that we are very alarmed by the UK Conservative Government's freezing of the local housing allowance at last year's rate, at 30 per cent. I'm pleased to see that they have at least kept it at 30 per cent of last year, although, obviously, you'll know that we think it should be at 50 per cent. Clearly, not having a year-on-year increase in that 30 per cent only drives people into the poorest of social housing. It's actually a mechanism for making sure that the people who are on benefits are in the worst housing that commands the least price. So, it's a very regressive thing to do anyway. And what bothers me is whether that's a taste of things to come, in that they'll freeze it at 30 per cent of 2019-20 prices for the next five years, which would be catastrophic for the sector.

And then you rightly said that a lot of these things—the macro-economic levers for these—are not in our hands. So, the biggest issue here is the abysmal way that universal credit treats housing costs and the knock-on effect of that. So, obviously, we've been working hard to try to get the UK Conservative Government to understand the real impact on people of what happens if their housing costs are not covered. Obviously, we want to build a large amount of social housing, and we'll be pledging to do that in our manifesto, and I know other parties in the Senedd will be doing something similar, because the real answer here is to get the most in-need people into the social housing sector. But there is a real issue with a welfare system that does not support people to live in housing that's fit for purpose.

The last thing I want to say on this is that, as the pandemic comes up to the anniversary of the first lockdown, we know that people who owe more than a year's rent never recover. So, once you owe more than a year's rent, it is absolutely impossible to recover from that debt situation. So, across the UK, we will have to look at a pandemic that results in enormous numbers of people having a debt that they simply cannot repay in their lifetime. We will need to look at that, going forward. But, Jenny, I don't have any easy answers to those very difficult questions today, only to assure you that we are looking into every single avenue that we can think of. And, as I always say, we aren't the repository of all good ideas, so anybody who has any good ideas for how we might deal with that, I'd be very grateful to hear from them.

Diolch, Jenny. Yn anffodus, rydych yn llygad eich lle—mae'n debygol y bydd llawer o bobl yn cael anawsterau gwirioneddol i dalu rhent wrth i gyfnod y pandemig barhau. Mae ein swyddogion yn parhau i weithio'n agos gyda landlordiaid y sector preifat a'r sector cymdeithasol i fonitro'r sefyllfa ac i ddeall lle a sut y gallai fod angen mesurau lliniaru neu ymyriadau pellach a lle byddai'r rhain yn bosibl. Rydym wedi rhoi cyfres gyfan o bethau ar waith i geisio lliniaru rhai o effeithiau hyn. Rydym wedi rhoi £8 miliwn i'r cynllun benthyciad arbed tenantiaeth. Yn fwyaf arbennig, rydym wedi rhoi £1.4 miliwn o gyllid, gyda fy nghyd-Aelod, Jane Hutt, i'r cynllun rhybudd cynnar ar gyfer ôl-ddyledion rhent a dyledion eraill yn y sector rhentu preifat. Cyflwynir hynny gan Cyngor ar Bopeth Cymru, sydd, gyda fy nghyd-Aelod, Hannah Blythyn, yn gweithio ochr yn ochr â'r undebau credyd i geisio sicrhau bod pobl yn gallu cael gafael ar y mathau hynny o gyngor ar ddyledion a chyllid. Rydym wedi gweithio'n galed iawn gyda'r sector tai cymdeithasol i sefydlu system rhybudd cynnar lle mae unrhyw un yn wynebu anawsterau ariannol gwirioneddol yn ystod y pandemig.

Ar hyn o bryd, nid ydym yn cael adroddiadau gan y sector rhentu cymdeithasol am bobl yn profi lefelau uchel iawn o ôl-ddyledion rhent—wyddoch chi, i raddau gwaeth na'r arfer. Rydych yn gywir i ddweud ein bod wedi cael ein dychryn yn fawr gan y ffaith bod Llywodraeth Geidwadol y DU wedi rhewi'r lwfans tai lleol ar gyfradd y llynedd, ar 30 y cant. Rwy'n falch o weld eu bod o leiaf wedi'i gadw ar 30 y cant fel y llynedd, er, yn amlwg, fe fyddwch yn gwybod ein bod yn credu y dylai fod yn 50 y cant. Yn amlwg, mae peidio â chael cynnydd i'r 30 y cant hwnnw o flwyddyn i flwyddyn yn gyrru pobl i'r tai cymdeithasol tlotaf. Mewn gwirionedd, mae'n fecanwaith ar gyfer sicrhau bod y bobl sydd ar fudd-daliadau yn y tai gwaethaf sy'n costio leiaf. Felly, mae'n beth atchwel iawn i'w wneud beth bynnag. Ac rwy'n poeni a yw'n awgrym o bethau i ddod, ac y byddant yn ei rewi ar 30 y cant o brisiau 2019-20 am y pum mlynedd nesaf, a fyddai'n drychinebus i'r sector.

Ac yna fe ddywedoch chi'n gywir nad yw llawer o'r pethau hyn—yr ysgogiadau macro-economaidd ar gyfer y rhain—yn ein dwylo ni. Felly, y broblem fwyaf yma yw'r ffordd echrydus y mae credyd cynhwysol yn trin costau tai ac effaith ganlyniadol hynny. Felly, yn amlwg, rydym wedi bod yn gweithio'n galed i geisio cael Llywodraeth Geidwadol y DU i ddeall yr effaith wirioneddol ar bobl os nad yw eu costau tai'n cael eu talu. Yn amlwg, rydym eisiau adeiladu llawer iawn o dai cymdeithasol, a byddwn yn addo gwneud hynny yn ein maniffesto, a gwn y bydd pleidiau eraill yn y Senedd yn gwneud rhywbeth tebyg, oherwydd yr ateb go iawn yma yw cael y bobl fwyaf anghenus i mewn i'r sector tai cymdeithasol. Ond mae problem wirioneddol gyda system les nad yw'n cynorthwyo pobl i fyw mewn tai sy'n addas i'r diben.

Y peth olaf rwyf eisiau ei ddweud am hyn, wrth iddi nesáu at fod yn flwyddyn ers dechrau'r pandemig a'r cyfyngiadau symud cyntaf, yw y gwyddom na fydd sefyllfa pobl sydd mewn dyled o fwy na blwyddyn o rent byth yn gwella. Felly, pan fyddwch mewn dyled o fwy na blwyddyn o rent, mae'n gwbl amhosibl ymadfer o ddyled o'r fath. Felly, ledled y DU, bydd yn rhaid inni edrych ar bandemig sy'n golygu bod gan niferoedd enfawr o bobl ddyled na allant ei had-dalu yn ystod eu hoes. Bydd angen inni edrych ar hynny wrth symud ymlaen. Ond Jenny, nid oes gennyf unrhyw atebion hawdd i'r cwestiynau anodd hynny heddiw, dim ond eich sicrhau ein bod yn ymchwilio i bob llwybr y gallwn feddwl amdano. Ac fel y dywedaf bob amser, nid oes gennym fonopoli ar syniadau da, felly byddwn yn falch iawn o glywed gan unrhyw un sydd ag unrhyw syniadau da ynglŷn â sut y gallem fynd i'r afael â hynny.

Llety Brys
Emergency Accommodation

4. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gydag awdurdodau lleol ynghylch defnyddio llety brys i bobl ddigartref yn ystod y pandemig? OQ56229

4. What discussions has the Minister had with local authorities regarding the use of emergency accommodation for homeless persons during the pandemic? OQ56229

Thank you, Huw. We have been working closely with local authorities throughout the pandemic, with over 5,000 people supported into emergency accommodation since March 2020. We have provided significant additional funding for our inclusive, needs-led approach. Currently, an average of £1.6 million per month is being claimed for this.

Diolch, Huw. Rydym wedi bod yn gweithio'n agos gydag awdurdodau lleol drwy gydol y pandemig, gyda dros 5,000 o bobl yn cael cymorth i ddod o hyd i lety argyfwng ers mis Mawrth 2020. Rydym wedi darparu cyllid ychwanegol sylweddol ar gyfer ein dull cynhwysol sy'n seiliedig ar anghenion. Ar hyn o bryd, mae £1.6 miliwn y mis ar gyfartaledd yn cael ei hawlio ar gyfer hyn.

Minister, thank you very much for that response, and also for the engagement you've had with me on queries from my local authorities, some of whom have traditionally used what we know as emergency night shelter accommodation, which, of its day, was an appropriate way forward. But, actually, when you're dealing with a pandemic situation, let alone an approach that really requires us not simply to lift people out of homelessness but also to wrap services and support around them, it's probably not the best way forward. But can I ask you, then, Minister, what success the approach that you're now taking has had, particularly during this time of the pandemic, when some local authorities, I think, have been really challenged with the resources and really challenged with having to respond to people who they've found in a crisis situation on the streets without many resources to actually throw at the issue?

Weinidog, diolch yn fawr am yr ymateb hwnnw, a diolch i chi hefyd am ymgysylltu â mi ynghylch ymholiadau gan fy awdurdodau lleol, y mae rhai ohonynt yn draddodiadol wedi defnyddio'r hyn rydym yn ei adnabod fel darpariaeth lloches nos mewn argyfwng, a oedd, ar un adeg, yn ffordd briodol ymlaen. Ond mewn gwirionedd, pan fyddwch yn ymdrin â phandemig, heb sôn am ddull sy'n ei gwneud yn ofynnol inni helpu pobl allan o ddigartrefedd yn ogystal â lapio gwasanaethau a chymorth o'u cwmpas, mae'n debyg nad dyna'r ffordd orau ymlaen. Ond a gaf fi ofyn i chi felly, Weinidog, pa lwyddiant y mae'r dull rydych wedi'i fabwysiadu yn awr wedi'i gael, yn enwedig yn ystod y cyfnod hwn o'r pandemig, pan fo rhai awdurdodau lleol, rwy'n credu, wedi wynebu heriau mawr gydag adnoddau a gorfod ymateb i bobl mewn argyfwng ar y stryd heb lawer o adnoddau i ddatrys y broblem?

15:00

Thank you, Huw. We've made our position extremely clear, as you know, from the correspondence we've had, to local authorities, that people who are sleeping rough should be provided with appropriate accommodation as a matter of urgency and, absolutely crucially, that they must be accommodated with the wraparound support that they so badly need in order to be able to sustain that accommodation.

We're really, really proud of what Wales has achieved during the pandemic in getting people in off the streets, and although there has been a slow drift of some people back onto the streets—that's 100 or so people; every single one of them is too many—but nevertheless, given that we've housed over 5,000 people, that's a pretty good record. And, of course, unlike over the border, we continue to offer accommodation to everyone who needs it through the pandemic.

There's a big culture shift here away from a system that was designed to ration accommodation and turn some people away into a system that's designed to assist everyone and to find out what their needs are, through a trauma-centred approach and to satisfy those needs. We've been really pleased to have worked really hard with, for example, mental health support services, substance abuse support services, and my colleague Eluned Morgan has recently been working very hard across the piece on bringing those things together, as we have done all the way through.

But to get local authorities to understand that they can spend their housing support grant on supporting people coming in to emergency accommodation has been a big culture shift. So, my officials have been consistent in saying, 'We do not support the use of night shelters', the evidence clearly shows that communal spaces present a high risk of transmission of COVID-19, apart from anything else. But also, night shelters are a way of sustaining people on the streets, and the whole purpose of this is to get people off the streets and into accommodation on our housing first model. And that's a conversation we've had with many authorities across Wales, and we will continue to do so.

Diolch, Huw. Fel y gwyddoch o'r ohebiaeth a gawsom, rydym wedi gwneud ein safbwynt yn eithriadol o glir i awdurdodau lleol, y dylai pobl sy'n cysgu ar y stryd gael llety priodol ar frys ac yn hollbwysig, y dylent gael eu cartrefu gyda'r cymorth cofleidiol sydd ei angen arnynt yn ddybryd er mwyn gallu aros yn y llety hwnnw.

Rydym yn falch iawn o'r hyn y mae Cymru wedi'i gyflawni yn ystod y pandemig o ran cael pobl oddi ar y strydoedd, ac er bod rhai pobl wedi llithro'n ôl ar y strydoedd—oddeutu 100 o bobl; mae un ohonynt yn ormod—ond serch hynny, o gofio ein bod wedi cartrefu dros 5,000 o bobl, mae hwnnw'n gyflawniad eithaf da. Ac wrth gwrs, yn wahanol i'r sefyllfa ar draws y ffin, rydym yn parhau i gynnig llety i bawb sydd ei angen drwy'r pandemig.

Mae newid diwylliant mawr yma o system a gynlluniwyd i ddogni llety a throi rhai pobl i ffwrdd i system sydd wedi'i chynllunio i gynorthwyo pawb a darganfod beth yw eu hanghenion, drwy ddull sy'n canolbwyntio ar drawma, ac i fodloni'r anghenion hynny. Rydym wedi bod yn falch iawn o weithio'n galed iawn gyda gwasanaethau cymorth iechyd meddwl a gwasanaethau cymorth camddefnyddio sylweddau, er enghraifft, ac mae fy nghyd-Aelod, Eluned Morgan, wedi bod yn gweithio'n galed iawn yn ddiweddar i ddod â'r pethau hynny at ei gilydd, fel rydym wedi'i wneud yr holl ffordd drwodd.

Ond mae cael awdurdodau lleol i ddeall y gallant wario eu grant cymorth tai ar gefnogi pobl sy'n dod i mewn i lety argyfwng wedi bod yn newid diwylliant mawr. Felly, mae fy swyddogion wedi dweud yn gyson, 'Nid ydym yn cefnogi'r defnydd o lochesau nos', mae'r dystiolaeth yn dangos yn glir fod mannau cymunedol yn peri risg uchel o drosglwyddo COVID-19, heb sôn am unrhyw beth arall. Ond hefyd, mae llochesau nos yn ffordd o gadw pobl ar y strydoedd, a holl bwrpas hyn yw cael pobl oddi ar y strydoedd ac i mewn i lety yn unol â'n model tai yn gyntaf. Ac mae honno'n sgwrs rydym wedi'i chael gyda llawer o awdurdodau ledled Cymru, a byddwn yn parhau i wneud hynny.

Tai Fforddiadwy
Affordable Housing

5. Pa fesurau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cyflwyno i gynyddu’r cyflenwad o dai fforddiadwy yn ne-ddwyrain Cymru? OQ56222

5. What measures will the Welsh Government introduce to increase the supply of affordable housing in south-east Wales? OQ56222

We have made a record investment in affordable housing this Senedd term, making a significant impact on the delivery of affordable homes. During 2019-20, we invested just over £33 million in the South Wales East region, through our social housing and housing finance grants, and that equated to 361 new social homes in 2019-20, and we expect that to increase this year.

Rydym wedi gwneud y buddsoddiad mwyaf erioed mewn tai fforddiadwy yn nhymor y Senedd, gan effeithio'n sylweddol ar y ddarpariaeth o dai fforddiadwy. Yn ystod 2019-20, gwnaethom fuddsoddi ychydig dros £33 miliwn yn rhanbarth Dwyrain De Cymru, drwy ein grant tai cymdeithasol a'n grant cyllid tai, ac roedd hynny'n cyfateb i 361 o gartrefi cymdeithasol newydd yn 2019-20, a disgwyliwn i'r ffigur hwnnw gynyddu eleni.

Thank you. Llywydd, can I just declare an interest as a Monmouthshire county councillor? I've just been told.

Minister, the coronavirus pandemic has slowed the process of the local authorities to renew the local development plan. This will affect the building of affordable homes until a replacement plan is agreed. And even then, it could approximately take two years until houses become available. They need to be able to build houses despite a plan not being in place. Your Government has set a target of 50-50 affordable to commercial housing, which councils accept but recognise it will not be easy to achieve. What consideration have you given to allow local authorities emergency powers to deliver the much-needed affordable housing across South Wales East?

Diolch. Lywydd, a gaf fi ddatgan buddiant fel cynghorydd sir yn sir Fynwy? Rwyf newydd gael gwybod.

Weinidog, mae'r pandemig coronafeirws wedi arafu proses yr awdurdodau lleol i adnewyddu'r cynllun datblygu lleol. Bydd hyn yn effeithio ar y gwaith o adeiladu tai fforddiadwy hyd nes y cytunir ar gynllun newydd. A hyd yn oed wedyn, gallai gymryd tua dwy flynedd hyd nes y daw tai ar gael. Mae angen iddynt allu adeiladu tai er nad oes cynllun ar waith. Mae eich Llywodraeth wedi gosod targed o 50-50 o dai fforddiadwy i dai masnachol, targed y mae cynghorau'n ei dderbyn ond yn cydnabod na fydd yn hawdd ei gyflawni. Pa ystyriaeth rydych wedi'i rhoi i ganiatáu pwerau brys i awdurdodau lleol ddarparu tai fforddiadwy mawr eu hangen ar draws Dwyrain De Cymru?

So, we're very happy to work with local authorities. Now that we've managed to remove the Conservative Government's cap on the housing revenue accounts across all of the stockholding councils in Wales, councils have been working at pace to build council houses again in Wales. We've also worked, of course, very closely with all of our registered social landlords to build housing at pace. You'll be aware, I'm sure, that we've been assisting, through our innovative housing programme, a number of what's called modern methods of construction contractors around Wales to build factory-built very lovely carbon neutral or carbon-passive housing across Wales. And we're very happy to work with any council that has a plan in place to accelerate that, whether using its own housing revenue account or by utilising Welsh Government funding, or, indeed, a leverage of the different arrangements. So, we're very happy to work with Monmouthshire or any other council that wants to bring forward a range of social housing.

That's not to say, of course, that that doesn't have to be inside the local development plan, and indeed the regional strategic plan. I'm pleased to say that my colleague Ken Skates and I have a meeting with the 10 authorities that are coming together to make the south-east corporate joint committee to look again at the strategic development plan, which would allow us to properly place housing across the region in a sustainable way that enhances both the housing arrangements of people, but also their health and general well-being within the meaning of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 as well. So, we've been very pleased with the co-operation of both councils and RSLs in that plan, and I look forward to working with them going forward.

Rydym yn hapus iawn i weithio gydag awdurdodau lleol. Gan ein bod bellach wedi llwyddo i gael gwared ar gap y Llywodraeth Geidwadol ar y cyfrifon refeniw tai ar draws yr holl gynghorau sy'n dal stoc dai yng Nghymru, mae cynghorau wedi bod yn gweithio'n gyflym i adeiladu tai cyngor yng Nghymru eto. Rydym hefyd wedi gweithio'n agos iawn, wrth gwrs, gyda'n holl landlordiaid cymdeithasol cofrestredig i adeiladu tai yn gyflym. Fe fyddwch yn ymwybodol, rwy'n siŵr, ein bod wedi bod yn cynorthwyo, drwy ein rhaglen dai arloesol, nifer o'r hyn a elwir yn gontractwyr dulliau modern o adeiladu ledled Cymru i adeiladu tai ffatri carbon niwtral neu oddefol hyfryd ym mhob rhan o Gymru. Ac rydym yn hapus iawn i weithio gydag unrhyw gyngor sydd â chynllun ar waith i gyflymu hynny, boed drwy ddefnyddio ei gyfrif refeniw tai ei hun neu drwy ddefnyddio cyllid Llywodraeth Cymru, neu'n wir, drwy ysgogiad trefniadau gwahanol. Felly, rydym yn hapus iawn i weithio gyda Sir Fynwy neu unrhyw gyngor arall sydd eisiau cyflwyno amrywiaeth o dai cymdeithasol.

Nid yw hynny'n golygu, wrth gwrs, nad oes rhaid i hynny fod y tu mewn i ffiniau'r cynllun datblygu lleol, a'r cynllun strategol rhanbarthol yn wir. Rwy'n falch o ddweud bod fy nghyd-Aelod, Ken Skates, a minnau'n cyfarfod â'r 10 awdurdod sy'n dod at ei gilydd i greu cydbwyllgor corfforaethol y de-ddwyrain i edrych ar y cynllun datblygu strategol eto, a fyddai'n ein galluogi i leoli tai'n briodol ar draws y rhanbarth mewn ffordd gynaliadwy sy'n gwella trefniadau tai pobl, ond hefyd eu hiechyd a'u llesiant cyffredinol o fewn ystyriaethau Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Felly, rydym wedi bod yn falch iawn o gydweithrediad y cynghorau a'r landlordiaid cymdeithasol cofrestredig yn y cynllun hwnnw, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda hwy yn y dyfodol.

15:05
Y Diwydiant Tai
The Housing Industry

6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ddiogelu’r diwydiant tai yn ystod y cyfyngiadau symud COVID-19? OQ56224

6. What action is the Welsh Government taking to protect the housing industry during the COVID-19 lockdown? OQ56224

Thank you, David. We've undertaken a range of actions to protect and support the housing industry across all tenures during the COVID-19 lockdowns. Our action includes the provision of financial support, sustained investment and working collaboratively to develop guidance for safe working across the industry as a whole.

Diolch, David. Rydym wedi cyflawni ystod o gamau gweithredu i ddiogelu a chefnogi'r diwydiant tai ar draws pob math o ddeiliadaeth yn ystod cyfyngiadau symud COVID-19. Mae ein camau gweithredu yn cynnwys darparu cymorth ariannol, buddsoddiad parhaus a chydweithio i ddatblygu canllawiau ar gyfer gweithio'n ddiogel ar draws y diwydiant cyfan.

Thank you for that answer, Minister. I'm deeply concerned about the SME sector, which is reliant on the sort of housing improvement that can often be easily postponed, especially in a time of great instability. So, I wonder what you're doing in terms of providing assistance. And also how are specific schemes, like the Self Build Wales scheme, which is looking to encourage people to build their own homes, often with SMEs—in fact, nearly exclusively so—to ensure that schemes like that, which was, unfortunately, just announced at the beginning of the lockdown, to ensure that that is up and running and will work well in the future?

Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Weinidog. Rwy'n pryderu'n fawr am y sector busnesau bach a chanolig, sy'n dibynnu ar y math o waith gwella tai sy'n gallu cael ei ohirio'n hawdd yn aml, yn enwedig mewn cyfnod o ansefydlogrwydd mawr. Felly, rwy'n meddwl tybed beth rydych yn ei wneud yn nhermau darparu cymorth. A hefyd sut y mae cynlluniau penodol, fel cynllun Hunanadeiladu Cymru, sy'n ceisio annog pobl i adeiladu eu cartrefi eu hunain, yn aml gyda busnesau bach a chanolig—mewn gwirionedd, bron yn gyfan gwbl—i sicrhau bod cynlluniau fel hynny, a gyhoeddwyd, yn anffodus, ar ddechrau'r cyfyngiadau symud, yn mynd rhagddynt ac y byddant yn gweithio'n dda yn y dyfodol?

We have maintained regular contact with the industry through our house builder engagement programme and the construction forum and its sub-groups, which my colleague Lee Waters chairs, but I attend. Through the construction forum, we have developed a recovery plan—COVID's the standing item on the agenda—to address the issues the industry faces, which I know David Melding will be very familiar with—so, supply chain issues, outbreaks in the workforce track and trace or onsite testing regimes where projects are being held up by people being asked to self-isolate and so on. We've also continued collaborative working in matters relating to early payment, procurement. And I'm very pleased indeed to say that we've managed to put together a pipeline to ensure cash flow and awareness of work opportunities particularly for SMEs across the piste. So, they've been very pleased to work with us to make sure that that pipeline is in place. And we've also got a number of funds, which are available for SMEs—specifically targeted at them, in fact—across Wales, managed by the Development Bank of Wales, including, for example, the stalled sites fund and so on.

The other thing we've been doing with the industry, which I know will be of particular interest to David Melding, is that we've been working with them to understand what the social house space standards are to encourage builders who are building small numbers of houses across Wales—plots of five houses and so on—to build to those standards, to allow, if there are cash flow or market difficulties, RSLs and councils to buy off-plan from those builders, to assist with cash flow and to keep them alive and in the market and in the procurement cycle. So, we've been doing a range of work with SME providers, as I say, across Government, to make sure that the industry as a whole stays afloat, and that we can assist if there's market volatility as the pandemic unfolds.

Rydym wedi cadw mewn cysylltiad rheolaidd â'r diwydiant drwy ein rhaglen ymgysylltu ag adeiladwyr tai a'r fforwm adeiladu a'i is-grwpiau, dan gadeiryddiaeth fy nghyd-Aelod, Lee Waters, ond rwy'n eu mynychu. Drwy'r fforwm adeiladu, rydym wedi datblygu cynllun adfer—COVID yw'r eitem sefydlog ar yr agenda—i fynd i'r afael â'r problemau y mae'r diwydiant yn eu hwynebu, y gwn y bydd David Melding yn gyfarwydd iawn â hwy—felly, materion yn ymwneud â'r gadwyn gyflenwi, achosion o fewn systemau tracio ac olrhain y gweithlu neu drefniadau profi ar safleoedd lle mae prosiectau'n cael eu gohirio oherwydd bod angen i bobl hunanynysu ac yn y blaen. Rydym hefyd wedi parhau i gydweithio ar faterion sy'n ymwneud â chaffael a thalu cynnar. Ac rwy'n falch iawn o ddweud bod gennym nifer o bethau yn yr arfaeth i sicrhau llif arian ac ymwybyddiaeth o gyfleoedd gwaith yn enwedig i fusnesau bach a chanolig yn gyffredinol. Felly, maent wedi bod yn falch iawn o weithio gyda ni i sicrhau bod y pethau hynny ar waith. Ac mae gennym hefyd nifer o ffynonellau cyllid, sydd ar gael i fusnesau bach a chanolig—wedi'u targedu'n benodol atynt, mewn gwirionedd—ym mhob rhan o Gymru, a reolir gan Fanc Datblygu Cymru, gan gynnwys, er enghraifft, y gronfa safleoedd segur ac yn y blaen.

Y peth arall rydym wedi bod yn ei wneud gyda'r diwydiant, a gwn y bydd hyn o ddiddordeb arbennig i David Melding, yw gweithio gyda hwy i ddeall beth yw safonau gofod tai cymdeithasol i annog adeiladwyr sy'n adeiladu niferoedd bach o dai ledled Cymru—lleiniau o bum tŷ ac yn y blaen—i adeiladu yn unol â'r safonau hynny, er mwyn caniatáu, os oes anawsterau llif arian neu anawsterau yn y farchnad, i landlordiaid cymdeithasol cofrestredig a chynghorau brynu tai oddi ar y cynllun gan yr adeiladwyr hynny, i gynorthwyo gyda llif arian ac i'w cadw'n hyfyw ac yn y farchnad ac yn y cylch caffael. Felly, rydym wedi bod yn gwneud amrywiaeth o waith gyda darparwyr bach a chanolig, fel y dywedaf, ar draws y Llywodraeth, i sicrhau bod y diwydiant cyfan yn goroesi, a gallwn gynorthwyo os oes ansefydlogrwydd yn y farchnad wrth i'r pandemig ddatblygu.

Cymorth Tai
Housing Support

7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gymorth tai i gymunedau ym Mlaenau'r Cymoedd yn y cyfnod ar ôl COVID-19? OQ56237

7. Will the Minister make a statement on post-COVID housing support for communities in the Heads of the Valleys? OQ56237

Thank you, Alun. We've continued to provide support for affordable housing with all communities through the delivery of our 20,000 affordable homes target. Our record levels of investment are seeing benefits for housing in all areas, including in the Heads of the Valleys.

Diolch, Alun. Rydym wedi parhau i ddarparu cymorth ar gyfer tai fforddiadwy gyda phob cymuned drwy gyflawni ein targed o 20,000 o dai fforddiadwy. Mae ein lefelau buddsoddi uchaf erioed wedi esgor ar fanteision i dai ym mhob ardal, gan gynnwys ym Mlaenau'r Cymoedd.

I'm grateful to you for that, Minister; I think that part of the overall position taken by the Government has been very successful over the last five years. But you will have seen the reports, which I asked the First Minister about yesterday, which have demonstrated very clearly that areas such as Blaenau Gwent and the Heads of the Valleys region will suffer disproportionately as a consequence of the COVID pandemic. So, I'd be interested to understand how your department is able to provide additional support for house building, house ownership, house development in areas such as Blaenau Gwent, to ensure that our whole community can join in the recovery from this pandemic?

Rwy'n ddiolchgar i chi am hynny, Weinidog; credaf fod y rhan honno o safbwynt cyffredinol y Llywodraeth wedi bod yn llwyddiannus iawn dros y pum mlynedd diwethaf. Ond fe fyddwch wedi gweld yr adroddiadau, y gofynnais i'r Prif Weinidog amdanynt ddoe, sydd wedi dangos yn glir iawn y bydd ardaloedd fel Blaenau Gwent ac ardal Blaenau'r Cymoedd yn dioddef yn anghymesur o ganlyniad i'r pandemig COVID. Felly, byddai gennyf ddiddordeb mewn deall sut y gall eich adran ddarparu cymorth ychwanegol ar gyfer adeiladu tai, perchentyaeth a datblygu tai mewn ardaloedd fel Blaenau Gwent, er mwyn sicrhau y gall ein cymuned gyfan ymuno yn yr adferiad o'r pandemig hwn?

Thank you, Alun. We've very keen on ensuring, for example, in our—. We've got our optimised retrofit programme where, as you'll know, we'll be working with a range of registered social landlords and councils across Wales to understand what a retrofit programme looks like for all housing stock in Wales, and we're very keen to have done that in combination with the Minister for Education and the Minister for Economy, Transport and North Wales. The reason for that is to ensure that the skills mix that comes out of those programmes is able to be translated into jobs on the ground in communities such as Blaenau Gwent, the top of the Heads of the Valleys and, indeed, through the Valleys taskforce that you were instrumental in setting up and is still very active in this area.

We’re also investing additional moneys into the housing support grant, another £40 million into the housing support grant, bringing the overall total to £166 million, seven hundred and six—£166,763,000. That’s a hard figure to say, it turns out. That brings a transformational change in housing in particular, but, of course, it provides a large number of jobs in the support services necessary, and the reason that those jobs are particularly interesting is because, of course, they're spread throughout Wales, they're in every community in Wales, and they're accessible. We're making sure that, in partnership with a number of our stakeholder organisations we ensure that those jobs are available to local people to support people in their local housing.

And the last scheme, there are a large number of schemes, but the last scheme I want to particularly mention is the £10 million to roll out the empty homes grant scheme across the Valleys taskforce area. We've had over 600 applications in total across phase 1 and phase 2, and that's to bring a large number of the older empty homes back into beneficial use for those communities. That has two beneficial things, it brings much needed work for renovation SMEs in those areas, and, of course, it reinvigorates communities by having people come back to live and work in the area. So, I'm delighted to say there are a number of initiatives going on.

Diolch, Alun. Rydym yn awyddus iawn i sicrhau, er enghraifft, yn ein—. Mae gennym ein rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio lle byddwn, fel y gwyddoch, yn gweithio gydag amrywiaeth o landlordiaid cymdeithasol cofrestredig a chynghorau ledled Cymru i ddeall sut y mae rhaglen ôl-osod yn edrych ar gyfer yr holl stoc dai yng Nghymru, ac rydym yn awyddus iawn i wneud hynny ar y cyd â'r Gweinidog Addysg a Gweinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru. Y rheswm am hynny yw er mwyn sicrhau bod y gymysgedd sgiliau sy'n deillio o'r rhaglenni hynny'n arwain at swyddi ar lawr gwlad mewn cymunedau fel Blaenau Gwent, ar ben uchaf Blaenau'r Cymoedd, ac yn wir, drwy dasglu'r Cymoedd yr oeddech yn allweddol yn y gwaith o'i sefydlu ac sy'n dal i fod yn weithgar iawn yn y maes hwn.

Rydym hefyd yn buddsoddi arian ychwanegol mewn grant cynnal tai, £40 miliwn arall yn y grant cynnal tai, gan ddod â'r cyfanswm i £166,763,000. Dyna ffigur anodd i'w ddweud. Mae hwnnw'n esgor ar newid trawsnewidiol ym maes tai yn arbennig, ond wrth gwrs, mae'n darparu nifer fawr o swyddi yn y gwasanaethau cymorth angenrheidiol, a'r rheswm fod y swyddi hynny'n arbennig o ddiddorol yw oherwydd eu bod wedi'u gwasgaru ledled Cymru wrth gwrs, maent ym mhob cymuned yng Nghymru, ac maent yn hygyrch. Mewn partneriaeth â nifer o'n sefydliadau rhanddeiliaid, rydym yn sicrhau bod y swyddi hynny ar gael i bobl leol i gefnogi pobl yn eu tai lleol.

A'r cynllun diwethaf, mae nifer fawr o gynlluniau, ond y cynllun diwethaf yr hoffwn ei grybwyll yn arbennig yw'r £10 miliwn i gyflwyno'r cynllun grant cartrefi gwag ar draws ardal tasglu'r Cymoedd. Rydym wedi cael dros 600 o geisiadau i gyd ar draws cam 1 a cham 2, a bwriad y cynllun yw dod â nifer fawr o'r cartrefi gwag hŷn yn ôl i ddefnydd buddiol ar gyfer y cymunedau hynny. Mae dwy fantais i hynny, mae'n rhoi gwaith mawr ei angen i fusnesau adnewyddu bach a chanolig yn yr ardaloedd hynny, ac wrth gwrs, mae'n ailfywiogi cymunedau drwy gael pobl i ddychwelyd i fyw a gweithio yn yr ardal. Felly, rwy'n falch iawn o ddweud bod nifer o fentrau ar y gweill.

15:10
Gwasanaethau Diogelu'r Cyhoedd
Public Protection Services

8. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am sut y mae Llywodraeth Cymru yn meithrin cydnerthedd o fewn gwasanaethau diogelu'r cyhoedd ym maes llywodraeth leol? OQ56235

8. Will the Minister provide an update on how the Welsh Government is building resilience within public protection services in local government? OQ56235

Thank you, Lynne. As you know, public protection services have been a vital part of Wales’s response to the impacts of the pandemic and we're really, really grateful to public protection services in local authorities, in particular, for having stepped forward to help us out during this pandemic. Without them, we would certainly not have had the level of test, trace and protect, for example, that we've had in Wales, in stark contrast to across the boundary. Additional funding has been provided to local authorities through the local government hardship fund to strengthen that capacity.

Diolch, Lynne. Fel y gwyddoch, mae gwasanaethau diogelu'r cyhoedd wedi bod yn rhan hanfodol o ymateb Cymru i effeithiau'r pandemig ac rydym yn wirioneddol ddiolchgar i wasanaethau diogelu'r cyhoedd mewn awdurdodau lleol, yn arbennig, am ein cynorthwyo yn ystod y pandemig hwn. Hebddynt, yn sicr ni fyddem wedi cael y lefel o brofi, olrhain a diogelu, er enghraifft, a gawsom yng Nghymru, mewn cyferbyniad llwyr â'r sefyllfa ar draws y ffin. Darparwyd arian ychwanegol i awdurdodau lleol drwy'r gronfa galedi llywodraeth leol i gryfhau'r capasiti hwnnw.

Thank you, Minister, and I'd like to take this opportunity to place on record my heartfelt thanks to the public protection team at Torfaen County Borough Council, who've worked tirelessly in fast-changing circumstances to help keep people in Torfaen safe during the pandemic. The pandemic has definitely brought into sharper relief than ever before the vital role of health protection services in Wales, and I really welcome the recommendation of the chief medical officer that there should be a review of health protection services and enhanced funding for these services. What steps will the Minister therefore take, moving forward, in partnership with local government, to implement the chief medical officer's recommendation and to make sure that we have in place the robust and integrated system of health protection necessary to respond to future health threats? 

Diolch, Weinidog, a hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i gofnodi fy niolch o galon i'r tîm diogelu'r cyhoedd yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Torfaen, sydd wedi gweithio'n ddiflino mewn amgylchiadau sy'n newid yn gyflym i helpu i gadw pobl yn Nhorfaen yn ddiogel yn ystod y pandemig. Mae'r pandemig yn bendant wedi dangos yn fwy nag erioed o'r blaen, pa mor hanfodol yw rôl gwasanaethau diogelu iechyd yng Nghymru, ac rwy'n llwyr groesawu argymhelliad y prif swyddog meddygol y dylid cynnal adolygiad o wasanaethau diogelu iechyd a sicrhau mwy o gyllid ar gyfer y gwasanaethau hyn. Pa gamau y bydd y Gweinidog yn eu cymryd felly, wrth symud ymlaen, mewn partneriaeth â llywodraeth leol, i weithredu argymhelliad y prif swyddog meddygol ac i sicrhau bod gennym y system gadarn ac integredig o ddiogelu iechyd sy'n angenrheidiol i ymateb i fygythiadau iechyd yn y dyfodol?

