Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
20/11/2019Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn. A chyn i unrhyw un arall wneud hynny y prynhawn yma, gaf i longyfarch yn fawr dîm cenedlaethol pêl-droed Cymru ar gyrraedd rowndiau terfynol pencampwriaethau yr Ewros? A dwi'n siŵr ein bod ni i gyd yn edrych ymlaen at haf 2020 yn barod. Felly, llongyfarchiadau mawr i'r tîm.
I call Members to order. Before anyone else does so this afternoon, may I heartily congratulate the Welsh national football team on qualifying for the Euro 2020 championship? And I’m sure we are all looking forward to the summer of 2020 already. So, many congratulations to the team.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Russell George.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Finance and Trefnydd, and the first question is from Russell George.
1. Pa ddyraniadau ychwanegol fydd ar gael yn ystod y cylch cyllideb presennol i gynorthwyo gwasanaethau cyhoeddus wrth ymdrin â thywydd garw? OAQ54689
1. What additional allocations will be made available during the current budget round to support public services in dealing with adverse weather conditions? OAQ54689
Through forward planning, we aim to prevent disruption due to adverse weather. This year, for example, we are investing more than £51 million in flood defence and coastal erosion risk management.
Drwy flaengynllunio, ein nod yw atal problemau teithio oherwydd tywydd garw. Eleni, er enghraifft, rydym yn buddsoddi mwy na £51 miliwn mewn amddiffyn rhag llifogydd a rheoli perygl erydu arfordirol.
Thank you for your answer, Minister. No doubt you will agree with me that we are seeing the changes in our climate due to climate change. And I would certainly say additional funding does need to be put in to dredging our rivers and water courses, which used to be undertaken on a more frequent basis some years ago, and also with additional funding for local authorities to carry out cleaning of culverts and drains. I would say that the pressure we are seeing placed on local authorities does mean that they do not have the resources that they once had to undertake some of this work, along with works on the road network, which also local authorities are responsible for. And I wonder whether you would commit to putting additional financial resources into both of these areas, which will, I would suggest, help alleviate flooding to many thousands of properties that are increasingly being put at greater risk of being flooded.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Heb os, byddwch yn cytuno â mi ein bod yn gweld y newidiadau yn ein hinsawdd yn sgil newid hinsawdd. Ac yn sicr, buaswn yn dweud bod angen darparu cyllid ychwanegol er mwyn carthu ein hafonydd a'n cyrsiau dŵr, a arferai ddigwydd yn amlach rai blynyddoedd yn ôl, a chyllid ychwanegol hefyd i awdurdodau lleol er mwyn glanhau cwlfertau a draeniau. Buaswn yn dweud bod y pwysau a welwn yn cael ei roi ar awdurdodau lleol yn golygu nad oes ganddynt yr adnoddau a fu ganddynt yn flaenorol i wneud rhywfaint o'r gwaith hwn, ynghyd â gwaith ar y rhwydwaith ffyrdd, y mae awdurdodau lleol hefyd yn gyfrifol amdano. A tybed a fyddech yn ymrwymo i roi adnoddau ariannol ychwanegol i’r ddau faes hwn, a fydd, buaswn yn awgrymu, yn helpu i liniaru llifogydd mewn miloedd lawer o eiddo sy'n cael eu rhoi mewn mwy a mwy o berygl o ddioddef llifogydd.
Well, Russell George is right that the risk of flooding is becoming increasingly prevalent in our communities, which is why we're taking a preventative position, as far as we possibly can, by committing to invest more than £350 million in flooding defence and coastal erosion risk management over the lifetime of this Government. And I think it's worth recognising that we're allocating record levels of funding in this area, and our spending here in Wales, per capita, continues to outstrip English investment. So, in Wales, we spend £17.20 per person, versus only £14.05 per person in England. But I appreciate completely the pressures that local government are under in terms of continuing to fulfil their local roles, in terms of the maintenance of the systems, which is why we're committed to giving local government the best possible settlement in our budget for the forthcoming financial year.
Russell George also mentioned the importance of ensuring that trunk roads are particularly well cared for during harsh winters. And in the first instance, those additional costs will be managed through the rest of the motorway and trunk road budget, through the reprioritisation of spend to the end of the year. In some cases, we do have a legal duty to intervene, and funding would obviously not prevent a safety-related response. And, obviously, alongside the flooding issues, there are issues of ice on the roads as well. So, I can confirm that, for this winter, we've replaced 10 gritters, to increase resilience in our communities.
Wel, mae Russell George yn llygad ei le fod y risg o lifogydd yn dod yn fwyfwy cyffredin yn ein cymunedau, a dyna pam rydym yn cymryd camau ataliol, cyn belled ag y gallwn, drwy ymrwymo i fuddsoddi mwy na £350 miliwn mewn amddiffyn rhag llifogydd a rheoli perygl erydu arfordirol dros oes y Llywodraeth hon. A chredaf ei bod yn werth cydnabod ein bod yn dyrannu'r lefelau cyllid uchaf erioed yn y maes hwn, ac mae ein gwariant yma yng Nghymru, fesul y pen, yn parhau i fod yn uwch na'r hyn a fuddsoddir yn Lloegr. Felly, yng Nghymru, rydym yn gwario £17.20 y pen, o'i gymharu â £14.05 y pen yn unig yn Lloegr. Ond rwy’n llwyr sylweddoli’r pwysau ar lywodraeth leol o ran parhau i gyflawni eu rolau lleol, o ran cynnal a chadw’r systemau, a dyna pam rydym wedi ymrwymo i roi’r setliad gorau posibl i lywodraeth leol yn ein cyllideb ar gyfer y flwyddyn ariannol i ddod.
Soniodd Russell George hefyd am bwysigrwydd sicrhau bod cefnffyrdd yn cael gofal arbennig o dda yn ystod gaeafau garw. Ac yn y lle cyntaf, bydd y costau ychwanegol hynny yn cael eu rheoli drwy weddill cyllideb y traffyrdd a'r cefnffyrdd, drwy ailflaenoriaethu gwariant hyd ddiwedd y flwyddyn. Mewn rhai achosion, mae gennym ddyletswydd gyfreithiol i ymyrryd, ac yn amlwg, ni fyddai cyllid yn atal ymateb sy'n gysylltiedig â diogelwch. Ac yn amlwg, ochr yn ochr â'r materion llifogydd, mae problemau mewn perthynas â rhew ar y ffyrdd hefyd. Felly, gallaf gadarnhau, ar gyfer y gaeaf hwn, ein bod wedi rhoi 10 cerbyd graeanu newydd ar waith er mwyn cynyddu cydnerthedd yn ein cymunedau.
I think there are serious problems with flooding. Minister, would you agree that you're not going to solve the problem by just spending money and putting up higher and higher walls; the solution has got to be to find places for the water to go. And I talk often about the one on the River Tawe, where the water floods into a flood area, which is just land. Surely, if you're going to spend money, spend money on areas that we can flood, and flood successfully, without doing any damage, rather than building higher and higher walls, until such time as we keep on spending more and more of our budget on making walls higher and higher, but, as the water levels rise, we end up with the situation that there's water still coming over the walls.
Credaf fod yna broblemau difrifol gyda llifogydd. Weinidog, a fyddech yn cytuno nad ydych yn mynd i ddatrys y broblem drwy wario arian a chodi waliau uwch ac uwch yn unig; mae’n rhaid i'r ateb ymwneud â dod o hyd i leoedd i'r dŵr fynd. Ac rwy'n siarad yn aml am yr un ar Afon Tawe, lle mae'r dŵr yn gorlifo i ardal llifogydd, sef dim ond tir. Os ydych yn mynd i wario arian, does bosibl na ddylech wario arian ar ardaloedd y gallwn eu gorlifo, a’u gorlifo'n llwyddiannus, heb wneud unrhyw ddifrod, yn hytrach na chodi waliau uwch ac uwch, hyd nes ein bod yn dal i wario mwy a mwy o'n cyllideb ar godi waliau uwch ac uwch, ond wrth i lefelau'r dŵr godi, yn y pen draw byddwn mewn sefyllfa lle mae dŵr yn dal i ddod dros y waliau.
Mike Hedges is right that we have to invest in a range of solutions and preventative measures. So, an example—I think a very good example—is the RainScape initiative in Llanelli, which I know the Minister with responsibility for environment and rural affairs is particularly enthusiastic about. I know that she's considering the future sustainable drainage systems legislation and what that might mean in terms of the introduction of that piece of work. And again, if we're looking at building new housing estates, for example, we need to be looking at ways to manage the water on those estates. So, I know that this is an issue that the Minister's very alive to, and it's not just about building those high walls, as Mike Hedges suggested, but actually finding other ways in which to ensure that water drains off safely.
Mae Mike Hedges yn llygad ei le fod yn rhaid inni fuddsoddi mewn ystod o atebion a mesurau ataliol. Felly, un enghraifft o hynny—enghraifft dda iawn yn fy marn i—yw menter GlawLif yn Llanelli, y gwn fod y Gweinidog â chyfrifoldeb am yr amgylchedd a materion gwledig yn arbennig o frwdfrydig yn ei chylch. Gwn ei bod yn ystyried deddfwriaeth systemau draenio cynaliadwy yn y dyfodol a'r hyn y gallai hynny ei olygu o ran cychwyn y gwaith hwnnw. Ac eto, os ydym yn ystyried adeiladu ystadau tai newydd, er enghraifft, mae angen inni edrych ar ffyrdd o reoli'r dŵr ar yr ystadau hynny. Felly, gwn fod hwn yn fater y mae'r Gweinidog yn ymwybodol iawn ohono, ac nad yw'n ymwneud ag adeiladu'r waliau uchel hynny yn unig, fel yr awgrymodd Mike Hedges, ond dod o hyd i ffyrdd eraill o sicrhau bod dŵr yn draenio'n ddiogel.
2. Pa gynnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o ran diwygio caffael cyhoeddus er mwyn galluogi mwy o fwyd ffres ar gyfer ysgolion, ysbytai a chartrefi nyrsio i gael eu caffael yn lleol? OAQ54723
2. What progress has the Welsh Government made in reshaping public procurement to enable more fresh food for schools, hospitals and nursing homes to be procured locally? OAQ54723
Eighty per cent of the suppliers appointed to the National Procurement Service's fresh food framework are Wales based. Over 45 organisations use the agreement, with spend on fresh produce amounting to over £6 million per annum.
Mae 80 y cant o'r cyflenwyr a benodwyd i fframwaith bwyd ffres y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol wedi'u lleoli yng Nghymru. Mae dros 45 o sefydliadau yn defnyddio'r cytundeb, gyda'r gwariant ar gynnyrch ffres yn dod i gyfanswm o dros £6 miliwn y flwyddyn.
Thank you, Minister, for that useful information. The real food and farming conference I attended last week was very enthusiastic about the announcement that Carmarthenshire public services board had been awarded £100,000 from the foundational economy initiative, and that is precisely in order to improve their food supply chains so that they can procure local food.
I'm fully aware that somewhere like Caerphilly has been in the vanguard on ensuring that local businesses get a fair chance at bidding for local contracts. For example, there's a dairy producer that started off by just procuring to two or three schools and is now delivering services to five local authorities and a health board. And so, it seems to me that these are great examples of what can be done but that we're quite a long way from where we need to be in ensuring that the public pound is being spent on local businesses as well as ensuring that more fresh food is being served to our children and people who are in hospital.
Diolch am y wybodaeth ddefnyddiol honno, Weinidog. Roedd y gynhadledd gwir fwyd a ffermio a fynychais yr wythnos diwethaf yn frwdfrydig iawn ynghylch y cyhoeddiad fod bwrdd gwasanaethau cyhoeddus sir Gaerfyrddin wedi derbyn £100,000 gan fenter yr economi sylfaenol, a hynny er mwyn gwella eu cadwyni cyflenwi bwyd fel y gallant gaffael bwyd lleol.
Rwy'n gwbl ymwybodol fod rhywle fel Caerffili wedi bod ar flaen y gad o ran sicrhau bod busnesau lleol yn cael cyfle teg i gynnig am gontractau lleol. Er enghraifft, mae cynhyrchydd llaeth a gychwynnodd drwy ddarparu i ddwy neu dair ysgol yn unig ac sydd bellach yn darparu gwasanaethau i bum awdurdod lleol a bwrdd iechyd. Ac felly, ymddengys i mi fod y rhain yn enghreifftiau gwych o'r hyn y gellir ei wneud ond ein bod yn eithaf pell o lle mae angen inni fod wrth sicrhau bod y bunt gyhoeddus yn cael ei gwario ar fusnesau lleol yn ogystal â sicrhau bod mwy o fwyd ffres yn cael ei weini i'n plant a phobl sydd yn yr ysbyty.
Yes, I think the example that Jenny Rathbone gave of Caerphilly is an excellent example of what can be achieved if people think imaginatively about the local opportunities. I'm really pleased that the Carmarthenshire public services board has been awarded that £100,000 to improve the procurement of local food in the area, and that's just one of 52 experimental initiatives across Wales receiving funding as part of the £4.5 million foundational economy challenge fund. But it is really important to recognise that whilst these are experimental, if they work, then I know that the Minister, Lee Waters, is extremely keen that the projects will then be scaled up to ensure that they make a difference across Wales elsewhere.
Another great example underneath the foundational economy challenge fund is Môn Shellfish, and, in partnership with Coleg Llandrillo Menai and Partneriaeth Ogwen, they are receiving £100,000 to explore creating local markets for shellfish. The Welsh Government commercial innovation team are also analysing the public sector food spend profile, and they've identified several other potential further opportunities for similar interventions, and the viability of that activity is currently being explored with public sector partners. I would be very keen to share the learning of that with Jenny Rathbone.
Ie, credaf fod yr enghraifft a roddodd Jenny Rathbone, sef Caerffili, yn enghraifft wych o'r hyn y gellir ei gyflawni os yw pobl yn meddwl yn ddychmygus am y cyfleoedd lleol. Rwy'n falch iawn fod bwrdd gwasanaethau cyhoeddus sir Gaerfyrddin wedi derbyn y £100,000 i wella'r broses o gaffael bwyd lleol yn yr ardal, ac un yn unig yw honno o 52 o fentrau arbrofol ledled Cymru sy'n derbyn cyllid fel rhan o gronfa her yr economi sylfaenol sy’n £4.5 miliwn. Ond mae'n bwysig iawn cydnabod, er bod y rhain yn arbrofol, os ydynt yn gweithio, gwn fod y Gweinidog, Lee Waters, yn hynod awyddus i uwchraddio'r prosiectau wedyn i sicrhau eu bod yn gwneud gwahaniaeth ledled Cymru mewn mannau eraill.
Enghraifft wych arall o dan gronfa her yr economi sylfaenol yw Môn Shellfish, ac mewn partneriaeth â Choleg Llandrillo Menai a Phartneriaeth Ogwen, maent yn derbyn £100,000 i archwilio’r gwaith o greu marchnadoedd lleol ar gyfer pysgod cregyn. Mae tîm arloesi masnachol Llywodraeth Cymru hefyd yn dadansoddi proffil gwariant bwyd y sector cyhoeddus, ac maent wedi nodi sawl cyfle pellach posibl ar gyfer ymyriadau tebyg, ac mae hyfywedd y gweithgaredd hwnnw'n cael ei archwilio ar hyn o bryd gyda phartneriaid yn y sector cyhoeddus. Buaswn yn awyddus iawn i rannu’r gwersi a ddysgir yn sgil hynny gyda Jenny Rathbone.
Value Wales state that every 1 per cent increase in procurement levels in Wales will create 2,000 jobs. So, the gains are clear. Now, given that Scotland awards 75 per cent of Scottish contracts to Scottish firms, what is the Welsh Government doing to learn from that experience and deliver a similar, much-needed boost to the Welsh economy?
Mae Gwerth Cymru yn nodi y bydd pob cynnydd o 1 y cant yn y lefelau caffael yng Nghymru yn creu 2,000 o swyddi. Felly, mae'r buddion yn glir. Nawr, o gofio bod yr Alban yn rhoi 75 y cant o gontractau'r Alban i gwmnïau yn yr Alban, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddysgu o'r profiad hwnnw a rhoi hwb tebyg, mawr ei angen i economi Cymru?
So, Welsh Government has been working really hard to try and ensure that our procurement does meet the needs and provides opportunities for businesses and suppliers in Wales. So, Wales-based suppliers now win 52 per cent of the annual £6.467 billion procurement expenditure. Clearly, we want to do much more, but I think that it is important to recognise the improvement that we've made since the baseline of 35 per cent in 2004.
I think that we can look to Sell2Wales. They show that a number of contract awards through that site go to Welsh suppliers, and, actually, the number through that site has more than tripled since 2014-15. So, that now stands at 84 per cent compared to the baseline of 25 per cent. So, we are making some real progress in this area, but that's not to say that we're complacent. I'm working with my colleague Lee Waters on the foundational economy and looking to see what we can do through the public services boards to ensure that we procure more locally through those boards, and we hope to have more to say on this very shortly.
Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio'n galed iawn i geisio sicrhau bod ein gwaith caffael yn diwallu anghenion ac yn darparu cyfleoedd i fusnesau a chyflenwyr yng Nghymru. Felly, mae 52 y cant o'r gwariant caffael blynyddol o £6.467 biliwn bellach yn mynd i gyflenwyr yng Nghymru. Yn amlwg, rydym yn awyddus i wneud mwy o lawer, ond credaf ei bod yn bwysig cydnabod y gwelliant rydym wedi'i wneud ers y llinell sylfaen o 35 y cant yn 2004.
Credaf y gallwn ystyried GwerthwchiGymru. Maent yn dangos bod nifer o’r contractau a ddyfernir drwy'r wefan honno'n mynd i gyflenwyr o Gymru, ac mewn gwirionedd, mae’r nifer drwy'r wefan honno wedi mwy na threblu ers 2014-15. Felly, mae hynny bellach yn 84 y cant o'i gymharu â'r llinell sylfaen o 25 y cant. Felly, rydym yn gwneud cynnydd gwirioneddol yn y maes hwn, ond nid yw hynny'n golygu ein bod yn hunanfodlon. Rwy'n gweithio gyda fy nghyd-Aelod, Lee Waters, ar yr economi sylfaenol ac yn edrych i weld beth y gallwn ei wneud drwy'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus i sicrhau ein bod yn caffael yn fwy lleol drwy'r byrddau hynny, ac rydym yn gobeithio gallu dweud mwy am hyn cyn bo hir.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau, a llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Questions now from party spokespeople. The Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr, Llywydd. Weinidog, a allwch chi gadarnhau bod y Llywodraeth yn defnyddio'r cyfnod o oedi sydd gennym ni rŵan o ran proses y gyllideb i ystyried sut i gynyddu cyllid llywodraeth leol, ac o faint?
Thank you very much, Llywydd. Minister, can you confirm that the Government is using the period of delay that we have now in terms of the budgetary process to consider how to increase local authority funding, and by how much?
Thank you very much for raising that issue. I had the opportunity just this morning to meet the local authority finance sub-group, alongside the local government Minister, to explore the issues relating to the budget this year. They share our frustration, as I know that Members in the Assembly do, about the delay in terms of publishing the budget. What I will say is that, over the course of the summer and since the spending review announcement was made in terms of the additional £593 million to Welsh Government for the next financial year, I've been working really closely with colleagues across Government. We've developed what we think is a really good budget. It prioritises health, as we said we would, and it also seeks to give local authorities the best possible settlement. We had a discussion today that recognised that, in the interim period between publishing our draft budget and our final budget, there is more than likely going to be a budget from the UK Government, which will obviously have knock-on implications for us, but we'll maintain that effort to give the best possible settlement to local authorities.
Diolch yn fawr iawn am godi'r mater hwnnw. Cefais gyfle y bore yma i gyfarfod â’r is-grŵp cyllid awdurdodau lleol, ynghyd â'r Gweinidog llywodraeth leol, i archwilio'r materion sy'n ymwneud â'r gyllideb eleni. Maent yn rhannu ein rhwystredigaeth, fel y gwn sy’n wir am Aelodau yn y Cynulliad, ynghylch yr oedi o ran cyhoeddi'r gyllideb. Yr hyn a ddywedaf yw, yn ystod yr haf ac ers cyhoeddi'r adolygiad o wariant mewn perthynas â'r £593 miliwn ychwanegol i Lywodraeth Cymru ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf, rwyf wedi bod yn gweithio'n agos iawn gyda chyd-Aelodau ar draws y Llywodraeth. Rydym wedi datblygu cyllideb dda iawn yn ein barn ni. Mae'n blaenoriaethu iechyd, fel y dywedasom y byddem yn ei wneud, ac mae hefyd yn ceisio rhoi'r setliad gorau posibl i awdurdodau lleol. Cawsom drafodaeth heddiw a oedd yn cydnabod, yn y cyfnod interim rhwng cyhoeddi ein cyllideb ddrafft a'n cyllideb derfynol, y bydd Llywodraeth y DU mwy na thebyg yn cyhoeddi ei chyllideb, a bydd hynny’n amlwg yn arwain at oblygiadau i ni, ond byddwn yn parhau â'r ymdrech i roi'r setliad gorau posibl i awdurdodau lleol.
Mi ddof i at yr arian sy'n debyg o ddod gan Lywodraeth Prydain yn y man. A allaf i ofyn, ydych chi yn cytuno efo'r egwyddor o fuddsoddi i arbed? Mae'n glir iawn bod buddsoddi drwy lywodraeth leol yn gallu gwneud arbedion sylweddol ac yn gallu gwella safon bywydau pobl. Mae buddsoddi mewn tai drwy lywodraeth leol yn gallu gwella iechyd. Mae buddsoddi mewn gofal cymdeithasol yn gallu tynnu'r pwysau oddi ar y gwasanaeth iechyd. Mae buddsoddi mewn adnoddau chwaraeon, ac ati, yn gallu bod yn llwyddiannus iawn fel arf ataliol i atal gordewdra, ac yn y blaen. Os ydych chi'n credu yn yr egwyddorion hynny, pam mae'r Llywodraeth wedi methu â blaenoriaethu llywodraeth leol yn ddigonol mewn cyllidebau diweddar o ystyried rôl llywodraeth leol yn gwbl ganolog yn y broses ataliol honno?
I will return to the funds likely to come from the UK Government in just a moment. May I ask whether you agree with the principle of invest to save? It is clear that investing through local government can make significant savings and can improve people’s quality of life. Investing in housing through local government can improve health, investment in social services can take pressure off the health service, and investment in sports facilities can also be very successful as a preventative tool in preventing obesity, and so on. If you do believe in those principles, then why has the Government failed to prioritise local government sufficiently in recent budgets given the central role of local government in that preventative process?
I think Welsh Government and local authorities have had a real difficult job over recent years in the face of ever-declining budgets, so, year on year, looking to areas where we can cut rather than looking to areas where we can invest. But, nonetheless, I think Welsh Government has worked closely with local authorities to try and focus money in those areas where we can achieve the best preventative spend. So, the work that Vaughan Gething has been doing through the health department in terms of supporting social services has been really important as a preventative measure, looking to see how we can support people through the intermediate care fund to avoid hospital admissions where they are unnecessary, and then to get people out of hospital as quickly as possible when they're ready to come home. That's a great example, I think, of preventing people's needs from escalating and from getting to a point where they're more expensive, yes, for the public purse, but they also have a detrimental impact on those individuals' lives. In terms of invest-to-save itself, we have an important invest-to-save scheme. I think we might have the opportunity in other questions this afternoon to explore that, and I'm happy to expand on that if the Member wishes.
Credaf fod Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol wedi’i chael hi’n anodd iawn dros y blynyddoedd diwethaf yn wyneb cyllidebau sy'n lleihau'n barhaus, felly flwyddyn ar ôl blwyddyn, mae’n rhaid inni edrych ar feysydd lle gallwn dorri, yn hytrach nag edrych ar feysydd lle gallwn fuddsoddi. Ond serch hynny, credaf fod Llywodraeth Cymru wedi gweithio'n agos gydag awdurdodau lleol i geisio canolbwyntio arian ar y meysydd hynny lle gallwn gyflawni'r gwariant ataliol gorau. Felly, mae'r gwaith y bu Vaughan Gething yn ei wneud drwy'r adran iechyd yn cefnogi gwasanaethau cymdeithasol wedi bod yn bwysig iawn fel mesur ataliol, gan edrych i weld sut y gallwn gefnogi pobl drwy'r gronfa gofal canolraddol i osgoi derbyniadau i'r ysbyty lle nad oes angen, ac yna i sicrhau bod pobl yn gadael yr ysbyty cyn gynted â phosibl pan fyddant yn barod i fynd adref. Mae hynny'n enghraifft wych yn fy marn i o atal anghenion pobl rhag gwaethygu a chyrraedd sefyllfa lle maent yn ddrytach, ie, i bwrs y wlad, ond hefyd yn cael effaith niweidiol ar fywydau'r unigolion hynny. O ran buddsoddi i arbed ynddo’i hun, mae gennym gynllun buddsoddi i arbed pwysig. Credaf efallai y cawn gyfle mewn cwestiynau eraill y prynhawn yma i archwilio hynny, ac rwy'n fwy na pharod i ehangu ar hynny os yw’r Aelod yn dymuno.
You talk a good game there in terms of expressing the importance of the preventative agenda. The point I'm making is that that hasn't been reflected in the actions of Government through budgets, and in taking decisions not to prioritise local government in a way that we believe you could have. Now, nobody is surprised to see the Labour and Conservative leaders promising a post-election bonanza—that magic money tree does tend to appear around this time in the electoral cycle—but how you spend that money, if there is additional money coming to Wales, will be vitally, vitally important. And can you not understand that people are lacking faith in Welsh Government's ability and willingness to act in a proactive, preventative manner, simply by looking at the evidence of how you have budgeted in recent years? Yes, talking up the preventative agenda, but not following that up with real investment through local government in ways that can make significant savings and improve people's lives down the line.
Rydych yn dweud y pethau iawn o ran mynegi pwysigrwydd yr agenda ataliol. Y pwynt rwy'n ei wneud yw nad yw hynny wedi'i adlewyrchu yng ngweithredoedd y Llywodraeth drwy gyllidebau, ac wrth wneud penderfyniadau i beidio â blaenoriaethu llywodraeth leol mewn ffordd y credwn y gallech fod wedi'i wneud. Nawr, nid oes unrhyw un yn synnu gweld yr arweinwyr Llafur a Cheidwadol yn addo gwariant enfawr ar ôl yr etholiad—mae’r goeden arian hud honno'n tueddu i ymddangos tua'r adeg hon yn y cylch etholiadol—ond bydd sut rydych yn gwario'r arian hwnnw, os bydd arian ychwanegol yn dod i Gymru, yn hanfodol bwysig. Ac oni allwch ddeall bod pobl yn brin o ffydd yng ngallu a pharodrwydd Llywodraeth Cymru i weithredu mewn modd rhagweithiol, ataliol, o edrych ar y dystiolaeth o ran sut rydych wedi cyllidebu dros y blynyddoedd diwethaf? Ie, dweud pethau da am yr agenda ataliol, ond peidio â dilyn hynny gyda buddsoddiad go iawn drwy lywodraeth leol mewn ffyrdd a all wneud arbedion sylweddol a gwella bywydau pobl yn y dyfodol.
Well, I would disagree with the way in which our recent budgets have been portrayed in that way. I know the Future Generations Commissioner for Wales has been really keen to provide the maximum challenge to Welsh Government in terms of prevention, and she's asked every single one of the Welsh Government Ministers to demonstrate what each of them are doing in the area of prevention within their own portfolios.
Just in the example of housing and regeneration, we've got the investment in the Welsh housing quality standard. Now, 93 per cent of social housing has now completed and come up to that standard, and we know how important that is in terms of preventative spend to ensure that people live in a safe, warm home. The work that we're doing in terms of independent living, aids and adaptations; the work that's going into the innovative housing programme, which is supporting decarbonisation to ensure that we're building the right houses for the future, which aren't going to be homes that are cold, but which are going to be homes that people are able to afford; the work we are doing on modern methods of construction; the integrated care fund capital programme, which is ensuring that we have housing-led solutions to social care issues; the homelessness action group, again, doing lots of great preventative work in that space; and our regeneration strategy, which is looking to ensure that we have communities that are resilient. Those are just a few examples within one small area of one portfolio that demonstrate the focus that we are putting on prevention.
Wel, buaswn yn anghytuno â'r ffordd y mae ein cyllidebau diweddar wedi cael eu portreadu yn y ffordd honno. Gwn fod Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru wedi bod yn wirioneddol awyddus i roi'r her fwyaf i Lywodraeth Cymru o ran atal, ac mae wedi gofyn i bob un o Weinidogion Llywodraeth Cymru ddangos yr hyn y mae pob un ohonynt yn ei wneud ym maes atal yn eu portffolios eu hunain.
O ran tai ac adfywio er enghraifft, mae gennym y buddsoddiad yn safon ansawdd tai Cymru. Mae 93 y cant o dai cymdeithasol bellach wedi cyflawni ac wedi cyrraedd y safon honno, a gwn pa mor bwysig yw hynny o ran gwariant ataliol er mwyn sicrhau bod pobl yn byw mewn cartref diogel, cynnes. Y gwaith a wnawn o ran byw'n annibynnol, cymhorthion ac addasiadau; y gwaith sy'n mynd rhagddo ar y rhaglen tai arloesol, sy'n cefnogi datgarboneiddio i sicrhau ein bod yn adeiladu'r tai iawn ar gyfer y dyfodol, na fyddant yn gartrefi oer, ond yn gartrefi y bydd pobl yn gallu eu fforddio; y gwaith a wnawn ar ddulliau adeiladu modern; rhaglen gyfalaf y gronfa gofal integredig, sy'n sicrhau bod gennym atebion sy'n seiliedig ar dai i faterion gofal cymdeithasol; y grŵp gweithredu ar ddigartrefedd, sydd, unwaith eto, yn gwneud llawer o waith ataliol gwych yn y cyd-destun hwnnw; a'n strategaeth adfywio, sy'n ceisio sicrhau bod gennym gymunedau sy'n wydn. Ychydig enghreifftiau yn unig yw'r rheini mewn un rhan fach o un portffolio sy'n dangos faint rydym yn canolbwyntio ar atal.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Nick Ramsay.
Conservative spokesperson, Nick Ramsay.
Diolch, Llywydd. Minister, can you update us on the funding being made available for the rural affairs portfolio for the rural development programme?
Diolch, Lywydd. Weinidog, a allwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am yr arian sy'n cael ei ddarparu ar gyfer y portffolio materion gwledig ar gyfer y rhaglen datblygu gwledig?
The rural development programme provides much needed investment in our environment, our farming and rural communities, and this investment is very much about maximising the way in which we manage our ecosystems, ensuring that we use energy efficiently and that we reduce our greenhouse gases in Wales. So I can confirm that to date Wales has drawn down 45 per cent of our EU funding from the RDP, and that is comparable with other EU member states. At the end of 2018, EU member states had on average drawn down around 42 per cent of their funding, so we are slightly ahead and I can confirm that we have no plans to send back any unused money to the EU.
We are making good progress, so, at a project level, a total of £664.9 million has been committed, representing around 80 per cent of programme funds, and plans are in place to achieve the full commitment of the programme by the end of 2020 and full spend by the end of the n+3 period.
Mae'r rhaglen datblygu gwledig yn darparu buddsoddiad mawr ei angen yn ein hamgylchedd, ein cymunedau ffermio a'n cymunedau gwledig, ac mae'r buddsoddiad hwn yn ymwneud i raddau helaeth â gwneud y mwyaf o'r ffordd rydym yn rheoli ein hecosystemau, gan sicrhau ein bod yn defnyddio ynni'n effeithlon a'n bod yn lleihau ein nwyon tŷ gwydr yng Nghymru. Felly gallaf gadarnhau bod Cymru, hyd yn hyn, wedi defnyddio 45 y cant o'n cyllid gan yr UE ar gyfer y rhaglen datblygu gwledig, a bod hynny'n debyg i aelod-wladwriaethau eraill yr UE. Ar ddiwedd 2018, roedd aelod-wladwriaethau’r UE wedi defnyddio oddeutu 42 y cant o’u cyllid ar gyfartaledd, felly rydym ychydig ar y blaen a gallaf gadarnhau nad oes gennym unrhyw gynlluniau i anfon unrhyw arian nas defnyddiwyd yn ôl i’r UE.
Rydym yn gwneud cynnydd da, felly, ar lefel prosiectau, mae cyfanswm o £664.9 miliwn wedi'i ymrwymo, sydd oddeutu 80 y cant o gronfeydd y rhaglen, ac mae cynlluniau ar waith i gyflawni ymrwymiad llawn y rhaglen erbyn diwedd 2020 a gwariant llawn erbyn diwedd y cyfnod n+3.
Thank you, Minister. I'm pleased to hear that you don't intend to send any of that money back. I've asked you the question today because you have, in your time, worn hats as both rural affairs Minister and also obviously now finance Minister. As you'll be aware, and as you've just said, the rural development funding programme has been providing support across a wide range of areas for a long length of time, not least to farmers, but also rural medium-sized businesses and tourism ventures, and you mentioned energy as well.
At the outset, the RDP was meant to bring about transformational change in farming—that was the term used by the Welsh Government—but there have been a number of concerns, particularly recently, that it's fallen short of this. I understand that only 41 per cent of RDP funds for the programme period have been spent up until the end of August 2019. Perhaps you can confirm or otherwise on that. Can you update us on any discussions you've had with the Minister for rural affairs about how we got into this situation and how the spending situation may be improved in future?
Diolch, Weinidog. Rwy'n falch o glywed nad ydych yn bwriadu anfon dim o'r arian hwnnw yn ôl. Gofynnais y cwestiwn i chi heddiw gan eich bod, yn eich tro wedi bod yn gwisgo het y Gweinidog materion gwledig, ac yn amlwg hefyd yn awr, y Gweinidog cyllid. Fel y gwyddoch, ac fel rydych newydd ddweud, mae'r rhaglen ariannu datblygu gwledig wedi bod yn darparu cefnogaeth ar draws ystod eang o feysydd ers amser hir, yn enwedig i ffermwyr, ond hefyd i fentrau twristiaeth a busnesau gwledig canolig eu maint, ac fe sonioch chi am ynni hefyd.
Ar y cychwyn, nod y rhaglen datblygu gwledig oedd sicrhau newid trawsffurfiol ym maes ffermio—dyna'r term a ddefnyddiwyd gan Lywodraeth Cymru—ond bu nifer o bryderon, yn enwedig yn ddiweddar, nad yw wedi cyflawni hyn. Deallaf mai 41 y cant yn unig o gronfeydd y rhaglen datblygu gwledig ar gyfer cyfnod y rhaglen sydd wedi'i wario hyd at ddiwedd Awst 2019. Efallai y gallwch gadarnhau hynny, neu fel arall. A allwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am unrhyw drafodaethau rydych wedi'u cael gyda'r Gweinidog materion gwledig ynglŷn â sut y daethom i'r sefyllfa hon a sut y gellir gwella'r sefyllfa wario yn y dyfodol?
As I mentioned, to date Wales has drawn down 45 per cent of our EU funding for the RDP, and that compares to 42 per cent for the average across other member states. That really is a feature more of the way in which European funding works in terms of the profiling of those projects over a number of years, and the full spend has to be achieved three years after the closure of the programme. So the current period would be 2023, by which time we would have to have spent all of the money that has come to us. So that 42 per cent, or 45 per cent as it is now, doesn't suggest that there is a small amount of money that has been spent; it just reflects the spending profile of the particular programme.
Fel y soniais, hyd yn hyn, mae Cymru wedi defnyddio 45 y cant o'n cyllid gan yr UE ar gyfer y rhaglen datblygu gwledig, ac mae hynny'n cymharu â chyfartaledd o 42 y cant ymhlith yr aelod-wladwriaethau eraill. Mewn gwirionedd, mae hynny'n fwy o nodwedd o'r ffordd y mae cyllid Ewropeaidd yn gweithio o ran proffilio’r prosiectau hynny dros nifer o flynyddoedd, ac mae’n rhaid sicrhau’r gwariant llawn dair blynedd ar ôl cau’r rhaglen. Felly 2023 fyddai'r cyfnod presennol, ac erbyn hynny, byddai'n rhaid ein bod wedi gwario'r holl arian a gawsom. Felly nid yw'r ffigur o 42 y cant, neu 45 y cant fel y mae ar hyn o bryd, yn awgrymu mai ychydig o arian sydd wedi'i wario; mae'n adlewyrchu proffil gwario'r rhaglen benodol.
I underestimated the amount with my 41 per cent, so I'm sure 45 per cent is more accurate. But leaving aside the reasons, some of which you detailed in terms of how the European funding works, that is still only 45 per cent at this juncture and I know that it's not just me with concerns about this; I know that members of the farming community have also expressed concerns. With Brexit well under way many farmers have been holding off from making investment decisions, so funding such as RDP has had an important role to play in keeping farming sustainable.
Many farmers, Minister, and many in our rural communities feel that an opportunity has been lost here. I appreciate that it might have been lost in other parts of the world as well, but they certainly feel that the opportunity has been lost and that the focus has been taken off that transformational change part of the agenda, which was there early on. It certainly seems to have been watered down by modifications to the plan and changes to the co-financing obligation that were there at the outset. If you look at sustainable production grants, they appear to have been oversubscribed, and there's been a lack of SPG windows.
Given that farming is the backbone of the Welsh economy and a huge part of our cultural identity here in Wales, and so important to the large part of Wales that's in our large rural areas, do you agree that the Welsh Government must now take the opportunity, get back to that message of delivering transformational change for our farming industry, do this as a matter of urgency, so that Welsh farmers and those in our rural communities can be confident of the sustainability of their industry in the future?
Fe wneuthum danamcangyfrif y ffigur wrth ddweud 41 y cant, felly rwy'n siŵr fod 45 y cant yn fwy cywir. Ond gan roi'r rhesymau i'r naill ochr, ac fe fanyloch chi ar rai ohonynt o ran sut y mae'r cyllid Ewropeaidd yn gweithio, 45 y cant yn unig yw'r ffigur o hyd, a gwn nad fi yw'r unig un sy'n pryderu am hyn; gwn fod aelodau o'r gymuned ffermio hefyd wedi mynegi pryderon. Gyda Brexit ar y gweill, mae llawer o ffermwyr wedi bod yn ymatal rhag gwneud penderfyniadau buddsoddi, felly mae cyllid fel y rhaglen datblygu gwledig wedi chwarae rhan bwysig yn sicrhau bod ffermio'n parhau i fod yn gynaliadwy.
Mae llawer o ffermwyr, Weinidog, a llawer o bobl yn ein cymunedau gwledig yn teimlo bod cyfle wedi'i golli yma. Rwy'n derbyn y gallai fod wedi'i golli mewn rhannau eraill o'r byd hefyd, ond maent yn sicr yn teimlo bod y cyfle wedi'i golli a bod y ffocws wedi'i dynnu oddi ar y rhan honno o'r agenda sy'n ymwneud â newid trawsffurfiol, a oedd yno ar y cychwyn. Yn sicr, ymddengys ei fod wedi'i lastwreiddio gan addasiadau i'r cynllun a newidiadau i'r rhwymedigaeth gydgyllido a oedd yno ar y cychwyn. Os edrychwch ar grantiau cynhyrchu cynaliadwy, ymddengys eu bod wedi eu gorgyflenwi, a gwelwyd diffyg cyfleoedd i ymgeisio am y grant cynhyrchu cynaliadwy.
O ystyried mai ffermio yw asgwrn cefn economi Cymru a rhan enfawr o'n hunaniaeth ddiwylliannol yma yng Nghymru, a'i fod mor bwysig i'r rhan fawr o Gymru sydd yn ein hardaloedd gwledig mawr, a ydych yn cytuno bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru achub ar y cyfle yn awr i ddychwelyd at y neges honno o sicrhau newid trawsffurfiol i’n diwydiant ffermio, gwneud hyn ar frys, fel y gall ffermwyr Cymru a’r bobl yn ein cymunedau gwledig fod yn hyderus o gynaliadwyedd eu diwydiant yn y dyfodol?
I think the comments that Nick Ramsey has made this afternoon just recognise how vital European funding is for our farming communities, and we've only been talking at this point about the rural development programme, but, of course, if you look at the basic payment scheme and the amount of money that that ploughs into rural enterprises and farming businesses, I think that we can recognise the important role that it plays and how we should be concerned about what comes next, because we've been really clear that we would expect the UK Government to ensure that Wales isn't a penny worse off—I know that this is something that's shared right across the Chamber—as a result of leaving the EU, and that we should have full flexibility to manage those funds here in Wales.
But I think it's really important to recognise that neither the UK Government's guarantee or a withdrawal agreement would provide the long-term replacements for EU funding. They would cover substantially all of our existing programmes for the short term, yes, but in terms of the longer term, unless there's progress on putting replacement funding on the table, then we won't be in a position to manage any new spending from December 2020 for the common agricultural policy pillar 1, and from January 2021 for other funds. So, I think it's really important that whoever is in Government in the UK following the general election provides us with that absolute clarity and certainty on the way forward, to ensure that we can support our rural economy and our farming businesses in the way that Nick Ramsey has said this afternoon.
Credaf fod y sylwadau a wnaed gan Nick Ramsay y prynhawn yma yn cydnabod pa mor hanfodol yw cyllid Ewropeaidd i'n cymunedau ffermio, ac nid ydym ond wedi bod yn siarad am y rhaglen datblygu gwledig hyd yma, ond wrth gwrs, os edrychwch ar gynllun y taliad sylfaenol a faint o arian y mae hwnnw'n ei roi i fentrau gwledig a busnesau ffermio, credaf y gallwn gydnabod y rôl bwysig y mae'n ei chwarae a sut y dylem boeni am yr hyn a ddaw nesaf, gan ein bod wedi dweud yn glir iawn y byddem yn disgwyl i Lywodraeth y DU sicrhau nad yw Cymru geiniog yn waeth ei byd—gwn fod hyn yn rhywbeth a rennir ar draws y Siambr—o ganlyniad i adael yr UE, ac y dylem gael hyblygrwydd llawn i reoli'r cronfeydd hynny yma yng Nghymru.
Ond credaf ei bod yn bwysig iawn cydnabod na fyddai gwarant Llywodraeth y DU na chytundeb ymadael yn darparu'r cyllid hirdymor yn lle cyllid yr UE. Byddent yn darparu'n sylweddol ar gyfer ein holl raglenni presennol yn y tymor byr, mae hynny'n wir, ond o ran y tymor hwy, oni bai y ceir cynnydd ar sicrhau cyllid newydd, ni fyddwn mewn sefyllfa i reoli unrhyw wariant newydd o fis Rhagfyr 2020 ymlaen ar gyfer colofn 1 y polisi amaethyddol cyffredin, ac o fis Ionawr 2021 ymlaen ar gyfer cronfeydd eraill. Felly, credaf ei bod yn wirioneddol bwysig fod pwy bynnag sydd yn y Llywodraeth yn y DU wedi'r etholiad cyffredinol yn darparu'r eglurder a'r sicrwydd llwyr hwnnw inni o ran y ffordd ymlaen, er mwyn sicrhau y gallwn gefnogi ein heconomi wledig a'n busnesau ffermio yn y ffordd a nodwyd gan Nick Ramsay y prynhawn yma.
Llefarydd Plaid Brexit, Mark Reckless.
Brexit Party spokesperson, Mark Reckless.
Will the finance Minister make a statement on the Welsh Government's relationship with Gavin Woodhouse, Afan Valley Limited and Northern Powerhouse Developments Limited?
A wnaiff y Gweinidog cyllid wneud datganiad ar berthynas Llywodraeth Cymru â Gavin Woodhouse, Afan Valley Limited a Northern Powerhouse Developments Limited?
It's my understanding that we have provided no funding to the individual or the company that Mark Reckless refers to.
Yn ôl yr hyn a ddeallaf, nid ydym wedi darparu unrhyw gyllid i'r unigolyn na'r cwmni y cyfeiria Mark Reckless atynt.
The economy Minister visited Gavin Woodhouse's Afan valley project and starred in a promotional video for it. The project has now stalled after administrators were appointed. Since Dai Lloyd questioned you about this in July, the administrators have stated there were signs that Gavin Woodhouse's hotel projects were a Ponzi scheme.
I'm sure we're all pleased to hear that no Welsh Government funding was in the event released to Woodhouse entities, despite prior reports that a £0.5 million grant was offered. However, one way Ponzi schemes work is by burnishing a positive reputation to persuade investors to part with their money. Do you accept that Welsh Government's public support for Mr Woodhouse played a part in burnishing his reputation? And does the Welsh Government feel any sense of responsibility to those who've lost money by investing in Welsh projects associated with Gavin Woodhouse?
Ymwelodd Gweinidog yr economi â phrosiect Gavin Woodhouse yng nghwm Afan, ac fe serennodd mewn fideo hyrwyddo ar ei gyfer. Mae'r prosiect bellach yn segur ar ôl penodi gweinyddwyr. Ers i Dai Lloyd eich holi ynglŷn â hyn ym mis Gorffennaf, mae'r gweinyddwyr wedi nodi bod yna arwyddion mai cynllun Ponzi oedd prosiectau gwestai Gavin Woodhouse.
Rwy'n siŵr fod pob un ohonom yn falch o glywed na ryddhawyd unrhyw arian gan Lywodraeth Cymru i brosiectau Woodhouse, er gwaethaf adroddiadau blaenorol fod grant o £0.5 miliwn wedi'i gynnig. Fodd bynnag, un ffordd y mae cynlluniau Ponzi yn gweithio yw drwy feithrin enw da i berswadio buddsoddwyr i roi eu harian. A ydych yn derbyn bod cefnogaeth gyhoeddus Llywodraeth Cymru i Mr Woodhouse wedi chwarae rhan yn meithrin ei enw da? Ac a yw Llywodraeth Cymru yn teimlo unrhyw ymdeimlad o gyfrifoldeb tuag at y rhai sydd wedi colli arian drwy fuddsoddi mewn prosiectau yng Nghymru sy'n gysylltiedig â Gavin Woodhouse?
No, I don't recognise the picture that the Member seeks to try and paint this afternoon. I've been very clear, as I was in my response to Dai Lloyd several months ago, that Welsh Government provided no funding for any of the schemes related to Mr Woodhouse.
Na, nid wyf yn cydnabod y darlun y mae'r Aelod yn ceisio'i ddisgrifio y prynhawn yma. Rwyf wedi dweud yn glir iawn, fel y dywedais wrth ymateb i Dai Lloyd sawl mis yn ôl, na ddarparodd Llywodraeth Cymru unrhyw gyllid ar gyfer unrhyw un o'r cynlluniau sy'n gysylltiedig â Mr Woodhouse.
3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am flaenoriaethau gwariant Llywodraeth Cymru yng nghymoedd de Cymru? OAQ54712
3. Will the Minister make a statement on the Welsh Government’s spending priorities in the south Wales Valleys? OAQ54712
Despite cuts to our budget, we continue to invest in public services, businesses and communities in the south Wales Valleys. In Merthyr, we are investing £225 million for improvements to Prince Charles Hospital, and will invest close to £750 million to take forward the next phase of the south Wales metro project.
Er gwaethaf toriadau i’n cyllideb, rydym yn parhau i fuddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus, busnesau a chymunedau yng Nghymoedd de Cymru. Ym Merthyr Tudful, rydym yn buddsoddi £225 miliwn mewn gwelliannau i Ysbyty'r Tywysog Charles, a byddwn yn buddsoddi bron i £750 miliwn er mwyn bwrw ymlaen â cham nesaf prosiect metro de Cymru.
Thank you for that answer, Minister. I recently visited Elite Paper Solutions in Merthyr Tydfil, who are creating valuable jobs, supported by the Welsh Government. I also attended an event at Idris Davies School in Merthyr; it's a fantastic twenty-first century school in the upper Rhymney valley. And I was with the First Minister to visit the offices of Merthyr Valleys Homes, and to hear about the millions of pounds of Welsh Government money that they've invested in housing in my constituency.
I know that communities across the south Wales Valleys have similar stories to tell as a result of investment from this Welsh Government—record investment has been delivered despite a decade of Tory cuts. So, as the Welsh Government prepares its budget for 2021, and acknowledging the priorities that you have already set out, can you assure me that, within those priorities, meeting the needs of our Valleys communities will remain a key?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Yn ddiweddar, ymwelais ag Elite Paper Solutions ym Merthyr Tudful, sy'n creu swyddi gwerthfawr, gyda chefnogaeth Llywodraeth Cymru. Mynychais ddigwyddiad hefyd yn Ysgol Idris Davies ym Merthyr Tudful; mae'n ysgol yr unfed ganrif ar hugain wych yng nghwm Rhymni uchaf. Ac euthum gyda'r Prif Weinidog i ymweld â swyddfeydd Cartrefi Cymoedd Merthyr, a chlywed am y miliynau o bunnoedd o arian Llywodraeth Cymru y maent wedi'i fuddsoddi mewn tai yn fy etholaeth.
Gwn fod gan gymunedau ledled Cymoedd de Cymru straeon tebyg i'w hadrodd o ganlyniad i fuddsoddi gan Lywodraeth Cymru—mae'r buddsoddiad uchaf erioed wedi'i gyflawni er gwaethaf degawd o doriadau Torïaidd. Felly, wrth i Lywodraeth Cymru baratoi ei chyllideb ar gyfer 2021, a chydnabod y blaenoriaethau rydych eisoes wedi'u nodi, a allwch roi sicrwydd i mi y bydd anghenion ein cymunedau yn y Cymoedd yn parhau i fod yn allweddol o fewn y blaenoriaethau hynny?
Thank you to Dawn Bowden for raising this issue and for highlighting some of the excellent initiatives and excellent investments that Welsh Government is making in the community that she represents. I'm really pleased to see that she's had the opportunity to visit so many of them. For example, Elite Paper Solutions, I think, is really exciting in terms of what's possible through our Better Jobs Closer to Home approach, and I want to see much more of that kind of work being done to support our procurement across Wales as much as anything else.
I think it is important to recognise that the recent spending round doesn't turn the page on austerity, as the UK Government has suggested. Our budget for 2021 will be 2 per cent lower, or £300 million less, than in real terms in 2010-11. But, that doesn't mean for a second that we're not ambitious for Wales and ambitious for the Valleys in terms of what can be achieved. So, I hope that, when we are able to publish the draft budget following the election, there'll be opportunities to recognise further investment that we'll be making in the community that Dawn Bowden represents.
Diolch i Dawn Bowden am godi'r mater hwn ac am dynnu sylw at rai o'r mentrau rhagorol a'r buddsoddiadau rhagorol y mae Llywodraeth Cymru yn eu gwneud yn y gymuned y mae'n ei chynrychioli. Rwy'n falch iawn o weld ei bod wedi cael cyfle i ymweld â chymaint ohonynt. Er enghraifft, credaf fod Elite Paper Solutions yn gyffrous iawn o ran yr hyn sy'n bosibl drwy ein Swyddi Gwell yn Nes at Adref, ac rwyf am weld llawer mwy o'r math hwnnw o waith yn mynd rhagddo i gefnogi ein caffael ledled Cymru gymaint ag unrhyw beth arall.
Credaf ei bod yn bwysig cydnabod nad yw'r rownd wario ddiweddar yn dod â chyni i ben, fel y mae Llywodraeth y DU wedi awgrymu. Bydd ein cyllideb ar gyfer 2021 2 y cant yn is, neu £300 miliwn yn llai, nag mewn termau real yn 2010-11. Ond nid yw hynny'n golygu am eiliad nad ydym yn uchelgeisiol ar gyfer Cymru ac yn uchelgeisiol ar gyfer y Cymoedd o ran yr hyn y gellir ei gyflawni. Felly, pan fyddwn yn gallu cyhoeddi'r gyllideb ddrafft yn dilyn yr etholiad, rwy'n gobeithio y bydd cyfle i gydnabod y buddsoddiad pellach y byddwn yn ei wneud yn y gymuned y mae Dawn Bowden yn ei chynrychioli.
Caerphilly council announced recently that free swimming sessions for people aged over 60 had been cut after your Government cut funding for the free swimming initiative by 50 per cent. Minister, do you accept that your inadequate local government funding settlement in councils such as Caerphilly is putting Welsh Government priorities, such as the 'Strategy for Older People in Wales', at risk?
Yn ddiweddar, cyhoeddodd cyngor Caerffili fod sesiynau nofio am ddim i bobl dros 60 oed wedi’u torri ar ôl i’ch Llywodraeth wneud toriad o 50 y cant i'r cyllid ar gyfer y fenter nofio am ddim. Weinidog, a ydych yn derbyn bod eich setliad cyllid llywodraeth leol annigonol mewn cynghorau fel Caerffili yn peryglu blaenoriaethau Llywodraeth Cymru, fel y 'Strategaeth ar gyfer Pobl Hŷn yng Nghymru'?