Thank you, Lynne. I also, as I said, echo your support and thanks to the public protection team in Torfaen and, indeed, across Wales, who have worked so hard to make sure that public health is protected in these very difficult times. Environmental health officers, trading standards, licensing teams are also leading on the response to the pandemic in local authorities. We're delighted to have provided £2.5 million through the hardship fund specifically to support local authorities in building up the capacity of those teams. These are teams that were thought previously as being back-office staff that might have been surplus to requirements, and it shows the folly of not understanding the integrated nature of local government. When you face a crisis such as this, these back-office staff suddenly seem to be the ones actually keeping us all alive, so it's a welcome lesson to have learnt.

As we said in setting out the draft budget, we recognise the ongoing impact of the pandemic, and given the uncertainty, we are considering COVID-specific funding as part of the final budget to make sure that those staff can be protected in their employment and the additional staff can also be provided going forward. We're very, of course, happy to work with the CMO and Public Health Wales in making sure that we understand the resilience aspects of that, the integration between public health in local authorities and with the health service and social care and so on. This is an integrated system, and that's never been more clear than in the last year. So, we're absolutely happy to work alongside the CMO in making sure that we have the most resilient service—attractive service as well, actually—for people to come into, going forward. 

Diolch, Lynne. Rwyf innau hefyd, fel y dywedais, yn adleisio eich cefnogaeth a'ch diolch i'r tîm diogelu'r cyhoedd yn Nhorfaen, a ledled Cymru yn wir, sydd wedi gweithio mor galed i sicrhau bod iechyd y cyhoedd yn cael ei ddiogelu yn ystod y cyfnod anodd hwn. Mae swyddogion iechyd yr amgylchedd, safonau masnach a thimau trwyddedu hefyd yn arwain yr ymateb i'r pandemig mewn awdurdodau lleol. Rydym yn falch iawn o fod wedi darparu £2.5 miliwn drwy'r gronfa galedi yn benodol ar gyfer helpu awdurdodau lleol i feithrin capasiti'r timau hynny. Arferid meddwl mai timau o staff cefn swyddfa oedd y rhain nad oedd fawr o angen amdanynt o bosibl, ac mae'n dangos y ffolineb o fethu deall natur integredig llywodraeth leol. Pan fyddwch yn wynebu argyfwng fel hwn, mae'n ymddangos yn sydyn iawn mai'r staff cefn swyddfa hyn yw'r rhai sy'n ein cadw ni i gyd yn fyw, felly mae'r ffaith bod y wers hon wedi cael ei dysgu yn rhywbeth i'w groesawu.

Fel y dywedasom wrth osod y gyllideb ddrafft, rydym yn cydnabod effaith barhaus y pandemig, ac o ystyried yr ansicrwydd, rydym yn ystyried cyllid sy'n benodol i COVID fel rhan o'r gyllideb derfynol i sicrhau y gellir diogelu'r staff hynny yn eu gwaith a sicrhau y gellir darparu'r staff ychwanegol hynny yn y dyfodol hefyd. Wrth gwrs, rydym yn hapus i weithio gyda'r prif swyddog meddygol ac Iechyd Cyhoeddus Cymru i sicrhau ein bod yn deall yr agweddau cydnerthedd yn hynny, yr integreiddio rhwng iechyd y cyhoedd mewn awdurdodau lleol a'r gwasanaeth iechyd a gofal cymdeithasol ac yn y blaen. Mae hon yn system integredig, ac nid yw hynny erioed wedi bod yn fwy clir nag y bu yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Felly, rydym yn gwbl hapus i weithio ochr yn ochr â'r prif swyddog meddygol i sicrhau bod gennym y gwasanaeth mwyaf cadarn—gwasanaeth deniadol hefyd, mewn gwirionedd—i bobl ymuno ag ef yn y dyfodol.

15:15

Diolch i'r Gweinidog am yr atebion yna. 

Thank you for those responses, Minister.

3. Cwestiynau Amserol
3. Topical Questions

Cwestiynau amserol—ni chyflwynwyd unrhyw gwestiynau amserol yr wythnos yma.

The next item is topical questions—no topical questions were received this week.

4. Datganiadau 90 Eiliad
4. 90-second Statements

Felly, y datganiadau 90 eiliad sydd nesaf, ac mae'r datganiad cyntaf gan David Rees. 

So, we'll move to 90-second statements, and the first statement is from David Rees.

Diolch, Llywydd. Tomorrow, 4 February, is World Cancer Day. It's a day when we remind ourselves of both the impact upon people of cancer and the energy that exists within communities all over the world to make progress in the fight against cancer. This year, we can also reflect upon how the fight exists alongside the challenges of a global pandemic, but we must remember that the fight is never-ending as, like coronavirus, cancer doesn't go away. It continues to affect people, and we need to ensure that the battle against it is not just continuing, but strengthens. 

This year's theme focuses on the message, 'I am and I will', and encourages us to personally commit to reducing the impact of cancer. Now, I'm sure that, like all Members, I, as the Member for Aberavon and chair of the cross-party group on cancer, will continue to take personal positive action and will always call for the prioritisation of cancer diagnostic services during this pandemic. The urgency for early diagnosis has not changed. We know that the rapid rise of COVID-19 infections and hospitalisations has put tremendous pressure upon services, and I thank our staff who are working hard to ensure that cancer diagnoses and treatments can continue safely. 

The organisers of World Cancer Day ask Governments to take action by having national cancer control plans. I am proud that, here in Wales, we benefit from the single cancer pathway set out by the Welsh Government, but, due to the pandemic, it is likely that 3,500 people could now have missed a cancer diagnosis in Wales. There is much to do to catch those missed diagnoses. We cannot let this virus take away the need to attend our GP practices, whether it's for a cough, a lump or any other worrying symptom. So, today, let us all recommit to continuing the fight against cancer and encouraging people to seek help if they believe something is not right.  

Diolch, Lywydd. Yfory, 4 Chwefror, yw Diwrnod Canser y Byd. Ar y diwrnod hwn, byddwn yn atgoffa ein hunain o'r effaith y mae canser yn ei chael ar bobl a'r egni sy'n bodoli mewn cymunedau ym mhob rhan o'r byd i wneud cynnydd yn y frwydr yn erbyn canser. Eleni, gallwn hefyd ystyried sut y mae'r frwydr yn bodoli ochr yn ochr â heriau pandemig byd-eang, ond mae'n rhaid inni gofio nad yw'r frwydr byth yn dod i ben oherwydd, fel coronafeirws, nid yw canser yn diflannu. Mae'n parhau i effeithio ar bobl, ac mae angen inni sicrhau bod y frwydr yn ei erbyn nid yn unig yn parhau ond yn cryfhau. 

Mae'r thema eleni yn canolbwyntio ar y neges, 'Rwyf fi ac fe wnaf', ac mae'n ein hannog i ymrwymo'n bersonol i leihau effaith canser. Nawr, rwy'n siŵr, fel pob Aelod, y byddaf fi, fel yr Aelod dros Aberafan a chadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar ganser, yn parhau i gymryd camau cadarnhaol personol a byddaf bob amser yn galw am flaenoriaethu gwasanaethau diagnostig canser yn ystod y pandemig hwn. Nid yw'r angen brys am ddiagnosis cynnar wedi newid. Gwyddom fod y cynnydd cyflym mewn heintiau COVID-19 a'r derbyniadau i ysbytai wedi rhoi pwysau aruthrol ar wasanaethau, ac rwy'n diolch i'n staff sy'n gweithio'n galed i sicrhau y gall diagnosis a thriniaethau canser barhau'n ddiogel.

Mae trefnwyr Diwrnod Canser y Byd yn gofyn i Lywodraethau weithredu drwy gael cynlluniau rheoli canser cenedlaethol. Rwy'n falch ein bod ni yma yng Nghymru yn elwa o'r llwybr canser sengl a nodwyd gan Lywodraeth Cymru, ond oherwydd y pandemig, mae'n debygol y gallai 3,500 o bobl fod wedi methu diagnosis o ganser yng Nghymru erbyn hyn. Mae llawer i'w wneud i ganfod pob diagnosis a gollwyd. Ni allwn adael i'r feirws hwn ddileu'r angen i fynychu ein meddygfeydd, boed hynny ar gyfer peswch, lwmp neu unrhyw symptom arall sy'n peri pryder. Felly, heddiw, gadewch i ni i gyd ailymrwymo i barhau â'r frwydr yn erbyn canser ac annog pobl i ofyn am gymorth os ydynt yn amau bod rhywbeth o'i le.  

Diolch, Llywydd. I'd like to congratulate Pontyberem's Jonny Clayton on winning his first individual televised darts title. The 46-year-old Welshman fought back from 5-3 down to beat Mervyn King 11-8 in the Masters final in Milton Keynes last week. He's considering quitting work as a Carmarthenshire County Council plasterer to concentrate on his darts. Jonny Clayton has previously recently described darts as his 'hobby'.

'I don't know if I'm going to finish work',

he said after his famous win,

'I'll see. I don't know.' 

He'll discuss the prospect of continuing full-time concentrating on darts with his wife Elen and his children after he arrives home, having won that valuable prize at the Masters.

In November, he and his fellow Welshman Gerwyn Price won the World Cup of Darts. Jonny hopes Welsh success will continue for the next five or 10 years. He added:

'It's a great feeling to be Welsh at the moment in the darts world.'

The community of Pontyberem is rightly proud of this citizen of the Gwendraeth valley. His stunning achievement has inspired council leader Emlyn Dole and poet Aneirin Karadog to write limericks and poetry to celebrate his win. I'll spare the Senedd Emlyn's limerick, but Emlyn has said what an honour it is to have a world champion on the council's payroll. Last November he said:

'We are immensely proud of Jonny and all that he has achieved. What a fantastic achievement for him to lift the trophy for his country in the sport that he loves. Jonny is a valued member of the Carmarthenshire council team, and he's as talented at his plastering as he is at his darts.'

Emlyn added:

'As with any member of staff representing their country in elite sports, we have given Jonny our full support to ensure he can work his day-job as well as having the time to train and compete.'

I suspect that Emlyn will now be considering, after this latest win, whether the council could offer Jonny a sabbatical to pursue his darts career full time. 

As the poet Aneirin Karadog wrote:   

Diolch, Lywydd. Hoffwn longyfarch Jonny Clayton o Bontyberem ar ennill ei deitl dartiau unigol cyntaf ar y teledu. Roedd y Cymro 46 oed ar ei hôl hi o 5-3 i ddechrau ond fe frwydrodd yn ôl i guro Mervyn King o 11-8 yn ystod rownd derfynol Meistri'r PDC yn Milton Keynes yr wythnos diwethaf. Mae'n ystyried rhoi'r gorau i weithio fel plastrwr yng Nghyngor Sir Caerfyrddin i ganolbwyntio ar ei ddartiau. Yn ddiweddar, disgrifiodd Jonny Clayton ddartiau fel ei 'hobi'.

Nid wyf yn gwybod a ydw i'n mynd i roi'r gorau i weithio,

meddai ar ôl ei fuddugoliaeth enwog,

Caf weld. Nid wyf yn gwybod.

Dywedodd y byddai'n trafod y posibilrwydd o barhau i ganolbwyntio ar ddartiau'n llawnamser gyda'i wraig Elen a'i blant ar ôl iddo gyrraedd adref, ar ôl ennill y wobr werthfawr honno yn rownd derfynol Meistri'r PDC.

Ym mis Tachwedd, enillodd ef a'i gyd-Gymro, Gerwyn Price, Gwpan Dartiau'r Byd. Mae Jonny yn gobeithio y bydd llwyddiant Cymru yn parhau am y pum mlynedd neu 10 mlynedd nesaf. Ychwanegodd:

Mae'n deimlad gwych bod yn Gymro ar yr adeg hon yn y byd dartiau.

Mae cymuned Pontyberem yn falch iawn o'r dinesydd hwn o gwm Gwendraeth. Mae ei gyflawniad syfrdanol wedi ysbrydoli arweinydd y cyngor Emlyn Dole a'r bardd Aneirin Karadog i ysgrifennu limrigau a cherddi i ddathlu ei fuddugoliaeth. Nid wyf am adrodd limrig Emlyn i'r Senedd, ond mae Emlyn wedi dweud cymaint o anrhydedd yw cael pencampwr byd ar gyflogres y cyngor. Fis Tachwedd diwethaf dywedodd:

Rydym yn hynod falch o Jonny a'r cyfan y mae wedi'i gyflawni. Am gyflawniad gwych oedd iddo godi'r tlws dros ei wlad yn y gamp y mae'n ei charu. Mae Jonny yn aelod gwerthfawr o dîm cyngor Sir Gaerfyrddin, ac mae'r un mor dalentog yn plastro ag y mae yn taflu dartiau.

Ychwanegodd Emlyn:

Fel gydag unrhyw aelod o staff sy'n cynrychioli eu gwlad mewn chwaraeon elît, rydym wedi rhoi ein cefnogaeth lawn i Jonny i sicrhau y gall weithio ei swydd bob dydd yn ogystal â chael amser i hyfforddi a chystadlu.

Rwy'n tybio y bydd Emlyn yn ystyried yn awr, ar ôl y fuddugoliaeth ddiweddaraf hon, tybed a allai'r cyngor gynnig cyfnod sabothol i Jonny allu dilyn ei yrfa ddartiau'n llawnamser. 

Fel yr ysgrifennodd y bardd Aneirin Karadog:   

'Drwy’r holl wlad fe lygadai’r llwyth un dart; / aeth ar daith mor esmwyth / o dy blaid i’r dwbwl wyth, / o’i dowlu dros dy dylwyth.'

As one, Wales gazed on that one dart, / so true its flight / to the double in sight, / when thrown for those who hold your heart.

With apologies to Aneirin for the awful pronunciation. Jonny, Pontyberem is very, very proud of you, and so is Wales. Da iawn. 

Gydag ymddiheuriadau i Aneirin am yr ynganu ofnadwy. Jonny, mae Pontyberem yn falch iawn ohonoch, a Chymru hefyd. Da iawn.

Thank you, Presiding Officer. I'd like to pay tribute to Captain Sir Tom Moore, who was born on 30 April 1920 in West Yorkshire. His mother and father ran a successful construction company. His father was deaf and the sense of loneliness that this condition made his father feel stayed with Sir Tom and become one of the causes he championed through the course of his life. He married his second wife Pamela in 1968 and they had two daughters, Lucy and Hannah. Sadly, the last 10 years of Pamela's life were spent battling the effects of dementia. This battle again reinforced Sir Tom's belief in the need to campaign to help people overcome the effects of loneliness. Captain Sir Tom saw active service in the far east, holding the rank of captain in the Duke of York regiment during the second world war, and, as we've all witnessed, he wore his service medals with such pride and passion. He was, however, not romantic about the terrible effects of war on people's lives and said of his experience, 'I wasn't a hero; I was just lucky. I hope there are no more wars; they are fruitless things.'

The last 12 months of his life have been truly remarkable—recovering from a fall that broke a rib, punctured a lung and shattered his hip to raising nearly £40 million for various charities and becoming a national hero and treasure at a time of national emergency. While I'm sure there are many that have shed a tear at Sir Tom's passing, he did not fear death, and I will close on his thoughts:

'Some people can't bear the thought of death, but I draw strength from it...if tomorrow is my last day, if all those I loved are waiting for me, then that tomorrow will be a good day too.'

Thank you, sir. You were truly a remarkable son, brother, soldier, husband, father and grandfather and an all-round thoroughly decent human being.

Diolch i chi, Lywydd. Hoffwn dalu teyrnged i Capten Syr Tom Moore, a aned ar 30 Ebrill 1920 yng Ngorllewin Swydd Efrog. Roedd ei fam a'i dad yn rhedeg cwmni adeiladu llwyddiannus. Roedd ei dad yn fyddar a bu i'r ymdeimlad o unigrwydd a deimlai ei dad yn sgil y cyflwr hwn aros gyda Syr Tom a dod yn un o'r achosion a hyrwyddodd drwy gydol ei oes. Priododd ei ail wraig Pamela ym 1968 a chawsant ddwy ferch, Lucy a Hannah. Yn anffodus, treuliodd Pamela 10 mlynedd olaf ei hoes yn brwydro yn erbyn effeithiau dementia. Unwaith eto, fe wnaeth y frwydr hon atgyfnerthu cred Syr Tom yn yr angen i ymgyrchu i helpu pobl i oresgyn effeithiau unigrwydd. Bu Capten Syr Tom ar wasanaeth gweithredol yn y dwyrain pell, fel capten yng nghatrawd Dug Efrog yn ystod yr ail ryfel byd, ac fel y gwelsom , gwisgai ei fedalau gwasanaeth gyda chymaint o falchder ac angerdd. Fodd bynnag, nid oedd yn rhamantu ynglŷn ag effeithiau ofnadwy rhyfel ar fywydau pobl a dywedodd am ei brofiad, 'Nid oeddwn yn arwr; roeddwn yn lwcus, dyna'i gyd. Rwy'n gobeithio na fydd rhagor o ryfeloedd; maent yn bethau di-fudd.'

Mae 12 mis olaf ei fywyd wedi bod yn wirioneddol rhyfeddol—gwella o gwymp a barodd iddo dorri asen, cael twll yn ei ysgyfaint a chwalu ei glun i godi bron i £40 miliwn ar gyfer elusennau amrywiol a dod yn arwr a thrysor cenedlaethol ar adeg o argyfwng cenedlaethol. Er fy mod yn siŵr fod sawl un wedi colli deigryn ar ôl clywed am farwolaeth Syr Tom, nid oedd yn ofni marwolaeth, ac rwyf am gloi gyda'i fyfyrdodau:

Ni all rhai pobl oddef y syniad o farwolaeth, ond mae'n rhoi nerth i mi... os mai yfory yw fy niwrnod olaf, os yw pawb a gerais yn aros amdanaf, bydd yr yfory hwnnw'n ddiwrnod da hefyd.

Diolch, syr. Roeddech yn fab, yn frawd, yn filwr, yn ŵr, yn dad ac yn dad-cu rhyfeddol ac yn ddyn da hyd fêr eich esgyrn.

15:20
5. Dadl ar Adroddiad y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu: 'Clyw fy nghân: ymchwiliad i'r diwydiant cerddoriaeth fyw'
5. Debate on the Culture, Welsh Language and Communications Report: 'Turn up the volume: an inquiry into the live music industry'

Yr eitem nesaf, felly, yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu, 'Clyw fy nghân: ymchwiliad i'r diwydiant cerddoriaeth fyw'. Galw ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Bethan Sayed.

The next item is a debate on the Culture, Welsh Language and Communications Committee report, 'Turn up the volume: an inquiry into the live music industry', and I call on the committee Chair to move the motion—Bethan Sayed.

Cynnig NDM7575 Bethan Sayed

Cynnig bod y Senedd:

Yn nodi adroddiad Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu, 'Clyw fy nghân: ymchwiliad i’r diwydiant cerddoriaeth fyw', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 17 Rhagfyr 2020.

Motion NDM7575 Bethan Sayed

To propose that the Senedd:

Notes the report of the Culture, Welsh Language and Communications Committee, 'Turn up the volume: an inquiry into the live music industry', laid in the Table Office on 17 December 2020.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch for the introduction, and thank you to Helen Mary Jones who was the Chair in my absence, who did a lot of work during the pandemic to discuss the impact on the music industry. And sadly, the pandemic affected the launch of this report, which was supposed to happen during the first week of the initial lockdown, I believe. I'd like to thank all the bands and all the artists as well that contributed to this inquiry. We didn't have the usual suspects; we had bands like Valhalla Awaits, we had the Joy Formidable—my favourite band—in, we had DJs like Bethan Elfyn giving evidence, all inspiring us to understand how important live music is to our lives. But we can't ignore the fact that the pandemic has decimated the music industry here in Wales and, unlike other nations, like Scotland and England, where some things were able to open and some music venues were able to practice their craft, Wales did not do that. I have a quote here from the band Buffalo Summer, and, despite the fact that I'm an independent Chair, I will say that the quote is amazing: 'We were on tour when the first lockdown happened and now we're unable to make a living from music. With the shambles of Brexit, I don't know if we will ever tour Europe again. Westminster has let our country down. The only way out is independence.' So, this is how it's affected bands the length and breadth of Wales and I'm sure I will speak for a lot of other people in the industry—not only those in bands, but the behind-the-scene workers, sound engineers, theatre producers, all being affected by this.

In terms of the need for support beyond March 2021, the Welsh Government's culture recovery fund will take us up to March 2021 and many people have utilised that particular scheme, but the Deputy Minister has said in his budget paper that:

'Our intention is to provide additional funding for recovery for 2021-22, but the scale and the approach has not yet been determined at this early stage.'

Well, I would dispute that we are at an early stage, when the current funding comes to an end in March, and I would urge the Deputy Minister to come up with an idea as to whether any funding will continue for those in the sector, and is it reliant on Westminster money. We would like to hear that from you today.

In relation to support for the self-employed, well, our inquiries into the pandemic have shown time and time again that there have been gaps in employment support for those who work in the arts and the creative industries, with many getting left out of the situation altogether. UK Music has estimated that 72 per cent of the sector are self-employed and the Musicians' Union told us that a third of their members cannot access the self-employment income support scheme for a variety of reasons. Now we know that the Welsh Government, along with local councils, have launched the freelancer scheme, and I think that has been something that has been different to other UK nations, so I would say that has been something positive to welcome. But we also know that there have been problems with people being able to utilise that scheme, so I would hope that, if there are any such schemes in the future, we could iron out some of those initial problems.

Diolch am y cyflwyniad, a diolch i Helen Mary Jones a oedd yn Gadeirydd yn fy absenoldeb, ac a wnaeth lawer o waith yn ystod y pandemig i drafod yr effaith ar y diwydiant cerddoriaeth. Ac yn anffodus, effeithiodd y pandemig ar lansiad yr adroddiad hwn, a oedd i fod i ddigwydd yn ystod wythnos gyntaf y cyfyngiadau symud cyntaf, rwy'n credu. Hoffwn ddiolch i'r holl fandiau a'r holl artistiaid hefyd a gyfrannodd at yr ymchwiliad hwn. Nid chawsom y bobl arferol; cawsom fandiau fel Valhalla Awaits, cawsom y Joy Formidable—fy hoff fand—i mewn, cawsom ambell i DJ fel Bethan Elfyn i roi tystiolaeth, a phob un yn ein hysbrydoli i ddeall pa mor bwysig yw cerddoriaeth fyw i'n bywydau. Ond ni allwn anwybyddu'r ffaith bod y pandemig wedi dinistrio'r diwydiant cerddoriaeth yma yng Nghymru ac yn wahanol i wledydd eraill, fel yr Alban a Lloegr, lle roedd rhai pethau'n gallu agor a rhai lleoliadau cerddoriaeth yn gallu ymarfer eu crefft, ni wnaeth Cymru hynny. Mae gennyf ddyfyniad yma gan y band Buffalo Summer, ac er fy mod yn Gadeirydd annibynnol, fe ddywedaf fod y dyfyniad yn anhygoel: 'Roeddem ar daith pan ddigwyddodd y cyfyngiadau symud cyntaf a nawr nid ydym yn gallu gwneud bywoliaeth o gerddoriaeth. Gyda llanast Brexit, nid wyf yn gwybod a fyddwn ni byth yn mynd ar daith o amgylch Ewrop eto. Mae San Steffan wedi siomi ein gwlad. Yr unig ffordd allan yw annibyniaeth.' Felly, dyma sut y mae wedi effeithio ar fandiau ar hyd a lled Cymru ac rwy'n siŵr fy mod yn siarad ar ran llawer o bobl eraill yn y diwydiant—nid yn unig y rhai mewn bandiau, ond y gweithwyr y tu ôl i'r llen, peirianwyr sain, cynhyrchwyr theatr, maent i gyd wedi cael eu heffeithio gan hyn.

O ran yr angen am gymorth y tu hwnt i fis Mawrth 2021, bydd gennym gronfa adferiad diwylliannol Llywodraeth Cymru hyd at fis Mawrth 2021 ac mae llawer o bobl wedi defnyddio'r cynllun penodol hwnnw, ond mae'r Dirprwy Weinidog wedi dweud yn ei bapur cyllideb:

Ein bwriad yw darparu cyllid adferiad ychwanegol ar gyfer 2021-22, ond nid yw ei faint a'r dull o'i weithredu wedi'u pennu eto ar y cam cynnar hwn.

Wel, byddwn yn dadlau nad ydym ar gam cynnar, gyda'r cyllid presennol yn dod i ben ym mis Mawrth, a hoffwn annog y Dirprwy Weinidog i roi rhyw syniad a fydd unrhyw gyllid yn parhau i'r rheini yn y sector, ac a yw'n ddibynnol ar arian San Steffan. Hoffem glywed hynny gennych heddiw.

Mewn perthynas â chymorth i'r hunangyflogedig, wel, mae ein hymchwiliadau i'r pandemig wedi dangos dro ar ôl tro y bu bylchau mewn cymorth cyflogaeth i'r rhai sy'n gweithio yn y celfyddydau a'r diwydiannau creadigol, gyda llawer yn cael eu gadael allan o'r sefyllfa'n gyfan gwbl. Mae UK Music wedi amcangyfrif bod 72 y cant o'r sector yn hunangyflogedig a dywedodd Undeb y Cerddorion wrthym na all traean o'u haelodau gael mynediad at y cynllun cymorth incwm i’r hunangyflogedig am amryw o resymau. Nawr, gwyddom fod Llywodraeth Cymru, ynghyd â chynghorau lleol, wedi lansio'r cynllun gweithwyr llawrydd, a chredaf fod hwnnw wedi bod yn wahanol i wledydd eraill y DU, felly byddwn yn dweud bod hwnnw wedi bod yn rhywbeth cadarnhaol i'w groesawu. Ond gwyddom hefyd fod problemau wedi bod o ran gallu pobl i ddefnyddio'r cynllun hwnnw, felly os oes unrhyw gynlluniau o'r fath yn y dyfodol, rwy'n gobeithio y gallem ddatrys rhai o'r problemau cychwynnol hynny.

15:25

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

In relation to what the sector needs for restarting activity in this area, much like we have been discussing within the sports sector, those in the creative industries are asking now for some version of a road map towards being able to reopen. Now, I know the Deputy Minister said in our recent scrutiny that he finds that difficult, because, of course, we are in a pandemic, and it's very difficult to make those decisions. I do sympathise with him in that regard, but I think it's important for him and his team to discuss with the sector what can be possible in terms of reopening. For example, some small-scale venues have said that they could open in a socially distanced way and have some music provided. Pubs have been open—perhaps we could have a band in the corner when we do reopen, so that people can enjoy music as well as enjoy their pint or their glass of water.

O ran yr hyn y mae'r sector ei angen ar gyfer ailgychwyn gweithgarwch yn y maes hwn, yn debyg iawn i'r hyn rydym wedi bod yn ei drafod yn y sector chwaraeon, mae'r rheini yn y diwydiannau creadigol yn gofyn yn awr am ryw fersiwn o fap trywydd tuag at allu ailagor. Nawr, rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog wedi dweud yn ein gwaith craffu diweddar ei fod yn ei chael yn anodd gwneud hynny oherwydd ein bod mewn pandemig wrth gwrs, ac mae'n anodd iawn gwneud y penderfyniadau hynny. Rwy'n cydymdeimlo ag ef yn hynny o beth, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iddo ef a'i dîm drafod gyda'r sector beth allai fod yn bosibl o ran ailagor. Er enghraifft, mae rhai lleoliadau ar raddfa fach wedi dweud y gallent agor mewn ffordd sy'n cynnal mesurau cadw pellter cymdeithasol a darparu rhywfaint o gerddoriaeth. Mae tafarndai wedi bod ar agor—efallai y gallem gael band yn y gornel pan fyddwn yn ailagor, fel y gall pobl fwynhau cerddoriaeth yn ogystal â mwynhau eu peint neu eu gwydraid o ddŵr.

Wrth i ni drafod Brexit, wel, yn sicr mae effaith Brexit wedi bod yn wael iawn ar y sector, a diolch yn fawr iawn i'r cyngor celfyddydau a Chyngor Caerdydd am ymateb i'n hymchwiliad ni. Yn sicr, mae'r cyngor celfyddydau yn gywir i nodi nad yw cytundeb masnach Brexit yn caniatáu i artistiaid symud rhwng gwledydd heb rwystrau, a bydd hwn yn gwneud teithio yn Ewrop yn ddrutach ac yn fwy cymhleth o lawer. Cyhoeddwyd y cytundeb ar ôl i’r adroddiad gael ei gyhoeddi, a bydd hyn yn effeithio ar nifer ac ystod yr artistiaid o Ewrop sy’n gallu perfformio yma, a’r artistiaid o Gymru sy’n gallu teithio yn Ewrop.

O ran rhelyw'r adroddiad, mae'n bwysig dydyn ni ddim yn anghofio bod yna argymhellion sy’n mynd yn bellach na'r pandemig pan wnaethon ni edrych ar y mater yma yn wreiddiol. Felly, gwnaethon ni gynnig, er enghraifft, cefnogaeth i leoliadau ar lawr gwlad, gan gynnwys ailfeddwl rheolau trwyddedu; cefnogaeth i bobl, cefnogaeth i ddatblygu talent ac unigolion; hyrwyddo cerddoriaeth o Gymru yn benodol; a hefyd strategaeth ar gyfer llwyddiant. Dŷn ni i gyd yn ymwybodol bod y sector cerddoriaeth yn helpu ein heconomi i fyw yn iach, ac yn cefnogi busnesau lleol, ond hefyd dŷn ni'n cydnabod y ffaith bod angen strategaeth drosfwaol sy'n gallu ymgymryd â'r ffaith bod cerddoriaeth yn fwy na dim ond yr economi, ond mae'n datblygu creadigrwydd ac mae'n caniatáu i ni ddod at ein gilydd fel cymdeithas i gydweithredu. Yn sicr, mae angen celf arnom ni yn fwy nag erioed yn ystod y cyfnodau clo yma. Mae'n rhoi siawns i ni gael llonydd mewn amseroedd anodd. Mae'n rhoi siawns i ni wrando ar bodlediadau gwahanol neu ar raglenni radio fyddem ni ddim efallai wedi cael cyfle i wrando arnyn nhw os nad oeddem ni mewn sefyllfa o gyfnod clo. Felly, mae'n rhaid inni feddwl am bwysigrwydd hynny, o shanties môr ar TikTok i gôr y gwasanaeth iechyd yn dod at ei gilydd—sut mae cerddoriaeth wedi gallu uno'r genedl yn ystod y cyfnod anodd, anodd iawn yma.

I orffen, hoffwn i ddweud ei bod yn bwysig dweud pa mor ddiwyd mae'r pwyllgor wedi gweithio yn y maes yma ar yr ymchwiliad penodol yma. Dŷn ni'n falch bod y Llywodraeth wedi gwrando, hyd yn oed yn ystod prosesau'r pwyllgor—er enghraifft, dŷn ni wedi argymell bod project Forté yn cael ei estyn i bob ardal o Gymru, a dŷch chi wedi gwrando a dŷch chi'n mynd i gonsidro gwneud hynny, yn hytrach na ei fod e jest yn rhan o ardal de Cymru. Hefyd, roeddem ni wedi argymell yn yr adroddiad penodol yma eich bod chi'n cael cronfa gyllid ar gyfer diogelu lleoliadau, ac wrth gwrs dŷch chi wedi gwneud hynny, a dŷn ni'n falch iawn eich bod chi wedi cymryd y fantol a gwneud hynny.

Felly, mae'n bwysig cydnabod pa mor effeithiol mae pwyllgorau yn gallu bod. Mae lot o artistiaid wedi diolch i ni am y gwaith yn y sector. Dŷn ni wedi cael grŵp arbenigol i'n helpu ni sicrhau bod yr argymhellion yn gallu bod mor gryf â phosib. Ond dwi'n edrych ymlaen at gyfraniadau Aelodau eraill ac at gael trafodaeth ar rywbeth sydd mor bwysig i'n bywydau ni oll.

In moving now to Brexit, well, certainly the impact of Brexit has been great on the sector, and I'd like to thank the arts council and Cardiff Council for responding to our inquiry. Certainly, the arts council is right in commenting that the Brexit trade deal does not allow for frictionless artists' mobility, and this will make touring in Europe more complex and more expensive. The deal was announced after the publication of the report, and it will affect the number and range of artists from Europe who can perform here, and the number of Welsh artists able to tour in Europe.

In terms of the report itself, it's important that we don't forget that there are some recommendations that go beyond the pandemic, because we looked at this prior to it. So, we proposed support for grass-roots venues, including rethinking licensing; support for people, including developing talent; promoting Welsh music specifically; and a strategy for success. We are all aware that the music sector promotes the viability of our economy and promotes local businesses, but we also recognise the fact that we do need an overarching strategy that can take into account the fact that music is more than the economy. It develops creativity and it allows us to come together in order to work together. We need art more than ever during these lockdown periods. It gives us an opportunity to have solace in difficult times. We can listen to different podcasts or radio programmes that perhaps we wouldn't have had an opportunity to listen to if we hadn't been in a lockdown scenario. So, we do have to think about the importance of that, from the sea shanties on TikTok to the health service choir coming together—how music has united the nation during this most difficult time.

And to conclude, I would like to say how hard the committee has worked on this particular inquiry. We are pleased that the Government has listened, even during the committee processes. For example, we recommended that the Forté project should be rolled out to all parts of Wales, and you have listened and you will be considering that, rather than it being limited to south Wales. We also recommended in this report that you should have a fund for safeguarding venues and, of course, you have put that in place, and we're very pleased that you've taken that forward.

It's important to recognise how effective committees can be. Many artists have thanked us for the work in the sector. We've had an expert group helping us to ensure that the recommendations are as strong as possible. But I look forward to other Members' contributions and to having a debate on something that's so very important for us all.

I think you'll be relieved to hear I'm not going to speak to all 31 of the recommendations. Can I just highlight a few that I particularly want to pick out? The first one I want to start with is that we should celebrate our bilingual nationhood more, in terms of what we do in the artistic world, and that there is too sharp a binary divide between English and Welsh language events, and Creative Wales should encourage much more collaboration between the sectors. So, even in predominantly English-speaking programmes, you could have some Welsh bands as well. And I think that's a really important insight, and I'm pleased that that was made to us in evidence.

I think the need for a music strategy, so that we promote internationally brand Wales, both home and abroad, is a really key recommendation because I think we have a huge amount to offer. And if you look at, certainly, some areas of the world that have become very popular for high-end tourism, it's often their artistic offer that is particularly enticing. And I think we have a rich heritage, and there's a lot out there, and we can build on that. And then looking more locally, as well as a national strategy we need local music boards—and I'm pleased to commend Cardiff, which is ahead of the game here and is already developing one—that include the whole sector, and not just about the promotion of the creative side of music, but also looking at some of the more difficult issues, like licensing, which has already been mentioned, and also even what's in the school curriculum, because music is increasingly frozen out. I heard recently about jazz being axed from A-level music in some places, which is a slightly bizarre thing to do, one would have thought. But these are the sorts of issues that the local music boards could look at.

I am concerned about the agent of change principle not always being paramount. Because I do feel that, as we quite properly develop our inner-city areas and town centres, there'll be more need to do that probably, as a result of COVID, as we need to repurpose some of these formerly retail areas, in particular, but with the danger that the development of more housing in these areas leads to traditional venues for music being squeezed out, or being subject to increasingly onerous requirements. So, I think this needs to be carefully looked at.

And finally, can I just say on some post-COVID things, this is work in progress, but it does seem that we're going to be living with COVID—in a much more manageable way, one hopes, because of the vaccines—but we will be living with it for some time? And I did feel that not all our witnesses, when I put questions to them, like, 'Could you see the use of vaccination certificates, for instance, being part of opening up music venues again?', I'm not sure people have really started to think about this yet, and I think they need to, and indeed the Government and local government need to as well. Thank you very much, Deputy Presiding Officer.

Rwy'n credu y byddwch yn falch o glywed nad wyf am siarad am bob un o'r 31 o argymhellion. A gaf fi dynnu sylw at rai rwyf eisiau eu crybwyll yn fwyaf arbennig? Yr un cyntaf rwyf am ddechrau gydag ef yw y dylem ddathlu ein cenedl ddwyieithog yn well, o ran yr hyn a wnawn yn y byd artistig, a bod rhaniad deuol rhy bendant rhwng digwyddiadau Cymraeg a Saesneg, a dylai Cymru Greadigol annog llawer mwy o gydweithio rhwng y sectorau. Felly, hyd yn oed mewn rhaglenni Saesneg eu hiaith yn bennaf, gallech gael rhai bandiau Cymraeg hefyd. Ac rwy'n credu bod hwnnw'n fewnwelediad pwysig iawn, ac rwy'n falch fod hynny wedi'i wneud i ni yn y dystiolaeth.

Credaf fod yr angen am strategaeth gerddoriaeth, fel ein bod yn hyrwyddo brand rhyngwladol Cymru gartref a thramor yn argymhelliad allweddol iawn oherwydd credaf fod gennym lawer iawn i'w gynnig. Ac os edrychwch, yn sicr, ar rai rhannau o'r byd sydd wedi dod yn boblogaidd iawn ar gyfer twristiaeth ym mhen uchaf y farchnad, yn aml eu cynnig artistig sy'n arbennig o ddeniadol. Ac rwy'n credu bod gennym dreftadaeth gyfoethog, ac mae llawer ar gael allan yno, a gallwn adeiladu ar hynny. Ac o edrych ar lefel fwy lleol, yn ogystal â strategaeth genedlaethol mae angen byrddau cerddoriaeth lleol arnom—ac rwy'n falch o ganmol Caerdydd, sydd ar y blaen yma ac sydd eisoes yn datblygu un—byrddau cerddoriaeth sy'n cynnwys y sector cyfan, ac nid dim ond ar gyfer hyrwyddo ochr greadigol cerddoriaeth, ond i edrych hefyd ar rai o'r materion anos, fel trwyddedu, sydd eisoes wedi'i grybwyll, yn ogystal â'r hyn sydd yng nghwricwlwm yr ysgol hyd yn oed, oherwydd mae cerddoriaeth yn cael ei gau allan fwyfwy. Clywais yn ddiweddar am ddileu jazz o gerddoriaeth Safon Uwch mewn rhai mannau, sy'n beth braidd yn rhyfedd i'w wneud, byddai rhywun yn meddwl. Ond dyma'r mathau o faterion y gallai'r byrddau cerddoriaeth lleol edrych arnynt.

Rwy'n pryderu nad yw'r egwyddor cyfrwng newid bob amser yn hollbwysig. Oherwydd wrth inni ddatblygu ein hardaloedd canol dinas a chanol trefi yn gwbl briodol, rwy'n teimlo y bydd mwy o angen gwneud hynny, mae'n debyg, o ganlyniad i COVID, gan fod angen inni addasu rhai o'r ardaloedd manwerthu blaenorol hyn yn enwedig at ddibenion gwahanol, ond gyda'r perygl bod datblygu mwy o dai yn yr ardaloedd hyn yn arwain at wthio lleoliadau cerddoriaeth traddodiadol allan, neu eu gorfodi i gydymffurfio â gofynion cynyddol feichus. Felly, credaf fod angen edrych ar hyn yn ofalus.

Ac yn olaf, a gaf fi ddweud, mewn perthynas â rhai pethau ar ôl COVID, er bod hwn yn waith sy'n mynd rhagddo, mae'n ymddangos y byddwn yn byw gyda COVID—gan ymdopi'n llawer gwell, gobeithio, oherwydd y brechlynnau—ond byddwn yn byw gydag ef am beth amser. Ac roeddwn yn teimlo nad oedd pob un o'n tystion, pan oeddwn yn gofyn cwestiynau iddynt, fel, 'A allech chi weld y defnydd o dystysgrifau brechu, er enghraifft, yn rhan o'r broses o agor lleoliadau cerddoriaeth eto?', nid wyf yn siŵr a yw pobl wedi dechrau meddwl am hyn yn iawn eto, ac rwy'n credu bod angen iddynt wneud hynny, ac yn wir mae angen i'r Llywodraeth a llywodraeth leol wneud hynny hefyd. Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd.

15:30

I'll just declare my membership of the Musicians Union interest. The challenge for us, of course, is what the new normal is actually going to be. And I think we're going to have to be very fleet of foot and flexible in the way in which we adapt and encourage live music during the changing environment that David Melding was referring to. It was a very wide-ranging report and the evidence sessions, I think, in many ways were an eye-opener for many of us in certain aspects. I have real concerns about the challenge of getting live music up and running again in venues, and I think there's clearly going to be a need for support.

I also have concerns about the challenge now, after almost 12 months of COVID, for some of the established music events we have as part of our culture. And I think of things like the choirs and brass bands, where having got out of the routine of performing and engagement, whether there is suddenly going to be a gap in the flow of new members and the ability to perform. And this is such a historic and valuable part of our culture that we really do have to look at how we may encourage and support in a different way.

My approach to aspects of the report is really to focus on the grass-roots music, and the issues of equality that emerged, and that is that we've got to start looking at live music and culture in a different way that is far more accessible. So, I was really quite interested in some of the evidence that we had, which actually began to link the issue of music venues and events and travel and transport—the ability to actually access. And the reason why many people from many of the poorer or even working-class communities are unable to access is because of the lack of an interlink between that accessibility. And maybe that is something that we can now look at, particularly now that we own a greater part of the railways and we're looking at greater co-ordination of travel.

The big issue for me though, if I had to really go on one, is the seed corn of our future, and that is music in schools. That is the learning, the consistent financing and the fact that I am convinced we have a major equality gap developing within our schools in terms of who can afford instruments, who has access to music, the promotion of music as a norm of education. It teaches maths, it teaches social engagement, it teaches so many things that are important to other parts of the curriculum. And I really think, if there was one area that we could really make a massive difference for the future, it is the promotion, the support of music in our schools, producing whole new generations who either just get the self-benefit of music that comes with playing an instrument or engaging in musical and cultural activity, as opposed to the various career options that are inevitably there as part of that economy.

And, finally, just to reiterate the point that Bethan made: the role of freelancers. The very nature of this industry, the very nature of the diversity of it, we have to recognise the number of people engaged within that who are vital to it and who will need support for many years to come. Thank you, Dirprwy Lywydd.

Fe wnaf ddatgan buddiant ar sail fy aelodaeth o Undeb y Cerddorion. Yr her i ni, wrth gwrs, yw beth fydd y normal newydd mewn gwirionedd. Ac rwy'n credu y bydd yn rhaid inni fod yn ystwyth ac yn hyblyg yn y ffordd rydym yn addasu ac yn annog cerddoriaeth fyw yn yr amgylchedd newidiol roedd David Melding yn cyfeirio ato. Roedd yn adroddiad eang iawn ac rwy'n credu bod rhai agweddau ar y sesiynau tystiolaeth yn agoriad llygad i lawer ohonom mewn sawl ffordd. Mae gennyf bryderon gwirioneddol ynglŷn â'r her o gael cerddoriaeth fyw'n weithredol eto mewn lleoliadau, ac rwy'n credu ei bod hi'n amlwg y bydd angen cymorth.

Mae gennyf bryderon hefyd am yr her nawr, ar ôl bron i 12 mis o COVID, i rai o'r digwyddiadau cerddoriaeth sefydledig sydd gennym yn rhan o'n diwylliant. Ac rwy'n meddwl am bethau fel y corau a'r bandiau pres, sy'n sydyn yn wynebu'r perygl o fwlch yn y llif o aelodau newydd a'r gallu i berfformio o fod wedi cael eu hamddifadu o'r arfer o berfformio a chymryd rhan. Ac mae'r rhain yn rhan mor hanesyddol a gwerthfawr o'n diwylliant fel bod rhaid inni edrych ar sut y gallwn annog a chefnogi mewn ffordd wahanol.

Fy agwedd at elfennau o'r adroddiad mewn gwirionedd yw canolbwyntio ar gerddoriaeth lawr gwlad, a'r materion cydraddoldeb a ddaeth i'r amlwg, hynny yw fod rhaid inni ddechrau edrych ar gerddoriaeth a diwylliant byw mewn ffordd wahanol sy'n llawer mwy hygyrch. Felly, roedd gennyf ddiddordeb mawr mewn peth o'r dystiolaeth a gawsom, a oedd yn dechrau creu cysylltiad rhwng mater lleoliadau a digwyddiadau cerddoriaeth a theithio a thrafnidiaeth—y gallu i'w cyrraedd. A'r rheswm pam nad yw llawer o bobl o lawer o'r cymunedau tlotach, neu gymunedau dosbarth gweithiol hyd yn oed, yn gallu cael mynediad atynt yw oherwydd diffyg rhyng-gysylltiad rhwng yr hygyrchedd hwnnw. Ac efallai fod hynny'n rhywbeth y gallwn edrych arno nawr, yn enwedig gan ein bod bellach yn berchen ar ran fwy helaeth o'r rheilffyrdd a'n bod yn edrych ar fwy o gydlynu teithio.

Y broblem fawr i mi, serch hynny, pe bai'n rhaid imi nodi un, yw'r hyn a heuir ar gyfer ein dyfodol ar ffurf cerddoriaeth mewn ysgolion. Y dysgu, y cyllid cyson a'r ffaith fy mod yn argyhoeddedig fod gennym fwlch cydraddoldeb mawr yn datblygu yn ein hysgolion o ran pwy sy'n gallu fforddio offerynnau, pwy sy'n gallu manteisio ar gerddoriaeth, hyrwyddo cerddoriaeth fel rhan normal o addysg. Mae'n dysgu mathemateg, mae'n dysgu ymgysylltu cymdeithasol, mae'n dysgu cymaint o bethau sy'n bwysig i rannau eraill o'r cwricwlwm. Ac rwy'n credu o ddifrif pe bai un maes y gallem wneud gwahaniaeth enfawr ynddo ar gyfer y dyfodol, hyrwyddo, cefnogi cerddoriaeth yn ein hysgolion yw hwnnw, cynhyrchu cenedlaethau newydd cyfan sydd naill ai'n cael budd o gerddoriaeth er ei fwyn ei hun a ddaw gyda chwarae offeryn neu gymryd rhan mewn gweithgarwch cerddorol a diwylliannol, yn hytrach na'r gwahanol opsiynau gyrfa sy'n anochel yno fel rhan o'r economi honno.

Ac yn olaf, i ailadrodd y pwynt a wnaeth Bethan: rôl gweithwyr llawrydd. Union natur y diwydiant hwn, union natur yr amrywiaeth a geir ynddo, rhaid inni gydnabod nifer y bobl yn rhan o hynny sy'n hanfodol iddo ac y bydd angen cymorth arnynt am flynyddoedd lawer i ddod. Diolch, Ddirprwy Lywydd.

15:35

Than you. I think perhaps I will point out at this stage that it's a 30-minute debate, and I'm not sure whether the Chair is aware that she's left herself 10 seconds at the end to wind up. Depending on how all your other speakers go, I may allow you a little bit more than 10 seconds to wind up, seeing as it's your first time doing a committee report, but it is a three-minute contribution and it's eight minutes for the Chair to actually introduce and wind up. Siân Gwenllian.

Diolch. Rwy'n credu efallai fy mod am dynnu sylw ar y cam hwn at y ffaith mai dadl 30 munud yw hi, ac nid wyf yn siŵr a yw'r Cadeirydd yn ymwybodol ei bod wedi gadael 10 eiliad iddi hi ei hun ar y diwedd i gloi'r ddadl. Yn dibynnu ar sut y mae eich holl siaradwyr eraill yn gwneud, efallai y caniatâf ychydig mwy na 10 eiliad i chi gloi, gan mai dyma eich tro cyntaf yn gwneud adroddiad pwyllgor, ond cyfraniad tri munud ydyw ac wyth munud i'r Cadeirydd gyflwyno a chloi. Siân Gwenllian.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Fel cenedl, rydym ni'n dathlu llenyddiaeth a cherddoriaeth yn ein hanthem genedlaethol ni drwy sôn am 'wlad beirdd a chantorion'. Mae gennym ni draddodiad hir o ran cerddoriaeth a cherddoriaeth fyw yn benodol. Mae'n rhaid i'r Llywodraeth felly wneud yn siŵr ei bod yn gwneud bob dim o fewn ei gallu i gefnogi, cynorthwyo a hyrwyddo diwydiant cerddoriaeth fyw Cymru. Ac, fel efo llawer o sectorau eraill, mae'r pandemig wedi effeithio'n enbyd ar y sector.

Mae adroddiad y pwyllgor yn hynod gynhwysfawr gan roi'r chwyddwydr ar gyflwr y diwydiant cerddoriaeth fyw yng Nghymru. Mae'n adlewyrchu'r problemau a wynebodd y sector, ac maen nhw'n dal i'w wynebu ar hyn o bryd, ac mae o hefyd yn tanlinellu'r bygythiad y mae coronafeirws yn ei beri i'r sector.

Un peth sy'n fy nharo i'n syth, wrth ddarllen y dystiolaeth a gasglwyd fel rhan o'r ymgynghoriad i'r ymchwiliad, ydy'r angen am strategaeth gerddoriaeth gan y Llywodraeth. Mae recordiau SAIN yn dweud fel hyn: 

'Yr wyf yn gryf o’r farn mai un o brif ddiffygion y diwydiant cerdd yng Nghymru yw’r ffaith nad oes strategaeth gynhwysfawr gan y Llywodraeth sy’n edrych ar y diwydiant cerdd yn ei gyfanrwydd.'

Ac, i'r perwyl hynny, felly, mae'n dda gweld argymhelliad 6, sy'n dweud y dylai Llywodraeth Cymru, mewn cydweithrediad â'r diwydiant, ddatblygu strategaeth gerddoriaeth. Ym marn Plaid Cymru, mae'n rhaid i hyn fod yn strategaeth holistaidd, gynhwysol a bod yn rhan annatod o'r strategaeth ddiwylliant newydd sydd ei hangen ar Gymru.

Mae yna ddatblygiadau positif, ac mae'r adroddiad yn tynnu sylw at Ddydd Miwsig Cymru, a'r diwrnod hwnnw eleni yn cael ei gynnal ddydd Gwener yma—mae'n amlwg mewn ffordd hollol wahanol. Ond mae angen adeiladu ar hyn. Nid diwrnod yn unig, ond mae eisiau prosiectau lleol sy'n creu cyfleoedd 12 mis y flwyddyn i bobl ddysgu, perfformio, hyrwyddo a threfnu digwyddiadau. 

Mae'n rhaid i ni ddefnyddio cerddoriaeth i ddenu pobl ifanc at y Gymraeg, yn enwedig yn yr oed ôl-addysg, ble mae yna gwymp sylweddol yn nifer y siaradwyr. Ac, fel mae siaradwyr eraill wedi sôn, mae angen gweithredu ar argymhelliad rhif 9, sef y galw am sefydlu'r gronfa gyfalaf yma a allai helpu cadw lleoliadau fel Gwdihŵ, Caerdydd, er enghraifft, ac mi fyddai yna newidiadau yn gallu digwydd yn y system gynllunio hefyd i sicrhau bod adeiladau ar gyfer y celfyddydau a diwylliant yn aros yn hyfyw.

Dwi'n croesawu'r adroddiad, ac yn ddiolchgar iawn i'r pwyllgor ac i'r holl dystion am gymryd yr amser i gyfrannu at yr ymchwiliad. Mae'r argymhellion amrywiol yn eang, ac yn sicr yn rhoi llawer i'r Llywodraeth, ac i ni fel Aelodau Senedd sy'n cymryd diddordeb mewn polisi diwylliant, llawer iawn i'w ystyried.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. As a nation, we celebrate literature and music in our national anthem by talking about 'gwlad beirdd a chantorion'. We have a lengthy tradition in terms of music and live music specifically. And the Government, therefore, must ensure that it does everything within its ability to support and promote the live music industry in Wales. And, as with so many other sectors, the pandemic has had a grave impact on the sector. 

The committee's report is very comprehensive, placing a spotlight on the state of the live music industry in Wales. It reflects the problems faced by the sector, which they are still facing today, and it also highlights the threat that coronavirus poses to the sector. 

One thing that strikes me immediately, in reading the evidence gathered as part of the consultation for this inquiry, is the need for a Welsh Government music strategy. SAIN records have stated that:

'I am strongly of the opinion that one of the main deficiencies of the music industry in Wales is the fact that the Government does not have a comprehensive strategy that takes into consideration the industry in its entirety.'

And, to that end, therefore, it's good to see recommendation 6, which states the Welsh Government should, in collaboration with the industry, develop a music strategy. In Plaid Cymru's view, this has to be a holistic, comprehensive strategy and should be an integral part of the new culture strategy, which Wales needs. 

There have been positive developments, and the report highlights Welsh Language Music Day, and this year that will be celebrated this Friday. Clearly, it will be celebrated in a very different way this year. But we need to build on this. Not just a day; we need local projects that provide opportunities 12 months a year for people to learn, to perform, to promote and organise events. 

We must use music to attract young people to the Welsh language, particularly in the post-education age groups where there is a substantial fall in the number of Welsh speakers. And, as others have mentioned, we need action on recommendation 9, which calls for the establishment of a capital fund that could help to support venues like Gwdihŵ in Cardiff, and there could be changes to the planning system too in order to ensure that venues for the arts and culture do remain viable. 

I welcome the report, and I'm very grateful to the committee and all witnesses for taking time to contribute to the inquiry. The recommendations are broad ranging and varied, and give the Government, and us as Senedd Members interested in culture policy, a great deal to consider. 

15:40

Diolch yn fawr, Deputy Presiding Officer. I too would like to thank the staff of the committee and all the witnesses who gave us evidence. It was quite a substantial piece of work, and it's produced, I think, an important and substantial report.

I'd like to refer to recommendation 6 as well, and the need for a music strategy, which as the recommendation states, would be very beneficial outside Wales, as well as within. I think we're all familiar, aren't we, with Cool Cymru when it came about, and we had a lot of top-quality, high-profile rock bands coming to prominence around the same time. And I think that gave Wales a great international image, and we shouldn't underestimate the importance of that. It's about soft power, isn't it, which the British Council and UK Government work hard to establish and develop. It's very, very important for any nation, and I think it was a great image for us.

I know, locally in Newport, we had a thriving live music scene, and many people speak of the legendary TJ's with great and fond memories. And then we had Le Pub, which is a great venue as well, and indeed the proprietor gave evidence to the committee. And that's been very important for Newport in changing the image of the city, and also in allowing good quality of life for all people locally who want to enjoy live music. So, we really shouldn't underestimate the importance of music locally, nationally or internationally, and I think a music strategy could reflect on what might be done and take it forward effectively. 

I'd very much like to agree with what Mick Antoniw said, and reflect on recommendation 13 with regard to schools. I think, my own experience, as Mick said, is that it is very unequal at the moment. Gwent Music provide a great service, but much of the provision relies on parents paying for it, and obviously that excludes an awful lot of families. So, we really need to tackle that. Everybody has talents, and it's awful to think that some children will develop their talents and others will miss out because of the circumstances into which they were born, and we really need to do something about that. It's a great waste of human potential, and music is one aspect of that, and I hope that this report can be a catalyst to doing more than we are currently doing to wrestle with those issues.

And just one other matter. Charities can be really important in terms of providing opportunities to those who wouldn't otherwise have them to learn to play a musical instrument and have experience. In Newport, we had an empty town centre shop taken over by a music charity, and people of any age could walk in off the streets and try out a musical instrument and have tuition, come back time and time again, develop their interest and their talents, and there was a very strong social side to it as well. At a time when we're looking for alternative uses for our town centre and city centre buildings—and that will probably accelerate because of the pandemic and online shopping and so on—what a great use for a building, an empty building, in our town and city centres to provide opportunities to try out musical instruments, and to develop and foster talent. 

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn innau ddiolch i staff y pwyllgor a'r holl dystion a roddodd dystiolaeth inni. Roedd yn waith eithaf sylweddol, ac rwy'n credu ei fod wedi cynhyrchu adroddiad pwysig a sylweddol.

Hoffwn gyfeirio at argymhelliad 6 hefyd, a'r angen am strategaeth gerddoriaeth, a fyddai, fel y dywed yr argymhelliad, yn fuddiol iawn y tu allan i Gymru, yn ogystal ag o'i mewn. Rwy'n credu ein bod i gyd yn gyfarwydd, onid ydym, â Cŵl Cymru pan ddigwyddodd, ac roedd gennym lawer o fandiau roc proffil uchel o'r ansawdd uchaf yn dod i amlygrwydd tua'r un pryd. Ac rwy'n credu bod hynny wedi rhoi delwedd ryngwladol wych i Gymru, ac ni ddylem danbrisio pwysigrwydd hynny. Mae'n ymwneud â phŵer meddal, onid yw, rhywbeth y mae'r British Council a Llywodraeth y DU yn gweithio'n galed i'w sefydlu a'i ddatblygu. Mae'n bwysig tu hwnt i unrhyw genedl, ac roedd yn ddelwedd wych i ni yn fy marn i.

Yn lleol yng Nghasnewydd, roedd gennym sîn gerddoriaeth fyw lewyrchus, ac mae llawer o bobl yn siarad am TJ's, y lleoliad anhygoel gydag atgofion gwych a melys. Ac yna cawsom Le Pub, sy'n lleoliad gwych hefyd, ac yn wir rhoddodd y perchennog dystiolaeth i'r pwyllgor. Ac mae hynny wedi bod yn bwysig iawn i Gasnewydd wrth newid delwedd y ddinas, a hefyd wrth ganiatáu ansawdd bywyd da i bawb yn lleol sydd eisiau mwynhau cerddoriaeth fyw. Felly, ni ddylem danbrisio pwysigrwydd cerddoriaeth yn lleol, yn genedlaethol nac yn rhyngwladol, a chredaf y gallai strategaeth gerddoriaeth ystyried yr hyn y gellid ei wneud a'i ddatblygu'n effeithiol. 

Hoffwn gytuno'n gryf â'r hyn a ddywedodd Mick Antoniw, ac ystyried argymhelliad 13 mewn perthynas ag ysgolion. Fy mhrofiad fy hun, fel y dywedodd Mick, yw ei fod yn anghyfartal iawn ar hyn o bryd. Mae Cerddoriaeth Gwent yn darparu gwasanaeth gwych, ond mae llawer o'r ddarpariaeth yn dibynnu ar rieni'n talu amdano, ac yn amlwg mae hynny'n cau'r drws ar lawer iawn o deuluoedd. Felly, mae gwir angen inni fynd i'r afael â hynny. Mae gan bawb dalentau, ac mae'n ofnadwy meddwl y bydd rhai plant yn datblygu eu doniau a bydd eraill ar eu colled oherwydd amgylchiadau eu geni, ac mae gwir angen inni wneud rhywbeth am hynny. Mae'n wastraff mawr o botensial dynol, ac mae cerddoriaeth yn un agwedd ar hynny, a gobeithio y gall yr adroddiad hwn fod yn gatalydd i wneud mwy nag a wnawn ar hyn o bryd i ymgodymu â'r materion hynny.

A dim ond un mater arall. Gall elusennau fod yn bwysig iawn ar gyfer darparu cyfleoedd i'r rhai na fyddent fel arall yn eu cael i ddysgu chwarae offeryn cerddorol a chael profiad. Yng Nghasnewydd, gwnaeth elusen cerddoriaeth ddefnydd o siop wag ynghanol y dref, a gallai pobl o unrhyw oedran gerdded i mewn oddi ar y strydoedd a rhoi cynnig ar chwarae offeryn cerdd a chael hyfforddiant, dod yn ôl dro ar ôl tro, datblygu eu diddordeb a'u doniau, ac roedd ochr gymdeithasol gref iawn iddo hefyd. Ar adeg pan ydym yn chwilio am ddefnydd amgen ar gyfer ein hadeiladau canol y dref a chanol y ddinas—ac mae'n debyg y bydd hynny'n cyflymu oherwydd y pandemig a siopa ar-lein ac yn y blaen—dyna ddefnydd gwych o adeilad, adeilad gwag, ynghanol ein trefi a'n dinasoedd i ddarparu cyfleoedd i roi cynnig ar offerynnau cerdd, ac i ddatblygu a meithrin dawn.  

Thank you. Can I now call on the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism, Dafydd Elis-Thomas?

Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Dafydd Elis-Thomas, y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth?

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Diolch hefyd i'r pwyllgor am yr adroddiad ac am y cyfraniadau gan Aelodau eraill y prynhawn yma. Roeddwn i'n falch iawn ein bod ni wedi gallu derbyn, mas o'r argymhellion, 31 ohonyn nhw. Rydyn ni wedi derbyn y mwyafrif llethol. Y rhai dydyn ni ddim wedi'u derbyn fel Llywodraeth oedd rhai oedd ddim wedi'u cyfeirio'n benodol tuag atom ni.

Felly, a gaf esbonio yn gryno beth yw ein ffordd ni o weithredu yn y maes yma, sef drwy weithredu drwy'r corff cyhoeddus newydd sydd gyda ni yn rhan o Lywodraeth Cymru, ond sy'n gweithredu'n annibynnol, sef Cymru Greadigol? Fy nisgwyliad i ydy y bydd yna gynllun gweithredu cerddoriaeth ar gyfer Cymru gyfan ac y bydd Cymru Greadigol yn datblygu'r cynllun hwnnw yn benodol ar gyfer y diwydiant cerddoriaeth fasnachol. Bydd y cynllun gweithredu rydyn ni'n gobeithio ei weld drwy Cymru Greadigol yn gweithredu ar faterion tymor byr sydd eu hangen i ymateb i'r argyfwng iechyd cyhoeddus difrifol sydd yn parhau i'n hwynebu ni, ond mae'n bwysig hefyd bod y cynllun gweithredu tymor hwy yn edrych ar y posibiliadau o rôl cerddoriaeth fyw yng Nghymru mewn marchnad fyd-eang.

Rydyn ni'n derbyn, wrth gwrs, mai cerddoriaeth fyw oedd un o’r rhai a gafodd yr ergyd galetaf yn yr argyfwng iechyd cyhoeddus, ond rydyn ni wedi rhoi cymorth i dros 70 o fusnesau cerddoriaeth. Ac mae hynny'n golygu cefnogi lleoliadau, wrth gwrs—y lleoliadau, y stiwdios recordio a'r mannau ymarfer. Mae'r rhain i gyd wedi cael eu heffeithio'n ddifrifol, ond rydyn ni wedi rhoi dros £4 miliwn i ddelio â'r sefyllfa yma, a hynny drwy Cymru Greadigol ac yn uniongyrchol o gronfeydd cefnogol eraill y Llywodraeth.

Ein bwriad ni ydy cadw'r busnesion cerddoriaeth yn fyw ac rydyn ni wedi rhoi pwyslais arbennig, wrth gwrs, ar y sefyllfa sydd yn wynebu'r rhai sydd yn gweithio yn llawrydd. Rydyn ni'n derbyn, yn sicr, y bydd angen am gyllid pellach ac mi fydd hwnnw'n cael ei weithredu drwy Cymru Greadigol yn ogystal â thrwy'r cronfeydd datblygu cerddoriaeth y mae sôn amdanyn nhw wedi bod yn barod. Mi fydd yna gronfa datblygu cerddoriaeth. Rydyn ni ar hyn o bryd yn ystyried yr opsiynau i roi cymorth ychwanegol i'r £8.9 miliwn a roddwyd eisoes i weithwyr llawrydd. Mae yna frys yn sicr i ymateb ac rydyn ni'n falch ein bod ni wedi gallu cael cyllid sylweddol allan yn gyflym yn yr argyfwng yma. Rydyn ni hefyd yn parhau i edrych ar y pwysigrwydd o gefnogi a chynorthwyo prosiectau datblygu talent fel Bannau a Momentwm, ac mi fydd y rhain hefyd, gobeithio, yn rhan sylfaenol o’r cynllun gweithredu cerddoriaeth.

Mae'r cymorth rydyn ni wedi'i roi i brosiect PYST, sef AM, yn llwyddiant ysgubol ac rydw i'n ddiolchgar iawn i'r modd y maen nhw wedi manteisio ar eu cyfle. Mi fydd ein ffordd gydweithredol ni o weithio wrth ymateb i heriau yn parhau. Dyma'r ffordd o weithio o bartneriaeth wirioneddol, sy'n rhan annatod o waith y tîm cerddoriaeth yn Cymru Greadigol, yr awdurdodau lleol a phawb arall sydd yn rhan o gynorthwyo a chefnogi'r diwydiant cerddoriaeth masnachol. Diolch yn fawr.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I'd also like to thank the committee for the report and for contributions made this afternoon. I was very pleased that of the 31 recommendations we've been able to accept the vast majority. Those that we haven't been able to accept were those that were outside the Government's responsibility.

So, may I just briefly explain what our approach is in this area, namely by working through the new public body that we have as part of Welsh Government, but operating independently, namely Creative Wales? My expectation is that there will be a music action plan for the whole of Wales and that Creative Wales will develop that plan particularly for the commercial music industry. The action plan that we hope to see put in place through Creative Wales will work on the short-term issues that are required to respond to the public health crisis that has faced us and continues to face us. But it's important too that it looks at longer term plans in terms of the role of live music in Wales in a global market.

We recognise, of course, that live music was one of the most negatively impacted by the public health crisis, but we have provided support to over 70 music businesses. And that means that we've been able to support venues, recording studios and rehearsal spaces that have been seriously impacted. We have provided over £4 million to deal with that situation and that's been done through Creative Wales and directly from other Government support funds.

Our intention is to keep music businesses alive and we have placed specific emphasis, of course, on the situation facing those working on a freelance basis. We do accept that there will be a need for further funding and that will be implemented through Creative Wales, as well as through the music development fund that's already been mentioned. There will be a music development fund. We're currently considering our options in terms of providing additional support, in addition to the £8.9 million already issued to freelancers. There is urgency in this area and we're pleased to have got substantial funds out at an early stage in this crisis. We're also continuing to look at the importance of supporting and assisting talent development projects, such as Beacons and Momentum, and these, hopefully, will also be a fundamental part of the music action plan.

The assistance that we have provided to the AM project, brought about by PYST, has been a huge success and I'm grateful to them for the way in which they've taken advantage of that opportunity. Our collaborative approach to responding to challenges will continue. This genuine partnership approach is embedded in the work of the music team within Creative Wales, local authorities and everyone else involved in promoting and supporting the commercial music industry. Thank you very much.

15:45

Thank you very much. No Member has indicated that they want to make an intervention, therefore I will now call on Bethan to reply to the debate. Bethan.

Diolch yn fawr iawn. Nid oes yr un Aelod wedi dweud eu bod am ymyrryd, felly galwaf yn awr ar Bethan i ymateb i'r ddadl. Bethan.

Diolch, Dirprwy Lywydd, ac rwy'n ymddiheuro am fynd dros amser. Mae'n anodd amseru yn y fath modd. Diolch i'r Dirprwy Weinidog am yr ymateb ac i bawb sydd wedi cyfrannu y prynhawn yma. Yn anffodus, dwi ddim yn gallu mynd drwy eich sylwadau i gyd, ond mae popeth dŷch chi wedi'i ddweud heddiw yn bwysig i ddod â phatrwm o'r hyn sydd yn bwysig i'r dyfodol o ran cerddoriaeth fyw, p'un a yw hynny yn yr ysgol, trwy'r cwricwlwm, neu yn ein cymunedau ar lawr gwlad, p'un a ydyw ynglŷn â'r sefyllfa trafnidiaeth, lle rŷn ni'n gallu sicrhau bod cerddoriaeth fyw yn mynd yn agosach at y bobl—mae hi oll yn bwysig er mwyn sicrhau bod cerddoriaeth yn gallu bod yn rhywbeth i bawb yn hytrach na dim ond i'r bobl hynny sydd yn gallu fforddio hynny.

Dwi'n clywed beth mae'r Dirprwy Weinidog yn ei ddweud ynglŷn â chynllun gweithredu ar gyfer cerddoriaeth fasnachol a bydd yn dda inni allu gweld hynny fel pwyllgor—os nad y pwyllgor yma yn y Senedd yma, yna'r pwyllgor yn y Senedd nesaf—gan obeithio y bydd diwylliant a cherddoriaeth fyw yn rhan gynhenid o unrhyw bwyllgor i'r dyfodol. Dwi'n siŵr bod pob Aelod o'r Senedd yma heddiw yn colli mynd i weld cerddoriaeth fyw, yn colli mynd i gigs, ac mae'n rhaid i ni feddwl am y bobl hynny sy'n gweithio yn y sector a helpu nhw i ddod â cherddoriaeth yn fyw unwaith eto ar ôl i'r pandemig yma—efallai nad unwaith iddo fynd i ffwrdd yn gyfangwbl, ond wedi iddo wella, i bawb sy'n gweithio yn y sector. Diolch yn fawr iawn.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and I apologise for going over time. It's difficult to time these things. I would like to thank the Deputy Minister for that response and everyone who's contributed this afternoon. Unfortunately, I can't cover all of your comments, but everything you've said has been important in providing us with an overview of what's important for the future in terms of live music, whether that's in school through the curriculum, or on the ground in our communities, whether it relates to transport so that we can ensure that live music is taken closer to people—all of that's important in order to ensure that music can be something for everyone rather than just something for those people who can afford to access it.

I hear what the Deputy Minister says on an action plan for commercial music and it would be good to see that as a committee—if not this committee in this Senedd, then its successor committee—in the hope that culture and live music will be an integral part of the work of any future committee. I'm sure every Member of the Senedd misses going to see live music, misses going to gigs, and we have to think about those people who work in the sector and to help them to bring music alive again once this pandemic not perhaps has gone away altogether, but once the situation is improved, so that we can improve things for everyone in the sector. 

15:50

Thank you very much. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? I don't see objections. Therefore, in accordance with Standing Order 12.36, the committee's report is accepted. 

Diolch yn fawr iawn. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid wyf yn gweld gwrthwynebiadau. Felly, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36, derbyniwyd adroddiad y pwyllgor.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Cefnogaeth i ofal lliniarol yn ystod y pandemig
6. Welsh Conservatives Debate: Support for palliative care during the pandemic

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Siân Gwenllian. 

The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Siân Gwenllian.

Item 6 on the agenda is the Welsh Conservatives debate, and it's support for palliative care during the pandemic. I call on Mark Isherwood to move the motion. 

Eitem 6 ar yr agenda yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig, sef cefnogaeth i ofal lliniarol yn ystod y pandemig. Galwaf ar Mark Isherwood i wneud y cynnig.

Cynnig NDM7581 Mark Isherwood

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi bod y Swyddfa Ystadegau Gwladol wedi cofnodi 37,403 o farwolaethau yng Nghymru yn 2020.

2. Yn cydnabod effaith y pandemig COVID-19 ar y rhai sy'n darparu gofal diwedd oes a'r rhai sydd â salwch angheuol a'u hanwyliaid, yn enwedig o ystyried cyfyngiadau'r coronafeirws ar ymweliadau ag ysbytai, hosbisau a chartrefi gofal.

3. Yn cydnabod pwysigrwydd hanfodol gofal lliniarol o ansawdd uchel a gwasanaethau cymorth profedigaeth o dan amgylchiadau o'r fath.

4. Yn nodi pryderon Coleg Brenhinol Nyrsys Cymru o ran nyrsys yn bod yn flinedig, o dan straen a bron ac wedi'u gorweithio'n llwyr oherwydd y pandemig a'r pwysau ychwanegol o ddarparu gofal diwedd oes.

5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) parhau i adolygu'r canllawiau sy'n gysylltiedig ag ymweliadau ag ysbytai, hosbisau a chartrefi gofal, fel bod teuluoedd a gweithredwyr yn gallu galluogi cyswllt diogel a thosturiol yn ystod gofal diwedd oes;

b) sicrhau bod y rhai sy'n nesáu at ddiwedd eu hoes, yn ogystal â'u hanwyliaid, yn gallu cael gafael ar ofal a chymorth emosiynol o ansawdd uchel;

c) cynyddu'n sylweddol y cymorth ariannol ar gyfer gofal lliniarol a gwasanaethau cymorth profedigaeth yn y flwyddyn ariannol nesaf i ddiwallu'r anghenion cynyddol a mwy cymhleth sy'n deillio o'r pandemig;

d) gweithredu cynllun hirdymor i gefnogi nyrsys a staff gofal i ddelio â straen wedi trawma a materion iechyd meddwl a achosir gan y gofyniad cynyddol am ofal lliniarol.

Motion NDM7581 Mark Isherwood

To propose that the Senedd:

1. Notes that the Office of National Statistics recorded 37,403 deaths in Wales in 2020.

2. Acknowledges the impact of the COVID-19 pandemic on those providing end-of-life care and those who are terminally ill and their loved ones, particularly given coronavirus restrictions on visits to hospitals, hospices and care homes.

3. Recognises the vital importance of high quality palliative care and bereavement support services under such circumstances.

4. Notes the Royal College of Nurses Wales's concerns regarding nurses being exhausted, stressed and near burnout due to the pandemic and the additional pressure of providing end-of-life care.

5. Calls on the Welsh Government to:

a) keep under review the guidance associated with visits to hospitals, hospices and care homes, so that families and operators are able to enable safe and compassionate contact during end-of-life care;

b) ensure that those who are approaching the end of their lives, as well as their loved ones, have access to high-quality care and emotional support;

c) significantly increase financial support for palliative care and bereavement support services in the next financial year to meet the increased, and more complex needs arising from the pandemic; and

d) implement a long-term plan to support nurses and care staff to deal with post-traumatic stress and mental health issues caused by the increased requirement for palliative care.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

In focusing on the need to support palliative care in the pandemic, our motion both acknowledges the impact of the COVID-19 pandemic on those providing end-of-life care and those who are terminally ill and their loved ones, and recognises the vital importance of high-quality palliative care and bereavement support services. 