The changes to the free swimming scheme across Wales came about as a result of the work that Welsh Government asked Sport Wales to do in terms of commissioning an independent review to look at how well the free swimming scheme was meeting its objectives, particularly in terms of offering older people opportunities to swim, but also in terms of ensuring that young people, particularly in more deprived communities, were able to undertake swimming opportunities as well. What the review found was that only 6 per cent of older people were taking up the option for free swimming, but it also found, really worryingly, that young people in poorer communities were not taking up the opportunities. So, the review itself seeks to try and change that in terms of ensuring that more young people do get the opportunity, whilst at the same time ensuring that every community does have the opportunity to—or every local authority does provide at least some free swimming for people who are over 60. If Mohammad Asghar wants to write to me with the examples that he has in terms of how the change has impacted on individuals within the community he represents, then I would be certainly keen to explore them with the Deputy Minister.
Gwnaed y newidiadau i'r cynllun nofio am ddim ledled Cymru o ganlyniad i'r gwaith y gofynnodd Llywodraeth Cymru i Chwaraeon Cymru ei gyflawni o ran comisiynu adolygiad annibynnol i edrych ar ba mor dda roedd y cynllun nofio am ddim yn cyflawni ei amcanion, yn enwedig o ran cynnig cyfleoedd i bobl hŷn nofio, ond hefyd o ran sicrhau bod pobl ifanc, yn enwedig mewn cymunedau mwy difreintiedig, yn gallu manteisio ar gyfleoedd i nofio hefyd. Yr hyn a ganfu’r adolygiad oedd mai 6 y cant yn unig o bobl hŷn a oedd yn manteisio ar yr opsiwn i nofio am ddim, ond canfu hefyd nad oedd pobl ifanc mewn cymunedau tlotach yn manteisio ar y cyfleoedd, sy'n achos pryder. Felly, mae'r adolygiad ei hun yn ceisio newid hynny o ran sicrhau bod mwy o bobl ifanc yn cael y cyfle, ac ar yr un pryd, sicrhau bod pob cymuned yn cael cyfle i—neu fod pob awdurdod lleol yn darparu rhywfaint o nofio am ddim, o leiaf, i bobl dros 60 oed. Os dymuna Mohammad Asghar ysgrifennu ataf gyda'r enghreifftiau sydd ganddo o ran sut y mae'r newid wedi effeithio ar unigolion yn y gymuned y mae'n ei chynrychioli, yn sicr, rwy'n fwy na pharod i'w harchwilio gyda'r Dirprwy Weinidog.
Given that you want to create better jobs, closer to home, and most people in my constituency are agreed that there's a desperate need to provide well-paid jobs in the Rhondda, it's one of the things that most often comes up on my street surgeries, but people are not convinced that you're going to deliver on that. So, bearing that in mind, can you tell us what is the budget for the Valleys taskforce, and how much of this budget, if there is one, is allocated for stimulating economic activity in Rhondda—specifically the Rhondda?
O ystyried eich bod am greu swyddi gwell yn nes at adref, ac mae'r rhan fwyaf o bobl yn fy etholaeth yn cytuno bod taer angen darparu swyddi â chyflogau da yn y Rhondda, mae'n un o'r pethau sy'n codi amlaf yn fy nghymorthfeydd stryd, ond nid yw pobl yn argyhoeddedig eich bod yn mynd i gyflawni hynny. Felly, o gofio hynny, a allwch ddweud wrthym beth yw'r gyllideb ar gyfer tasglu'r Cymoedd, a faint o'r gyllideb hon, os oes un, sy'n cael ei dyrannu ar gyfer ysgogi gweithgarwch economaidd yn Rhondda Cynon Taf—yn benodol yn y Rhondda?
The Welsh Government is working across Welsh Government to deliver the aims of the Valleys taskforce, so you'll see actions within that taskforce plan that relate to housing, you'll see actions that relate to transport, and other items as well. But what I can say in terms of the specifics of the plan is that the Deputy Minister for Economy and Transport has undertaken a stocktake of the delivery plan and he will be making a statement next week, I understand, to the Assembly. But part of that work does include a review of the £25 million strategic hub budget, for example, and he's discussing examples of best practice with Valleys taskforce stakeholders there.
There are a number of other examples across different portfolios as to how we are investing in the Rhondda, but it isn't the case that we'd present our information on a constituency basis as to how those investments are being undertaken. But, examples in transport—because I think that was one area that was being considered by the Member—we're developing integrated transport master plans, working with local authorities in Merthyr, Caerphilly and Rhondda, and we've allocated over £600,000 of funding to commission those feasibility and design studies, because we know the importance of good transport connections in terms of helping people get to good employment.
Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio ar draws Llywodraeth Cymru i gyflawni nodau tasglu'r Cymoedd, felly fe welwch gamau gweithredu yng nghynllun y tasglu hwnnw sy'n ymwneud â thai, fe welwch gamau sy'n ymwneud â thrafnidiaeth, ac eitemau eraill hefyd. Ond yr hyn y gallaf ei ddweud o ran manylion y cynllun yw bod Dirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth wedi archwilio'r cynllun cyflawni a bydd yn gwneud datganiad i'r Cynulliad yr wythnos nesaf, yn ôl yr hyn a ddeallaf. Ond mae rhan o'r gwaith hwnnw'n cynnwys adolygiad o gyllideb £25 miliwn y canolbwyntiau strategol, er enghraifft, ac mae'n trafod enghreifftiau o arferion gorau gyda rhanddeiliaid tasglu'r Cymoedd yno.
Ceir nifer o enghreifftiau eraill ar draws gwahanol bortffolios o'r modd rydym yn buddsoddi yn y Rhondda, ond nid yw'n wir y byddem yn cyflwyno ein gwybodaeth ar sail etholaethol ynglŷn â sut y gwneir y buddsoddiadau hynny. Ond enghreifftiau ym maes trafnidiaeth—gan y credaf fod hwnnw'n un maes a oedd yn cael ei ystyried gan yr Aelod—rydym yn datblygu uwchgynlluniau trafnidiaeth integredig, gan weithio gydag awdurdodau lleol ym Merthyr Tudful, Caerffili a'r Rhondda, ac rydym wedi dyrannu dros £600,000 o gyllid i gomisiynu'r astudiaethau dichonoldeb a chynllunio hynny, gan ein bod yn ymwybodol o bwysigrwydd cysylltiadau trafnidiaeth da i gynorthwyo pobl i gyrraedd swyddi da.
Minister, the greatest barrier to improving the economic prosperity of the Swansea and Neath Valleys is a lack of infrastructure. Despite the two decades of EU structural funds, people in my region still have no reliable transport. What will your Government do in the next 12 months to improve road and rail links in my region so my constituents can get to work on time? Will your budget be giving priority to public transport infrastructure? [Interruption.] Ignorant. [Interruption.] Yes, you are.
Weinidog, y rhwystr mwyaf i wella ffyniant economaidd Cwm Tawe a Chwm Nedd yw diffyg seilwaith. Er gwaethaf dau ddegawd o gronfeydd strwythurol yr UE, nid oes trafnidiaeth ddibynadwy gan bobl yn fy rhanbarth o hyd. Beth fydd eich Llywodraeth yn ei wneud yn ystod y 12 mis nesaf i wella cysylltiadau ffyrdd a rheilffyrdd yn fy rhanbarth fel y gall fy etholwyr gyrraedd eu gwaith ar amser? A fydd eich cyllideb yn rhoi blaenoriaeth i seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus? [Torri ar draws.] Anwybodus. [Torri ar draws.] Ydych, wir.
We don't want personal abuse shouted across the Chamber. So, if we can stop doing that, please. [Interruption.] Calling another Assembly Member 'ignorant' is not acceptable, Alun Davies. And I'm going to ask the Minister to respond. Please stop it.
Nid ydym am glywed enllibion personol yn cael eu gweiddi ar draws y Siambr. Felly, os cawn roi'r gorau i wneud hynny, os gwelwch yn dda. [Torri ar draws.] Nid yw galw Aelod Cynulliad arall yn 'anwybodus' yn dderbyniol, Alun Davies. Ac rwyf am ofyn i'r Gweinidog ymateb. Rhowch y gorau iddi, os gwelwch yn dda.
Welsh Government is really keen to support the idea of the Swansea bay metro, which I think is something that the Member is particularly interested in, in terms of how it can provide a more integrated response to the transport needs of people living in the Swansea bay and wider areas. So, Welsh Government has provided some funding to undertake a scoping exercise to see what would be possible. Obviously, that's a longer term vision for the area, so we need to be looking to see what we could do in the more immediate term in terms of supporting our bus services, for example. So, there's quite exciting work that I know Ken Skates is keen to take forward in terms of improving the power of local authorities in terms of bus services, to ensure that the services in those areas are better able to respond to the needs of local people. But we're very much alive to the importance of public transport, not least because of the pollution incidents that we do see in our particular part of the world as well.
Mae Llywodraeth Cymru yn wirioneddol awyddus i gefnogi’r syniad o fetro bae Abertawe, sy'n rhywbeth y credaf fod gan yr Aelod ddiddordeb arbennig ynddo, o ran sut y gall ddarparu ymateb mwy integredig i anghenion trafnidiaeth pobl sy’n byw ym mae Abertawe ac ardaloedd ehangach. Felly, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu arian i gynnal ymarfer cwmpasu i weld beth fyddai'n bosibl. Yn amlwg, dyna weledigaeth fwy hirdymor ar gyfer yr ardal, felly mae angen inni edrych i weld beth y gallem ei wneud yn y tymor mwy uniongyrchol i gefnogi ein gwasanaethau bysiau, er enghraifft. Felly, gwn fod Ken Skates yn awyddus i ddatblygu gwaith eithaf cyffrous mewn perthynas â gwella pwerau awdurdodau lleol dros wasanaethau bysiau, er mwyn sicrhau bod y gwasanaethau yn yr ardaloedd hynny'n gallu ymateb yn well i anghenion pobl leol. Ond rydym yn ymwybodol iawn o bwysigrwydd trafnidiaeth gyhoeddus, yn anad dim oherwydd y digwyddiadau llygredd a welwn yn ein rhan arbennig ni o'r byd hefyd.
Nid yw Rhianon Passmore yma i ofyn cwestiwn 4 [OAQ54716], felly cwestiwn 5, Lynne Neagle.
Rhianon Passmore is not here to ask question 4 [OAQ54716]. Question 5, Lynne Neagle.
5. Pa gamau y mae'r Gweinidog yn bwriadu eu cymryd i sicrhau bod cyllideb arfaethedig Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu gwariant ataliol? OAQ54726
5. What steps does the Minister intend to take to ensure that the Welsh Government's forthcoming budget prioritises preventative spend? OAQ54726
We fully recognise the importance of preventative spend, and it's been considered by all Ministers in their budget planning and will be reflected in our 2020-21 budget. In terms of last year, we invested, for example, £15 million in mental health services, including the new whole-school approach to mental health and well-being.
Rydym yn llwyr gydnabod pwysigrwydd gwariant ataliol, ac mae pob Gweinidog wedi'i ystyried wrth gynllunio ar gyfer y gyllideb a bydd yn cael ei adlewyrchu yn ein cyllideb ar gyfer 2020-21. Y llynedd, gwnaethom fuddsoddi £15 miliwn mewn gwasanaethau iechyd meddwl, er enghraifft, gan gynnwys y dull ysgol gyfan newydd o ymdrin â lles ac iechyd meddwl.
Thank you for that answer, Minister. You'll be aware that it has been a constant theme of the budget scrutiny by the Children, Young People and Education Committee that the Welsh Government needs to do more in terms of preventative spend, and, indeed, in terms of the scrutiny of the Health, Social Care and Sport Committee. And the figures that you've referred to—and I heard your answer to Llyr Gruffydd as well—are small numbers in comparison with the whole budget that you're playing with. Would you agree with me that there is much more that we could be doing in terms of prioritising preventative spend, and do you also agree with me that the most important preventative spend any Government can make is in the education of our children and young people?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Fe fyddwch yn ymwybodol fod yr angen i Lywodraeth Cymru wneud mwy o ran gwariant ataliol wedi bod yn thema gyson yng ngwaith y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg o graffu ar y gyllideb, ac yn wir, yng ngwaith craffu'r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon. Ac mae'r ffigurau y cyfeirioch chi atynt—a chlywais eich ateb i Llyr Gruffydd hefyd—yn niferoedd bach o'u cymharu â'r gyllideb gyfan rydych yn ei gosod. A fyddech yn cytuno â mi fod llawer mwy y gallem ei wneud i flaenoriaethu gwariant ataliol, ac a ydych hefyd yn cytuno â mi mai'r gwariant ataliol pwysicaf y gall unrhyw Lywodraeth ei wneud yw gwario ar addysg ein plant a'n pobl ifanc?
Yes, I recognise the points that Lynne Neagle has made, and that's one of the reasons why Welsh Government was so happy to acknowledge, recognise and accept all of the recommendations in the recent report that looked at school funding and is already starting to take forward some of that work in terms of the work that the leading education economist Luke Sibieta is doing in terms of the analysis of total spend in schools to ensure that we are allocating our spend to education in the way that is getting the most for those children and young people.
The education main expenditure group at the moment stands at £1.7 billion for 2019-20, and then we would obviously recognise that the vast majority of funding for schools, of course, goes through the regional grants straight to local authorities. But I think there are important things we can do to support children and young people alongside that as well—so, the work that we're doing to expand the food and fun programme throughout the summer, to ensure that children and young people don't fall backwards, compared to their peers, in some communities over the course of the summer, and also doubling the investment in the pupil development grant access fund to £5.1 million. I think it's really important, again, in terms of supporting families and trying to put more money into the pockets of those individual families. And taken together with the pupil development grant, it means that we're investing over £98 million in 2019-20 to support some of our most disadvantaged learners. That's important for exactly the reasons that Lynne Neagle said, because investing in children at the youngest age is the most important preventative spend that you can make, because putting children on the right path and ensuring that they have the opportunities to fulfil all of their potential is the best way to ensure that they have good lives ahead of them.
Ydw, rwy’n cydnabod y pwyntiau a wnaed gan Lynne Neagle, a dyna un o’r rhesymau pam fod Llywodraeth Cymru mor hapus i gydnabod a derbyn yr holl argymhellion yn yr adroddiad diweddar a fu'n edrych ar gyllid ysgolion ac rydym eisoes yn dechrau bwrw ymlaen â pheth o'r gwaith hwnnw o ran y gwaith y mae'r economegydd addysg blaenllaw Luke Sibieta yn ei wneud ar ddadansoddi cyfanswm y gwariant mewn ysgolion i sicrhau ein bod yn dyrannu ein gwariant ar addysg yn y ffordd sy'n sicrhau'r canlyniadau gorau i'r plant a'r bobl ifanc hynny.
Mae'r prif grŵp gwariant addysg ar hyn o bryd yn £1.7 biliwn ar gyfer 2019-20, ac yna byddem yn amlwg yn cydnabod bod mwyafrif helaeth y cyllid i ysgolion, wrth gwrs, yn mynd drwy'r grantiau rhanbarthol yn syth i awdurdodau lleol. Ond credaf fod pethau pwysig y gallwn eu gwneud i gefnogi plant a phobl ifanc ochr yn ochr â hynny hefyd—y gwaith a wnawn i ehangu'r rhaglen bwyd a hwyl drwy gydol yr haf, er mwyn sicrhau nad yw plant a phobl ifanc ar ei hôl hi, o'u cymharu â'u cyfoedion, mewn rhai cymunedau yn ystod yr haf, yn ogystal â dyblu'r buddsoddiad yng nghronfa mynediad y grant datblygu disgyblion i £5.1 miliwn. Credaf fod hynny'n bwysig iawn, unwaith eto, i gefnogi teuluoedd a cheisio rhoi mwy o arian ym mhocedi'r teuluoedd unigol hynny. Ac ynghyd â'r grant datblygu disgyblion, golyga hynny ein bod yn buddsoddi dros £98 miliwn yn 2019-20 i gefnogi rhai o'n dysgwyr mwyaf difreintiedig. Mae hynny'n bwysig am yr union resymau a nodwyd gan Lynne Neagle, gan mai buddsoddi yn y plant ieuengaf yw'r gwariant ataliol pwysicaf y gallwch ei wneud, am mai sicrhau bod plant ar y llwybr cywir a sicrhau eu bod yn cael cyfleoedd i gyflawni eu potensial llawn yw'r ffordd orau o sicrhau bod ganddynt fywydau da o'u blaenau.
I listened to the numbers that you have just laid out for Lynne Neagle. They sound big and they sound great, they sound like there's an awful lot of money, but the reality is: is it enough money for the amount of requirement that there is? One of the concerns I have is about how we are targeting our preventative spend in the health sector.
I asked a question along these lines last week to the First Minister. I asked it again yesterday, and the Minister for Health and Social Services took First Minister's questions. I do not see, and I do not have a sense, that there is a sea change in the planning for the health budget—that the health spend should start to, if you like, go on a different trajectory and go towards primary care, community care services and preventative spend. When you meet with groups and cross-party groups where you hear that social prescribing is being knocked out of the window because the facilities aren't open—. There seems to be no joined-up thinking that says from health to social services and to local authorities, 'Let's keep this swimming pool open—that's a good social prescribing area. Let's keep these play parks open, and let's do this and let's do that.' You talk the talk, but there's little evidence that the funding is walking the walk.
What can you do or say to reassure us, rather than just say—? I appreciate you've got these pots of money, but they're not growing in real terms. It's about the whole cultural imperative that says that what we need to do is spend our money on stopping people from being unwell and helping them so that they do not, in the end, end up in hospitals, long-term care, with chronic conditions.
Gwrandewais ar y ffigurau a nodoch chi i Lynne Neagle. Maent yn swnio'n fawr ac yn swnio'n wych, maent yn swnio fel pe bai llawer iawn o arian ar gael, ond y gwir amdani yw: a yw'n ddigon o arian i ateb y galw? Un o'r pryderon sydd gennyf yw sut rydym yn targedu ein gwariant ataliol yn y sector iechyd.
Gofynnais gwestiwn ynglŷn â hyn yr wythnos diwethaf i'r Prif Weinidog. Fe'i gofynnais eto ddoe, pan oedd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn ateb cwestiynau i'r Prif Weinidog. Nid wyf yn gweld, ac nid oes gennyf ymdeimlad, fod newid sylweddol ar waith yn y cynlluniau ar gyfer y gyllideb iechyd—y dylai'r gwariant ar iechyd ddechrau, os mynnwch, fynd ar drywydd gwahanol a mynd tuag at ofal sylfaenol, gwasanaethau gofal cymunedol a gwariant ataliol. Pan fyddwch yn cyfarfod â grwpiau a grwpiau trawsbleidiol lle rydych yn clywed nad yw presgripsiynu cymdeithasol yn digwydd gan nad yw'r cyfleusterau ar agor—. Ymddengys nad oes unrhyw feddwl cydgysylltiedig lle mae iechyd yn dweud wrth y gwasanaethau cymdeithasol ac wrth awdurdodau lleol, 'Gadewch inni gadw'r pwll nofio hwn ar agor—mae hwnnw'n fan da ar gyfer presgripsiynu cymdeithasol. Gadewch inni gadw'r parciau chwarae hyn ar agor, a gadewch inni wneud y peth hwn a gadewch i ni wneud y peth arall.' Rydych yn siarad digon, ond prin yw'r dystiolaeth fod y cyllid yn gwneud digon.
Beth y gallwch ei wneud neu ei ddweud i roi sicrwydd i ni, yn hytrach na dweud yn unig—? Rwy'n derbyn bod gennych y potiau hyn o arian, ond nid ydynt yn tyfu mewn termau real. Mae a wnelo â'r egwyddor ddiwylliannol hanfodol sy'n dweud mai'r hyn sydd angen inni ei wneud yw gwario ein harian ar atal pobl rhag bod yn sâl a'u helpu fel nad ydynt, yn y pen draw, yn mynd i ysbytai, gofal hirdymor, gyda chyflyrau cronig.
I think that there's always an important balance to be achieved in terms of the preventative agenda and then actually dealing with the health issues that are presenting themselves to the health service today. I know that Angela Burns recognises that, actually, the preventative agenda is very much a longer term kind of agenda, and it takes a long time to turn the ship that we've already got at the moment.
I think that work we are doing across Government—so, the extra investment we're putting into active travel is really important. So, this year alone we'll be increasing the budget for active travel to £34.5 million, and then £30 million further again in 2020-1, because we know the important role that physical exercise and just being out and about in the fresh air can have in terms of your physical well-being and your mental well-being.
So, it is important that we work in that joined-up way across Government, and that's one of the reasons why we've taken the approach this year of looking at our budget through the lens of those eight priority areas. So, mental health is there, early years is there, housing is there—all of those I think have a really, really strong preventative focus. I hope that when Members see the narrative that goes alongside our budget, which we'll be publishing on 16 December, they will get a really clear flavour of the preventative work that is going on across Government.
Credaf fod cydbwysedd pwysig i'w daro bob amser rhwng yr agenda ataliol a mynd ati wedyn i ymdrin â'r materion iechyd sy'n wynebu'r gwasanaeth iechyd heddiw. Gwn fod Angela Burns yn cydnabod bod yr agenda ataliol, mewn gwirionedd, yn fath o agenda sy'n llawer mwy hirdymor, ac mae'n cymryd cryn dipyn o amser i newid y sefyllfa sydd gennym ar hyn o bryd.
Credaf fod y gwaith a wnawn ar draws y Llywodraeth—felly, mae'r buddsoddiad ychwanegol a wnawn mewn teithio llesol yn bwysig iawn. Eleni yn unig, byddwn yn cynyddu'r gyllideb ar gyfer teithio llesol i £34.5 miliwn, ac yna £30 miliwn ymhellach eto yn 2020-1, gan ein bod yn ymwybodol o'r rôl bwysig y gall ymarfer corff a bod allan yn yr awyr iach ei chyflawni o ran eich lles corfforol a'ch lles meddyliol.
Felly, mae'n bwysig ein bod yn gweithio yn y ffordd gydgysylltiedig honno ar draws y Llywodraeth, a dyna un o'r rhesymau pam ein bod wedi edrych ar ein cyllideb eleni drwy lens yr wyth maes blaenoriaeth hynny. Felly, mae iechyd meddwl yno, mae'r blynyddoedd cynnar yno, mae tai yno—mae gan bob un ohonynt ffocws ataliol eithriadol o gryf. Pan fydd yr Aelodau'n gweld y naratif sy'n rhedeg ochr yn ochr â'n cyllideb a gyhoeddir gennym ar 16 Rhagfyr, rwy'n gobeithio y cânt syniad clir iawn o'r gwaith ataliol sy'n mynd rhagddo ar draws y Llywodraeth.
6. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am rôl y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol? OAQ54711
6. Will the Minister provide an update on the role of the National Procurement Service? OAQ54711
The National Procurement Service promotes Welsh public sector procurement collaboration to deliver a good deal for Wales. It saves time and money, supports the Welsh economy and embraces the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015.
Mae'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn hyrwyddo caffael cydweithredol yn sector cyhoeddus Cymru i ddarparu bargen dda i Gymru. Mae'n arbed amser ac arian, yn cefnogi economi Cymru ac yn cydnabod Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015.
Thank you for that. Minister, the Welsh Local Government Association guidance document on European Union and public procurement is an interesting read. It states that the EU sets out the laws under which public procurement contracts must be awarded. The laws are designed to open up the EU's market to competition, to promote free movement of goods and services and to prevent binational policies. Does the Welsh Government now welcome the new opportunities that Brexit will provide for Welsh businesses?
Diolch am hynny. Weinidog, mae dogfen ganllawiau Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ar gaffael cyhoeddus a'r Undeb Ewropeaidd yn ddiddorol iawn. Mae'n nodi bod yr UE yn gosod y deddfau ar gyfer dyfarnu contractau caffael cyhoeddus. Mae'r deddfau wedi'u cynllunio i agor marchnad yr UE i gystadleuaeth, i hybu rhyddid i symud nwyddau a gwasanaethau ac i atal polisïau rhwng dwy wlad. A yw Llywodraeth Cymru bellach yn croesawu’r cyfleoedd newydd y bydd Brexit yn eu cynnig i fusnesau Cymru?
Well, if there are new opportunities for Welsh businesses in terms of Brexit, I'm sure they're well overshadowed by the disadvantages that Brexit will bring for Welsh businesses. But, we will take any opportunity to ensure that if there are new opportunities that are opened up to us, then we will certainly take them. But, in the round, I think it's fair to say, as most commentators and most people who've done analysis of this will say, that the overarching and overbearing impact on business won't be positive.
Wel, os oes cyfleoedd newydd i fusnesau Cymru mewn perthynas â Brexit, rwy'n siŵr fod yr anfanteision a ddaw yn sgil Brexit i fusnesau Cymru yn eu bwrw i'r cysgod. Ond byddwn yn manteisio ar unrhyw gyfle i sicrhau, os oes cyfleoedd newydd yn agor i ni, byddwn yn sicr o fanteisio arnynt. Ond yn gyffredinol, credaf ei bod yn deg dweud, fel y byddai'r rhan fwyaf o sylwebyddion a'r rhan fwyaf o bobl sydd wedi dadansoddi hyn yn dweud, na fydd yr effaith gyffredinol a throsfwaol ar fusnes yn gadarnhaol.
7. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael ynghylch dyraniadau cyllid i'r portffolio economi a thrafnidiaeth? OAQ54694
7. What discussions has the Minister had regarding funding allocations to the economy and transport portfolio? OAQ54694
Throughout the year I meet regularly with ministerial colleagues to discuss a range of financial matters, including the Minister for Economy and Transport in respect of priorities for investment within his portfolio. I recently announced an additional £87 million for the economy and transport portfolio as part of our capital investment.
Drwy gydol y flwyddyn, rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â chyd-Weinidogion i drafod ystod o faterion ariannol, gan gynnwys Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth mewn perthynas â blaenoriaethau ar gyfer buddsoddi yn ei bortffolio. Yn ddiweddar, cyhoeddais £87 miliwn ychwanegol ar gyfer portffolio'r economi a thrafnidiaeth fel rhan o'n buddsoddiad cyfalaf.
Thank you very much for the reply, Minister, but work to widen the Heads of the Valleys road between Gilwern and Brynmawr began in 2014 and was due to end next month. In April it was announced that the completion date had been put back to 2020 and would cost an extra £54 million. Now we know and we hear that this project will not be completed until the end of next year. But it's claimed that this will not have an impact on the overall cost of the scheme.
Minister, have you discussed this matter with the Minister for Economy and Transport? And can you confirm that this delay will not in fact increase the funding required to complete this scheme, above the £324 million it's already expected to cost?
Diolch yn fawr iawn am eich ateb, Weinidog, ond dechreuodd y gwaith ar ledu ffordd Blaenau'r Cymoedd rhwng Gilwern a Brynmawr yn 2014, ac roedd i fod i ddod i ben y mis nesaf. Ym mis Ebrill, cyhoeddwyd bod y dyddiad cwblhau wedi'i newid i 2020 ac y byddai'n costio £54 miliwn yn ychwanegol. Nawr, rydym yn gwybod ac yn clywed na fydd y prosiect hwn wedi'i gwblhau tan ddiwedd y flwyddyn nesaf. Ond honnir na fydd hyn yn cael effaith ar gost gyffredinol y cynllun.
Weinidog, a ydych wedi trafod y mater hwn gyda Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth? Ac a allwch gadarnhau na fydd yr oedi hwn yn cynyddu'r cyllid sydd ei angen i gyflawni'r cynllun hwn, uwchlaw'r £324 miliwn y mae disgwyl iddo gostio eisoes?
I can say the Welsh Government and Costain are reviewing the project, with a view to completing the project at the end of 2020 now. And the Minister for Economy and Transport did make that statement in April to the Assembly, and the situation that he outlined in April remains the position today.
He did say in that statement that it would now be 2020 before the dualling of the section would be completed, and section 2 involves the online widening of 8 km within the steep-sided and environmentally sensitive Clydach gorge. But when finished, it will complete a dual carriageway between the English midlands and the Heads of the Valleys, including the Ebbw Vale enterprise zone. And it is an ambitious project, and we are grateful for those people who are living and working in the area for their patience while the works are ongoing. But in terms of an update, the situation, as described in the statement that the Minister made in April, remains the situation today.
Gallaf ddweud bod Llywodraeth Cymru a Costain yn adolygu'r prosiect, gyda'r bwriad bellach o gwblhau'r prosiect erbyn diwedd 2020. A gwnaeth Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth y datganiad hwnnw ym mis Ebrill i'r Cynulliad, ac mae'r sefyllfa a amlinellodd ym mis Ebrill yn parhau yr un fath heddiw.
Dywedodd yn y datganiad hwnnw y byddai bellach yn 2020 cyn i'r gwaith o ddeuoli'r rhan o'r ffordd gael ei gwblhau, ac mae rhan 2 yn cynnwys lledu 8 km o'r ffordd bresennol yng ngheunant Clydach, sydd ag ochrau serth ac sy'n amgylcheddol sensitif. Ond ar ôl i'r gwaith gael ei gwblhau, bydd yn darparu ffordd ddeuol rhwng canolbarth Lloegr a Blaenau'r Cymoedd, gan gynnwys ardal fenter Glyn Ebwy. Ac mae'n brosiect uchelgeisiol, ac rydym yn ddiolchgar i'r bobl sy'n byw ac yn gweithio yn yr ardal am eu hamynedd wrth i'r gwaith fynd rhagddo. Ond o ran diweddariad, yr un yw'r sefyllfa heddiw â'r hyn a ddisgrifiwyd yn y datganiad a wnaeth y Gweinidog ym mis Ebrill.
8. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y model buddsoddi cydfuddiannol? OAQ54690
8. Will the Minister provide an update on the mutual investment model? OAQ54690
Two mutual investment model schemes are currently in procurement: the dualling of the A465, and a delivery partner procurement for the twenty-first century schools and colleges programme. I expect each of these procurements to conclude in 2020. A third MIM scheme—redevelopment of the Velindre Cancer Centre—is currently in development.
Mae dau gynllun model buddsoddi cydfuddiannol yn cael eu caffael ar hyn o bryd: deuoli'r A465, a chaffael partner cyflenwi ar gyfer rhaglen ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain. Rwy'n disgwyl i'r ddwy broses gaffael ddod i ben yn 2020. Mae trydydd cynllun model buddsoddi cydfuddiannol—ailddatblygu Canolfan Ganser Felindre—yn cael ei ddatblygu ar hyn o bryd.
I thank the Minister for that response. The mutual investment model costs more than borrowing by the Government. If that were not true, it would be the preferred method of borrowing. It is effectively private finance initiative without facilities management.
On a low-risk project, with an estimated additional cost of 3 per cent for borrowing, 5 per cent for profit, and 2 per cent for the community good part of the scheme, adds an extra £1 million for every £10 million of cost. Does the Minister have different figures? And will MIM schemes, because of the extra cost, have to prove their benefit against more exacting criteria?
Diolch i'r Gweinidog am ei hymateb. Mae'r model buddsoddi cydfuddiannol yn costio mwy na benthyca gan y Llywodraeth. Pe na bai hynny'n wir, dyna fyddai'r dull o fenthyca a ffafrir. Menter cyllid preifat ydyw i bob pwrpas heb reolaeth cyfleusterau.
Ar brosiect risg isel, gyda chost ychwanegol amcangyfrifedig o 3 y cant ar gyfer benthyca, 5 y cant ar gyfer elw, a 2 y cant ar gyfer rhan budd cymunedol y cynllun, mae'n ychwanegu £1 miliwn yn ychwanegol am bob £10 miliwn o gost. A oes gan y Gweinidog ffigurau gwahanol? Ac a fydd yn rhaid i gynlluniau model buddsoddi cydfuddiannol, oherwydd y gost ychwanegol, brofi eu budd yn erbyn meini prawf llymach?
So, as a general rule, MIM schemes are expected to be more expensive than traditional capital investment. However, the actual cost for the MIM scheme will be a factor of that specific project and the procurement exercise that goes on ahead of it. And there'll be many factors that play a part. So, borrowing costs, capital costs, operating costs, and the risk transfer being some of those particular factors.
It is important to recognise that we'll be generating an additional investment of over £1 billion through the mutual investment model. Now, we're using this model because that's £1 billion of investment that we would just not be able to make otherwise, and it is a creative way in which to bring investment in. But, as I say, because of the scale of these projects, they are projects that would not be coming forward otherwise.
I've mentioned before, and I know that Mike Hedges is really familiar with the way in which we take our approach to using conventional capital first to fund public infrastructure projects, and then going through those European funds, and then using the borrowing powers, and then, if we still don't have the funding that we need for the infrastructure ambitions that we have, we will be looking to the mutual investment model, or other models such as the housing finance grant, the coastal funding programme that we have in place and so on. So, I think it's important to think creatively, but also to recognise that we've sought to try and ensure that the disbenefits of the traditional PFI schemes aren't part of the MIM programme, but recognising that this is investment that otherwise would just simply be unaffordable.
Fel rheol, mae disgwyl i gynlluniau model buddsoddi cydfuddiannol fod yn ddrytach na buddsoddiad cyfalaf traddodiadol. Fodd bynnag, bydd gwir gost y cynllun model buddsoddi cydfuddiannol yn ffactor yn y prosiect penodol hwnnw a'r ymarfer caffael a gynhelir cyn hynny. A bydd llawer o ffactorau yn chwarae rhan. Felly, mae costau benthyca, costau cyfalaf, costau gweithredu, a'r trosglwyddiad risg yn rhai o'r ffactorau penodol hynny.
Mae'n bwysig cydnabod y byddwn yn cynhyrchu buddsoddiad ychwanegol o dros £1 biliwn drwy'r model buddsoddi cydfuddiannol. Nawr, rydym yn defnyddio'r model hwn gan fod hwnnw'n fuddsoddiad o £1 biliwn na fyddem yn gallu ei wneud fel arall, ac mae'n ffordd greadigol o ddenu buddsoddiad. Ond fel y dywedaf, oherwydd maint y prosiectau hyn, maent yn brosiectau na fyddent yn cael eu cyflwyno fel arall.
Rwyf eisoes wedi crybwyll, a gwn fod Mike Hedges yn gyfarwydd iawn â’r ffordd rydym yn defnyddio cyfalaf confensiynol yn gyntaf i ariannu prosiectau seilwaith cyhoeddus, ac yna'n mynd drwy’r cronfeydd Ewropeaidd hynny, ac yna'n defnyddio’r pwerau benthyca, ac yna, os nad oes gennym y cyllid angenrheidiol o hyd ar gyfer ein huchelgeisiau seilwaith, byddwn yn ystyried y model buddsoddi cydfuddiannol, neu fodelau eraill fel y grant cyllid tai, y rhaglen ariannu arfordirol sydd gennym ar waith ac ati. Felly, credaf ei bod yn bwysig meddwl yn greadigol, a chydnabod hefyd ein bod wedi ceisio sicrhau nad yw anfanteision cynlluniau mentrau cyllid preifat traddodiadol yn rhan o raglen y model buddsoddi cydfuddiannol, ond gan gydnabod bod hwn yn fuddsoddiad a fyddai'n anfforddiadwy fel arall.
Ac, yn olaf, cwestiwn 9, Vikki Howells.
And, finally, question 9, Vikki Howells.
9. A wnaiff y Gweinidog amlinellu blaenoriaethau Llywodraeth Cymru wrth ddyrannu cyllid fel rhan o'r Ail Becyn Buddsoddi Cyfalaf? OAQ54702
9. Will the Minister outline the Welsh Government's priorities when allocating funding as part of the Second Capital Investment Package? OAQ54702
The £130 million second tranche of the capital investment package will deliver further confidence in Wales and support businesses in the face of Brexit. We are also investing in the future through initial measures to respond to the climate emergency and protect Wales's environment.
Bydd ail gyfran y pecyn buddsoddi cyfalaf, sy'n werth £130 miliwn, yn rhoi hyder pellach yng Nghymru ac yn cefnogi busnesau yn wyneb Brexit. Rydym hefyd yn buddsoddi yn y dyfodol drwy fesurau cychwynnol i ymateb i'r argyfwng hinsawdd ac i warchod amgylchedd Cymru.
Thank you for that answer, Minister. I was particularly pleased to see within that the investment of £7 million to support and protect our environment. Building it into our capital spend is an important part of tackling the climate emergency that the Welsh Government has so rightly declared. Can you provide any further details for us today on how you'll work with colleagues across Government to achieve this?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Roeddwn yn arbennig o falch o weld, fel rhan o hynny, y buddsoddiad o £7 miliwn i gefnogi a gwarchod ein hamgylchedd. Mae ei ymgorffori yn ein gwariant cyfalaf yn rhan bwysig o fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd y bu Llywodraeth Cymru mor gywir i'w ddatgan. A allwch ddarparu unrhyw fanylion pellach inni heddiw ynglŷn â sut y byddwch yn gweithio gyda chyd-Aelodau ar draws y Llywodraeth i gyflawni hyn?
Yes. So, decarbonisation is one of those areas that we're really keen to make some real progress on now, in terms of the budget that we'll be laying shortly. But the things we were able to announce during the capital investment package recently I think did give us the opportunity to just take the first step in that regard. So, as Vikki Howells mentions, there was £7 million to support the environment. That was £4 million for the national parks, £1.7 million for Multi Species Wales and £1.3 million for the Local Energy Service. But, beyond that, some of the other things that are important for the environment within the recent package were £14.5 million additional for active travel and the local transport fund schemes, and they'll fund a range of projects delivering critical walking and cycling infrastructure, encouraging behaviour change in Wales; an additional £10 million to increase the number of new homes produced with a modular approach, and then that, of course, takes us further on that journey to make new homes low or zero-carbon; and an investment of £1.3 million to support local new renewable energy schemes, aiding our transition, again, to that low-carbon economy. So, I think that this programme has been really important, but I certainly see it as a springboard for much more ambitious plans in the future.
Gallaf. Mae datgarboneiddio yn un o'r meysydd rydym yn wirioneddol awyddus i wneud cynnydd go iawn arnynt yn awr, mewn perthynas â'r gyllideb y byddwn yn ei gosod cyn bo hir. Ond credaf fod y pethau y bu modd i ni eu cyhoeddi yn ystod y pecyn buddsoddi cyfalaf yn ddiweddar wedi rhoi cyfle i ni gymryd y cam cyntaf yn hynny o beth. Felly, fel y dywed Vikki Howells, roedd £7 miliwn i gefnogi'r amgylchedd. Roedd hynny'n cynnwys £4 miliwn ar gyfer y parciau cenedlaethol, £1.7 miliwn ar gyfer Amlrywogaeth Cymru ac £1.3 miliwn ar gyfer y Gwasanaeth Ynni Lleol. Ond y tu hwnt i hynny, mae rhai o'r pethau eraill sy'n bwysig i'r amgylchedd yn y pecyn diweddar yn cynnwys £14.5 miliwn ychwanegol ar gyfer cynlluniau'r gronfa trafnidiaeth leol a theithio llesol, a byddant yn ariannu ystod o brosiectau sy'n darparu seilwaith cerdded a beicio hollbwysig, gan annog newid ymddygiad yng Nghymru; £10 miliwn ychwanegol i gynyddu nifer y cartrefi newydd a gynhyrchir gyda dull modiwlar, a bydd hynny, wrth gwrs, yn mynd â ni ymhellach ar y daith i wneud cartrefi newydd yn garbon isel neu'n ddi-garbon; a buddsoddiad o £1.3 miliwn i gefnogi cynlluniau ynni adnewyddadwy newydd lleol, gan ein cynorthwyo i bontio, unwaith eto, i'r economi carbon isel honno. Felly, credaf fod y rhaglen hon wedi bod yn bwysig iawn, ond yn sicr, rwy'n ei hystyried yn fan cychwyn ar gyfer cynlluniau llawer mwy uchelgeisiol yn y dyfodol.
Diolch i'r Gweinidog am y sesiwn yna.
Thank you, Minister, for that session.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i Weinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Dai Lloyd.
The next item is questions to the Minister for International Relations and the Welsh Language, and the first question is from Dai Lloyd.
1. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o ymdrechion awdurdodau lleol yn ne orllewin Cymru i gwrdd â safonau'r Gymraeg? OAQ54697
1. What assessment has the Minister made of the efforts of local authorities in south-west Wales to achieve the Welsh language standards? OAQ54697
Mae arnaf i ofn nad mater i mi yw cynnal asesiad o'r fath. Comisiynydd y Gymraeg sydd yn gyfrifol am weithredu trefn safonau'r Gymraeg, gan gynnwys gosod safonau ar awdurdodau lleol. Mae e'n gorfod monitro a gorfodi safonau, a rhoi cyngor i awdurdodau lleol ar sut i gydymffurfio â safonau.
I'm afraid that such an assessment is not a matter for me. The Welsh Language Commissioner is responsible for implementing the Welsh standards regime, including imposing standards on local authorities. He also monitors and enforces standards, and advises local authorities on compliance.
Mae unedau cyfieithu yn allweddol wrth i gynghorau lleol drio cwrdd â safonau'r Gymraeg, ond, yn anffodus, mae yna broblemau'n wynebu uned gyfieithu cyngor Abertawe. Mae yna bryderon ynghylch niferoedd staff, diffyg arweiniad, diffyg buddsoddiad ac ansicrwydd am ddyfodol y gwasanaeth. Mae hyn i gyd yn cael effaith negyddol ar y gwasanaeth a'r staff. Mae'r uned yn cynorthwyo gwaith cynghorau Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot, ond dyw hi ddim yn ymddangos bod y naill gyngor na'r llall yn malio o gwbl am sefyllfa'r cyfieithwyr presennol. Mae Cymdeithas Cyfieithwyr Cymru wedi cynnig cymorth i'r cyngor i oroesi'r argyfwng presennol, ond, hyd yn hyn, does dim ymateb ffurfiol wedi dod i'r cynnig yma. Mae Comisiynydd y Gymraeg eisoes yn ymwybodol o'r sefyllfa, ond a wnewch chi, fel Llywodraeth, edrych i mewn i'r sefyllfa argyfyngus yma yn Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot?
Translations units are key as local authorities are trying to achieve the Welsh language standards, but, unfortunately, there are problems facing the translation unit of Swansea council. There are concerns regarding the numbers of staff, lack of leadership and lack of investment, and uncertainty regarding the service. All of this is having a negative impact on the service and the staff. The unit assists the work of Swansea council and Neath Port Talbot County Borough Council, but it doesn't appear that either council is concerned about the situation of the current translators. Cymdeithas Cyfieithwyr Cymru, the Welsh translation society, has offered help to the council in the current situation but, so far, there hasn't been a formal response to this proposal. The Welsh Language Commissioner is already aware of the situation, but will you as a Government look into this crisis situation in Swansea and Neath Port Talbot?
Diolch. Wel, dwi'n barod iawn i gael sgwrs gyda'r comisiynydd ynglŷn â'r sefyllfa. Dwi'n meddwl mai un o'r pethau mae'n rhaid inni ei wneud yn y dyfodol yw edrych ar sut rŷm ni'n gallu defnyddio meddalwedd i wneud lot o'r gwaith sydd yn cael ei wneud ar hyn o bryd gan gyfieithwyr. Maen nhw'n ymwybodol bod angen inni symud ymlaen gyda'r dechnoleg yma; dydyn nhw ddim yn ei weld fel unrhyw rwystr arnyn nhw. Ond, wrth gwrs, mae'n rhaid inni sicrhau bod y gefnogaeth yn ei lle fel bod rheini'n ymwybodol o sut i ddefnyddio hyn, ac, wrth gwrs, dwi'n fodlon siarad gyda'r comisiynydd ynglŷn â'r sefyllfa yna yn Abertawe.
Thank you. I'm more than willing to have a conversation with the commissioner as regards this situation. One of the things we have to do in future is to look at how we can use software to do much of the work that is currently undertaken by translators. They are aware that we do need to make progress with this technology; they don't see it as any threat to them. But we must ensure that the support is in place so that these translators are aware of how to make use of technology, and I'm happy to discuss that situation with the commissioner.
2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gryfhau'r berthynas rhwng Cymru a gwledydd sydd â chysylltiadau cryf â'n cymunedau mwyaf amrywiol? OAQ54724
2. What steps is the Welsh Government taking to strengthen the relationship between Wales and countries that have strong links to our most diverse communities? OAQ54724
The Welsh Government recognises and celebrates the value and contribution that our diverse communities make to Wales as a whole. We make every effort to cherish and strengthen those relationships, including ministerial visits overseas and hosting events to celebrate festivals with the international diaspora community in Wales.
Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod ac yn dathlu gwerth a chyfraniad ein cymunedau amrywiol i Gymru gyfan. Rydym yn gwneud pob ymdrech i feithrin a chryfhau'r cysylltiadau hynny, gan gynnwys ymweliadau gweinidogol dramor a chynnal digwyddiadau i ddathlu gwyliau gyda'r gymuned alltud ryngwladol yng Nghymru.
Thank you for that response, Minister. In Newport East, we're very fortunate in having diverse communities, including strong Pakistani and Bangladeshi communities, and, of course, they have many links with Pakistan and Bangladesh. I just wonder to what extent Welsh Government is drawing on that heritage and those links in fostering its relationships and the trade and the general activity that take place between Wales and those countries.
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Yn Nwyrain Casnewydd, rydym yn ffodus iawn o gael cymunedau amrywiol, gan gynnwys cymunedau Pacistanaidd a Bangladeshaidd cryf, ac wrth gwrs, mae ganddynt lawer o gysylltiadau â Phacistan a Bangladesh. Tybed i ba raddau y mae Llywodraeth Cymru yn manteisio ar y dreftadaeth honno a'r cysylltiadau hynny wrth feithrin ei chysylltiadau a'r fasnach a'r gweithgaredd cyffredinol sy'n digwydd rhwng Cymru a'r gwledydd hynny.
Thank you. Well, what's come across very clearly to me in developing the international strategy is that we can't do this alone—we have to use all of the networks available to us, and we have very strong networks and communities, as you say, in particular the Bangladeshi community and those from Pakistan. So, we are trying to develop now a mechanism to make sure that they know what our messages are to make sure that we can communicate with them and, hopefully, they can communicate back home to some of the countries that their families are from.
But I do think that it's important that we celebrate the contribution that these people make to our country. I'm sure you'll be aware that the Welsh Government has extended our community cohesion programme for an extra two years, contributing an extra £1.52 million to that. But also I think it's important to celebrate what they give to us as a society, so, recently, I've celebrated Diwali, for example, with many of the Members here, but also I think we could do more to celebrate some of the national days. Bangladesh, for example, came, and there were lots of representatives from Newport when the cricket team came from Bangladesh during the world cup. So, I think there are opportunities, and I know, for example, Bangladesh will be celebrating 50 years of independence, and I hope that will give us an opportunity in 2021 to celebrate with them on that occasion.
Diolch. Wel, yr hyn a fu'n amlwg iawn i mi wrth ddatblygu'r strategaeth ryngwladol yw na allwn wneud hyn ar ein pen ein hunain—mae'n rhaid inni ddefnyddio'r holl rwydweithiau sydd ar gael i ni, ac mae gennym rwydweithiau a chymunedau cryf iawn, fel y dywedwch, yn enwedig y gymuned Fangladeshaidd a'r rheini o Bacistan. Felly, rydym yn ceisio datblygu mecanwaith yn awr i sicrhau eu bod yn gwybod beth yw ein negeseuon er mwyn gwneud yn siŵr y gallwn gyfathrebu â hwy, a gobeithio y gallant gyfathrebu yn ôl adref â rhai o'r gwledydd y mae eu teuluoedd yn dod ohonynt.
Ond credaf ei bod yn bwysig ein bod yn dathlu'r cyfraniad y mae'r bobl hyn yn ei wneud i'n gwlad. Rwy'n siŵr eich bod yn gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi ymestyn ein rhaglen gydlyniant cymunedol am ddwy flynedd arall, gan gyfrannu £1.52 miliwn ychwanegol at y rhaglen honno. Ond credaf hefyd ei bod yn bwysig dathlu'r hyn maent yn ei roi i ni fel cymdeithas, felly, yn ddiweddar, rwyf wedi dathlu Diwali, er enghraifft, gyda llawer o'r Aelodau yma, ond credaf hefyd y gallem wneud mwy i ddathlu rhai o'r dyddiau cenedlaethol. Daeth Bangladesh, er enghraifft, ac roedd llawer o gynrychiolwyr o Gasnewydd pan ddaeth y tîm criced o Bangladesh yn ystod cwpan y byd. Felly, credaf fod cyfleoedd i'w cael, a gwn, er enghraifft, y bydd Bangladesh yn dathlu 50 mlynedd o annibyniaeth, ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n rhoi cyfle i ni yn 2021 i ddathlu gyda hwy ar yr achlysur hwnnw.
I think you can guess what I'm going to ask you about, Minister, before I utter the words. John Griffiths and I have done a fair amount of work over the last couple of years with the Love Zimbabwe charity, based in Abergavenny. The charity has, as the Minister will be aware, done a great deal to build relations between Abergavenny—and Wales, indeed—and Zimbabwe. Can I thank the Minister for the recent meeting that she held with me and David and Martha Holman from the charity? As you know, there are a number of exciting projects in the pipeline. Can you tell how you're working with other towns, and villages, indeed, across Wales to try and build up those links between Wales and Africa? We've heard about the links with Pakistan and with communities in Asia. There's a lot to be done—and this Assembly has done a lot in the past—to build up relations between Wales and Africa, and I think that there's a lot to be gained, as you know yourself, from those relationships. I know that the mutual people, both in Africa and here in Wales, really do benefit from them.
Rwy'n credu y gallwch ddyfalu beth rwyf am ei ofyn i chi, Weinidog, cyn i mi ddweud y geiriau. Mae John Griffiths a minnau wedi gwneud cryn dipyn o waith dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf gydag elusen Love Zimbabwe, sydd wedi'i lleoli yn y Fenni. Mae'r elusen, fel y gŵyr y Gweinidog, wedi gwneud llawer o waith i adeiladu cysylltiadau rhwng y Fenni—a Chymru, yn wir—a Zimbabwe. A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei chyfarfod yn ddiweddar gyda mi a David a Martha Holman o'r elusen? Fel y gwyddoch, mae nifer o brosiectau cyffrous ar y gweill. A allwch ddweud sut rydych yn gweithio gyda threfi, a phentrefi eraill yn wir, ledled Cymru i geisio datblygu'r cysylltiadau hynny rhwng Cymru ac Affrica? Rydym wedi clywed am y cysylltiadau â Phacistan a chymunedau yn Asia. Mae llawer i'w wneud—ac mae'r Cynulliad hwn wedi gwneud llawer yn y gorffennol—i ddatblygu cysylltiadau rhwng Cymru ac Affrica, a chredaf fod llawer i'w ennill, fel y gwyddoch, o'r cysylltiadau hynny. Gwn fod y bobl ar y ddwy ochr, yn Affrica ac yma yng Nghymru, yn elwa'n fawr ohonynt.
Thank you, and it was really a pleasure to meet Martha and others from the Love Zimbabwe group, and it's amazing the kind of energy that they bring to the table and they've really galvanised the community. I think that's really what we'd like to see more of. We've got to harness that energy, and that's some of the things that we do with the Wales for Africa programme. There's an opportunity for people to bid into the programme. There are thousands of people involved in hundreds of organisations across the whole of Wales, and there's an opportunity for them to bid in so that they can develop some of their programmes. I'm delighted to see that Love Zimbabwe has been one of those beneficiaries in the past.
Diolch yn fawr, ac roedd yn bleser cyfarfod â Martha ac eraill o grŵp Love Zimbabwe, ac mae'r math o egni sydd ganddynt yn anhygoel ac maent wir wedi galfaneiddio'r gymuned. Credaf yr hoffem weld mwy o hynny mewn gwirionedd. Mae'n rhaid inni harneisio'r egni hwnnw, a dyna rai o'r pethau a wnawn gyda rhaglen Cymru o Blaid Affrica. Mae cyfle i bobl wneud cynigion i'r rhaglen. Mae miloedd o bobl yn ymwneud â channoedd o sefydliadau ledled Cymru gyfan, ac mae cyfle iddynt wneud cynigion fel y gallant ddatblygu rhai o'u rhaglenni. Rwy'n falch iawn o weld bod Love Zimbabwe wedi elwa o hynny yn y gorffennol.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Siân Gwenllian.
Questions now from the party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson, Siân Gwenllian.