Palliative and end-of-life care has never been as important as now. Whether dying of COVID-19 or other terminal and life-shortening conditions, people require expert palliative and end-of-life care. The acute rise in deaths related to the pandemic has increased the need for hospice and palliative care, on top of an already increasing need, with annual deaths under normal circumstances already projected to increase by 25 per cent over the next 20 years. As Marie Curie state, even before the pandemic one in four people didn't get the care or support they needed at the end of their lives. People are living longer with multiple conditions, and now our world contains a virus that could force any one of us to face our own mortality sooner than we expected. 

As Hospice UK state, during the pandemic Wales has seen a 10 per cent increase in deaths, and every person dying from COVID-19 could benefit from palliative and end-of-life care. Hospices and NHS palliative care services have provided continuity of care to people with terminal and life-limiting conditions throughout the pandemic. In some cases, front-line hospice staff have been amongst the only health and care professionals in contact with people as they approach the end of their lives. While many people want to die in their own homes, for some the hospice is their preferred place of care and, for many, it may not be possible or practical to be supported to die in their own home, highlighting the importance of hospice in-patient units also. Throughout the pandemic, hospices have been proactive in ensuring their communities have access to their in-patient services, providing specialist end-of-life care or crisis care should they need them. Nightingale House Hospice in Wrexham changed its referral process so that people or their families could self-refer into their care, as well as maintaining traditional routes of professional referral. Instead of closing, the hospice effectively opened up access to its care.

In April 2020, the Welsh Government announced up to £6.3 million to support continued core clinical hospice care, and develop hospice bereavement care, recognising the essential care provided by hospices when no alternative NHS provision is in place, care primarily funded through charitable donations. In 2019, hospices needed to fundraise £33.3 million to supplement the £5.7 million they received from statutory sources. Although the Welsh Government allocated £6.3 million to the hospice emergency fund, this is less generous than equivalent funds in all other UK nations, and falls significantly short of the total allocated to the Welsh Government in consequential funding from the UK Government's support for hospices in England. 

There has been no confirmed additional support for hospices in Wales to maintain their essential services during 2020-21, and they're facing a combined shortfall of £4.2 million by March, next month. However, hospice and community palliative care services are still providing vital face-to-face care to people. More people are being cared for at the end of life in their own homes, and this when extended families and friends aren't able to be with them, putting immediate families under huge pressure. In contrast, NHS England added up to £125 million for the five months from November 2020 to March 2021 to their original funding package, equating to up to £6 million extra in consequential funding to the Welsh Government. Again, the Welsh Government has not indicated that palliative care services in Wales will benefit from this. Further, there was no indication in the Welsh Government's draft budget for 2021-22 of continued support for hospices to maintain their essential services, despite their estimated combined shortfall of £6.1 million during 2021-22.

Before the pandemic, the Welsh Government agreed to review charitable hospice funding, recognising that the current arrangements neither accurately reflect population need for palliative care now, nor the projected increase into the future. As yet, this review has not been forthcoming. All hospice in-patient services providing specialist end-of-life care or crisis care have continued throughout the pandemic, as have hospice and bereavement counselling teams, many of which are also offering specialist mental health and bereavement care to local health and care staff through the pandemic. As the current Welsh Government end-of-life care delivery plan comes to an end, hospices in Wales are calling for a new national plan that both takes a whole-system approach and responds to the shift in home deaths through the pandemic. As the pandemic has demonstrated, every person should have access to expert and dignified end-of-life care no matter where they die. Diolch.

Wrth ganolbwyntio ar yr angen i gefnogi gofal lliniarol yn y pandemig, mae ein cynnig yn cydnabod effaith pandemig COVID-19 ar y rhai sy'n darparu gofal diwedd oes a'r rhai sydd â salwch angheuol a'u hanwyliaid, ac yn cydnabod pwysigrwydd hanfodol gofal lliniarol o ansawdd uchel a gwasanaethau cymorth profedigaeth. 

Ni fu gofal lliniarol a gofal diwedd oes erioed mor bwysig ag y maent yn awr. P'un ag a ydynt yn marw o COVID-19 neu gyflyrau angheuol eraill a chyflyrau eraill sy'n byrhau bywyd, mae angen gofal lliniarol a gofal diwedd oes arbenigol ar bobl. Mae'r cynnydd difrifol yn nifer y marwolaethau sy'n gysylltiedig â'r pandemig wedi cynyddu'r angen am ofal hosbis a gofal lliniarol, ar ben angen sydd eisoes yn cynyddu, gyda'r rhagamcanion eisoes y bydd marwolaethau blynyddol o dan amgylchiadau arferol yn cynyddu 25 y cant dros yr 20 mlynedd nesaf. Fel y dywed Marie Curie, hyd yn oed cyn y pandemig nid oedd un o bob pedwar o bobl yn cael y gofal na'r cymorth roeddent eu hangen ar ddiwedd eu hoes. Mae pobl yn byw'n hirach gyda chyflyrau lluosog, ac erbyn hyn mae ein byd yn cynnwys feirws a allai orfodi unrhyw un ohonom i wynebu ein marwolaeth ein hunain yn gynt nag y disgwyliem. 

Fel y dywed Hospice UK, yn ystod y pandemig mae Cymru wedi gweld cynnydd o 10 y cant yn nifer y marwolaethau, a gallai pob person sy'n marw o COVID-19 elwa o ofal lliniarol a gofal diwedd oes. Mae hosbisau a gwasanaethau gofal lliniarol y GIG wedi darparu dilyniant gofal i bobl â chyflyrau angheuol a chyflyrau sy'n byrhau bywyd drwy gydol y pandemig. Mewn rhai achosion, mae staff rheng flaen hosbisau wedi bod ymhlith yr unig weithwyr iechyd a gofal proffesiynol sydd mewn cysylltiad â phobl wrth iddynt nesáu at ddiwedd eu hoes. Er bod llawer o bobl am farw yn eu cartrefi eu hunain, i rai, yr hosbis yw'r lle gofal y maent yn ei ddewis, ac i lawer, efallai na fydd yn bosibl nac yn ymarferol iddynt gael cefnogaeth i allu marw yn eu cartref eu hunain, gan amlygu pwysigrwydd unedau hosbis i gleifion mewnol hefyd. Drwy gydol y pandemig, mae hosbisau wedi mynd ati'n rhagweithiol i sicrhau bod mynediad gan gymunedau at eu gwasanaethau cleifion mewnol sy'n darparu gofal diwedd oes arbenigol neu ofal mewn argyfwng os bydd eu hangen arnynt. Newidiodd Hosbis Tŷ'r Eos yn Wrecsam ei broses atgyfeirio fel y gallai pobl neu eu teuluoedd hunangyfeirio i'w gofal, yn ogystal â chadw llwybrau traddodiadol atgyfeirio proffesiynol. Yn hytrach na chau, sicrhaodd yr hosbis fod mwy o fynediad at eu gofal i bob pwrpas.

Ym mis Ebrill 2020, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru hyd at £6.3 miliwn i gefnogi gofal hosbis clinigol craidd parhaus, a datblygu gofal profedigaeth hosbisau, gan gydnabod y gofal hanfodol a ddarperir gan hosbisau pan nad oes darpariaeth GIG amgen ar waith, gofal a ariennir yn bennaf drwy roddion elusennol. Yn 2019, roedd angen i hosbisau godi £33.3 miliwn yn ychwanegol at y £5.7 miliwn a gawsant o ffynonellau statudol. Er i Lywodraeth Cymru ddyrannu £6.3 miliwn i gronfa argyfwng yr hosbisau, mae hyn yn llai hael na chronfeydd cyfatebol ym mhob un o wledydd eraill y DU, ac mae'n sylweddol is na'r cyfanswm a ddyrannwyd i Lywodraeth Cymru mewn cyllid canlyniadol o gymorth Llywodraeth y DU i hosbisau yn Lloegr. 

Ni chadarnhawyd unrhyw gymorth ychwanegol i hosbisau yng Nghymru i gynnal eu gwasanaethau hanfodol yn ystod 2020-21, ac maent yn wynebu diffyg cyfunol o £4.2 miliwn erbyn mis Mawrth, sef mis nesaf. Fodd bynnag, mae hosbisau a gwasanaethau gofal lliniarol cymunedol yn dal i ddarparu gofal wyneb yn wyneb hanfodol i bobl. Mae mwy o bobl yn derbyn gofal ar ddiwedd eu hoes yn eu cartrefi eu hunain, a hyn pan nad yw teuluoedd estynedig a ffrindiau yn gallu bod gyda hwy, gan roi teuluoedd agos o dan bwysau enfawr. Mewn cyferbyniad, ychwanegodd GIG Lloegr hyd at £125 miliwn at eu pecyn ariannu gwreiddiol ar gyfer y pum mis o fis Tachwedd 2020 i fis Mawrth 2021, sy'n cyfateb i hyd at £6 miliwn ychwanegol mewn cyllid canlyniadol i Lywodraeth Cymru. Unwaith eto, nid yw Llywodraeth Cymru wedi nodi y bydd gwasanaethau gofal lliniarol yng Nghymru yn elwa ohono. At hynny, nid oedd unrhyw arwydd yng nghyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru ar gyfer 2021-22 o gymorth parhaus i hosbisau er mwyn cynnal eu gwasanaethau hanfodol, er gwaethaf eu diffyg cyfunol amcangyfrifedig o £6.1 miliwn yn ystod 2021-22.

Cyn y pandemig, cytunodd Llywodraeth Cymru i adolygu cyllid elusennol i hosbisau, gan gydnabod nad yw'r trefniadau presennol yn adlewyrchu angen y boblogaeth am ofal lliniarol yn gywir nawr, na'r cynnydd a ragwelir yn y dyfodol. Hyd yma, nid yw'r adolygiad hwn wedi dod i law. Mae'r holl wasanaethau hosbis i gleifion mewnol sy'n darparu gofal diwedd oes arbenigol neu ofal mewn argyfwng wedi parhau drwy gydol y pandemig, fel y mae timau hosbis a chwnsela profedigaeth, gyda llawer ohonynt hefyd yn cynnig gofal iechyd meddwl a phrofedigaeth arbenigol i staff iechyd a gofal lleol drwy'r pandemig. Wrth i gynllun cyflawni presennol Llywodraeth Cymru ar gyfer gofal diwedd oes ddod i ben, mae hosbisau yng Nghymru yn galw am gynllun cenedlaethol newydd sy'n arfer dull system gyfan ac sy'n ymateb i'r newid mewn marwolaethau yn y cartref drwy gydol y pandemig. Fel y mae'r pandemig wedi dangos, dylai pob person gael mynediad at ofal diwedd oes arbenigol ac urddasol ni waeth ble maent yn marw. Diolch.

15:55

Thank you. I have selected the amendment to the motion, and I call on Rhun ap Iorwerth to move amendment 1, tabled in the name of Siân Gwenllian. Rhun.

Diolch. Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Rhun.

Gwelliant 1—Siân Gwenllian

Cynnwys is-bwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

(e) mynd i'r afael ag anghydraddoldebau o ran mynediad at ofal diwedd oes da.

Amendment 1—Siân Gwenllian

Insert as new sub-point at end of motion:

(e) address inequalities in access to good end-of-life care.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Dwi'n falch o allu cymryd rhan yn y ddadl yma. Ar lefel bersonol, dwi wedi cael boddhad o ddysgu mwy am y maes gofal diwedd oes yn y blynyddoedd diwethaf drwy weithio'n agos efo Marie Curie a Hospice UK yn benodol, ond digon prin, mewn difri, ydy'r cyfle inni gael neilltuo amser i drafod hyn yn y Senedd, felly dwi'n falch ein bod ni'n gallu gwneud hynny heddiw. Mae o'n faes mor, mor bwysig, wrth gwrs, ac mae hynny yn cael ei adlewyrchu yn faint o briefings ac ati sydd wedi cael eu hanfon ataf i ac eraill gan wahanol sefydliadau dros y dyddiau diwethaf. Dwi'n ddiolchgar am y rheini.

Mi fyddwn ni'n cefnogi'r cynnig heddiw. Mae ein gwelliant ni, yn syml iawn, yn ymwneud â thrio sicrhau ein bod ni'n cydnabod yr anghydraddoldebau sydd yn bodoli o hyd mewn mynediad at ofal diwedd bywyd. Mae'r pandemig, wrth gwrs, wedi newid sut mae llawer o wasanaethau yn cael eu delifro, a dydy hynny ddim gwahanol yn y maes gofal diwedd oes. Rydyn ni'n gwybod bod rhyw 2,000 yn rhagor o bobl wedi marw gartref yn ystod y pandemig na mewn blynyddoedd diweddar, a thra ei bod hi wrth gwrs wastad wedi bod yn ddymuniad i allu cynnig i bobl allu marw gartref os mai dyna eu dymuniad nhw, dydyn ni ddim yn gwybod, wrth gwrs, os ydy safon y gofal mae'r rheini wedi'i dderbyn yn y misoedd diwethaf wedi bod yr hyn ddylai fo fod, a dwi'n amau, o bosib, na fu o o'r safon yr hoffem ni ei weld, a hynny oherwydd y pandemig. Mae'r pandemig hefyd, dwi'n meddwl, wedi amlygu'r anghydraddoldebau roeddem ni'n ymwybodol ohonyn nhw cynt, a hynny oherwydd bod y pandemig ei hun wedi dangos yn glir iawn pa mor anghyfartal ydy ein cymunedau ni, efo'i effeithiau anghymesur o ar gymunedau tlotach ac ar gymunedau lleiafrifol, er enghraifft.

Felly, sut ydyn ni'n ymateb i hynny? Yn gyntaf, rydyn ni angen cynllun newydd sy'n cymryd agwedd holistig, ac un sydd yn sicr yn sylweddoli'r gweithlu sydd ei angen er mwyn delifro gwasanaethau ym mhob rhan o Gymru. Yn ail, mae eisiau sylweddoli bod cartrefi gofal yn ddarparwyr gofal lliniarol, a sicrhau'r rheoliadau a pholisïau comisiynu sydd yn adlewyrchu hynny. Yn drydydd, mae eisiau edrych yn benodol ar faterion sy'n ymwneud â gofal lliniarol i blant a phobl ifanc, nid yn unig y gweithlu, efo rhyw 240 o nyrsys plant cymunedol yn brin yn y system ar hyn o bryd, ond hefyd drwy gynnig gwell cefnogaeth i deuluoedd ac i frodyr a chwiorydd. Ac, wrth gwrs, mewn dadl fel hon heddiw, mae'n gyfle i ni gael clywed mwy o syniadau yn cael eu rhoi gerbron.

Mi wnaf i orffen drwy ofyn ychydig o gwestiynau'n benodol i'r Gweinidog. Yn gyntaf, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd er mwyn cyllido gwasanaethau nyrsio plant cymunedol mewn ffordd gynaliadwy, un ai wedi'u darparu gan yr NHS neu wasanaethau hosbis i blant yn y cartref? Pa gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i lenwi'r gap yn y gweithlu nyrsio cymunedol efo'r sgil a'r profiad sydd ei angen i ddarparu gofal lliniarol i blant ar ddiwedd oes? A sut y mae Llywodraeth Cymru yn dal byrddau iechyd lleol i gyfrif am y ffordd y maen nhw'n cynllunio a chyllido nyrsio plant cymunedol ar gyfer plant sydd ag anghenion gofal lliniarol? Diolch yn fawr.

Thank you very much. I'm pleased to participate in this debate. At a personal level, I've truly enjoyed learning more about end-of-life care in the past few years, working very closely with Marie Curie and Hospice UK, but we rarely have time to discuss this in the Senedd, so I'm pleased that we have the opportunity to do it today. It's such an important area, and that's reflected in how many briefings and so on have been sent to me and others by various organisations over the past few days. I'm very grateful for those.

We will be supporting the motion today. Our amendment, very simply, seeks to ensure that we recognise the inequalities that still exist in access to good end-of-life care. The pandemic, of course, has changed how many services are delivered, and that's no different in end-of-life care. We know that some 2,000 more people have died at home during the pandemic than was the case in recent years, and whilst it has always been an aspiration to enable people to die at home if that's their wish, we don't know, of course, if the quality of care that those people have received over the past months has been what it should have been, and I suspect that it perhaps hasn't been, because of the pandemic. The pandemic has also, I think, highlighted the inequalities that we were aware of prior to the pandemic, because the pandemic itself has clearly demonstrated how unequal our society is, in terms of the disproportionate impact on poorer communities and minority communities, for example.

So, how do we respond to that? First of all, we need a new plan that takes a holistic approach, and one that understands the workforce required to deliver services in all parts of Wales. Secondly, we must realise that care homes are providers of palliative care, and we need to ensure the commissioning policies and regulations reflect that. Thirdly, we need to look specifically at issues related to palliative care for children and young people, not only in terms of workforce, with us being short some 240 children's community nurses in this sector, but also by providing better support for families and for brothers and sisters. And in a debate like this, we'll have an opportunity to hear more ideas being put forward

I will finish by just asking a few questions of the Minister. First of all, what steps are the Welsh Government taking in order to fund community nursing services for children in a sustainable manner, either provided through the NHS or hospice at home services for children? What steps are the Government taking to fill that gap in terms of the community nursing workforce who have the skills and experiences necessary to provide palliative care to children? And how is the Welsh Government holding local health boards to account for the way in which they plan and fund nursing services for children who have palliative care needs? Thank you.

16:00

Many colleagues in this debate have rightly focused on the impact of COVID-19 on individuals needing end-of-life care and their families who, in normal circumstances, would've been able to comfort and support them during this time. Over the last year, there have been some harrowing stories of patients nearing the end of life in hospital or in a care home, where that natural family love and support has not been possible—an issue touched on by Mark Isherwood earlier in opening.

In Baroness Tessa Jowell's final powerful speech to the House of Lords, she described so eloquently what it means to live with a life-limiting illness, and she made a profound statement about life and death, which resonates in this debate today. She said,

'In the end, what gives a life meaning is not only how it is lived, but how it draws to a close.'

End-of-life care is not just important to how a person dies, but how a person's life is given meaning; how, in part, it is remembered. It not only relates to medical care, but to personal care too. The involvement of family and close friends is at the heart of that. What's been so difficult for those people and their relatives over recent months has been the absence of what would normally be expected when someone is nearing the end of their life and the associated distress for families. And of course, as we've heard, it's not just families who have suffered, it's staff too. That's why our motion includes the impact on our health and care staff who have shown such professionalism and humanity during the course of the pandemic.

High-quality palliative care and bereavement support services are needed for families and staff, recognising some of the trauma of the past 10 months. We need to better understand the impact on our staff and how the experiences of this pandemic have shaped their view of their role and the services they provide, and what the battle against COVID means for recruitment of tomorrow's health and care staff.

We all know that, in ordinary times, our health and care staff work in tough environments, but no-one could've foreseen some of the conditions in hospital wards and care home rooms over recent months, where so many people have lost their lives. In many cases, staff have not just been doing their job and providing palliative care, but they've acted as surrogate families, where family members were not allowed to visit. If we're serious about responding to the consequences of this pandemic, we need to rethink how bereavement services and support are provided. That's why I'm supporting our call for a national bereavement framework and that we recognise that sufficient funding is needed to ensure that COVID-19 does not create another pandemic—that of poor mental health.

In concluding, Dirprwy Lywydd, I'd just like to touch on the specific challenges faced by people living with motor neurone disease across Wales—something that's been highlighted by the MND Association. The MND Association has been campaigning to allow MND patients to access benefits quicker during the pandemic period. At UK level, the Department for Work and Pensions have finished their review, and I'd like to hear from the Minister later about how the Welsh Government can help MND sufferers to access support quicker during the final stages of life.

In conclusion, Dirprwy Lywydd, I ask Members to support this motion. Let's strive to help patients with long-term and terminal illnesses access the care that they and their families need. Let's strive to ensure that our doctors and nurses can access a proper support network to help with their emotional well-being, and let's ensure that people from all parts of Wales can access professional bereavement services.

Mae llawer o gyd-Aelodau yn y ddadl hon wedi canolbwyntio'n briodol ar effaith COVID-19 ar unigolion sydd angen gofal diwedd oes a'u teuluoedd a fyddai, mewn amgylchiadau arferol, wedi gallu eu cysuro a'u cefnogi ar yr adeg hon. Dros y flwyddyn ddiwethaf, cafwyd straeon dirdynnol am gleifion yn agosáu at ddiwedd eu hoes yn yr ysbyty neu mewn cartref gofal, lle na fu'r cariad a'r gefnogaeth deuluol naturiol honno'n bosibl—mater y cyfeiriodd Mark Isherwood ato'n gynharach wrth agor.

Yn araith rymus olaf y Farwnes Tessa Jowell i Dŷ'r Arglwyddi, disgrifiodd mor huawdl yr hyn y mae'n ei olygu i fyw gyda salwch sy'n byrhau bywyd, a gwnaeth ddatganiad dwfn am fywyd a marwolaeth, sy'n berthnasol i'r ddadl hon heddiw. Dywedodd,

Yn y pen draw, yr hyn sy'n rhoi ystyr i fywyd yw nid yn unig sut y caiff ei fyw, ond sut y mae'n dirwyn i ben.

Mae gofal diwedd oes nid yn unig yn bwysig i'r ffordd y mae unigolyn yn marw, ond sut y rhoddir ystyr i fywyd unigolyn; sut, yn rhannol, y caiff y bywyd hwnnw ei gofio. Mae nid yn unig yn ymwneud â gofal meddygol, ond â gofal personol hefyd. Mae cynnwys teulu a ffrindiau agos yn ganolog i hynny. Yr hyn a fu mor anodd i bobl a'u perthnasau dros y misoedd diwethaf yw absenoldeb yr hyn y byddid yn ei ddisgwyl fel arfer pan fo rhywun yn agosáu at ddiwedd eu hoes a'r trallod a fo ynghlwm wrth hynny i deuluoedd. Ac wrth gwrs, fel y clywsom, nid teuluoedd yn unig sydd wedi dioddef, mae staff wedi dioddef hefyd. Dyna pam y mae ein cynnig yn cynnwys yr effaith ar ein staff iechyd a gofal sydd wedi dangos y fath broffesiynoldeb a thrugaredd yn ystod y pandemig.

Mae angen gwasanaethau gofal lliniarol a chymorth profedigaeth o ansawdd uchel ar deuluoedd a staff, i gydnabod rhywfaint o drawma'r 10 mis diwethaf. Mae angen i ni ddeall yn well yr effaith ar ein staff a sut y mae profiadau'r pandemig hwn wedi llywio eu barn am eu rôl a'r gwasanaethau y maent yn eu darparu, a beth y mae'r frwydr yn erbyn COVID yn ei olygu mewn perthynas â recriwtio staff iechyd a gofal y dyfodol.

Rydym i gyd yn gwybod bod ein staff iechyd a gofal yn gweithio mewn amgylcheddau anodd ar adegau arferol, ond ni allai neb fod wedi rhagweld rhai o'r amodau mewn wardiau ysbytai ac ystafelloedd cartrefi gofal dros y misoedd diwethaf, lle mae cynifer o bobl wedi colli eu bywydau. Mewn llawer o achosion, mae staff nid yn unig wedi bod yn gwneud eu gwaith ac yn darparu gofal lliniarol, ond maent wedi gweithredu fel teuluoedd dirprwyol lle na chaniatawyd i aelodau o'r teulu ymweld. Os ydym o ddifrif am ymateb i ganlyniadau'r pandemig hwn, mae angen inni ailystyried sut y darperir gwasanaethau profedigaeth a chymorth. Dyna pam rwy'n cefnogi ein galwad am fframwaith profedigaeth cenedlaethol a'n bod yn cydnabod bod angen digon o arian i sicrhau nad yw COVID-19 yn creu pandemig arall—pandemig salwch meddwl.

Wrth gloi, Ddirprwy Lywydd, hoffwn sôn am yr heriau penodol a wynebir gan bobl sy'n byw gyda chlefyd niwronau motor (MND) ledled Cymru—heriau y mae'r Gymdeithas MND wedi tynnu sylw atynt. Mae'r Gymdeithas MND wedi bod yn ymgyrchu i ganiatáu i gleifion MND gael budd-daliadau'n gyflymach dros gyfnod y pandemig. Ar lefel y DU, mae'r Adran Gwaith a Phensiynau wedi gorffen eu hadolygiad, a hoffwn glywed gan y Gweinidog yn nes ymlaen sut y gall Llywodraeth Cymru helpu dioddefwyr MND i gael cymorth yn gyflymach yn ystod camau olaf bywyd.

I gloi, Ddirprwy Lywydd, gofynnaf i'r Aelodau gefnogi'r cynnig hwn. Gadewch inni ymdrechu i helpu cleifion sydd â salwch hirdymor ac angheuol i gael y gofal sydd ei angen arnynt hwy a'u teuluoedd. Gadewch inni ymdrechu i sicrhau bod ein meddygon a'n nyrsys yn gallu manteisio ar rwydwaith cymorth priodol i'w helpu gyda'u lles emosiynol, a gadewch inni sicrhau bod pobl o bob rhan o Gymru yn gallu manteisio ar wasanaethau profedigaeth proffesiynol.

I welcome the Tory motion, because I think we don't talk enough about death, even though it faces us all eventually. I think one of the worst things about the pandemic is people dying in hospital without their loved ones holding on to them. So, I absolutely salute the heroic efforts of nursing and social care staff, who have enabled people to die with dignity, even if they haven't been able to say goodbye to their loved ones, except through some sort of device.

Most people want to die at home. That is an absolute fact. I think that Sir Tom Moore—one of the things that is so wonderful about him is that he lived life absolutely to the full right to the very end. He even went on a bucket holiday to Barbados just before he died, so good luck to him. But, he had the good fortune to live with at least two generations of his family, and we have to acknowledge, as the amendment does, that not everyone has family who have the room to accommodate the older generation as well as the younger generation.

For people who don't have family at all, care homes can provide a really good alternative social network for people who find it difficult to move around. So, I think that staff in care homes have done an extraordinary job in dealing with the challenges thrown at them during the pandemic. But, as we move out of the pandemic, I would really like to see care homes becoming more integrated into the communities where they are, and becoming more democratic in their way of operating.

The worst thing about a care home, from my perspective, is its potential isolation from the rest of society. I know there are excellent initiatives to enable children to go into care homes and sing songs or talk to older people, and those are all to be applauded. But, there really is a great deal more that we could do that they do in places like Scandinavia and Holland to make care homes part of the community—places where food prepared by the staff with residents is then sold to the general public.

Lastly, I just want to say that I think that the neighbourhood nursing pilots—the evaluation that was done of them is a clear indication of the path that I would like to see us go down to ensure that people can remain in their own home, with the care and support that they need, for as long as possible. That is where people prefer to be in most circumstances. So, I think that there is a great deal more that we can do to make the end of life much more dignified and happy.   

Rwy'n croesawu cynnig y Torïaid, oherwydd rwy'n credu nad ydym yn siarad digon am farwolaeth, er ei fod yn ein hwynebu ni i gyd yn y pen draw. Rwy'n credu mai un o'r pethau gwaethaf am y pandemig yw pobl yn marw yn yr ysbyty heb fod eu hanwyliaid yno i afael yn eu llaw. Felly, rwy'n llwyr ganmol ymdrechion arwrol staff nyrsio a gofal cymdeithasol sydd wedi galluogi pobl i farw gydag urddas, hyd yn oed os nad ydynt wedi gallu ffarwelio â'u hanwyliaid, heblaw drwy ryw fath o ddyfais.

Mae'r rhan fwyaf o bobl eisiau marw gartref. Mae honno'n ffaith absoliwt. Rwy'n credu bod Syr Tom Moore—un o'r pethau sydd mor wych amdano yw ei fod wedi byw bywyd hollol lawn hyd y diwedd. Aeth ar wyliau olaf i Barbados ychydig cyn iddo farw, felly pob lwc iddo. Ond fe fu'n ddigon ffodus i gael byw gydag o leiaf ddwy genhedlaeth o'i deulu, a rhaid inni gydnabod, fel y mae'r gwelliant yn ei wneud, nad oes gan bawb deulu sydd â lle ar gyfer y genhedlaeth hŷn yn ogystal â'r genhedlaeth iau.

I bobl nad oes ganddynt deulu o gwbl, gall cartrefi gofal ddarparu rhwydwaith cymdeithasol amgen da iawn i bobl sy'n ei chael hi'n anodd symud o gwmpas. Felly, credaf fod staff mewn cartrefi gofal wedi gwneud gwaith eithriadol yn ymdrin â'r heriau a wynebwyd ganddynt yn ystod y pandemig. Ond wrth inni gefnu ar y pandemig, hoffwn weld cartrefi gofal yn cael eu hintegreiddio'n well yn y cymunedau lle maent, ac yn dod yn fwy democrataidd o ran eu ffordd o weithredu.

Y peth gwaethaf am gartref gofal yn fy marn i yw'r perygl o arwahanrwydd oddi wrth weddill y gymdeithas. Gwn fod mentrau ardderchog yn bodoli i alluogi plant i fynd i gartrefi gofal a chanu caneuon neu siarad â phobl hŷn, ac mae'r rheini i gyd yn ganmoladwy. Ond mae llawer iawn mwy y gallem ei wneud, fel maent yn ei wneud mewn lleoedd fel Sgandinafia a'r Iseldiroedd i wneud cartrefi gofal yn rhan o'r gymuned—mannau lle mae bwyd a baratowyd gan y staff gyda'r preswylwyr yn cael ei werthu i'r cyhoedd wedyn.

Yn olaf, hoffwn ddweud fy mod yn credu bod y cynlluniau peilot nyrsio cymdogaeth—y gwerthusiad a wnaethpwyd ohonynt yn arwydd clir o'r llwybr yr hoffwn ein gweld yn ei ddilyn er mwyn sicrhau y gall pobl aros yn eu cartref eu hunain gyda'r gofal a'r cymorth sydd ei angen arnynt, cyhyd ag y bo modd. Dyna lle mae'n well gan bobl fod yn y rhan fwyaf o amgylchiadau. Felly, credaf fod llawer mwy y gallwn ei wneud i sicrhau bod diwedd oes yn adeg lawer mwy urddasol a hapus. 

16:05

I would like to thank the Welsh Conservatives for tabling this important debate, and of course we support the motion. Death is one of the only inevitabilities of life. Enabling each of us to die well is a hallmark of a compassionate society. Unfortunately, we haven't always provided the best end-of-life care, and this has been exacerbated by the arrival of the SARS-CoV-2 virus.

Last year, we saw that the number of Welsh citizens who lost their lives increase by over 10 per cent to over 37,000. Over 6,000 of those were because of this dreadful disease, which has cut short the lives of loved ones across the nation. Pre-pandemic, one in four of those in need of palliative care were denied the right level of care.

Multiple studies have also highlighted the fact that adequate and timely palliative care is less accessible for older people and those from the black, Asian, minority ethnic community. These inequalities will have increased as a result of COVID-19, which has disproportionately impacted the elderly and other members of our community.

Far too many people have been forced to face the end of their lives unable to be surrounded by family and friends. Far too many have died alone, and even more would have if not for our amazing nursing staff and general NHS staff. But, this has taken its toll. As the motion before us today notes, the RCN have raised concerns regarding nurses being exhausted, stressed, and near burn-out point, due to the pandemic and the additional pressure of providing end-of-life care. This is unsustainable. We have to ensure that we have properly-resourced palliative care and bereavement services, which have been sorely taxed as a result of this pandemic. And it's unfortunate that there has been no additional funding in the forthcoming budget for hospices, for bereavement services nor for mental health support for nurses impacted by this pandemic. And there are many nurses and NHS staff suffering from stress due to this pandemic.

Just before Christmas, my husband was taken into hospital with COVID-19, and he spent five weeks in there. He saw many people not coming out. He saw families in distress. He heard nurses really being stressed due to this. So, we must do better for our NHS staff, we must do better so our citizens can die well, and so that those that help ease the burden are not left traumatised by the experience. Please support this motion. Diolch yn fawr iawn.

Hoffwn ddiolch i'r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno'r ddadl bwysig hon, ac rydym yn cefnogi'r cynnig wrth gwrs. Marwolaeth yw un o'r unig bethau sy'n anochel mewn bywyd. Mae galluogi pob un ohonom i farw'n dda yn nodwedd o gymdeithas dosturiol. Yn anffodus, nid ydym bob amser wedi darparu'r gofal diwedd oes gorau, ac mae hyn wedi'i waethygu gan ddyfodiad feirws SARS-CoV-2.

Y llynedd, gwelsom fod nifer dinasyddion Cymru a gollodd eu bywydau wedi cynyddu dros 10 y cant i dros 37,000. Digwyddodd dros 6,000 o'r rheini yn sgil y clefyd ofnadwy hwn sydd wedi cyfyngu ar hyd oes anwyliaid ar draws y wlad. Cyn y pandemig, cafodd un o bob pedwar o'r rhai a oedd angen gofal lliniarol eu hamddifadu o'r lefel gywir o ofal.

Mae astudiaethau lluosog hefyd wedi tynnu sylw at y ffaith bod gofal lliniarol digonol ac amserol yn llai hygyrch i bobl hŷn a phobl yn y gymuned ddu, Asiaidd, a lleiafrifoedd ethnig. Bydd yr anghydraddoldebau hyn wedi cynyddu o ganlyniad i COVID-19, sydd wedi effeithio'n anghymesur ar yr henoed ac aelodau eraill o'n cymuned.

Mae llawer gormod o bobl wedi cael eu gorfodi i wynebu diwedd eu hoes heb deulu a ffrindiau o'u cwmpas. Mae llawer gormod wedi marw ar eu pen eu hunain, a byddai mwy fyth wedi gwneud hynny oni bai am ein staff nyrsio anhygoel a staff y GIG yn gyffredinol. Ond mae hyn wedi gadael ei ôl. Fel y noda'r cynnig sydd ger ein bron heddiw, mae'r Pwyllgor Nyrsio Brenhinol wedi mynegi pryderon ynglŷn â nyrsys yn bod yn flinedig, o dan straen, a bron â bod wedi'u gorweithio'n llwyr oherwydd y pandemig a'r pwysau ychwanegol o ddarparu gofal diwedd oes. Mae hyn yn anghynaliadwy. Rhaid inni sicrhau bod gennym wasanaethau gofal lliniarol a phrofedigaeth ag adnoddau priodol, gwasanaethau sydd wedi'u trethu'n ddifrifol o ganlyniad i'r pandemig hwn. Ac mae'n anffodus na fu unrhyw gyllid ychwanegol yn y gyllideb sydd ar y ffordd ar gyfer hosbisau, ar gyfer gwasanaethau profedigaeth nac ar gyfer cymorth iechyd meddwl i nyrsys yr effeithiwyd arnynt gan y pandemig hwn. Ac mae llawer o nyrsys a staff y GIG yn dioddef o straen oherwydd y pandemig hwn.

Ychydig cyn y Nadolig, aeth fy ngŵr i'r ysbyty gyda COVID-19, a threuliodd bum wythnos yno. Gwelodd lawer o bobl na ddaethant allan yn eu holau. Gwelodd deuluoedd mewn trallod. Clywodd nyrsys dan straen go iawn oherwydd hyn. Felly, rhaid inni wneud yn well i staff ein GIG, rhaid inni wneud yn well fel y gall ein dinasyddion farw'n dda, ac fel nad yw'r rheini sy'n helpu i leddfu'r baich yn cael eu trawmateiddio gan y profiad. Cefnogwch y cynnig hwn. Diolch yn fawr iawn.

16:10

Darren Millar. You need to unmute yourself or have—

Darren Millar. Mae angen i chi agor eich meic neu gael—

Can you hear me now? Thank you, Deputy Presiding Officer. This afternoon's debate, I think, is of crucial importance. As we've already heard, the impact of the pandemic on health professionals, the individuals they care for, and for those who've lost their loved ones—whether from COVID-19 or from other causes—has been absolutely huge. And, understandably, the risk of spreading the virus has resulted in huge changes to the way in which care and support is being provided and, of course, on the ability of those who are poorly and at the end of life to have the personal contact that they crave with their loved ones.

The importance of personal, physical contact with our loved ones can not be overstated. Many people who are fit and healthy across Wales are craving the ability to embrace a loved one or to hold their hand at the moment, and they're just people who are fit and healthy and at home. But just imagine the pain of separation for those who've not been able to do these things and are at the end of their lives. For them, the prospect of knowing that the last sight of their loved one might be on a hand-held device like a mobile phone or an iPad is frankly heartbreaking. And not just heartbreaking for them, but also for their loved ones—those mums, dads, sons, daughters, brothers, sisters and close friends who face the trauma of not being able to be physically present to say their final goodbyes and to bring the comfort that they want to as life slips away. On top of this, we've had the restrictions on funerals—they've also taken their toll, with fewer people able to be present to offer a kind word or a personal reflection when somebody has passed on. And for many, these restrictions, I think, have magnified greatly the sense of loss and grief that people have experienced.