Diolch yn fawr. Y llynedd, fe lansiwyd Undeb Myfyrwyr Cymraeg Caerdydd, datblygiad arwyddocaol o ran y Gymraeg ym maes addysg uwch. Cefais i gyfarfod ddoe efo dau o arweinwyr yr undeb, Wil Rees a Jacob Morris. Yr hydref y llynedd, fe gafwyd cefnogaeth eang gan fyfyrwyr Prifysgol Caerdydd yn eu cyfarfod blynyddol i’r cam nesaf, sef creu swyddog etholedig, cyflogedig a llawn amser dros y Gymraeg, fyddai hefyd yn llywydd ar yr undeb newydd yma. Ym mis Rhagfyr, fe gadarnhaodd bwrdd ymddiriedolwyr undeb myfyrwyr y brifysgol y byddai’r swydd yn ei lle erbyn gwanwyn 2020. Ond, yn anffodus, ar drothwy eu cyfarfod blynyddol eleni, mae hi wedi dod i’r amlwg fod yna dro pedol ynglŷn â chreu'r swydd hon, y swydd gyflogedig ar gyfer y myfyrwyr Cymraeg. Mae yna swydd debyg, fel y gwyddoch chi, ym Mangor, Aberystwyth ac Abertawe. Ac mae bwrdd yr undeb yn peryglu creu gelyniaeth tuag at y Gymraeg drwy fynnu bod yn rhaid dileu darpariaeth i grwpiau eraill er mwyn sicrhau darpariaeth briodol i’r Gymraeg. Fedrwch chi, Gweinidog, gadarnhau eich bod chi'n ymwybodol o’r sefyllfa yma a'ch bod chi'n rhannu fy mhryder i ynglŷn â’r datblygiadau diweddaraf? Ac, os felly, fedrwch chi ymrwymo i ohebu ar frys efo awdurdodau’r coleg a'r undeb cyn eu cyfarfod blynyddol, sy'n digwydd nos yfory?
Thank you very much. Last year, Undeb Myfyrwyr Cymraeg Caerdydd was launched, a significant development in terms of the Welsh language in the field of higher education, and I had a meeting yesterday with two of the union's leaders, Wil Rees and Jacob Morris. Last autumn, there was strong support by Cardiff University students in their annual meeting for the next step, which was to create an elected officer role, salaried and full-time, for the Welsh language, who would also be president of this new union. And, in December, the university students union trustees board confirmed that the role would be in place by spring of 2020. However, unfortunately, on the eve of this year’s annual meeting, it has become apparent that there's been a u-turn on plans to establish this salaried post for Welsh language students. A similar post exists, as you know, in Bangor, Aberystwyth and Swansea. The union board risks creating hostility towards the Welsh language by stating that there is a need to abolish provision for other groups in order to ensure appropriate provision for the Welsh language. Could you confirm that you're aware of this situation and that you share my concerns regarding the latest developments? And, if so, can you commit to correspond urgently with the college authorities and the union before their annual meeting tomorrow evening?
Diolch yn fawr i chi. Roeddwn i hefyd yn falch o weld sefydlu Undeb Myfyrwyr Cymraeg Caerdydd yn 2017, a dwi yn meddwl ei bod hi'n hollol bwysig inni. Rydym ni'n gwybod bod yna gwymp ar ôl i bobl ddod allan o'r ysgol a dŷn nhw ddim yn cael cyfle i ddefnyddio'r Gymraeg. Dwi yn meddwl bod myfyrwyr—mae'n rili bwysig eu bod nhw'n cael cyfle i ddefnyddio'r Gymraeg yn gymdeithasol, a dyna'r union beth mae undeb y myfyrwyr yma yn ei wneud.
Roeddwn i'n ymwybodol hefyd fod bwrdd yr ymddiriedolwyr yn y gorffennol wedi ymrwymo i benodi swyddog rhan amser yng Nghaerdydd, a dwi yn siomedig, wrth gwrs, eu bod nhw wedi camu yn ôl o hynny. Wrth gwrs, mae'n fater i'r undeb myfyrwyr ei hunan wneud penderfyniad ar hyn, ond dwi yn meddwl ei bod hi'n werth nodi bod Bangor ar y blaen, bod Aberystwyth ar y blaen, a bod Abertawe ar y blaen yn y maes yma. Hefyd, mae'n werth nodi bod mwy o siaradwyr Cymraeg yn mynd i Brifysgol Caerdydd nag sydd i'r holl brifysgolion eraill. Felly, dwi yn meddwl ei bod hi'n bwysig eu bod nhw yn ystyried o ddifrif yr hyn sy'n digwydd. Gwnes i dderbyn gohebiaeth ar y mater yma ddydd Llun, a nawr rydych chi wedi dweud bod yna frys, mi edrychaf i arni.
Thank you very much. I was also pleased to see the establishment of Undeb Myfyrwyr Cymraeg Caerdydd back in 2017, and I do think it’s crucially important. We know that there is a decline as people leave school and they don't have an opportunity to use their Welsh language skills, and I think it's very important that students have an opportunity to use the Welsh language in a social capacity, and this is exactly what this student union provides.
I was also aware that the board of trustees in the past had committed to appointing a full-time officer in Cardiff, and I am disappointed that they have stepped away from that. Of course, it's a matter for the student union itself to make a decision here, but I do think it's worth noting that Bangor is in the vanguard, as is Aberystwyth and Swansea too. Also, it's worth putting on record that there are more Welsh speakers going to Cardiff University than there are to the other universities. So, I do think that it's important that they do give serious consideration to this situation. I received correspondence on this issue on Monday, and now that you have mentioned that there is some urgency, I will look at it.
Gwych. Diolch yn fawr iawn. Dwi'n falch bod yna gonsensws ar y mater yma a dwi wir yn gobeithio y bydd y mater yn cael ei ddatrys yn gadarnhaol. Dwi yn dymuno'n dda i'r myfyrwyr, y rheini sydd yn ceisio gwthio'r maen i'r wal efo hyn.
Dwi am droi at faes arall rŵan. Nos Lun, fe gyhoeddodd Comisiynydd y Gymraeg adroddiad yn dyfarnu bod gweithwyr mewn ffatri yn Rhydaman wedi'u hatal rhag siarad Cymraeg yn y gwaith. Mae'n peri loes calon imi glywed am weithwyr yn eu dagrau wrth iddyn nhw gael eu rhwystro rhag siarad eu mamiaith, pa bynnag iaith fo honno. Yng ngeiriau Aled Roberts:
'Mae'n siomedig na all cwmni rhyngwladol yn yr unfed ganrif ar hugain weld rhinweddau gweithlu amrywiol ei iaith lle caiff yr iaith Gymraeg ei defnyddio yn gwbl naturiol.'
Yn ôl adroddiad blynyddol diweddaraf y comisiynydd, mae'r achos hwn yn rhan o duedd ehangach o gynnydd yn nifer yr achosion am honiadau o ymyrraeth â rhyddid unigolion yng Nghymru i gyfathrebu â’i gilydd yn y Gymraeg. Pa gamau penodol fyddwch chi'n eu cymryd i ymateb i'r cynnydd cwbl annerbyniol yma mewn achosion tebyg i'r un sydd wedi codi yn Rhydaman?
Great. Thank you very much, and I'm pleased that there is a consensus on this matter, and I really hope that this issue will be resolved positively. I would like to wish those students who are trying to push this ahead well.
I'd like to turn to another field now. On Monday evening, the Welsh Language Commissioner published a report in which he determines that workers in a factory in Ammanford had been prevented from speaking Welsh in the workplace. It causes me great heartache to hear of workers breaking down in tears when they're prevented from speaking their mother tongue, whatever language that may be. In the words of Aled Roberts:
'It is disappointing that an international company in the twenty-first century cannot see the merits of a linguistically diverse workforce that uses the Welsh language completely naturally.'
According to the commissioner’s latest annual report, this case is part of a wider trend of an increase in the number of cases relating to claims of interfering with the freedom of individuals in Wales to communicate with each other in Welsh. What specific steps will you be taking to respond to such a totally unacceptable increase in cases similar to the one that has become apparent in Ammanford?
Wrth gwrs, roeddwn i'n siomedig iawn i weld beth sydd wedi bod yn digwydd yn y ffatri yma yn Rhydaman. Dwi'n meddwl nad yw hi jest yn ymwneud â'r iaith Gymraeg; mae'n ymwneud â'r iaith Bwyleg hefyd. Ond dwi yn meddwl y dylem ni fod yn parchu hawliau pobl i siarad iaith, yn arbennig pan mai honno yw'r iaith frodorol yn ein gwlad. Wrth gwrs, mae angen inni sicrhau bod pobl yn ymwybodol bod hawliau gan bobl yn y wlad yma. Ddylem ni ddim bod yn ymyrryd â hawl pobl i siarad yn y gweithle, ac wrth gwrs byddaf i'n cael trafodion ymhellach gyda'r comisiynydd ynglŷn â beth ymhellach y gall ei wneud i godi ymwybyddiaeth, yn arbennig ym maes busnesau preifat, lle mae peth o'r problemau yma'n digwydd.
Of course, I was very disappointed to see what had happened in this factory in Ammanford. I don't think it just relates to the Welsh language; it relates to the Polish language too. But I do think that we should respect people's rights to speak their language, particularly when that is the indigenous language of the nation. Of course, we do need to ensure that people are aware that people in this country do have rights, and they shouldn't be interfering with people's rights to communicate in the workplace. Of course, I will be having further discussions with the commissioner as to what more can be done to raise awareness, particularly in terms of private business, where many of these problems arise.
Mae'n amlwg imi—a dwi'n gwybod eich bod chi'n anghytuno â hyn—bod achosion fel hyn yn golygu bod yn rhaid inni edrych eto ar ddeddfwriaeth yn ymwneud â'r Gymraeg yn y sector breifat.
Un maes lle mae'r ddeddfwriaeth bresennol yn caniatáu ichi weithredu heddiw i hybu gweithluoedd lle gall y staff weithio yn Gymraeg ac i warchod eu hawliau i ddefnyddio'r Gymraeg yn ddirwystr ydy yn y gweithle cymdeithasau tai. Mi fyddwch chi'n ymwybodol fy mod i wedi codi sefyllfa Cartrefi Cymunedol Gwynedd efo chi droeon o'r blaen. Mae gan y corff yma gynllun iaith ac mae wedi ymrwymo i gynnal gweinyddiaeth fewnol Gymraeg ac addo hefyd y bydd unrhyw aelod o staff yn gallu cyfathrebu yn y Gymraeg a'r Saesneg er mwyn cefnogi'r polisi sydd yn y cynllun. Ond eto, mae Adra—Cartrefi Cymunedol Gwynedd gynt—unwaith eto yn recriwtio ar gyfer swydd reoli heb bod sgiliau Cymraeg yn hanfodol. Y gwir amdani ydy nad oes yna ddim oll y gellir ei wneud i ddal y corff yma’n atebol oherwydd nad oes yna safonau wedi’u gosod ym maes cymdeithasau tai. Mae’r rheoliadau drafft yn hel llwch yn eich drôr chi. Pryd fyddwch chi’n cyflwyno'r safonau ar gyfer cymdeithasau tai?
It's clear to me—and I know that you disagree with this—that cases such as these mean that we need to revisit legislation relating to the Welsh language in the private sector.
One area where the current legislation allows you to act today to promote workforces where staff can work through the medium of Welsh and safeguard their rights to use the Welsh language unhindered is in the workforces of housing associations. You will be aware that I've raised the position of Cartrefi Cymunedol Gwynedd many a time with you, Minister. This body has a language scheme and it is committed to maintaining a Welsh language internal administration, and has also pledged that any member of staff can communicate in Welsh or English to support this policy. However, Adra—Cartrefi Cymunedol Gwynedd previously—once again is recruiting for a managerial post where Welsh language skills aren’t essential. The truth is that there is nothing that can be done to hold this body to account, because no standards have been set in relation to housing associations. Draft regulations are collecting dust in your drawer. When will you be introducing standards for housing associations?
Wel, does dim amcanion gyda ni i ddod â deddfwriaeth ymlaen ynglŷn â'r sector preifat. Ond mae yna gynlluniau gyda ni i ddod ymlaen â rheolau ar gyfer y sector dŵr, a byddwn ni'n gwneud hynny yn y flwyddyn newydd, yn ogystal â'r rheini ar gyfer rhai o'r cyrff sy'n ymwneud ag iechyd. O ran y cymdeithasau tai, dwi'n meddwl, ar hyn o bryd, ei bod hi i fyny iddyn nhw benderfynu beth yw eu blaenoriaethau nhw. Mae sgiliau gwahanol yn hanfodol ar gyfer y gwaith yma, a dwi yn meddwl efallai ei bod hi'n bwysig eu bod nhw yn ystyried beth yw'r sgiliau hanfodol sydd yn fwyaf pwysig iddyn nhw. Efallai fod yna sgiliau technegol sydd yn angenrheidiol a bod y rheini yn cyfrif yn fwy pwysig iddyn nhw. Felly, dwi yn meddwl ei bod hi'n ofynnol iddyn nhw wneud penderfyniad ar beth yw eu blaenoriaethau nhw yn y maes yma.
We have no plans to bring legislation forward in terms of the private sector. But we do have plans to introduce regulations for the water sector, and we will do that in the new year, as well as those for some health bodies. In terms of the housing associations, I do think at the moment that it is up to them to decide what their priorities are. Having a diverse range of skills is crucial for this work, and I do think it’s important that they consider what the critical skills for them are. There may be some technical expertise that they require and that they see that perhaps as being most important. So, I do think that they have to make decisions as to what their priorities in this area are.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.
The Conservative spokesperson, Darren Millar.
Thank you, Presiding Officer. Minister, will you update us on the timetable for the publication of the Welsh Government's international strategy, please?
Diolch, Lywydd. Weinidog, a wnewch chi roi'r newyddion diweddaraf i ni am yr amserlen ar gyfer cyhoeddi strategaeth ryngwladol Llywodraeth Cymru, os gwelwch yn dda?
Yes. In the light of the general election, and the fact that we had some guidance from the civil service that this would impact because of the connection with the Foreign Office, they suggested to us that we should postpone the publication of the international strategy. But that will be coming out, we hope, early in the new year.
Gwnaf. Yng ngoleuni'r etholiad cyffredinol, a'r ffaith ein bod wedi cael rhywfaint o gyfarwyddyd gan y gwasanaeth sifil y byddai hyn yn cael effaith oherwydd y cysylltiad â'r Swyddfa Dramor, fe wnaethant awgrymu y dylem ohirio cyhoeddi'r strategaeth ryngwladol. Ond gobeithiwn y bydd yn dod allan yn gynnar yn y flwyddyn newydd.
I think that's an incredibly disappointing answer, if I may say, Minister. You've been the Minister for international relations now for almost 12 months. It took you more than seven months to actually produce a draft strategy for consultation, and now you're telling us that you're going to delay the publication of the final strategy until the new year. You say it's because of the general election, and yet we've seen announcements from other members of the Welsh Government on matters that, frankly, are completely non-devolved, such as broadband just last week, and yet you say that you can't publish your own international strategy and therefore we can't hold you to account for your delivery against the priorities that you have set out. Now, if you're not able to share the strategy with us at the moment, perhaps you can tell us what your current thinking is as a Welsh Government with regard to the engagement that you propose having in the future with developing nations around the world.
Credaf fod hwnnw'n ateb anhygoel o siomedig, os caf ddweud, Weinidog. Rydych wedi bod yn Weinidog cysylltiadau rhyngwladol ers bron i 12 mis bellach. Cymerodd fwy na saith mis i chi gynhyrchu strategaeth ddrafft ar gyfer ymgynghori, ac rydych yn dweud wrthym yn awr eich bod am ohirio cyhoeddi'r strategaeth derfynol tan y flwyddyn newydd. Rydych yn dweud mai'r etholiad cyffredinol yw'r rheswm am hynny, ac eto rydym wedi gweld cyhoeddiadau gan aelodau eraill o Lywodraeth Cymru ar faterion sydd, a dweud y gwir, heb eu datganoli o gwbl, fel band eang yr wythnos diwethaf, ac eto rydych yn dweud na allwch gyhoeddi eich strategaeth ryngwladol eich hun ac felly na allwn eich dwyn i gyfrif am eich cyflawniad yn erbyn y blaenoriaethau a nodwyd gennych. Nawr, os na allwch rannu'r strategaeth gyda ni ar hyn o bryd, efallai y gallwch ddweud wrthym beth yw eich syniadau cyfredol fel Llywodraeth Cymru ynglŷn â'r ymgysylltiad y bwriadwch ei gael yn y dyfodol gyda gwledydd sy'n datblygu ar draws y byd.
Thank you. Well, our work on the strategy and on what we're doing in the international arena has not stopped. We are being very active on lots and lots of different fronts. And if you look at just what we achieved in Japan, I think that will give you an example of how we are reaching out beyond Wales and making sure we take advantage of situations. We are very pleased that Wales now will be going to the European cup, and that will give us another opportunity for us to raise our profile internationally as well.
The key thing that is most important for me is that, actually, this is not just about a Government international relations plan; this has got to be about everybody buying into this as much as possible so that we can really amplify our voice overseas. And in order to do that, what was crucial is to make sure we got the engagement right on developing the strategy. We've had over 110 responses in relation to our draft strategy and we have processed those now. By tomorrow, or the end of this week, we'll be publishing what those responses are. But that engagement is absolutely crucial, and that engagement in particular with developing countries is something that we have already undertaken in relation to the Wales for Africa project. But also, there's lots and lots of other work that we think we could be doing. But using our diaspora, as John was suggesting earlier, is an opportunity for us to reach back into some of those countries where we are keen to make further relationships.
Diolch. Wel, nid yw ein gwaith ar y strategaeth a'r hyn a wnawn yn yr arena ryngwladol wedi dod i ben. Rydym yn weithgar iawn mewn llawer o wahanol feysydd. Ac os edrychwch ar yr hyn a gyflawnwyd gennym yn Japan yn unig, credaf y bydd hynny'n rhoi enghraifft i chi o sut rydym yn estyn allan y tu hwnt i Gymru ac yn sicrhau ein bod yn manteisio ar sefyllfaoedd. Rydym yn falch iawn y bydd Cymru'n mynd i bencampwriaeth Ewrop yn awr, a bydd hynny'n rhoi cyfle arall inni godi ein proffil yn rhyngwladol hefyd.
Y peth allweddol sydd bwysicaf i mi yw nad mater sy'n ymwneud yn unig â chynllun cysylltiadau rhyngwladol y Llywodraeth yw hwn; mae'n rhaid iddo ymwneud â phawb yn ymrwymo gymaint â phosibl i hyn fel y gallwn godi ein llais yn uchel dramor. Ac er mwyn gwneud hynny, yr hyn sy'n hanfodol yw sicrhau ein bod yn ymgysylltu'n iawn wrth ddatblygu'r strategaeth. Rydym wedi cael dros 110 o ymatebion mewn perthynas â'n strategaeth ddrafft ac rydym wedi eu prosesu bellach. Erbyn yfory, neu ddiwedd yr wythnos hon, byddwn yn cyhoeddi beth yw'r ymatebion hynny. Ond mae'r ymgysylltiad hwnnw'n gwbl hanfodol, ac mae ymgysylltu â gwledydd sy'n datblygu yn enwedig yn rhywbeth rydym eisoes wedi'i wneud mewn perthynas â phrosiect Cymru o Blaid Affrica. Ond hefyd, mae llawer iawn o waith arall y credwn y gallem fod yn ei wneud. Ond mae defnyddio ein poblogaeth alltud, fel yr awgrymodd John yn gynharach, yn gyfle inni gysylltu â rhai o'r gwledydd lle rydym yn awyddus i wneud cysylltiadau pellach.
Thank you for your response. It didn't focus a great deal on the engagement with developing nations, but at least it told us that you were trying to crack on with things, in spite of having a strategy to work with. One of the references in your draft document said, and I quote: we will,
'demonstrate global responsibility by rebranding the successful Wales for Africa programme to become the Wales and Africa programme with a focus on sustainability',
which doesn't strike me as sounding very ambitious—a simple rebrand of that programme. You've already heard this afternoon that its success has been lauded by Assembly Members on all sides of this Chamber in all political parties. And I, too, want to congratulate the Welsh Government on the success of that programme. I think it's a very valuable and noble programme that is making a real difference in the lives of people in sub-Saharan Africa. But the heart of the Welsh people goes beyond just sub-Saharan Africa. There are many organisations that have engagement with nations in the far east, in south America, in the middle east and all sorts of other places around the world, where, I believe that, with a little bit of support from the Welsh Government, we can amplify the impact that Wales has in those nations and make a real difference.
Just yesterday, I attended a presentation by the Disasters Emergency Committee, which clearly demonstrated just how passionate people in Wales are and how much they care about these other parts of the world. They told us about when the Disasters Emergency Committee launched appeals in the past and gave us some figures in terms of the Welsh contribution to the overall giving. They told us that, with the Nepal earthquake appeal back in April 2015, over £2.5 million was raised here in Wales. They told us that, in response to an appeal about the crisis in Yemen in December 2016, over £1 million was raised. They told us that the Myanmar appeal in 2017 raised over £842,000, and the Indonesia tsunami appeal in 2018 raised over £871,000. These are huge sums of money, all of which are much more in excess of the actual total budget—in fact, every one of those appeals—for the whole of the Wales for Africa programme.
Minister, do you agree with me that it's time we had a Wales for the world programme, where actually we can expand what we do, we can be more globally responsible, and we can amplify the Welsh presence in those developing nations and show some leadership, yes, on climate change, but also on alleviating poverty and responding to these sorts of situations that, very clearly, the people of Wales are passionate about?
Diolch am eich ymateb. Nid oedd yn canolbwyntio llawer iawn ar yr ymgysylltiad â gwledydd sy'n datblygu, ond o leiaf fe ddywedodd wrthym eich bod yn ceisio mynd i'r afael â phethau, er bod gennych strategaeth i weithio gyda hi. Dywedodd un o'r cyfeiriadau yn eich dogfen ddrafft, ac rwy'n dyfynnu: byddwn,
'yn dangos cyfrifoldeb ar lefel fyd-eang drwy ailfrandio rhaglen lwyddiannus Cymru o blaid Affrica yn rhaglen Cymru ac Affrica gan hoelio sylw ar gynaliadwyedd',
ac nid yw hynny'n swnio'n uchelgeisiol iawn i mi—ailfrandio'r rhaglen honno yn unig. Rydych eisoes wedi clywed Aelodau'r Cynulliad ar bob ochr i'r Siambr hon o bob plaid wleidyddol yn canmol ei llwyddiant y prynhawn yma. Ac rwyf innau hefyd am longyfarch Llywodraeth Cymru ar lwyddiant y rhaglen honno. Credaf ei bod yn rhaglen werthfawr ac ardderchog iawn sy'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol ym mywydau pobl yn Affrica is-Sahara. Ond mae calon pobl Cymru yn mynd y tu hwnt i Affrica is-Sahara yn unig. Mae llawer o sefydliadau'n ymgysylltu â gwledydd yn y dwyrain pell, yn ne America, yn y dwyrain canol a phob math o leoedd eraill ar draws y byd lle credaf y gallwn, gydag ychydig o gefnogaeth gan Lywodraeth Cymru, chwyddo'r effaith y mae Cymru yn ei chael yn y gwledydd hynny a gwneud gwahaniaeth go iawn.
Ddoe ddiwethaf, mynychais gyflwyniad gan y Pwyllgor Argyfyngau, a ddangosodd yn glir pa mor angerddol yw pobl yng Nghymru a faint y maent yn poeni am y rhannau eraill hyn o'r byd. Roeddent yn sôn wrthym am yr adegau y lansiodd y Pwyllgor Argyfyngau apeliadau yn y gorffennol a chawsom ffigurau ganddynt o ran cyfraniad Cymru i'r rhoddion cyffredinol. Gydag apêl daeargryn Nepal yn ôl ym mis Ebrill 2015, roeddent yn dweud wrthym fod dros £2.5 miliwn wedi'i godi yma yng Nghymru. Mewn ymateb i apêl am yr argyfwng yn Yemen ym mis Rhagfyr 2016, dywedwyd bod dros £1 filiwn wedi'i godi. Roeddent yn dweud bod apêl Myanmar yn 2017 wedi codi dros £842,000, a bod apêl tswnami Indonesia yn 2018 wedi codi dros £871,000. Mae'r rhain yn symiau enfawr o arian, ac mae pob un ohonynt yn llawer mwy—pob un o'r apeliadau hynny, mewn gwirionedd—na chyfanswm cyllideb rhaglen Cymru o Blaid Affrica.
Weinidog, a ydych yn cytuno â mi ei bod yn hen bryd inni gael rhaglen Cymru o blaid y byd, lle gallwn ehangu'r hyn a wnawn, gallwn fod yn fwy cyfrifol yn fyd-eang, a gallwn chwyddo presenoldeb Cymru yn y gwledydd sy'n datblygu a dangos rhywfaint o arweiniad, ie, ar newid hinsawdd, ond hefyd ar drechu tlodi ac ymateb i'r mathau hyn o sefyllfaoedd y mae pobl Cymru yn amlwg iawn yn teimlo'n angerddol yn eu cylch?
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
It's absolutely true that people in Wales, I think, are very generous and understanding of the need to support poorer communities around the globe. I'm sure you'll be very pleased to hear that the Welsh Government actually supports the co-ordination of the work of the Disasters Emergency Committee, and we've been actually paying for that co-ordination work by helping to pay for an administrator. What we know is that that co-ordination of different charities—. There are about 14 charities that come together, and the plan is to get as much money in as fast as possible. I think that's a valuable piece of work, and you'll be aware that the First Minister always does a video to help promote those as well.
So, there's no question about the generosity of the people of Wales, but the question for us is: with the small budget that we have, how do we make that work best? Now, we can scattergun it throughout the world or we can focus it, and I think that there is a case to be made for focusing that funding, and that's what we're proposing to do. We're focusing it on various themes—for example, on sustainability—but also focusing it on countries where we do have particularly strong relationships, namely Lesotho and Uganda, where recently, you'll have heard, we planted the ten-millionth tree. So, I think there's an opportunity for us to work there, but the broader we go, the less impact we're likely to have.
Mae'n hollol wir, rwy'n credu, fod pobl yng Nghymru'n hael iawn ac yn deall yr angen i gefnogi cymunedau tlotach ledled y byd. Rwy'n siŵr y byddwch yn falch iawn o glywed bod Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r broses o gydgysylltu gwaith y Pwyllgor Argyfyngau mewn gwirionedd, ac rydym wedi bod yn talu am y gwaith cydgysylltu hwnnw drwy helpu i dalu am weinyddwr. Gwyddom fod y gwaith o gydgysylltu gwahanol elusennau—. Ceir oddeutu 14 o elusennau sy'n dod at ei gilydd, a'r nod yw sicrhau bod cymaint o arian yn dod i mewn cyn gynted â phosibl. Credaf fod hwnnw'n waith gwerthfawr iawn, ac fe fyddwch yn ymwybodol fod y Prif Weinidog bob amser yn gwneud fideo i helpu i'w hyrwyddo hefyd.
Felly, nid oes amheuaeth ynghylch haelioni pobl Cymru, ond y cwestiwn i ni yw: gyda'r gyllideb fach sydd gennym, sut rydym yn gwneud i honno weithio orau? Nawr, gallwn ei gwasgaru i bob rhan o'r byd neu gallwn roi ffocws iddi, a chredaf fod achos i'w wneud dros roi ffocws i'r cyllid hwnnw, a dyna rydym yn cynnig ei wneud. Rydym yn ei ganolbwyntio ar themâu amrywiol—er enghraifft, ar gynaliadwyedd—ond ei ganolbwyntio hefyd ar wledydd lle mae gennym berthynas arbennig o gryf â hwy, yn benodol Lesotho ac Uganda, lle byddwch wedi clywed, yn ddiweddar, ein bod wedi plannu'r deng miliynfed coeden. Felly, credaf fod cyfle inni weithio yno, ond po ehangaf yr awn, y lleiaf o effaith rydym yn debygol o'i chael.
Question 3, Alun Davies. You've had your three questions, Darren Millar.
Cwestiwn 3, Alun Davies. Rydych wedi cael eich tri chwestiwn, Darren Millar.
No, I haven't, with respect.
Nac ydw, â phob parch.
Sorry, I think you have. I think you have had three. I've got it down that you've had three questions.
Mae'n ddrwg gennyf, credaf eich bod. Credaf eich bod wedi cael tri. Mae'n dweud yma gennyf eich bod wedi cael tri chwestiwn.
Have I really?
Ydw i wir?
Sorry, you have, yes. That's why I allowed you to go on on your third question, because I knew you weren't coming back. Sorry.
Question 3, Alun Davies.
Mae'n ddrwg gennyf, ydych, do. Dyna pam y gadewais i chi fynd yn eich blaen at eich trydydd cwestiwn, gan fy mod yn gwybod nad oeddech yn dod yn ôl. Mae'n ddrwg gennyf.
Cwestiwn 3, Alun Davies.
3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am effaith strategaeth ryngwladol Llywodraeth Cymru ar Flaenau Gwent? OAQ54725
3. Will the Minister make a statement on the impact of the Welsh Government's international strategy on Blaenau Gwent? OAQ54725
Thank you. The international strategy sets out my priorities to fulfil Wales’s international ambitions, including growing the economy of Wales through exports and inward investment and raising Wales’s international profile. Both of these ambitions have a direct impact on Blaenau Gwent.
Diolch. Mae'r strategaeth ryngwladol yn nodi fy mlaenoriaethau i gyflawni uchelgeisiau rhyngwladol Cymru, gan gynnwys tyfu economi Cymru drwy allforion a mewnfuddsoddi a chodi proffil rhyngwladol Cymru. Mae'r ddau uchelgais yn effeithio'n uniongyrchol ar Flaenau Gwent.
Perhaps I can help out Darren Millar here by continuing the debate on the international strategy—I don't know. But certainly, the purpose of any strategy, whether it happens to be international or otherwise, that the Welsh Government pursues has to have an impact on places like Blaenau Gwent. And it is important, I believe, that the Welsh Government has a very clear vision, idea, on how that strategy is going to impact upon the people I represent. And so I hope that when the Government eventually does publish this strategy, it will have very clear objectives, very clear targets, enabling us to hold you to account, Minister, but also an explanation of how this work will have an impact on some communities such as Blaenau Gwent and the people I represent.
Efallai y gallaf helpu Darren Millar yma drwy barhau â'r ddadl ar y strategaeth ryngwladol—nid wyf yn gwybod. Ond yn sicr, rhaid i ddiben unrhyw strategaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi ar waith gael effaith ar leoedd fel Blaenau Gwent, p'un a yw'n digwydd bod yn strategaeth ryngwladol neu fel arall. A chredaf ei bod yn bwysig fod gan Lywodraeth Cymru weledigaeth, syniad clir iawn, ynglŷn â sut y mae'r strategaeth honno'n mynd i effeithio ar y bobl rwy'n eu cynrychioli. Ac felly, pan fydd y Llywodraeth yn cyhoeddi'r strategaeth hon maes o law, rwy'n gobeithio y bydd ganddi amcanion clir iawn, targedau clir iawn, sy'n ein galluogi i'ch dwyn i gyfrif, Weinidog, ac esboniad hefyd o sut y bydd y gwaith hwn yn cael effaith ar rai cymunedau fel Blaenau Gwent a'r bobl rwy'n eu cynrychioli.
Well, I'm not sure if we'll be going into the granular detail of how every community in Wales will be impacted by the international strategy, but what I can tell you is that, specifically, we have earmarked and we are going to be highlighting some specific industries. One of those industries is cyber security, and you'll be aware that the National Digital Exploitation Centre in Ebbw Vale is a key part of that jigsaw. I think there are real opportunities for us to shout very loudly about the expertise we have here in Wales already. The key thing then is to make sure that those people in Blaenau Gwent can benefit from that, and that's why this relationship, I think, with the digital education centre is so crucial, to make sure that local people, when we see that expansion, are able to take advantage. But there are also other things that we need to be aware of. Blaenau Gwent is one of our exporting hotspots. It's amazing how many companies from Blaenau Gwent are actually exporting overseas, and, of course, right next door to you you've got the UNESCO world heritage site, and that's another opportunity, I think, for us to encourage people to come to the south Wales Valleys to see what we have to offer in terms of tourism.
Wel, nid wyf yn siŵr a fyddwn yn manylu i'r graddau hynny ar sut y bydd y strategaeth ryngwladol yn effeithio ar bob cymuned yng Nghymru, ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych yw ein bod, yn benodol, wedi clustnodi ac yn mynd i dynnu sylw at rai diwydiannau penodol. Un o'r diwydiannau hynny yw seiberddiogelwch, ac fe fyddwch yn ymwybodol fod y Ganolfan Ecsbloetio Ddigidol Genedlaethol yng Nglynebwy yn rhan allweddol o'r jig-so hwnnw. Rwy'n credu bod cyfleoedd gwirioneddol inni weiddi'n uchel iawn am yr arbenigedd sydd gennym yma yng Nghymru yn barod. Y peth allweddol wedyn yw sicrhau bod y bobl ym Mlaenau Gwent yn gallu elwa o hynny, a dyna pam fod y berthynas hon, yn fy marn i, â'r ganolfan addysg ddigidol mor hanfodol, er mwyn sicrhau bod pobl leol yn gallu manteisio pan welwn yr ehangu hwnnw. Ond ceir pethau eraill hefyd y mae'n rhaid inni fod yn ymwybodol ohonynt. Mae Blaenau Gwent yn un o'n mannau pwysicaf o ran allforio. Mae'n anhygoel faint o gwmnïau o Flaenau Gwent sy'n allforio dramor, ac wrth gwrs, drws nesaf i chi, mae gennych safle treftadaeth y byd UNESCO, a chredaf fod hwnnw'n gyfle arall inni annog pobl i ddod i Gymoedd de Cymru i weld yr hyn sydd gennym i'w gynnig o ran twristiaeth.
Minister, one of the aims of the international strategy is to raise Wales's international profile. You know the Commonwealth Games are coming in 2022, and there'll be more than 250 events and more than 18 different sports, with more than 5,000 athletes coming from 71 countries globally. This will give a great boost to Birmingham, which is very close to north Wales, but there are certain sporting events for south-east Wales, especially Blaenau Gwent, like rowing, cycling, shooting, archery and hockey—these can be arranged, a couple of matches, and will bring the international community to Wales to boost our economy and our profile. So, may I ask what recent discussions have taken place between you and officials from the other side of the border regarding the Commonwealth Games—and it will definitely raise our profile and boost—and could you tell this Assembly how many sports you're trying to get to Wales to boost our economy, especially in south-east Wales? Thank you.
Weinidog, un o nodau'r strategaeth ryngwladol yw codi proffil rhyngwladol Cymru. Gwyddoch fod Gemau'r Gymanwlad yn dod yn 2022, a bydd mwy na 250 o ddigwyddiadau a mwy na 18 o wahanol chwaraeon, gyda mwy na 5,000 o athletwyr yn dod o 71 gwlad ledled y byd. Bydd hyn yn rhoi hwb mawr i Birmingham, sy'n agos iawn at ogledd Cymru, ond mae rhai digwyddiadau chwaraeon ar gyfer de-ddwyrain Cymru, yn enwedig Blaenau Gwent, fel rhwyfo, beicio, saethu, saethyddiaeth a hoci—gellir trefnu'r rhain, ambell gêm, a byddant yn dod â'r gymuned ryngwladol i Gymru i hybu ein heconomi a'n proffil. Felly, a gaf fi ofyn pa drafodaethau diweddar a gynhaliwyd rhyngoch chi a swyddogion o'r ochr arall i'r ffin ynghylch Gemau'r Gymanwlad—a bydd yn bendant yn codi ein proffil ac yn rhoi hwb—ac a allwch ddweud wrth y Cynulliad hwn faint o chwaraeon rydych yn ceisio eu denu i Gymru i hybu ein heconomi, yn enwedig yn ne-ddwyrain Cymru? Diolch.
Thank you. Well, I have met with the organisers of the Commonwealth Games, and I think everybody is starting to feel that sense of excitement now that something very significant is coming very close to us. What we were discussing is to what extent we in Wales can exploit those opportunities. One of the things we're discussing, for example, is whether we can have some of the teams that are coming to compete based here in Wales. So, that was a discussion that we're seeing how we can move on. The other thing to note is that the Urdd has now officially partnered as the Welsh group that is going to be standing with the Welsh team—Mr Urdd is going to be their official logo, to promote the Welsh team. So, I think there is a huge amount of work that is already being undertaken, I'm pleased to say, in relation to the Commonwealth Games.
Diolch. Wel, rwyf wedi cyfarfod â threfnwyr Gemau'r Gymanwlad, a chredaf fod pawb yn dechrau teimlo cyffro erbyn hyn fod rhywbeth arwyddocaol iawn yn digwydd cyn bo hir. Yr hyn y buom yn ei drafod oedd i ba raddau y gallwn ni yng Nghymru fanteisio ar y cyfleoedd hynny. Un o'r pethau rydym yn eu trafod, er enghraifft, yw a allwn sicrhau bod rhai o'r timau sy'n dod i gystadlu yn cael eu lleoli yma yng Nghymru. Felly, mae honno'n drafodaeth lle rydym yn archwilio sut y gallwn ei symud yn ei blaen. Y peth arall i'w nodi yw bod yr Urdd bellach wedi eu partneru'n swyddogol fel y grŵp o Gymru a fydd yn sefyll gyda thîm Cymru—Mr Urdd fydd eu logo swyddogol, i hyrwyddo tîm Cymru. Felly, credaf fod llawer iawn o waith yn mynd rhagddo eisoes, rwy'n falch o ddweud, mewn perthynas â Gemau'r Gymanwlad.
Fe gyfeirioch chi at yr Urdd yn y fan yna. Mi fyddwch chi'n ymwybodol iawn o'r gwaith rhagorol mae'r Urdd yn ei wneud, a'r uchelgais sydd gan yr Urdd i ehangu ei waith yn rhyngwladol, a fyddai'n rhoi platfform i blant Blaenau Gwent a gweddill Cymru yn rhyngwladol, ac i rannu gwerthoedd Cymru rownd y byd, er enghraifft drwy y neges ewyllys da. Mi fûm i'n trafod rhai o'r syniadau yma efo cynrychiolwyr yr Urdd y bore yma. Ond a wnewch chi roi ystyriaeth i sut i gefnogi'r cynlluniau yma fel rhan o'ch strategaeth chi, yn cynnwys y posibilrwydd o roi cyllid yn benodol i weithio ar y strategaethau rhyngwladol yma o waith yr Urdd?
You referred there to the Urdd. You will be very aware of the excellent work undertaken by the Urdd and of its ambition to expand its work on an international level, thereby providing an international platform to the children of Blaenau Gwent and to children throughout Wales, to share the values of Wales across the world, for example through the goodwill message. I discussed some of these ideas with Urdd representatives this morning. But will you give consideration to how you could support these plans as part of your strategy, including the possibility of providing funding specifically to work on the Urdd's international strategies?
Dwi yn meddwl bod yr Urdd yn fudiad sydd wedi gwneud gwaith arbennig dros y blynyddoedd yn rhyngwladol, yn arbennig y neges heddwch yna. Dwi yn meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n gwneud mwy o hynny. Mae'r ffaith bod yr Urdd wedi bod yn ddiweddar i Alabama i ddweud y neges a rhoi'r neges ynglŷn â sut roedd Cymru wedi sefyll gyda'r bobl yna yn ystod y problemau yna o ran sut roedd pobl yn delio â materion oedd yn mynd ymlaen yn y 1960au a'r 1970au yn yr ardal yna. Wrth gwrs, rŷn ni'n cael trafodaethau gyda'r Urdd ynglŷn â sut rŷn ni'n gallu eu helpu nhw yn y dyfodol i gryfhau eu neges ac i roi'r neges drosom ni. Dwi yn gwybod ei fod e'n rhan o'u strategaeth nhw i wneud lot mwy yn rhyngwladol, ac mae'n amlwg y dylem ni fod yn bartneriaid cryf gyda nhw. Mi wnawn ni edrych ar fanylion sut bydd hynny'n digwydd yn ariannol yn nes ymlaen.
I do think that the Urdd is an organisation that has done excellent work internationally over the years, particularly that message of peace and goodwill. I think it’s important that we make more of that. The fact that the Urdd have recently been to Alabama to convey that message as to how Wales stood with the people there during those troubled times, as to how people dealt with issues that were going on in that area in the 1960s and 1970s. Of course, we do have discussions with the Urdd as to how we can assist them in future to strengthen the message and to convey that message effectively. I know that it’s part of their strategy to do far more on the international stage and, clearly, we should be strong partners for them. We will look at the minutiae as to how that can happen financially at a later date.
4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddatblygu Archif Genedlaethol Cymru? OAQ54693
4. Will the Minister make a statement on the development of a National Archive for Wales? OAQ54693
Thank you very much, Janet. It's always a pleasure to reply to questions from my Assembly Member.
A feasibility study that explores a number of potential models for a national archive for Wales has been undertaken. Publication of this study and next steps will take place after the United Kingdom general election period.
Diolch yn fawr iawn, Janet. Mae bob amser yn bleser ateb cwestiynau gan fy Aelod Cynulliad.
Cynhaliwyd astudiaeth ddichonoldeb sy'n archwilio nifer o fodelau posibl ar gyfer archif genedlaethol i Gymru. Bydd yr astudiaeth hon a'r camau nesaf yn cael eu cyhoeddi ar ôl cyfnod etholiad cyffredinol y Deyrnas Unedig.
Thank you, Minister. Of course, the archival records of designated public record bodies in Wales are either transferred to the National Archives for preservation or in fact retained in Wales in approved local places of deposit. A number of Welsh Government records are held in Kew, such as board minutes and papers of the Welsh Development Agency, the Wales Tourist Board and the Land Authority for Wales. Now, as these directly relate to devolution matters, it is considered by some a great pity really that such documents are not held here in Wales.
It is legally possible to create a Welsh national public record office, and I fully appreciate there will be resource implications. You did mention to me in September that an initial study to examine the feasibly for creating a national archive for Wales is currently being finalised. I would like to place on record my support for this initiative going forward and, really, I understand the predicament you're in as regards the election. However, I was just wondering whether there have been any ideas of certain places in Wales considered for this national archive to be implemented, and where they might be.
Diolch, Weinidog. Wrth gwrs, mae cofnodion archifol cyrff cofnodion cyhoeddus dynodedig yng Nghymru naill ai'n cael eu trosglwyddo i'r Archifau Gwladol i'w cadw neu'n cael eu cadw yng Nghymru mewn mannau adneuo lleol cymeradwy. Mae nifer o gofnodion Llywodraeth Cymru yn cael eu cadw yn Kew, megis cofnodion bwrdd a phapurau Awdurdod Datblygu Cymru, Bwrdd Croeso Cymru ac Awdurdod Tir Cymru. Nawr, gan fod y rhain yn ymwneud yn uniongyrchol â materion datganoli, mae rhai pobl yn ei hystyried yn drueni mawr nad yw dogfennau o'r fath yn cael eu cadw yma yng Nghymru.
Mae'n gyfreithiol bosibl creu swyddfa gofnodion cyhoeddus genedlaethol yng Nghymru, ac rwy'n derbyn yn llwyr y bydd goblygiadau o ran adnoddau. Fe sonioch chi wrthyf ym mis Medi fod astudiaeth gychwynnol i archwilio dichonoldeb creu archif genedlaethol i Gymru yn cael ei chwblhau ar hyn o bryd. Hoffwn ddatgan ar goedd fy nghefnogaeth i'r fenter hon wrth symud ymlaen, ac rwy'n deall y sefyllfa rydych ynddi o ran yr etholiad. Fodd bynnag, tybed a gafwyd unrhyw syniadau ynghylch lleoedd penodol yng Nghymru sy'n cael eu hystyried ar gyfer rhoi'r archif genedlaethol hon ar waith, a lle gallai'r lleoedd hynny fod.
I'm sorry to disappoint you, but I have no ambition myself to create more national institutions during my remaining period as a Minister, but I will indeed wait for the report, which will be forthcoming from the consultants. The feasibility study was commissioned by Elizabeth Oxborrow-Cowan Associates who are very skilled and knowledgeable in this field. Work has involved an options appraisal to consider the most appropriate service model, because I think it's very important that when we look at national services for Wales, they should not replicate what happens in other countries necessarily, but should be tailor made to what suits the country. There has been a comprehensive review of current public record systems and legislation, an analysis of national archive models, a profiling of current archival provision and serious discussions. As you quite rightly say, the legal framework was in the Government of Wales Act 2006, but as I say, my intention is to await the publication of the report, but I am unable to indicate when that might happen. But, as I say, it is not currently a Welsh Government priority, although it's interesting to note that it is apparently a priority for the official opposition. So, we'll see if minds can meet on this one.
Mae'n ddrwg gennyf eich siomi, ond nid oes gennyf uchelgais bersonol i greu mwy o sefydliadau cenedlaethol yn ystod y cyfnod sy'n weddill gennyf fel Gweinidog, ond yn wir, fe arhosaf am yr adroddiad sydd ar ei ffordd o law'r ymgynghorwyr. Comisiynwyd yr astudiaeth ddichonoldeb gan Elizabeth Oxborrow-Cowan Associates, sy'n fedrus ac yn wybodus iawn yn y maes hwn. Mae'r gwaith wedi cynnwys arfarnu opsiynau i ystyried y model gwasanaeth mwyaf priodol, gan y credaf ei bod yn bwysig iawn, wrth inni edrych ar wasanaethau cenedlaethol i Gymru, na ddylent ddyblygu'r hyn sy'n digwydd mewn gwledydd eraill o reidrwydd, ond y dylid eu teilwra i'r hyn sy'n addas i'r wlad. Cafwyd adolygiad cynhwysfawr o ddeddfwriaeth a systemau cofnodion cyhoeddus cyfredol, dadansoddiad o fodelau archifau cenedlaethol, gwaith proffilio'r ddarpariaeth archifol gyfredol a thrafodaethau difrifol. Fel rydych yn ei ddweud yn gwbl gywir, roedd Deddf Llywodraeth Cymru 2006 yn darparu'r fframwaith cyfreithiol, ond fel y dywedaf, fy mwriad yw aros i'r adroddiad gael ei gyhoeddi, ond ni allaf nodi pryd y gallai hynny ddigwydd. Ond fel y dywedaf, nid yw'n un o flaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd, er ei bod yn ddiddorol nodi ei bod, yn ôl pob golwg, yn un o flaenoriaethau'r wrthblaid swyddogol. Felly, cawn weld a ellir dod i gytundeb ar hyn o beth.
5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gynyddu nifer y twristiaid sy'n ymweld â Chymoedd De Cymru? OAQ54701
5. What actions is the Welsh Government taking to increase the numbers of tourists visiting the south Wales valleys? OAQ54701
Thank you very much for that question. One of my priorities in supporting tourism—. I'm never sure which way to look. [Laughter.] I'm supposed to address the Dirprwy Lywydd, if you put up with my back, briefly, for this moment.
One of my priorities is supporting tourism across Wales through marketing, capital development funding for new and existing tourism businesses and revenue funding for regional projects. Since 2014, tourism investment has delivered eight funding packages in the south Wales Valleys, totalling £3.7 million, resulting in an investment of £11.3 million.
Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn. Un o fy mlaenoriaethau wrth gefnogi twristiaeth—. Nid wyf byth yn siŵr pa ffordd i edrych. [Chwerthin.] Rwyf i fod i annerch y Dirprwy Lywydd, os gwnewch chi oddef fy nghefn am funud.
Un o fy mlaenoriaethau yw cefnogi twristiaeth ledled Cymru drwy farchnata, cyllid datblygu cyfalaf ar gyfer busnesau twristiaeth newydd a phresennol a chyllid refeniw ar gyfer prosiectau rhanbarthol. Ers 2014, mae buddsoddiad twristiaeth wedi darparu wyth pecyn cyllid yng Nghymoedd de Cymru, sef cyfanswm o £3.7 miliwn, gan arwain at fuddsoddiad o £11.3 miliwn.
Thank you, Deputy Minister, for that very detailed answer. Just last month, there was a very welcome announcement that, along with your ministerial colleagues, you jointly agreed to fund Sustrans to lead a partnership bid for assembling external funding for the reopening and running of both the Abernant and Rhondda tunnels. As I have said previously, I believe that reopening those tunnels could give a considerable boost, not least in terms of heritage and cycling tourism. I'd welcome your views on this and your thoughts on what actions could be taken by the Welsh Government to maximise the tourism potential if those tunnels did reopen.
Diolch am eich ateb manwl, Ddirprwy Weinidog. Y mis diwethaf, cafwyd cyhoeddiad calonogol iawn eich bod chi, ynghyd â'ch cyd-Weinidogion, wedi cytuno gyda'ch gilydd i ariannu Sustrans i arwain cais partneriaeth ar gyfer casglu cyllid allanol ynghyd ar gyfer ailagor a gweithredu twneli Aber-nant a'r Rhondda. Fel rwyf wedi'i ddweud o'r blaen, credaf y gallai ailagor y twneli hynny roi hwb sylweddol i dreftadaeth a thwristiaeth feicio yn enwedig. Buaswn yn croesawu eich barn ar hyn a'ch syniadau ynglŷn â pha gamau y gallai Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau cymaint o botensial twristiaeth â phosibl pe bai'r twneli hynny'n ailagor.
Well, as it happens, I have before me the two relevant reports: the one on the south-east Wales study of the Rhondda tunnel and, of course, the one that refers to the scoping study for the national cycle network using railway tunnels. The Abernant tunnel would provide a cross-Valley link between Aberdare and Merthyr; the Rhondda tunnel between the Afan and Rhondda Valleys; the Pennar tunnel between Pontllanfraith and Newbridge; and there are possibilities with the Usk tunnel, which is a disused railway line that would avoid a busy road.
What I've done is to ask Sustrans to lead partnership work, which we have partly funded, to explore the potential for bringing key tunnels back into use. I'm very excited by what has happened in Bath and the two tunnels scheme, which also in that case involves an aqueduct. The study will build on the work that Welsh Government did in 2015 and the work that local authorities have done on the active travel network. The Sustrans study will invite key stakeholders, including the Rhondda Tunnel Society, to be involved in the partnership to take this forward.
I believe opening tunnels up to further public use, especially for cycling, hiking, walking and other activities—although obviously not motorised transport, and not the return of trains, or at least not yet—should be part of the function of the tourism department.
Wel, fel mae'n digwydd, mae'r ddau adroddiad perthnasol gennyf yma: yr un ar astudiaeth de-ddwyrain Cymru o dwnnel y Rhondda, ac wrth gwrs, yr un sy'n cyfeirio at yr astudiaeth gwmpasu ar gyfer y rhwydwaith beicio cenedlaethol gan ddefnyddio twneli rheilffordd. Byddai twnnel Aber-nant yn darparu cyswllt rhwng cymoedd Aberdâr a Merthyr Tudful; twnnel y Rhondda rhwng Cwm Afan a Chwm Rhondda; twnnel Pennar rhwng Pontllan-fraith a Threcelyn; ac mae posibiliadau gyda thwnnel Brynbuga, sef llwybr hen reilffordd a fyddai'n osgoi ffordd brysur.
Yr hyn rwyf wedi'i wneud yw gofyn i Sustrans arwain gwaith partneriaeth, a ariannwyd gennym yn rhannol, i archwilio'r potensial i ddod â thwneli allweddol yn ôl i ddefnydd. Rwy'n llawn cyffro ynghylch yr hyn sydd wedi digwydd yng Nghaerfaddon a'r cynllun dau dwnnel, sydd hefyd yn yr achos hwnnw'n cynnwys traphont ddŵr. Bydd yr astudiaeth yn adeiladu ar y gwaith a wnaed gan Lywodraeth Cymru yn 2015 a’r gwaith y mae awdurdodau lleol wedi’i wneud ar y rhwydwaith teithio llesol. Bydd astudiaeth Sustrans yn gwahodd rhanddeiliaid allweddol, gan gynnwys Cymdeithas Twnnel y Rhondda, i fod yn rhan o'r bartneriaeth i fwrw ymlaen â hyn.
Credaf y dylai agor twneli at ddefnydd cyhoeddus pellach, yn enwedig ar gyfer beicio, heicio, cerdded a gweithgareddau eraill—er nad i drafnidiaeth fodurol yn amlwg, ac nid er mwyn dod â threnau yn ôl, neu ddim eto, o leiaf—fod yn rhan o swyddogaeth yr adran dwristiaeth.
Minister, taking to the air, we know there won't be a zip wire across Cardiff Bay, but Zip World—I know you appreciate their services, they do so much in your part of Wales—have looked at the Tower colliery site in Hirwaun. There are other fantastic sites in the upper Valleys as well to have zip wires. Wouldn't it be marvellous if we could open one and invite the zip wire king, Boris Johnson, to come and open it? [Laughter.]
Weinidog, gan droi at yr awyr, gwyddom na fydd weiren wib yn cael ei gosod ar draws Bae Caerdydd, ond mae Zip World—gwn eich bod yn gwerthfawrogi eu gwasanaethau, maent yn gwneud cymaint yn eich rhan chi o Gymru—wedi edrych ar safle glofa'r Tŵr yn Hirwaun. Ceir safleoedd gwych eraill yn y Cymoedd uwch hefyd lle gellir gosod weiren wib. Oni fyddai’n wych pe gallem agor un a gwahodd brenin y weiren wib, Boris Johnson, i ddod i’w hagor? [Chwerthin.]