Now, we know that staff in our hospitals, care homes and hospices have worked incredibly hard, and they've shown great compassion to those in their care and to their families, but in spite of these efforts, it simply has not been possible to overcome the huge impact of the very strict rules that are in place. And these experiences, on top of the other pressures that key workers have faced as the soldiers, if you like, of the front line in the battle against the coronavirus, have really taken their toll on their mental health and well-being, as other speakers have referenced. So, it's no wonder then that there have been reports of health professionals suffering from things that are akin to post-traumatic stress disorder.

And it's for all of these reasons that access to high-quality pastoral care, chaplaincy, counselling and bereavement support is absolutely critical. The work of the cross-party group on faith, the cross-party group on funerals and bereavement, and the cross-party group on hospices and palliative care has shone a spotlight on many of these services during the pandemic, and reminded us all just of how valuable they are to those who engage with them. And while I'm pleased that there's been some additional investment in these services during the pandemic, I think it's absolutely clear to everybody that more funding is required and that we need to increase the capacity of these services to cope with the increasing demands that are being placed upon them. We know there is going to be a need for this support in the future. It's going to be prolonged for many people—much more prolonged than would otherwise be the case. So, this support needs to be significant and recurring in the years ahead. So, I very much hope that the Welsh Government will take this into account as a result of today's debate, and I encourage everybody to support the motion that has been tabled by the Welsh Conservatives today.

A allwch chi fy nghlywed i nawr? Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Credaf fod y ddadl y prynhawn yma yn hollbwysig. Fel y clywsom eisoes, mae effaith y pandemig ar weithwyr iechyd proffesiynol, yr unigolion y maent yn gofalu amdanynt, a phawb sydd wedi colli eu hanwyliaid—boed o COVID-19 neu o achosion eraill—wedi bod yn enfawr. Ac yn ddealladwy, mae'r risg o ledaenu'r feirws wedi arwain at newidiadau enfawr i'r ffordd y darperir gofal a chymorth ac wrth gwrs, i allu'r rhai sy'n wael ac ar ddiwedd eu hoes i gael y cyswllt personol y maent yn ysu amdano gyda'u hanwyliaid.

Ni ellir gorbwysleisio pwysigrwydd cyswllt personol, corfforol â'n hanwyliaid. Mae llawer o bobl sy'n ffit ac yn iach ledled Cymru yn ysu am allu cofleidio anwyliaid neu i ddal eu llaw ar hyn o bryd, a dim ond y bobl sydd gartref, yn ffit ac yn iach, yw'r rheini. Ond dychmygwch y boen o wahanu i'r rhai nad ydynt wedi gallu gwneud y pethau hyn ac sydd ar ddiwedd eu hoes. Iddynt hwy, mae'r posibilrwydd o wybod efallai mai ar ddyfais fel ffôn symudol neu iPad y byddant yn gweld eu hanwyliaid am y tro olaf yn dorcalonnus. Ac nid torcalonnus iddynt hwy yn unig, ond i'w hanwyliaid hefyd—y mamau, tadau, meibion, merched, brodyr, chwiorydd a ffrindiau agos sy'n wynebu'r trawma o beidio â gallu bod yn bresennol yn y cnawd i ffarwelio am y tro olaf ac i roi'r cysur y maent ei eisiau wrth i'w bywydau ddirwyn i ben. Ar ben hyn, cawsom gyfyngiadau ar angladdau—mae'r rheini hefyd wedi gadael eu hôl, gyda llai o bobl yn gallu bod yn bresennol i gynnig gair caredig neu i fyfyrio'n bersonol pan fydd rhywun wedi marw. Ac i lawer, rwy'n credu bod y cyfyngiadau hyn wedi dwysáu'n fawr yr ymdeimlad o golled a galar y mae pobl wedi'i brofi.

Nawr, gwyddom fod staff yn ein hysbytai, cartrefi gofal a hosbisau wedi gweithio'n eithriadol o galed, ac maent wedi dangos tosturi mawr tuag at y rhai sydd yn eu gofal a thuag at eu teuluoedd, ond er gwaethaf yr ymdrechion hyn, ni fu'n bosibl goresgyn effaith enfawr y rheolau caeth iawn sydd ar waith. Ac ar ben y pwysau eraill y mae gweithwyr allweddol wedi'i wynebu fel milwyr rheng flaen, os mynnwch, yn y frwydr yn erbyn y coronafeirws, mae'r profiadau hyn wedi cael effaith wirioneddol ar eu hiechyd meddwl a'u llesiant, fel y mae siaradwyr eraill wedi dweud. Felly, nid yw'n syndod fod adroddiadau wedi bod am weithwyr iechyd proffesiynol yn dioddef o bethau sy'n debyg i anhwylder straen wedi trawma.

Ac am yr holl resymau hyn mae mynediad at ofal bugeiliol o ansawdd uchel, caplaniaeth, cwnsela a chymorth profedigaeth yn gwbl hanfodol. Mae gwaith y grŵp trawsbleidiol ar ffydd, y grŵp trawsbleidiol ar angladdau a phrofedigaeth, a'r grŵp trawsbleidiol ar hosbisau a gofal lliniarol wedi tynnu sylw at lawer o'r gwasanaethau hyn yn ystod y pandemig, ac wedi ein hatgoffa ni i gyd pa mor werthfawr ydynt i'r rhai sy'n eu defnyddio. Ac er fy mod yn falch y bu rhywfaint o fuddsoddiad ychwanegol yn y gwasanaethau hyn yn ystod y pandemig, rwy'n credu ei bod yn gwbl glir i bawb fod angen mwy o gyllid a bod angen inni gynyddu gallu'r gwasanaethau hyn i ymdopi â'r galwadau cynyddol arnynt. Gwyddom y bydd angen y cymorth hwn yn y dyfodol. Mae'n mynd i fod yn hir i lawer o bobl—llawer mwy estynedig nag y byddai fel arall. Felly, mae angen i'r cymorth fod yn sylweddol ac yn rheolaidd yn y blynyddoedd i ddod. Felly, rwy'n gobeithio'n fawr y bydd Llywodraeth Cymru yn ystyried hyn yn sgil y ddadl heddiw, ac rwy'n annog pawb i gefnogi'r cynnig a gyflwynwyd gan y Ceidwadwyr Cymreig heddiw.

16:15

Thank you. Can I call on the Minister for Health and Social Services Vaughan Gething?

Diolch. A gaf fi alw ar Vaughan Gething, y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol?

Thank you, Deputy Presiding Officer. I want to thank the Welsh Conservatives for bringing this important issue to the Chamber today and to all Members who have contributed. I've listened carefully to what speakers had to say. I won't be able to answer all the questions, but I'll come to those at the end. And I should say at the outset that, overall, I'm supportive of the motion and the amendment.

The pandemic has highlighted more than ever that good palliative care can make a huge difference to the quality of life for people who have reached the end of their lives, helping them to live as well as possible, and, when the time comes, to die with dignity. It can also make a significant difference to those left behind and how they cope with the grief of losing a loved one. It has also emphasised the emotional impact that working in the end-of-life care sector and/or caring for someone at the end of their life can have.

We continue to invest over £8.4 million annually to support specialist palliative care services across Wales. Much of this funding goes to support hospices, which are central to our approach for end-of-life care. The support that they provide to patients, families and carers cannot be underestimated. We're committed to working with the end-of-life care board and health boards over the coming months to review the funding allocated to adult and children's hospices, and it is important to recognise the bespoke role of children's hospices within this review. In the meantime, the Welsh Government has already allocated £6.3 million of emergency funding to support hospices throughout the pandemic. I'm pleased to announce that we will be making an additional £3 million available to support hospices to the end of this financial year, bringing the total additional investment to hospices during the pandemic to £9.3 million.

I recognise the impact that the death of a loved one can have on individuals, families and communities, particularly in light of the constraints placed upon us by COVID-19. Grief is a natural part of our response to death. However, without the ability to visit loved ones at the end of life or to undertake our usual rituals and practices, that grief experience can become even more complex. With this in mind, we've issued guidance to ensure that patients at the end of life, whether in hospital, hospice or a care home, are allowed a visit from their loved ones, not just in the last moments, but, indeed, in the last days of their life. Balancing people's rights and supporting their well-being with a desire to protect people from the risk of infection remains very challenging. Collectively, we have to rise to that challenge and do all that we can to support people to see their loved ones as safely as possible.

Work to develop a national bereavement framework is progressing well. The framework will set out core principles, minimal standards and a range of actions to support regional and local planning. Consultation will continue this spring and is supported by £1 million of additional funding from April 2021. We've also provided £900,000 of additional support to hospices and bereavement providers throughout the pandemic to specifically enhance their bereavement care and support.

I also want to recognise the vital role that district nurses undertake in delivering palliative and end-of-life care at home and in care homes, and to applaud them for maintaining home-visiting services throughout the pandemic. However, as with other Members, we must recognise that they and all of our health and social care professionals and third sector partners need our support too. We've provided additional funding to enhance the Health for Health Professionals Wales service, which is confidential and free, a tiered model of mental health support that is available to everyone working, studying and volunteering for NHS Wales. There is also a range of resources available to support all those working in the health and social care field on the Health Education and Improvement Wales website.

In finishing, Deputy Presiding Officer, I want to recommit the Welsh Government to ensuring that everyone has access to high-quality end-of-life care and bereavement support, as and when they need it. I will be issuing a written statement in the coming weeks to respond to the many points made by Members in today's debate, and to provide an update on our wider end-of-life care progress. Thank you, Deputy Presiding Officer.


Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r Ceidwadwyr Cymreig am ddod â'r mater pwysig hwn i'r Siambr heddiw ac i'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu. Rwyf wedi gwrando'n ofalus ar yr hyn a oedd gan y siaradwyr i'w ddweud. Ni fyddaf yn gallu ateb yr holl gwestiynau, ond byddaf yn dod at y rheini ar y diwedd. A dylwn ddweud ar y dechrau fy mod, ar y cyfan, yn cefnogi'r cynnig a'r gwelliant.

Mae'r pandemig wedi tynnu sylw'n fwy nag erioed at y ffaith y gall gofal lliniarol da wneud gwahaniaeth enfawr i ansawdd bywyd pobl sydd wedi cyrraedd diwedd eu hoes, gan eu helpu i fyw cystal ag sy'n bosibl, a phan ddaw'r amser, i farw gydag urddas. Gall hefyd wneud gwahaniaeth sylweddol i'r rhai sy'n cael eu gadael ar ôl a sut y maent yn ymdopi â'r galar o golli rhywun annwyl. Mae hefyd wedi pwysleisio'r effaith emosiynol y gall gweithio yn y sector gofal diwedd oes a/neu ofalu am rywun ar ddiwedd eu hoes ei chael.

Rydym yn parhau i fuddsoddi dros £8.4 miliwn bob blwyddyn i gefnogi gwasanaethau gofal lliniarol arbenigol ledled Cymru. Mae llawer o'r arian hwn yn mynd i gefnogi hosbisau, sy'n ganolog i'n dull o weithredu gofal diwedd oes. Ni ellir tanbrisio'r cymorth y maent yn ei roi i gleifion, teuluoedd a gofalwyr. Rydym wedi ymrwymo i weithio gyda'r bwrdd gofal diwedd oes a'r byrddau iechyd dros y misoedd nesaf i adolygu'r cyllid a roddir i hosbisau oedolion a phlant, ac mae'n bwysig cydnabod rôl bwrpasol hosbisau plant yn yr adolygiad hwn. Yn y cyfamser, mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi dyrannu £6.3 miliwn o gyllid brys i gefnogi hosbisau drwy gydol y pandemig. Rwy'n falch o gyhoeddi y byddwn yn darparu £3 miliwn ychwanegol i gefnogi hosbisau hyd at ddiwedd y flwyddyn ariannol hon, gan godi cyfanswm y buddsoddiad ychwanegol i hosbisau yn ystod y pandemig i £9.3 miliwn.

Rwy'n cydnabod yr effaith y gall marwolaeth rhywun annwyl ei chael ar unigolion, teuluoedd a chymunedau, yn enwedig yn sgil y cyfyngiadau a roddir arnom gan COVID-19. Mae galar yn rhan naturiol o'n hymateb i farwolaeth. Fodd bynnag, heb allu ymweld ag anwyliaid ar ddiwedd eu hoes neu gyflawni ein defodau a'n harferion cyfarwydd, gall y profiad o alar fod yn fwy cymhleth fyth. Gyda hyn mewn golwg, rydym wedi cyhoeddi canllawiau i sicrhau y caniateir i gleifion ar ddiwedd eu hoes, boed yn yr ysbyty, hosbis neu gartref gofal, gael ymweliad gan eu hanwyliaid, nid yn unig yn yr eiliadau olaf, ond yn wir, yn nyddiau olaf eu hoes. Mae cydbwyso hawliau pobl a chefnogi eu lles gydag awydd i ddiogelu pobl rhag y risg o haint yn parhau i fod yn heriol iawn. Gyda'n gilydd, rhaid inni ymateb i'r her honno a gwneud popeth yn ein gallu i gynorthwyo pobl i weld eu hanwyliaid mewn ffordd mor ddiogel â phosibl.

Mae gwaith ar ddatblygu fframwaith profedigaeth cenedlaethol yn mynd rhagddo'n dda. Bydd y fframwaith yn nodi egwyddorion craidd, safonau gofynnol ac ystod o gamau gweithredu i gefnogi cynlluniau rhanbarthol a lleol. Bydd yr ymgynghori'n parhau y gwanwyn hwn ac fe'i cefnogir gan £1 filiwn o gyllid ychwanegol o fis Ebrill 2021. Rydym hefyd wedi darparu £900,000 o gymorth ychwanegol i hosbisau a darparwyr gwasanaethau profedigaeth drwy gydol y pandemig i wella eu gofal a'u cymorth profedigaeth yn benodol.

Rwyf hefyd am gydnabod y rôl hanfodol y mae nyrsys ardal yn ei chyflawni drwy ddarparu gofal lliniarol a gofal diwedd oes gartref ac mewn cartrefi gofal, a'u cymeradwyo am gynnal gwasanaethau ymweld â'r cartref drwy gydol y pandemig. Fodd bynnag, fel yr Aelodau eraill, rhaid inni gydnabod bod angen ein cefnogaeth arnynt hwy a'n holl weithwyr iechyd a gofal cymdeithasol proffesiynol a phartneriaid yn y trydydd sector hefyd. Rydym wedi darparu cyllid ychwanegol i wella'r gwasanaeth Iechyd i Weithwyr Iechyd Proffesiynol Cymru, sy'n cynnig gwasanaeth cyfrinachol ac am ddim, model haenog o gymorth iechyd meddwl sydd ar gael i bawb sy'n gweithio, yn astudio ac yn gwirfoddoli i GIG Cymru. Mae amrywiaeth o adnoddau ar gael hefyd i gefnogi pawb sy'n gweithio ym maes iechyd a gofal cymdeithasol ar wefan Addysg a Gwella Iechyd Cymru.

Wrth orffen, Ddirprwy Lywydd, rwyf am ailddatgan ymrwymiad Llywodraeth Cymru i sicrhau bod gan bawb fynediad at ofal diwedd oes a chymorth profedigaeth o ansawdd uchel lle bynnag y bo angen. Byddaf yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig yn ystod yr wythnosau nesaf i ymateb i'r pwyntiau niferus a wnaethpwyd gan Aelodau yn y ddadl heddiw, ac i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ein cynnydd ehangach ym maes gofal diwedd oes. Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd.


Thank you. Can I ask Suzy Davies now to reply to the debate? Suzy.

Diolch. A gaf fi ofyn i Suzy Davies ymateb i'r ddadl yn awr? Suzy.

Diolch, Dirprwy Lywydd, and thank you to everyone who's taken part in this debate. As Mark Isherwood said at the beginning, it's never been so important as now to be discussing what we're discussing today.

A number of Members have referred to the hope that we will all die well, and the role of palliative services in that is absolutely critical. I think what I picked up from the debate today is that perhaps there needs to be better integration between the hospices that we're all familiar with and we understand their role, but with perhaps those district nurses, with the hospitals, as Jenny mentioned, but also the care homes, which Jenny mentioned—all these are part of the story of delivering good palliative care. And particularly with care homes, where we've seen 21 per cent of people dying, as compared to 16 per cent in previous years, there's an indication there of the strength of the role that care homes play in helping people die well. And I think that this matters more than ever before, because, as others have mentioned, we've been in very, very difficult circumstances; there's been no personal contact with those who are nearing the end of their lives. And, on top of the experiences we all have, there's this overlay of guilt that people aren't able to spend time with their loved ones as they reach the end of their lives, and an overlay of guilt that perhaps they weren't able to have them at home for those last few months of their life. And because of that, if we're talking about a new care delivery plan or a new framework, Minister—and I'm grateful to you for your comments today—then we need to be more conscious of these complex responses to grief and make sure that we're involving our nurses, our doctors, our care home workers and, of course, our bereavement services, who haven't really had much of a shout out today. 

And then finally from me—Minister, I thank you very much for the announcement you've made today about the extra money for these services before the end of the financial year. I think, actually, there was a little bit more coming in terms of consequentials from the UK Government for this period, but you mentioned other services that are involved in supporting mental health during this period, and maybe some of the money has gone towards that. I share Caroline Jones's point, really, that there's no mention particularly for grief and bereavement services in the budget, so your comments today have helped me with that. 

I suppose I'd like to finish, Dirprwy Lywydd, just by saying that this is one subject area where, really, we shouldn't have to scrutinise it particularly thoroughly with funding and delivery. This is an area where we should always assume and we should always be assured that we are getting it right. And so if I can just finish by thanking the members of those two CPGs, those two cross-party groups, who've really helped inform the debate today and made us all just think that little bit more closely about what's important to us. Thank you.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl hon. Fel y dywedodd Mark Isherwood ar y dechrau, nid yw erioed wedi bod mor bwysig inni drafod yr hyn rydym yn ei drafod heddiw.

Mae nifer o Aelodau wedi cyfeirio at y gobaith y byddwn i gyd yn marw'n dda, ac mae rôl gwasanaethau lliniarol yn hynny yn gwbl hanfodol. Rwy'n credu fy mod wedi nodi yn y ddadl heddiw efallai fod angen gwell integreiddio rhwng yr hosbisau yr ydym i gyd yn gyfarwydd â hwy ac yn deall eu rôl, ond gyda'r nyrsys ardal efallai, gyda'r ysbytai, fel y soniodd Jenny, ond hefyd y cartrefi gofal, y soniodd Jenny amdanynt—mae'r rhain i gyd yn rhan o'r stori o ddarparu gofal lliniarol da. Ac yn enwedig gyda chartrefi gofal, lle rydym wedi gweld 21 y cant o bobl yn marw, o'i gymharu ag 16 y cant mewn blynyddoedd blaenorol, mae arwydd yno o gryfder y rôl y mae cartrefi gofal yn ei chwarae yn helpu pobl i farw'n dda. A chredaf fod hyn yn bwysicach nag erioed o'r blaen, oherwydd fel y soniodd eraill, rydym wedi bod mewn amgylchiadau anodd iawn; ni chafwyd unrhyw gysylltiad personol â'r rhai sy'n agosáu at ddiwedd eu hoes. Ac ar ben y profiadau y mae pawb ohonom wedi'u cael, ceir haen o euogrwydd nad yw pobl yn gallu treulio amser gyda'u hanwyliaid wrth iddynt gyrraedd diwedd eu hoes, a haen o euogrwydd efallai nad oeddent yn gallu eu cael gartref dros fisoedd olaf eu bywyd. Ac oherwydd hynny, os ydym yn sôn am gynllun darparu gofal newydd neu fframwaith newydd, Weinidog—ac rwy'n ddiolchgar i chi am eich sylwadau heddiw—mae angen inni fod yn fwy ymwybodol o'r ymatebion cymhleth hyn i alar a sicrhau ein bod yn cynnwys ein nyrsys, ein meddygon, ein gweithwyr cartrefi gofal ac wrth gwrs, ein gwasanaethau profedigaeth, nad ydynt wedi cael llawer o sylw heddiw. 

Ac yna i orffen gennyf fi—Weinidog, diolch yn fawr ichi am y cyhoeddiad rydych wedi'i wneud heddiw am yr arian ychwanegol ar gyfer y gwasanaethau hyn cyn diwedd y flwyddyn ariannol. Mewn gwirionedd, rwy'n credu bod ychydig mwy o symiau canlyniadol yn dod gan Lywodraeth y DU ar gyfer y cyfnod hwn, ond fe sonioch chi am wasanaethau eraill sy'n ymwneud â chefnogi iechyd meddwl yn ystod y cyfnod hwn, ac efallai fod rhywfaint o'r arian wedi mynd tuag at hynny. Rwy'n rhannu pwynt Caroline Jones nad oes sôn yn benodol am wasanaethau galar a phrofedigaeth yn y gyllideb, felly mae eich sylwadau heddiw wedi fy helpu gyda hynny. 

Rwy'n tybio fy mod am orffen, Ddirprwy Lywydd, drwy ddweud bod hwn yn un maes lle na ddylai fod rhaid inni graffu arno'n arbennig o drylwyr o ran cyllid a chyflawni. Mae'n faes lle dylem ragdybio bob amser a dylem fod yn dawel ein meddwl bob amser ein bod yn gwneud pethau'n iawn. Ac felly, os caf orffen drwy ddiolch i aelodau'r ddau grŵp trawsbleidiol sydd wedi helpu i lywio'r ddadl heddiw ac wedi gwneud i bawb ohonom feddwl ychydig mwy am yr hyn sy'n bwysig i ni. Diolch.

16:20

Thank you. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? I don't see any objections, therefore the motion is—. Oh, sorry. Rhun, is your hand up, because it's just slightly off the camera? Yes, okay. I do see an objection. Yes, I do see an objection, therefore we will defer voting under this item until voting time.

Diolch. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid wyf yn gweld unrhyw wrthwynebiadau, felly mae'r cynnig—. O mae'n ddrwg gennyf. Rhun, a ydych wedi codi eich llaw, oherwydd mae ychydig oddi ar y camera? Iawn. Rwy'n gweld gwrthwynebiad. Ydw, rwy'n gweld gwrthwynebiad, felly gohiriwn y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

7. Dadl Plaid Cymru: Cyllido'r Llyfrgell Genedlaethol
7. Plaid Cymru Debate: Funding for the National Library

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans, a gwelliant 3 yn enw Mark Isherwood. Yn unol â Rheol Sefydlog 12.23(iii), ni ddewiswyd gwelliant 2 a gyflwynwyd i’r cynnig. 

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Rebecca Evans, and amendment 3 in the name of Mark Isherwood. In accordance with Standing Order 12.23(iii), amendment 2 tabled to the motion was not selected.

Item 7 on our agenda is the Plaid Cymru debate on funding for the national library, and I call on Siân Gwenllian to move the motion. Siân.

Eitem 7 ar ein hagenda yw dadl Plaid Cymru ar ariannu'r llyfrgell genedlaethol, a galwaf ar Siân Gwenllian i wneud y cynnig. Siân.

Cynnig NDM7580 Siân Gwenllian

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn gresynu at y ffaith y bydd Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn cael ei gorfodi i dorri swyddi a chwtogi'n ddifrifol ar wasanaethau heb fwy o gymorth ariannol gan Lywodraeth Cymru.

2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i adolygu ar frys y cyllid annigonol a ddyrannwyd i'r Llyfrgell Genedlaethol yng nghyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru ar gyfer 2021-2022 a darparu setliad ariannu cynaliadwy i'r Llyfrgell Genedlaethol a fydd yn diogelu'r gweithlu presennol ac yn caniatáu i'r llyfrgell ehangu ei gwaith hanfodol ar gyfer y dyfodol.

Motion NDM7580 Siân Gwenllian

To propose that the Senedd:

1. Regrets that, with no increased financial support from the Welsh Government, the National Library of Wales will be forced to cut jobs and severely curtail services. 

2. Calls on the Welsh Government to urgently review the insufficient funding allocated to the National Library in the Welsh Government’s draft budget for 2021-2022 and to provide the National Library with a sustainable funding settlement that will both protect the workforce of today and allow the library to expand its vital work for the future.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Yn sgil y newyddion da y bydd pecyn ariannu newydd gwerth £6.2 miliwn ar gael ar gyfer Llyfrgell Genedlaethol Cymru ac Amgueddfa Cymru ar gyfer y ddwy flynedd nesaf yma, dwi yn gobeithio bydd ein cynnig ni yn cael ei basio yn unfrydol gan y Senedd heddiw. 

Mae datganiad y Llywodraeth yn dweud bod y cyllid ar gyfer y llyfrgell genedlaethol yn cynnwys cyllid i gefnogi'r gwaith o weithredu rhai argymhellion allweddol yr adroddiad teilwredig, a hefyd i gwrdd â diffygion ariannol i ddiogelu swyddi ac i fynd i'r afael â'r camau difrifol mae angen eu cymryd i sicrhau cynaliadwyedd tymor hwy. Fodd bynnag, mae angen sicrwydd ynglŷn â'r codiad yn y waelodlin sydd ei angen i'r dyfodol. Mater i'r Llywodraeth nesaf fydd hynny, beryg, ac mae pobl Cymru yn gwybod yn iawn pa blaid i'w chefnogi os ydyn nhw am weld ein sefydliadau pwysig yn dod yn rhan greiddiol ac annatod o fywyd ein cenedl ni.

Dwi wedi cael fy ysbrydoli gan y gefnogaeth sydd wedi cael ei dangos i'r llyfrgell genedlaethol dros y dyddiau diwethaf—miloedd wedi arwyddo deiseb; cefnogaeth wedi dod o bob cwr o'r byd. Ond mae hi'n resyn o beth bod angen yr ymgyrch yma yn y lle cyntaf. Mi ddylai ein sefydliadau cenedlaethol fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth gwlad, nid yn destun tro pedol munud diwethaf gan Weinidogion Llafur. Mae'n rhyfedd, onid yw, mai bore yma y daeth y cyhoeddiad am yr arian, ar drothwy cynnal pleidlais yn y Senedd prynhawn yma. Nid dyma ydy'r ffordd i drin un o drysorau cenedlaethol nodedig ein cenedl ni. Ond fe ddaeth y llyfrgell genedlaethol yn symbol o'n hunaniaeth fel pobl ac fel cenedl dros y dyddiau diwethaf yma. Fe ddangoswyd dealltwriaeth a gwerthfawrogiad o werth y sefydliad a gwerth y trysorau sydd ynddo. 

A gadewch inni oedi am funud a dathlu'r dreftadaeth gyfoethog, odidog sydd yn yr adeilad eiconaidd sy'n sefyll yn fawreddog uwchlaw tref Aberystwyth. Dyma gartref rhai o lawysgrifau mwyaf hynafol Ewrop, cyfreithiau Hywel Dda a Llyfr Du Caerfyrddin, 6 miliwn o lyfrau a phapurau newydd, lluniau gan Kyffin Williams, Tunnicliffe a Turner, dros filiwn o fapiau, Archif Sgrin a Sain Cymru. Mae'r rhestr yn faith, y trysorau mor werthfawr i dreftadaeth cyfoethog Cymru.

Mi ddylai cynnal a datblygu'r llyfrgell genedlaethol fod yn fater o flaenoriaeth i Lywodraeth ein gwlad, ond, yn hytrach, beth welson ni oedd tro pedol gwleidyddol gan Lafur yn sgil pwysau cynyddol o bob cyfeiriad. Dyma ni'n gweld y Llywodraeth yn gorfod ildio a cholli wyneb yn sgil dicter cynyddol y cyhoedd wrth i un o'n sefydliadau cenedlaethol gael ei esgeuluso a'i ddiystyru. Fe ddylid bod wedi cyhoeddi'r arian yma yn ôl yn yr hydref yn lle rŵan, ar yr unfed awr ar ddeg. Fodd bynnag, diolch i bawb ddaru godi llais a lobio am y penderfyniad a'r tro pedol yma. 

Gaf i sôn yn gyflym am ddau benderfyniad arall y mae angen i Lafur eu newid? Bydd canolfan cymunedol a chaffi y Paddle Steamer yng Nghaerdydd yn cael ei dinistrio oherwydd penderfyniadau Llafur ar gyngor Caerdydd. Maen nhw'n bwriadu cael gwared â sefydliad hanesyddol a hwb cymunedol yn Butetown i wneud lle i ddatblygiad tai. Er i ymgyrchwyr ofyn am gael cadw lle i'r caffi ar y safle yma fel rhan o'r datblygiad, fe wrthodwyd hyn gan gyngor Caerdydd. Os ydyn ni wir am greu Cymru sy'n dathlu ein hanes a diwylliant yn eu holl amrywiaeth, mae'n rhaid cofio bod achub sefydliadau fel y Paddle Steamer yr un mor bwysig ag achub ein llyfrgell genedlaethol.

Mae Llafur hefyd yn ddigon hapus i adeiladu amgueddfa filwrol ym Mae Caerdydd, gan gael gwared ar yr unig ardal o dir gwyrdd sydd yna, er i filoedd ei wrthwynebu. Mae amgueddfa lwyddiannus yn darparu cysylltiad clir i brofiadau bywyd y trigolion lleol. Does gan Gaerdydd ddim hanes milwrol, felly mae'n rhaid gofyn y cwestiwn: hanes pwy sydd yn cael ei ddweud yn yr amgueddfa filwrol yma? Yn lle amgueddfa filwrol, yr hyn sydd ei angen ydy amgueddfa genedlaethol ar gyfer hanes a threftadaeth pobl ddu a phobl o liw, a hynny yng nghanol y gymuned yn Butetown.

I gloi, dwi'n credu bod angen i'r Llywodraeth ddysgu gwersi o'r hyn sydd wedi digwydd dros y dyddiau diwethaf yma. Mewn pwyllgor o'r Senedd ddydd Gwener diwethaf, fe ddaru Llafur wrthod fy ngwelliannau i fyddai wedi sicrhau bod pob plentyn yn cael dysgu am hanes ein gwlad yn ei holl amrywiaeth. Fe gefnogwyd y gwelliannau gan y Torïaid, ac rydw i'n diolch i Suzy Davies a Laura Jones am y gefnogaeth yna. Mae yna don o gefnogaeth yn adeiladu tu ôl i'r ymgyrch dysgu hanes Cymru, ac mi fydd gwelliannau Plaid Cymru yn cael eu trafod eto gennym ni i gyd yn y Senedd yma ar 2 Mawrth. Mae angen penderfyniad rŵan gan y Llywodraeth i gefnogi'r gwelliannau. Cafwyd ymgyrch gref i sicrhau dyfodol y llyfrgell genedlaethol. Mae pobl Cymru yn teimlo yr un mor gryf am ddysgu hanes Cymru. Gair i gall, Lywodraeth Cymru.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Given the good news that a new funding package worth £6.2 million will be available for the National Library of Wales and Amgueddfa Cymru for the next two years, I do hope that our motion will be passed unanimously by the Senedd today.

The Government statement says that the funding for the national library includes funding to support the work of implementing some of the key recommendations of the tailored review, and also to meet financial deficits to safeguard jobs and to take the serious steps needed to secure the longer term sustainability of the library. However, we do need assurances on the increase in the baseline required for the future. It's a matter for the next Government, I suppose, and the people of Wales know well which party they should support if they do want to see our important institutions becoming a core and integral part of our national life.

I have been inspired by the support that's been shown to our national library over the past few days—thousands have signed a petition; there's been support from all corners of the world. But it is regrettable that we needed this kind of campaign in the first place. Our national institutions should be a priority for our nation's Government, not the subject of a last-minute u-turn by Labour Ministers. It's interesting that the announcement on the funding was made this morning, just as we were to vote on the issue in the Senedd this afternoon. This is no way to treat one of our notable national treasures. But the national library did become a symbol of our identity as a people and as a nation over the past few days. An understanding and appreciation of the value of the institution was shown and the value of the treasures that it holds.

And let's pause for a moment and celebrate that rich, glorious heritage held within that iconic building that stands majestically above the town of Aberystwyth. This is home to some of the oldest manuscripts in Europe, the laws of Hywel Dda and the Black Book of Carmarthen, 6 million books and newspapers, pictures by Tunnicliffe, Turner and Kyffin Williams, over a million maps, the Welsh Screen and Sound Archive. The list is endless, and the treasures are so important to the rich heritage of Wales.

Maintaining and developing the national library should be a priority for our nation's Government, but, unfortunately, what we saw was a political u-turn by Labour, given increasing political pressure from all directions. We are seeing the Government having to yield and lose face as a result of increasing public anger as one of our national institutions is neglected and ignored. This funding should have been announced back in the autumn, rather than doing so now, at the eleventh hour. However, I'd like to thank everyone who did raise a voice and lobbied for that u-turn.

May I briefly mention two other decisions that Labour needs to change? The Paddle Steamer community centre and cafe in Cardiff will be demolished as a result of decisions taken by Labour on Cardiff council. They intend to do away with a historical institution and community hub in Butetown and to replace it with a housing development. Although campaigners asked for the cafe to be maintained on the site, this was rejected by Cardiff council. If we truly want to create a Wales that celebrates our culture and heritage in all its diversity, we must bear in mind that saving institutions like the Paddle Steamer are as important as saving our national library.

Labour is also happy to build a military museum in Cardiff Bay, actually scrapping the only piece of green land there, although thousands have opposed this. A successful museum provides a clear connection to the everyday experiences of local people, and Cardiff has no military history, so we have to ask the question: whose history is being reflected in this military museum? Rather than a military museum, what we need is a national museum for the history and heritage of the BAME community at the heart of that community in Butetown.

To conclude, I think the Government needs to learn lessons from what's happened over the past few days. At a Senedd committee last Friday, Labour rejected my amendments, which would have ensured that every child would learn about the history of our nation in all its diversity. The amendments were supported by the Conservatives, and I thank Suzy Davies and Laura Jones for that support. There is a wave of support building behind the campaign to teach Welsh history, and Plaid Cymru amendments will be discussed again by us all in this Senedd on 2 March. We need a decision now from Government to support those amendments. There was a strong campaign to secure the future of the national library. The people of Wales feel just as strongly about the teaching of Welsh history. So, that's just a word in your ear, Welsh Government.

16:25

Thank you. I have selected two amendments to the motion. In accordance with Standing Order 12.23, I have not selected amendment 2. I call on the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism to move formally amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans.

Diolch. Rwyf wedi dethol dau welliant i'r cynnig. Yn unol â Rheol Sefydlog 12.23, nid wyf wedi dethol gwelliant 2. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans, yn ffurfiol.

16:30

Gwelliant 1—Rebecca Evans

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Cynnig bod y Senedd:

Yn nodi bod Llyfrgell Genedlaethol Cymru wrthi’n cynnal ymgynghoriad a bod Llywodraeth Cymru’n parhau mewn trafodaeth barhaus â nhw i asesu pob opsiwn posibl.

Amendment 1—Rebecca Evans

Delete all and replace with:

To propose that the Senedd:

Notes that the National Library of Wales is currently undergoing a consultation process and that the Welsh Government remains in continuous discussion with them to assess every option available.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Yn ffurfiol. Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd.

Formally. Thank you, Deputy Presiding Officer.

Diolch. I call on David Melding to move amendment 3, tabled in the name of Mark Isherwood. 

Diolch. Galwaf ar David Melding i gynnig gwelliant 3, a gyflwynwyd yn enw Mark Isherwood.

Gwelliant 3—Mark Isherwood

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn nodi'r dystiolaeth awdurdodol a ddarparwyd yn yr adolygiad teilwredig a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru nad yw'r Llyfrgell Genedlaethol yn cael y lefel o gyllid sydd ei hangen arni ar hyn o bryd i ddarparu ei gwasanaethau craidd.

Amendment 3—Mark Isherwood

Add as new point at end of motion:

Notes the authoritative evidence provided in the tailored review commissioned by the Welsh Government that the National Library does not currently receive the level of funding required to deliver its core services.

Cynigiwyd gwelliant 3.

Amendment 3 moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I so move.

I speak as a user and a supporter of the National Library of Wales. And can I also remind everyone here that the Conservative group in the Senedd has deposited its archive in the national library? I do hope the other political parties will do this as well, because the preservation of our political memories is as important as the preservation of other aspects of the soul craft, if I can put it that way, of the Welsh nation.

I want to commend the principle of a tailored review. I am pleased the Welsh Government has done this, because it does bring a very precise focus. And I think this review was an excellent exercise, really exacting, and it's allowed us to make a really important decision, and I commend the Welsh Government for the announcement it made yesterday. I do think it's appropriate. I think the issue now is that we have a sustainable model for the future, and that will probably be the work of the next Senedd to scrutinise that that is delivered, but I think it would be churlish not to welcome the progress that has been made, and I've no doubt that the Minister will speak to this and the Welsh Government's approach. It's probably a happy coincidence that the events have come together this afternoon.