I am unable to answer questions that would take me into territory referring to the current Westminster election. I feel particularly unable to do this as, of course, being a mere peer of the realm, I am unable to vote in this election. But, I should also declare a personal interest or a neighbourhood interest, although not a financial interest, in Zip World and in the investments undertaken by my friend and neighbour over the hill in Nant-y-Rhiw in the Conwy valley, Sean Taylor.
He has indeed, I know, both from the local authority, Rhondda Cynon Taf, and from himself, visited the area and he is very interested in investing in a zip wire of the Valleys. I look forward to that project coming forward. I don't think I can comment any further on the merits of it. He has not in the past sought funds from my department for his investment, at least not on a large scale, but I can't comment further on it because obviously there are planning issues.
But the achievement of Zip World in the north has transformed the visitor economy and has emphasised the attractiveness of Wales and its landscape. And I can say that I did send my director general in the department of tourism, media and sport to test out the zip wire on my behalf, which Mr Jason Thomas, if I may name him in this Chamber, did with great style.
Ni allaf ateb cwestiynau a fyddai’n fy arwain i gyfeirio at etholiad cyfredol San Steffan. Rwy'n teimlo'n arbennig o analluog i wneud hyn, wrth gwrs, gan mai un o arglwyddi'r deyrnas wyf fi ac ni chaf bleidleisio yn yr etholiad. Ond dylwn ddatgan buddiant personol hefyd, neu fuddiant cymdogaethol, er nad yw'n fuddiant ariannol, yn Zip World ac yn y buddsoddiadau a wnaed gan fy ffrind a fy nghymydog dros y bryn yn Nant-y-Rhiw yn nyffryn Conwy, Sean Taylor.
Yn wir, rwyf wedi clywed gan yr awdurdod lleol, Rhondda Cynon Taf, a chanddo ef, ei fod wedi ymweld â'r ardal a bod ganddo gryn ddiddordeb mewn buddsoddi mewn weiren wib yn y Cymoedd. Edrychaf ymlaen at weld y prosiect hwnnw'n cael ei gyflwyno. Ni chredaf y gallaf wneud sylwadau pellach ar ei rinweddau. Yn y gorffennol, nid yw wedi gofyn am arian gan fy adran ar gyfer ei fuddsoddiad, o leiaf nid ar raddfa fawr, ond ni allaf wneud sylwadau pellach ar hyn, oherwydd yn amlwg, mae materion cynllunio ynghlwm wrtho.
Ond mae cyflawniad Zip World yn y gogledd wedi trawsnewid yr economi ymwelwyr ac wedi pwysleisio pa mor ddeniadol yw Cymru a'i thirwedd. A gallaf ddweud fy mod wedi anfon fy nghyfarwyddwr cyffredinol yn yr adran dwristiaeth, y cyfryngau a chwaraeon i brofi'r weiren wib ar fy rhan, ac os caf ei enwi yn y Siambr hon, fe wnaeth Mr Jason Thomas hynny gydag urddas.
There is amazing potential for the Rhondda, especially when it comes to cycling, from a tourism perspective. We have some of the finest and most picturesque climbs in the UK. For example, the Bwlch-Rhigos loop is often used by Tour de France winner, Geraint Thomas, and his team mate, Luke Rowe, when training. I produced this document earlier this year, in conjunction with Sustrans, and it explores the ways in which we could stimulate cycling in the Rhondda, not just for tourists, but for local people who want to get onto two wheels for whatever reason.
Poor cycling infrastructure is a major barrier. In some places in the Rhondda, it's simply not safe to travel up and down the Rhondda, and this has to be improved, especially if we are to bring to fruition the Rhondda tunnel project, which has incredible potential to draw tourist visitors to the area. I welcome what you've said about the Rhondda tunnel, but can you tell us what budget will be available, and when it will be available, to improve the paths that lead to the Rhondda tunnel, because we need that investment in order to make the Rhondda tunnel project viable?
Mae gan y Rhondda botensial anhygoel o safbwynt twristiaeth, yn enwedig mewn perthynas â beicio. Mae gennym rai o'r dringfeydd gorau a mwyaf prydferth yn y DU. Er enghraifft, mae enillydd y Tour de France, Geraint Thomas, a'i gyd-aelod o'i dîm, Luke Rowe, yn defnyddio dolen Bwlch-Rhigos yn aml i hyfforddi. Cynhyrchais y ddogfen hon yn gynharach eleni, ar y cyd â Sustrans, ac mae'n archwilio'r ffyrdd y gallem gymell beicio yn y Rhondda, nid yn unig i dwristiaid, ond i bobl leol sydd am deithio ar ddwy olwyn am ba reswm bynnag.
Mae seilwaith beicio gwael yn rhwystr mawr. Mewn rhai lleoedd yn y Rhondda, nid yw'n ddiogel teithio i fyny ac i lawr y Rhondda, ac mae'n rhaid gwella hyn, yn enwedig os ydym am wireddu prosiect twnnel y Rhondda, sydd â photensial anhygoel i ddenu twristiaid i'r ardal. Croesawaf yr hyn a ddywedoch chi am dwnnel y Rhondda, ond a allwch ddweud wrthym pa gyllideb a fydd ar gael, a phryd y bydd ar gael, i wella’r llwybrau sy’n arwain at dwnnel y Rhondda, gan fod angen y buddsoddiad hwnnw arnom er mwyn gwneud prosiect twnnel y Rhondda yn hyfyw?
I'm unable to give you figures on that from the briefing I have before me today, but I will look into it. But I will also say that any related works that are needed need to be part of a feasibility study that relates to developing the tunnel, because it doesn't make sense to open a tunnel and not ensure that the access to it on both sides means that it is part of the national cycle network.
Ni allaf roi ffigurau i chi ar hynny o'r briff sydd gennyf o fy mlaen heddiw, ond fe edrychaf ar hynny. Ond rwyf am ddweud hefyd fod angen i unrhyw waith cysylltiedig fod yn rhan o astudiaeth ddichonoldeb mewn perthynas â datblygu'r twnnel, gan nad yw'n gwneud synnwyr agor twnnel a pheidio â sicrhau bod y mynediad iddo ar y ddwy ochr yn golygu ei fod yn rhan o'r rhwydwaith beicio cenedlaethol.
6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gefnogaeth Llywodraeth Cymru i adfer Castell Rhiw'r Perrai ger Draethen? OAQ54699
6. Will the Minister make a statement on Welsh Government support for the restoration of Ruperra Castle near Draethen? OAQ54699
I think we're going there this week, aren't we, or next week? [Interruption.] I think.
Credaf ein bod yn mynd yno'r wythnos hon, onid ydym, neu'r wythnos nesaf? [Torri ar draws.] Rwy'n credu.
Dwi wedi darparu'r ateb yna yn Gymraeg. Dwi'n gwybod dy fod di'n ddysgwr.
Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi gwaith cadwraeth ar safleoedd hanesyddol sy’n bwysig i Gymru, fel castell Rhiw’r Perrai.
I will provide this response in Welsh, because I know you're a Welsh learner.
The Welsh Government supports the conservation of historic sites, which are important to Wales, such as Ruperra castle.
Is that right? Ruperra—Rhiw'r Perrai. Well, so say my scholastic advisers.
A yw hynny'n iawn? Ruperra—Rhiw'r Perrai. Wel, dyna mae fy nghynghorwyr ysgolheigaidd yn ei ddweud.
Mae Cadw wedi darparu cymorth hirdymor i’r castell dros gyfnod o flynyddoedd drwy grantiau ariannol a chyngor proffesiynol.
Cadw has provided long-term support to the castle over many years through financial grants and professional advice.
It was testing my Welsh there. If you're going to answer in Welsh now, I'm going to put my headphones on.
I understood you were visiting this week, but it's next week you're visiting Ruperra castle. In their submission to the public consultation on the draft national development framework, the Ruperra Castle Preservation Trust, who I met last week, supported the establishment of a green belt for south-east Wales and suggest it includes Caerphilly mountain, the River Taff eastwards to Coed Craig Ruperra and south to Castleton as well, which currently is not the case. Unless all this land is added to the existing green belt, then they've got concerns that, between Cardiff and Newport, if there's no protection, there's a real danger that that area will be taken and built on by developers, which will spoil any chance of the preservation of Ruperra castle and the surrounding grounds.
The trust and their sister organisation, the Ruperra Conservation Trust, have also objected to plans to make piecemeal repairs to different parts of the estate without the benefit of a wider master plan. And I've made objections to Caerphilly County Borough Council on both those grounds and made a submission to the national development framework consultation. With that in mind, will the Minister reflect on these concerns when visiting Ruperra castle, and will he then report back on how the discussion went at the visit? And can he outline what he intends to achieve on that visit, and how he will take the message, with regard to the issues that I've raised, from across Government to the people he meets at Ruperra at the time of the meeting?
Roedd hynny'n brawf ar fy Nghymraeg. Os ydych am ateb yn Gymraeg yn awr, rwyf am wisgo fy nghlustffonau.
Roeddwn yn deall eich bod yn ymweld yr wythnos hon, ond yr wythnos nesaf y byddwch yn ymweld â chastell Rhiw'r Perrai. Yn eu cyflwyniad i'r ymgynghoriad cyhoeddus ar y fframwaith datblygu cenedlaethol drafft, cefnogodd Ymddiriedolaeth Gadwraeth Castell Rhiw'r Perrai, y cyfarfûm â hwy yr wythnos diwethaf, y syniad o sefydlu llain las ar gyfer de-ddwyrain Cymru, ac awgrymasant y dylai gynnwys mynydd Caerffili, Afon Taf tua'r dwyrain hyd at Goed Craig Rhiw'r Perrai ac i'r de hyd at Gas-bach hefyd, ac nid yw hynny'n wir ar hyn o bryd. Oni bai fod yr holl dir hwn yn cael ei ychwanegu at y llain las bresennol, maent yn pryderu, rhwng Caerdydd a Chasnewydd, os na cheir unrhyw amddiffyniad, fod perygl gwirioneddol y bydd datblygwyr yn cymryd yr ardal honno ac yn adeiladu arni, a bydd hynny'n difetha unrhyw obaith o warchod castell Rhiw'r Perrai a'r tir o'i gwmpas.
Mae'r ymddiriedolaeth a'i chwaer sefydliad, Ymddiriedolaeth Gadwraeth Rhiw'r Perrai, hefyd wedi gwrthwynebu cynlluniau i gyflawni gwaith atgyweirio tameidiog i wahanol rannau o'r ystâd heb fantais uwchgynllun ehangach. Ac rwyf wedi mynegi fy ngwrthwynebiad wrth Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili ar y ddwy sail ac wedi cyfrannu at yr ymgynghoriad ar y fframwaith datblygu cenedlaethol. Gyda hynny mewn golwg, a wnaiff y Gweinidog ystyried y pryderon hyn wrth ymweld â chastell Rhiw'r Perrai, ac a wnaiff adrodd yn ôl wedyn ar sut aeth y drafodaeth yn ystod yr ymweliad? Ac a all amlinellu'r hyn y mae'n bwriadu ei gyflawni ar yr ymweliad hwnnw, a sut y bydd yn cyfleu'r neges ynghylch y materion a nodais o bob rhan o'r Llywodraeth i'r bobl y mae'n eu cyfarfod yn Rhiw'r Perrai ar adeg y cyfarfod?
Thank you very much for that detailed question. I will certainly undertake to observe the castle in context and in landscape, or townscape, because historic buildings do not exist on their own. They always exist in relation to the natural environment or the built environment that surrounds them and therefore there is a responsibility on Cadw and we do always comment, 'We are statutory.' I shouldn't say 'we', really, because I'm the Minister for Cadw, but it is one of my favourite organisations in all the world and was before I had this job. [Laughter.] So, Cadw does respond to any statutory consultation, and will set out the protection for the heritage monument if it is affected by adverse exterior development.
I cannot comment on the broader planning issues, which, of course, are for the planning Minister, but in considering planning issues we have to take and we do take within Government very much an integrated approach, so that all the factors that arise from a proposed development, and how they impact the existing structures, are something that would be considered. Of course, I would expect that any major development in an area of that kind would probably be subject to a planning process that might require a public inquiry and, possibly, a report from an inspector, but I can't speculate on that, and that would give an opportunity for the public and you, of course, as their representative, to make full-hearted comments about the development.
Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn manwl. Byddaf yn sicr yn ymrwymo i ystyried y castell yn ei gyd-destun ac fel rhan o'r dirwedd, neu'r treflun, gan nad yw adeiladau hanesyddol yn bodoli ar eu pen eu hunain. Maent bob amser yn bodoli mewn perthynas â'r amgylchedd naturiol neu'r amgylchedd adeiledig o'u cwmpas, ac felly mae cyfrifoldeb gan Cadw, ac rydym bob amser yn dweud, 'Rydym yn statudol.' Ni ddylwn ddweud 'rydym', a dweud y gwir, gan mai fi yw'r Gweinidog ar gyfer Cadw, ond mae'n un o fy hoff sefydliadau yn y byd ac roedd hynny'n wir cyn i mi gael y swydd hon hefyd. [Chwerthin.] Felly, mae Cadw yn ymateb i unrhyw ymgynghoriad statudol, a byddant yn nodi'r amddiffyniad i'r heneb os caiff ei heffeithio'n andwyol gan ddatblygiad allanol.
Ni allaf wneud sylwadau ar y materion cynllunio ehangach, sy'n fater i'r Gweinidog cynllunio, wrth gwrs, ond wrth ystyried materion cynllunio, mae'n rhaid i ni yn y Llywodraeth fabwysiadu ymagwedd integredig ac rydym yn mabwysiadu ymagwedd integredig iawn, fel bod yr holl ffactorau sy'n codi o ddatblygiad arfaethedig, a sut y maent yn effeithio ar yr adeiladau sy'n bodoli'n barod, yn rhywbeth a fyddai’n cael ei ystyried. Wrth gwrs, buaswn yn disgwyl y byddai unrhyw ddatblygiad mawr mewn ardal o'r fath yn debygol o fod yn destun proses gynllunio a allai alw am ymchwiliad cyhoeddus, ac o bosibl, adroddiad gan arolygydd, ond ni allaf ddyfalu ynglŷn â hynny, a byddai hynny'n rhoi cyfle i'r cyhoedd a chithau, wrth gwrs, fel eu cynrychiolydd, wneud sylwadau grymus am y datblygiad.
And finally, question 7—David Rees.
Ac yn olaf, cwestiwn 7—David Rees.
7. Pa gynnydd sy'n cael ei wneud o ran cynhyrchu concordat rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ynghylch trafodaethau masnach yn y dyfodol? OAQ54722
7. What progress is being made on the production of a concordat between the Welsh Government and the UK Government regarding future trade negotiations? OAQ54722
I'm afraid that progress on a concordat for trade, and related inter-governmental machinery, has been paused for the general election.
Rwy'n ofni bod cynnydd ar goncordat ar gyfer masnach, a pheiriannau rhynglywodraethol cysylltiedig, wedi cael ei ohirio oherwydd yr etholiad cyffredinol.
That's a very disappointing situation, Minister, because, clearly, we fully understand that the UK Government seems to think that trade negotiations are a reserved matter, and no involvement of devolved nations will be taking place in those negotiations. It's not necessarily the negotiations, but it's actually setting the agenda for those negotiations that will be crucial. I think it's important that Welsh Government must have an input somewhere at that stage, because we know that the implementation of trade negotiations—the devolved competencies will be here.
Everyone talks about the national health service and the implications of a UK-US trade deal on the national health service, but there are many other trade negotiations going on. On the Korean one, we may want to talk about the human rights situations regarding the nations we want to have a trade agreement with, and whether that is appropriate depending on their human rights status and experience.
So, what is the Welsh Government doing to actually influence any future trade negotiations and to be in at the early stages to set the mandates for the negotiations so that Wales can get the benefits from the negotiations, but also that we also see the Welsh Government's interests put into any trade negotiation as well?
Mae honno'n sefyllfa siomedig iawn, Weinidog, oherwydd, yn amlwg, rydym yn deall yn iawn fod Llywodraeth y DU fel pe bai'n credu bod negodiadau masnach yn fater a gedwir yn ôl, ac na fydd y cenhedloedd datganoledig yn cymryd rhan yn y negodiadau hynny. Nid yw'n ymwneud â'r negodiadau o reidrwydd, ond bydd gosod yr agenda ar gyfer y negodiadau hynny'n hollbwysig. Rwy'n credu ei bod yn bwysig fod Llywodraeth Cymru yn cael mewnbwn ar ryw bwynt ar y cam hwnnw, oherwydd gwyddom y bydd gweithredu negodiadau masnach—bydd y cymwyseddau datganoledig yma.
Mae pawb yn sôn am y gwasanaeth iechyd gwladol a goblygiadau cytundeb masnach rhwng y DU ac UDA mewn perthynas â'r gwasanaeth iechyd gwladol, ond mae llawer o negodiadau masnach eraill yn mynd rhagddynt. O ran yr un gyda Corea, mae'n bosibl y byddwn eisiau siarad am y sefyllfaoedd hawliau dynol mewn gwledydd rydym eisiau cael cytundeb masnach â hwy, ac a yw hynny'n briodol yn dibynnu ar eu statws hawliau dynol a'u profiad.
Felly, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, mewn gwirionedd, i ddylanwadu ar unrhyw negodiadau masnach yn y dyfodol ac i fod wedi'i chynnwys ar y camau cynnar i osod y mandadau ar gyfer y negodiadau er mwyn i Gymru elwa ar fanteision y negodiadau, ac i sicrhau bod buddiannau Llywodraeth Cymru yn cael eu cynnwys mewn unrhyw gytundeb masnach hefyd?
We've been very clear with the UK Government that it's imperative that we are a part of any trade negotiations. The Secretary of State has agreed to establish a joint ministerial forum on trade. The problem is that every time we get going here, there's a shift and a change in terms of personnel. So, we develop these relationships with the relevant Minister, we get a long way down the line, then we've had a new Prime Minister and now we've got a general election, so we have to start all over again. It's a really, really frustrating situation.
We have, in the past, had some reassurances that we will be involved in developing negotiating positions. There is, I think, a recognition that we have to be involved in areas where we have devolved responsibility, otherwise they'll be signing trade deals and we'll be responsible for the implementation of trade deals that we may not agree with. Certainly, if it comes to the NHS, for example, we are absolutely clear that we do not want American pharmaceutical companies having access to our markets.
So, I think it's essential that, first thing after the general election, we will be pressing for further progress. We've gone as far as we can, I think, in terms of bilateral relationships, but we now need the machinery to be established so we can move forward and be ready for those trade negotiations before they start speaking to other countries.
Rydym wedi dweud yn glir iawn wrth Lywodraeth y DU ei bod yn hanfodol ein bod yn rhan o unrhyw negodiadau masnach. Mae'r Ysgrifennydd Gwladol wedi cytuno i sefydlu fforwm cyd-weinidogol ar fasnach. Y broblem yw, bob tro rydym yn dechrau ar hyn yma, mae yna newid, ac mae'r personél yn newid. Felly, rydym yn datblygu perthynas gyda'r Gweinidog perthnasol, rydym yn gwneud llawer o waith, yna rydym wedi cael Prif Weinidog newydd ac yn awr mae gennym etholiad cyffredinol, felly mae'n rhaid i ni ddechrau o'r dechrau eto. Mae'n sefyllfa wirioneddol rwystredig.
Yn y gorffennol, rydym wedi cael rhywfaint o sicrwydd y byddwn yn rhan o'r broses o ddatblygu safbwyntiau negodi. Mae yna gydnabyddiaeth, rwy'n credu, fod yn rhaid i ni gymryd rhan mewn meysydd lle mae gennym gyfrifoldeb datganoledig, neu fel arall, byddant yn llofnodi cytundebau masnach, o bosibl, a byddwn yn gyfrifol am weithredu cytundebau masnach nad ydym yn cytuno â hwy. Yn sicr, mewn perthynas â'r GIG, er enghraifft, rydym yn gwbl glir nad ydym eisiau i gwmnïau fferyllol o America gael mynediad at ein marchnadoedd.
Felly, yn syth ar ôl yr etholiad cyffredinol, rwy'n credu ei bod yn hanfodol inni bwyso am gynnydd pellach. Rydym wedi mynd mor bell ag y gallwn, rwy'n credu, o ran creu perthynas ddwyochrog, ond mae angen sefydlu'r peirianwaith yn awr fel y gallwn symud ymlaen a bod yn barod ar gyfer y negodiadau masnach hynny cyn iddynt ddechrau siarad â gwledydd eraill.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr, Weinidog.
Item 3 on the agenda this afternoon is questions to the Assembly Commission. All of the questions this afternoon will be answered by the Llywydd. Question 1—Neil McEvoy.
Eitem 3 ar yr agenda y prynhawn yma yw'r cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad. Bydd yr holl gwestiynau y prynhawn yma'n cael eu hateb gan y Llywydd. Cwestiwn 1—Neil McEvoy.
1. A wnaiff y Comisiwn roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y chwiliadau diogelwch ar ystâd y Cynulliad? OAQ54721
1. Will the Commission provide an update on the security sweep of the Assembly estate? OAQ54721
Wedi i'r Comisiwn ddod yn ymwybodol bod sgyrsiau preifat a chyfrinachol wedi'u recordio ar ystâd y Cynulliad, cynhaliwyd chwiliadau diogelwch ar draws yr ystâd i sicrhau nad oes unrhyw ddyfeisiadau recordio cudd o'r fath yn dal i fod yn bresennol. Bu'n rhaid inni gymryd y cam hwn i roi sicrwydd i Aelodau’r Cynulliad a'u staff, staff Comisiwn y Cynulliad, staff Llywodraeth Cymru, defnyddwyr eraill yr ystâd ac aelodau’r cyhoedd y gallent fod yn hyderus eu bod yn sgwrsio mewn amgylchedd diogel, heb fod angen ofni bod rhywun yn clustfeinio ar eu gwaith.
As a consequence of the Commission being made aware that there had been covert recording of private and confidential conversations on the Assembly estate, a sweep of the estate was undertaken to ensure that no covert recording devices are now present. We had to take this step to provide assurance to Assembly Members and their staff, staff of the Assembly Commission, Welsh Government staff, other users of the estate and members of the public that they can be confident of being able to hold conversations in a safe environment, free from fear of eavesdropping.
You should be aware that the South Wales Police are investigating the former standards commissioner and staff for misconduct in public office. I will be providing the South Wales Police with everything I have, including new evidence.
Dylech fod yn ymwybodol fod Heddlu De Cymru yn cynnal ymchwiliad i'r comisiynydd safonau blaenorol a'i staff am gamymddwyn mewn swydd gyhoeddus. Byddaf yn rhoi popeth sydd gennyf i Heddlu De Cymru, gan gynnwys tystiolaeth newydd.
I'm sorry. This is about the security sweep of the Assembly estate. You cannot mention things that are already being investigated. So, if you can stick to the security sweep on the Assembly estate, we'd be grateful.
Mae'n ddrwg gennyf. Mae hyn yn ymwneud â'r chwiliadau diogelwch ar ystâd y Cynulliad. Ni allwch sôn am bethau sydd eisoes yn cael eu hymchwilio. Felly, byddem yn ddiolchgar os gallwch gadw at y chwiliadau diogelwch ar ystâd y Cynulliad.
It's alleged that you as Presiding Officer have banged heads together and supposedly—[Inaudible.]
Honnir eich bod chi fel Llywydd wedi taro pennau at ei gilydd ac mae'n debyg— [Anghlywadwy.]
No, no. I'm sorry. No, I'm sorry, that's not acceptable. Can you stick to your question, which is about the security sweep on the Assembly estate? It's not about—
Na, na. Mae'n ddrwg gennyf. Na, mae'n ddrwg gennyf, nid yw hynny'n dderbyniol. A allwch chi lynu at eich cwestiwn, sy'n ymwneud â'r chwiliadau diogelwch ar ystâd y Cynulliad? Nid yw'n ymwneud â—
With respect, Deputy Presiding Officer—[Inaudible.]
Gyda pharch, Ddirprwy Lywydd—[Anghlywadwy.]
No. [Inaudible.] Sorry. Thank you. Your question is on the security sweep of the Assembly estate. The Llywydd is answering that question as the Chair of the Commission. It is not for anything else other than the security sweep of the Assembly estate.
Na. [Anghlywadwy.] Mae'n ddrwg gennyf. Diolch. Mae eich cwestiwn ar y chwiliadau diogelwch ar ystâd y Cynulliad. Mae'r Llywydd yn ateb y cwestiwn hwnnw fel Cadeirydd y Comisiwn. Nid yw ar gyfer unrhyw beth arall ac eithrio'r chwiliadau diogelwch ar ystâd y Cynulliad.
I want it noted, therefore, that I'm unable to make progress to ask the question that I wish to ask. So, therefore, on my feet here, I will ask a different question. [Interruption.] I'm not being allowed to make progress, with respect, Deputy Presiding Officer.
Hoffwn nodi, felly, nad wyf yn cael cyfle i ofyn y cwestiwn rwyf eisiau ei ofyn. Felly, ar fy nhraed yma, fe ofynnaf gwestiwn gwahanol. [Torri ar draws.] Nid wyf yn cael cyfle i wneud cynnydd, gyda phob parch, Ddirprwy Lywydd.
Just ask your supplementary. Ask your supplementary.
Gofynnwch eich cwestiwn atodol. Gofynnwch eich cwestiwn atodol.
You tabled the question.
Chi a gyflwynodd y cwestiwn.
It's your question. You wrote it.
Eich cwestiwn chi ydyw. Chi a'i hysgrifennodd.
Thank you. If the Member can ask his supplementary question. Thank you.
Diolch. Os gall yr Aelod ofyn ei gwestiwn atodol. Diolch.
You were quick enough to initiate a sweep of this estate when you were well aware that it was simply my mobile phone that recorded. What other action did you take to preserve at least a modicum of integrity with the complaints process? Because—
Roeddech yn ddigon parod i gychwyn chwiliadau ar yr ystâd pan oeddech yn ymwybodol iawn mai fy ffôn symudol i'n unig a wnaeth y recordio. Pa gamau eraill a gymerwyd i sicrhau bod o leiaf ychydig bach o onestrwydd yn perthyn i'r broses gwyno? Oherwydd—
I'm sorry, Mr McEvoy. You strayed again. Can you just stick to the actual essentials of the security sweep of the Assembly estate and just—? You were doing well up until you went on to the second bit. So, just think about what you're going to say next.
Mae'n ddrwg gennyf, Mr McEvoy. Rydych wedi crwydro eto. A wnewch chi gadw at hanfodion y chwiliadau diogelwch ar ystâd y Cynulliad a—? Roeddech yn gwneud yn dda hyd nes i chi symud ymlaen i'r ail ran. Felly, meddyliwch am yr hyn rydych am ei ddweud nesaf.
Presiding Officer, or Deputy Presiding Officer, I believe my question is in order and it should be answered. What we have here, yet again, is a Deputy Presiding Officer protecting—[Inaudible.]
Lywydd, neu Ddirprwy Lywydd, credaf fod fy nghwestiwn yn un cywir ac y dylid ei ateb. Yr hyn sydd gennym yma, unwaith eto, yw Dirprwy Lywydd yn amddiffyn—[Anghlywadwy.]
I'm not going to have that. Right. Your mike has been off. And because you want to question that, I'm not going to allow the Llywydd—. [Interruption.] There is nothing for the Llywydd to answer.
Nid wyf am dderbyn hynny. Iawn. Mae eich microffon wedi'i ddiffodd. Ac oherwydd eich bod eisiau cwestiynu hynny, nid wyf am ganiatáu i'r Llywydd—. [Torri ar draws.] Nid oes dim i'r Llywydd ei ateb.
There's a surprise—[Inaudible.]
Dyna syndod—[Anghlywadwy.]
Question 2—Mark Reckless.
Cwestiwn 2—Mark Reckless.
2. A wnaiff y Comisiwn ddatganiad am y cysylltiad a fu rhwng y Llywydd a’r Prif Weithredwr a Syr Roderick Evans o ran y cwynion ynghylch safonau? OAQ54706
2. Will the Commission make a statement on the Llywydd and the Chief Executive’s interactions with Sir Roderick Evans in respect of standards complaints? OAQ54706
Fel Llywydd, ni chefais unrhyw drafodaethau â Syr Roderick Evans mewn perthynas â chwynion safonau. Cefais ddau gyfarfod gyda Syr Roderick Evans—un yn 2016, y cyfnod trosglwyddo yn fuan cyn iddo ymgymryd â rôl comisiynydd, a'r llall yn 2017 i drafod yr agenda urddas a pharch.
Mae adran 9 o Fesur Comisiynydd Safonau Cynulliad Cenedlaethol Cymru 2009 yn gosod dyletswydd ar Brif Weithredwr a Chlerc y Cynulliad i gyfeirio materion penodol at y comisiynydd safonau pan fônt yn ymwneud ag ymddygiad Aelodau'r Cynulliad. Mae adran 10 o'r Mesur yn ei gwneud yn ofynnol i'r comisiynydd roi gwybod i'r Clerc am rai materion sy'n berthnasol i'w swyddogaethau fel swyddog cyfrifyddu.
As Llywydd, I did not have any discussions with Sir Roderick Evans in respect of standards complaints. I had two meetings with Sir Roderick Evans—one in 2016, the transition period early before he undertook the role, and the other in 2017 to discuss the dignity and respect agenda.
Section 9 of the National Assembly for Wales Commissioner for Standards Measure 2009 places a duty on the Chief Executive and Clerk of the Assembly to refer specific issues to the standards commissioner when they relate to the conduct of Assembly Members. Section 10 of the Measure requires the commissioner to communicate to the Clerk certain matters relevant to her functions as accounting officer.
So, why in one complaint, ruled as being without merit by the standards commissioner, did he refer to an e-mail suggesting you as Llywydd would deal with it by knocking heads together? Why were there—[Inaudible.]
Felly, mewn un gŵyn, y dyfarnodd y comisiynydd safonau nad oedd hi'n un deilwng, pam y cyfeiriodd at e-bost yn awgrymu y byddech chi fel Llywydd yn ymdrin â'r mater drwy daro pennau at ei gilydd? Pam oedd—[Anghlywadwy.]
Sorry, Mr Reckless. [Interruption.] No, it is not entirely within the scope, and I would ask you not to quote from unauthorised recordings or of confidential conversations that have taken place, which are part of an investigation, as Mr McEvoy has already alluded to.
Mae'n ddrwg gennyf, Mr Reckless. [Torri ar draws.] Na, nid yw o fewn y cwmpas, a hoffwn ofyn i chi beidio â dyfynnu o recordiau anawdurdodedig neu sgyrsiau cyfrinachol sydd wedi digwydd, sy'n rhan o ymchwiliad, fel y mae Mr McEvoy eisoes wedi nodi.
Well, could I specifically ask the Llywydd: why was there a need to ensure you were on side, as the complaint involved a Labour woman and a Brexit man? And was this proper conduct by the standards commissioner?
Wel, a gaf fi ofyn yn benodol i'r Llywydd: pam fod angen sicrhau eich bod yn cytuno, gan fod y gŵyn yn ymwneud â menyw Lafur a dyn Brexit? Ac a oedd hwn yn ymddygiad priodol gan y comisiynydd safonau?
I can only confirm what I know, and I've told you what I know, and that is to say that I had two meetings with the previous standards commissioner—one on his introduction to office and one in 2017 to discuss the respect and dignity policy of the National Assembly.
Ni allaf ond cadarnhau'r hyn rwy'n ei wybod, ac rwyf wedi dweud yr hyn rwy'n ei wybod wrthych, sef fy mod wedi cael dau gyfarfod gyda'r comisiynydd safonau blaenorol—un pan gafodd ei gyflwyno i'r swydd ac un yn 2017 i drafod polisi urddas a pharch y Cynulliad Cenedlaethol.
3. A wnaiff y Comisiwn roi'r wybodaeth ddiweddaraf am effeithiolrwydd strategaeth gyfathrebu Cynulliad Cenedlaethol Cymru? OAQ54713
3. Will the Commission provide an update on the effectiveness of the National Assembly for Wales's communications strategy? OAQ54713
Mae cysylltu â phobl Cymru yn flaenoriaeth strategol i'r Comisiwn. Dros y misoedd diwethaf, rydym wedi cynnal gŵyl GWLAD ledled Cymru, y cynulliad dinasyddion cyntaf, rydym wedi cael sylw proffeil uchel yn y cyfryngau yn sgil gwaith pwysig ein pwyllgorau ni, a dadleuon yn y Cyfarfod Llawn yma, ac ymateb i ddigwyddiadau. Yn ddiweddar, gwnaethom benodi cyfarwyddwr cyfathrebu ac ymgysylltu newydd i adeiladu ar waith sydd eisoes ar y gweill i adolygu a gwella'r ffordd yr ydym yn cysylltu â phobl Cymru ynghylch yr hyn yr ydym yn ei wneud ar eu cyfer.
Engaging with the people of Wales is a strategic priority for the Commission. Over the last few months we have delivered the GWLAD festival across Wales, the first citizen’s assembly, high-profile media coverage both of committee work and Plenary debates, as well as reacting to events. We recently appointed a new director of communications and engagement to build on work already under way to review and improve the way we engage with the people of Wales about what we do on their behalf.
Thank you for that answer. We're now in an election period and, once again, it is clear on the doorstep that voters in Wales are confused about what is devolved and what isn't. This is after 20 years of devolution. What is going wrong and what is the Commission going to do about this?
Diolch ichi am yr ateb hwnnw. Rydym bellach mewn cyfnod etholiad ac unwaith eto, mae'n amlwg ar garreg y drws fod pleidleiswyr yng Nghymru wedi drysu ynglŷn â'r hyn sydd wedi'i ddatganoli a'r hyn nad yw wedi'i ddatganoli. Mae hyn ar ôl 20 mlynedd o ddatganoli. Beth sy'n mynd o'i le a beth y mae'r Comisiwn yn bwriadu ei wneud ynglŷn â hyn?
Well, it's not a matter that's been raised with me on the doorstep, as it happens. But I agree that there is more that we can do. I'm grateful, as always, for any ideas that Members in this place have as to how we can improve how we communicate the work of our committees and the work of this Assembly in its entirety as well, so that we engage fully and properly with people in Wales, in all parts of Wales.
As you know, I have made a suggestion to all political parties in this place that we actually take this place out of this place, to the north, in order to ensure that people properly feel that this Assembly belongs to every part of Wales and that they can interact with us and influence on all matters that are devolved, and hopefully improve the understanding that they have in ensuring that they are able to influence policy and decisions that are taken here on their behalf by their elected Members.
Wel, nid yw'n fater sydd wedi cael ei ddwyn i fy sylw i ar garreg y drws, fel y mae'n digwydd. Ond rwy'n cytuno bod mwy y gallwn ei wneud. Rwy'n ddiolchgar, fel bob amser, am unrhyw syniadau sydd gan yr Aelodau yn y lle hwn ynglŷn â sut y gallwn wella'r modd rydym yn cyfathrebu gwaith ein pwyllgorau a gwaith y Cynulliad hwn yn ei gyfanrwydd hefyd, fel ein bod yn ymgysylltu'n llawn ac yn briodol â phobl Cymru, ym mhob rhan o Gymru.
Fel y gwyddoch, rwyf wedi awgrymu i bob plaid wleidyddol yn y lle hwn ein bod yn mynd â'r lle hwn allan o'r lle hwn, i'r gogledd, er mwyn sicrhau bod pobl yn teimlo bod y Cynulliad yn perthyn i bob rhan o Gymru a'u bod yn gallu rhyngweithio â ni a dylanwadu ar yr holl faterion sydd wedi'u datganoli, a gwella'r ddealltwriaeth sydd ganddynt, gobeithio, o ran sicrhau eu bod yn gallu dylanwadu ar bolisi a phenderfyniadau a wneir yma ar eu rhan gan eu haelodau etholedig.
4. A wnaiff y Comisiwn ddatganiad am baratoadau ar gyfer ymestyn yr etholfraint cyn etholiad nesaf y Cynulliad ym mis Mai 2021? OAQ54729
4. Will the Commission make a statement on preparations for the extension of the franchise ahead of the next Assembly election in May 2021? OAQ54729
Mae Comisiwn y Cynulliad yn gweithio gydag amrywiaeth o bartneriaid, gan gynnwys y Comisiwn Etholiadol, awdurdodau lleol a Llywodraeth Cymru, i sicrhau bod ein hymgyrchoedd addysg a chodi ymwybyddiaeth yn cael eu cydgysylltu, gan wneud y defnydd gorau o adnoddau a defnyddio arbenigedd pob sefydliad i ymgysylltu â phobl ifanc.
The Assembly Commission is working with a range of partners, including the Electoral Commission, local authorities and the Welsh Government, to co-ordinate our education and awareness-raising activities, seeking to make the best use of resources and utilising each organisation’s expertise to engage younger people.
I'm grateful to the Llywydd for her reply. I'm sure that the Llywydd would agree with me that it's particularly important that we engage young people in this process. Concerns have been raised in the course of the debate about making sure that we drive up the participation of young people between 16 and 17 in elections. May I suggest, Llywydd, that, if appropriate, this is something that could be discussed with the Youth Parliament and with the bodies particularly that support young people to participate in the Parliament, as the young people themselves may have some suggestions about what is the most effective way, both of ensuring they have the knowledge that they need, but also of actually physically enabling them to vote?
Rwy'n ddiolchgar i'r Llywydd am ei hateb. Rwy'n siŵr y byddai'r Llywydd yn cytuno â mi ei bod yn arbennig o bwysig ein bod yn cynnwys pobl ifanc yn y broses hon. Mynegwyd pryderon yn ystod y ddadl ynglŷn â sicrhau ein bod yn hybu cyfranogiad pobl ifanc rhwng 16 a 17 oed mewn etholiadau. A gaf fi awgrymu, Lywydd, os yw'n briodol, y gellid trafod hyn gyda'r Senedd Ieuenctid a'r cyrff sy'n cefnogi pobl ifanc i gymryd rhan yn y Senedd yn enwedig, oherwydd gallai fod gan y bobl ifanc eu hunain awgrymiadau ynglŷn â'r ffordd fwyaf effeithiol o sicrhau bod ganddynt yr wybodaeth sydd ei hangen a'r ffordd fwyaf effeithiol hefyd o'u galluogi'n ymarferol i fynd ati i bleidleisio?
Ydy, mae'n bwysig iawn, dwi'n meddwl, ein bod ni'n cynnwys y bobl ifanc diddorol a hynod egnïol yna sydd gyda ni yn cynrychioli pobl ifanc Cymru yn Senedd Ieuenctid Cymru erbyn hyn, gyda'u syniadau nhw ynglŷn â sut y gellid ymgysylltu â phobl ifanc yng Nghymru i gyflwyno'r ffaith, o bosib, y bydd y bleidlais ganddyn nhw ar gyfer y Cynulliad yma, y rhai 16 ac 17 oed, erbyn 2021. Mae gyda nhw arbenigedd yn hyn; does gyda ni ddim fel oedolion tipyn yn hŷn, erbyn hyn.
Yr ydym ni eisoes yn gweithio gyda rhai o'r Senedd Ieuenctid, ac, ar y pwynt rŷch chi'n ei wneud, mae eisiau inni hefyd weithio gyda'r grwpiau hynny sy'n cefnogi rhai o'r seneddwyr ifanc i sicrhau bod sut rŷn ni'n mynd ati i gysylltu â phobl ifanc yn gyfredol ac yn ddiddorol, a'u bod nhw'n gallu rhoi'r cyngor yna i ni ynglŷn â'r ffyrdd gorau yn y cyfnod yma i fod yn cysylltu â phobl ifanc. Felly, gwnaf i'n siŵr ein bod ni yn parhau ac yn cynyddu gyda'r gwaith yna a gyda defnyddio brwdfrydedd y bobl ifanc yna sydd yn Aelodau o'n Senedd Ieuenctid ni i roi cymorth inni ar y gwaith yma.
Yes, I think it is hugely important that we include those interesting and energetic young people that we have representing the young people of Wales in the Welsh Youth Parliament, with their ideas as to how best to engage with young people in Wales in order to present them with the fact that they may well have the vote for the next Assembly election by 2021—16 and 17-year-olds. They have expertise in this area that we, as older adults, don't have.
We are already working with Members of the Youth Parliament, and, on the point that you make, we need to work with those groups who support some of our youth parliamentarians to ensure that the mode of engagement is interesting and contemporary, and that they can provide that advice to us as to the best possible ways of engaging with young people during this time. So, we will ensure that we continue and enhance that work, and that we draw on the enthusiasm of those young people who are Members of our Youth Parliament in order to support us in this work.
Thank you very much. Diolch, Llywydd.
Diolch yn fawr iawn. Diolch, Lywydd.
Item 4 on the agenda this afternoon is topical questions, and the topical question selected this afternoon is to be answered by the Minister for Housing and Local Government. David Melding.
Eitem 4 ar yr agenda y prynhawn yma yw'r cwestiynau amserol, a bydd y cwestiwn amserol a ddewiswyd y prynhawn yma yn cael ei ateb gan y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol. David Melding.
1. A wnaiff Llywodraeth Cymru ddatganiad ynghylch diogelwch tân mewn llety myfyrwyr yng Nghymru yn dilyn tân yr wythnos diwethaf ym Mhrifysgol Bolton? 365
1. Will the Welsh Government make a statement on the fire safety of student accommodation in Wales following last week's fire at the University of Bolton? 365
Yes. We continue to work with all high-rise residential building owners and managing agents, our partners in the fire and rescue services and local authorities, to ensure necessary building checks are carried out. The fire in Bolton highlights the importance of joint working and robust risk assessment of all buildings.
Rydym yn parhau i weithio gyda phob perchennog ac asiant rheoli adeiladau preswyl uchel iawn, a'n partneriaid yn y gwasanaethau tân ac achub ac awdurdodau lleol, i sicrhau bod archwiliadau adeiladau angenrheidiol yn cael eu cynnal. Mae'r tân yn Bolton yn tynnu sylw at bwysigrwydd gweithio ar y cyd a chynnal asesiadau risg cadarn o bob adeilad.
Minister, the fire was said to have spread rapidly up the high-pressure laminate panels on the outside of the building, and I think anyone who saw pictures would have been very, very alarmed by the way it did engulf the building and just its rapidity. I'm grateful to Cardiff University, incidentally, for sending us an e-mail, having had notice of this question, on the condition of their buildings. I think that's welcome. But I am particularly worried for students who are living in the private, purpose-built student accommodation that has expanded rapidly over the last few years. Last week, I note also the Fire Brigades Union warned that HPL cladding was more widespread than the material found at Grenfell Tower. It's also been stated in July by the Ministry of Housing, Communities and Local Government that HPL cladding should be removed from high-risk blocks if it was combined with combustible insulation. So, I wonder if we've taken a similar policy in Wales, and, if we haven't, whether it's your intention to do so.
Weinidog, dywedwyd bod y tân wedi lledu'n gyflym i fyny'r paneli laminedig pwysedd uchel ar y tu allan i'r adeilad, ac rwy'n credu y byddai unrhyw un a welodd luniau wedi'u brawychu'n fawr iawn gan y ffordd y llyncodd y tân yr adeilad a pha mor gyflym y digwyddodd hynny. Rwy'n ddiolchgar i Brifysgol Caerdydd, gyda llaw, am anfon e-bost atom ar gyflwr eu hadeiladu ar ôl cael rhybudd ynglŷn â'r cwestiwn hwn. Rwy'n credu bod hynny i'w groesawu. Ond rwy'n poeni'n arbennig am fyfyrwyr sy'n byw mewn llety preifat i fyfyrwyr a adeiladwyd yn bwrpasol, darpariaeth sydd wedi ehangu'n gyflym dros y blynyddoedd diwethaf. Yr wythnos diwethaf, sylwaf hefyd fod Undeb y Brigadau Tân wedi rhybuddio bod cladin laminedig pwysedd uchel yn cael ei ddefnyddio'n fwy eang na'r deunydd a ganfuwyd yn Nhŵr Grenfell. Hefyd, ym mis Gorffennaf, nododd y Weinyddiaeth Dai, Cymunedau a Llywodraeth Leol y dylid tynnu cladin laminedig pwysedd uchel oddi ar flociau risg uchel os yw wedi'i gyfuno â deunydd inswleiddio llosgadwy. Felly, tybed a ydym wedi mabwysiadu polisi tebyg yng Nghymru, ac os nad ydym, a yw'n fwriad gennych wneud hynny.
We've written out to all higher education institutions in Wales. I've written to all local authorities, so Kirsty Williams has written to all HEIs. I was pleased to see the response from Cardiff, but we have asked all of the vice-chancellors across Wales to provide us with similar information. We have been doing quite a lot of work before the Bolton fire, you will be reassured to know, where we've been in contact with everyone that we were able to be in contact with. I can't say that that's absolutely everybody, because we aren't necessarily certain that we've got quite everybody. But we've written out to all high-rise building owners and managing agents, where we have the contact details, highlighting to them the relevant findings from the recent Grenfell phase 1 inquiry report and asking them to ensure that their residents are clear on what action they should take in the event of a fire.
The unfortunate events of last weekend in Bolton are a timely reminder to us all of the need to ensure the highest levels of attention are paid to fire safety in residential property, particularly in high-rise properties with multiple occupants. David Melding will know that the investigation is ongoing as to exactly what happened at the Cube, but what's already apparent is that the dynamic management of potential risk is key to ensuring the safety of residents in the event of a fire. Whilst that fire was devastating and did look—the pictures of it crawling up the outside were particularly awful, considering what we all now know about Grenfell, but it does show that people were able to evacuate safely. It doesn't take anything away from the devastating loss of personal possessions and so on, but they were able to evacuate, and it does show that the current system, although flawed, does work.
Greater Manchester Fire and Rescue Service raised concerns about the building with the managing agents, who took appropriate measures to revise their evacuation strategy ahead of putting in place remediation work. So, actually, they had done the right thing, and, fortunately, the residents were able to get out very safely on that night, although, as I say, that's not to take away the devastation of any fire.
On the night of that fire, the fire service responded with speed, fighting not only the fire quickly and efficiently, but also supporting a safe and swift evacuation. Fortunately, as I said, although the loss of personal possessions is always devastating, injuries were minimal.
What's important to understand is that—so, we've written out to everybody to say this—dynamic fire systems need to be in place. I'm not a personal expert in this, of course, so we've got our fire safety chiefs looking at this and writing and ensuring that building managers and owners are dynamic in their response to fire safety. So, my understanding of this is that it is, where compartmentation has worked, still the right thing to stay put, but buildings need to be inspected very regularly indeed to make sure that is still the right advice, and, if it isn't the right advice, then what to do if the compartmentation—that's really hard to say—has failed or is thought to be inadequate in any way.
I'd just like to reiterate the point that containing and extinguishing a fire in a flat where it occurs is safer than organising a mass evacuation, especially in high-rise buildings, where firefighting rescues can be particularly challenging and where evacuating large numbers of people via a single staircase can impede the firefighting effort coming up the building and create its own risks of crushing and trampling. All new and converted blocks of flats have long been constructed so that they have more than one exit in that way, so that we have a route for the fire people to get in and an evacuation route as well.
But 'stay put' reflects the intrinsic fabric of all high-rise residential buildings; it is not the policy of the fire and rescue services, the Government or anyone else. It has kept countless residents of flats safe over the years. There's no evidence at all so far from the Grenfell Tower inquiry that would justify a change to that general approach other than to say that we need a dynamic response to that, and, if there is evidence that the compartmentation of a building is compromised, the response may need to shift very rapidly from 'stay put' to 'evacuate'.
Rydym wedi ysgrifennu at yr holl sefydliadau addysg uwch yng Nghymru. Rwyf wedi ysgrifennu at bob awdurdod lleol, ac mae Kirsty Williams wedi ysgrifennu at bob sefydliad addysg uwch. Roeddwn yn falch o weld ymateb Caerdydd, ond rydym wedi gofyn i bob is-ganghellor ledled Cymru ddarparu gwybodaeth debyg i ni. Fe fyddwch yn falch o wybod ein bod wedi gwneud cryn dipyn o waith cyn tân Bolton, a buom mewn cysylltiad â phawb y llwyddasom i gysylltu â hwy. Ni allaf ddweud bod hynny'n golygu pawb yn bendant, oherwydd nid ydym o reidrwydd yn sicr ein bod wedi bod mewn cysylltiad â phawb. Ond rydym wedi ysgrifennu at bob asiant rheoli a pherchennog adeilad uchel iawn, lle mae'r manylion cyswllt gennym, i dynnu sylw at y canfyddiadau perthnasol o adroddiad ymchwil cam 1 Grenfell a gofyn iddynt sicrhau bod eu trigolion yn glir ynghylch yr hyn y dylent ei wneud pe bai tân yn digwydd.
Mae digwyddiadau anffodus y penwythnos diwethaf yn Bolton yn ein hatgoffa'n amserol o'r angen i sicrhau bod y lefelau uchaf o sylw'n cael eu rhoi i ddiogelwch tân mewn eiddo preswyl, yn enwedig mewn adeiladau uchel iawn gyda nifer o feddianwyr. Bydd David Melding yn gwybod bod yr ymchwiliad yn mynd rhagddo ynglŷn â beth yn union a ddigwyddodd yn y Cube, ond yr hyn sydd eisoes yn amlwg yw bod rheoli risg posibl yn ddeinamig yn allweddol i sicrhau diogelwch preswylwyr os oes tân yn digwydd. Er bod y tân hwnnw'n ddinistriol ac yn edrych—roedd y lluniau ohono'n cropian i fyny ochr allan yr adeilad yn ofnadwy, o ystyried yr hyn a wyddom bellach am Grenfell, ond mae'n dangos bod pobl wedi gallu gadael yr adeilad yn ddiogel. Nid yw'n diystyru'r golled ddinistriol o eiddo personol ac yn y blaen, ond bu modd iddynt adael yr adeilad, ac mae'n dangos bod y system bresennol, er ei bod yn ddiffygiol, yn gweithio.
Mynegodd Gwasanaeth Tân ac Achub Manceinion Fwyaf bryderon am yr adeilad wrth yr asiantau rheoli, a rhoddodd y rheini gamau priodol ar waith i adolygu eu strategaeth wacáu cyn gwneud gwaith unioni. Felly, mewn gwirionedd, fe wnaethant y peth iawn, ac yn ffodus, llwyddodd y preswylwyr i adael yr adeilad yn ddiogel iawn y noson honno, er nad yw hynny'n diystyru dinistr unrhyw dân, fel y dywedaf.
Ar noson y tân hwnnw, ymatebodd y gwasanaeth tân yn gyflym, gan ddiffodd y tân yn gyflym ac yn effeithlon, yn ogystal â chefnogi proses wacáu ddiogel a sydyn. Yn ffodus, fel y dywedais, er bod colli eiddo personol bob amser yn ddinistriol, prin iawn oedd yr anafiadau.
Yr hyn sy'n bwysig ei ddeall—rydym wedi ysgrifennu at bawb i ddweud hyn—yw fod angen cael systemau tân deinamig ar waith. Nid wyf yn arbenigwr personol ar hyn, wrth gwrs, felly mae ein penaethiaid diogelwch tân yn edrych ar hyn ac yn ysgrifennu ac yn sicrhau bod rheolwyr a pherchnogion adeiladau yn ddeinamig yn eu hymateb i ddiogelwch tân. Felly, yn ôl yr hyn rwy'n ei ddeall, lle mae adrannu wedi gweithio, y peth iawn i'w wneud o hyd yw aros, ond mae angen archwilio adeiladau yn rheolaidd iawn er mwyn gwneud yn siŵr mai dyna'r cyngor iawn o hyd, ac os nad dyna'r cyngor iawn, beth y dylid ei wneud os yw adrannu wedi methu neu'n cael ei ystyried yn annigonol mewn unrhyw ffordd.
Hoffwn ailadrodd y pwynt fod cyfyngu tân a'i ddiffodd yn y fflat lle mae'n digwydd yn fwy diogel na threfnu proses wacáu fawr, yn enwedig mewn adeiladau uchel iawn, lle gall y broses o ddiffodd tân fod yn arbennig o heriol, a lle gall niferoedd mawr o bobl sy'n gadael adeilad ar hyd grisiau sengl rwystro ymdrechion y diffoddwyr tân i ddod i fyny, yn ogystal â chreu peryglon eraill fel gwasgu a sathru. Ers tro byd, caiff yr holl flociau o fflatiau a adeiladir o'r newydd neu a addasir eu hadeiladu gyda mwy nag un allanfa, fel bod gennym lwybr i'r diffoddwyr tân i mewn i'r adeilad yn ogystal â llwybr i'r preswylwyr adael yr adeilad.
Ond mae 'arhoswch lle rydych chi' yn adlewyrchiad o wead cynhenid pob adeilad preswyl uchel iawn; nid yw'n bolisi gan y gwasanaethau tân ac achub, y Llywodraeth na neb arall. Mae wedi cadw preswylwyr fflatiau dirifedi yn ddiogel dros y blynyddoedd. Nid oes unrhyw dystiolaeth o gwbl hyd yn hyn o ymchwiliad Tŵr Grenfell a fyddai'n cyfiawnhau newid i'r ymagwedd gyffredinol honno heblaw dweud bod angen ymateb deinamig i hynny, ac os oes tystiolaeth bod adrannu adeilad yn beryglus, efallai y bydd angen i'r ymateb newid yn gyflym iawn o 'arhoswch lle rydych chi' i 'gadewch yr adeilad'.
This matter has been raised with me as higher education spokesperson for Plaid Cymru by the NUS, who are concerned about how fast some of these flats are being built, and the boom that is happening also here in Wales, and how that affects students. They've told me that, sometimes, students are put into flats without the whole accommodation having been finished, and therefore fire safety processes are not being properly explained to those students when they first move in. So, I'd like to understand, if that's happening, what communication you've had with universities, who are responsible, ultimately, for the welfare of those students who may be moving into half-built accommodation processes. Some of these landlords are very fast to take money off students but very slow to make any form of changes if there are complaints, so I'd also want to be reassured that, where private landlords are operating and this type of cladding is in existence, what the nature of the conversations are with them, because my understanding is that standards for student accommodation are still lower than other forms of accommodation, and it seems ridiculous to me that students would be placed in more unsafe accommodation than the general population. So, I'd want to seek more clarity on that.
Also, you and I will know from local matters that this has happened closer to home in Swansea, where disruption was caused by a fire in the Omnia accommodation block in the Oldway development, so I'd like to understand what conversations have happened ongoing from that so that we can learn from it, and that it won't be repeated again. It comes back to the issue of payment as well—I know, I was on the committee, previously, that's chaired by John Griffiths—in relation to the fact that some of these people who are living in these private flats are being forced to pay £39,000 in many occasions to make their flats safe, when they simply can't afford it. Is there not a way that Welsh Government can support those flat owners, be it by a Government loan or grant, to help them be able to afford these updates to their flats so that they're not left in huge amounts of debt because they've had to deal with a problem that wasn't of their own making?
Codwyd y mater hwn gyda mi, fel llefarydd addysg uwch dros Blaid Cymru, gan Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr, sy'n poeni pa mor gyflym y mae rhai o'r fflatiau hyn yn cael eu hadeiladu, a'r ymchwydd sy'n digwydd yma yng Nghymru hefyd, a sut y mae hynny'n effeithio ar fyfyrwyr. Maent wedi dweud wrthyf fod myfyrwyr, weithiau, yn cael eu rhoi mewn fflatiau pan nad yw'r llety cyfan wedi'i orffen, ac felly nid yw prosesau diogelwch tân yn cael eu hesbonio'n briodol i'r myfyrwyr hynny pan fyddant yn symud i mewn am y tro cyntaf. Felly, hoffwn ddeall, os yw hynny'n digwydd, pa sgyrsiau rydych wedi'u cael gyda phrifysgolion, sy'n gyfrifol, yn y pen draw, am les y myfyrwyr hynny a allai fod yn symud i adeiladau sydd heb eu gorffen. Mae rhai o'r landlordiaid hyn yn barod iawn i gymryd arian gan fyfyrwyr ond yn amharod iawn i wneud unrhyw fath o newidiadau os oes cwynion, felly hoffwn gael sicrwydd, lle mae landlordiaid preifat yn gweithredu a lle ceir y math hwn o gladin, ynglŷn â beth yw natur y sgyrsiau gyda hwy, oherwydd fy nealltwriaeth i yw fod safonau ar gyfer llety myfyrwyr yn dal yn is na mathau eraill o lety, ac mae'n ymddangos yn hurt i mi y byddai myfyrwyr yn cael eu rhoi mewn llety mwy anniogel na'r boblogaeth yn gyffredinol. Felly, hoffwn gael mwy o eglurder ar hynny.
Hefyd, fe fyddwch chi a minnau'n gwybod o faterion lleol fod hyn wedi digwydd yn nes adref yn Abertawe, lle bu tân ym mloc llety Omnia yn natblygiad Oldway, felly hoffwn ddeall pa sgyrsiau a gafwyd ers hynny fel y gallwn ddysgu oddi wrtho, ac fel na fydd yn cael ei ailadrodd eto. Mae'n dod yn ôl at fater taliadau hefyd—rwy'n gwybod, roeddwn ar y pwyllgor yn flaenorol o dan gadeiryddiaeth John Griffiths—a'r ffaith bod rhai o'r bobl hyn sy'n byw yn y fflatiau preifat hyn yn cael eu gorfodi i dalu £39,000 mewn sawl achos i wneud eu fflatiau'n ddiogel, pan na allant fforddio gwneud hynny. Onid oes ffordd y gall Llywodraeth Cymru gynorthwyo perchnogion y fflatiau hynny, drwy fenthyciad neu grant gan y Llywodraeth, i'w helpu i allu fforddio'r addasiadau hyn i'w fflatiau fel nad ydynt yn cael eu gadael mewn dyled sylweddol oherwydd eu bod wedi gorfod ymdrin â phroblem lle nad oedd bai arnynt hwy?
Dealing with that last point first, I'm very keen to find a mechanism that doesn't penalise the actual people living in the flats, where it is clearly the fault of the construction company or some other obvious causation. Bethan Sayed will know that that's not always as simple as it sounds to establish, and we have an example in Swansea, which all of us from Swansea are aware of, where it's been immensely complex to figure out who exactly is responsible for which bit. We are working very hard to put a system in place that allows us to do that, but I'm very reluctant that people should have to pay for the mistakes of somebody who's made a great deal of money out of building a building that is inadequate. So, we are still working on trying to work out a way of getting loans and grants out to people in circumstances where we're not, effectively, rewarding bad behaviour. So I'm happy to keep the Senedd updated on our conversation around what we can do exactly, because people do want to be safe, but, on the other hand, they also want to have some equity in the property that they've bought, so I'm trying to keep that right. We're working very hard to try and walk the very complex path of trying to get that right.
We don't have a complete set of data as to the type of exterior façade of all high-rises—by which we mean 18 metres plus buildings in Wales—but we know that there are at least 10 high-rise buildings with HPL cladding. As David Melding alluded to, that doesn’t necessarily mean that they're flammable. Actually, a very complex system, including how the insulation has been put in, whether the fire bricks are there, what the rest of the construction of the building is, makes a big difference to whether it is or isn't considered to be a fire risk. So, we're working with partners to try and improve the information we've got, and we intend to legislate anyway for this. We've already been looking at this, as you know, through a review of our Bill and regulations and a number of things that we're looking at for that.
We have written out to all HEIs asking them to give us back information for all of their students, not just the ones that are in student accommodation supplied by the higher education institute, and we're also continuing to work with local authorities to keep our information up to date so that we can understand exactly where we are with that. We have been doing this for some time, not just in response to the Bolton fire; we've written out several times to local authorities and so on to keep this under review. Once again, we have an example of how important it is to make sure that we do get this right for the future.
I would just like to say, just to pay tribute to the fire service in Bolton, who clearly did the right thing on the night and put the right rescue arrangements in place—not only fighting a fire, but evacuating the students with all but minor injuries. But your heart does go out to people who've lost all of their personal possessions and who find themselves in that position.
But it is important to understand, and I do really very much want to emphasise this, that the system for evacuation should be provided to tenants and owners when they go into a high-rise block in multiple occupation, and we are about to write out to everyone, through Rent Smart Wales and all the other contacts that we have, making sure that people renew that. So, if you've lived somewhere for four years, you may well have forgotten what the information was that you got, if you got it in the first place. So, we're asking people to renew that—renew the information. And, Bethan, if you have examples of people being moved into half-built buildings, where they're not being given the right information about fire safety and evacuation, if you'd kindly give me that I can look into it further.
I ymdrin â'r pwynt olaf hwnnw yn gyntaf, rwy'n awyddus iawn i ddod o hyd i fecanwaith nad yw'n cosbi'r bobl sy'n byw yn y fflatiau, lle mae'n amlwg mai bai'r cwmni adeiladu neu ryw achos amlwg arall ydyw. Bydd Bethan Sayed yn gwybod nad yw sefydlu hynny bob amser mor hawdd ag y mae'n ymddangos, ac mae gennym enghraifft yn Abertawe, y mae pob un ohonom o Abertawe yn ymwybodol ohoni, lle mae wedi bod yn hynod o anodd penderfynu pwy'n union sy'n gyfrifol am ba ran. Rydym yn gweithio'n galed iawn i sefydlu system sy'n caniatáu i ni wneud hynny, ond rwy'n gyndyn iawn o weld pobl yn gorfod talu am gamgymeriadau rhywun sydd wedi gwneud llawer iawn o arian o godi adeilad sy'n annigonol. Felly, rydym yn dal i geisio dod o hyd i ffordd o gael benthyciadau a grantiau i bobl mewn amgylchiadau lle nad ydym, i bob pwrpas, yn gwobrwyo ymddygiad gwael. Felly, rwy'n hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am ein sgwrs ynglŷn â'r hyn y gallwn ei wneud yn union, oherwydd mae pobl eisiau bod yn ddiogel, ond ar y llaw arall, maent hefyd eisiau cael rhywfaint o ecwiti yn yr eiddo y maent wedi'i brynu, felly rwy'n ceisio cadw'r hawl honno. Rydym yn gweithio'n galed iawn i geisio dilyn y trywydd cymhleth o geisio cael hynny'n iawn.
Nid oes gennym set gyflawn o ddata am ffasâd allanol pob adeilad uchel iawn—sef adeiladau dros 18 metr yng Nghymru—ond gwyddom fod cladin laminedig pwysedd uchel ar o leiaf 10 adeilad uchel iawn. Fel y crybwyllodd David Melding, nid yw hynny o reidrwydd yn golygu eu bod yn fflamadwy. Mewn gwirionedd, mae'n system gymhleth iawn, ac mae sut y gosodwyd y deunydd inswleiddio, a oes brics tân yno, beth yw adeiladwaith gweddill yr adeilad, yn gwneud gwahaniaeth mawr o ran p'un a yw'n cael ei ystyried yn risg tân ai peidio. Felly, rydym yn gweithio gyda phartneriaid i geisio gwella'r wybodaeth sydd gennym, ac rydym yn bwriadu deddfu ar gyfer hyn beth bynnag. Rydym eisoes wedi bod yn edrych ar hyn, fel y gwyddoch, drwy adolygiad o'n Bil a'n rheoliadau a nifer o bethau rydym yn edrych arnynt ar gyfer hwnnw.
Rydym wedi ysgrifennu at bob sefydliad addysg uwch yn gofyn iddynt roi gwybodaeth i ni ar gyfer eu holl fyfyrwyr, ac nid y rhai sydd mewn llety myfyrwyr a gyflenwir gan y sefydliad addysg uwch yn unig, ac rydym hefyd yn parhau i weithio gydag awdurdodau lleol i gadw ein gwybodaeth yn gyfredol fel y gallwn ddeall yn union lle rydym arni gyda hynny. Rydym wedi bod yn gwneud hyn ers cryn amser, nid mewn ymateb i dân Bolton yn unig; rydym wedi ysgrifennu sawl gwaith at awdurdodau lleol ac ati i adolygu hyn yn barhaus. Unwaith eto, mae gennym enghraifft o ba mor bwysig yw sicrhau ein bod yn cael hyn yn iawn ar gyfer y dyfodol.
Hoffwn dalu teyrnged i'r gwasanaeth tân yn Bolton, a wnaeth y peth iawn ar y noson, yn amlwg, a rhoi'r trefniadau achub cywir ar waith—nid yn unig i ymladd tân, ond i gael y myfyrwyr allan o'r adeilad heb ddim ond mân anafiadau'n unig. Ond rydym yn cydymdeimlo â'r bobl sydd wedi colli eu holl eiddo personol ac sydd yn y sefyllfa honno.
Ond mae'n bwysig deall, ac rwy'n wirioneddol awyddus i bwysleisio hyn, y dylid darparu'r drefn ar gyfer gwacáu'r adeilad i denantiaid a pherchnogion pan fyddant yn mynd i adeilad uchel iawn gyda nifer o feddianwyr, ac rydym ar fin ysgrifennu at bawb, drwy Rhentu Doeth Cymru a'r holl gysylltiadau eraill sydd gennym, i sicrhau bod pobl yn adnewyddu hynny. Felly, os ydych wedi byw yn rhywle am bedair blynedd, mae'n bosibl iawn eich bod wedi anghofio'r wybodaeth a gawsoch, os cawsoch yr wybodaeth honno yn y lle cyntaf. Felly, rydym yn gofyn i bobl ei adnewyddu—adnewyddu'r wybodaeth. A Bethan, os oes gennych enghreifftiau o bobl yn cael eu symud i adeiladau nad ydynt wedi'u gorffen, lle nad ydynt yn cael yr wybodaeth gywir am ddiogelwch tân a gwacáu'r adeilad, os caf y manylion hynny gennych, gallaf ymchwilio i'r mater ymhellach.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog.
Item 5 on the agenda is the 90-second statements. The first of this week is from Joyce Watson.
Eitem 5 ar yr agenda yw'r datganiadau 90 eiliad. Daw'r cyntaf yr wythnos hon gan Joyce Watson.
Diolch, Dirprwy Lywydd. My office received a call on Monday from a man—a father who is desperately worried about his daughter. She fled an abusive relationship a few years ago, but her ex-partner is still harassing her. There are children involved and also housing issues. He got in touch with me after reading my newspaper column about a White Ribbon event that I'm organising in Machynlleth this Saturday. It is a depressingly common story. We've all dealt with cases as Assembly Members, but each one is uniquely heartbreaking for the families involved. For 163 women in the UK last year the story ended in death. Seven women in Wales paid the ultimate price—in Cimla, Laugharne, Mumbles, Knighton, Bedlinog, Holywell and Tonypandy.
On 25 November, the White Ribbon campaign asks people to never commit, excuse or remain silent about male violence against women. Whether it's speaking to a loved one, support worker, or helpline or anybody else, ending abuse starts with a conversation. So, this White Ribbon Day, I urge everyone to speak up for the women who have lost their lives and the women who are everyday fighting to live their lives.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Cafodd fy swyddfa alwad ddydd Llun gan ddyn—tad sy'n poeni'n ofnadwy am ei ferch. Gadawodd berthynas gamdriniol ychydig flynyddoedd yn ôl, ond mae ei chyn-bartner yn dal i aflonyddu arni. Mae yna blant yn y darlun a phroblemau tai hefyd. Cysylltodd y tad â mi ar ôl darllen fy ngholofn bapur newydd am ddigwyddiad Rhuban Gwyn rwy'n ei drefnu ym Machynlleth ddydd Sadwrn. Mae'n stori sy'n dorcalonnus o gyffredin. Mae pawb ohonom wedi ymdrin ag achosion fel Aelodau Cynulliad, ond mae pob un yr un mor dorcalonnus i'r teuluoedd dan sylw. I 163 o fenywod yn y DU y llynedd, daeth y stori i ben gyda marwolaeth. Talodd saith menyw yng Nghymru y pris eithaf—yng Nghimla, Talacharn, y Mwmbwls, Trefyclo, Bedlinog, Treffynnon a Thonypandy.
Ar 25 Tachwedd, mae ymgyrch y Rhuban Gwyn yn gofyn i bobl beidio byth â chyflawni, esgusodi neu aros yn ddistaw am drais yn erbyn menywod dan law dynion. Boed yn siarad â rhywun annwyl, gweithiwr cymorth, llinell gymorth neu unrhyw un arall, mae rhoi terfyn ar gam-drin yn dechrau gyda sgwrs. Felly, ar Ddiwrnod y Rhuban Gwyn eleni, rwy'n annog pawb i siarad ar ran y menywod sydd wedi colli eu bywydau a'r menywod sy'n brwydro bob dydd i fyw eu bywydau.
Thank you. John Griffiths.
Diolch. John Griffiths.
Diolch, Dirprwy Lywydd. ColegauCymru recently celebrated 10 years in their current building, and, to mark the occasion, a seminar event was held, and discussions were had on the past, present and future of skills in Wales.
The value of education and training must not be underestimated. In 2017, there were just over 350,000 16 to 25-year-olds in Wales, and 50 per cent of these were in full-time or part-time education or training. Further education colleges are providing academic and vocational education to many of them. But, in 2017-18, the majority of FE learners were in fact over 25, and an increase in apprenticeships within this age range has contributed to changing that age profile of learners. And, of course, in general, colleges work very closely with local employers to understand their current and future skills needs. A report commissioned by ColegauCymru showed the economic impact of further education colleges on the local business community in Wales at £4 billion each year. And ColegauCymru have supported colleges and schools across the FE sector in their search for innovative solutions and delivering services more efficiently at this time of great change and challenge. I look forward to continuing to work alongside ColegauCymru in the cross-party group on FE and future skills here in the Assembly, to continue to ensure that Wales remains a country of lifelong learning and second-chance education.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn ddiweddar, dathlodd ColegauCymru 10 mlynedd yn eu hadeilad presennol, ac i nodi'r achlysur, cynhaliwyd seminar, a chafwyd trafodaethau ynglŷn â gorffennol, presennol a dyfodol sgiliau yng Nghymru.
Rhaid peidio â thanbrisio gwerth addysg a hyfforddiant. Yn 2017, roedd ychydig dros 350,000 o bobl 16 i 25 oed yng Nghymru, ac roedd 50 y cant o'r rhain mewn addysg neu hyfforddiant amser llawn neu ran-amser. Mae colegau addysg bellach yn darparu addysg academaidd a galwedigaethol i lawer ohonynt. Ond yn 2017-18, roedd y rhan fwyaf o ddysgwyr addysg bellach dros 25 oed mewn gwirionedd, ac mae cynnydd yn nifer y prentisiaethau yn yr ystod oedran hon wedi cyfrannu at newid proffil oedran dysgwyr. Ac wrth gwrs, yn gyffredinol, mae colegau'n gweithio'n agos iawn gyda chyflogwyr lleol i ddeall eu hanghenion sgiliau ar hyn o bryd ac ar gyfer y dyfodol. Mewn adroddiad a gomisiynwyd gan ColegauCymru, dangoswyd bod effaith economaidd colegau addysg bellach ar y gymuned fusnes leol yng Nghymru yn £4 biliwn bob blwyddyn. Ac mae ColegauCymru wedi helpu colegau ac ysgolion ar draws y sector addysg bellach i chwilio am atebion arloesol a darparu gwasanaethau'n fwy effeithlon yn ystod y cyfnod hwn o newid mawr a her. Edrychaf ymlaen at barhau i gydweithio â ColegauCymru yn y grŵp trawsbleidiol ar addysg bellach a sgiliau'r dyfodol yma yn y Cynulliad, er mwyn sicrhau bod Cymru'n parhau i fod yn wlad o ddysgu gydol oes ac addysg ail gyfle.
Dwi eisiau sôn heddiw am addewid aelodau'r Guides yn Amlwch i ddod yn amddiffynwyr y blaned, ac maen nhw'n gofyn i ninnau eu helpu nhw. Fel rhan o'u hymgyrch, Merched y Dyfodol, mi ofynnodd Girlguiding i filoedd o ferched beth ydy'r materion sy'n bwysig iddyn nhw. A doedd hi'n ddim syndod gweld bod yr amgylchedd o ran atal newid hinsawdd a gwarchod bioamrywiaeth yn flaenoriaeth amlwg. Ac maen nhw eisiau gweithredu yn syth. Mi gysyllton nhw efo fi, i rannu eu haddewidion plastig.
I today want to talk about the pledge made by the Guides in Amlwch to protect the planet, and they ask us to help them. As part of their Future Girls campaign, Girlguiding asked thousands of girls what was important to them. And it was no surprise that the environment in terms of preventing climate change and safeguarding biodiversity was a clear priority. And they want to take action immediately. They contacted me to share their plastic pledges.
On these non-plastic bottle cut-outs, members of the First Amlwch Guides have each written to me to share their plastic promises. They include pledges to use metal or paper straws, to reuse plastic bottles, and to hold on to plastic until they find a recycling bin. Others will be buying food in non-plastic containers, ditching cling film, or, and I quote, 'Telling my mum not to buy plastic bags.' They're asking us as AMs to join them in being planet protectors, by making plastic promises of our own.
Today, I'll be sharing my promises on social media. I'll pledge to always try to recycle well and to continue to support campaigners for a deposit-return scheme—something the Girl Guides agree is a very good idea. And I and the Amlwch Guides invite all of you to make your own plastic promises by using the hashtags #PlasticPromise or #AddewidPlastig.
Ar y toriadau poteli di-blastig hyn, mae aelodau o Geidiaid Amlwch wedi ysgrifennu ataf i rannu eu haddewidion plastig. Maent yn cynnwys addewidion i ddefnyddio gwellt metel neu bapur, i ailddefnyddio poteli plastig, ac i ddal eu gafael ar blastig nes iddynt ddod o hyd i fin ailgylchu. Bydd eraill yn prynu bwyd mewn cynwysyddion di-blastig, yn rhoi'r gorau i ddefnyddio haenen lynu, neu, ac rwy'n dyfynnu, 'Dweud wrth mam am beidio â phrynu bagiau plastig.' Maent yn gofyn i ni fel Aelodau Cynulliad i ymuno â hwy a bod yn amddiffynwyr y blaned, drwy wneud addewidion plastig ein hunain.
Heddiw, byddaf yn rhannu fy addewidion ar gyfryngau cymdeithasol. Byddaf yn addo ceisio ailgylchu'n dda bob amser a pharhau i gefnogi ymgyrchwyr dros gynllun dychwelyd blaendal—rhywbeth y mae'r Geidiaid yn cytuno sy'n syniad da iawn. Ac rwyf fi a Geidiaid Amlwch yn gwahodd pob un ohonoch i wneud eich addewidion plastig eich hunain drwy ddefnyddio'r hashnod #AddewidPlastig.
Drwy weithio efo'n gilydd, mi allwn ni wneud gwahaniaeth go iawn. A gadewch inni gymryd arweiniad gan ein pobl ifanc, achos eu dyfodol nhw ydy o.
By working together, we can make a real difference. And let’s take a lead from our young people, because it’s their future.
Thank you very much.
Diolch yn fawr iawn.
Item 6 is a debate on a Member's legislative proposal on a workplace parking levy. Can I just remind Members that this is the 30-minute slot, where supporting Members have three minutes to speak, and the Minister has six minutes to respond? So, we now move to the proposal on a workplace parking levy, and I call on Jenny Rathbone to move that motion.
Eitem 6 yw dadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod ar ardoll ar barcio yn y gweithle. A gaf fi atgoffa'r Aelodau mai dyma'r slot 30 munud, lle mae gan Aelodau ategol dair munud i siarad, a lle bydd gan y Gweinidog chwe munud i ymateb? Felly, symudwn yn awr at y cynnig ar ardoll ar barcio yn y gweithle, a galwaf ar Jenny Rathbone i gyflwyno'r cynnig.
Cynnig NDM7188 Jenny Rathbone
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi cynnig ar gyfer Bil i alluogi rhoi ardoll ar barcio yn y gweithle.
2. Yn nodi mai diben y Bil hwn fyddai:
a) galluogi awdurdodau lleol i weithredu ardoll ar barcio yn y gweithle, yn dibynnu ar nifer y lleoedd parcio a neilltuir i gyflogeion;
b) galluogi awdurdodau lleol i ddefnyddio'r refeniw i gryfhau trafnidiaeth gyhoeddus a llwybrau teithio llesol;
c) lleihau tagfeydd traffig mewn canolfannau poblogaeth mawr;
d) annog cyflogwyr i hyrwyddo cynlluniau teithio llesol ar gyfer eu staff ac eiriol ar gyfer gwell trafnidiaeth gyhoeddus;
e) cymell Llywodraeth Cymru i annog awdurdodau lleol yng Nghymru i roi'r ardoll hon ar waith, fel rhan o gyfres o fesurau i fynd i'r afael â'r allyriadau carbon sy'n achosi argyfwng yn yr hinsawdd.
Motion NDM7188 Jenny Rathbone
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes a proposal for a Bill to enable the implementation of a workplace parking levy.
2. Notes that the purpose of this Bill would be to:
a) enable local authorities to implement a workplace parking levy, dependent on the number of parking spaces reserved for employees;
b) enable local authorities to use the revenue to strengthen public transport and active travel routes;
c) reduce traffic congestion in major population centres;
d) encourage employers to promote active travel plans for their staff and advocate for better public transport;
e) urge Welsh Government to encourage local authorities in Wales to implement this levy, as part of a suite of measures to combat the carbon emissions which are causing a climate emergency.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Nicely following on from the plastic promises, if we're serious about climate change, then we need to use all the tools at our disposal to get the behaviour change we need. In line with the 5p carrier-bag levy, a modest workplace parking levy would get employers and employees thinking about the environmental cost of using the car to get to work, and improve the sustainability of their business operations.
How many businesses really consider this and have an active travel plan to share with their employees? Clearly some do. HM Revenue and Customs is relocating from Llanishen to Cardiff city centre, where next to none of their staff will be using private cars to get to work. The BBC is having to think about this too, as they move from Llandaf to Central Square. A workplace parking levy could concentrate BBC minds on how many vehicles they really need for that rapid response to breaking news, and the transport of expensive and sometimes heavy recording equipment, which, practically speaking, I agree needs to be done in one of their dedicated vehicles.
This charge would be on the use of commuter parking places and complements a future clean air Act, as well as the draft national development framework. It's designed to encourage employers to manage and potentially reduce the amount of workplace parking places they provide, or as to whether that resource could be used more effectively for some other activity. It would give public bodies an injection of cash to pump prime public transport and active travel routes, where these are inadequate, which, unfortunately, is the case in most parts of Wales. Nowhere in Wales do we have the public transport infrastructure enjoyed by other comparable European countries.
Nottingham introduced a workplace parking levy in 2012. This is a lot easier to implement than a standard congestion charge, and they were clearly outlining that the first 10 parking places are free. It does not apply to disabled parking places, front-line emergency services or vehicles being used for the transport of goods to and from as part of their business. Staff parking at hospitals and other premises are also exempt. The impact has been fantastic. The air quality has improved, nitrogen oxide emissions have gone down and it's generated £44 million in the last seven years, ring-fenced for transport projects. Nottingham bus and tram use per head is the highest in the country outside London. Employers rather than employees are responsible for paying the workplace parking levy, although eight out of 10 companies in Nottingham do pass the charge on to their employees, which stands this year at £415 a year or £8 a week. So, at least it encourages drivers to consider other modes of transport or at the very least car sharing.
The power to impose a workplace parking levy was granted to transport authorities in England and Wales under the Transport Act 2000, but no Welsh local authorities have yet taken this up. Is it that they aren't aware of their new powers or did they body-swerve away from it?
Cardiff did include a workplace parking levy in a recent green paper and say they're still considering it. And towering over it is the High Court ruling last year against the UK Government, Welsh Government and local authorities, including Cardiff, to reduce nitrogen oxide emissions in the shortest time possible. We have to remind ourselves that Cardiff's air pollution is now worse than Manchester or Birmingham, which are much larger cities.
It isn't just Cardiff that has so far failed to follow Nottingham's example. Newport and Swansea have no plans either and Wrexham is keeping a watching brief on how this pans out in other local authorities in recognition of its potential contribution to tackle town centre congestion. They've recently imposed parking controls on their own councillors and staff using the council's town centre premises.
There is a problem with just leaving this to local authorities. The Scottish workplace parking levy, recently passed by the Scottish Parliament, could lead to a large increase in income for, say, Edinburgh, which they'll no doubt spend on local transport proposals, but it won't solve the congestion caused by commuters coming from further afield, say, the border areas, where the transport provision is so abysmal that people are obliged to come by car.
So, this Bill would enable a whole-of-Wales focus on where workplace parking levies are required in line with the particularities of each local authority and where they could shape it to their own local circumstances. Transport for Wales and the city deals would need to have a role in shaping the application of the money to measures that will maximise the reduction of car use for commuting to work.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. I ddilyn yn dwt o'r addewidion plastig, os ydym o ddifrif am newid hinsawdd, mae angen inni ddefnyddio'r holl arfau sydd ar gael i ni i gael y newid ymddygiad sydd ei angen arnom. Yn unol â'r ardoll o 5c ar fagiau siopa, byddai ardoll gymedrol ar barcio yn y gweithle yn gwneud i gyflogwyr a gweithwyr feddwl am gost amgylcheddol defnyddio'r car i gyrraedd y gwaith, a gwella cynaliadwyedd eu gweithrediadau busnes.
Faint o fusnesau sy'n ystyried hyn mewn gwirionedd a faint ohonynt sydd â chynllun teithio llesol i'w rannu â'u gweithwyr? Mae un gan rai ohonynt, yn amlwg. Mae Cyllid a Thollau ei Mawrhydi yn adleoli o Lanisien i ganol dinas Caerdydd, lle na fydd fawr neb o'u staff yn defnyddio ceir preifat i gyrraedd y gwaith. Mae'r BBC yn gorfod meddwl am hyn hefyd, wrth iddynt symud o Landaf i'r Sgwâr Canolog. Gallai ardoll ar barcio yn y gweithle ganolbwyntio meddyliau'r BBC ar faint o gerbydau sydd eu hangen arnynt mewn gwirionedd ar gyfer ymateb yn gyflym i newyddion sy'n torri, a chludo cyfarpar recordio drud, a thrwm weithiau, y cytunaf fod angen ei wneud, a siarad yn ymarferol, yn un o'u cerbydau pwrpasol.
Byddai'r tâl hwn yn cael ei godi ar y defnydd o leoedd parcio i gymudwyr a byddai'n ategu Deddf aer glân yn y dyfodol, yn ogystal â'r fframwaith datblygu cenedlaethol drafft. Mae wedi'i gynllunio i annog cyflogwyr i reoli, ac o bosibl i leihau nifer y lleoedd parcio a ddarparant yn y gweithle, neu i weld a ellid defnyddio'r adnodd hwnnw'n fwy effeithiol ar gyfer rhyw weithgarwch arall. Byddai'n rhoi chwistrelliad o arian i gyrff cyhoeddus ar gyfer rhoi hwb i drafnidiaeth gyhoeddus a llwybrau teithio llesol, lle mae'r rhain yn annigonol, sydd, yn anffodus, yn wir yn y rhan fwyaf o rannau o Gymru. Nid oes unman yng Nghymru yn mwynhau'r seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus sydd gan wledydd eraill tebyg yn Ewrop.
Cyflwynodd Nottingham ardoll ar barcio yn y gweithle yn 2012. Mae hon yn llawer haws i'w gweithredu na thâl tagfeydd safonol, ac roeddent yn amlwg yn nodi bod y 10 lle parcio cyntaf am ddim. Nid yw'n berthnasol ar gyfer lleoedd parcio i'r anabl, gwasanaethau brys rheng flaen neu gerbydau sy'n cael eu defnyddio i gludo nwyddau fel rhan o'u busnes. Mae parcio staff mewn ysbytai ac mewn safleoedd eraill hefyd wedi'u heithrio. Mae'r effaith wedi bod yn wych. Mae ansawdd yr aer wedi gwella, mae allyriadau nitrogen ocsid wedi gostwng ac mae wedi cynhyrchu £44 miliwn dros y saith mlynedd ddiwethaf, arian sydd wedi'i glustnodi ar gyfer prosiectau trafnidiaeth. Mae'r defnydd y pen o fysiau a thramiau yn Nottingham yn uwch nag unman arall yn y wlad y tu allan i Lundain. Cyflogwyr yn hytrach na chyflogeion sy'n gyfrifol am dalu'r ardoll ar barcio yn y gweithle, er bod wyth o bob 10 cwmni yn Nottingham yn trosglwyddo'r tâl i'w gweithwyr, ac eleni, mae'n £415 y flwyddyn neu'n £8 yr wythnos. Felly, o leiaf mae'n annog gyrwyr i ystyried mathau eraill o drafnidiaeth, neu rannu ceir fan lleiaf.
Rhoddwyd y pŵer i osod ardoll ar barcio yn y gweithle i awdurdodau trafnidiaeth yng Nghymru a Lloegr o dan Ddeddf Trafnidiaeth 2000, ond nid oes unrhyw un o awdurdodau lleol Cymru wedi manteisio ar hyn eto. Ai'r rheswm am hyn yw nad ydynt yn ymwybodol o'u pwerau newydd neu a ydynt wedi'i osgoi'n fwriadol?
Fe wnaeth Caerdydd gynnwys ardoll ar barcio yn y gweithle mewn papur gwyrdd yn ddiweddar a dweud eu bod yn dal i'w ystyried. Ac ar ben hyn i gyd mae dyfarniad yr Uchel Lys y llynedd yn erbyn Llywodraeth y DU, Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol, gan gynnwys Caerdydd, i leihau allyriadau nitrogen ocsid yn yr amser byrraf posibl. Mae'n rhaid inni ein hatgoffa ein hunain fod llygredd aer yng Nghaerdydd bellach yn waeth na Manceinion neu Birmingham, sy'n ddinasoedd llawer mwy o faint.
Nid Caerdydd yn unig sydd wedi methu dilyn esiampl Nottingham. Nid oes gan Gasnewydd nac Abertawe unrhyw gynlluniau chwaith ac mae Wrecsam yn cadw golwg ar sut y bydd hyn yn datblygu mewn awdurdodau lleol eraill i gydnabod y cyfraniad posibl tuag at fynd i'r afael â thagfeydd yng nghanol trefi. Yn ddiweddar maent wedi gosod mesurau rheoli parcio ar eu cynghorwyr a'u staff eu hunain sy'n defnyddio adeiladau'r cyngor yng nghanol y dref.
Mae problem gyda gadael hyn i awdurdodau lleol. Gallai'r ardoll ar barcio yn y gweithle yn yr Alban, a basiwyd yn ddiweddar gan Senedd yr Alban, arwain at gynnydd mawr mewn incwm ar gyfer, dyweder, Caeredin, a byddant yn sicr o'i wario ar gynigion trafnidiaeth lleol, ond ni fydd yn datrys y tagfeydd a achosir gan gymudwyr yn dod o fannau pellach, fel ardaloedd y ffin er enghraifft, lle mae'r ddarpariaeth drafnidiaeth mor drychinebus fel bod pobl yn gorfod teithio yn eu ceir.
Felly, byddai'r Bil hwn yn galluogi Cymru gyfan i ganolbwyntio ar ble mae angen ardoll ar barcio yn y gweithle yn unol â nodweddion penodol pob awdurdod lleol a lle gallent ei haddasu ar gyfer eu hamgylchiadau lleol eu hunain. Byddai angen i Trafnidiaeth Cymru a'r bargeinion dinesig chwarae rôl yn pennu'r modd y cymhwysir yr arian ar gyfer mesurau a fydd yn lleihau cymaint â phosibl y nifer sy'n defnyddio car i gymudo i'r gwaith.
I'm pleased to contribute to this debate. I must say that I do have some concerns about this motion. That said, I think that Jenny Rathbone has made some very good points. I think that we recognise that there are some good ideas behind these proposals. And, yes, of course, we all want to see public transport strengthened and active travel routes adopted. All of that we agree with. And there's a need to reduce traffic congestion in our main urban centres and to help deal with the climate emergency.
I think where I have some issues with the motion is that I think that by placing the onus on the businesses, which then, Jenny, as you said, can be passed on to the workers, it strikes me that this may be a tax that could end up hitting some of the people who can least afford it, which I don't think is the original intention behind it.
Yes, we talk about the metro and that's a great idea, but we're still some way off seeing that realised fully in Cardiff. You mention Nottingham, and, yes, it would be wonderful to have more tram routes, more bus routes and more sustainable transport, but at a point where you haven't still got to that level, I fear that people would be having to pay this charge without actually having that real alternative that you mentioned, Jenny.
In my sort of area, Monmouthshire, in rural areas, the problem of a lack of alternatives to the car is even more pronounced. Public transport is often less than adequate; people living in rural areas often feel they have no alternative but to rely on the motor car. I must say, however, I'm pleased that, since the introduction of the climate emergency and the well-being of future generations Act, there has been a presumption more recently against building and giving planning permission for housing developments that aren't adequately served by public transport, so I think the situation is gradually changing. But I do wonder whether it's a little bit too early for these sorts of tax measures that would directly affect people, as I say, travelling to work.
I think we should be looking to provide positive encouragement, and I think there's a suite of measures here, which you've spoken about, Jenny, which you could, over time, move to fully implementing when those alternatives are there. Of course, we want to encourage people at the moment to use electric cars; those are in the early stages of development and uptake. And, as far as I can see it, this levy would apply to all kinds of vehicles, electric vehicles as well, so I'm wondering whether we really want to do that at this stage of time, when we want to encourage people to change from the fossil fuels to electric vehicles, or electric vehicles on the road, and we should do that by encouraging them rather than doing, let's face it, what would be a tax.
The motion refers to the Active Travel (Wales) Act 2013. It's been a number of years now since that piece of legislation went through this place; I remember scrutinising it as Chair of the Enterprise and Business Committee. A lot of good thinking behind that Act, but here we are a number of years on, and there's still a lot of the aims of that Act to be realised. So, I think, as far as it goes, Jenny Rathbone, you've put some good ideas forward, but I think we're a little bit too—we're not at the point yet where I would say that this charge would achieve the aims that we would like to see, and would avoid penalising some of the people who can least afford it.
Rwy'n falch o gyfrannu at y ddadl hon. Mae'n rhaid imi ddweud bod gennyf rai pryderon ynglŷn â'r cynnig hwn. Wedi dweud hynny, credaf fod Jenny Rathbone wedi gwneud rhai pwyntiau da iawn. Credaf ein bod yn cydnabod bod yna rai syniadau da y tu ôl i'r cynigion hyn. Ac wrth gwrs, rydym i gyd eisiau gweld trafnidiaeth gyhoeddus yn cael ei chryfhau a llwybrau teithio llesol yn cael eu mabwysiadu. Rydym yn cytuno â hynny i gyd. Ac mae angen lleihau tagfeydd traffig yn ein prif ganolfannau trefol a helpu i wrthsefyll yr argyfwng hinsawdd.
Mae gennyf rai problemau gyda'r cynnig. Drwy osod y baich ar y busnesau, a allai ei drosglwyddo i'r gweithwyr wedyn, fel y dywedoch chi, Jenny, mae'n fy nharo i y gallai hon fod yn ardoll a allai niweidio rhai o'r bobl sy'n gallu ei fforddio leiaf, ac nid wyf yn credu mai dyna yw'r bwriad gwreiddiol y tu ôl i hyn.
Rydym yn siarad am y metro ac mae hwnnw'n syniad gwych, ond rydym yn dal i fod ymhell o weld hynny'n cael ei wireddu'n llawn yng Nghaerdydd. Rydych yn sôn am Nottingham, a byddai'n wych cael mwy o lwybrau tram, mwy o lwybrau bysiau a mwy o drafnidiaeth gynaliadwy, ond lle nad ydych eto wedi cyrraedd y lefel honno, rwy'n ofni y byddai pobl yn gorfod talu'r tâl hwn heb gael y dewis amgen hwnnw a grybwyllwyd gennych, Jenny.
Yn fy ardal i, Sir Fynwy, mewn ardaloedd gwledig, mae problem diffyg dewisiadau amgen yn lle'r car yn fwy amlwg fyth. Mae trafnidiaeth gyhoeddus yn aml yn llai na digonol; mae pobl sy'n byw mewn ardaloedd gwledig yn aml yn teimlo nad oes ganddynt ddewis ond dibynnu ar y car. Mae'n rhaid i mi ddweud, fodd bynnag, fy mod yn falch, ers cyflwyno'r argyfwng hinsawdd a Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, fod rhagdybiaeth wedi bod yn fwy diweddar yn erbyn adeiladu a rhoi caniatâd cynllunio i ddatblygiadau tai nad ydynt yn cael eu gwasanaethu'n ddigonol gan drafnidiaeth gyhoeddus, felly rwy'n credu bod y sefyllfa'n newid yn raddol. Ond tybed a yw hi ychydig yn rhy gynnar i'r mathau hyn o fesurau treth a fyddai'n effeithio'n uniongyrchol ar bobl sy'n teithio i'r gwaith, fel rwy'n dweud.
Rwy'n credu y dylem geisio rhoi anogaeth gadarnhaol, ac rwy'n credu bod cyfres o fesurau yma rydych chi wedi sôn amdanynt, Jenny, y gallech, dros amser, eu gweithredu'n llawn pan fydd y dewisiadau amgen hynny yno. Wrth gwrs, rydym eisiau annog pobl i ddefnyddio ceir trydan ar hyn o bryd; mae'n ddyddiau cynnar ar y rheini o ran eu datblygiad a'r nifer sy'n eu defnyddio. A hyd y gwelaf i, byddai'r ardoll hon yn berthnasol i bob math o gerbydau, cerbydau trydan hefyd, felly tybed a ydym o ddifrif eisiau gwneud hynny ar hyn o bryd, a ninnau eisiau annog pobl i newid o gerbydau sy'n llosgi tanwydd ffosil i gerbydau trydan, neu gerbydau trydan ar y ffordd, a dylem wneud hynny drwy eu hannog yn hytrach na chyflwyno'r hyn a fyddai, gadewch i ni fod yn onest, yn dreth.
Mae'r cynnig yn cyfeirio at Ddeddf Teithio Llesol (Cymru) 2013. Mae nifer o flynyddoedd wedi bod bellach ers i'r ddeddfwriaeth honno fynd drwy'r lle hwn; rwy'n cofio craffu arni fel Cadeirydd y Pwyllgor Menter a Busnes. Roedd llawer o fwriadau da yn sail i'r Ddeddf honno, ond dyma ni nifer o flynyddoedd wedyn, ac mae llawer o amcanion y Ddeddf honno'n dal i fod heb eu gwireddu. Felly, o ran hynny, Jenny Rathbone, rwy'n credu eich bod wedi cyflwyno rhai syniadau da, ond rwy'n credu ein bod ychydig yn rhy—nid ydym wedi cyrraedd y pwynt eto lle gallaf ddweud y byddai'r tâl hwn yn cyflawni'r amcanion y byddem yn hoffi eu gweld, ac yn osgoi cosbi rhai o'r bobl sy'n gallu ei fforddio leiaf.
Rydw innau'n falch i gael cyfrannu i'r drafodaeth yma hefyd. Wrth gwrs, dyw'r cynnig yma ddim yn ateb ar ei ben ei hun, ond yn sicr mae e'n rhywbeth sydd â chyfraniad pwysig i'w wneud, yn y lle cyntaf, fel rydyn ni wedi ei glywed, i leihau lefelau traffig a thagfeydd wrth gwrs, a hynny â goblygiadau llesol o safbwynt lleihau llygredd awyr. Ac rydyn ni'n gwybod ein bod ni'n wynebu creisis iechyd cyhoeddus, gyda tua 2,000 o farwolaethau oherwydd llygredd awyr yng Nghymru bob blwyddyn, heb sôn, wrth gwrs, am y rheini sydd yn dioddef anhwylderau yn sgil hynny yn ogystal. Mi fyddai lleihau allyriadau yn helpu i daclo difrod amgylcheddol, llygredd dŵr, llygredd yn y pridd, a hynny'n dod â manteision i fioamrywiaeth hefyd. Ac mi fyddai fe hefyd yn helpu i annog teithio llesol ac hynny yn ei dro yn helpu i daclo gordewdra, a hefyd i daclo ffordd o fyw eisteddog—gair Cymraeg y dydd: eisteddog, sedentary lifestyle, ffordd o fyw eisteddog. A byddai hefyd, wrth gwrs, yn bwysig o safbwynt mynd i'r afael â phroblemau iechyd meddwl ac annog pobl i fabwysiadu teithio llesol yn ehangach.
I'm also pleased to contribute to this debate. Of course, this motion isn't a silver bullet, but it's certainly something that has an important contribution to make, first of all, as we've heard, to reduce congestion and traffic, and that will have benefits in terms of reducing air pollution. We know that we are facing a public health crisis, with some 2,000 deaths as a result of air pollution in Wales every year, never mind those who suffer ill health as a result of air pollution. Reducing emissions would help to tackle environmental damage, water pollution, soil pollution, thereby bringing benefits to biodiversity too. And it would, of course, help to encourage active travel and that, in turn, would help with tackling obesity and tackling a sedentary lifestyle. It would also be important in tackling mental health problems and encouraging people to adopt active travel.
So, there are cross-issue benefits, I think, in this proposal. And, of course, Wales is falling behind in this respect because we now see Scotland proposing to introduce this levy through their transport Bill. And as we heard, it's already being implemented in some councils in England—Nottingham and Birmingham being two of those. So, this isn't a pie-in-the-sky proposal; it's already happening.
Now, there are questions around it, of course, and, you know, we've touched on a few of those—the reference earlier to the burden being passed to employees and workers. In eight out of 10, I think, situations you referenced in opening this discussion, so we do need careful consideration around maybe who would be exempt from being subjected to the levy. Clearly, people with particular needs, maybe, who aren't as able to use public transport for different reasons, need to be in our minds in that respect. Parents with children as well, many of whom have to factor in the school run—and there's a whole other debate about tackling school runs—but they need to be considered as well. And, of course, not being able to afford a parking levy would potentially become a barrier or deter new parents possibly from returning to work. So, all of that needs to be considered. Any levy would need to be proportionate to an employee's salary, as well, of course, as the cost and practicalities of public transport. But we know, of course, that 80 per cent of those commuting in Wales use a car, only 4 per cent use the bus, 4 per cent use the train, and 2 per cent use a bike. So, we know that this needs to be tackled and I think this would be a positive step in that respect.
Felly, rwy'n credu bod yna fanteision trawsbynciol i'r cynnig hwn. Ac wrth gwrs, mae Cymru ar ei hôl hi yn hyn o beth oherwydd rydym yn gweld yr Alban yn awr yn bwriadu cyflwyno'r ardoll hon drwy eu Bil trafnidiaeth. Ac fel y clywsom, mae eisoes yn cael ei weithredu gan rai cynghorau yn Lloegr—ac mae Nottingham a Birmingham yn ddau o'r rheini. Felly, nid cynnig breuddwyd gwrach yw hwn; mae'n digwydd eisoes.
Nawr, mae cwestiynau'n codi yn ei gylch, wrth gwrs, ac rydym wedi crybwyll rhai o'r rheini—y cyfeiriad yn gynharach at y baich yn cael ei drosglwyddo i gyflogeion a gweithwyr. Mewn wyth o bob 10 o'r achosion y cyfeirioch chi atynt wrth agor y drafodaeth hon rwy'n credu, felly mae angen ystyried pwy y gellid eu heithrio rhag gorfod talu'r ardoll. Yn amlwg, mae angen i ni feddwl am bobl ag anghenion penodol nad ydynt, efallai, yn gallu defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus am wahanol resymau. Mae'n rhaid i ni ystyried rhieni â phlant yn ogystal, y bydd yn rhaid i lawer ohonynt ystyried y daith i'r ysgol—ac mae mynd i'r afael â'r daith ysgol yn ddadl arall ynddi ei hun—ond mae angen ystyried hynny hefyd. Ac wrth gwrs, gallai methu fforddio ardoll barcio fod yn rhwystr neu atal rhieni newydd rhag dychwelyd i'r gwaith o bosibl. Felly, mae angen ystyried hynny i gyd. Byddai angen i unrhyw ardoll fod yn gymesur â chyflog gweithiwr, wrth gwrs, yn ogystal â chost ac ymarferoldeb trafnidiaeth gyhoeddus. Ond gwyddom, wrth gwrs, fod 80 y cant o'r rhai sy'n cymudo yng Nghymru yn defnyddio car, 4 y cant yn unig sy'n defnyddio'r bws, mae 4 y cant yn defnyddio'r trên, ac mae 2 y cant yn defnyddio beic. Felly, gwyddom fod angen mynd i'r afael â hyn a chredaf y byddai hwn yn gam cadarnhaol yn hynny o beth.
Whilst we can understand the aim of this motion, which is designed to encourage people out of cars and onto public transport, any such legislation is likely to hit the less well off amongst the local authority employees. Those on executive salaries could well afford the levy and would carry on as before, whilst the worst off may be forced to use public transport, which may well be inconvenient or inadequate. We have to recognise—
Er y gallwn ddeall nod y cynnig hwn, sydd wedi'i gynllunio i annog pobl allan o'u ceir ac i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, mae unrhyw ddeddfwriaeth o'r fath yn debygol o niweidio gweithwyr llai cefnog yr awdurdod lleol. Mae'n ddigon posibl y gallai'r rhai ar gyflogau swyddogion gweithredol fforddio'r ardoll ac y byddent yn parhau fel o'r blaen, tra gallai orfodi rhai llai cefnog i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, a allai fod yn anghyfleus neu'n annigonol. Mae'n rhaid inni gydnabod—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, of course, Llyr.
Gwnaf, wrth gwrs, Llyr.
The point I'd like to make is: would it not be sensible, therefore, for those who earn more to pay a higher levy?
Dyma'r pwynt yr hoffwn ei wneud: oni fyddai'n synhwyrol, felly, i'r rhai sy'n ennill mwy dalu ardoll uwch?
Yes, I agree—that may well be, but the administration of that may be quite difficult as well. But I agree, that is a possibility, of course.
We have to recognise that outside the larger conurbations, such as Cardiff, public transport can be erratic and sparse, particularly at such times as the manual element of local authority employees would need to access it, as opposed to the office staff who may start work at later times or indeed enjoy the ability to work flexible hours.
It is a simple fact that all infrastructure planning for the last 40 years plus has been designed around the car, meaning that many employees, whether public or private, have no alternative but to use their own transport. We must therefore accept that it will take some time before such legislation as that proposed is actually practical. There's also the possibility—no, probability—that local authority employees would forsake authority employee car parks for free public car parks, thus limiting availability for those wishing to access the local town facilities, such as shopping et cetera.
As any legislation could only apply to the public sector, the Government cannot force private employers to administer such a levy. Public employees would, in effect, be subsidising the transport infrastructure for private employees. Private employees would also be the beneficiaries of any traffic alleviation that the levy may instigate. I'm afraid that, however well intended, any such legislation would, in effect, be counterproductive in its aims.
Ie, rwy'n cytuno—mae'n ddigon posibl fod hynny'n wir, ond efallai fod gweinyddu hynny'n eithaf anodd hefyd. Ond rwy'n cytuno, mae hwnnw'n bosibilrwydd, wrth gwrs.
Y tu allan i'r cytrefi mawr, fel Caerdydd, rhaid inni gydnabod y gall trafnidiaeth gyhoeddus fod yn afreolaidd ac yn brin, yn enwedig ar yr adegau y byddai angen i weithwyr llaw yr awdurdod lleol gael mynediad ati, yn hytrach na'r staff swyddfa a allai fod yn dechrau gwaith yn hwyrach neu sy'n mwynhau'r gallu i weithio oriau hyblyg.
Mae'n ffaith syml fod yr holl gynlluniau seilwaith yn y 40 mlynedd ddiwethaf a mwy wedi cael eu cynllunio o amgylch y car, sy'n golygu nad oes gan lawer o weithwyr, boed yn weithwyr cyhoeddus neu breifat, unrhyw ddewis ond defnyddio eu ceir eu hunain. Felly, mae'n rhaid inni dderbyn y bydd yn cymryd cryn dipyn o amser cyn y bydd deddfwriaeth fel yr un arfaethedig yn ymarferol mewn gwirionedd. Mae yna bosibilrwydd hefyd—na, tebygolrwydd—y byddai gweithwyr awdurdodau lleol yn rhoi'r gorau i ddefnyddio meysydd parcio i weithwyr yr awdurdod ac yn defnyddio meysydd parcio cyhoeddus am ddim yn lle hynny, gan gyfyngu ar argaeledd llefydd parcio i'r rheini sy'n dymuno defnyddio cyfleusterau'r dref leol i siopa ac ati.
Gan mai i'r sector cyhoeddus yn unig y byddai unrhyw ddeddfwriaeth yn gymwys, ni all y Llywodraeth orfodi cyflogwyr preifat i weinyddu ardoll o'r fath. Byddai gweithwyr cyhoeddus, i bob pwrpas, yn sybsideiddio'r seilwaith trafnidiaeth ar gyfer gweithwyr preifat. Byddai cyflogeion preifat hefyd yn elwa ar unrhyw fesurau lliniaru traffig a fyddai'n digwydd o ganlyniad i'r ardoll. Er mor dda yw'r bwriad, rwy'n ofni y byddai unrhyw ddeddfwriaeth o'r fath, i bob pwrpas, yn wrthgynhyrchiol o ran ei hamcanion.