I do also want to commend the innovative nature of the National Library of Wales. I think, in the twenty-first century, in the era of digitalisation, for example, it really has led the way in the shift to ensure that as much is made digitally available, and then in its outreach work to ensure that these rich resources are known to people and that they're known to communities perhaps that haven't previously accessed them to the level that we would like. So, I do think that's important, and I know one of the key worries that the library staff had about an insecure funding position was that this sort of work may not be planned or carried out to the extent that it would like in the future.

I think it's also overlooked quite a lot what a magnificent national institution we have right in the middle of Wales, there in Aberystwyth. It's a really important anchor institution for the mid Wales economy, and indeed for cultural and intellectual life in mid Wales, particularly those beyond the university but also including the university. So I think, again, securing the future of the national library is important for that reason also.

And I just want to finish by saying that, really, what a great national library does—and we have a wonderful record here—is preserve the soul of the nation. It reminds us what we are, what we were, and, through that, what we might become. And it's that vision that really excites me, and that's the particular reason I welcome the investment that is now going to be made to—[Inaudible.] And I do hope that it leads to a really effective, sustainable model on an exacting basis, which of course is quite appropriate for the use of public funds, which is why a tailored review was a good approach. Thank you.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig felly.

Rwy'n siarad fel un o ddefnyddwyr a chefnogwyr Llyfrgell Genedlaethol Cymru. Ac a gaf fi atgoffa pawb yma hefyd fod y grŵp Ceidwadol yn y Senedd wedi adneuo ei archif yn y llyfrgell genedlaethol? Rwy'n gobeithio y bydd y pleidiau gwleidyddol eraill yn gwneud hyn hefyd, oherwydd mae cadwraeth ein hatgofion gwleidyddol yr un mor bwysig â chadwraeth agweddau eraill ar gelf enaid y genedl Gymreig, os caf ei roi felly.

Hoffwn ganmol yr egwyddor o adolygiad pwrpasol. Rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi gwneud hyn, oherwydd mae'n cynnig ffocws manwl iawn. Ac rwy'n credu bod yr adolygiad hwn yn ymarfer ardderchog, yn wirioneddol fanwl, ac mae wedi caniatáu inni wneud penderfyniad pwysig iawn, ac rwy'n cymeradwyo Llywodraeth Cymru am y cyhoeddiad a wnaeth ddoe. Rwy'n credu ei fod yn briodol. Rwy'n credu mai'r mater sy'n codi nawr yw bod gennym fodel cynaliadwy ar gyfer y dyfodol, ac mae'n debyg mai dyna fydd gwaith y Senedd nesaf i'w graffu er mwyn sicrhau hynny, ond rwy'n credu y byddai'n anodd peidio â chroesawu'r cynnydd sydd wedi'i wneud, ac nid oes gennyf amheuaeth na fydd y Gweinidog yn siarad am hyn ac ymagwedd Llywodraeth Cymru. Cyd-ddigwyddiad hapus yn ôl pob tebyg yw bod y pethau hyn wedi dod at ei gilydd y prynhawn yma.

Rwyf hefyd am ganmol natur arloesol Llyfrgell Genedlaethol Cymru. Yn yr unfed ganrif ar hugain, yn oes digideiddio er enghraifft, rwy'n credu ei bod wedi arwain y ffordd yn y newid i sicrhau bod cymaint ar gael yn ddigidol, ac yna yn ei gwaith allgymorth i sicrhau bod yr adnoddau cyfoethog hyn yn hysbys i bobl a'u bod yn hysbys i gymunedau nad ydynt wedi'u defnyddio o'r blaen efallai ar y lefel yr hoffem ei gweld. Felly, rwy'n credu bod hynny'n bwysig, a gwn mai un o'r pryderon allweddol a oedd gan staff y llyfrgell am y sefyllfa ariannu ansicr oedd efallai na fyddai'r math hwn o waith yn cael ei gynllunio na'i wneud i'r graddau y byddent yn ei hoffi yn y dyfodol.

Rwy'n credu hefyd ein bod yn anghofio'n aml pa mor wych yw'r sefydliad cenedlaethol sydd gennym yng nghanol Cymru, yno yn Aberystwyth. Mae'n sefydliad angori pwysig iawn i economi canolbarth Cymru, ac yn wir i fywyd diwylliannol a deallusol yng nghanolbarth Cymru, yn enwedig i bobl y tu hwnt i'r brifysgol ond gan gynnwys y brifysgol hefyd. Felly, unwaith eto, rwy'n credu bod sicrhau dyfodol y llyfrgell genedlaethol yn bwysig am y rheswm hwnnw hefyd.

Ac rwyf am orffen drwy ddweud, mewn gwirionedd, mai'r hyn y mae llyfrgell genedlaethol wych yn ei wneud—ac mae gennym hanes gwych yma—yw cadw enaid y genedl. Mae'n ein hatgoffa beth ydym ni, beth oeddem ni, a thrwy hynny, yr hyn y gallem fod. A'r weledigaeth honno sy'n fy nghyffroi'n fawr, a dyna'r rheswm penodol rwy'n croesawu'r buddsoddiad a wneir nawr i—[Anghlywadwy.] Ac rwy'n gobeithio y bydd yn arwain at fodel gwirioneddol effeithiol a chynaliadwy ar sail drwyadl, sydd wrth gwrs yn gwbl briodol ar gyfer y defnydd o arian cyhoeddus, a dyna pam fod adolygiad pwrpasol yn ffordd dda o'i wneud. Diolch.

I agree with all those sentiments that have been expressed by David Melding. Of course, we had evidence sessions within the culture committee from the National Library of Wales, and explored with them, I think, the challenges they face and also the tremendous opportunities they have. And just to say, of course, I think it's in the National Library of Wales that we've deposited the Wales anti-apartheid archives, and hopefully the history of that will be written in the near future. They also hold the Gareth Jones archives and, of course, people will be aware of the recent film, Mr Jones, which has had quite international acclaim and reflects very well in terms of Wales.

I welcome very much—and I think David Melding was absolutely right that it would be churlish not to recognise it—the additional funding that the Deputy Minister has announced in respect of that and the museum. I welcome this very much, because a big concern of mine was the actual position of the people who work in it, the skills that exist there and the importance to the local economy.

I do regret the tone, turning the issue into what was almost a Plaid Cymru party political broadcast, and I regret—and I had some calls, actually, quite angered by—the comments made by the leader of Plaid Cymru, saying that we currently face nothing less than cultural vandalism by the Labour Government; that this is somehow a deliberate decision that's been taken by a Labour Government to destroy Welsh culture. I think that really is most offensive. For example, when Ceredigion—Plaid Cymru—Ceredigion council was closing libraries, we recognised the pressures on councils in austerity; we don't call that 'cultural vandalism'. Equally so, here, what we do know is that there have been major financial challenges. We have had 10 years of austerity; we know that there are also serious management issues that have arisen over quite a long period of time, et cetera.

But listen, I want to move away from that, because I just think that tone was very unfortunate in what should be something about talking about the future of one of our most valuable cultural and heritage institutions. There are major opportunities available to us: the BBC archives, the issue of digitisation. And can I say one thing? One of the real opportunities for the future, as we look forward to developing a plan of sustainability for these institutions, is within education, is the way of the interlink between these assets that they have, actually ensuring that they are not just contained within the four walls of the libraries, that we make them accessible to people, accessible to schools, accessible to people so people can access those icons of their history for the future. I think that's where the challenge is. And of course, there has to be a plan; the tailored review, I think, has identified many of those. I'm very pleased to see the work that's gone on with Welsh Government to develop a sustainable plan for the future, and I think the funding announcement that was announced this morning will make a very substantial contribution to that. Thank you, Dirprwy Lywydd.

Rwy'n cytuno â'r holl deimladau a fynegwyd gan David Melding. Wrth gwrs, cawsom sesiynau tystiolaeth yn y pwyllgor diwylliant gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru, a buom yn archwilio gyda hwy yr heriau y maent yn eu hwynebu a hefyd y cyfleoedd aruthrol sydd ganddynt. A hoffwn ddweud, wrth gwrs, fy mod yn credu mai yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru yr adneuwyd archifau gwrth-apartheid Cymru, a gobeithio y bydd yr hanes hwnnw'n cael ei ysgrifennu yn y dyfodol agos. Maent hefyd yn cadw archifau Gareth Jones a bydd pobl yn gwybod am y ffilm ddiweddar, Mr Jones, sydd wedi cael cryn dipyn o ganmoliaeth ryngwladol ac sy'n adlewyrchu'n dda iawn ar Gymru.

Rwy'n croesawu'n fawr iawn—a chredaf fod David Melding yn llygad ei le y byddai'n anodd peidio â'i gydnabod—y cyllid ychwanegol y mae'r Dirprwy Weinidog wedi'i gyhoeddi mewn perthynas â honno a'r amgueddfa. Rwy'n croesawu hyn yn fawr iawn, oherwydd un o'r pryderon mawr a oedd gennyf oedd sefyllfa'r bobl sy'n gweithio ynddi, y sgiliau sy'n bodoli yno a'r pwysigrwydd i'r economi leol.

Rwy'n gresynu at y cywair, a throi'r mater yn rhywbeth a oedd bron yn ddarllediad gwleidyddol ar ran Plaid Cymru, ac rwy'n gresynu—a chefais rai galwadau blin braidd—ynglŷn â'r sylwadau a wnaethpwyd gan arweinydd Plaid Cymru, yn dweud ein bod ar hyn o bryd yn wynebu dim byd llai na fandaliaeth ddiwylliannol gan y Llywodraeth Lafur; fod hwn rywsut yn benderfyniad bwriadol a wnaethpwyd gan Lywodraeth Lafur i ddinistrio diwylliant Cymru. Credaf fod hynny'n wirioneddol sarhaus. Er enghraifft, pan oedd cyngor—Plaid Cymru—Ceredigion yn cau llyfrgelloedd, roeddem yn cydnabod y pwysau ar gynghorau yn sgil cyni; nid ydym yn galw hynny'n 'fandaliaeth ddiwylliannol'. Yn yr un ffordd, yma, yr hyn a wyddom yw y bu heriau ariannol mawr. Rydym wedi cael 10 mlynedd o gyni; gwyddom fod problemau rheoli difrifol wedi codi dros gyfnod eithaf hir hefyd, ac yn y blaen.

Ond gwrandewch, rwyf am symud oddi wrth hynny, oherwydd credaf fod y cywair yn anffodus iawn yn yr hyn a ddylai ymwneud â siarad am ddyfodol un o'n sefydliadau diwylliannol a threftadaeth mwyaf gwerthfawr. Mae cyfleoedd mawr ar gael i ni: archifau'r BBC, mater digideiddio. Ac a gaf fi  ddweud un peth? Wrth inni edrych ymlaen at ddatblygu cynllun cynaliadwyedd ar gyfer y sefydliadau hyn, mae un o'r cyfleoedd mawr ar gyfer y dyfodol mewn addysg, yn y rhyng-gysylltiad rhwng yr asedau hyn sydd ganddynt, sicrhau o ddifrif nad wedi'u cynnwys rhwng pedair wal y llyfrgelloedd yn unig y maent, ein bod yn eu gwneud yn hygyrch i bobl, yn hygyrch i ysgolion, yn hygyrch i bobl fel y gallant fanteisio ar yr eiconau hynny o'u hanes ar gyfer y dyfodol. Rwy'n credu mai dyna lle mae'r her. Ac wrth gwrs, mae'n rhaid cael cynllun; rwy'n credu bod yr adolygiad pwrpasol wedi nodi llawer o'r rheini. Rwy'n falch iawn o weld y gwaith sydd wedi'i wneud gyda Llywodraeth Cymru ar ddatblygu cynllun cynaliadwy ar gyfer y dyfodol, ac rwy'n credu y bydd y cyhoeddiad am gyllid y bore yma'n cyfrannu'n sylweddol iawn at hynny. Diolch, Ddirprwy Lywydd.

16:35

Yn ôl yn y dyddiau tywyll hynny pan doedd dim strwythur gwleidyddol cenedlaethol gan Gymru, roedd yn destun balchder inni'r Cymry ein bod ni'n gallu uniaethu a chefnogi ein timau rygbi a'n timau pêl-droed rhyngwladol, a mynd i'r amgueddfa genedlaethol ac i'r llyfrgell genedlaethol— canolbwyntiau cof ein cenedl pan nad oedd Cymru yn cael ei chydnabod fel endid gwleidyddol o gwbl efo'i Senedd ei hunan. Ac yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, dyma drysorfa ein hanes, yn cloriannu ein hanes a'n hiaith a'n celfyddyd dros ganrifoedd lawer. Pleser ydy bod yno ac ymhyfrydu yn ein hanes cyfoethog fel cenedl, o'r doreth o lenyddiaeth sydd wedi deillio o'r Cymreictod hwnnw.

A beth sydd yna? Fel rydyn ni wedi clywed gan eraill, trysorau llenyddol a diwylliannol ein cenedl: y Beibl Cymraeg gwreiddiol o 1588, Llyfr Du Caerfyrddin o 1250, Llyfr Taliesin o 1350, Llyfr Gwyn Rhydderch o'r flwyddyn 1350 hefyd, deddfau Hywel Dda o'r flwyddyn 1300, a nifer helaeth eraill o lawysgrifau cyfoethog ein gwlad. Ein hanes urddasol fel pobl; casgliadau o bwys rhyngwladol.

Nawr roedd hyn i gyd yn y fantol tan y cyhoeddiad heddiw, ac rwyf mor falch, yn lle rhestru anghyfiawnderau yn ein herbyn ni'r Cymry ac ychwanegu'r bygythiad i'r llyfrgell genedlaethol at hynny, fel roeddwn i'n paratoi fy araith ddoe, dyma fi heddiw yn hytrach yn llongyfarch y Llywodraeth o waelod calon am y cyhoeddiad yma heddiw, am yr arian i'r llyfrgell genedlaethol ac i'r amgueddfa genedlaethol. Wrth lwc fy mod i'n gallu newid fy araith heddiw.

Dwi hefyd yn llongyfarch ac yn talu teyrnged i'r ymgyrch gref dorfol sydd wedi dod â ni i'r penderfyniad yma heddiw. Heb ddeffroad ein pobl, byddem mewn lle gwahanol iawn, a'r ddeiseb yna yn allweddol. Diolch i bawb. Edrychwn ymlaen i ffyniant ein llyfrgell genedlaethol fel un o lyfrgelloedd mawr y byd. Cefnogwch y cynnig heb ei wella.

Back in those dark days when we had no national political structure in Wales, it was a cause of pride for us that we could identify with and support our rugby and football teams, and go to our national museum and our national library. They were the focus of our nation's memory when Wales wasn't recognised as a political entity of any kind with its own Parliament. And in the National Library of Wales, we have a treasury of our history. It looks at our language, our art and our history over many centuries. It's a pleasure to be there to take pride in our rich national history and the literature that has emerged from that Welsh identity.

And what's there? As we've heard from others, we have cultural and literary treasures there: the original Welsh Bible from 1588, the Black Book of Carmarthen from 1250, the Book of Taliesin from 1350, the White Book of Rhydderch, also from 1350, the laws of Hywel Dda from 1300, and all sorts of other manuscripts of great importance to our nation. Our history as a nation and collections that are of international importance.

Now, all of this was at stake until the announcement made today, and I am so pleased that instead of listing to injustices against the Welsh nation and adding the threat to the national library to that list, as I was preparing my speech yesterday, here I am today congratulating the Government from the bottom of my heart for this announcement today, for this funding for our national library and our national museum. Luckily, I could change my speech today.

I also congratulate and pay tribute to the strong mass campaign that has brought us to this decision today. Without the awakening of our people, we would be in a very different place, and that petition, of course, was crucially important too. I thank everyone. We look forward to our national library blossoming as one of the great libraries of the world. Support the motion unamended.

16:40

It should hardly be necessary to have a debate calling for adequate funding for a national library. It's regrettable that we got to this point, but like others I should like to thank the Minister for his role in ensuring that the funding package announced today has actually been brought forth. The National Library of Wales has played an important part in my life. In fact, I spent several years buried in its vaults when I was a research student at Aberystwyth, on more than one occasion actually being locked in for the night because I'd been forgotten about. So, I have many fond memories of those years.

It is true, as David Melding said, that a library is more than just a collection of books. He said it was a repository of the soul of nation. Well, I think it is, and it's the collective repository of a nation's thoughts. It's inconceivable that it could ever be allowed to wither and die or to be damaged by neglect. We have had years of neglect, despite what Mick Antoniw said. It may not have been a conscious decision to want to vandalise the library, but it is an inconvenient fact that, over many, many years, the library has been deprived of adequate funding, and that's now been partly addressed. I think it's as well for us to recognise both of those points.

The national library is the cornerstone of Wales's cultural and material heritage, as is illustrated by the documents that it contains, which have been recognised by UNESCO as being of international importance, and among the most important documentary treasures in the world. Other speakers have mentioned some of the contents of the collection, which is 6 million books as well as, nowadays—let's be a bit more modern—7 million ft of film, 250,000 hours of video, and 150,000 hours of audio.

I think we should remember a point that has perhaps not been emphasised as much as it could have in the course of this debate, although some speakers have mentioned it, and that is the importance of the national library as a champion of the Welsh language, in fact, the centrepiece of the defence, preservation and promotion of the Welsh language. The library was founded just over 100 years ago, and the principal founding collection was that of Sir John Williams, a collection of 23,000-odd books, and that collection contained 12 of the first 22 books published in the Welsh language, including Yny lhyvyr hwnn, which was the first book known to be published in Welsh, and indeed that is the only copy extant. That is inside the collection.

There is also a substantial Celtic language collection from all the six languages of the Celtic languages group—a very substantial collection of Irish literature and also Breton literature. All, or virtually all, known books published in the Cornish and Manx languages are in the national library. So far as I know, that is the best collection in the world of these books. It's inconceivable that we could damage an institution that is so important, I would say, to the cultural history of the world.

We look at the facts: the revenue grant in aid for 2020-21 was just short of £10 million, £9.89 million. Well, 15 years ago, in 2006-07, the figure was £9.57 million. We've had substantial inflation in the meantime, so the consequence is, although there has never been a cut in the funding for the library, in effect there's been a cut, which has been administered by the process of inflation. Its useable income has therefore declined by 40 per cent in those years.

Prin y dylai fod angen cael dadl yn galw am gyllid digonol ar gyfer llyfrgell genedlaethol. Mae'n drueni ein bod wedi cyrraedd y pwynt hwn, ond fel eraill hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ei rôl yn sicrhau bod y pecyn ariannu a gyhoeddwyd heddiw wedi'i gyflwyno. Mae Llyfrgell Genedlaethol Cymru wedi chwarae rhan bwysig yn fy mywyd. Yn wir, treuliais sawl blwyddyn wedi fy nghladdu yn ei daeargelloedd pan oeddwn yn fyfyriwr ymchwil yn Aberystwyth, a chefais fy nghloi i mewn am y nos ar fwy nag un achlysur mewn gwirionedd oherwydd fy mod wedi cael fy anghofio. Felly, mae gennyf lawer o atgofion melys o'r blynyddoedd hynny.

Mae'n wir, fel y dywedodd David Melding, fod llyfrgell yn fwy na chasgliad o lyfrau yn unig. Dywedodd ei bod yn ystorfa ar gyfer enaid y genedl. Wel, rwy'n credu hynny, ac mae'n ystorfa gyfunol o feddyliau cenedl. Ni ellir dirnad y gellid byth caniatáu iddi wywo a marw neu gael ei difrodi gan esgeulustod. Rydym wedi cael blynyddoedd o esgeulustod, er gwaethaf yr hyn a ddywedodd Mick Antoniw. Efallai nad oedd yn benderfyniad ymwybodol o fod eisiau fandaleiddio'r llyfrgell, ond mae'n ffaith anghyfleus fod y llyfrgell, dros flynyddoedd lawer, wedi'i hamddifadu o gyllid digonol, ac mae hynny bellach wedi cael sylw rhannol. Rwy'n credu ei bod o fudd inni gydnabod y ddau bwynt fel ei gilydd.

Y llyfrgell genedlaethol yw conglfaen treftadaeth ddiwylliannol a materol Cymru, fel y dangosir gan y dogfennau y mae'n eu cynnwys, ac y cydnabu UNESCO eu bod o bwysigrwydd rhyngwladol ac ymhlith y trysorau dogfennol pwysicaf yn y byd. Mae siaradwyr eraill wedi sôn am beth o gynnwys y casgliad, sy'n 6 miliwn o lyfrau, a hefyd, y dyddiau hyn—gadewch inni fod ychydig yn fwy modern—7 miliwn troedfedd o ffilm, 250,000 awr o fideo, a 150,000 awr o sain.

Credaf y dylem gofio pwynt na chafodd ei bwysleisio gymaint ag y gellid bod wedi'i wneud yn ystod y ddadl hon o bosibl, er bod rhai siaradwyr wedi sôn amdano, sef pwysigrwydd y llyfrgell genedlaethol fel hyrwyddwr y Gymraeg, a chanolbwynt y gwaith o amddiffyn, cadw a hyrwyddo'r Gymraeg. Sefydlwyd y llyfrgell ychydig dros 100 mlynedd yn ôl, a'r prif gasgliad sefydlu oedd un Syr John Williams, casgliad o oddeutu 23,000 o lyfrau, yn cynnwys 12 o'r 22 llyfr cyntaf a gyhoeddwyd yn y Gymraeg, gan gynnwys Yny lhyvyr hwnn, sef y llyfr cyntaf y gwyddys ei fod wedi'i gyhoeddi yn Gymraeg, ac yn wir dyna'r unig gopi sy'n bodoli. Mae hwnnw yn y casgliad.

Ceir casgliad Celtaidd sylweddol o bob un o chwe iaith y grŵp o ieithoedd Celtaidd—casgliad sylweddol iawn o lenyddiaeth Wyddeleg a llenyddiaeth Lydaweg hefyd. Mae pob llyfr, neu bron iawn bob llyfr y gwyddys iddynt gael eu cyhoeddi mewn Cernyweg a Manaweg yn y llyfrgell genedlaethol. Hyd y gwn i, dyna'r casgliad gorau yn y byd o'r llyfrau hyn. Mae'n amhosibl dirnad y gallem niweidio sefydliad sydd mor bwysig, fe ddywedwn i, i hanes diwylliannol y byd.

Edrychwn ar y ffeithiau: roedd y refeniw cymorth grant ar gyfer 2020-21 ychydig yn brin o £10 miliwn, £9.89 miliwn. Wel, 15 mlynedd yn ôl, yn 2006-07, roedd y ffigur yn £9.57 miliwn. Rydym wedi cael chwyddiant sylweddol yn y cyfamser, felly er na fu toriad erioed yn y cyllid ar gyfer y llyfrgell, y canlyniad yw bod toriad wedi'i wneud i bob pwrpas yn sgil proses chwyddiant. Felly, mae ei incwm defnyddiadwy wedi gostwng 40 y cant yn y blynyddoedd hynny.

The staff, similarly, have declined in numbers from 290 to 224, so it's vitally important that we support the national library, and I'm pleased that the Government has done so for the next two years, but this needs to be made permanent.

I'd like to finish with the motto of the University College of Wales at Aberystwyth, Nid Byd, Byd Heb Wybodaeth, but also, for me, Nid Byd, Byd Heb Lyfrgell Genedlaethol.

Mae'r staff, yn yr un modd, wedi gostwng yn eu niferoedd o 290 i 224, felly mae'n hanfodol bwysig ein bod yn cefnogi'r llyfrgell genedlaethol, ac rwy'n falch fod y Llywodraeth wedi gwneud hynny am y ddwy flynedd nesaf, ond mae angen gwneud hyn yn barhaol.

Hoffwn orffen gydag arwyddair Coleg Prifysgol Cymru yn Aberystwyth, Nid Byd, Byd Heb Wybodaeth, ond hefyd, i mi, Nid Byd, Byd Heb Lyfrgell Genedlaethol.

Now, of course, the Petitions Committee will be considering a petition on this topic at its meeting on 9 February. This petition has collected more than 14,000 signatures since news of the financial challenges facing the National Library of Wales became public. The petition notes the current threat to 30 jobs at the library and the associated risk to services, and calls for fair funding for the national library from the Welsh Government. It calls directly on the Government to increase its financial support to address these challenges, ensuring that the library remains a repository of culture, knowledge and information. The petition has been signed by significant numbers of people in every part of Wales, demonstrating the high esteem that the National Library of Wales is held in across the globe. I am pleased that we have the opportunity to discuss this important issue today, and the Petitions Committee will be paying close attention to the points raised when we consider the petition next week. Finally, on behalf of the committee, I wish to welcome the £2.25 million rescue package to protect jobs at the National Library of Wales. Going forward, we'll hopefully be able to consider the petitioners' reaction to this financial package at the meeting next week. Thank you. Diolch.

Nawr, wrth gwrs, bydd y Pwyllgor Deisebau yn ystyried deiseb ar y pwnc hwn yn ei gyfarfod ar 9 Chwefror. Mae'r ddeiseb hon wedi casglu mwy na 14,000 o lofnodion ers i'r newyddion am yr heriau ariannol sy'n wynebu Llyfrgell Genedlaethol Cymru ddod yn gyhoeddus. Mae'r ddeiseb yn nodi'r bygythiad presennol i 30 o swyddi yn y llyfrgell a'r risg gysylltiedig i wasanaethau, ac yn galw am gyllid teg i'r llyfrgell genedlaethol gan Lywodraeth Cymru. Mae'n galw'n uniongyrchol ar y Llywodraeth i gynyddu ei chymorth ariannol i fynd i'r afael â'r heriau hyn, gan sicrhau bod y llyfrgell yn parhau i fod yn ystorfa i ddiwylliant, gwybodaeth a gwybodaeth. Llofnodwyd y ddeiseb gan nifer sylweddol o bobl ym mhob rhan o Gymru, sy'n dangos y parch mawr sydd i Lyfrgell Genedlaethol Cymru ym mhob cwr o'r byd. Rwy'n falch fod gennym gyfle i drafod y mater pwysig hwn heddiw, a bydd y Pwyllgor Deisebau'n rhoi sylw manwl i'r pwyntiau a godir pan fyddwn yn ystyried y ddeiseb yr wythnos nesaf. Yn olaf, ar ran y pwyllgor, hoffwn groesawu'r pecyn achub gwerth £2.25 miliwn i ddiogelu swyddi yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru. Wrth symud ymlaen, gobeithio y gallwn ystyried ymateb y deisebwyr i'r pecyn ariannol hwn yn y cyfarfod yr wythnos nesaf. Diolch.

16:45

Gall sŵn ennill llyfrgell, fe ymddengys. Rwy'n falch iawn bod cyd-destun ein dadl wedi newid sut gymaint dros nos. Mae ennill y ddadl hon yn arwyddocaol nid yn unig er mwyn gwarantu swyddi ein llyfrgell genedlaethol, er bod y rhain yn amlwg yn ddifrifol bwysig, ond mae hefyd yn gam tuag at ddiogelu dyfodol ein diwylliant. Mae dyfodol y llyfrgell gen yn fater o bwys cenedlaethol. Rwyf wedi derbyn e-byst o bob cwr o'n gwlad am hyn—mae wedi cydio yng nghalonnau cymaint o bobl. Mae Cymdeithas Hanesyddol Gelligaer wedi ysgrifennu ataf gan ddyfynnu erthygl o'r Cambrian News and Merionethshire Standard o fis Ebrill 1915:

We can protest to save a library, it would seem. I’m pleased that the context has changed so much overnight. Winning this argument is significant, not only to secure jobs within our national library, although these are very important indeed, but it is also a step towards safeguarding the future of our culture. The future of the national library is an issue of national importance. I’ve received e-mails from all parts of the country. It has taken hold of so many people. Gelligaer Historical Society has written to me, quoting an article from The Cambrian News and Merionethshire Standard from April 1915:

'The authorities will probably experience some little financial difficulty in the immediate future, but when the present unhappy war is over, the people of Wales will undoubtedly repeat the work to which it has so creditably put their hands and hearts to accomplish.' 

Mae'n debyg y bydd yr awdurdodau'n profi rhywfaint o anhawster ariannol yn y dyfodol agos, ond pan fydd y rhyfel anhapus hon ar ben, bydd pobl Cymru yn ddi-os yn ailadrodd y gwaith y maent wedi cynnig eu dwylo a'u calonnau mewn modd mor ganmoladwy i'w gyflawni.

Wedi'r cyfan, pan sefydlwyd y llyfrgell fe'i cefnogwyd gan filoedd o bobl dosbarth gweithiol, gan gynnwys glowyr y Cymoedd. Diolch byth bod y frwydr wedi ei hailennill yn wyneb philistiaeth y Llywodraeth, fel nad yw aberthau gwreiddiol y bobl yna yn troi'n ofer, oherwydd, Dirprwy Lywydd, nid lle'r Llywodraeth fyddai wedi bod i gondemnio'r llyfrgell; mae hi'n eiddo i bobl Cymru, a daethom mor agos at golli hynny.

Ystordy yw ein llyfrgell, lle saff i storio rhyfeddodau—cyfreithiau Hywel Dda, Llyfr Du Caerfyrddin, llyfrau Aneirin a Taliesin, ein cof casgliadol, ein sylfaen a'n goleuni. Nid ein trasiedi ni'n unig fyddai colli y fath drysorau wedi bod—colli ein cysylltiad gyda'n gorffennol, a thorri cysylltiad gyda'r cenedlaethau sydd i ddod, diffodd y golau a dinistrio llwybr yn ôl. Pa mor agos ddaethom ni at weld diffodd y golau hwnnw, canys bod llyfrgelloedd yn ganhwyllau hefyd? Pan losgwyd y llyfrgell yn Alexandria gan farbariaid, diffoddwyd goleuni am ganrifoedd. Fel dywed y bardd Emyr Lewis:

'Aeth gwybodaeth, aeth bydoedd—aeth hanes / doethineb canrifoedd / aeth y wawr, a phob gwerth oedd / i’r gwyll dilyfrgelloedd.'

Mae pobl Cymru wedi llwyddo i ennill gwobr amhrisiadwy yma. Diolchwn iddynt. Fe lwyddon nhw i ddwyn perswâd ar y Llywodraeth i gadw'r golau ymlaen. Mae'r ffwlbri wedi dangos pa mor fregus oedd y golau. Daethom mor agos at fod, fel y rhybuddiodd Huw Williams o Undod, yn wlad a gollodd ei gwerthoedd. Daethom mor agos at ddietifeddu cenedlaethau'r dyfodol oherwydd dadl fiwrocrataidd. Diolch byth bod goleuedigaeth wedi ennill y dydd. Ni ddylai Llywodraeth Cymru gymryd ein hetifeddiaeth yn ganiataol byth eto.  

After all, when the library was established, it was supported by thousands of working-class people, including the miners of the Valleys. Thank goodness that that battle has been won again in the face of Government philistinism so that the sacrifices made by those people are not in vain. Because it wouldn’t have been the role of Government to condemn the library; it’s the property of the people of Wales and we came so close to losing that.

The library is a storeroom for our history; the laws of Hywel Dda, the Black Book of Carmarthen, the books of Aneirin and Taliesin, our memory, our foundation and our light. Losing such treasures wouldn’t have been our tragedy only. We would be losing touch with our past and cutting our links with future generations. We would be extinguishing the light and destroying our path back. How close we came to seeing that light being extinguished, because libraries are also candles. When the barbarians sacked the library of Alexandria, the light went out for centuries. As Emyr Lewis said:

Gone knowledge, gone worlds—gone stories / gone the wisdom of centuries / without libraries, gone all of value / into a darkness without dawn.

The people of Wales have succeeded in supporting a gift here. We thank them. They persuaded the Government to keep the lights on. This has shown how fragile the situation was. We came so close, as Huw Williams from Undod warned. We came close to being a nation that lost its value. We came close to disenfranchising future generations because of bureaucratic arguments. Thank goodness that enlightenment won through. The Welsh Government should not take our heritage for granted ever again.

I now call the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism, Dafydd Elis-Thomas. 

Galwaf yn awr ar y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth, Dafydd Elis-Thomas.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Fyddwch chi ddim yn synnu na fydda i ddim yn ymateb i unrhyw rethreg nac ymosodiadau personol. Dwi wedi treulio mwy o amser yn fy mywyd yn y llyfrgell genedlaethol o bosib nag mewn unrhyw adeilad cyhoeddus arall yng Nghymru, ar wahân i'r Senedd. Dwi yn siomedig bod neb wedi fy nghloi i mewn dros nos, er fy mod i'n deall bod hynny wedi bron â digwydd i Neil Hamilton. Ond o ddifri, rŵan, gaf i jest roi y stori yn glir, gobeithio?

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. You won’t be surprised that I won’t be responding to any rhetoric or personal attacks. I have spent more time in the national library, possibly, than any other public building in Wales, apart from the Senedd itself. I am disappointed that nobody locked me in overnight, although I do understand that that did happen, or almost happened, to Neil Hamilton. But in all seriousness, may I just set out the position clearly?

Mae'r Llywodraeth wedi bod yn gweithio'n agos efo’r llyfrgell genedlaethol a'r amgueddfa am gyfnod estynedig, er mwyn creu a deall darlun cyllidol clir o anghenion y sefydliadau. Rydyn ni hefyd wedi bod yn astudio'n fanwl yr adolygiad archwilio teilwredig. Mae'n bwysig i esbonio beth yw archwiliad teilwredig, oherwydd archwiliad annibynnol o safbwynt awdit ynglŷn â'r modd mae'r sefydliad yn gweithio ydy o, ac mae'r adroddiad yna wedi bod o ddefnydd mawr inni i gyrraedd ein penderfyniad. Fe'i cyhoeddwyd ym mis Tachwedd. A rhag ofn bod yna unrhyw gamddealltwriaeth, fe wnaethom ni dderbyn argymhelliad yr adroddiad yna ym mis Tachwedd, ac fe wnaethom ni symud i sefyllfa lle'r oedd yna gynnydd yn y cyfalaf, yn y gyllideb gyfalafol, yn dilyn argymhelliad yr adroddiad, ac mi fydd y gwaelodlin yna yn ddiogel. Wrth gwrs, does dim modd i mi, fel Gweinidog y mae ei gyfnod yn dod i ben, glymu Llywodraeth ar ôl etholiad i wybod beth fydd yn digwydd, ond yr egwyddor ydy ein bod ni'n sicr am ofalu bod cyllideb y ddau sefydliad cenedlaethol yma, o hyn ymlaen, yn safadwy ac yn sefydlog.

Mae'r datganiad ysgrifenedig a gyhoeddwyd y bore yma ar gyllid ein cyrff diwylliannol cenedlaethol yn gosod ymrwymiad y Llywodraeth Cymru hwn i'r llyfrgell ac i'r amgueddfa, ac yn dangos ein huchelgais i sicrhau eu ffyniant hirdymor. Mi fydd y cyllid ychwanegol o £6.2 miliwn dros ddwy flynedd yn gwarchod swyddi yn y ddau sefydliad ac yn sicrhau eu bod nhw'n hyfyw ac yn gallu wynebu'r heriau strategol sydd ganddyn nhw. Mae'r buddsoddiad yma yn dilyn, wrth gwrs, buddsoddiad sylweddol iawn yn Sain Ffagan, cyn imi gymryd cyfrifoldeb dros y materion yma fel rhan o'r amgueddfa genedlaethol, ac y mae o hefyd yn rhagweld buddsoddiad pellach, dwi'n gobeithio, yn y dyfodol, yn amgueddfa'r gogledd, yr amgueddfa lechi yn Llanberis. 

Dwi'n awyddus iawn i nodi fy mod i'n disgwyl gweld newidiadau sylweddol yn y llyfrgell wrth inni ddelio ag argymhellion eraill yr adolygiad teilwredig. Mae'n ddigon hawdd inni ganmol pwysigrwydd sefydliadau cenedlaethol a grëwyd ar ddechrau'r ganrif ddiwethaf, ond mae'n allweddol bwysig bod y sefydliadau yna bellach yn addas ac yn effeithlon ac yn gymwys ar gyfer chwarter cyntaf a chanol yr unfed ganrif ar hugain, a dyna pam ein bod ni wedi buddsoddi mewn darpariaeth ddigidol fel un o'n blaenoriaethau ar gyfer y llyfrgell. Mi fydd y trafodaethau rhwng swyddogion y Llywodraeth a swyddogion y llyfrgell a staff y llyfrgell yn parhau, i sicrhau buddiannau a safle'r gweithlu presennol.

Mae'r cyllid ychwanegol a gynigir yn dod gyag amodau. Mae'r amodau yma, fel sydd wedi cael ei ddweud yn barod, yn golygu bod yna fwy o ymroddiad i amrywedd, i gynaliadwyedd, i drawsnewid digidol, a'r gwaith o ymestyn allan i gymunedau ar hyd a lled Cymru. Nid adeilad ar ben bryn yn Aberystwyth yw llyfrgell genedlaethol; mae llyfrgell genedlaethol i fod yn adeilad a fydd yn gwasanaethu cenedl gyfan, ac rwy'n credu y bydd yna fodd inni ddysgu o berfformiad yr amgueddfa yn y cyfeiriad yna. Mae gan y llyfrgell gyfle arbennig, dwi'n meddwl, i gyfrannu i ddod â ni mas o sefyllfa gyda'r clwy cyhoeddus dychrynllyd yma.