No-one wants to have to drive to work, nor have the expense of running a car that's going to spend most of the time parked outside their workplace. But many are forced to because this Government and others have been unable to provide a viable public transport alternative, much less one that's as convenient as a car. The policies of successful UK and Welsh Governments and local authorities have resulted in commercial zones being placed in locations that are inaccessible by public transport, as has housing. So, please, please, please stop treating drivers and business as if the congestion and pollution they cause are all their fault. It's not. It's the fault of people like this Welsh Government and local authorities for not planning ahead.
Business rates work off the rateable value of the workplace into which is already being factored parking facilities on site. So, this legislative proposal would result in businesses being charged twice for the same thing. Businesses will either pass the levy on to their employees, as many obviously are, or their customers will take a financial hit that will curb expansion and impact on job creation. And for what? A half-baked, vague, mistaken notion that councils will use the tax to improve public transport and encourage active travel. That's utter fantasy. This is just a way of getting councils a bit more money to fund core services that this Government has failed to give them proper support for so far. If it weren't, this proposal would not just be about enabling councils to use the money for public transport, it would be forcing them to do so. But it isn't, and I note there's no mention of any of the levy funds being ring-fenced.
By adding new taxes and levies, Wales becomes a less attractive place to start or bring your business. This proposal won't reduce congestion or carbon emissions unless, as it may well do, it leads to less employment in Wales. So, I won't be supporting this Bill. The Government should be investing in alternative transport for workers and improving town planning, but instead they're coming up with a new tax. They want to look as if they're doing something, but they don't want to spend any money on it, so they'll come up with a way to tax Wales more. I think it's a terrible idea. Thank you.
Nid oes neb eisiau gorfod gyrru i'r gwaith, na chael y gost o redeg car sy'n mynd i dreulio'r rhan fwyaf o'r amser wedi'i barcio y tu allan i'w gweithle. Ond mae nifer o bobl yn gorfod gwneud hynny am nad yw'r Llywodraeth hon ac eraill wedi gallu darparu trafnidiaeth gyhoeddus ymarferol yn lle hynny, heb sôn am un sydd yr un mor gyfleus â char. Mae polisïau olynol Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol wedi arwain at osod parthau masnachol mewn lleoliadau nad oes modd eu cyrraedd ar drafnidiaeth gyhoeddus, ac mae'r un peth yn wir am dai. Felly, os gwelwch yn dda, rhowch y gorau i drin gyrwyr a busnesau fel pe bai'r tagfeydd a'r llygredd y maent yn eu hachosi yn fai arnynt hwy. Nid yw hynny'n wir. Bai pobl fel y Llywodraeth hon ac awdurdodau lleol ydyw am fethu cynllunio ar gyfer y dyfodol.
Mae ardrethi busnes yn gweithio oddi ar werth ardrethol y gweithle ac mae cyfleusterau parcio ar y safle eisoes yn cael eu cynnwys fel ffactor yn hynny. Felly, byddai'r cynnig deddfwriaethol hwn yn golygu bod busnesau'n gorfod talu ddwywaith am yr un peth. Bydd busnesau naill ai'n trosglwyddo'r ardoll i'w gweithwyr, fel y mae llawer yn amlwg yn ei wneud, neu bydd eu cwsmeriaid yn dioddef ergyd ariannol a fydd yn cyfyngu ar y gallu i ehangu a chreu swyddi. Ac i beth? Syniad cyfeiliornus, amwys, heb ei ystyried yn ddigonol y bydd cynghorau'n defnyddio'r dreth i wella trafnidiaeth gyhoeddus ac annog teithio llesol. Breuddwyd llwyr yw hynny. Ffordd yw hon o gael ychydig mwy o arian i gynghorau allu ariannu gwasanaethau craidd y mae'r Llywodraeth hon wedi methu rhoi cefnogaeth briodol iddynt hyd yma. Pe na bai hynny'n wir, byddai'r cynnig hwn yn gwneud mwy na galluogi cynghorau i ddefnyddio'r arian ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus, byddai'n eu gorfodi i wneud hynny. Ond nid yw'n gwneud hynny, a nodaf nad oes sôn am glustnodi unrhyw un o'r cronfeydd ardollau.
Drwy ychwanegu trethi ac ardollau newydd, bydd Cymru'n lle llai deniadol i gychwyn busnes neu i ddod â'ch busnes iddo. Ni fydd y cynnig hwn yn lleihau tagfeydd nac allyriadau carbon oni bai ei fod yn arwain at lai o gyflogaeth yng Nghymru, fel y gallai wneud. Felly, ni fyddaf yn cefnogi'r Bil hwn. Dylai'r Llywodraeth fuddsoddi mewn trafnidiaeth amgen i weithwyr a gwella cynllunio trefol, ond yn lle hynny maent yn cynnig treth newydd. Maent eisiau ymddangos fel pe baent yn gwneud rhywbeth, ond nid ydynt eisiau gwario unrhyw arian arno, felly maent wedi meddwl am ffordd o godi mwy o dreth ar Gymru. Rwy'n credu ei fod yn syniad ofnadwy. Diolch.
Thank you. Can I call on the Minister for Economy and Transport?
Diolch. A gaf fi alw ar Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth?
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'd firstly like to thank the Member for putting forward this legislative proposal. As Jenny Rathbone has, however, said, there is existing primary legislation under the Transport Act 2000 that already allows workplace parking levies to be implemented by local authorities in Wales and England. I'm not going to go into too much detail about the Act, other than to confirm that it makes detailed provision with regard to the use of the net proceeds from schemes, and provides that the net proceeds are available only—only. Michelle Brown was absolutely wrong to make assumptions on a lack of evidence. They can only be used for application by the authority for the purpose of directly or indirectly facilitating the achievement of local transport policies of the local traffic authority.
As such, it's a matter for local authorities to decide whether or not to introduce such measures in their area, but that is not just shifting the responsibility to local authorities to deal with this problem. As a Government, we are fully aware of the problems that we are facing, and on 29 April of this year, we declared a climate emergency. We're taking a lead and meeting the calls for action of people of all ages concerned about the impacts of climate change. Wales is, as Members have said, currently car dependent in the extreme. There is no arguing that at all. Traffic volume has increased by over a third during the course of devolution, reaching a peak of 29.4 billion vehicle kilometres in 2018. The vast majority of that traffic, 94 per cent, was accounted for by cars, taxis and vans. So, tackling our ingrained overdependency on cars and enabling a shift to more sustainable forms of travel, such as walking, such as cycling and public transport, may well be challenging, but it is absolutely necessary.
All forms of behavioural change can be challenging, whether it's ending smoking in public places or ending our love affair with unhealthy fast food, but it is absolutely necessary. And a recognition of the sustainable transport hierarchy, which prioritises sustainable travel modes, will be a key pillar of the new Wales transport strategy to be published in 2020. Our goal is for people of all ages and all abilities to be confident that they can make everyday journeys by walking, by cycling or by public transport, and do so safely.
Over the last two financial years, Dirprwy Lywydd, we have seen a significant increase in the funding available to create and improve active travel infrastructure. And since December 2017, all local authorities have had plans in place for integrated active travel networks for the 142 largest settlements in Wales. And in 2018, the active travel fund was established to create these networks.
Jenny Rathbone identified the excellent example of Nottingham, where local leadership has led to the successful implementation of revenue raising workplace parking levies, which have been transformational, and proving yet again that Michelle Brown is absolutely wrong to make assertions. That particular scheme has raised £9 million in revenue. It costs around about £500,000 to operate, and the net revenue has been invested in transformational tram and bus provision for the city.
I would most certainly, therefore, urge local authorities to consider utilising the Transport Act to reduce congestion in urban places, and in so doing to raise investment for public transport and active travel infrastructure. Reversing the decline in bus patronage is crucial in ensuring that we can reduce reliance on private vehicles, to provide alternatives to the private car, as highlighted by Nick Ramsay in his contribution. And that is specifically what the buses Bill is designed to do. In parallel, I've provided £1 million for four integrated responsive transport pilots that will test innovative forms of demand-responsive bus travel across Wales.
In 2018 we consulted on a clean air zone framework for Wales, with a summary of the results published in April of this year. The framework provides guidance to local authorities who are considering options to address local air quality issues to support the achievement of EU limits as well as local air quality management actions and include the role of parking levies.
Dirprwy Lywydd, there is nothing stopping local authorities from doing what Jenny Rathbone is, I feel correctly, advocating. The powers are there, the reasons for taking action and to utilise them are clear. And so, Dirprwy Lywydd, I'd urge supporters of the scheme to press their local authorities to consider this proven intervention.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i'r Aelod am gyflwyno'r cynnig deddfwriaethol hwn. Fodd bynnag, fel y dywedodd Jenny Rathbone, mae deddfwriaeth sylfaenol yn bodoli o dan Ddeddf Trafnidiaeth 2000 sydd eisoes yn caniatáu i awdurdodau lleol yng Nghymru a Lloegr weithredu ardollau parcio yn y gweithle. Nid wyf am fanylu gormod ar y Ddeddf, ond hoffwn gadarnhau ei bod yn cynnwys darpariaeth fanwl ar y defnydd o'r enillion net o gynlluniau, ac yn darparu mai'r elw net yn unig sydd ar gael—yn unig. Roedd Michelle Brown yn hollol anghywir i wneud rhagdybiaethau yn deillio o ddiffyg tystiolaeth. Ni chaiff yr awdurdod eu defnyddio ac eithrio i hwyluso'r broses o gyflawni polisïau trafnidiaeth leol yr awdurdod traffig lleol yn uniongyrchol neu'n anuniongyrchol.
Fel y cyfryw, mater i awdurdodau lleol yw penderfynu a ddylid cyflwyno mesurau o'r fath yn eu hardal ai peidio, ond nid yw hynny'n golygu trosglwyddo'r cyfrifoldeb yn syml i awdurdodau lleol ymdopi â'r broblem. Fel Llywodraeth, rydym yn gwbl ymwybodol o'r problemau sy'n ein hwynebu, ac ar 29 Ebrill eleni, fe wnaethom ddatgan argyfwng hinsawdd. Rydym yn arwain ac yn ymateb i'r galwadau am gamau gweithredu gan bobl o bob oed sy'n pryderu am effeithiau newid hinsawdd. Fel y mae'r Aelodau wedi dweud, mae Cymru'n hynod ddibynnol ar y car ar hyn o bryd. Nid oes dadl o gwbl ynglŷn â hynny. Mae cyfaint y traffig wedi cynyddu dros draean ers datganoli, gan gyrraedd uchafbwynt o 29.4 biliwn cilomedr cerbyd yn 2018. Roedd y rhan helaethaf o'r traffig hwnnw, 94 y cant, yn geir, tacsis a faniau. Felly, mae'n bosibl iawn y bydd mynd i'r afael â'n gorddibyniaeth reddfol ar geir a'n galluogi i symud tuag at ffyrdd mwy cynaliadwy o deithio, megis cerdded, beicio a thrafnidiaeth gyhoeddus, yn heriol, ond mae'n gwbl angenrheidiol.
Gall pob math o newid ymddygiad fod yn heriol, boed yn atal ysmygu mewn mannau cyhoeddus neu ddod â'n perthynas â bwyd brys afiach i ben, ond mae'n gwbl angenrheidiol. A bydd cydnabod yr hierarchaeth drafnidiaeth gynaliadwy, sy'n rhoi blaenoriaeth i ddulliau teithio cynaliadwy, yn un o gonglfeini allweddol strategaeth drafnidiaeth newydd Cymru sydd i'w chyhoeddi yn 2020. Ein nod yw sicrhau bod pobl o bob oed a phob gallu yn hyderus y gallant wneud teithiau dyddiol drwy gerdded, drwy feicio neu drwy ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, a gwneud hynny'n ddiogel.
Yn ystod y ddwy flynedd ariannol ddiwethaf, Ddirprwy Lywydd, rydym wedi gweld cynnydd sylweddol yn yr arian sydd ar gael i greu a gwella seilwaith teithio llesol. Ac ers mis Rhagfyr 2017, mae gan bob awdurdod lleol gynlluniau ar waith ar gyfer rhwydweithiau teithio llesol integredig i 142 o'r aneddiadau mwyaf yng Nghymru. Ac yn 2018, sefydlwyd y gronfa teithio llesol i greu'r rhwydweithiau hyn.
Nododd Jenny Rathbone enghraifft ardderchog Nottingham, lle mae arweinwyr lleol wedi llwyddo i weithredu ardollau parcio sy'n codi refeniw yn y gweithle. Mae'r ardollau wedi bod yn drawsnewidiol, ac mae'n profi unwaith eto fod Michelle Brown yn gwbl anghywir i wneud rhagdybiaethau. Mae'r cynllun penodol hwnnw wedi codi £9 miliwn o refeniw. Mae'n costio tua £500,000 i'w weithredu, ac mae'r refeniw net wedi'i fuddsoddi mewn darpariaeth dramiau a bysiau drawsnewidiol yn y ddinas.
Yn sicr felly, buaswn yn annog awdurdodau lleol i ystyried defnyddio'r Ddeddf Trafnidiaeth i leihau tagfeydd mewn mannau trefol, a chodi arian i'w fuddsoddi mewn trafnidiaeth gyhoeddus a seilwaith teithio llesol drwy wneud hynny. Mae gwrthdroi'r dirywiad mewn nawdd ar gyfer bysiau yn hollbwysig er mwyn sicrhau y gallwn leihau dibyniaeth ar gerbydau preifat, a darparu dewisiadau amgen yn lle ceir preifat, fel yr amlygwyd gan Nick Ramsay yn ei gyfraniad. A dyna'n union yw bwriad y Bil bysiau. Ar yr un pryd, rwyf wedi darparu £1 filiwn ar gyfer pedwar cynllun peilot integredig ar drafnidiaeth seiliedig ar alw a fydd yn profi mathau arloesol o deithio ar fysiau seiliedig ar alw ledled Cymru.
Yn 2018 ymgynghorwyd ar fframwaith parth aer glân i Gymru, a chyhoeddwyd crynodeb o'r canlyniadau ym mis Ebrill eleni. Mae'r fframwaith yn darparu canllawiau i awdurdodau lleol, sy'n ystyried opsiynau i fynd i'r afael â materion ansawdd aer lleol, i gefnogi cyflawni terfynau'r UE, yn ogystal â chamau gweithredu i reoli ansawdd aer lleol, yn cynnwys rôl ardollau ar barcio.
Ddirprwy Lywydd, nid oes dim i atal awdurdodau lleol rhag gwneud yr hyn y mae Jenny Rathbone yn ei argymell, a hynny'n briodol, rwy'n teimlo. Mae'r pwerau yno, mae'r rhesymau dros eu gweithredu a'u defnyddio'n glir. Ac felly, Ddirprwy Lywydd, buaswn yn annog cefnogwyr y cynllun i bwyso ar eu hawdurdodau lleol i ystyried yr ymyrraeth brofedig hon.
Thank you. Can I now ask Jenny Rathbone to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi ofyn i Jenny Rathbone ymateb i'r ddadl yn awr?
Thank you, Deputy Presiding Officer. I thank all the Members for their contributions, because it's really important that, in taking forward this measure, if you will allow me to do so, we properly scrutinise some of the disadvantages that could arise.
I absolutely acknowledge the dilemma of people, particularly in rural areas, who struggle to maintain a car on low wages, simply because there isn't any other means of getting there, and we absolutely have to acknowledge that, but it is down to us, the state, to intervene to ensure that everybody has options. Yes, electric vehicles reduce fossil fuel emissions, but they don't, of themselves, reduce carbon emissions. So, that doesn't actually resolve the problem.
The disabled are exempt in the Nottingham scheme, and I would expect, obviously, that disabled parking would be exempt in the new one.
Now, the school run was mentioned, I think by Llyr. There are some schools in my constituency where they're using a very restricted playground area for parking staff cars. We have lost sight of what we're trying to do here. So, I think, if nothing else, this workplace parking levy would force people to think about what use they're making of space that's currently occupied by cars.
In terms of David Rowlands's point, I have to emphasise that compliance in Nottingham is 100 per cent. All employers pay. This is not only the public sector paying for it; this is all employers who use parking spaces in their business. Yes, there are some important things to consider, like people who work unsocial hours. ASLEF gave evidence to the Scottish Parliament and pointed out that the driver of the first train out of the depot needed to use their car to get there. Absolutely. And equally, somebody who is working the night shift would be wanting to come home at six in the morning after eight hours at work when there may not be the public transport links available.
In terms of how it might be applied to reinforce the inequality between town-centre shopping areas where parking charges are levied and out-of-town shopping areas where no parking levies are raised is something that would certainly be worthy of consideration. But the levy is, as the Minister has said, ring-fenced only for transport proposals, not to be used for anything else. And I'm delighted to hear the Minister saying that, in the new hierarchy of priorities that are going to be published next year, walking, cycling and public transport are going to be of a higher order than the use of the private motor car. So I think, perhaps, the most interesting thing to come out of this is the idea of a sliding scale for employees, which would obviously have to be an adaptation of what is being done in Nottingham at the moment.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Diolch i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau, oherwydd mae'n bwysig iawn, wrth fwrw ymlaen â'r mesur hwn, os caniatewch imi wneud hynny, ein bod yn craffu'n briodol ar rai o'r anfanteision a allai godi.
Rwy'n llwyr gydnabod cyfyng-gyngor pobl, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, sy'n cael anhawster i gadw car ar gyflogau isel, yn syml oherwydd nad oes unrhyw ffordd arall o gyrraedd yno, ac mae'n rhaid inni gydnabod hynny, ond ein lle ni, y wladwriaeth, yw ymyrryd i sicrhau bod gan bawb opsiynau. Mae'n wir fod cerbydau trydan yn lleihau allyriadau tanwydd ffosil, ond nid ydynt, ar eu pen eu hunain, yn lleihau allyriadau carbon. Felly, nid yw hynny'n datrys y broblem mewn gwirionedd.
Mae'r anabl wedi'u heithrio yng nghynllun Nottingham, ac yn amlwg, buaswn yn disgwyl y byddai llefydd parcio i'r anabl yn cael eu heithrio yn yr un newydd.
Nawr, crybwyllwyd y daith i'r ysgol, gan Llyr rwy'n credu. Ceir rhai ysgolion yn fy etholaeth lle maent yn defnyddio ardal chwarae gyfyngedig iawn fel maes parcio staff. Rydym wedi colli golwg ar yr hyn rydym yn ceisio ei wneud yma. Felly, os nad yw'n gwneud unrhyw beth arall, rwy'n credu y byddai'r ardoll ar barcio yn y gweithle yn gorfodi pobl i feddwl ynglŷn â pha ddefnydd a wnânt o ofod sydd ar hyn o bryd yn cael ei lenwi gan geir.
Ar bwynt David Rowlands, rhaid imi bwysleisio bod y gydymffurfiaeth yn Nottingham yn 100 y cant. Mae pob cyflogwr yn talu. Nid y sector cyhoeddus yn unig sy'n talu amdano, ond pob cyflogwr sy'n defnyddio mannau parcio yn eu busnes. Oes, mae yna rai pethau pwysig i'w hystyried, fel pobl sy'n gweithio oriau anghymdeithasol. Rhoddodd ASLEF dystiolaeth i Senedd yr Alban a nodi bod angen i yrrwr y trên cyntaf allan o'r depo ddefnyddio eu car i gyrraedd yno. Yn sicr. Yn yr un modd, byddai rhywun sy'n gweithio'r sifft nos eisiau dod adref am chwech o'r gloch y bore ar ôl wyth awr yn y gwaith pan na fydd cysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus ar gael o bosibl.
O ran sut y gallai gael ei ddefnyddio i atgyfnerthu'r anghydraddoldeb rhwng ardaloedd siopa canol y dref lle codir tâl am barcio ac ardaloedd siopa ar gyrion y dref lle na chodir tâl am barcio, mae hynny'n sicr yn rhywbeth y byddai'n werth ei ystyried. Ond mae'r ardoll, fel y dywedodd y Gweinidog, wedi'i chlustnodi ar gyfer cynigion trafnidiaeth yn unig, ac ni ddylid ei defnyddio ar gyfer unrhyw beth arall. Ac rwy'n falch iawn o glywed y Gweinidog yn dweud y bydd cerdded, beicio a thrafnidiaeth gyhoeddus yn uwch na defnydd o'r car preifat yn yr hierarchaeth newydd o flaenoriaethau a gyhoeddir y flwyddyn nesaf. Felly rwy'n credu efallai mai'r peth mwyaf diddorol i ddod o hyn yw'r syniad o raddfa symudol ar gyfer gweithwyr, a fyddai, yn amlwg, yn gorfod bod yn addasiad o'r hyn a wneir yn Nottingham ar hyn o bryd.
Thank you. The proposal is to note the proposal. Does any Member object? [Objection.] Therefore we will have a vote on this item during voting time.
Diolch. Y cynnig yw nodi'r cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, fe gawn bleidlais ar yr eitem hon yn ystod y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans, a gwelliannau 2 a 3 yn enw Rhun ap Iorwerth. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment1 in the name of Rebecca Evans, and amendments 2 and 3 in the name of Rhun ap Iorwerth. If amendment 1 is agreed amendments 2 and 3 will be deselected.
Item 7 is the Welsh Conservatives' debate on hospice and palliative care, and I call on Mark Isherwood to move the motion. Mark.
Eitem 7 yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar ofal hosbis a gofal lliniarol, a galwaf ar Mark Isherwood i gyflwyno'r cynnig. Mark.
Cynnig NDM7193 Darren Millar
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi adroddiad y Grŵp Trawsbleidiol ar Hosbisau a Gofal Lliniarol ar Anghydraddoldebau o ran Mynediad i Ofal Hosbis a Gofal Lliniarol.
2. Yn cydnabod bod gan tua 23,000 o bobl yng Nghymru angen gofal lliniarol ar unrhyw un adeg, gan gynnwys dros 1,000 o blant.
3. Yn cydnabod er bod rhywfaint o gynnydd wedi'i wneud o ran ehangu mynediad i ofal hosbis a gofal lliniarol yng Nghymru, bod anghenion sylweddol sydd heb eu diwallu ac anghenion na fodlonwyd yn barhaus, ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i fynd i'r afael â hyn.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) amlinellu sut y bydd Cymru'n dod yn 'wlad dosturiol';
b) sicrhau bod cryfhau'r ddarpariaeth o wasanaethau gofal lliniarol yng Nghymru yn cael ei wneud yn ganolog i'r dull hwn o weithredu;
c) darparu meini prawf adrodd cyson, a mynd i'r afael â bylchau yn y data a gaiff eu casglu ar anghenion gofal lliniarol i oedolion a phediatrig;
d) diweddaru'r mecanwaith cyllido ar gyfer hosbisau elusennol fel ei fod yn seiliedig ar y data sydd ei angen ar y boblogaeth leol a nifer yr achosion;
e) cynyddu lefel y cyllid statudol a ddarperir i hosbisau oedolion a phlant yng Nghymru.
Motion NDM7193 Darren Millar
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the Cross Party Group on Hospices and Palliative Care’s report on Inequalities in Access to Hospice and Palliative Care.
2. Acknowledges that approximately 23,000 people in Wales have a palliative care need at any one time, including over 1,000 children.
3. Recognises that whilst some progress has been made in widening access to hospice and palliative care in Wales, there remains significant unmet need and under-met need, and calls on the Welsh Government to address this.
4. Calls on the Welsh Government to:
a) outline how Wales will become a 'compassionate country';
b) ensure that strengthening the provision of palliative care services in Wales is made central to this approach;
c) provide consistent reporting criteria, and address gaps in data collection on adult and paediatric palliative care needs;
d) update the funding mechanism for charitable hospices so that it is based on current local population need and prevalence data;
e) increase the level of statutory funding provided to adult and children’s hospices in Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch. Our motion today notes the cross-party group on hospices and palliative care’s report on inequalities in access to hospice and palliative care and is based entirely on this evidence-based report and further detailed evidence received since from organisations and professionals working in the sector. It is therefore deeply regrettable that the Welsh Government is proposing an amendment that deletes almost all of this and I therefore urge them to withdraw their amendment, listen and act.
Approximately 23,000 people in Wales have a palliative care need at any one time, including over 1,000 children. But around one in four, around 6,000 people, don't get access to the end-of-life care they need.
Diolch. Mae ein cynnig heddiw yn nodi adroddiad y grŵp trawsbleidiol ar ofal hosbis a gofal lliniarol ar anghydraddoldebau o ran mynediad at ofal hosbis a gofal lliniarol ac mae wedi'i seilio'n llwyr ar yr adroddiad hwn sy'n seiliedig ar dystiolaeth a thystiolaeth fanwl bellach a gafwyd ers hynny gan sefydliadau a gweithwyr proffesiynol sy'n gweithio yn y sector. Felly, mae'n destun gofid mawr fod Llywodraeth Cymru yn cynnig gwelliant sy'n dileu hyn bron i gyd ac felly rwy'n eu hannog i dynnu eu gwelliant yn ôl, i wrando ac i weithredu.
Mae gan oddeutu 23,000 o bobl yng Nghymru angen gofal lliniarol ar unrhyw adeg, gan gynnwys dros 1,000 o blant. Ond nid yw oddeutu un o bob pedwar, tua 6,000 o bobl, yn cael mynediad at y gofal diwedd oes sydd ei angen arnynt.
Hospices work in partnership with, and supplement, existing NHS services within local areas. Last year in Wales, 16 charitable hospices provided direct care to over 11,000 people and their families, whilst reaching thousands more through their community engagement and development; 290,000 hours were donated by hospice volunteers; 2,150 adults were seen in day hospice and out-patient care; there were 22,500 overnight stays in in-patient care; 3,500 people volunteered for their local hospices; 8,600 adults were seen by community care and hospice at home; 800 children were helped directly by charitable hospice care; there were 57,700 home visits by community care and hospice at home; and 2,300 families received bereavement care through hospices.
As the cross-party group report found, despite some progress in widening access to hospice and palliative care in Wales, there remains significant unmet need and under-met need. A significant proportion of bereavement support is provided by our charitable hospices in Wales. However, families whose loved one dies in the acute setting after receiving intensive and critical care often miss out on the bereavement care they need through lack of signposting or availability.
The Welsh Government is working with Cardiff University, Marie Curie and the end-of-life care board to review bereavement services. Cruse Cymru hopes that the final report will include a robust and detailed commitment to a strategic commissioning approach to bereavement services across Wales. In welcoming the review, Marie Curie tells me that ensuring adequate support for families experiencing bereavement is an important part of the process of death and dying and is a priority for many in the end-of-life sector.
The charity 2 Wish Upon a Star also welcomes this review and emphasises the correlation between those organisations funded by the Welsh Government, local authorities or health boards, who predominantly signpost or refer into organisations, and those who provide bereavement services but receive little or no funding. The cross-party group report calls for bereavement to be made a key feature of all relevant policies.
In July 2018, the Minister announced his ambition for Wales to become the first compassionate country—a country where we ensure that the well-being needs of an entire community are a priority. Our motion calls on the Welsh Government to outline how it will achieve this. Marie Curie identifies many examples of best practice in cities, towns and states, utilising the compassionate community model to ensure a better end-of-life experience, ranging from Good Life, Good Death, Good Grief and the Scottish Partnership for Palliative Care toolkit, encouraging local communities to create support networks, to projects in India and Australia.
Hospices and the voluntary sector are well positioned to mobilise volunteers and support communities to help deliver compassionate communities, with many already delivering programmes that focus on widening participation within end-of-life care. Marie Curie runs a helper scheme, in which specially trained volunteers help to provide regular support to those receiving palliative care and their families. Wrexham-based Nightingale House established compassionate communities groups, and, although they cannot manage the liability further down the line, they state that hospices can contribute if their role is focused on people with palliative care needs and that compassionate communities could, therefore, develop with them on this basis. They're, for example, taking their day services out to Chirk in Denbighshire and Mold in Flintshire.
Hospices also provide additional services to those provided by the NHS, such as support for carers and complementary therapies. However, despite their importance within wider care service provision, hospices are experiencing a number of challenges, which impact on their ability to provide sufficient support services. These include, they state, a lack of statutory Welsh Government funding, resulting in financial pressures that are restricting the ability of hospices to provide services; an out-of-date funding formula leading to a postcode lottery of services; and unmet need caused by a lack of specialist palliative care staff.
Mae hosbisau'n gweithio mewn partneriaeth â gwasanaethau presennol y GIG mewn ardaloedd lleol, ac yn ychwanegu atynt. Y llynedd yng Nghymru, rhoddodd 16 hosbis elusennol ofal uniongyrchol i dros 11,000 o bobl a'u teuluoedd, gan gyrraedd miloedd yn fwy drwy ymgysylltiad cymunedol a datblygu; cyfrannwyd 290,000 o oriau gan wirfoddolwyr hosbisau; gwelwyd 2,150 o oedolion mewn hosbisau dydd a gofal i gleifion allanol; bu 22,500 o arosiadau dros nos mewn gofal i gleifion mewnol; gwnaeth 3,500 o bobl waith gwirfoddol ar ran eu hosbisau lleol; gwelwyd 8,600 o oedolion gan ofal cymunedol a hosbis yn y cartref; cafodd 800 o blant eu helpu'n uniongyrchol gan ofal hosbisau elusennol; cafwyd 57,700 o ymweliadau cartref gan ofal cymunedol a hosbis yn y cartref; a chafodd 2,300 o deuluoedd gymorth profedigaeth drwy hosbisau.
Fel y canfu adroddiad y grŵp trawsbleidiol, er gwaethaf rhywfaint o gynnydd o ran ehangu mynediad at ofal hosbis a gofal lliniarol yng Nghymru, mae anghenion sylweddol sydd heb eu diwallu ac anghenion na fodlonwyd yn barhaus. Darperir cyfran sylweddol o gymorth profedigaeth gan ein hosbisau elusennol yng Nghymru. Fodd bynnag, mae teuluoedd y mae eu hanwyliaid yn marw mewn lleoliad acíwt ar ôl cael gofal dwys a chritigol yn aml yn colli'r cymorth profedigaeth sydd ei angen arnynt drwy ddiffyg cyfeirio neu argaeledd.
Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Phrifysgol Caerdydd, Marie Curie a'r bwrdd gofal diwedd oes i adolygu gwasanaethau profedigaeth. Mae Cruse Cymru yn gobeithio y bydd yr adroddiad terfynol yn cynnwys ymrwymiad cadarn a manwl i ddull comisiynu strategol ar gyfer gwasanaethau profedigaeth ledled Cymru. Wrth groesawu'r adolygiad, dywed Marie Curie wrthyf fod sicrhau cymorth digonol i deuluoedd sy'n dioddef profedigaeth yn rhan bwysig o'r broses o farw a'i bod yn flaenoriaeth i lawer yn y sector gofal diwedd oes.
Mae'r elusen 2 Wish Upon a Star hefyd yn croesawu'r adolygiad hwn ac yn pwysleisio'r gydberthynas rhwng y sefydliadau a ariennir gan Lywodraeth Cymru, awdurdodau lleol neu fyrddau iechyd, sy'n cyfeirio neu'n atgyfeirio'n bennaf at sefydliadau, a'r rhai sy'n darparu gwasanaethau profedigaeth ond yn derbyn fawr ddim cyllid, os o gwbl. Mae adroddiad y grŵp trawsbleidiol yn galw am wneud profedigaeth yn nodwedd allweddol o bob polisi perthnasol.
Ym mis Gorffennaf 2018, cyhoeddodd y Gweinidog ei uchelgais y dylai Cymru ddod yn wlad dosturiol gyntaf—gwlad lle rydym yn sicrhau bod anghenion llesiant cymuned gyfan yn flaenoriaeth. Mae ein cynnig yn galw ar Lywodraeth Cymru i amlinellu sut y bydd yn cyflawni hyn. Mae Marie Curie yn nodi llawer o enghreifftiau o arferion gorau mewn dinasoedd, trefi a gwladwriaethau, gan ddefnyddio'r model cymunedau tosturiol i sicrhau profiad diwedd oes gwell, yn amrywio o Good Life, Good Death, Good Grief a phecyn cymorth Partneriaeth Gofal Lliniarol yr Alban, ac annog cymunedau lleol i greu rhwydweithiau cymorth, i brosiectau yn India ac Awstralia.
Mae hosbisau a'r sector gwirfoddol mewn sefyllfa dda i gynnull gwirfoddolwyr a chefnogi cymunedau i helpu i ffurfio cymunedau tosturiol, ac mae llawer ohonynt eisoes yn darparu rhaglenni sy'n canolbwyntio ar ehangu cyfranogiad ym maes gofal diwedd oes. Mae Marie Curie yn gweithredu cynllun cynorthwywyr, lle mae gwirfoddolwyr wedi'u hyfforddi'n arbennig yn helpu i ddarparu cefnogaeth reolaidd i'r rhai sy'n derbyn gofal lliniarol a'u teuluoedd. Sefydlodd Tŷ'r Eos yn Wrecsam grwpiau cymunedau tosturiol, ac er na allant reoli atebolrwydd yn nes i lawr y llinell, dywedant y gall hosbisau gyfrannu os bydd eu rôl yn canolbwyntio ar bobl ag anghenion gofal lliniarol, ac o'r herwydd gallai cymunedau tosturiol ddatblygu gyda hwy ar y sail hon. Er enghraifft, maent yn mynd â'u gwasanaethau dydd i'r Waun yn Sir Ddinbych a'r Wyddgrug yn Sir y Fflint.
Mae hosbisau hefyd yn darparu gwasanaethau ychwanegol at y rhai a ddarperir gan y GIG, megis cymorth i ofalwyr a therapïau cyflenwol. Fodd bynnag, er gwaethaf eu pwysigrwydd yn narpariaeth ehangach y gwasanaeth gofal, mae hosbisau'n wynebu nifer o heriau, sy'n effeithio ar eu gallu i ddarparu digon o wasanaethau cymorth. Maent yn dweud bod y rhain yn cynnwys diffyg cyllid statudol gan Lywodraeth Cymru, sy'n arwain at bwysau ariannol sy'n cyfyngu ar allu hosbisau i ddarparu gwasanaethau; fformiwla ariannu sydd wedi dyddio ac sy'n arwain at loteri cod post ar gyfer gwasanaethau; ac angen heb ei ddiwallu a achosir gan ddiffyg staff gofal lliniarol arbenigol.
Wales's hospices had a combined revenue of £36 million in 2018 and fundraised around £28 million of this. Statutory funding has flatlined for many years. Children's hospices tell me that, although they operate on a 'buy one, get seven or eight free' basis, they've had flatline statutory funding for 10 years.
Government funding of children's hospices in Wales, as a percentage of its charitable expenditure, is lower than in England and in Scotland. In Wales, children's hospices received 12 per cent of their expenditure from Government funding last year, compared to 21 per cent in England and 53 per cent in Scotland. The UK Government is doubling children's hospice funding to £25 million annually by 2023-24, and the Scottish Government is providing £30 million over five years to support children's hospices there. Wales's children's hospices are calling for action on the recommendations made by the cross-party group report and asking the Welsh Government to fund the study that examines the demands for children's palliative care in Wales and the extent to which that is being met.
Adult hospices tell me that their statutory funding has not changed for a decade and has therefore been dropping in real terms each year. Government funding for adult hospices, as a percentage of expenditure, is lower in Wales than in any other UK nation. In Wales, adult hospices received 28 per cent of Government funding, as a percentage of their expenditure in 2017, compared with 33 per cent in England, 34 per cent in Northern Ireland, and 38 per cent in Scotland.
Now, while most people express a preference to be cared for in their usual place of residence—at home or in their care home—55 per cent of deaths in Wales occur in hospitals. However, many of these may receive some support from a hospice. Given the current pressures in Wales on the number of available hospital beds, hospices provide an opportunity to allow people to access the support they need outside of a hospital environment and according to their own preference. Local health boards should therefore develop close working relationships with hospice providers to allow people to access a holistic package of care, designing services together and commissioning smarter to improve lives and reduce pressure on budgets.
The cross-party group report said that those with dementia, heart failure, and neurological conditions in particular, face a range of barriers to appropriate care and are less likely to be referred than cancer sufferers, when they should be entitled to care at home, in hospices and care homes as well as hospitals. The report said people aged over 85 who live in a care home can struggle to get the right support, something the former Older People's Commissioner for Wales has previously highlighted. The traditional view of a hospice as an in-patient unit where someone might go for the last few weeks of life is too narrow when over 80 per cent of hospice services in Wales are actually delivered out in the community or in people's homes.
The committee report made 11 recommendations for improvement, including that Welsh Government should develop a robust action plan to tackle the gaps in palliative care staffing, prioritising district nurses and community paediatric nurses. Health boards need to ensure there is comprehensive out-of-hours coverage across the whole of Wales. Hospices and palliative care providers should educate colleagues in health and social care about the range of services available—they want to. And the funding formula should be based on current population need, which will require clarification on which measurements will be used in determining need, noting that the end-of-life care board no longer holds the levers and funding has been fully devolved to health boards and that the national clinical lead for palliative and end-of-life care told the cross-party group that, although the board is strongly committed to finding ways to measure outcomes, experience, and the differences made, he was becoming slightly concerned about people saying that it was hard to measure outcomes when they were not trying.
Wales has a rapidly ageing population, with the number of people aged 65 and over projected to increase by 36.6 per cent between 2016 and 2041. Of the 34,000 people who die every year in Wales, 75 per cent need some form of palliative and end-of-life care. As a hospice leader told me this week, 'Needs are growing and growing but no more money is coming in, so at what stage do we start to reduce provision?' They emphasised that hospices' independence is their strength and the reason their communities support them, but added that health boards are getting huge and unequal returns from hospices and therefore have no interest in changing the funding mechanism. It is therefore down to the Welsh Government to make this happen.
Effective collaboration between the NHS and charitable sector is essential if we're to radically improve access to hospice and palliative care for everyone across Wales—I've been saying this here for 15 years—with health boards asking hospices how they can help them deliver more. Let's listen, let's make our hospices deliver everything they possibly can, let's improve lives and let's use that NHS budget a damn sight smarter than we currently are.
Roedd gan hosbisau Cymru refeniw cyfunol o £36 miliwn yn 2018 a chafodd oddeutu £28 miliwn o'r arian hwn ei godi ganddynt eu hunain. Mae cyllid statudol wedi aros yn ei unfan ers blynyddoedd lawer. Mae hosbisau plant yn dweud wrthyf, er eu bod yn gweithredu ar sail 'prynu un, cael saith neu wyth am ddim', fod eu cyllid statudol wedi aros yn ei unfan ers 10 mlynedd.
Mae cyllid y Llywodraeth i hosbisau plant yng Nghymru, fel canran o'i gwariant elusennol, yn is nag yn Lloegr a'r Alban. Yng Nghymru, cafodd hosbisau plant 12 y cant o'u gwariant o gyllid y Llywodraeth y llynedd, o'i gymharu â 21 y cant yn Lloegr a 53 y cant yn yr Alban. Mae Llywodraeth y DU yn dyblu'r cyllid i hosbisau plant i £25 miliwn yn flynyddol erbyn 2023-24, ac mae Llywodraeth yr Alban yn darparu £30 miliwn dros bum mlynedd i gefnogi hosbisau plant yno. Mae hosbisau plant Cymru yn galw am weithredu ar yr argymhellion a wnaed gan adroddiad y grŵp trawsbleidiol ac yn gofyn i Lywodraeth Cymru ariannu'r astudiaeth sy'n archwilio'r galw am ofal lliniarol i blant yng Nghymru ac i ba raddau y mae hynny'n cael ei gyflawni.
Dywed hosbisau oedolion wrthyf nad yw eu cyllid statudol wedi newid ers degawd a'i fod, felly, wedi bod yn gostwng mewn termau real bob blwyddyn. Mae cyllid y Llywodraeth i hosbisau oedolion, fel canran o wariant, yn is yng Nghymru nag yn unrhyw wlad arall yn y DU. Yng Nghymru, cafodd hosbisau oedolion 28 y cant o gyllid y Llywodraeth, fel canran o'u gwariant yn 2017, o'i gymharu â 33 y cant yn Lloegr, 34 y cant yng Ngogledd Iwerddon, a 38 y cant yn yr Alban.
Nawr, er bod y rhan fwyaf o bobl yn dweud y byddai'n well ganddynt gael gofal yn eu preswylfa arferol—gartref neu yn eu cartref gofal—mae 55 y cant o farwolaethau yng Nghymru'n digwydd mewn ysbytai. Fodd bynnag, efallai y bydd llawer o'r rhain yn cael rhywfaint o gymorth gan hosbis. O ystyried y pwysau presennol yng Nghymru o ran nifer y gwelyau sydd ar gael mewn ysbytai, mae hosbisau'n darparu cyfle i ganiatáu i bobl gael y cymorth sydd ei angen arnynt y tu allan i amgylchedd ysbyty ac yn unol â'u dewis personol. Gan hynny, dylai byrddau iechyd lleol ddatblygu perthynas waith agos gyda darparwyr hosbisau i ganiatáu i bobl gael pecyn gofal holistaidd, cynllunio gwasanaethau gyda'i gilydd a chomisiynu'n ddoethach er mwyn gwella bywydau a lleihau'r pwysau ar gyllidebau.
Dywedodd adroddiad y grŵp trawsbleidiol fod y rhai sydd â dementia, methiant y galon, a chyflyrau niwrolegol yn arbennig, yn wynebu amrywiaeth o rwystrau i ofal priodol a'u bod yn llai tebygol o gael eu hatgyfeirio na dioddefwyr canser, pan ddylai fod ganddynt hawl i gael gofal yn y cartref, mewn hosbisau a chartrefi gofal yn ogystal ag ysbytai. Dywedodd yr adroddiad fod pobl dros 85 oed sy'n byw mewn cartref gofal yn gallu ei chael hi'n anodd cael y cymorth cywir, rhywbeth y mae cyn Gomisiynydd Pobl Hŷn Cymru wedi tynnu sylw ato yn y gorffennol. Mae'r farn draddodiadol am hosbis fel uned i gleifion mewnol lle gallai rhywun fynd dros wythnosau olaf eu bywyd yn rhy gul pan fydd dros 80 y cant o wasanaethau hosbis yng Nghymru'n cael eu darparu yn y gymuned mewn gwirionedd, neu yng nghartrefi pobl.
Gwnaeth adroddiad y pwyllgor 11 o argymhellion ar gyfer gwella, gan gynnwys y dylai Llywodraeth Cymru ddatblygu cynllun gweithredu cadarn i fynd i'r afael â'r bylchau staffio mewn gofal lliniarol, gan flaenoriaethu nyrsys ardal a nyrsys pediatrig cymunedol. Mae angen i fyrddau iechyd sicrhau bod gwasanaeth cynhwysfawr y tu allan i oriau ar gael ledled Cymru gyfan. Dylai hosbisau a darparwyr gofal lliniarol addysgu cydweithwyr ym maes iechyd a gofal cymdeithasol am yr amrywiaeth o wasanaethau sydd ar gael—maent eisiau gwneud hynny. A dylai'r fformiwla ariannu fod yn seiliedig ar angen presennol y boblogaeth, a bydd gofyn egluro pa fesuriadau a ddefnyddir i bennu'r angen, gan nodi nad y bwrdd gofal diwedd oes sy'n meddu ar y dulliau bellach a bod y cyllid wedi'i ddatganoli'n llawn i fyrddau iechyd a bod yr arweinydd clinigol cenedlaethol ar gyfer gofal lliniarol a gofal diwedd oes wedi dweud wrth y grŵp trawsbleidiol, er bod y bwrdd yn ymrwymedig iawn i ddod o hyd i ffyrdd o fesur canlyniadau, profiad, a'r gwahaniaethau a wnaed, ei fod yn dechrau poeni braidd fod pobl yn dweud ei bod yn anodd mesur canlyniadau pan nad oeddent yn ceisio gwneud hynny.
Mae gan Gymru boblogaeth sy'n heneiddio'n gyflym, a rhagwelir y bydd nifer y bobl 65 a throsodd yn cynyddu 36.6 y cant rhwng 2016 a 2041. O'r 34,000 o bobl sy'n marw bob blwyddyn yng Nghymru, mae 75 y cant ohonynt angen rhyw ffurf ar ofal lliniarol a gofal diwedd oes. Fel y dywedodd arweinydd hosbis wrthyf yr wythnos hon, 'Mae'r anghenion yn tyfu ac yn tyfu ond nid oes rhagor o arian yn dod i mewn, felly ar ba gam rydym yn dechrau lleihau'r ddarpariaeth?' Roedd yn pwysleisio mai annibyniaeth hosbisau yw eu cryfder a'r rheswm pam y mae eu cymunedau'n eu cefnogi, ond ychwanegodd fod byrddau iechyd yn cael enillion enfawr ac anghyfartal gan hosbisau ac felly nad oes ganddynt unrhyw ddiddordeb mewn newid y mecanwaith ariannu. Mater i Lywodraeth Cymru gan hynny yw sicrhau bod hyn yn digwydd.
Mae cydweithio effeithiol rhwng y GIG a'r sector elusennol yn hanfodol os ydym am wella'n mynediad at ofal hosbis a gofal lliniarol i bawb ledled Cymru yn sylweddol—bûm yn dweud hyn yma ers 15 mlynedd—gyda byrddau iechyd yn gofyn i hosbisau sut y gallant eu helpu i gyflawni mwy. Gadewch i ni wrando, gadewch i ni sicrhau bod ein hosbisau yn cyflawni popeth a allant, gadewch inni wella bywydau a gadewch inni ddefnyddio cyllideb y GIG gryn dipyn yn fwy clyfar nag y gwnawn ar hyn o bryd.
Thank you. I have selected the three amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. So, can I ask the Minister for Health and Social Services to move formally amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans?
Diolch. Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Felly, a gaf fi ofyn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans, yn ffurfiol?
Gwelliant 1—Rebecca Evans
Dileu popeth ar ôl pwynt 2 a rhoi yn ei le:
Yn cydnabod bod cynnydd wedi’i wneud o ran ehangu mynediad i ofal hosbis a gofal lliniarol yng Nghymru a bod angen gwneud rhagor o waith i nodi unrhyw angen sydd heb ei ddiwallu
Yn nodi y bydd Llywodraeth Cymru:
a) yn parhau i weithio gyda phartneriaid statudol a phartneriaid yn y trydydd sector i gyflawni’r uchelgais o sicrhau mai Cymru yw 'gwlad dosturiol' gyntaf y byd;
b) yn sicrhau bod cryfhau’r ddarpariaeth gwasanaethau gofal lliniarol yng Nghymru yn cael ei wneud yn ganolog i’r dull gweithredu hwn;
c) yn darparu meini prawf adrodd cyson, ac yn mynd i’r afael â bylchau yn y data a gaiff eu casglu am anghenion gofal lliniarol oedolion a gofal lliniarol pediatrig;
d) yn parhau i fonitro’r dull cyllido ar gyfer hosbisau elusennol gan weithio gyda’r bwrdd diwedd oes a’r byrddau iechyd;
e) yn parhau i fonitro ac adolygu’r cyllid a ddarperir i hosbisau oedolion a phlant yng Nghymru.
Amendment 1—Rebecca Evans
Delete all after point 2 and replace with:
Recognises that progress has been made in widening access to hospice and palliative care in Wales and that further work is needed to establish any unmet need
Notes that the Welsh Government will:
a) continue to work with statutory and third sector partners to deliver on the ambition of making Wales the world’s first 'compassionate country';
b) ensure that strengthening the provision of palliative care services in Wales is made central to this approach;
c) provide consistent reporting criteria, and address gaps in data collection on adult and paediatric palliative care needs;
d) continue to monitor the mechanism of funding for charitable hospices working with the end of life board and health boards;
e) continue to monitor and review funding provided to adult and children’s hospices in Wales.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Thank you. Can I now call on Helen Mary Jones to move amendments 2 and 3, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth? Helen.
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Helen Mary Jones i gynnig gwelliannau 2 a 3, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth? Helen.
Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu is-bwynt newydd ar ddiwedd pwynt 4:
sicrhau bod gofalwyr yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt yn ystod ac ar ôl iddynt ofalu am rywun sy'n cael gofal lliniarol.
Amendment 2—Rhun ap Iorwerth
Add as new sub-point at end of point 4:
ensure carers receive the support they need both during and after they have cared for somebody receiving palliative care.
Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu is-bwynt newydd ar ddiwedd pwynt 4:
sicrhau bod amrywiaeth o wasanaethau ar gael ym mhob rhan o Gymru fel bod modd parchu dewisiadau'r unigolyn o ran y math o ofal lliniarol a ddarperir, ynghyd â lleoliad y gofal hwnnw.
Amendment 3—Rhun ap Iorwerth
Add as new sub-point at end of point 4:
ensure that provision of a variety of services is available in all parts of Wales so that the choices of the individual over the type and location of palliative care they receive can be respected.
Cynigiwyd gwelliannau 2 a 3.
Amendments 2 and 3 moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I'd like to begin by thanking the Conservative group for bringing forward this debate on this very important issue, and to say a personal thank you to Mark Isherwood for his excellent work on this very, very important topic, which, as he says, has been a consistent feature of his contribution to the Assembly ever since he was elected. And I know that colleagues in the third sector and the hospice movement are very grateful to Mark Isherwood for everything that he does, and I'm sure, actually, that that gratitude is shared across this Chamber, regardless of party.
I'd like to speak, if I may, Deputy Presiding Officer, briefly to our two amendments and then make one further general comment. Our second amendment, amendment 2, calls attention to the importance of carers and support for carers in this regard. Of course, Members of the Assembly will be aware that the Health and Social Services Committee has been doing a big piece of work looking at support for carers overall. The impact, of course, of caring for someone in this situation is huge, and, for many people, the emotional impact is very serious. The issues around caring for a younger person towards the end of their life—you may then also, perhaps, as a grandparent, be caring for the children of that younger person. The pattern, of course—we very often see that the younger person, let's say with cancer, may rally, may be well for some months, may be very unwell again; the pattern isn't consistent. And so carers supporting people in palliative care situations have particular needs and they also need that support after bereavement. There is that loss of role, as well, if you've been caring for somebody for some time and suddenly they're no longer with you. You have the grief at their loss and then a question about how you go forward with your own life, and I'm sure that many of us have seen this in our own families. Of course, the hospice movement does some very good work around that grief support, but we shouldn't rely on them alone. So, I'd recommend our second amendment to what is, overall, a very strong motion to the Assembly.
Our amendment 3 speaks about the need to provide a variety of services, and I think Mark Isherwood has acknowledged in his speech that people want different things towards the end of their lives. It is the one thing that is certain that will come to us all, but where we feel most comfortable to spend our last hours and days may be very different from one person to another. Many people choose support at home, and I put on record again my gratitude to the Marie Curie nurses who helped us to take care of my mother at home. Other people don't want that; they don't want to put what they see as a pressure on their family members and their carers. So, we must ensure that there is a variety of services. And, as a representative for Mid and West Wales, I'm particularly anxious that we make sure that those are available across rural communities as well, and there are some excellent hospice-at-home services, the Paul Sartori foundation, for example—
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i grŵp y Ceidwadwyr am gyflwyno'r ddadl hon ar y mater pwysig hwn, a diolch yn bersonol i Mark Isherwood am ei waith rhagorol ar y pwnc eithriadol o bwysig hwn sydd, fel y dywed, wedi bod yn nodwedd gyson o'i gyfraniad i'r Cynulliad ers iddo gael ei ethol. A gwn fod cydweithwyr yn y trydydd sector a'r mudiad hosbis yn ddiolchgar iawn i Mark Isherwood am bopeth y mae'n ei wneud, ac rwy'n siŵr y caiff y diolch hwnnw ei ategu ar draws y pleidiau yn y Siambr.
Hoffwn siarad yn fyr am ein dau welliant, os caf, Ddirprwy Lywydd, a gwneud un sylw cyffredinol pellach. Mae ein hail welliant, gwelliant 2, yn tynnu sylw at bwysigrwydd gofalwyr a chymorth i ofalwyr yn hyn o beth. Wrth gwrs, bydd Aelodau'r Cynulliad yn ymwybodol fod y Pwyllgor Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi bod yn gwneud gwaith mawr yn edrych ar gymorth i ofalwyr yn gyffredinol. Mae effaith gofalu am rywun yn y sefyllfa hon yn enfawr wrth gwrs, ac i lawer o bobl, mae'r effaith emosiynol yn ddifrifol iawn. Mae'r materion sydd ynghlwm wrth ofalu am unigolyn iau tuag at ddiwedd eu hoes—efallai y byddwch hefyd, efallai, fel taid neu nain, yn gofalu am blant yr unigolyn iau hwnnw. Mae'r patrwm, wrth gwrs—gwelwn yn aml iawn y bydd yr unigolyn iau, sydd â chanser dyweder, yn teimlo'n well am rai misoedd efallai, ond yn anhwylus iawn eto drachefn; nid yw'r patrwm yn gyson. Ac felly mae gan ofalwyr sy'n cynorthwyo pobl mewn sefyllfaoedd gofal lliniarol anghenion penodol ac mae angen y cymorth hwnnw arnynt hefyd ar ôl profedigaeth. Mae'r rôl honno'n cael ei cholli, yn ogystal, os ydych chi wedi bod yn gofalu am rywun ers peth amser ac yn sydyn, nid ydynt yno gyda chi mwyach. Rydych yn wynebu'r galar o'u colli a chwestiwn ynglŷn â sut yr ewch ymlaen â'ch bywyd eich hun, ac rwy'n siŵr bod llawer ohonom wedi gweld hyn yn ein teuluoedd ein hunain. Wrth gwrs, mae'r mudiad hosbis yn gwneud gwaith da iawn mewn perthynas â chymorth profedigaeth o'r fath, ond ni ddylem ddibynnu arnynt hwy yn unig. Felly, hoffwn argymell ein hail welliant i'r hyn sydd, yn gyffredinol, yn gynnig cryf iawn i'r Cynulliad.