Dwi ddim yn ymddiheuro am ein bod ni wedi cyhoeddi'r datganiad a wnaethom ni am 9 o'r gloch y bore yma. Mae yna bwysau eithriadol ar gyllidebau pob Llywodraeth. Mae’r penderfyniad ar ariannu ychwanegol yn rhan o ddarlun ehangach o lawer. Rydyn ni'n wynebu argyfwng iechyd cyhoeddus difrifol. Rydyn ni'n falch ein bod ni wedi gallu dod i sefyllfa o gytundeb llwyr yn y Llywodraeth, a dwi'n gobeithio y bydd hyn yn golygu y byddwn ni'n gallu parhau i ddibynnu ar gefnogaeth drawsbleidiol ynglŷn â dyfodol y sefydliad hwn.

Un gair bach o rybudd—nid gair o gerydd. Fe dreuliais i'r rhan fwyaf o fy mywyd gwleidyddol mewn gwrthbleidiau. Nid oedd neb yn gofyn imi flaenoriaethu dim byd, ond mi ges i un neu ddau gyfnod pan roeddwn i'n gyfrifol am gyrff cyhoeddus ac mi ddysgais i gymaint yr adeg honno. Mae'n ddigon hawdd gwneud addewidion am gynyddu gwariant a pheidio â dweud o ble mae'r arian yn dod ar gyfer y gwariant ychwanegol. Dwi'n meddwl ei bod yn bwysig ein bod ni'n bod yn onest ynglŷn â hyn ar bob achlysur.

Mi fyddwn ni'n parhau i weithio gyda’r llyfrgell i ddatblygu’r cynllun gweithredu, gan ymateb i’r adolygiad teilwredig. Ac o safbwynt yr ymgynghoriad presennol, mi fyddwn ni'n parhau’r drafodaeth ynglŷn â'r camau nesaf. Dwi'n ddiolchgar i chi a gyfrannodd at y ddadl heddiw. Mae wedi bod yn un o'r dadleuon mwyaf deallus dwi wedi'u clywed yn y Senedd o ran ei chyfeiriadaeth ysgolheigaidd ac allanol. Os ydy'r hyn rydych chi'n ei ystyried yn wleidyddol i fod yn argyfwng i'r llyfrgell wedi ysbrydoli dadl ddeallus yn Senedd Cymru, mae yna ryw ddaioni wedi dod o'r sefyllfa yma. Diolch ichi am eich gwrandawiad.

The Government has been working closely with the national library and the museum for an extended period of time in order to understand the long-term requirements of these institutions. We have also been studying in detail the tailored review. It's important to explain, perhaps, what a tailored review entails, because it's an independent review, an audit on how an institution works, and that report has been of great use to us in reaching our decision. It was published in November. And in case there is any misunderstanding, we accepted the recommendation of that report in November, and we did move to a position where there was an increase in the capital budget following the recommendation made within the report, and that baseline will be safeguarded. But of course, I, as a Minister whose time in office is coming to an end, cannot tie a future Government, but the principle is that we certainly want to ensure that the budgets of these two national institutions, from here on in, will be stable.

The written statement published this morning on funding for our national cultural bodies sets out the Government's commitment to the library and to the museum, and demonstrates our ambition to ensure its long-term prosperity. The additional funding of £6.2 million over two years will safeguard jobs in both institutions and will ensure their viability and ability to get to grips with the strategic challenges they face. This investment follows very significant investment in St Fagans before I took responsibility for this portfolio, and it also anticipates further investment in the future in the museum for north Wales, the slate museum in Llanberis.

I am very keen to note that I do expect to see notable changes in the library as it deals with the other recommendations of the tailored review. It's easy for us to applaud the importance of national institutions created at the beginning of the last century, but it's also crucially important that those institutions are appropriate, efficient and meet the needs of the first quarter and the first half of the twenty-first century, and that's why we have invested in digital provisions as one of our priorities for the library. Discussions between Government officials and library officials and library staff will continue, in order to ensure benefits and stability for the future.

The additional funding provided comes with conditions. These conditions, as has been mentioned, will mean that there is greater commitment to diversity, sustainability, digital transformation, and the work of reaching out to communities the length and breadth of Wales. A national library is not a building on the top of a hill in Aberystwyth; a national library should be a building that serves the nation as a whole, and I do think we can learn from the performance of the museum in that regard. The library has a great opportunity, I believe, now, to bring us out of the situation we're currently facing giving the public health crisis.

I make no apology that we published the statement that we published at 9 o'clock this morning. There are huge pressures on the budgets of all Governments. Decisions on additional funding are part of a much bigger picture. We are facing a public health crisis of great gravity. We are pleased that we are able to come to a position of full agreement within Government, and I very much hope that this will mean that we will be able to continue to rely on cross-party support on the future of this institution.

Just one brief word of warning—not a criticism. I spent most of my political life in opposition. Nobody was asking me to prioritise anything, but I did have a few experiences where I was responsible for public bodies, and I learnt so much during those times. It's easy to make pledges about increasing expenditure without saying where that additional expenditure will come from. I think it's important that we are honest about this on all occasions. 

We will continue to work with the library to develop the action plan in response to the tailored review. And in terms of the current consultation, we will be continuing with the discussion on the next steps. I am grateful to those of you who contributed to the debate today, it's been one of the most intelligent debates that I've heard in this Senedd in terms of its scholarly references. And if what you consider politically as a crisis for the library has encouraged us to have an intelligent debate in the Senedd, then there has been some benefit from this scenario. Thank you very much.

16:55

I'll now call those Members who have requested to make a short intervention. Darren Millar.

Galwaf yn awr ar yr Aelodau sydd wedi gofyn am gael gwneud ymyriad byr. Darren Millar.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I just wanted to say how pleased I am that this debate is taking place today, and I just wanted to put on record my thanks to the national library for its incredible support for the St David's Day parliamentary prayer breakfast in recent years, at which the library has brought some of the treasures from its archives, including some of the early Welsh bibles—the Mary Jones bible, the Evan Roberts bible, the first edition of the William Morgan bible, and, of course, more recently, the bible that has been celebrating its four-hundredth anniversary, the Parry bible. I think that they are a wonderful partner for us to have as a Senedd, as another national institution that the public should be able to take pride in. So, I'm pleased with the announcement of additional support. I do think it's a shame that it's taken so long for the Minister to get his wallet out and deliver it, and I think it's also a shame that the announcement was made to the media before it was made to this Senedd.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Roeddwn am ddweud fy mod yn hynod o falch fod y ddadl hon yn cael ei chynnal heddiw, ac roeddwn am gofnodi fy niolch i'r llyfrgell genedlaethol am ei chefnogaeth anhygoel i frecwast gweddi seneddol Gŵyl Ddewi yn ystod y blynyddoedd diwethaf, lle mae'r llyfrgell wedi dod â rhai o'r trysorau o'i harchifau, gan gynnwys rhai o'r beiblau Cymraeg cynnar—beibl Mary Jones, beibl Evan Roberts, argraffiad cyntaf o feibl William Morgan, ac wrth gwrs, yn fwy diweddar, y beibl sydd wedi bod yn dathlu ei bedwar canmlwyddiant, beibl Parry. Credaf eu bod yn bartner gwych inni ei gael fel Senedd, fel sefydliad cenedlaethol arall y dylai'r cyhoedd allu ymfalchïo ynddo. Felly, rwy'n falch o'r cyhoeddiad ynglŷn â chymorth ychwanegol. Rwy'n credu ei bod yn drueni ei bod wedi cymryd cyhyd i'r Gweinidog dynnu ei waled allan a'i roi, ac rwy'n credu ei bod hefyd yn drueni fod y cyhoeddiad wedi'i wneud i'r cyfryngau cyn iddo gael ei wneud i'r Senedd hon.

I now call on Helen Mary Jones to reply to the debate.

Galwaf yn awr ar Helen Mary Jones i ymateb i'r ddadl.

Thank you very much, Dirprwy Lywydd. I'd like to thank everybody who has participated in what has, on the whole, been an excellent debate. I will not repeat, in the short time left to me in this debate, the comments of my colleagues, with which I clearly concur. I just want to respond to some of the points that Members from other political parties have made.

I have to begin with Mick Antoniw. I would say to him that these decisions are political issues, that these priorities—. Politics is all about priorities. And you can tell, whenever a governing party accuses an opposition of playing politics, that that governing party is on the back foot. Now, I'm delighted, as I'm sure we all are, with the announcements that have been made today. But I would say to Mick: how does he, as a strong supporter of trade unions, feel about the distress that the staff and the library have been unnecessarily put through by a Government that could've made this decision weeks, certainly, if not months ago? And I will take no lessons from him or any other Member of the Labour Party about how to campaign as an opposition. I can assure him that, when libraries and cultural institutions have to be changed by Plaid Cymru county councils, Labour Members campaign vigorously against it, as we have campaigned in favour of the library—and they are right to do so, because it is the job of the opposition to oppose.

I'd like to associate myself with much of what David Melding has said. I won't repeat it all. I think that he's right that the tailored review process has been excellent and very revealing, and his praise for innovation at the library—and here I do agree with Mick Antoniw about the capacity for the library to innovate even further and to contribute to the education of our young people, especially in the context of the new curriculum. I will repeat what David Melding said about the library being the soul of the nation: what we are, what we were, and what we will become. I think that, as we look forward, we need to remember that. I was touched by what Darren Millar said about the library's role as a partner, and I concur absolutely with his praise for how they preserve our heritage, and how they make that heritage available. Hopefully, this investment will enable them to do even more of that.

I'm grateful to Janet Finch-Saunders for her contribution. The number of signatures to that petition in such a short time, I'm sure she will agree, shows how important the library is to people the length and breadth of Wales. This isn't, and here I do agree with the Minister—this is not a building on a hill in Aberystwyth. This is a central part of our national culture; a treasure for us all, wherever we live. I know that the library will want to use the resources now available to them to make some of their collections more accessible through more digitisation and more partnerships with local libraries and local museums.

I won't dispute the Deputy Minister's account of what has occurred, but I would point out that the Government had the draft report of the tailored review for months and months and months before they published it in November. Despite the pandemic, and nobody is denying the pressures that the pandemic has put on the Government—. Despite the pandemic, they had ample time to make the decision for these additional resources. There was no need to go up to the wire.

I will end, Deputy Presiding Officer, by saying that, of course, these additional resources are really welcome. They have bought breathing space for our national institutions, and that is breathing space that the next Government will need to use to work with the library and with all of our national institutions to ensure appropriate investment and a sustainable future. We in Plaid Cymru believe that we need a national strategy for our national institutions, and we need to be planning for their future, long term. In that, in Government, we would seek to develop the kind of cross-party consensus that I think we have seen the beginning of here today. 

Deputy Presiding Officer—

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan mewn dadl ragorol at ei gilydd. Nid af i ailadrodd sylwadau fy nghyd-Aelodau yn yr amser byr sydd ar ôl i mi yn y ddadl hon, sylwadau rwy'n amlwg yn cytuno â hwy. Hoffwn ymateb i rai o'r pwyntiau y mae Aelodau o bleidiau gwleidyddol eraill wedi'u gwneud.

Rhaid imi ddechrau gyda Mick Antoniw. Byddwn yn dweud wrtho fod y penderfyniadau hyn yn faterion gwleidyddol, fod y blaenoriaethau hyn—. Mae gwleidyddiaeth yn ymwneud yn llwyr â blaenoriaethau. A pha bryd bynnag y bydd plaid lywodraethol yn cyhuddo gwrthblaid o chwarae gwleidyddiaeth, gallwch ddweud bod y blaid lywodraethol honno ar y droed ôl. Nawr, fel pawb ohonom mae'n siŵr, rwyf wrth fy modd gyda'r cyhoeddiadau sydd wedi'u gwneud heddiw. Ond hoffwn ddweud wrth Mick: sut y mae ef, fel rhywun sy'n gadarn ei gefnogaeth i undebau llafur, yn teimlo am y trallod y mae'r staff a'r llyfrgell wedi'i wynebu'n ddiangen gan Lywodraeth a allai fod wedi gwneud y penderfyniad hwn wythnosau, yn sicr, os nad misoedd, yn ôl? Ac nid wyf am gymryd unrhyw bregeth ganddo ef nac unrhyw Aelod arall o'r Blaid Lafur ynglŷn â sut i ymgyrchu fel gwrthblaid. Pan fydd yn rhaid i lyfrgelloedd a sefydliadau diwylliannol gael eu newid gan gynghorau sir Plaid Cymru, gallaf ei sicrhau bod Aelodau Llafur yn ymgyrchu'n frwd yn ei erbyn, fel rydym ni wedi ymgyrchu o blaid y llyfrgell—ac maent yn iawn i wneud hynny, oherwydd gwaith yr wrthblaid yw gwrthwynebu.

Hoffwn ategu llawer o'r hyn y mae David Melding wedi'i ddweud. Nid wyf am ailadrodd y cyfan. Credaf ei fod yn gywir fod proses yr adolygiad pwrpasol wedi bod yn rhagorol ac yn ddadlennol iawn, a'i ganmoliaeth i arloesedd yn y llyfrgell—ac yma rwy'n cytuno â Mick Antoniw ynglŷn â'r gallu i'r llyfrgell arloesi ymhellach eto a chyfrannu at addysg ein pobl ifanc, yn enwedig yng nghyd-destun y cwricwlwm newydd. Rwy'n ailadrodd yr hyn a ddywedodd David Melding mai enaid y genedl yw'r llyfrgell: beth ydym ni, beth oeddem ni, a beth fyddwn ni. Wrth inni edrych ymlaen, credaf fod angen inni gofio hynny. Fe'm cyffyrddwyd gan yr hyn a ddywedodd Darren Millar am rôl y llyfrgell fel partner, ac rwy'n cytuno'n llwyr â'i ganmoliaeth i'r ffordd y maent yn gwarchod ein treftadaeth, a sut y maent yn sicrhau bod y dreftadaeth honno ar gael. Gobeithio y bydd y buddsoddiad hwn yn eu galluogi i wneud mwy fyth o hynny.

Rwy'n ddiolchgar i Janet Finch-Saunders am ei chyfraniad. Rwy'n siŵr y bydd yn cytuno bod nifer y rhai sydd wedi llofnodi'r ddeiseb honno mewn cyfnod mor fyr yn dangos pa mor bwysig yw'r llyfrgell i bobl ar hyd a lled Cymru. Nid adeilad ar fryn yn Aberystwyth yn unig yw hwn, rwy'n cytuno â'r Gweinidog ynglŷn â hynny. Dyma ran ganolog o'n diwylliant cenedlaethol; trysor i ni i gyd, ble bynnag rydym yn byw. Gwn y bydd y llyfrgell am ddefnyddio'r adnoddau sydd ar gael iddynt yn awr i wneud rhai o'u casgliadau'n fwy hygyrch drwy fwy o ddigideiddio a mwy o bartneriaethau gyda llyfrgelloedd lleol ac amgueddfeydd lleol.

Nid wyf am anghytuno â chyfrif y Dirprwy Weinidog o'r hyn sydd wedi digwydd, ond hoffwn dynnu sylw at y ffaith bod adroddiad drafft yr adolygiad pwrpasol wedi bod ym meddiant y Llywodraeth ers misoedd lawer cyn iddynt ei gyhoeddi ym mis Tachwedd. Er gwaethaf y pandemig, ac nid oes neb yn gwadu'r pwysau y mae'r pandemig wedi'i roi ar y Llywodraeth—. Er gwaethaf y pandemig, cawsant ddigon o amser i wneud y penderfyniad ynglŷn â'r adnoddau ychwanegol hyn. Nid oedd angen iddi fynd yn funud olaf.

Ddirprwy Lywydd, rwyf am orffen drwy ddweud bod yr adnoddau ychwanegol hyn i'w croesawu'n fawr wrth gwrs. Maent wedi prynu lle i anadlu i'n sefydliadau cenedlaethol, ac mae hynny'n lle i anadlu y bydd angen i'r Llywodraeth nesaf ei ddefnyddio i weithio gyda'r llyfrgell a chyda'n holl sefydliadau cenedlaethol i sicrhau buddsoddiad priodol a dyfodol cynaliadwy. Rydym ni ym Mhlaid Cymru yn credu bod arnom angen strategaeth genedlaethol ar gyfer ein sefydliadau cenedlaethol, ac mae angen inni fod yn cynllunio ar gyfer eu dyfodol hirdymor. Yn hynny o beth, mewn Llywodraeth byddem yn ceisio datblygu'r math o gonsensws trawsbleidiol y credaf ein bod wedi gweld ei ddechrau yma heddiw. 

Ddirprwy Lywydd—

17:00

A last sentence or two, and I appreciate your indulgence. As everybody has said, this debate demonstrates the vital importance of the national library to our national life, and of all our national institutions. The investment is welcome, but the staff should not have been put through this. I urge this Senedd to support the Conservative amendment and our original motion, and not the Government motion, which simply states the obvious. Diolch yn fawr.

Brawddeg neu ddwy olaf, ac rwy'n gwerthfawrogi eich goddefgarwch. Fel y mae pawb wedi dweud, mae'r ddadl hon yn dangos pwysigrwydd hanfodol y llyfrgell genedlaethol i'n bywyd cenedlaethol, a'n holl sefydliadau cenedlaethol. Mae'r buddsoddiad i'w groesawu, ond ni ddylai'r staff fod wedi cael eu rhoi drwy hyn. Rwy'n annog y Senedd hon i gefnogi gwelliant y Ceidwadwyr a'n cynnig gwreiddiol, ac nid cynnig y Llywodraeth, sydd ond yn datgan yr hyn sy'n amlwg. Diolch yn fawr.

Thank you. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes, I see objections. Therefore, we will defer voting until voting time. We have reached voting time, so in accordance with Standing Order 12.18, I will suspend the meeting before proceeding to voting time. 

Diolch. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Ydw, rwy'n gweld gwrthwynebiadau. Felly, gohiriwn y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio. Rydym wedi cyrraedd y cyfnod pleidleisio, felly yn unol â Rheol Sefydlog 12.18, byddaf yn atal y cyfarfod cyn bwrw ymlaen i'r cyfnod pleidleisio.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:03.

Plenary was suspended at 17:03.

17:05

Ailymgynullodd y Senedd am 17:07, gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd reconvened at 17:07, with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
 

8. Cyfnod Pleidleisio
8. Voting Time

Dyma ni'n cyrraedd, felly, y cyfnod pleidleisio, ac mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar gefnogaeth i ofal lliniarol yn ystod y pandemig, a dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Mark Isherwood. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 41, neb yn ymatal, 12 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn.

That brings us to voting time, and the first vote this afternoon is on the Welsh Conservative debate, support for palliative care during the pandemic, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Mark Isherwood. Open the vote. Close the vote. In favour 41, no abstentions, and 12 against, and therefore the motion is agreed.

Eitem 6 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 41, Yn erbyn: 12, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig

Item 6 - Welsh Conservatives Debate - Motion without amendment: For: 41, Against: 12, Abstain: 0

Motion has been agreed

Y bleidlais nesaf, felly, fydd y bleidlais ar ddadl Plaid Cymru ar gyllido'r llyfrgell genedlaethol, a dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig hynny a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 25, neb yn ymatal, 28 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei wrthod.

The next vote is on the Plaid Cymru debate, funding for the national library, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 25, no abstentions, 28 against, and therefore the motion is not agreed.

Eitem 7 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 25, Yn erbyn: 28, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

Item 7 - Plaid Cymru Debate - Motion without amendment: For: 25, Against: 28, Abstain: 0

Motion has been rejected

Mae'r bleidlais nesaf, felly, ar welliant 1. Pleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 28, naw yn ymatal, 16 yn erbyn, ac felly mae gwelliant 1 wedi ei dderbyn.

The next vote is, therefore, on amendment 1. A vote on amendment 1 tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 28, nine abstentions, and 16 against. Therefore, amendment 1 is agreed.

Eitem 7 - Gwelliant 1 - cyflwynwyd yn enw Rebecca Evans: O blaid: 28, Yn erbyn: 16, Ymatal: 9

Derbyniwyd y gwelliant

Item 7 - Amendment 1 - tabled in the name of Rebecca Evans: For: 28, Against: 16, Abstain: 9

Amendment has been agreed

Gwelliant 3 yw'r gwelliant nesaf, a'r gwelliant hynny yn enw Mark Isherwood. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 25, neb yn ymatal, 28 yn erbyn, ac felly mae'r gwelliant hynny wedi'i wrthod.

The next vote is on amendment 3, tabled in the name of Mark Isherwood. Open the vote. Close the vote. In favour 25, no abstentions, 28 against, and therefore the motion is not agreed.

17:10

Eitem 7 - Gwelliant 3 - Cyflwynwyd yn enw Mark Isherwood: O blaid: 25, Yn erbyn: 28, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y gwelliant

Item 7 - Amendment 3 - Tabled in the name of Mark Isherwood: For: 25, Against: 28, Abstain: 0

Amendment has been rejected

Y bleidlais olaf, felly, ar y cynnig wedi ei ddiwygio. 

The final vote is on the motion as amended. 

Cynnig NDM7580 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod y Senedd:

Yn nodi bod Llyfrgell Genedlaethol Cymru wrthi’n cynnal ymgynghoriad a bod Llywodraeth Cymru’n parhau mewn trafodaeth barhaus â nhw i asesu pob opsiwn posibl.

Motion NDM7580 as amended:

To propose that the Senedd:

Notes that the National Library of Wales is currently undergoing a consultation process and that the Welsh Government remains in continuous discussion with them to assess every option available.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 37, dau yn ymatal, 14 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi'i ddiwygio wedi ei dderbyn.

Open the vote. Close the vote. In favour 37, two abstentions and 14 against, and therefore the motion as amended is agreed.

Eitem 7 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 37, Yn erbyn: 14, Ymatal: 2

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

Item 7 - Plaid Cymru debate - Motion as amended: For: 37, Against: 14, Abstain: 2

Motion as amended has been agreed

Diolch yn fawr. Dyna ddiwedd ar ein cyfnod pleidleisio ni am y prynhawn.

Thank you. That concludes voting time for this afternoon.

9. Dadl Fer: Pam nad ydym yn caru ieithoedd rhyngwladol?
9. Short Debate: Why don't we love international languages?

Un eitem o fusnes yn weddill, a'r eitem hynny yw'r ddadl fer, ac mae'r ddadl fer heddiw i'w chyflwyno gan Suzy Davies. Suzy Davies.

There is one remaining item of business, and that is the short debate, and I call on Suzy Davies to speak on the topic she's chosen.

Diolch yn fawr, Llywydd. Thank you very much. I'd like to give a minute each to Mike Hedges and Laura Jones.

Two weeks ago, I was eager to join the Minister and others at the Universities Wales civic mission showcase, and I'm pretty sure, Minister, in your response, you'll agree that it was a little oasis of nourishment and positivity when so many of us have been bound up in the challenges of COVID. And the highlight for me was hearing about two mentoring projects: one was the physics mentoring project, which places trained undergraduate and postgraduate students into secondary schools across Wales, to mentor year 10 and 11 students, promote physics qualifications and inspire future physicists; but the other was an established successful award-winning modern foreign languages mentoring scheme, which is also a collaboration between a number of our universities, and it's that I want to draw to Members' attention today.

Now, some of you will know that the Welsh Conservatives have had a long-standing commitment to creating a trilingual Wales, introducing a third language to children in primary school alongside our two national languages. And the scheme that I'll be talking about this afternoon supports the ambition of what we had in mind, but it's really helped me better understand how that might be better achieved. It also supports the new curriculum in its ambition of capturing children's attention and drawing them into the world of wonders that is the world of languages, and I'm very interested to see how this is going to play out. Because there's no doubt in my mind that living in an anglophone country has virtually extinguished curiosity in that world of wonders over the years, and it leaves us all the poorer for it. And, yes, you'll say, 'We're lucky, we're not just anglophone, we live in a part of the UK where more and more of our children are lucky enough to have two languages—two national languages'. Some of our citizens, of course, have more than two.

We are told often enough that being bilingual makes you better at other languages, and I'm going to be controversial and I'm going to dispute that. And I'll dispute it because my own bilingual children never bonded with their French lessons in school. It may well be a more accurate observation if we actively learned our other national language, but there's no great uptake of international languages in Welsh-medium schools, which may include, of course, many learners from non-Welsh-speaking backgrounds also. And I'll dispute it because we no longer explore and learn how our mother tongues work, and it strikes me that we acquire other languages in different ways, depending on our individual preferences for learning, and I guess it's a mixture of approaches for us all.

Welsh is my second language, and it's far from perfect, but I've learnt it by being exposed to it quite frequently, not least, actually, by being in this Senedd. However, I think I've been able to learn it like that, in a sort of low-level immersion way, because I've been versed in an old style of grammar rules and structures, that kind of learning, not just to three other languages at school but my first language as well. And I know that sounds a bit grim, but, actually, we didn't just sit at our desks being grilled in conjugations and declensions. I can still sing you that Latin pop song we composed, if you want me to. Or, I can enthrall you with the magic realism of my story of Mozart the hippopotamus, thrown together because I had all the vocabulary for a zoo but none for the life of the famous composer.

Diolch yn fawr, Lywydd. Diolch yn fawr iawn. Hoffwn roi munud yr un i Mike Hedges a Laura Jones.

Bythefnos yn ôl, roeddwn yn awyddus i ymuno â'r Gweinidog ac eraill yn arddangosiad cenhadaeth ddinesig Prifysgolion Cymru, ac rwy'n eithaf sicr, Weinidog, yn eich ymateb, y byddwch yn cytuno ei fod yn hafan o faeth a phositifrwydd pan fo cynifer ohonom wedi bod yn rhwym wrth heriau COVID. A'r uchafbwynt i mi oedd clywed am ddau brosiect mentora: un oedd y prosiect mentora ffiseg, sy'n gosod myfyrwyr israddedig ac ôl-raddedig hyfforddedig mewn ysgolion uwchradd ledled Cymru, i fentora myfyrwyr blwyddyn 10 ac 11, hyrwyddo cymwysterau ffiseg ac ysbrydoli ffisegwyr y dyfodol; ond cynllun mentora ieithoedd tramor modern llwyddiannus, sefydledig oedd y llall, cynllun sydd wedi ennill gwobrau, ac sydd hefyd yn gydweithrediad rhwng nifer o'n prifysgolion, ac at hwnnw rwyf am dynnu sylw'r Aelodau heddiw.

Nawr, bydd rhai ohonoch yn gwybod bod y Ceidwadwyr Cymreig wedi bod ag ymrwymiad hirsefydlog i greu Cymru dairieithog, gan gyflwyno trydedd iaith i blant yn yr ysgol gynradd ochr yn ochr â'n dwy iaith genedlaethol. Ac mae'r cynllun y byddaf yn sôn amdano y prynhawn yma yn cefnogi uchelgais yr hyn a oedd gennym mewn golwg, ond mae wedi fy helpu i ddeall yn well sut y gellid cyflawni hynny'n well. Mae hefyd yn cefnogi'r cwricwlwm newydd yn ei uchelgais i ddal sylw plant a'u denu i fyd o ryfeddodau, sef byd ieithoedd, ac mae gennyf ddiddordeb mawr mewn gweld sut y bydd hyn yn datblygu. Oherwydd nid oes amheuaeth yn fy meddwl fod byw mewn gwlad Saesneg bron â bod wedi diffodd chwilfrydedd yn y byd hwnnw o ryfeddodau dros y blynyddoedd, ac mae'n ein gwneud ni i gyd yn dlotach o'r herwydd. Ac fe fyddwch yn dweud, 'Rydym yn lwcus, nid dim ond Saesneg a siaradwn, rydym yn byw mewn rhan o'r DU lle mae mwy a mwy o'n plant yn ddigon ffodus i gael dwy iaith—dwy iaith genedlaethol'. Mae gan rai o'n dinasyddion fwy na dwy wrth gwrs.

Dywedir wrthym yn ddigon aml fod bod yn ddwyieithog yn eich gwneud yn well mewn ieithoedd eraill, ac rwy'n mynd i fod yn ddadleuol ac anghytuno â hynny. Ac rwy'n mynd i anghytuno am na wnaeth fy mhlant dwyieithog i erioed ymrwymo i'w gwersi Ffrangeg yn yr ysgol. Mae'n ddigon posibl y byddai'n sylw mwy cywir os ydym yn mynd ati'n weithredol i ddysgu ein hiaith genedlaethol arall, ond nid oes llawer o bobl yn astudio ieithoedd rhyngwladol ar lefel fawr mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg, ysgolion a all gynnwys llawer o ddysgwyr o gefndiroedd di-Gymraeg hefyd wrth gwrs. Ac rwy'n anghytuno am nad ydym bellach yn archwilio ac yn dysgu sut y mae ein mamieithoedd yn gweithio, ac mae'n fy nharo ein bod yn dysgu ieithoedd eraill mewn gwahanol ffyrdd, yn dibynnu ar ein dewisiadau dysgu fel unigolion, ac mae'n debyg ei fod yn gymysgedd o ddulliau i ni i gyd.

Cymraeg yw fy ail iaith, ac mae ymhell o fod yn berffaith, ond rwyf wedi'i dysgu drwy ddod i gysylltiad â hi'n eithaf aml a thrwy fod yn y Senedd hon, i raddau helaeth. Fodd bynnag, rwy'n credu fy mod wedi gallu ei dysgu fel hynny, mewn rhyw fath o ddull trochi lefel isel, am fy mod yn hyddysg mewn rheolau a strwythurau gramadeg hen ffasiwn, y math hwnnw o ddysgu, nid yn unig mewn tair iaith arall yn yr ysgol ond yn fy iaith gyntaf hefyd. A gwn fod hynny'n swnio braidd yn ddiflas, ond mewn gwirionedd, nid dim ond eistedd wrth ein desgiau'n rhestru rhediadau berfau y byddem yn ei wneud. Rwy'n dal i allu canu'r gân bop Ladin a gyfansoddwyd gennym, os ydych am i mi wneud hynny. Neu gallaf eich cyfareddu â realaeth hud fy stori am Mozart yr hipopotamws, a daflwyd at ei gilydd oherwydd bod gennyf lwyth o eirfa ar gyfer sw a dim ar gyfer bywyd y cyfansoddwr enwog.

17:15

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

Now, what talking to Lucy Jenkins, the force of nature who leads the MFL student mentoring project, has done is made me better understand what my own experience actually was all those years ago. And those two examples show what that was, and that was being given the facility to play with languages, to see the connections and to be able to guess what something means, to take some risks and make as many mistakes as you like. And unlike maths, where the certainties are what makes it so satisfying, it's the anomalies with language that are the joyful surprises. And I'm sure that my WJEC examiner had an absolute ball reading my short piece on hunting, when I repeatedly confused the German for 'to shoot' with the German for 'to defecate'. And, okay, with me, it's just happy flirting with Italic and Germanic languages, but I can indulge in that because of my school experience. Today's learners have to try and replicate this creativity and exploration through semi-immersion techniques in lessons once a week, or maybe even once a fortnight, in schools that, by and large, have been trying to raise their science base for the last two decades. So, can we actually say hand on heart that we have a national narrative that says that we value international languages? Can we do that? And I suppose I would add here, if I should, that, if anything, much of the underlying mood music of our recent relationship with the EU has actually contributed to us valuing them less. 

And while we do tend to talk about a lack of physics teachers—you know, they're in single figures—how often do we lament the lack of our modern foreign languages teachers? I mean, they're pretty much in single figures too. And what have we done to introduce other globally important languages? Adoro l’italiano ma forse dovrei pensare di piú a imparare l'arabo o il mandarino. And this is another reason for my enthusiasm about this mentoring project: they talk about languages that we aren't learning too.

Now, working across Aberystwyth, Bangor, Cardiff and Swansea universities, this project, funded through Global Futures, focuses on changing attitudes and perceptions of languages by training students to mentor years eight and nine—those learners in secondary school—to appreciate the value and benefits of language learning. And it's not just in Wales—this team has delivered this initiative, or a very similar initiative, created in England, a blended mentoring project, which they ran in Yorkshire for two years, following funding awarded by the Department for Education. And the most fully trialled model is a once a week face-to-face mentoring system over a six-week period, followed by an award ceremony at the host university. However, they've also got a blended version and a fully digital pilot being delivered through Hwb, which, of course, is very timely.

The group has also devised an online post-16 recovery programme to help overcome the effects of COVID. And the primary key performance indicator of the project has been to get more learners to choose to study a modern foreign language at GCSE, and its target learners are the 'probably not's and the 'no's, the learners who are pretty sure that this is not for them. This is not about the low-hanging fruit. And its success—well, I am summarising a lot of evidence when I say this, but it's effectively doubled the uptake of modern foreign languages in those schools where the scheme operates. So, in just those six weeks, it's converted some of the least interested into GCSE language students, as well as lighting the fire for those who really weren't sure at all. And while this does wonders for the morale of the language teachers in these schools, guess what? Above all, it has been the learners from economically disadvantaged areas who have benefitted the most from this direct personal contact with university students who've had a recent experience of living in a foreign country and, I suppose, who embody a wider range of experiences and options.

Now, Minister, I'm sure you'll want to talk about Erasmus+ in your response to this debate, but I really want you to talk about this scheme, which is every bit as compatible with Turing as it is with Erasmus+, and that really plays to that primary goal of Turing, which is about reaching the most economically disadvantaged areas. Can we please do Erasmus versus Turing another day, and today relish the success of the mentoring project, accepting that one of the main reasons this scheme is so successful is that connection between our year eight and nines and our domestic university students who have that recent experience of living abroad, which I'm sure we both still want to happen?

But the great news is there's no shortage of students wanting to be mentors. More apply than are taken on. There are 100 new mentors this year, chosen after a rigorous recruitment process, working with eight pupils, and, actually, it's a bit more than that, when it's offering the work online. Part of their work is overcoming the challenges we know about and that we've heard from the British Council often enough: 'These languages are hard'; 'It's boring'; 'Learners start too late compared to other subjects'; 'There's too little space on the timetable'; 'Parental attitudes'; and, I would say, this lack of national celebration. And they focus on what I started to talk about a little earlier, and that's the philosophy of languages, how do we communicate, language as being key to being curious, feeling comfortable playing with and experiencing other languages, and the safe space to get it wrong. And while I still say there's a place for using languages to sell careers and sell Wales, Wales, of course, is a part of the UK where we can demonstrate that we are not afraid of languages that aren't English.

I think this project does something very interesting. It asks our young people to—it asks them to think about who and what they are. So, are they kind? Do they want to make people feel welcome by offering them the chance to use their own language, to feel less vulnerable when trying to communicate with each other? Just think of the way we all feel when we're abroad and someone is kind enough to speak English to us. Language and how we use it is very personal and it's very exposing, and helping learners function in a world that's much bigger than the world they live in is one of the wonders of language. But another is the ability of languages to form intimate connections—small and human, yet vast and expansive at the same time. So, Minister, I hope, when we've both left this place, that the future of this project is confirmed as a permanent feature of our education offer.

Before I go, I'd like to just mention two things: first, is to recommend a Facebook page to you. Please, please, please look up Steve the vagabond and silly linguist—he's got a website too. But if you want to rediscover playing with languages, then I'd pay him a visit. And then, secondly, and for another day—this is one for the sixth Senedd and another Government altogether, including the UK Government—I wonder why we seem to be unable to deliver even one foreign language channel through Freeview. Grazie.

Nawr, yr hyn y mae siarad â Lucy Jenkins, yr arian byw sy'n arwain y prosiect mentora myfyrwyr ieithoedd tramor modern, wedi'i wneud yw gwneud imi ddeall yn well beth oedd fy mhrofiad fy hun mewn gwirionedd yr holl flynyddoedd yn ôl. Ac mae'r ddwy enghraifft honno'n dangos beth oedd hynny, sef cael y ddawn i chwarae gydag ieithoedd, i weld y cysylltiadau ac i allu dyfalu beth yw ystyr rhywbeth, i gymryd peth risg a gwneud cymaint o gamgymeriadau ag y dymunwch. Ac yn wahanol i fathemateg, lle mae'r sicrwydd yn ei wneud mor foddhaol, yr anghysonderau a'r annisgwyl sy'n eich llonni gydag iaith. Ac rwy'n siŵr fod fy arholwr CBAC wedi cael andros o hwyl yn darllen fy narn byr ar hela, lle roeddwn yn drysu dro ar ôl tro rhwng yr Almaeneg am 'saethu' a'r Almaeneg am 'ysgarthu'. Ac i mi, fflyrtio hapus gydag ieithoedd Eidalig ac Almaenig yw hyn, ond gallaf ymroi i hynny oherwydd fy mhrofiad ysgol. Mae'n rhaid i ddysgwyr heddiw geisio efelychu'r creadigrwydd hwn ac archwilio drwy dechnegau lled-drochi mewn gwersi unwaith yr wythnos, neu unwaith bob pythefnos hyd yn oed, mewn ysgolion sydd, at ei gilydd, wedi bod yn ceisio codi eu sylfaen wyddoniaeth am y ddau ddegawd diwethaf. Felly, a allwn ddweud gyda'n llaw ar ein calon fod gennym naratif cenedlaethol sy'n dweud ein bod yn gweld gwerth ieithoedd rhyngwladol? A allwn wneud hynny? Ac mae'n debyg y byddwn yn ychwanegu yma, os caf, os rhywbeth, fod llawer o gywair sylfaenol ein perthynas ddiweddar â'r UE wedi cyfrannu at wneud inni eu gwerthfawrogi'n llai. 