Mae ein gwelliant 3 yn sôn am yr angen i ddarparu amrywiaeth o wasanaethau, a chredaf fod Mark Isherwood wedi cydnabod yn ei araith fod ar bobl eisiau pethau gwahanol tuag at ddiwedd eu hoes. Dyma'r un peth sy'n sicr o ddod i bawb ohonom, ond mae'n bosibl fod lle y teimlwn yn fwyaf cyfforddus i dreulio ein horiau a'n dyddiau olaf yn amrywio'n fawr o un person i'r llall. Mae llawer o bobl yn dewis cymorth yn y cartref, ac rwyf am gofnodi fy niolch unwaith eto i'r nyrsys Marie Curie a'n helpodd i ofalu am fy mam gartref. Ni fydd eraill eisiau hynny; nid ydynt am roi'r hyn a welant fel pwysau ar aelodau o'u teuluoedd a'u gofalwyr. Felly, rhaid inni sicrhau bod amrywiaeth o wasanaethau ar gael. Ac fel cynrychiolydd ar gyfer Canolbarth a Gorllewin Cymru, rwy'n arbennig o awyddus ein bod yn sicrhau bod y rheini ar gael ar draws cymunedau gwledig hefyd, a cheir rhai gwasanaethau hosbis yn y cartref rhagorol, sefydliad Paul Sartori, er enghraifft—
Would you take an intervention? You're most kind for taking the intervention, Helen Mary. I just wanted to draw to your attention, and I'm sure you will agree with me that, in fact, one of the big barriers is the postcode lottery that we see throughout our health boards, with many not prioritising this, so that—. People do want to die and have that support where they want be, and that 24 hours, seven days a week, 365 days a year, if people want to be at home, then they should be able to be at home, but they just, through the postcode lottery of local health boards, don't have that opportunity.
A wnewch chi dderbyn ymyriad? Rydych yn garedig iawn yn derbyn yr ymyriad, Helen Mary. Roeddwn am dynnu eich sylw at rywbeth, ac rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi mai un o'r rhwystrau mawr, mewn gwirionedd, yw'r loteri cod post a welwn ar draws ein byrddau iechyd, gyda llawer yn methu rhoi blaenoriaeth i hyn, fel bod—. Mae pobl eisiau marw a chael y gefnogaeth honno lle y dymunant fod, a 24 awr, saith niwrnod yr wythnos, 365 diwrnod y flwyddyn, os yw pobl am fod gartref, dylent allu bod gartref, ond drwy loteri cod post byrddau iechyd lleol, nid ydynt yn cael y cyfle hwnnw.
I agree with everything that Angela Burns has said. I think it isn't acceptable that people in some communities can have access to a service and people in other communities cannot. I don't think any of us would want a one-size-fits-all across the whole of Wales, because our communities and individuals need different things, but we do need to offer that variety of services.
I'd like to move on briefly to comment on point 4(d) in the original motion, which I support, about the need for a range of funding models, and to draw the Assembly's attention to the model used by the Tŷ Bryngwyn Hospice in Llanelli in my own region. I've been privileged to support the work of that hospice for many years. In fact, one of my first duties as an Assembly Member was to attend its opening and then to give the local health board a certain amount of pressure to make sure that they funded it properly. Now, in that model, the basic care, the nursing care, the medical care is provided and funded by the local health board. The hospice was built and has been refurbished and all the extra things that come with hospice care are provided by the charitable organisation, which has huge local support.
It's an innovative model, and I think it may be one that could be developed across Wales, and perhaps I'll ask the Minister to agree to take a look at that, and to commend that to other local health boards. It wouldn't work for all charitable hospices, because some of them would feel that that involved too much of a loss of their own autonomy and of the way that they want to provide services, but it is one way that I've seen, where the basic care that would otherwise be provided in a hospital, perhaps, is provided at a much better setting, but where the charitable model is then free to provide the extras, if you like, and not the basics.
Very briefly, just to end my contribution, if I may, Deputy Presiding Officer, to say we can't support the Government amendment. There has been some progress, but there is too much about reviewing and monitoring in it, and not enough action. The cross-party group has done an excellent piece of work. We have the evidence as to what needs to be done, and we need to get on with it. I'm sure that we can all agree with the aspiration for Wales to become the first compassionate country in this regard, but the question is how we fulfil that aspiration, and, to this end, I recommend to this Chamber our amendments 2 and 3 and the original motion. Thank you.
Cytunaf â phopeth a ddywedodd Angela Burns. Rwy'n credu nad yw'n dderbyniol fod pobl mewn rhai cymunedau yn gallu cael gwasanaeth a phobl mewn cymunedau eraill yn methu ei gael. Nid wyf yn credu y byddai unrhyw un ohonom am weld un ateb ar gyfer pawb ym mhob rhan o Gymru, gan fod angen pethau gwahanol ar ein cymunedau a'n hunigolion, ond mae angen inni gynnig amrywiaeth o wasanaethau.
Hoffwn symud ymlaen yn fyr i wneud sylw ar bwynt 4(d) yn y cynnig gwreiddiol cynnig rwy'n ei gefnogi, ynghylch yr angen am amrywiaeth o fodelau ariannu, ac i dynnu sylw'r Cynulliad at y model a ddefnyddir gan Hosbis Tŷ Bryngwyn yn Llanelli yn fy rhanbarth i. Rwyf wedi cael y fraint o gefnogi gwaith yr hosbis honno ers blynyddoedd lawer. Yn wir, un o fy nyletswyddau cyntaf fel Aelod Cynulliad oedd mynychu ei hagoriad a rhoi rhywfaint o bwysau ar y bwrdd iechyd lleol wedyn i wneud yn siŵr eu bod yn ei hariannu'n briodol. Nawr, yn y model hwnnw, darperir ac ariennir y gofal sylfaenol, y gofal nyrsio, y gofal meddygol gan y bwrdd iechyd lleol. Adeiladwyd ac adnewyddwyd yr hosbis, a darparwyd yr holl bethau ychwanegol sy'n dod gyda gofal hosbis gan y sefydliad elusennol, sy'n cael cefnogaeth leol enfawr.
Mae'n fodel arloesol, ac rwy'n credu y gallai fod yn un y gellid ei ddatblygu ledled Cymru, ac efallai y gofynnaf i'r Gweinidog gytuno i edrych ar hynny, ac i gymeradwyo hynny i fyrddau iechyd lleol eraill. Ni fyddai'n gweithio i bob hosbis elusennol, oherwydd byddai rhai ohonynt yn teimlo bod hynny'n golygu colli gormod o'u hannibyniaeth eu hunain a'r ffordd y maent am ddarparu gwasanaethau, ond mae'n un ffordd a welais, lle caiff y gofal sylfaenol a fyddai fel arall yn cael ei ddarparu mewn ysbyty, efallai, yn cael ei ddarparu mewn lleoliad llawer gwell, ond lle mae'r model elusennol yn rhydd wedyn i ddarparu'r pethau ychwanegol, os mynnwch, ac nid y pethau sylfaenol.
Yn fyr iawn, i orffen fy nghyfraniad, os caf, Ddirprwy Lywydd, hoffwn ddweud na allwn gefnogi gwelliant y Llywodraeth. Cafwyd rhywfaint o gynnydd, ond mae gormod ynddo am adolygu a monitro, a dim digon o weithredu. Mae'r grŵp trawsbleidiol wedi gwneud gwaith rhagorol. Mae gennym y dystiolaeth ynglŷn â'r hyn sydd angen ei wneud, ac mae angen inni fwrw ymlaen â hynny. Rwy'n siŵr y gallwn i gyd gytuno â'r dyhead i weld Cymru'n dod yn wlad dosturiol gyntaf yn hyn o beth, ond y cwestiwn yw sut y mae gwireddu'r dyhead hwnnw, ac i'r perwyl hwnnw, rwy'n argymell ein gwelliannau 2 a 3 a'r cynnig gwreiddiol i'r Siambr. Diolch.
I'm proud to contribute to this debate, just knowing how invaluable our hospice movement is, and I would like to endorse Helen Mary's comments about the fabulous work that Mark Isherwood has done on behalf of the hospice movement. Long before I became an AM, I knew of Mark because of the work he did, so thank you, Mark.
The Dying Matters coalition has concluded that
'It is in communities that the taboo of talking about dying and death needs to be tackled. To be effective we need to work together with everyone who has an interest in raising awareness on end of life issues.'
This is no more true than for hospice and palliative care. Mark was quite right to point out that 23,000 people in Wales have a palliative care need at any one time, and it is terrible that around 6,000 people with life-limiting conditions could be missing out on care provision and that one in four people die without the support and care they deserve.
Following the publication of the 'Inequalities in access to hospice and palliative care' report, your Welsh Government stated, Minister, that in 2018 the recommendations would provide additional focus. However, there remain several unmet aims. Recommendation 7 called on the end-of-life care implementation board to
'develop a robust action plan to address shortages in community nursing'.
We are a long way off achieving this. Hospice providers have warned of shortages in community paediatric nurses and that this has prevented some children receiving long-term care in their home. District nurses have seen a service approach move from calling in to task based, meaning that there is a need for more staff to meet these holistic needs. Even the Health, Social Care and Sport Committee have asked for an update on progress on the development of an action plan.
I must acknowledge that there are some excellent schemes under way, such as the pioneering out-of-hours end-of-life nursing service in north Wales, but there does remain a need to strengthen staffing requirements.
Finance is a major point of frustration too. For example, we—and I say 'we', I say that on behalf of every constituency, but me also as an Assembly Member—we are blessed that Llandudno is the home of St David's Hospice, an outstanding adult palliative care facility serving all of north-west Wales. However, less than 14 per cent of the funding it requires is provided by the Welsh Government and local health board.
Also with a special place in our hearts, in my constituency, is Tŷ Gobaith. Only one month of the hospice's income comes from statutory sources. This simply isn't good enough, and during Hospice Care Week, I called for more statutory support to be provided to Tŷ Gobaith. The charity loses out also as a consequence of the Welsh problem of poor statutory financial support. Welsh Government and local health boards contributed only 12 per cent of the amount children's hospices spend to care for seriously ill children in Wales. In England, the figure is 21 per cent; Scotland, 47 per cent. Welsh hospices deserve more.
Equally bad is equity of distribution, with one children's hospice receiving 8.1 per cent of its expenditure whilst another has 18.2 per cent. A contributory factor is that the funding formula has not been reviewed for a decade. Clearly, recommendation 11 of the report needs to be acted on so that we can be sure that allocations are based on up-to-date population need. Indeed, we have a rapidly changing and ageing population. The number of people aged 65 and over could rise by almost 40 per cent by 2041. Financial allocations need to respect and reflect that, but the solution is not just more money.
We have an opportunity to create a compassionate country. This is about central and local government encouraging, supporting and facilitating the actions of others. Sadly, the Welsh Government has not set a clear vision or milestones, but I am heartened by the fact that hospices are well placed to respond to a national plan. I will be fully supporting this debate today as I am confident that if the issues raised are positively acted on, the provision of palliative care services in Wales would be strengthened. Our people in Wales deserve nothing less.
Rwy'n falch o gyfrannu at y ddadl hon, gan wybod pa mor werthfawr yw ein mudiad hosbis, a hoffwn ategu sylwadau Helen Mary am y gwaith gwych y mae Mark Isherwood wedi'i wneud ar ran y mudiad hosbis. Ymhell cyn i mi ddod yn AC, gwyddwn am Mark oherwydd y gwaith a wnâi, felly diolch, Mark.
Daeth y gynghrair Dying Matters i'r casgliad canlynol:
Mae angen mynd i'r afael mewn cymunedau â'r tabŵ o siarad am farw a marwolaeth. Er mwyn bod yn effeithiol, mae angen inni gydweithio â phawb sydd â diddordeb mewn codi ymwybyddiaeth o faterion diwedd oes.
Mae hyn yn arbennig o wir am ofal hosbis a gofal lliniarol. Roedd Mark yn llygad ei le yn nodi bod 23,000 o bobl yng Nghymru angen gofal lliniarol ar unrhyw adeg, ac mae'n ofnadwy y gallai tua 6,000 o bobl â chyflyrau sy'n cyfyngu ar fywyd fod yn cael eu hamddifadu o ddarpariaeth ofal a bod un o bob pedwar o bobl yn marw heb y cymorth a'r gofal y maent yn ei haeddu.
Yn dilyn cyhoeddi'r adroddiad 'anghydraddoldebau mewn mynediad at ofal hosbis a lliniarol', dywedodd eich Llywodraeth Cymru, Weinidog, y byddai'r argymhellion yn darparu ffocws ychwanegol yn 2018. Fodd bynnag, mae nifer o nodau heb eu cyflawni o hyd. Galwai argymhelliad 7 ar y bwrdd gweithredu gofal diwedd oes i
'ddatblygu cynllun gweithredu cadarn i fynd i'r afael â'r prinder ym maes nyrsio cymunedol'.
Rydym ymhell o gyflawni hyn. Mae darparwyr hosbisau wedi rhybuddio am brinder nyrsys pediatrig cymunedol a bod hyn wedi atal rhai plant rhag cael gofal hirdymor yn eu cartrefi. Mae nyrsys ardal wedi gweld newid yn y dull gwasanaeth o alw i mewn i fod yn seiliedig ar dasgau, sy'n golygu bod angen mwy o staff i ddiwallu'r anghenion holistaidd hyn. Mae hyd yn oed y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon wedi gofyn am y wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd ar ddatblygu cynllun gweithredu.
Rhaid i mi gydnabod bod rhai cynlluniau rhagorol ar y gweill, megis y gwasanaeth nyrsio diwedd oes y tu allan i oriau arferol yng ngogledd Cymru, sy'n gynllun arloesol, ond mae'r angen yn parhau i gryfhau'r gofynion staffio.
Mae cyllid yn peri rhwystredigaeth fawr hefyd. Er enghraifft, rydym ni—ac rwy'n dweud 'ni', rwy'n dweud hynny ar ran pob etholwr, ond fi hefyd fel Aelod Cynulliad—rydym yn ffodus mai Llandudno yw cartref Hosbis Dewi Sant, cyfleuster gofal lliniarol eithriadol i oedolion sy'n gwasanaethu gogledd-orllewin Cymru i gyd. Fodd bynnag, darperir llai na 14 y cant o'r cyllid sydd ei angen arno gan Lywodraeth Cymru a'r bwrdd iechyd lleol.
Hefyd, mae i Tŷ Gobaith yn fy etholaeth le arbennig yn ein calonnau. Un mis yn unig o incwm yr hosbis sy'n dod o ffynonellau statudol. Nid yw hyn yn ddigon da, ac yn ystod Wythnos Gofal Hosbis, gelwais am ddarparu mwy o gymorth statudol i Tŷ Gobaith. Mae'r elusen ar ei cholled hefyd o ganlyniad i broblem Cymru o ddarparu cymorth ariannol statudol gwael. Dim ond 12 y cant o'r swm y mae hosbisau plant yn ei wario ar ofalu am blant sy'n ddifrifol wael yng Nghymru a gyfrannwyd gan Lywodraeth Cymru a byrddau iechyd lleol. Yn Lloegr, 21 y cant yw'r ffigur; yn yr Alban, 47 y cant. Mae hosbisau Cymru'n haeddu mwy.
Yr un mor wael yw annhegwch y dosbarthiad, gydag un hosbis plant yn cael 8.1 y cant o'i wariant tra bo un arall yn cael 18.2 y cant. Un ffactor sy'n cyfrannu at hyn yw'r ffaith nad yw'r fformiwla ariannu wedi'i hadolygu ers degawd. Yn amlwg, mae angen gweithredu ar argymhelliad 11 o'r adroddiad fel y gallwn fod yn siŵr bod y dyraniadau'n seiliedig ar angen cyfredol y boblogaeth. Yn wir, mae gennym boblogaeth sy'n prysur newid a heneiddio. Gallai nifer y bobl 65 oed a throsodd godi bron i 40 y cant erbyn 2041. Mae angen i ddyraniadau ariannol barchu ac adlewyrchu hynny, ond nid mwy o arian yn unig yw'r ateb.
Mae gennym gyfle i greu gwlad dosturiol. Mae hyn yn ymwneud â llywodraeth leol a'r Llywodraeth ganolog yn annog, yn cefnogi ac yn hwyluso gweithredoedd gan eraill. Yn anffodus, nid yw Llywodraeth Cymru wedi gosod gweledigaeth na cherrig milltir clir, ond caf fy nghalonogi gan y ffaith bod hosbisau mewn sefyllfa dda i ymateb i gynllun cenedlaethol. Byddaf yn cefnogi'r ddadl hon yn llawn heddiw, gan fy mod yn hyderus, os gweithredir yn gadarnhaol ar y materion a godir, y byddai'r gwaith o ddarparu gwasanaethau gofal lliniarol yng Nghymru yn cael ei gryfhau. Nid yw ein pobl yng Nghymru yn haeddu dim llai.
I'm very pleased to take part in this important debate today, recognising how important end-of-life and palliative care is to so many of our population and their families. It has been for quite some time and it will be, obviously, into the future. As with other Members, I'm very familiar with the work of local hospices and the quality and importance of that work, in my case, largely St David's Hospice, which has been providing that end-of-life and palliative care for some 40 years now, working with the national health service.
I've come across that work, for example, in the Light Up a Life services, which I'm sure other Members have attended around Christmas time, when families at services remember their loved ones who benefitted from the care provided by the hospice, and at those services it's very evident how important it is to the families, how emotional they obviously are about the care that was received and the value of it, and the commitment that they feel to the work of the hospice, not just for the care that their family has experienced, but for people in general. And of course they carry out so much private fundraising work as hospices. I'm sure all of us are very familiar with that. Indeed, I run the Newport half marathon every year, which is a fundraiser for the St David's Hospice, and they do an amazing variety of fundraising work. That really is the fund; their services would sit outside mainstream NHS provision.
But of course, a lot of the unmet need that exists is about provision within the mainstream, and that's where I think we do come to the thorny questions of the level of Welsh Government funding, the adequacy of it, and how it might be developed for the future. I do believe that we need to be constructive and look at the models that exist and how we can recognise the ageing population, the unmet need that exists, and make sure that our hospices are fully equipped to play the role that they play better than anyone else in providing this crucial care and service.
One part of that equation is 'Agenda for Change', because I know that hospices are concerned that they haven't had the pay rise, the 2018-19 pay rise that carries on for three years, passported to them from health boards, and obviously that creates real issues for them. There does seem to be a little lack of clarity. I think the health boards' stance, in part at least, is that they make a general contribution to the services within the mainstream provided by hospices, and that then would cover the 'Agenda for Change' pay increase. That's not a view that is shared by hospices, and I wonder whether the Minister might today provide clarity in terms of his understanding of these issues, which, as I say, are very important to hospices right across Wales.
Dirprwy Lywydd, I think there's no shortage of understanding of the value of the work that the hospices carry out. As we've heard already, so many people would prefer to end their lives at home with families, with friends in familiar surroundings, and very many families want their loved ones to end their lives in that way. Hospices provide the vital support, advice and service that enables that to happen, as well as the in-hospice care. So, I think all of us fully realise the value of this care and indeed the challenges coming from the ageing population and unmet need. So, we have to continue, I believe, working together—the NHS, hospices, Welsh Government and other key partners—if we're going to not just continue the care that is so important and valuable, but further develop it for these future challenges.
Rwy'n falch iawn o gymryd rhan yn y ddadl bwysig hon heddiw, a chydnabod mor bwysig yw gofal diwedd oes a gofal lliniarol i gynifer o'n poblogaeth a'u teuluoedd. Mae wedi bod yn bwysig ers cryn dipyn o amser ac yn amlwg, fe fydd yn bwysig yn y dyfodol. Fel Aelodau eraill, rwy'n gyfarwydd iawn â gwaith hosbisau lleol ac ansawdd a phwysigrwydd y gwaith hwnnw, yn fy achos i, Hosbis Dewi Sant yn bennaf, sydd wedi bod yn darparu'r gofal diwedd oes a gofal lliniarol hwnnw ers tua 40 o flynyddoedd bellach, gan weithio gyda'r gwasanaeth iechyd gwladol.
Rwyf wedi dod ar draws y gwaith hwnnw mewn gwasanaethau Goleuo Bywyd, er enghraifft, ac rwy'n siŵr bod Aelodau eraill wedi mynychu'r gwasanaethau hynny o gwmpas adeg y Nadolig, pan fydd teuluoedd mewn gwasanaethau yn cofio eu hanwyliaid a elwodd o'r gofal a ddarperir gan yr hosbis, ac yn y gwasanaethau hynny mae'n amlwg iawn pa mor bwysig yw hynny i'r teuluoedd, pa mor emosiynol ydynt ynglŷn â'r gofal a gafwyd a'i werth, a'r ymrwymiad a deimlant i waith yr hosbis, nid yn unig am y gofal a brofodd eu teulu hwy, ond i bobl yn gyffredinol. Ac wrth gwrs, maent yn gwneud cymaint o waith codi arian preifat fel hosbisau. Rwy'n siŵr bod pob un ohonom yn gyfarwydd iawn â hynny. Yn wir, rwy'n rhedeg hanner marathon Casnewydd bob blwyddyn, sy'n codi arian ar gyfer Hosbis Dewi Sant, ac maent yn gwneud amrywiaeth anhygoel o waith codi arian. Dyna'r gronfa mewn gwirionedd; byddai eu gwasanaethau y tu allan i ddarpariaeth prif ffrwd y GIG.
Ond wrth gwrs, mae llawer o'r angen heb ei ddiwallu sy'n bodoli yn ymwneud â darpariaeth o fewn y brif ffrwd, a dyna lle rwy'n meddwl ein bod yn dod at gwestiynau dyrys am lefel cyllid Llywodraeth Cymru, ei ddigonolrwydd, a sut y gellid ei ddatblygu ar gyfer y dyfodol. Credaf fod angen inni fod yn adeiladol ac edrych ar y modelau sy'n bodoli a sut y gallwn gydnabod y boblogaeth sy'n heneiddio, yr angen heb ei ddiwallu sy'n bodoli, a sicrhau bod ein hosbisau wedi'u harfogi'n llawn i chwarae'r rôl y maent yn ei chwarae yn well nag unrhyw un arall yn y gwaith o ddarparu'r gofal a'r gwasanaeth hollbwysig hwn.
Un rhan o'r hafaliad yw'r 'Agenda ar gyfer Newid', oherwydd gwn fod hosbisau'n poeni nad ydynt wedi cael y codiad cyflog, y codiad cyflog 2018-19 sy'n parhau am dair blynedd, a gafodd ei basbortio iddynt gan fyrddau iechyd, ac yn amlwg mae hynny'n creu problemau gwirioneddol iddynt. Mae'n ymddangos bod yna ddiffyg eglurder, braidd. Rwy'n credu mai safbwynt y byrddau iechyd, yn rhannol o leiaf, yw eu bod yn gwneud cyfraniad cyffredinol i'r gwasanaethau prif ffrwd a ddarperir gan hosbisau, ac y byddai hynny wedyn yn talu am godiad cyflog yr 'Agenda ar gyfer Newid'. Nid yw honno'n farn a rennir gan hosbisau, ac rwy'n meddwl tybed a allai'r Gweinidog egluro'i ddealltwriaeth o'r materion hyn heddiw, materion sy'n bwysig iawn i hosbisau ledled Cymru, fel rwy'n dweud.
Ddirprwy Lywydd, nid wyf yn credu bod diffyg dealltwriaeth ynglŷn â gwerth y gwaith y mae'r hosbisau'n ei wneud. Fel y clywsom eisoes, byddai'n well gan gymaint o bobl ddiweddu eu hoes gartref gyda'u teuluoedd, gyda ffrindiau mewn amgylchedd cyfarwydd, ac mae llawer iawn o deuluoedd am i'w hanwyliaid ddod i ddiwedd eu hoes yn y ffordd honno. Mae hosbisau'n darparu'r cymorth, y cyngor a'r gwasanaeth hanfodol sy'n galluogi hynny i ddigwydd, yn ogystal â gofal o fewn yr hosbis. Felly, rwy'n credu bod pob un ohonom yn llawn sylweddoli gwerth y gofal hwn ac yn wir yr heriau a ddaw yn sgil poblogaeth sy'n heneiddio ac angen heb ei ddiwallu. Felly, mae'n rhaid i ni barhau, rwy'n credu, i weithio gyda'n gilydd—y GIG, hosbisau, Llywodraeth Cymru a phartneriaid allweddol eraill—os ydym yn mynd i barhau â'r gofal sydd mor bwysig a gwerthfawr, a'i ddatblygu ymhellach ar gyfer yr heriau hyn yn y dyfodol.
For many people, 'hospice' is a frightening word because it is associated with the end of life, but hospices are a way for people to prioritise the wishes of the patient and the family. They offer specialised care and support that works to create ease and comfort and maintain the patient's quality of life. The key to providing comfort in the final days is a comprehensive plan that involves a team of medical and healthcare professionals who address all aspects of a patient's illness, to control and reduce pain and discomfort. Hospice care eases family anxiety, provides counselling and allows patients a chance to die with dignity and respect. Some 23,000 people in Wales have palliative care, and at any one time it includes 1,000 children.
However, despite the importance of providing this vital care service, hospices currently face a number of challenges that impact on their ability to provide sufficient support. A recent inquiry held by the cross-party group on hospices and palliative care found that the hospices are suffering from a lack of financial support from Welsh Government and local health boards. A lack of specialist palliative care staff and community nurses has caused delays in individuals accessing care, worsening unmet need and creating gaps within the services.
Hospices provide a range of service to patients, their families and carers, yet not all of these services are considered to be core NHS provision. The statutory contribution to the funding of charitable hospices does not contribute to the full range of care provided by hospices nor their management and overheads. As a result, hospices often rely on charitable donations to provide services. In 2018, hospices in Wales fundraised over £28 million. Figures from Hospice UK show that Wales has the lowest level of Government funding for adult hospices in the United Kingdom. Adult hospices in Wales receive some 28 per cent of their funding from Government, compared to 33 per cent in England, 34 per cent in Northern Ireland, and 35 per cent in Scotland.
The delivery of palliative care services also varies significantly across Wales, leading to a postcode lottery of services as was mentioned earlier. The Welsh Government's own study stated that those receiving palliative services should have access to high-quality care wherever they live. The cross-party group found that regional variation and inconsistencies exist that could be addressed at a national level. An ad hoc approach to service development contributes to inconsistencies in service provision. Difficulties in collecting and co-ordinating data on palliative care use means that service providers may be unable to adequately plan to meet demand and needs in local areas.
To add to the staffing pressures, specifically the shortages of GPs, district nurses and community paediatric nurses, who co-ordinate and deliver the day-to-day care of people with palliative care needs, it was reported recently that a lack of palliative care consultant cover has restricted bed occupancy at an in-patient unit run by St David's Hospice Care in Newport. Bed occupancy fell from 74 per cent to 53 per cent in 2018. Deputy Presiding Officer, Wales is falling behind other developed nations in providing fair and adequate funding for our hospices. We must recognise the true value of the services hospices provide to the people requiring end-of-life care and their families.
I have personal experience. My father-in-law was diagnosed only a couple of years ago, and 12 months earlier his GP told us that his life may not last for another 12 months. That is shocking news when families are told of these sorts of—whether it's cancer, motor neuron disease, or dementia. These are areas when alarm bells start, and doctors nearly know when the life is going to end. That is the time when our GPs must be giving full support to the family to make sure that they are having the dignity and respect in the family and the care and the desire for their end of life to be with peace, harmony and love among family members, rather than dying alone somewhere. Thank you very much.
I lawer o bobl, mae 'hosbis' yn air brawychus am ei fod yn gysylltiedig â diwedd oes, ond mae hosbisau'n ffordd i bobl flaenoriaethu dymuniadau'r claf a'r teulu. Maent yn cynnig gofal a chymorth arbenigol sy'n gweithio i sicrhau rhwyddineb a chysur a chynnal ansawdd bywyd y claf. Yr allwedd i roi cysur yn y dyddiau olaf yw cynllun cynhwysfawr sy'n cynnwys tîm o weithwyr proffesiynol meddygol a gofal iechyd sy'n mynd i'r afael â phob agwedd ar salwch claf, er mwyn rheoli a lleihau poen ac anghysur. Mae gofal hosbis yn lleddfu pryder teuluoedd, yn darparu gwasanaeth cwnsela ac yn rhoi cyfle i gleifion farw gydag urddas a pharch. Mae tua 23,000 o bobl yng Nghymru yn cael gofal lliniarol, ac ar unrhyw un adeg mae'n cynnwys 1,000 o blant.
Fodd bynnag, er gwaethaf pwysigrwydd darparu'r gwasanaeth gofal hanfodol hwn, mae hosbisau ar hyn o bryd yn wynebu nifer o heriau sy'n effeithio ar eu gallu i ddarparu digon o gymorth. Canfu ymchwiliad diweddar a gynhaliwyd gan y grŵp trawsbleidiol ar hosbisau a gofal lliniarol fod yr hosbisau'n dioddef oherwydd diffyg cymorth ariannol gan Lywodraeth Cymru a'r byrddau iechyd lleol. Mae prinder staff gofal lliniarol arbenigol a nyrsys cymunedol wedi achosi oedi cyn i unigolion gael gofal, gan waethygu angen heb ei ddiwallu a chreu bylchau o fewn y gwasanaethau.
Mae hosbisau'n darparu amrywiaeth o wasanaethau i gleifion, eu teuluoedd a'u gofalwyr, ond ni ystyrir bod pob un o'r gwasanaethau hyn yn ddarpariaeth graidd gan y GIG. Nid yw'r cyfraniad statudol at ariannu hosbisau elusennol yn cyfrannu at yr ystod lawn o ofal a ddarperir gan hosbisau na'u rheolaeth a'u gorbenion. O ganlyniad, mae hosbisau'n aml yn dibynnu ar roddion elusennol i ddarparu gwasanaethau. Yn 2018, codwyd dros £28 miliwn gan hosbisau yng Nghymru. Mae ffigurau gan Hospice UK yn dangos mai Cymru sydd â'r lefel isaf o gyllid gan y Llywodraeth i hosbisau oedolion yn y Deyrnas Unedig. Mae hosbisau oedolion yng Nghymru'n cael tua 28 y cant o'u cyllid gan y Llywodraeth, o'i gymharu â 33 y cant yn Lloegr, 34 y cant yng Ngogledd Iwerddon, a 35 y cant yn yr Alban.
Mae darparu gwasanaethau gofal lliniarol hefyd yn amrywio'n sylweddol ledled Cymru, gan arwain at loteri cod post ar gyfer gwasanaethau fel y crybwyllwyd yn gynharach. Nododd astudiaeth Llywodraeth Cymru ei hun y dylai'r rhai sy'n cael gwasanaethau lliniarol allu cael gofal o safon uchel lle bynnag y maent yn byw. Canfu'r grŵp trawsbleidiol fod amrywiadau ac anghysonderau rhanbarthol yn bodoli y gellid mynd i'r afael â hwy ar lefel genedlaethol. Mae dull ad hoc o ddatblygu gwasanaethau yn cyfrannu at anghysonderau yn y gwasanaethau a ddarperir. Mae anawsterau wrth gasglu a chydlynu data ar ddefnydd o ofal lliniarol yn golygu efallai na fydd darparwyr gwasanaethau yn gallu cynllunio'n ddigonol i ddiwallu galw ac anghenion mewn ardaloedd lleol.
I ychwanegu at y pwysau staffio, ac yn benodol, y prinder meddygon teulu, nyrsys ardal a nyrsys pediatrig cymunedol, sy'n cydlynu ac yn darparu gofal beunyddiol i bobl ag anghenion gofal lliniarol, nodwyd yn ddiweddar fod prinder meddygon ymgynghorol mewn gofal lliniarol wedi cyfyngu ar ddefnydd gwelyau mewn uned i gleifion mewnol a weithredir gan Ofal Hosbis Dewi Sant yng Nghasnewydd. Gostyngodd defnydd gwelyau o 74 y cant i 53 y cant yn 2018. Ddirprwy Lywydd, mae Cymru'n llusgo ar ôl gwledydd datblygedig eraill ar ddarparu cyllid teg a digonol i'n hosbisau. Rhaid inni gydnabod gwir werth y gwasanaethau y mae hosbisau'n eu darparu i'r bobl sydd angen gofal diwedd oes a'u teuluoedd.
Mae gennyf brofiad personol. Cafodd fy nhad-yng-nghyfraith ddiagnosis flwyddyn neu ddwy yn ôl, a 12 mis yn gynharach, dywedodd ei feddyg teulu wrthym efallai na fyddai'n byw am 12 mis arall. Mae hynny'n newyddion brawychus pan gaiff teuluoedd wybod am y mathau hyn o—boed yn ganser, yn glefyd niwronau motor, neu'n ddementia. Mae'r rhain yn ddigwyddiadau pan fydd y larymau'n dechrau canu, ac mae meddygon bron yn gwybod pa bryd fydd bywyd yn dod i ben. Dyna'r adeg pan fo'n rhaid i'n meddygon teulu roi cefnogaeth lawn i'r teulu er mwyn sicrhau eu bod yn cael yr urddas a'r parch yn y teulu a'r gofal a'r awydd i ddiwedd eu hoes fod yn llawn heddwch, cytgord a chariad ynghanol aelodau'r teulu, yn hytrach na marw ar eu pen eu hunain yn rhywle. Diolch yn fawr iawn.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
I thank the Welsh Conservatives for tabling this important debate, and I'm pleased to take part. We can't put an end to death and dying, but one of the most important things the state can do is ensure our citizens can die with dignity, without pain and with respect. Unfortunately, end-of-life care in Wales is lacking. Around 33,000 people die in Wales each year, yet one in four of those who could benefit from palliative care are missing out.
As highlighted by the cross-party group on hospices and palliative care in their report, a number of factors contribute to unequal access to palliative care, including geography, care setting, diagnosis, age and ethnic background. Poor awareness of hospices and palliative care contributes to either delays in care or the complete absence of suitable end-of-life care. And this is not good enough. How can we as a nation deny our citizens a good death? We have a duty to the people of Wales to ensure equal access to end-of-life care for everyone.
We have to implement Marie Curie's vision of compassionate Cymru. To be a truly compassionate nation, we must not only up our game on end-of-life care, but we must also tackle loneliness and isolation and support those suffering from grief and bereavement. While the Welsh Government can and must do more, so can we all as a society. We have to end the taboos that surround death. Death and dying should not be talked about in hushed whispers. We have to be open about this natural part of life, and whilst we should all do all that we can to delay the inevitable, we must prepare for the eventuality of passing away.
In Scotland, the Good Life, Good Death, Good Grief campaign have developed support packages aimed at creating a Scotland where everyone knows how to help when someone is dying or grieving. They have toolkits aimed at creating support networks in local communities and creating bereavement-friendly places. That is something we can and should replicate in Wales. Let's work towards creating a Wales where people help each other through the difficult times that come with death, dying and loss. Let's encourage Wales's employers to actively support people with terminal illnesses or those suffering with bereavement.
We have so many hurdles to jump before Wales can truly be classed as a compassionate country. And if we are to make compassionate Cymru a reality rather than a pipe dream, then we have to start by adopting the recommendations outlined in 'Inequalities' in access to hospice and palliative care. We must ensure that everyone has access to high-quality end-of-life care first and foremost, and then ensure we have structures in place to help each other during times of loss and grief, both in the workplace and in the community. And I urge colleagues to support this motion before us today. Diolch yn fawr.
Diolch i'r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno'r ddadl bwysig hon, ac rwy'n falch o gymryd rhan. Ni allwn roi diwedd ar farwolaeth a marw, ond un o'r pethau pwysicaf y gall y wladwriaeth ei wneud yw sicrhau y gall ein dinasyddion farw gydag urddas, heb boen a chyda pharch. Yn anffodus, mae gofal diwedd oes yng Nghymru yn ddiffygiol. Mae oddeutu 33,000 o bobl yn marw yng Nghymru bob blwyddyn, ac eto nid yw un o bob pedwar o'r rhai a allai gael budd o ofal lliniarol yn ei gael.
Fel yr amlygwyd gan y grŵp trawsbleidiol ar hosbisau a gofal lliniarol yn eu hadroddiad, mae nifer o ffactorau'n cyfrannu at fynediad anghyfartal at ofal lliniarol, gan gynnwys daearyddiaeth, lleoliad gofal, diagnosis, oedran a chefndir ethnig. Mae ymwybyddiaeth wael o hosbisau a gofal lliniarol yn cyfrannu naill ai at oedi mewn gofal neu at absenoldeb gofal diwedd oes addas. Ac nid yw hyn yn ddigon da. Sut y gallwn ni fel cenedl amddifadu ein dinasyddion o farwolaeth dda? Mae gennym ddyletswydd i bobl Cymru i sicrhau mynediad cyfartal at ofal diwedd oes i bawb.
Mae'n rhaid i ni weithredu gweledigaeth Marie Curie ar gyfer Cymru dosturiol. I fod yn genedl wirioneddol dosturiol, rhaid inni nid yn unig wella gofal diwedd oes, ond rhaid inni hefyd fynd i'r afael ag unigrwydd ac arwahanrwydd a chefnogi'r rhai sy'n dioddef yn sgil galar a phrofedigaeth. Er y gallai ac y dylai Llywodraeth Cymru wneud rhagor, gallwn ninnau hefyd wneud rhagor fel cymdeithas. Mae'n rhaid i ni roi diwedd ar y tabŵs sy'n ymwneud â marwolaeth. Ni ddylid sôn am farwolaeth a marw drwy sibrwd distaw'n unig. Rhaid inni fod yn agored am y rhan naturiol hon o fywyd, ac er y dylai pawb ohonom wneud popeth y gallwn i ohirio'r hyn sy'n anochel, rhaid inni baratoi ar gyfer marw.
Yn yr Alban, mae'r ymgyrch Good Life, Good Death, Good Grief wedi datblygu pecynnau cymorth wedi'u hanelu at greu Alban lle mae pawb yn gwybod sut i helpu pan fydd rhywun yn marw neu'n galaru. Mae ganddynt becynnau cymorth ar gyfer creu rhwydweithiau cymorth mewn cymunedau lleol a chreu lleoedd sy'n ystyriol o alar pobl. Mae hynny'n rhywbeth y gallwn ac y dylem ei efelychu yng Nghymru. Beth am weithio tuag at greu Cymru lle mae pobl yn helpu ei gilydd drwy'r cyfnod anodd sy'n dod gyda marwolaeth, marw a cholled. Beth am annog cyflogwyr Cymru i fynd ati i gefnogi pobl sydd â salwch angheuol neu bobl sy'n dioddef profedigaeth.
Mae gennym gynifer o rwystrau i'w goresgyn cyn y gall Cymru gael ei hystyried yn wlad dosturiol go iawn. Ac os ydym am wireddu Cymru dosturiol yn hytrach na'i bod yn freuddwyd gwrach, rhaid inni ddechrau drwy fabwysiadu'r argymhellion a amlinellir yn yr 'Anghydraddoldebau' mewn mynediad at ofal hosbis a gofal lliniarol. Rhaid inni sicrhau yn anad dim fod gan bawb fynediad at ofal diwedd oes o safon uchel, a sicrhau bod gennym strwythurau ar waith i helpu ein gilydd yn ystod cyfnodau o golled a galar, yn y gweithle ac yn y gymuned. Ac rwy'n annog fy nghyd-Aelodau i gefnogi'r cynnig hwn sydd ger ein bron heddiw. Diolch yn fawr.
I'm delighted to speak in support of this motion today and endorse what colleagues have said in praising the role of hospices and the services that they provide to those experiencing a life-limiting condition and their families. In my own constituency, I'd like to pay tribute to the League of Friends of Llanidloes Hospital. Their palliative care suite was officially opened last year, and I was delighted to attend the launch.
The suite was fully funded by the Llanidloes League of Friends and by the local community, through its own fundraising, as well. The palliative care suite has been absolutely invaluable to the community of Llanidloes and the surrounding areas, allowing people to access care and support outside a hospital setting. And it's designed in such a way that it's just so appropriate for families and younger children as well to visit family members that are using that facility. While I'm sure that we all recognise the important role that hospices and palliative care centres have within the wider care services provision, no funding—no funding—was provided by either the health board or the Welsh Government to support the establishment of Llanidloes palliative care suite. And this situation is replicated across the country.
And I agree with my colleague Mark Isherwood with regard to the lack of statutory funding from the Welsh Government, which results in financial pressures that restrict the ability of hospices to provide services due to the lack of specialist palliative care staff. So, it's now time, I do think, that the funding formula, which is 10 years old, is reviewed to reflect the recent changes in population need and to end the postcode lottery that exists, and the overreliance on the voluntary and charitable sectors. And I put this question to the Minister: is it right that, as I've outlined, it's up to communities and the League of Friends to raise funds themselves for a palliative care facility? Without that facility, people in that area would have to travel miles—miles—in order to visit family and loved ones. So, I do think we need to see some more leadership from health boards as well as the Welsh Government to deliver a more proactive approach to help hospices and palliative care suites meet future funding and operational challenges.
In conclusion, Presiding Officer, hospices and palliative care centres in Wales certainly need more statutory support to allow them to continue to provide the level of service and support they currently deliver to those coming towards the end of their lives, so we don't fall behind other devolved nations in providing fair and adequate funding for hospices.
Rwy'n falch dros ben o gael siarad o blaid y cynnig hwn heddiw ac ategu'r hyn a ddywedodd cyd-Aelodau i ganmol rôl hosbisau a'r gwasanaethau y maent yn eu darparu i'r rhai sy'n dioddef o gyflwr sy'n cyfyngu ar fywyd a'u teuluoedd. Yn fy etholaeth i, hoffwn dalu teyrnged i Gynghrair Cyfeillion Ysbyty Llanidloes. Cafodd eu hystafelloedd gofal lliniarol eu hagor yn swyddogol y llynedd, ac roedd yn bleser gennyf fod yn bresennol yn y lansiad.
Cafodd yr ystafelloedd eu hariannu'n llawn gan Gynghrair Cyfeillion Llanidloes, a chan y gymuned leol drwy ei gwaith codi arian ei hun hefyd. Mae'r ystafelloedd gofal lliniarol wedi bod yn gwbl amhrisiadwy i gymuned Llanidloes a'r cyffiniau, gan alluogi pobl i gael gofal a chymorth y tu allan i leoliad ysbyty. Ac maent wedi'u cynllunio yn y fath fodd fel ei bod yr un mor briodol hefyd i deuluoedd a phlant iau ymweld ag aelodau o'r teulu sy'n defnyddio'r cyfleuster hwnnw. Er fy mod yn siŵr ein bod i gyd yn cydnabod y rôl bwysig sydd gan hosbisau a chanolfannau gofal lliniarol o fewn y ddarpariaeth gwasanaethau gofal ehangach, ni ddarparwyd arian—unrhyw arian—gan y bwrdd iechyd na Llywodraeth Cymru i gefnogi'r gwaith o sefydlu ystafelloedd gofal lliniarol Llanidloes. A dyna yw'r sefyllfa ar draws y wlad hefyd.
A chytunaf â fy nghyd-Aelod, Mark Isherwood, ynglŷn â'r diffyg cyllid statudol gan Lywodraeth Cymru, gan arwain at bwysau ariannol sy'n cyfyngu ar allu hosbisau i ddarparu gwasanaethau oherwydd prinder staff gofal lliniarol arbenigol. Felly, bellach mae'n bryd adolygu'r fformiwla ariannu rwy'n credu, fformiwla sy'n 10 mlwydd oed, er mwyn adlewyrchu'r newidiadau diweddar yn anghenion y boblogaeth ac i roi diwedd ar y loteri cod post sy'n bodoli, a'r orddibyniaeth ar y sectorau gwirfoddol ac elusennol. Ac rwy'n gofyn y cwestiwn hwn i'r Gweinidog: a yw'n iawn, fel yr amlinellais, mai mater i gymunedau a'r Gynghrair Cyfeillion yw codi arian eu hunain am gyfleuster gofal lliniarol? Heb y cyfleuster hwnnw, byddai pobl yn yr ardal yn gorfod teithio milltiroedd—milltiroedd—er mwyn ymweld â theulu ac anwyliaid. Felly, rwy'n credu bod angen i ni weld mwy o arweiniad gan fyrddau iechyd yn ogystal â Llywodraeth Cymru i gynnig dull mwy rhagweithiol o helpu hosbisau ac ystafelloedd gofal lliniarol i ateb heriau ariannol a gweithredol yn y dyfodol.
I gloi, Ddirprwy Lywydd, yn sicr, mae angen mwy o gefnogaeth statudol ar hosbisau a chanolfannau gofal lliniarol yng Nghymru i ganiatáu iddynt barhau i ddarparu'r lefel o wasanaeth a chymorth a roddant ar hyn o bryd i'r rhai sy'n dod tuag at ddiwedd eu hoes, fel nad ydym yn llusgo ar ôl y gwledydd datganoledig eraill o ran darparu cyllid teg a digonol i hosbisau.
Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol nawr—Vaughan Gething.
I call on the Minister for Health and Social Services, Vaughan Gething.
Thank you, Llywydd. I do want to thank the Conservatives for bringing this important issue to the Chamber today, and all Members who have contributed. I have listened to what speakers have had to say, and I recognise a number of the points that have been made. And, overall, we're broadly supportive of the motion. The Government amendment has been tabled to draw together the commitments we have made, the progress under way, and to indicate our approach for the future. I recognise that not every Member will agree with it, but I recognise that people are broadly pointing in the same direction.
I recognise that 33,000 people die in Wales each year and, at any one time, 23,000 people, including 1,000 children and young people, will require palliative care. We know that good palliative care can make a huge difference to the quality of life of people facing life-limiting illness, helping them to live as well as possible and to die with dignity, and for family and loved ones, good palliative care provides a significant amount of support and makes a great deal of difference to their futures, too.
The Welsh Government remains committed to ensuring that anyone requiring palliative care in Wales should have access to the best possible care. So, our palliative care and end-of-life care delivery plan sets out how we are and how we will improve our services, and that plan is, of course, overseen by an end-of-life care board.
We invest over £8.4 million annually to support specialist palliative care services and to take forward the actions in the delivery plan. We are making real progress. We have resources and facilities in place to support advance care planning to ensure that adults and children are central to the design of their care; we have a single all-Wales 'Do not attempt cardiopulmonary resuscitation' form to ensure that people's wishes are respected; and we have a serious illness conversation training programme to ensure that our staff are equipped to handle what can be very difficult conversations with clarity and compassion.
Much of this good work was highlighted in the cross-party group on hospices and palliative care report, which the Welsh Government has broadly welcomed. The recommendations of that report have helped to provide an additional focus as we continue to strive for excellence in this area of care.
Many of those recommendations have either been or are being addressed. There are some that remain outstanding and are being considered as part of the wider stock-take exercise that the end-of-life care board is undertaking. That includes the gaps in data collection for adult and paediatric care needs.
I recognise some of the comments made about comparisons between UK nations' funding, and they're difficult to make—it's not quite a straight-line formula because of the way that the different parts of our NHS in each nation work with hospices in each country. My ambition, and my approach, is to understand the level of need in Wales and then to set out how we will address it, because hospices are central to our approach to end-of-life care and the support they provide to patients, families and carers, and I do not underestimate that.
Once the stock take is complete, we will work with the end-of-life care board and health boards to review the formula mechanism used to allocate funding to adult and children's hospices in Wales. From the specific point that was mentioned about 'Agenda for Change', I can confirm I wrote to hospices in February this year confirming that local health boards will fund any additional cost pressures created by the new contract to charitable hospices in Wales that employ staff on an 'Agenda for Change' contract to provide NHS services.
Diolch ichi, Lywydd. Mae arnaf eisiau diolch i'r Ceidwadwyr am gyflwyno'r mater pwysig hwn i'r Siambr heddiw, a'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu. Rwyf wedi gwrando ar yr hyn a oedd gan y siaradwyr i'w ddweud, ac rwy'n cydnabod nifer o'r pwyntiau a wnaed. Ac yn gyffredinol, rydym yn cefnogi'r cynnig at ei gilydd. Cyflwynwyd gwelliant y Llywodraeth i ddwyn ynghyd yr ymrwymiadau a wnaed gennym, y cynnydd sydd ar y gweill, ac i nodi ein dull o weithredu ar gyfer y dyfodol. Rwy'n cydnabod na fydd pob Aelod yn cytuno ag ef, ond rwy'n cydnabod bod pobl yn anelu i'r un cyfeiriad yn fras.
Rwy'n cydnabod bod 33,000 o bobl yn marw yng Nghymru bob blwyddyn ac ar unrhyw un adeg, bydd 23,000 o bobl, gan gynnwys 1,000 o blant a phobl ifanc, angen gofal lliniarol. Gwyddom y gall gofal lliniarol da wneud gwahaniaeth enfawr i ansawdd bywyd pobl sy'n wynebu salwch sy'n cyfyngu ar fywyd, gan eu helpu i fyw cystal â phosibl a marw gydag urddas, ac i deulu ac anwyliaid, mae gofal lliniarol da yn darparu cryn dipyn o gymorth ac yn gwneud llawer iawn o wahaniaeth i'w dyfodol hwythau hefyd.
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau'n ymrwymedig i sicrhau y dylai unrhyw un sydd angen gofal lliniarol yng Nghymru gael mynediad at y gofal gorau posibl. Felly, mae ein cynllun cyflawni ar gyfer gofal lliniarol a gofal diwedd oes yn nodi sut rydym a sut y byddwn yn gwella ein gwasanaethau, a goruchwylir y cynllun hwnnw, wrth gwrs, gan fwrdd gofal diwedd oes.
Rydym yn buddsoddi dros £8.4 miliwn bob blwyddyn i gefnogi gwasanaethau gofal lliniarol arbenigol ac i fwrw ymlaen â'r camau gweithredu yn y cynllun cyflawni. Rydym yn gwneud cynnydd gwirioneddol. Mae gennym adnoddau a chyfleusterau ar waith i gefnogi cynlluniau gofal ymlaen llaw er mwyn sicrhau bod oedolion a phlant yn ganolog i'r broses o gynllunio eu gofal; mae gennym un ffurflen 'Na cheisier dadebru cardio-anadlol' ar gyfer Cymru gyfan i sicrhau bod dymuniadau pobl yn cael eu parchu; ac mae gennym raglen hyfforddi ar sgwrs salwch difrifol i sicrhau bod ein staff wedi'u paratoi ar gyfer cynnal sgyrsiau a all fod yn anodd iawn gydag eglurder a thosturi.
Tynnwyd sylw at lawer o'r gwaith da hwn yn adroddiad y grŵp trawsbleidiol ar hosbisau a gofal lliniarol, a groesawyd at ei gilydd gan Lywodraeth Cymru. Mae argymhellion yr adroddiad wedi helpu i roi ffocws ychwanegol wrth i ni barhau i ymgyrraedd at ragoriaeth yn y maes gofal hwn.
Mae llawer o'r argymhellion naill ai wedi cael sylw neu yn cael sylw. Mae rhai yn dal heb eu cyflawni ac yn cael eu hystyried yn rhan o'r ymarfer pwyso a mesur ehangach y mae'r bwrdd gofal diwedd oes yn ei gyflawni. Mae hynny'n cynnwys y bylchau o ran casglu data ar anghenion gofal i oedolion a gofal pediatrig.
Rwy'n cydnabod rhai o'r sylwadau a wnaed am gymariaethau rhwng cyllid gwledydd y DU, ac maent yn anodd i'w gwneud—nid yw'n fformiwla llinell syth oherwydd y ffordd y mae gwahanol rannau o'n GIG ym mhob gwlad yn gweithio gyda hosbisau ym mhob gwlad. Fy uchelgais, a fy null i o weithredu, yw deall lefel yr angen yng Nghymru a nodi sut y byddwn yn mynd i'r afael â hi gan fod hosbisau yn ganolog i'n hymagwedd tuag at ofal diwedd oes a'r cymorth y maent yn ei roi i gleifion, teuluoedd a gofalwyr, ac nid wyf yn tanbrisio hwnnw.