Ac er ein bod yn tueddu i siarad am ddiffyg athrawon ffiseg—wyddoch chi, fod llai na deg ohonynt—pa mor aml y gresynwn at y prinder o athrawon ieithoedd tramor modern? Hynny yw, mae llai na deg ohonynt hwythau hefyd bron iawn. A beth a wnaethom i gyflwyno ieithoedd eraill sy'n bwysig yn fyd-eang? Adoro l'italiano ma forse dovrei pensare di piú a imparare l'arabo o il mandarino. A dyma reswm arall dros fy mrwdfrydedd ynglŷn â'r prosiect mentora hwn: maent yn sôn am ieithoedd nad ydym yn eu dysgu hefyd.

Nawr, gan weithio ar draws prifysgolion Aberystwyth, Bangor, Caerdydd ac Abertawe, mae'r prosiect hwn, a ariennir drwy Dyfodol Byd-eang, yn canolbwyntio ar newid agweddau a chanfyddiadau o ieithoedd drwy hyfforddi myfyrwyr i fentora blynyddoedd wyth a naw—dysgwyr ysgol uwchradd—i weld gwerth a manteision dysgu iaith. Ac nid yng Nghymru'n unig y mae'n digwydd—mae'r tîm hwn wedi bod yn cyflwyno'r fenter hon yn Swydd Efrog ers dwy flynedd, neu fenter debyg iawn a grëwyd yn Lloegr, prosiect mentora cyfunol, yn sgil cyllid gan yr Adran Addysg. A'r model sydd wedi'i dreialu'n fwyaf llawn yw system fentora wyneb yn wyneb unwaith yr wythnos dros gyfnod o chwe wythnos, wedi'i dilyn gan seremoni wobrwyo yn y brifysgol sy'n ei chynnal. Fodd bynnag, mae ganddynt fersiwn gyfunol hefyd ac mae cynllun peilot cwbl ddigidol yn cael ei gyflwyno drwy Hwb, sydd, wrth gwrs, yn amserol iawn.

Mae'r grŵp hefyd wedi dyfeisio rhaglen adfer ôl-16 ar-lein i helpu i oresgyn effeithiau COVID. A phrif ddangosydd perfformiad allweddol y prosiect oedd cael mwy o ddysgwyr i ddewis astudio iaith dramor fodern ar lefel TGAU, a'i ddysgwyr targed yw'r rhai sy'n dweud 'annhebygol' a 'na', y dysgwyr sy'n eithaf sicr nad ydynt eisiau gwneud hynny. Nid yw hyn yn ymwneud ag enillion hawdd. Ac mae ei lwyddiant—wel, rwy'n crynhoi llawer o dystiolaeth pan ddywedaf hyn, ond mae i bob pwrpas wedi dyblu'r nifer sy'n astudio ieithoedd tramor modern yn yr ysgolion lle mae'r cynllun yn weithredol. Felly, yn y chwe wythnos hynny'n unig, mae wedi troi rhai o'r myfyrwyr sydd â'r lleiaf o ddiddordeb yn fyfyrwyr TGAU iaith, yn ogystal â chynnau'r tân mewn rhai nad oeddent yn siŵr o gwbl. Ac er bod hyn yn gwneud rhyfeddodau i forâl athrawon iaith yn yr ysgolion hyn, wyddoch chi beth? Yn anad dim, y dysgwyr o ardaloedd dan anfantais economaidd sydd wedi elwa fwyaf o'r cyswllt personol uniongyrchol hwn â myfyrwyr prifysgol sydd wedi cael profiad diweddar o fyw mewn gwlad dramor, ac sydd, mae'n debyg, yn ymgorffori ystod ehangach o brofiadau ac opsiynau.

Nawr, Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch am siarad am Erasmus+ yn eich ymateb i'r ddadl hon, ond rwy'n awyddus iawn i chi siarad am y cynllun hwn, sy'n cydweddu lawn cymaint â Turing ag y mae ag Erasmus+, ac mae hynny'n cyd-fynd â phrif nod Turing, sy'n ymwneud â chyrraedd yr ardaloedd mwyaf difreintiedig yn economaidd. A gawn ni drafod Erasmus yn erbyn Turing ar ryw ddiwrnod arall, a mwynhau llwyddiant y prosiect mentora am heddiw, gan dderbyn mai un o'r prif resymau pam y mae'r cynllun hwn mor llwyddiannus yw'r cysylltiad rhwng ein disgyblion blwyddyn wyth a naw a'n myfyrwyr prifysgol yn y wlad hon sydd wedi cael profiad diweddar o fyw dramor, ac rwy'n siŵr ein bod i gyd yn dal i fod eisiau i hynny ddigwydd?

Ond y newyddion gwych yw nad oes prinder myfyrwyr sydd eisiau bod yn fentoriaid. Mae mwy'n ymgeisio nag sy'n cael eu derbyn. Ceir 100 o fentoriaid newydd eleni, wedi'u dewis ar ôl proses recriwtio drylwyr, gan weithio gydag wyth disgybl, ac mewn gwirionedd, mae ychydig yn fwy na hynny, pan fydd yn cynnig y gwaith ar-lein. Rhan o'u gwaith yw goresgyn yr heriau rydym yn gwybod amdanynt ac y clywsom amdanynt yn ddigon aml gan y British Council: 'Mae'r ieithoedd hyn yn anodd'; 'Mae'n ddiflas'; 'Mae dysgwyr yn dechrau'n rhy hwyr o gymharu â phynciau eraill'; 'Nid oes digon o le ar yr amserlen'; 'Agweddau rhieni'; ac fe ddywedwn i, diffyg dathlu cenedlaethol. Ac maent yn canolbwyntio ar yr hyn y dechreuais siarad amdano ychydig yn gynharach, sef athroniaeth ieithoedd, sut rydym yn cyfathrebu, iaith fel allwedd i fod yn chwilfrydig, teimlo'n gyfforddus yn chwarae gydag ieithoedd eraill a'u profi, a'r lle diogel i gael pethau'n anghywir. Ac er fy mod yn dal i ddweud bod lle i ddefnyddio ieithoedd i werthu gyrfaoedd a gwerthu Cymru, mae Cymru, wrth gwrs, yn rhan o'r DU lle gallwn ddangos nad oes arnom ofn ieithoedd gwahanol i Saesneg.

Rwy'n credu bod y prosiect hwn yn gwneud rhywbeth diddorol iawn. Mae'n gofyn i'n pobl ifanc—mae'n gofyn iddynt feddwl am bwy a beth ydynt. Felly, a ydynt yn garedig? A ydynt eisiau gwneud i bobl deimlo bod croeso iddynt drwy gynnig cyfle iddynt ddefnyddio eu hiaith eu hunain, i deimlo'n llai agored wrth geisio cyfathrebu â'i gilydd? Meddyliwch am y ffordd rydym i gyd yn teimlo pan fyddwn dramor a bod rhywun yn ddigon caredig i siarad Saesneg â ni. Mae iaith a sut rydym yn ei defnyddio yn bersonol iawn ac yn ein gwneud yn agored iawn, ac mae helpu dysgwyr i weithredu mewn byd sy'n llawer mwy na'r byd y maent yn byw ynddo yn un o ryfeddodau iaith. Ond un arall yw gallu ieithoedd i ffurfio cysylltiadau agos—bach a dynol, ond eto'n enfawr ac yn eang ar yr un pryd. Felly, Weinidog, pan fydd y ddwy ohonom wedi gadael y lle hwn, rwy'n gobeithio y caiff dyfodol y prosiect ei gadarnhau fel nodwedd barhaol o'n cynnig addysg.

Cyn i mi fynd, hoffwn sôn am ddau beth: y cyntaf yw argymell tudalen Facebook i chi. Rwy'n eich annog i edrych am Steve the vagabond and silly linguist—mae ganddo wefan hefyd. Ond os ydych chi eisiau ailddarganfod chwarae gydag ieithoedd, ewch i weld. Ac yna, yn ail, ac ar gyfer diwrnod arall—dyma un ar gyfer y chweched Senedd a Llywodraeth arall yn gyfan gwbl, gan gynnwys Llywodraeth y DU—tybed pam ei bod hi'n ymddangos na allwn ddarparu hyd yn oed un sianel iaith dramor drwy Freeview. Grazie.

17:20

Can I thank Suzy Davies for giving me a minute in this debate and also for the enthralling way that she's led this debate, which I certainly enjoyed, and I'm sure other people did? In 2019, the BBC reported that foreign languages were being squeezed out of schools' timetables by core subjects like the Welsh baccalaureate. There's been a 29 per cent fall in language GCSE entries in Wales in five years—a steeper fall than in the rest of the United Kingdom. A GCSE pupil in a school in Wales will have a minimum of six and a maximum of eight mandatory subjects that they must take, with between two and four optional. For those options, as well as languages, they've got history, geography, ICT, drama, physical education, RE, and, as I've only got a minute, I can't read out the rest of them. But there's a whole range of options they've got, and they've got a maximum of four and a minimum of two. Is it any surprise that modern foreign languages are reducing? You're competing against some of the more popular subjects that are not themselves mandatory. Is there a solution to this? The solution is straightforward—I don't expect it to be done, but it's straightforward—if somebody wants to do two modern foreign languages, they only have to do the single science option, rather than a double science option. That would mean that pupils who don't like science—and I know what it's like, because I had a daughter who didn't like science at all, but who liked languages—give them the opportunity to do two languages. It's not going to happen otherwise. You've got two to four options—are you going to choose two languages out of those? Almost certainly not. If we want foreign languages to be used, it's really important that we don't make people do double science as well.

A gaf fi ddiolch i Suzy Davies am roi munud i mi yn y ddadl hon a hefyd am y ffordd gyffrous y mae wedi arwain y ddadl hon, dadl rwy'n sicr wedi'i mwynhau, ac rwy'n siŵr fod pobl eraill wedi'i mwynhau hefyd? Yn 2019, adroddodd y BBC fod ieithoedd tramor yn cael eu gwasgu allan o amserlenni ysgolion gan bynciau craidd fel bagloriaeth Cymru. Bu gostyngiad o 29 y cant yn nifer y cofrestriadau TGAU iaith yng Nghymru mewn pum mlynedd—gostyngiad mwy serth nag yng ngweddill y Deyrnas Unedig. Bydd gan ddisgybl TGAU mewn ysgol yng Nghymru leiafswm o chwech ac uchafswm o wyth pwnc gorfodol y mae'n rhaid iddynt eu hastudio, gyda rhwng dau a phedwar pwnc dewisol. Ymhlith yr opsiynau hynny, yn ogystal ag ieithoedd, mae ganddynt hanes, daearyddiaeth, TGCh, drama, addysg gorfforol, addysg grefyddol, ac am mai dim ond munud sydd gennyf, ni allaf ddarllen y gweddill ohonynt. Ond mae ystod eang o opsiynau ganddynt, ac mae ganddynt uchafswm o bedwar a lleiafswm o ddau. A yw'n syndod fod ieithoedd tramor modern yn lleihau? Rydych chi'n cystadlu yn erbyn rhai o'r pynciau mwy poblogaidd nad ydynt yn orfodol eu hunain. A oes ateb i hyn? Mae'r ateb yn syml—nid wyf yn disgwyl iddo gael ei wneud, ond mae'n syml—os yw rhywun am wneud dwy iaith dramor fodern, dim ond yr opsiwn gwyddoniaeth unigol sy'n rhaid iddynt ei wneud, yn hytrach nag opsiwn gwyddoniaeth ddwbl. Byddai hynny'n golygu bod disgyblion nad ydynt yn hoffi gwyddoniaeth—a gwn sut beth yw hynny oherwydd roedd gennyf ferch nad oedd yn hoffi gwyddoniaeth o gwbl, ond a oedd yn hoffi ieithoedd—rhowch gyfle iddynt wneud dwy iaith. Nid yw'n mynd i ddigwydd fel arall. Mae gennych ddau i bedwar opsiwn—a ydych yn mynd i ddewis dwy iaith o blith y rheini? Mae'n annhebygol iawn. Os ydym am i ieithoedd tramor gael eu defnyddio, mae'n bwysig iawn nad ydym yn gwneud i bobl wneud gwyddoniaeth ddwbl hefyd.

Thank you, Suzy, for letting me a have a minute in your debate. The learning of international languages I've always thought to be very important, and it's very regrettable that, in the current state system, we have a situation in Wales and the UK where our primary school education system merely pays lip service to them. I attended a Montessori school when I was two until four, a nursery, where I spoke French all the time. Everything was done in French. And I had no idea that that had happened until I got to comprehensive school and then, in my first French lesson, understood everything the teacher was saying and had no idea how I knew what she was talking about. The impact of learning languages at an early age is just phenomenal. That's when children are soaking in languages, and that's why I do French in the bath with my son now. It's just—. It's just—. Their brains are wanting to learn, learn, learn, so that's the time to learn the languages the very best, in my opinion. 

I've always been immensely proud to be Welsh and British most of the time, as we are world leaders in most things, but in languages we lag behind not only Europe but the rest of the world. Modern foreign languages like Spanish, Mandarin and so on—why we aren't learning them is beyond me, especially in an ever-changing world, particularly post Brexit, when we are naturally establishing an array of international partnerships now. It would be of great advantage to our future workforce if they were armed with a few languages. Welsh is great—all for it—but it is not much use on the international stage of business. Yes, English is one of the predominant languages in the world, but we shouldn't rely on everyone else speaking it just so we don't have to learn other languages. We should also be competitively using modern languages, not only for the obvious ever-increasing international networks that we're building now, but also because languages really teach people to engage more sensitively with other cultures and facilitate greater understanding of different heritages. 

I just—

Diolch, Suzy, am adael imi gael munud yn eich dadl. Rwyf bob amser wedi ystyried bod dysgu ieithoedd rhyngwladol yn bwysig iawn, ac mae'n destun gofid mawr fod gennym sefyllfa yng Nghymru a'r DU yn system bresennol y wladwriaeth lle nad yw ein system addysg ysgolion cynradd ond yn rhoi sylw wrth fynd heibio iddynt. Mynychais ysgol Montessori rhwng dwy a phedair oed, meithrinfa, lle roeddwn yn siarad Ffrangeg drwy'r amser. Câi popeth ei wneud yn Ffrangeg. Ac nid oedd gennyf syniad fod hynny wedi digwydd nes i mi gyrraedd yr ysgol gyfun ac yna, yn fy ngwers Ffrangeg gyntaf, roeddwn yn deall popeth a ddywedai'r athro ac nid oedd gennyf syniad sut y gwyddwn am beth roedd hi'n siarad. Mae effaith dysgu ieithoedd yn gynnar yn rhyfeddol. Dyna pryd y mae plant yn amsugno ieithoedd, a dyna pam rwy'n gwneud Ffrangeg yn y bath gyda fy mab nawr. Mae'n—. Mae'n—. Mae eu hymennydd eisiau dysgu, dysgu, dysgu, felly dyna'r adeg orau i ddysgu ieithoedd yn fy marn i. 

Rwyf bob amser wedi bod yn hynod falch o fod yn Gymraes a Phrydeiniwr y rhan fwyaf o'r amser, gan ein bod yn arweinwyr y byd yn y rhan fwyaf o bethau, ond mewn ieithoedd rydym yn llusgo ar ôl nid yn unig Ewrop ond gweddill y byd. Mae ieithoedd tramor modern fel Sbaeneg, Mandarin ac yn y blaen—nid wyf yn deall pam nad ydym yn eu dysgu, yn enwedig mewn byd sy'n newid yn barhaus, yn enwedig ar ôl Brexit, pan fyddwn yn naturiol yn sefydlu amrywiaeth o bartneriaethau rhyngwladol yn awr. Byddai o fantais fawr i'n gweithlu yn y dyfodol pe baent wedi'u harfogi gydag ychydig o ieithoedd. Mae'r Gymraeg yn wych—rwy'n gwbl gefnogol iddi—ond nid oes llawer o ddefnydd iddi ar lwyfan rhyngwladol busnes. Ie, Saesneg yw un o brif ieithoedd y byd, ond ni ddylem ddibynnu ar bawb arall i'w siarad fel nad oes rhaid inni ddysgu ieithoedd eraill. Dylem fod yn defnyddio ieithoedd modern yn gystadleuol hefyd, nid yn unig ar gyfer y rhwydweithiau rhyngwladol amlwg rydym yn eu hadeiladu nawr sy'n cynyddu'n barhaus, ond hefyd am fod ieithoedd yn addysgu pobl mewn gwirionedd i ymgysylltu'n fwy sensitif â diwylliannau eraill ac yn hwyluso gwell dealltwriaeth o wahanol fathau o dreftadaeth. 

Rwyf am—

17:25

Can you wind up? You've had more than a minute, sorry. 

A wnewch chi ddirwyn i ben? Rydych chi wedi cael mwy na munud, mae'n ddrwg gennyf.

Here's hoping the new curriculum will—[Inaudible.]

Dyma obeithio y bydd y cwricwlwm newydd—[Anghlywadwy.]

Thank you. Can I now ask the Minister for Education to reply to the debate? Kirsty Williams.

Diolch. A gaf fi ofyn yn awr i'r Gweinidog Addysg ymateb i'r ddadl? Kirsty Williams.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Well, I'm sure colleagues who have stayed to listen to the short debate this afternoon will agree with me that Suzy Davies's decision to retire from the Senedd is a real loss—it's a real loss to our work here, and I'd like to put on record my thanks to Suzy Davies for her service, not just to the people of South Wales West but the service to her nation. Suzy, your contribution, as I said, will be greatly missed. I'd also like to thank you for recognising the wonderful civic mission showcase that was recently hosted by Universities Wales. On coming into office, I challenged our higher education institutions to rediscover that sense of civic mission, and I'm so glad that they have embraced that challenge, and the project that you've talked about this afternoon is just one of the ways in which our higher education institutions are serving not only their students, but are serving us as a nation. 

Given that, potentially, this is the last short debate that Suzy Davies, or, indeed, I, will ever do in this virtual Chamber, just once, Suzy, I'll give in and I'll leave Turing to another day. But can I thank you most sincerely for bringing forward this debate to the Chamber? As Suzy says, learning languages doesn't just equip our young people with qualifications, it provides them with an opportunity to broaden their horizon, to deepen cultural understanding, and provides skills that they can use both here and across the globe. I have a very clear vision for all our learners to become multilingual, global citizens. And set within the world that we find ourselves in, it would be easy to dismiss the challenges that international languages face as insignificant in comparison to those that we're currently facing in our schools—that the decrease in the number of learners studying MFL and the narrowing of provision could be set aside as problems for another day. However, we will come through these incredibly challenging times, and I'm committed to continuing our support for learners to understand the wealth of opportunities that international languages bring. 

Our new curriculum for Wales offers the exciting opportunity to develop language-rich environments and provision across Wales, and it marks a change of culture from one of telling schools what to do and what to teach to one that gives the responsibility to those schools for developing a curriculum that works best for all of their learners, but within a national framework. And it will bring in the learning of international languages from a very early age, with clear expectations for learners' progress while at primary school. I've used this story before, I know, but it's such a delightful one, I'm going to use it again. A visit to a through-school in the community of Aberdare; I'm visiting their very youngest pupils, where the children were reading The Hungry Caterpillar, not just in English, and not just in Welsh, but learning the fruit and the items that the hungry caterpillar was munching through in Spanish as well. And just like Laura said, those children were oblivious to the fact that they were learning and improving their vocabulary in three different languages. For them, it was just the excitement of new words, new phrases, and the new sounds that they were listening to. And my goodness me, if we can roll that out across all of our foundation phase provision, my goodness me, what a wonderful, wonderful legacy we will be creating for those children. The removal of subject boundaries should empower schools to plan truly holistic language provision and schools should feel empowered to be creative and to develop meaningful learning opportunities.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Wel, rwy'n siŵr y bydd cyd-Aelodau sydd wedi aros i wrando ar y ddadl fer y prynhawn yma yn cytuno â mi fod penderfyniad Suzy Davies i ymddeol o'r Senedd yn golled wirioneddol—mae'n golled wirioneddol i'n gwaith yma, a hoffwn gofnodi fy niolch i Suzy Davies am ei gwasanaeth, nid yn unig i bobl Gorllewin De Cymru ond i'r gwasanaeth i'w gwlad. Suzy, fel y dywedais, fe welir colli eich cyfraniad yn fawr. Hoffwn ddiolch i chi hefyd am gydnabod yr arddangosiad cenhadaeth ddinesig gwych a gynhaliwyd yn ddiweddar gan Prifysgolion Cymru. Wrth ddod i'r swydd hon, heriais ein sefydliadau addysg uwch i ailgyfeirio'r ymdeimlad o genhadaeth ddinesig, ac rwyf mor falch eu bod wedi croesawu'r her honno, a dim ond un o'r ffyrdd y mae ein sefydliadau addysg uwch yn gwasanaethu eu myfyrwyr, ac yn ein gwasanaethu ni fel cenedl yn ogystal, yw'r prosiect rydych wedi sôn amdano y prynhawn yma. 

O ystyried mai dyma'r ddadl fer olaf y bydd Suzy Davies, a finnau yn wir, yn ei gwneud yn y Siambr rithwir hon, am unwaith yn unig, Suzy, rwyf am ildio a gadael Turing ar gyfer diwrnod arall. Ond a gaf fi ddiolch yn ddiffuant i chi am gyflwyno'r ddadl hon i'r Siambr? Fel y dywed Suzy, mae dysgu ieithoedd nid yn unig yn rhoi cymwysterau i'n pobl ifanc, mae'n rhoi cyfle iddynt ehangu eu gorwelion, dyfnhau dealltwriaeth ddiwylliannol, a darparu sgiliau y gallant eu defnyddio yma ac ar draws y byd. Mae gennyf weledigaeth glir iawn i'n holl ddysgwyr ddod yn ddinasyddion amlieithog, byd-eang. Ac yn y byd rydym ynddo, byddai'n hawdd diystyru'r heriau y mae ieithoedd rhyngwladol yn eu hwynebu fel rhai dibwys o'u cymharu â'r rhai rydym yn eu hwynebu ar hyn o bryd yn ein hysgolion—ac y gellid neilltuo'r gostyngiad yn nifer y dysgwyr sy'n astudio ieithoedd tramor modern a'r lleihad yn y ddarpariaeth fel problemau ar gyfer diwrnod arall. Fodd bynnag, fe ddown drwy'r cyfnod hynod heriol hwn, ac rwyf wedi ymrwymo i barhau â'n cymorth i ddysgwyr i ddeall y cyfoeth o gyfleoedd y mae ieithoedd rhyngwladol yn eu cynnig. 

Mae ein cwricwlwm newydd i Gymru yn cynnig cyfle cyffrous i ddatblygu amgylcheddau a darpariaeth sy'n gyfoethog o ran iaith ledled Cymru, ac mae'n nodi newid diwylliant o un sy'n dweud wrth ysgolion beth i'w wneud a beth i'w addysgu i un sy'n rhoi'r cyfrifoldeb i'r ysgolion am ddatblygu cwricwlwm sy'n gweithio orau i'w holl ddysgwyr, ond o fewn fframwaith cenedlaethol. A bydd yn cyflwyno dysgu ieithoedd rhyngwladol o oedran cynnar iawn, gyda disgwyliadau clir ar gyfer cynnydd dysgwyr tra'u bod yn yr ysgol gynradd. Rwyf wedi defnyddio'r stori hon o'r blaen, rwy'n gwybod, ond mae'n un mor hyfryd, rwy'n mynd i'w defnyddio eto. Ymweliad ag ysgol pob oed yng nghymuned Aberdâr; rwy'n ymweld â'u disgyblion ieuengaf, lle roedd y plant yn darllen Y Lindysyn Llwglyd Iawn, nid yn unig yn Saesneg, ac nid yn unig yn Gymraeg, ond yn dysgu'r ffrwythau a'r eitemau roedd y lindysyn llwglyd yn eu bwyta yn Sbaeneg hefyd. Ac yn union fel y dywedodd Laura, roedd y plant hynny'n anymwybodol eu bod yn dysgu ac yn gwella eu geirfa mewn tair iaith wahanol. Iddynt hwy, cyffro geiriau newydd oedd yn bwysig, ymadroddion newydd, a'r seiniau newydd roeddent yn gwrando arnynt. A mawredd, os gallwn gyflwyno hynny ar draws ein holl ddarpariaeth cyfnod sylfaen, am waddol gwych y byddwn yn ei greu i'r plant hynny. Dylai cael gwared ar ffiniau rhwng pynciau rymuso ysgolion i gynllunio darpariaeth iaith wirioneddol gyfannol a dylai ysgolion deimlo eu bod wedi'u grymuso i fod yn greadigol ac i ddatblygu cyfleoedd dysgu ystyrlon.

Last year, as part of my ongoing commitment to international languages, I agreed a further funding round for the Global Futures programme. This funding has resulted in centres of excellence where schools work in partnership with universities and partners to improve the teaching and learning of modern foreign languages across our nation. It also provides funding for the regional consortia to enhance their support offers for modern foreign languages with a specific focus on supporting primary schools to deliver MFL. Global Futures funding supports our primary school teachers to take part in the Open University's TEachers Learning to Teach languages—the TELT programme—in primary schools, which offers beginners lessons in French, German, Spanish and Mandarin.

The programme also grants funds to Cardiff University's MFL student-mentoring project, which Suzy has focused on this afternoon. As she says, it places undergraduates from Cardiff, Swansea, Bangor and Aberystwyth universities into local schools in Wales to mentor year 8 and 9 pupils and to support them in their studies and encourage them to consider choosing modern foreign languages at GSCE level. Last year, recognising the need to adapt in how they deliver to schools, they very quickly developed a digital approach to support schools remotely across Wales at this challenging time. The project plays a key role in broadening the horizons and aspirations of learners. Over 115 secondary schools engaged in the project over the last five years, and that meant reaching 10,000 individual pupils. It has received, quite rightly, not just recognition this afternoon in the Chamber, but also as the recipient of the prestigious Threlford Cup in 2017, and has developed an excellent reputation both nationally and internationally. It is a real credit to the team at the respective universities, the student mentors who take part, and also the learners who are engaging in their programme.

And I have to say, having visited the project myself in a high school in Barry, and seen the mentor deliver a lesson, and talked to the children in receipt of that lesson, it goes so much beyond just learning and encouraging people to study for a foreign language. We came across individuals who had never considered a career in teaching, but had enjoyed their time so very much working with young people in schools, they now were looking to undertake PGCEs to become MFL teachers themselves. And for those young people, some of whom had never met anybody that had attended a university, the opportunity to work alongside a graduate and at the end to be able to visit a university themselves—sometimes an institution that they perhaps had driven past or travelled past on a bus, but had never thought, never, ever thought, of crossing the threshold—it gave them a new look and new outlook on what they could achieve and how university could well be a place that they could aspire to attend also. So, the benefits are manifest in many, many, many ways.

Universities, along with our Global Futures partners—who include regional education consortia, Estyn, language institutes, Qualifications Wales and Careers Wales—all provide expertise and support for language teaching and learning in our schools. And through my commitment to the civic mission of our universities, this approach is now also being funded and pursued in other subjects, and Suzy mentioned our physics mentoring project, which is also really, really successful and potentially gives us the opportunity to think about where else we can employ bright, sparky undergraduates studying at our universities to be real role models for students in our high schools.

As we continue to move forward, we will see developments to other areas of the education system designed to support learners. Qualifications for international languages will also change. As members of the Global Futures steering group, Qualifications Wales are engaging directly with the group's expertise as they look to develop language qualifications that meet the needs of our learners, and I think a focus on linguistic ability and the ability to speak a language, I'm sure, is a very important part of that work.

We're also introducing a new framework for school evaluation, improvement and accountability that requires the use of a wider range of information when considering schools' effectiveness. This approach will better capture the progress of all learners and their whole learning experience, as opposed to a narrow range of key stage 4 examination outcomes. Importantly, these new evaluation and improvement arrangements will support and align with the implementation of the Curriculum for Wales, as recommended by the OECD. By doing so, they will help to reduce the attainment gap and support the realisation of the four purposes of our new curriculum.

I am always encouraged by the excellent attainment of our MFL students, which is testament not only to the learners' hard work, but also to the excellent teaching that they have received. We will continue to work in collaboration with our Global Futures partners to support our schools through these difficult times. I want to once again place on record my thanks to all those involved in the delivery of our MFL mentoring project. It's one that, if Members are not familiar with it, as Suzy says, they really should take a look at. Thank you very much. Diolch yn fawr.

Y llynedd, fel rhan o fy ymrwymiad parhaus i ieithoedd rhyngwladol, cytunais i roi cylch ariannu pellach i'r rhaglen Dyfodol Byd-eang. Mae'r cyllid hwn wedi arwain at ganolfannau rhagoriaeth lle mae ysgolion yn gweithio mewn partneriaeth â phrifysgolion a phartneriaid i wella addysgu a dysgu ieithoedd tramor modern ledled ein gwlad. Mae hefyd yn darparu cyllid i'r consortia rhanbarthol ar gyfer gwella eu cynigion cymorth i ieithoedd tramor modern gan ganolbwyntio'n benodol ar gynorthwyo ysgolion cynradd i ddarparu ieithoedd tramor modern. Mae cyllid Dyfodol Byd-eang yn cynorthwyo ein hathrawon ysgolion cynradd i gymryd rhan yn Athrawon yn Dysgu i Addysgu ieithoedd y Brifysgol Agored—y rhaglen TELT—mewn ysgolion cynradd, sy'n cynnig gwersi i ddechreuwyr yn Ffrangeg, Almaeneg, Sbaeneg a Mandarin.

Mae'r rhaglen hefyd yn rhoi arian i brosiect mentora myfyrwyr ieithoedd tramor modern Prifysgol Caerdydd y canolbwyntiodd Suzy arno y prynhawn yma. Fel y dywed, mae'n rhoi israddedigion o brifysgolion Caerdydd, Abertawe, Bangor ac Aberystwyth mewn ysgolion lleol yng Nghymru i fentora disgyblion blwyddyn 8 a 9 a'u cefnogi yn eu hastudiaethau a'u hannog i ystyried dewis ieithoedd tramor modern ar lefel TGAU. Y llynedd, i gydnabod yr angen i addasu yn y ffordd y maent yn cyflwyno i ysgolion, datblygwyd dull digidol o gefnogi ysgolion o bell ledled Cymru yn gyflym iawn ar yr adeg heriol hon. Mae'r prosiect yn chwarae rhan allweddol yn ehangu gorwelion a dyheadau dysgwyr. Cymerodd dros 115 o ysgolion uwchradd ran yn y prosiect dros y pum mlynedd diwethaf, ac roedd hynny'n golygu cyrraedd 10,000 o ddisgyblion unigol. Mae wedi cael cydnabyddiaeth gwbl briodol y prynhawn yma yn y Siambr, a hefyd fel enillydd Cwpan Threlford yn 2017, ac mae wedi datblygu enw rhagorol yn genedlaethol ac yn rhyngwladol. Mae'n glod gwirioneddol i'r tîm yn y prifysgolion perthnasol, y myfyrwyr sy'n cymryd rhan fel mentoriaid, a hefyd i'r dysgwyr sy'n cymryd rhan yn eu rhaglen.

Ac mae'n rhaid i mi ddweud, ar ôl ymweld â'r prosiect fy hun mewn ysgol uwchradd yn y Barri, a gweld y mentor yn cyflwyno gwers, ac yn siarad â'r plant yn y wers honno, mae'n mynd gymaint pellach na dysgu ac annog pobl i astudio iaith dramor. Daethom ar draws unigolion nad oeddent erioed wedi ystyried gyrfa mewn addysgu, ond a oedd wedi mwynhau eu hamser gymaint yn gweithio gyda phobl ifanc mewn ysgolion fel eu bod bellach yn bwriadu dilyn cwrs TAR i ddod yn athrawon ieithoedd tramor modern eu hunain. Ac i'r bobl ifanc hynny, gyda rhai ohonynt erioed wedi cyfarfod ag unrhyw un a oedd wedi mynychu prifysgol, roedd y cyfle i weithio ochr yn ochr â myfyriwr graddedig a gallu ymweld â phrifysgol eu hunain ar y diwedd—sefydliad roeddent wedi gyrru heibio neu deithio heibio iddo ar fws efallai, ond nad oeddent erioed wedi meddwl am groesi'r trothwy—roedd hynny wedi rhoi golwg newydd a rhagolygon newydd iddynt ar yr hyn y gallent ei gyflawni a sut y gallai prifysgol yn hawdd fod yn lle y gallent hwythau anelu at ei fynychu hefyd. Felly, mae'r manteision yn amlwg mewn amrywiaeth helaeth o ffyrdd.

Mae prifysgolion, ynghyd â'n partneriaid Dyfodol Byd-eang—sy'n cynnwys consortia addysg rhanbarthol, Estyn, sefydliadau iaith, Cymwysterau Cymru a Gyrfa Cymru—i gyd yn darparu arbenigedd a chymorth ar gyfer addysgu a dysgu iaith yn ein hysgolion. A thrwy fy ymrwymiad i genhadaeth ddinesig ein prifysgolion, mae'r dull hwn bellach yn cael ei ariannu a'i ddilyn mewn pynciau eraill, a soniodd Suzy am ein prosiect mentora ffiseg, sydd hefyd yn wirioneddol lwyddiannus ac o bosibl yn rhoi cyfle inni feddwl ble arall y gallwn gyflogi israddedigion disglair, brwd sy'n astudio yn ein prifysgolion i fod yn fodelau rôl go iawn i fyfyrwyr yn ein hysgolion uwchradd.

Wrth inni barhau i symud ymlaen, byddwn yn gweld datblygiadau i feysydd eraill o'r system addysg a luniwyd i gefnogi dysgwyr. Bydd cymwysterau ar gyfer ieithoedd rhyngwladol hefyd yn newid. Fel aelodau o grŵp llywio Dyfodol Byd-eang, mae Cymwysterau Cymru yn cyfranogi'n uniongyrchol o arbenigedd y grŵp wrth iddynt geisio datblygu cymwysterau iaith sy'n diwallu anghenion ein dysgwyr, ac rwy'n credu bod ffocws ar allu ieithyddol a'r gallu i siarad iaith, rwy'n siŵr, yn rhan bwysig iawn o'r gwaith hwnnw.

Rydym hefyd yn cyflwyno fframwaith newydd ar gyfer gwerthuso, gwella ac atebolrwydd ysgolion sy'n galw am ddefnyddio ystod ehangach o wybodaeth wrth ystyried effeithiolrwydd ysgolion. Bydd y dull hwn yn ffordd well o ddangos cynnydd pob dysgwr a'u profiad dysgu cyfan, yn hytrach nag ystod gul o ganlyniadau arholiadau cyfnod allweddol 4. Yn bwysig, bydd y trefniadau gwerthuso a gwella newydd hyn yn cefnogi ac yn cyd-fynd â gweithredu Cwricwlwm Cymru, fel yr argymhellwyd gan y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd. Drwy wneud hynny, byddant yn helpu i leihau'r bwlch cyrhaeddiad ac yn cefnogi'r gwaith o wireddu pedwar diben ein cwricwlwm newydd.

Caf fy nghalonogi bob amser gan gyrhaeddiad rhagorol ein myfyrwyr ieithoedd tramor modern, sy'n dyst nid yn unig i waith caled y dysgwyr, ond hefyd i'r addysgu rhagorol y maent wedi'i gael. Byddwn yn parhau i gydweithio â'n partneriaid Dyfodol Byd-eang i gefnogi ein hysgolion drwy'r cyfnod anodd hwn. Hoffwn gofnodi fy niolch unwaith eto i bawb sy'n rhan o'r gwaith o gyflawni ein prosiect mentora ieithoedd tramor modern. Os nad yw'r Aelodau'n gyfarwydd ag ef, fel y dywed Suzy, mae'n un y dylent fwrw golwg arno. Diolch yn fawr iawn. 

17:35

Thank you. That bring today's proceedings to a close. Thank you.

Diolch. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.

Daeth y cyfarfod i ben am 17:36.

The meeting ended at 17:36.