Pan fydd y gwaith pwyso a mesur wedi'i gwblhau, byddwn yn gweithio gyda'r bwrdd gofal diwedd oes a'r byrddau iechyd i adolygu'r fformiwla a ddefnyddir i ddyrannu cyllid i hosbisau plant ac oedolion yng Nghymru. Ar y pwynt penodol a grybwyllwyd am yr 'Agenda ar gyfer Newid', gallaf gadarnhau fy mod wedi ysgrifennu at hosbisau ym mis Chwefror eleni yn cadarnhau y bydd byrddau iechyd lleol yn ariannu unrhyw bwysau ychwanegol yn sgil costau a grëir gan y contract newydd i hosbisau elusennol yng Nghymru sy'n cyflogi staff ar gontract 'Agenda ar gyfer Newid' i ddarparu gwasanaethau GIG.
Would you take an intervention, Minister?
A wnewch chi dderbyn ymyriad, Weinidog?
Yes.
Gwnaf.
Thank you for that comment, where you're going to write to—or you've written to—the health boards. But could I also draw your attention to the fact that a lot of hospice services provided in the community are currently being funded through clusters? And as you and I know, one of the principles behind a cluster is that the clusters use their funding to pilot and start up ideas. The comments that have come back to me from organisations such as Paul Sartori are that once that cluster funding comes to an end, the LHBs aren't necessarily able or willing to take on and carry on the momentum behind initiatives that are working very successfully, so, constantly, the wheel is having to be reinvented, and I wonder if you might comment on that.
Diolch am y sylw eich bod yn mynd i ysgrifennu at y byrddau iechyd—neu eich bod wedi ysgrifennu atynt. Ond a gaf fi dynnu eich sylw hefyd at y ffaith bod llawer o wasanaethau hosbis a ddarperir yn y gymuned yn cael eu hariannu drwy glystyrau ar hyn o bryd? Ac fel y gwyddoch chi a fi, un o'r egwyddorion sy'n sail i glwstwr yw bod y clystyrau'n defnyddio'u cyllid i dreialu a dechrau syniadau. Y sylwadau a gefais gan sefydliadau fel Paul Sartori yw nad yw'r byrddau iechyd lleol o reidrwydd, pan ddaw'r arian clwstwr i ben, yn gallu neu'n barod i barhau'r momentwm y tu ôl i fentrau sy'n gweithio'n llwyddiannus iawn, felly, yn gyson, mae'r olwyn yn gorfod cael ei hailddyfeisio, a tybed a allech roi sylwadau ar hynny.
Well, I think there are two points there, aren't there? There's one about end-of-life care, which is a significant priority in primary care, which is no surprise given the profile of our population and the numbers involved, and there's much greater engagement and involvement from primary care in providing good end-of-life care—it's part of standard business in primary care, so not just our district nurses and our GPs. There is something there about our end-of-life care work that is definitely about how we deliver that in primary care.
The second point, I guess, is part of what Paul Sartori are also—. I visited them, and it was a very enjoyable and instructive visit too. There's something broader about the way in which we recycle moneys from primary care clusters, and I'll have more to say about funding primary care clusters when we get to some of the detail of the budget. You'll have to bear with me for a relatively brief period of time.
Going back to some of the comparisons made in work in other parts of the UK, we're aware of the work commissioned in Scotland by children's hospices across Scotland to understand their level of unmet paediatric palliative care need and to identify their population and demographic characteristics. NHS National Services Scotland, who undertook that work in 2018, have been invited to the next end-of-life care board in December to see what we in Wales can learn from that work and how best to apply it.
Alongside this, we are working with Tŷ Hafan and other hospices to understand the scale of service and workforce development that will be required to meet future palliative care needs in Wales. So, we continue to work closely with both statutory and third sector partners to deliver on our ambition that I set out to become the world's first compassionate country. To do so, we must be a nation that publicly facilitates, supports and celebrates care for one another during life's most testing times, especially those relating to life-threatening and life-limiting illness, to chronic disability, frail ageing, dementia, grief, and long-term care. Now, with collaboration and co-operation, we will support our communities to become more resilient to be able to cope with the challenges that life brings. And I really am grateful to Byw Nawr and the end-of-life care board for driving the compassionate country work forward in Wales, and I'll be meeting Byw Nawr again in the new year.
All of us, though, in our interactions with public and private sector organisations, can encourage them to embed this approach in everything that they do as well. As Members will know, the end-of-life-care board has been working with Cardiff University, Marie Curie and the Wales Cancer Research Centre to review the level of bereavement services across Wales, and that final report was received by officials and the end-of-life care board last week. They are currently considering the findings. I will provide an update to Members in due course, but I'm happy to confirm that it will be published ahead of the December end-of-life care board meeting, and I'll make sure that's directly provided to Members, as I know there is significant interest across parties in the work of that review. I'm also happy to confirm that I intend to make a Government statement in the new year on end-of-life care and how the information in the bereavement review's work will be taken forward.
So, to conclude, I believe we can be proud as a country of the significant progress we have made to widen access to hospice and palliative care here in Wales, but we know that there is more to do. So, we'll continue to work closely with the end-of-life care board and all of our statutory and third sector partners to make sure that everyone in Wales has access to high-quality end-of-life care in their location of choice.
Wel, rwy'n credu bod dau bwynt yno, onid oes? Mae un yn ymwneud â gofal diwedd oes, sy'n flaenoriaeth bwysig mewn gofal sylfaenol, ac nid yw hynny'n syndod o ystyried proffil ein poblogaeth a'r niferoedd dan sylw, ac mae llawer mwy o ymgysylltu ac ymwneud mewn gofal sylfaenol o ran darparu gofal diwedd oes da—mae'n rhan o'r gwaith arferol mewn gofal sylfaenol, felly nid ein nyrsys ardal a'n meddygon teulu yn unig. Mae rhywbeth yno ynglŷn â'n gwaith gofal diwedd oes sy'n bendant yn ymwneud â sut y darparwn hynny mewn gofal sylfaenol.
Mae'r ail bwynt, mae'n debyg, yn rhan o'r hyn y mae Paul Sartori hefyd—. Ymwelais â hwy, ac roedd yn ymweliad pleserus ac addysgiadol iawn hefyd. Mae rhywbeth ehangach ynglŷn â'r ffordd rydym yn ailgylchu arian o glystyrau gofal sylfaenol, a bydd gennyf fwy i'w ddweud am ariannu clystyrau gofal sylfaenol pan gawn rai o fanylion y gyllideb. Bydd yn rhaid i chi fod yn amyneddgar am gyfnod cymharol fyr o amser.
Gan ddychwelyd at rai o'r cymariaethau a wnaed â gwaith mewn rhannau eraill o'r DU, rydym yn ymwybodol o'r gwaith a gomisiynwyd yn yr Alban gan hosbisau plant ledled yr Alban i ddeall lefel eu hangen am ofal lliniarol pediatrig heb ei ddiwallu ac i nodi nodweddion eu poblogaeth a'u demograffeg. Mae Gwasanaethau Cenedlaethol GIG yr Alban, a wnaeth y gwaith hwnnw yn 2018, wedi'u gwahodd i'r bwrdd gofal diwedd oes nesaf ym mis Rhagfyr i weld beth y gallwn ni yng Nghymru ei ddysgu o'r gwaith hwnnw a'r ffordd orau o'i gymhwyso.
Ochr yn ochr â hyn, rydym yn gweithio gyda Tŷ Hafan a hosbisau eraill i ddeall faint o waith fydd ei angen ar ddatblygu gwasanaethau a'r gweithlu er mwyn diwallu anghenion gofal lliniarol yn y dyfodol yng Nghymru. Felly, rydym yn parhau i weithio'n agos gyda'r sector statudol a phartneriaid y trydydd sector i wireddu'r uchelgais a nodais i fod yn wlad dosturiol gyntaf y byd. I wneud hynny, mae'n rhaid i ni fod yn wlad sy'n hwyluso, cefnogi a dathlu gofal am ein gilydd yn gyhoeddus yn ystod cyfnodau anodd bywyd, yn enwedig y rhai sy'n ymwneud â salwch sy'n peryglu bywyd ac sy'n cyfyngu ar fywyd, anabledd cronig, heneiddio'n fregus, dementia, galar, a gofal hirdymor. Nawr, gyda chydweithrediad a thrwy gydweithio, byddwn yn cynorthwyo ein cymunedau i fod yn fwy gwydn i allu ymdopi â heriau bywyd. Ac rwy'n ddiolchgar iawn i Byw Nawr ac i'r bwrdd gofal diwedd oes am ddatblygu'r gwaith ar y wlad dosturiol yng Nghymru, a byddaf yn cyfarfod â Byw Nawr eto yn y flwyddyn newydd.
Fodd bynnag, wrth inni ryngweithio â sefydliadau sector cyhoeddus a sector preifat, gall pob un ohonom eu hannog i ymgorffori'r ymagwedd hon ym mhob dim a wnânt hwythau hefyd. Fel y gŵyr yr Aelodau, bu'r bwrdd gofal diwedd oes yn gweithio gyda Phrifysgol Caerdydd, Marie Curie a Chanolfan Ymchwil Canser Cymru i adolygu lefel y gwasanaethau profedigaeth ledled Cymru, a daeth yr adroddiad terfynol hwnnw i law swyddogion a'r bwrdd gofal diwedd oes yr wythnos diwethaf. Maent yn ystyried y canfyddiadau ar hyn o bryd. Byddaf yn rhoi'r newyddion diweddaraf i'r Aelodau maes o law, ond rwy'n falch o gadarnhau y bydd yn cael ei gyhoeddi cyn cyfarfod mis Rhagfyr y bwrdd gofal diwedd oes, a byddaf yn gwneud yn siŵr ei fod yn cael ei ddarparu'n uniongyrchol i'r Aelodau, gan fy mod yn gwybod bod cryn ddiddordeb ar draws y pleidiau yng ngwaith yr adolygiad hwnnw. Rwyf hefyd yn falch o gadarnhau fy mod yn bwriadu gwneud datganiad gan y Llywodraeth yn y flwyddyn newydd ar ofal diwedd oes a sut y bydd yr wybodaeth yng ngwaith yr adolygiad ar gymorth profedigaeth yn cael ei datblygu.
Felly, i gloi, credaf y gallwn ymfalchïo fel gwlad yn y cynnydd sylweddol a wnaed gennym ar ehangu mynediad at ofal hosbis a gofal lliniarol yma yng Nghymru, ond gwyddom fod mwy i'w wneud. Felly, byddwn yn parhau i weithio'n agos gyda'r bwrdd gofal diwedd oes a'n holl bartneriaid statudol a thrydydd sector i sicrhau bod pawb yng Nghymru yn gallu cael gofal diwedd oes o safon uchel mewn lleoliad o'u dewis.
Galwaf ar Angela Burns i ymateb i'r ddadl.
I call on Angela Burns to reply to the debate.
Thank you, Presiding Officer, and I'd like to thank everyone who's taken part in this debate today because, of course, it touches on a subject that will affect all of us at one point or another in our lives, whether it's, well, ourselves, obviously, our loved ones, our families, our friends. I do want to pay tribute to Mark Isherwood, because, as the chair of that cross-party group, he has really, really shown great commitment and dedication to this area, and I don't think, actually, Mark, we recognise some of the work that you do on some of these less fashionable subjects. I'm very grateful, and I know that most of the Assembly is as well.
Everyone who's spoken—I'm not going to gallop around you all, but I want to say that many of you actually referenced wonderful examples in your own constituencies, and, through you, I think we should pay a great duty of thanks to all of those organisations for the work that they do in helping people through what must be one of the greatest transitions any of us will ever make, from this life to wherever we may be going afterwards.
Minister, you did—. Actually, before I come to you, Minister, Helen Mary Jones, your contribution was absolutely spot on. We accept your amendments to our motion. You picked up on very important points—the point about supporting carers through this and, of course, the fact that there's a variety of need out there and people will want to die in a hospital, they'll want to die in their home, they'll want to die in a hospice. It's down to that individual. They have that right at the end of their life to make that choice, and you're absolutely spot on. Thank you for both of those amendments.
Minister, I was marginally enraged when I first saw the Government amendment, because I do think that, as a Government, you tend to reach for the 'delete all' pen and not look behind the politics. But you drew my sting by explaining some of why you had done that and about the fact you were trying to pull it all together in a way that reflected what you were doing here so far, and no-one is disputing that there have been efforts made, strides made, there are plans in places. I was concerned, though, that the Government deleted the bit that acknowledged 23,000 people in Wales as having a palliative care need, including 1,000 children. Now, I know you mentioned it in your speech, but I think the reason why it was very important for that to be on the face of the motion is, because unless we know that that's what the need is, and no-one really talked here about the fact that we don't have the resource in place—. You know, like other parts of the health service, we do not have enough palliative care nurses, we do not have enough people with those specialist skills to help people through a very difficult time. Because you do need to have a certain ability, to have empathy, understanding—you know, it's a bit like having specialist nurses like Macmillan for cancer sufferers; you need to have that resource in place. And I think that if we could have a view of how many more specialist people we would need with the skills and the knowledge and the experience to provide palliative care, that is key. And recognising how many people need palliative care is actually a starting point.
Diolch, Lywydd, a hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl hon heddiw oherwydd, wrth gwrs, mae'n cyffwrdd â phwnc a fydd yn effeithio ar bob un ohonom ar ryw adeg neu'i gilydd yn ein bywydau, boed yn, wel, ni ein hunain, yn amlwg, ein hanwyliaid, ein teuluoedd, ein ffrindiau. Rwyf am dalu teyrnged i Mark Isherwood, oherwydd, fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol hwnnw, mae wedi dangos ymrwymiad ac ymroddiad mawr i'r maes hwn, ac nid wyf yn meddwl, mewn gwirionedd, Mark, ein bod yn ymwybodol o beth o'r gwaith a wnewch ar rai o'r pynciau llai ffasiynol hyn. Rwy'n ddiolchgar iawn, a gwn fod y rhan fwyaf o'r Cynulliad yn ddiolchgar i chi hefyd.
Mae pawb sydd wedi siarad—nid wyf yn mynd i garlamu o'ch cwmpas chi i gyd, ond hoffwn ddweud bod llawer ohonoch wedi cyfeirio at enghreifftiau gwych yn eich etholaethau eich hun, a thrwoch chi, credaf y dylem ddiolch i'r holl sefydliadau hynny am y gwaith a wnânt i helpu pobl drwy'r hyn sydd o reidrwydd yn un o'r trawsnewidiadau mwyaf y bydd unrhyw un ohonom yn ei wneud, o'r bywyd hwn i ble bynnag y byddwn yn mynd wedyn.
Weinidog, fe wnaethoch—. Mewn gwirionedd, cyn imi ddod atoch chi, Weinidog, Helen Mary Jones, roedd eich cyfraniad yn llygad ei le. Rydym yn derbyn eich gwelliannau i'n cynnig. Fe gyfeirioch chi at bwyntiau pwysig iawn—y pwynt am gefnogi gofalwyr drwy hyn ac wrth gwrs, y ffaith bod amrywiaeth o angen yn bodoli ac y bydd pobl am farw mewn ysbyty, byddant am farw yn eu cartref, byddant am farw mewn hosbis. Mae a wnelo â'r unigolyn. Mae ganddynt hawl ar ddiwedd eu hoes i ddewis, ac rydych chi'n llygad eich lle. Diolch ichi am y ddau welliant.
Weinidog, cefais fy ngwylltio fymryn pan welais welliant y Llywodraeth yn gyntaf, oherwydd fel Llywodraeth, credaf eich bod yn tueddu i estyn am y feiro 'dileu popeth' a pheidio ag edrych y tu ôl i'r wleidyddiaeth. Ond fe leddfoch chi fy nicter drwy esbonio pam y gwnaethoch hynny a'ch bod yn ceisio ei dynnu i gyd at ei gilydd mewn ffordd a oedd yn adlewyrchu'r hyn roeddech yn ei wneud yma hyd yn hyn, ac nid oes neb yn dadlau nad oes ymdrechion wedi'u gwneud, camau wedi'u cymryd, a chynlluniau ar waith mewn mannau. Roeddwn yn pryderu, fodd bynnag, fod y Llywodraeth wedi dileu'r rhan a oedd yn cydnabod bod 23,000 o bobl yng Nghymru angen gofal lliniarol, gan gynnwys 1,000 o blant. Nawr, gwn ichi sôn amdano yn eich araith, ond credaf mai'r rheswm pam ei bod yn bwysig iawn fod hynny ar wyneb y cynnig yw, oni bai ein bod yn gwybod mai dyna yw'r angen, ac ni soniodd neb yma am y ffaith nad oes gennym yr adnoddau—. Wyddoch chi, fel rhannau eraill o'r gwasanaeth iechyd, nid oes gennym ddigon o nyrsys gofal lliniarol, nid oes gennym ddigon o bobl â'r sgiliau arbenigol i helpu pobl drwy gyfnod anodd iawn. Oherwydd mae angen i chi feddu ar allu penodol, ar empathi, dealltwriaeth—wyddoch chi, mae'n weddol debyg i gael nyrsys arbenigol fel Macmillan ar gyfer dioddefwyr canser; mae angen ichi gael yr adnodd hwnnw yn ei le. A phe gallem gael barn ynglŷn â faint yn rhagor o bobl arbenigol y byddem eu hangen gyda'r sgiliau a'r wybodaeth a'r profiad i ddarparu gofal lliniarol, rwy'n credu bod hynny'n allweddol. Ac mae cydnabod faint o bobl sydd angen gofal lliniarol yn fan cychwyn mewn gwirionedd.
That's what we're going to do—[Inaudible.]
Dyna rydym yn mynd i'w wneud—[Anghlywadwy.]
Yes, but my point was that you deleted it from the motion and yet I think that knowing that number is very, very key.
Very, very quickly, actions on the recommendations made by the cross-party group is what we're seeking; a concerted drive to address the gaps in data collection, that the data collected is reported consistently and transparently—you've talked about the review of funding.
I think that I would just like to end by saying that we need to remember what this is all about. This is about helping somebody die well, and it's about helping their family to live through that experience and be able to move forward knowing that they did all they could for their loved one. So, if we truly want to be a compassionate country—and I have absolutely no doubt that we do—I think it behoves us to act with leadership, with real responsibility and real kindness, and this is why we've brought forward this motion. I'm sorry the Government had to amend it the way that they did, but I would ask the Members of this house to read our motion, to look at Plaid Cymru's amendments and to vote for the motion and for those amendments.
Ie, ond fy mhwynt oedd eich bod wedi'i ddileu o'r cynnig ac eto credaf fod gwybod y ffigur hwnnw'n allweddol iawn.
Yn gyflym iawn, yr hyn y chwiliwn amdano yw'r camau gweithredu ar yr argymhellion a wnaed gan y grŵp trawsbleidiol; ymdrech ar y cyd i fynd i'r afael â'r bylchau o ran casglu data, fod y data a gesglir yn cael ei adrodd yn gyson ac yn dryloyw—rydych wedi sôn am yr adolygiad o gyllid.
Credaf y buaswn yn hoffi dod i ben drwy ddweud bod angen inni gofio beth yw diben hyn oll. Mae'n ymwneud â helpu rhywun i farw'n dda, ac mae'n ymwneud â helpu eu teulu i fyw drwy'r profiad hwnnw a gallu symud ymlaen gan wybod eu bod wedi gwneud popeth yn eu gallu dros eu hanwyliaid. Felly, os ydym o ddifrif am fod yn wlad dosturiol—ac nid oes gennyf amheuaeth o gwbl nad ydym eisiau hynny—credaf ei bod yn ddyletswydd arnom i weithredu gydag arweiniad, gyda chyfrifoldeb gwirioneddol a charedigrwydd go iawn, a dyma pam ein bod wedi cyflwyno'r cynnig hwn. Mae'n ddrwg gennyf fod y Llywodraeth wedi gorfod ei ddiwygio yn y ffordd y gwnaeth, ond hoffwn ofyn i Aelodau'r tŷ hwn ddarllen ein cynnig, edrych ar welliannau Plaid Cymru a phleidleisio o blaid y cynnig ac o blaid y gwelliannau hynny.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Dwi'n gohirio'r bleidlais, felly, tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the unamended motion. Does any Member object? [Objection.] I defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Yr eitem nesaf yw dadl Plaid Cymru ar strategaeth gerbydau rheilffyrdd, a dwi'n galw ar Rhun ap Iorwerth i wneud y cynnig.
The next item is the Plaid Cymru debate on rolling stock strategy, and I call on Rhun ap Iorwerth to move the motion.
Cynnig NDM7195 Rhun ap Iorwerth
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi argymhelliad Pwyllgor Menter a Busnes y Pedwerydd Cynulliad yn 2013 y dylai Llywodraeth Cymru: 'Ddatblygu a chyhoeddi strategaeth cerbydau fel mater o frys, nid dim ond i sicrhau bod penderfyniadau pwysig ynglŷn â chydweddiad cerbydau ar gyfer trydaneiddio a deddfwriaeth hygyrchedd yn cael eu cymryd mewn da bryd i osgoi’r costau uwch a’r tarfu sy’n deillio o oedi, ond hefyd i gynyddu capasiti ac ansawdd trenau ar gyfer y tymor hir'.
2. Yn gresynu at fethiant Llywodraeth Cymru:
(a) i gymryd camau priodol i fynd i'r afael â'r materion y tynnwyd sylw atynt mor bell yn ôl â 2013 mewn perthynas â cherbydau;
(b) i gyrraedd y dyddiad cau ar gyfer cydymffurfio â rheoliadau pobl â chyfyngiadau symudedd (PRM) mewn perthynas â'i gerbydau;
(c) i wneud cais amserol i'r Adran Drafnidiaeth am y rhyddhad angenrheidiol i gadw trenau nad ydynt yn cydymffurfio â rheoliadau pobl â chyfyngiadau symudedd (PRM) mewn gwasanaeth o fis Ionawr 2020.
3. Yn mynegi pryder am yr aflonyddwch parhaus y mae llawer o deithwyr rheilffordd Trafnidiaeth Cymru yn ei wynebu bob dydd.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i roi sicrwydd bod ganddi gynlluniau wrth gefn ar waith i liniaru'r posibilrwydd o golli cyfran fawr o'i fflyd.
Motion NDM7195 Rhun ap Iorwerth
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the recommendation of the Enterprise and Business Committee of the Fourth Assembly in 2013 that the Welsh Government should 'develop and publish a rolling stock strategy as a matter of urgency, not only to ensure pressing decisions on rolling stock compatibility for electrification and accessibility legislation are taken in good time to avoid the increased cost and disruption associated with delay, but also to enhance the future capacity and quality of trains for the long-term'.
2. Regrets the Welsh Government's failure:
a) to take appropriate action to address the issues highlighted as long ago as 2013 in relation to rolling stock;
b) to meet the persons with reduced mobility (PRM) compliance deadline in relation to its rolling stock;
c) to make a timely request to the UK Government's Department for Transport for the requisite dispensation to keep non-PRM compliant trains in service from January 2020.
3. Expresses concern at the ongoing disruption experienced by many Transport for Wales rail passengers on a daily basis.
4. Calls on the Welsh Government to give assurance that it has contingency plans in place to mitigate the potential loss of a large proportion of its fleet.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Dwi'n falch o gael y cyfle i gyflwyno'r cynnig yma heddiw, sy'n ymwneud yn uniongyrchol â bywydau pob dydd miloedd ar filoedd o bobl. Mae sut dŷn ni'n teithio ar gyfer gwaith neu hamdden yn cael effaith go iawn ar ein safon byw ni. Mae o'n cael effaith ar ein cyfleon economaidd ni fel unigolion, ac fel cymunedau. Mae safon ac argaeledd a'n dewisiadau ni o ran trafnidiaeth yn gallu dylanwadu ar ein hiechyd ni hefyd, ac, wrth gwrs, mae'n effeithio ar yr amgylchedd. Dyna pam, yng nghyd-destun rheilffyrdd—dyna pam roedd cyfnod y fasnachfraint reilffordd ddiwethaf yn un mor, mor boenus i ni yma yng Nghymru. Roeddwn i'n teimlo dros y rhai oedd yn gweithio i Arriva yn aml iawn, achos mi oedd methiannau hysbys iawn y fasnachfraint honno'n seiliedig, i raddau helaeth, ar y ffordd gwbl ddi-hid y cafodd hi ei chreu gan Lywodraeth Prydain nôl ym mlynyddoedd cyntaf, neu flynyddoedd cynnar, datganoli.
Dyna pam dwi wedi bod yn barod iawn i roi cefnogaeth ofalus i'r model newydd sydd gennym ni erbyn hyn, yn rhoi mwy o atebolrwydd, yn caniatáu symud i gyfnod o dwf o ran rheilffyrdd yng Nghymru, ac yn caniatáu i ni allu bod yn fwy uchelgeisiol drwy fodel Trafnidiaeth Cymru. Efallai oherwydd y gobaith yna mae pobl wedi bod mor siomedig i weld rhai o'r problemau ofnadwy, y problemau dwys, sydd wedi bod yn gysgod dros fisoedd cyntaf rheilffordd Trafnidiaeth Cymru. Pan ydym ni'n gweld trenau'n cael eu canslo, trenau'n orlawn, delivery o drenau newydd yn cael ei ohirio dro ar ôl tro, dyna'r union beth oedd angen peidio â'i weld wrth i Lywodraeth Cymru drio adennill hyder pobl Cymru yn ei gwasanaethau trenau.
Un o'r problemau hynny, rŵan, ydy dyfodol y Pacers, sydd yn drenau sy'n cael eu defnyddio gan filoedd ar filoedd o bobl. Mae yna bryderon gwirioneddol bod arafwch gan y Llywodraeth i gynllunio ymlaen o ran rolling stock yn ein harwain ni, rŵan, i mewn i gyfnod gwirioneddol ansicr i deithwyr. A beth rydyn ni'n trio'i wneud drwy'r cynnig yma heddiw ydy chwilio am y sicrwydd yna nad ydyn ni wedi'i gael hyd yma, er codi'r mater ar sawl achlysur—fi ac Aelodau eraill ar y meinciau yma yn y Senedd hon.
Thank you very much, Llywydd. I'm pleased to have the opportunity to move this motion today, which relates directly to the everyday lives of thousands of people. How we travel for work or for leisure has a major impact on our standard of living. It has an impact on our economic opportunities as individuals and as communities. The quality, availability and choices in terms of transport can influence our health, and also affects the environment. That's why, in the context of rail, the last franchise period was so painful for us here in Wales. I felt for those working for Arriva very often, because the very grave failings of that franchise were largely based on the way in which it was created by the UK Government back in the early years of devolution.
That's why I have been very willing to give guarded support to the new model that we have, giving more accountability, allowing us to move to a period of growth in terms of rail in Wales, and allowing us to be more ambitious through the Transport for Wales model. Perhaps because of that hope, people have been so disappointed to see some of the intense problems that have cast a shadow over the first few months of Transport for Wales Rail. When we see trains being cancelled, trains being overcrowded, and delivery of new trains being postponed time and time again, that's the exact thing that we needed not to see as Welsh Government tried to regain the confidence of the people of Wales in their train services.
One of those problems is the future of the Pacer trains, which are trains that are used by thousands of people. There are genuine concerns that the slowness of the Government in terms of forward planning in terms of rolling stock is leading us now into a very uncertain period for passengers. What we're trying to do through this motion today is look for that assurance that we haven't had so far, although we've raised this issue several times—myself and several Members on these benches in this Senedd.
I've learnt a lot about trains since being elected as AM. I used to do what most people do—just get on a train. It would, hopefully, get me to where I would want to go, roughly on time, hopefully, and that was it, really. But I've learned that making that happen is a pretty complex matter.
One of the things I learnt early on as a member of the Enterprise and Business Committee in the last Assembly is that just getting a train is problematic in itself. Trains are hard to come by, quite often—a problem that has been particularly acute in Wales, much of that, again, down to the abysmal specification of the last franchise. 'Cascading' sounds almost romantic—the idea of cascading trains from one user to another. It means passing on your old stock to another user, possibly doing it up a bit on the way, passing it on to another one, passing it on to another one—I should say 'cascading' it on to another one. Wales, more often than not, was at the bottom of the cascade, with second, third, fourth hand, decades-old trains in many instances.
It is exciting that there is a programme of delivering new rolling stock in years to come, although it is way, way overdue, of course. The rolling stock companies, by the way, the ROSCOs, were set up by the Tories to take over the previously publicly owned rolling stock. It was discovered that they could make much more money, not by renewing rolling stock, but by overcharging for ageing, cascaded stock. So, we've suffered the blunt edge of that here in Wales.
But, as we move towards the end of this year, the trains that we have now, the old, cascaded stock, a lot of it, have to go because of PRM-compliance issues, the need for accessibility on all our trains. Now, we've known this was coming for some time, and we've also known that we have a problem with procuring rolling stock. We, as a committee in the last Assembly, warned Welsh Government, 'Even though there are years to go until the end of that franchise, you have to be planning for new rolling stock to take us into the next franchise.' Now, with the PRM compliance issue in particular, we now know that Welsh Government did not act quickly enough to seek a dispensation to continue using non-compliant trains after the end of this year, when it became clear that new trains wouldn't be available on time.
There are serious consequences to not getting that dispensation. The removal of non-compliant Pacers from service would result in a loss of nearly half the rolling stock used for Valleys lines. There are also several other trains that are non-PRM compliant that would be grounded, along with the Pacers, should the necessary dispensation not be in place by 1 January 2020, including—it's not just Valleys trains—some trains currently used for the Holyhead service. Services could be axed on other parts of the network—for example, Fishguard, Wrexham, Holyhead—in order to maximise the rolling stock available for use on the Valleys lines, those busy, busy commuter lines.
Now, at a recent drop-in session in the Assembly, Transport for Wales said that they would be using a two-car Pacer train coupled to a PRM-compliant Sprinter to ensure the trains are compliant, even if parts of the train are non-compliant, and I think Transport for Wales have been saying that on Twitter too. A recent press release, though, stating that they'll be using the Pacers predominantly as four-car sets on the Rhymney line, seems to contradict the information coming from other Transport for Wales sources. But the fleet data would suggest that there aren't enough compliant sets, there aren't enough Sprinters, in order to enable even that plan, and that Transport for Wales would have to run some trains as Pacer only.
Now, it's not only Wales that has been unable to get new trains on time. Northern Rail were also in a similar position, but they got the dispensation, and our concern here is that Welsh Government, even though, as our motion states, they were warned years ago about the need to plan for changes in rolling stock, to plan for a future in that context where we know rolling stock is hard to come by, but where there are serious procurement issues. Welsh Government did not act until it was too late, and I have not yet heard from Welsh Government an assurance other than that they are in active discussions with the Department for Transport and the UK Government, and that these discussions are ongoing.
Rwyf wedi dysgu llawer am drenau ers cael fy ethol yn AC. Roeddwn i'n arfer gwneud yr hyn y mae'r rhan fwyaf o bobl yn ei wneud—jest mynd ar drên. Byddai’n mynd â mi i ble y byddwn i eisiau mynd, ar amser fwy neu lai, gobeithio, a dyna ni a dweud y gwir. Ond rwyf wedi dysgu bod gwneud i hynny ddigwydd yn fater eithaf cymhleth.
Un o'r pethau a ddysgais yn gynnar fel aelod o'r Pwyllgor Menter a Busnes yn y Cynulliad diwethaf yw fod cael hyd i drên yn broblem ynddi'i hun. Mae'n anodd dod o hyd i drenau, yn aml iawn—problem sydd wedi bod yn arbennig o ddifrifol yng Nghymru, a llawer o hynny, unwaith eto, oherwydd manyleb drychinebus y fasnachfraint ddiwethaf. Mae 'rhaeadru' yn swnio bron yn rhamantus—y syniad o raeadru trenau o un defnyddiwr i'r llall. Mae'n golygu trosglwyddo'ch hen stoc i ddefnyddiwr arall, gan ei ailwampio rywfaint yn y broses efallai, a'i drosglwyddo o un i’r llall, ei drosglwyddo o un i’r llall—dylwn ddweud ei 'raeadru' o un i’r llall. Roedd Cymru, yn amlach na pheidio, ar waelod y rhaeadr, gyda threnau ail, trydydd, pedwerydd llaw, degawdau oed yn aml iawn.
Mae'n gyffrous fod yna raglen ar gyfer cyflenwi cerbydau newydd mewn blynyddoedd i ddod, er ei bod hi ymhell ar ei hôl hi wrth gwrs. Cafodd y cwmnïau cerbydau trên, gyda llaw, y ROSCOs, eu sefydlu gan y Torïaid i gymryd meddiant ar y cerbydau a oedd gynt yn eiddo cyhoeddus. Darganfuwyd y gallent wneud llawer mwy o arian, nid trwy adnewyddu cerbydau, ond trwy godi gormod am stoc a oedd yn heneiddio, stoc a raeadrir. Felly, rydym wedi dioddef canlyniadau gwaethaf hynny yma yng Nghymru.
Ond wrth i ni symud tuag at ddiwedd y flwyddyn hon, mae’n rhaid i’r hen stoc o drenau wedi’u rhaeadru sydd gennym yn awr, mae’n rhaid i lawer ohono fynd oherwydd problemau ynghylch cydymffurfio â rheoliadau pobl â chyfyngiadau symudedd (PRM), yr angen am hygyrchedd ar bob un o'n trenau. Nawr, rydym yn gwybod bod hyn yn dod ers peth amser, ac rydym hefyd yn gwybod bod gennym broblem gyda chaffael cerbydau. Fel pwyllgor yn y Cynulliad diwethaf, fe wnaethom rybuddio Llywodraeth Cymru, 'Er bod blynyddoedd i fynd tan ddiwedd y fasnachfraint, rhaid i chi gynllunio ar gyfer cerbydau newydd i fynd â ni i mewn i'r fasnachfraint nesaf.' Nawr, gyda mater cydymffurfio â rheoliadau pobl â chyfyngiadau symudedd yn arbennig, gwyddom bellach na weithredodd Llywodraeth Cymru yn ddigon cyflym i wneud cais am ryddhad i barhau i ddefnyddio trenau nad oeddent yn cydymffurfio ar ôl diwedd y flwyddyn hon, pan ddaeth yn amlwg na fyddai trenau newydd ar gael mewn pryd.
Mae yna ganlyniadau difrifol i beidio â chael y rhyddhad hwnnw. Byddai tynnu trenau Pacer nad ydynt yn cydymffurfio oddi ar y rheilffyrdd yn arwain at golli bron i hanner y cerbydau a ddefnyddir ar reilffyrdd y Cymoedd. Ceir sawl trên arall hefyd nad ydynt yn cydymffurfio â rheoliadau pobl â chyfyngiadau symudedd a fyddai'n cael eu tynnu oddi ar y rheilffyrdd gyda'r trenau Pacer os nad yw'r rhyddhad angenrheidiol ar waith erbyn 1 Ionawr 2020, gan gynnwys—nid trenau'r Cymoedd yn unig—rhai trenau a ddefnyddir ar hyn o bryd ar gyfer gwasanaeth Caergybi. Gellid diddymu gwasanaethau ar rannau eraill o'r rhwydwaith—er enghraifft, Abergwaun, Wrecsam, Caergybi—er mwyn sicrhau bod cymaint â phosibl o gerbydau ar gael i'w defnyddio ar reilffyrdd y Cymoedd, y rheilffyrdd cymudo prysur iawn hynny.
Nawr, mewn sesiwn galw heibio yn y Cynulliad yn ddiweddar, dywedodd Trafnidiaeth Cymru y byddent yn defnyddio trên Pacer dau gerbyd ynghyd â thrên Sprinter sy'n cydymffurfio â rheoliadau pobl â chyfyngiadau symudedd i sicrhau bod y trenau'n cydymffurfio, hyd yn oed os nad yw rhannau o'r trên yn cydymffurfio, a chredaf fod Trafnidiaeth Cymru wedi bod yn dweud hynny ar Twitter hefyd. Er hynny, mae'n ymddangos bod datganiad i'r wasg diweddar, a nodai y byddant yn defnyddio'r trenau Pacer yn bennaf fel setiau pedwar cerbyd ar reilffordd Rhymni, yn gwrth-ddweud yr wybodaeth sy'n dod o ffynonellau Trafnidiaeth Cymru eraill. Ond byddai data'r fflyd yn awgrymu nad oes digon o setiau sy'n cydymffurfio, nid oes digon o drenau Sprinter, i alluogi’r cynllun hwnnw hyd yn oed, a byddai'n rhaid i Trafnidiaeth Cymru redeg rhai trenau fel trenau Pacer yn unig.
Nawr, nid Cymru'n unig sydd wedi methu cael trenau newydd mewn pryd. Roedd Northern Rail hefyd mewn sefyllfa debyg, ond cawsant y rhyddhad, a'n pryder yma yw fod Llywodraeth Cymru, er iddi gael rhybudd flynyddoedd yn ôl, fel y dywed ein cynnig, am yr angen i gynllunio ar gyfer newid cerbydau, i gynllunio ar gyfer y dyfodol yn y cyd-destun hwnnw lle gwyddom ei bod yn anodd dod o hyd i gerbydau, ond lle ceir problemau caffael difrifol. Ni weithredodd Llywodraeth Cymru nes ei bod yn rhy hwyr, ac nid wyf eto wedi cael sicrwydd gan Lywodraeth Cymru heblaw eu bod mewn trafodaethau ar hyn o bryd gyda’r Adran Drafnidiaeth a Llywodraeth y DU, a bod y trafodaethau hyn yn parhau.
You mentioned the Rhymney line. I've raised these concerns myself directly with Transport for Wales, and the contact I've had with Transport for Wales has said that we expect DfT to provide us with what we need in plenty of time. That is what they've said to me.
Fe sonioch chi am reilffordd Rhymni. Rwyf wedi mynegi'r pryderon hyn fy hun yn uniongyrchol wrth Trafnidiaeth Cymru, a dywedodd y cyswllt a oedd gennyf yn Trafnidiaeth Cymru ein bod yn disgwyl i’r Adran Drafnidiaeth ddarparu'r hyn rydym ei angen mewn digon o amser. Dyna a ddywedwyd wrthyf.
Okay. Have you had that assurance?
Iawn. A ydych chi wedi cael y sicrwydd hwnnw?
I've had the assurance from Transport for Wales.
Rwyf wedi cael sicrwydd gan Trafnidiaeth Cymru.
'Expecting it to happen', but I haven't yet heard what passengers using these trains from day to day need to hear, which is that this will happen, because having an assurance that talks are ongoing, that they hope things will be okay, that they trust that people can get together to resolve the issue, isn't good enough, because if you add the general election into the mix, the Christmas recess coming up, there's a concern that, even if dispensation is granted now, and even if they can come to some agreement, there may not be sufficient time left before 31 December to complete all necessary paperwork.
‘Yn disgwyl iddo ddigwydd’, ond nid wyf wedi clywed eto yr hyn sydd angen i deithwyr sy'n defnyddio'r trenau hyn o ddydd i ddydd ei glywed, sef y bydd yn digwydd, oherwydd nid yw cael sicrwydd fod trafodaethau'n parhau, eu bod yn gobeithio y bydd pethau'n iawn, fod ganddynt hyder y gall pobl ddod at ei gilydd i ddatrys y broblem yn ddigon da, oherwydd os ychwanegwch yr etholiad cyffredinol at y gymysgedd, toriad y Nadolig sydd ar y ffordd, mae yna bryder, hyd yn oed os caniateir rhyddhad yn awr, a hyd yn oed os gallant ddod i ryw gytundeb, efallai na fydd digon o amser ar ôl cyn 31 Rhagfyr i gwblhau'r holl waith papur angenrheidiol.
They expect them by the end of November.
Maent yn eu disgwyl erbyn diwedd mis Tachwedd.
Well, wonderful, but we need to see that now, and it does not take away from the issue that this has already been resolved. In other areas, Northern Rail in particular, where they took that action on time, they managed to get the dispensation. Now, whether Welsh Government was chancing that there wouldn't be a UK election, that there wouldn't be other distractions for civil servants, I'm not sure, but we need that announcement from Welsh Government here today that this is happening and not that talks are ongoing, otherwise commuters, rail users using these trains, dependent on these trains for their well-being, for their work, will be hugely concerned as we head towards the last day of 2019.
Wel, gwych, ond mae angen i ni weld hynny yn awr, ac nid yw'n tynnu oddi wrth y broblem fod hyn eisoes wedi'i ddatrys. Mewn ardaloedd eraill, Northern Rail yn enwedig, lle gwnaethant weithredu ar amser, fe wnaethant lwyddo i gael y rhyddhad. Nawr, p'un a oedd Llywodraeth Cymru yn mentro na fyddai etholiad yn y DU, na fyddai pethau eraill yn tynnu sylw gweision sifil, nid wyf yn siŵr, ond mae angen y cyhoeddiad hwnnw arnom gan Lywodraeth Cymru yma heddiw fod hyn yn digwydd ac nid bod trafodaethau’n parhau, fel arall bydd cymudwyr, defnyddwyr rheilffyrdd sy'n defnyddio'r trenau hyn, sy’n ddibynnol ar y trenau hyn am eu llesiant, am eu gwaith, yn bryderus tu hwnt wrth i ni anelu tuag at ddiwrnod olaf 2019.
Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig, a dwi'n galw ar Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth i gynnig yn ffurfiol welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans.
I have selected the two amendments to the motion, and I call on the Minister for Economy and Transport to formally move amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans.
Gwelliant 1—Rebecca Evans
Dileu popeth ar ôl 'Cynulliad Cenedlaethol Cymru' a rhoi yn ei le:
1. Yn croesawu’r buddsoddiad o £5 biliwn yn rhwydwaith rheilffyrdd Cymru dros y 15 mlynedd nesaf, gan gynnwys dros £800 miliwn mewn cerbydau.
2. Yn nodi’r heriau y mae’r diwydiant rheilffyrdd yn eu hwynebu ar draws y DU o safbwynt cydymffurfiaeth â’r gofynion o ran teithwyr â symudedd cyfyngedig sy’n effeithio ar fasnachfreintiau ar draws y DU.
3. Yn cydnabod mai un o’r prif resymau dros brinder cerbydau yw’r ffaith nad yw Llywodraeth y DU wedi edrych i’r dyfodol wrth gwtogi ei rhaglen drydaneiddio, gan effeithio ar Abertawe ac arwain at oedi o safbwynt darpariaeth cerbydau.
4. Yn galw ar Lywodraeth y DU i sicrhau nad yw’r etholiad cyffredinol yn amharu ar geisiadau am randdirymiadau o safbwynt teithwyr â symudedd cyfyngedig er mwyn sicrhau capasiti ychwanegol ar y rhwydwaith am gyfnod byr hyd 2020.
5. Yn nodi nad yw’r system gerbydau ar draws y DU yn gweithio ac yn galw ar Lywodraeth y DU i gydweithio â’r gweinyddiaethau datganoledig er mwyn datblygu model newydd.
Amendment 1—Rebecca Evans
Delete all after 'National Assembly for Wales' and replace with:
1. Welcomes the £5bn investment being made in the Welsh rail network over the next 15 years including more than £800m in rolling stock.
2. Notes the UK-wide challenges facing the rail industry in relation to PRM compliance, impacting franchises across the UK.
3. Recognises one of the main reasons for rolling stock shortages is the UK Government’s short-sighted decision to truncate its electrification programme, including to Swansea, leading to delays in the availability of rolling stock.
4. Calls on the UK Government to ensure the general election does not interfere with requests for PRM derogations to allow additional capacity to run on the network for a short period into 2020.
5. Notes the rolling stock system across the UK is broken and calls for the UK Government to work with the devolved administrations to develop a new model.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
I move.
Rwy'n cynnig.
Dwi'n galw nawr ar Russell George i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Russell George.
I now call on Russell George to move amendment 2, tabled in the name of Darren Millar. Russell George.
Gwelliant 2—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn nodi mai mater i Lywodraeth Cymru oedd y cyfrifoldeb dros ddarparu capasiti cerbydau ar gyfer gwasanaethau Cymru a gwasanaethau i Gymru yn unig o dan y fasnachfraint reilffyrdd a weithredwyd gan Drenau Arriva Cymru ers 2006.
Amendment 2—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Notes that responsibility for provision of rolling stock capacity for Welsh services and Wales-only services under the railway franchise that was operated by Arriva Trains Wales was a matter for the Welsh Government since 2006.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Diolch, Presiding Officer. I formally move amendment 2 in the name of my colleague Darren Millar. Can I congratulate Plaid on a very well crafted motion and indicate our full support today? The Government's amendment today was not well crafted, as it does fail to recognise the responsibility for provision of capacity for Welsh services and Wales-only services under the railway franchise that was operated by Arriva Trains Wales. That was a matter for the Welsh Government and has been since 2006, and this is the basis of my amendment today in the name of Darren Millar and to the point to which I want to speak about in my contribution.
The Government amendment points to investment in rolling stock over the next 15 years. That's very welcome, but what on earth, I would say, has happened for the last 13 years, which is the point that we need to debate today? This is the subject of the debate today. The Welsh Government have been peddling a myth. It's a myth that the rolling stock has been a matter for the UK Government. That is not true. It is a matter for the Welsh Government and it has been for the past decade and more. The truth is that responsibilities were passed from the Department for Transport to the Welsh Assembly Government, as it was then, in a joint parties agreements that came into operation on 1 April 2006. Therefore, the Plaid Cymru motion is entirely correct, stating that the Welsh Government has failed to take responsibility or take appropriate action to address the issues with capacity on Wales-only rail services not just since 2013, as it happens, but as far back as 2006.
The Government amendment also requests that the UK Government should work with devolved administrations to develop a different model for the rolling stock system, but it has to be remembered that the Welsh Government has had full discretion under the devolution arrangements since the joint parties agreement was agreed, and that funding attributed to Wales-only and Welsh services has been transferred to the Welsh Government under a separate agreement since April 2006, and that has been part of the baseline block grant from the Treasury since April 2008. But, of course, the Government do know this, because the Government are aware of this and the Government made its own funding available for additional carriages back in 2007.
And, as Rhun mentioned, the Welsh Government was warned in 2013 by the Enterprise and Business Committee that it must address rolling stock issues as a matter of urgency, and it failed to heed those warnings. I think the Minister was a member of that committee for some time. I'm not sure if he was a member when those recommendations were made and which the Government then sadly rejected. We have words bandied around from the Government in regard to the previous franchise holder, of 'handing over appalling trains', and suggestions that Transport for Wales have inherited rolling stock akin to a 30-year-old Ford Escort with the clutch out of order and brakes not working, and it's been said that some equipment passed over was infected with dead rats. But the reality is that the buck stops with the Welsh Government in relation to the state of trains in Wales and planning for rolling stock. The Welsh Government did not act when they should have back in 2013, if not earlier.
The current service, as well, as has been pointed out in the opening contribution, is still completely unacceptable. Over recent months, we continue to see cancelled trains, delayed trains, lack of staff, signalling problems, capacity problems, lack of quality information to passengers, and overcrowding, and this is unacceptable by anyone's standards and hardly the immediate transformation that was promised by the Government.
The Plaid motion today, I think, has hit the nail on the head in terms of the present situation and, disappointingly, the Government has done a more or less 'delete all' to the motion put forward today. So, I look forward to further contributions to this debate this afternoon, Presiding Officer.
Diolch, Lywydd. Rwy'n cynnig gwelliant 2 yn ffurfiol yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar. A gaf fi longyfarch Plaid Cymru ar gynnig wedi'i saernïo’n dda a nodi ein cefnogaeth lawn heddiw? Nid oedd gwelliant y Llywodraeth heddiw wedi'i saernïo’n dda, gan ei fod yn methu cydnabod y cyfrifoldeb am ddarparu capasiti ar gyfer gwasanaethau Cymru a gwasanaethau Cymru’n unig o dan y fasnachfraint reilffyrdd a weithredwyd gan Trenau Arriva Cymru. Mater i Lywodraeth Cymru oedd hynny a dyna a fu ers 2006, a dyma sail fy ngwelliant heddiw yn enw Darren Millar a’r pwynt rwyf am siarad yn ei gylch yn fy nghyfraniad.
Mae gwelliant y Llywodraeth yn tynnu sylw at fuddsoddiad mewn cerbydau dros y 15 mlynedd nesaf. Mae croeso mawr i hynny, ond hoffwn ofyn beth ar y ddaear sydd wedi digwydd yn y 13 blynedd diwethaf, sef y pwynt sydd angen inni ei drafod heddiw. Dyma destun y ddadl heddiw. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gwerthu myth. Myth yw dweud mai mater i Lywodraeth y DU yw’r cerbydau. Nid yw hynny'n wir. Mater i Lywodraeth Cymru ydynt ers y degawd diwethaf a mwy. Y gwir yw fod cyfrifoldebau wedi'u trosglwyddo o'r Adran Drafnidiaeth i Lywodraeth Cynulliad Cymru, fel yr oedd bryd hynny, mewn cytundebau cyd-bartïon a ddaeth i rym ar 1 Ebrill 2006. Felly mae cynnig Plaid Cymru yn hollol gywir yn nodi bod Llywodraeth Cymru wedi methu ysgwyddo cyfrifoldeb na chymryd camau priodol i fynd i'r afael â'r problemau capasiti ar wasanaethau rheilffyrdd Cymru'n unig nid yn unig ers 2013, fel mae'n digwydd, ond mor bell yn ôl â 2006.
Mae gwelliant y Llywodraeth hefyd yn mynnu y dylai Llywodraeth y DU weithio gyda gweinyddiaethau datganoledig i ddatblygu model gwahanol ar gyfer y system gerbydau, ond rhaid cofio bod gan Lywodraeth Cymru ddisgresiwn llawn o dan y trefniadau datganoli ers cytuno’r cytundeb cyd-bartïon, a bod cyllid a briodolwyd i wasanaethau Cymru'n unig a gwasanaethau Cymru wedi ei drosglwyddo i Lywodraeth Cymru o dan gytundeb ar wahân ers Ebrill 2006, ac mae wedi bod yn rhan o'r grant bloc llinell sylfaen gan y Trysorlys er mis Ebrill 2008. Ond wrth gwrs, mae'r Llywodraeth yn gwybod hyn, oherwydd mae'r Llywodraeth yn ymwybodol o hyn ac fe ryddhaodd y Llywodraeth ei chyllid ei hun ar gyfer cerbydau ychwanegol yn ôl yn 2007.
Ac fel y soniodd Rhun, rhybuddiwyd Llywodraeth Cymru yn 2013 gan y Pwyllgor Menter a Busnes fod yn rhaid iddi fynd i’r afael â phroblemau’n ymwneud â cherbydau ar frys, a methodd wrando ar y rhybuddion hynny. Rwy'n credu i'r Gweinidog fod yn aelod o'r pwyllgor hwnnw am gryn dipyn o amser. Nid wyf yn siŵr a oedd yn aelod pan wnaed yr argymhellion a wrthodwyd wedyn gan y Llywodraeth yn anffodus. Caiff geiriau eu taflu o gwmpas gan y Llywodraeth mewn perthynas â deiliad blaenorol y fasnachfraint am drosglwyddo trenau echrydus, ac awgrymiadau bod Trafnidiaeth Cymru wedi etifeddu cerbydau tebyg i Ford Escort 30 oed heb glytsh na breciau sy’n gweithio, a dywedwyd bod peth o'r offer a drosglwyddwyd wedi'i heintio â llygod mawr marw. Ond y gwir amdani yw mai Llywodraeth Cymru sy’n gyfrifol yn y pen draw am gyflwr trenau yng Nghymru a chynlluniau ar gyfer cerbydau trenau. Ni weithredodd Llywodraeth Cymru pan ddylent fod wedi gwneud yn ôl yn 2013, os nad yn gynt na hynny.
Mae'r gwasanaeth presennol hefyd, fel y nodwyd yn y cyfraniad agoriadol, yn dal i fod yn gwbl annerbyniol. Dros y misoedd diwethaf rydym yn parhau i weld trenau wedi'u canslo, trenau hwyr, prinder staff, problemau gyda’r signalau, problemau capasiti, diffyg gwybodaeth o ansawdd i deithwyr, a gorlenwi, ac mae hyn yn annerbyniol yn ôl safonau unrhyw un a go brin mai dyma’r trawsnewidiad uniongyrchol a addawyd gan y Llywodraeth.
Rwy’n credu bod cynnig Plaid Cymru heddiw wedi taro'r hoelen ar ei phen o ran y sefyllfa bresennol, ac yn siomedig, mae'r Llywodraeth wedi cynnig 'dileu popeth' fwy neu lai o'r cynnig a gyflwynwyd heddiw. Felly, edrychaf ymlaen at gyfraniadau pellach i'r ddadl hon y prynhawn yma, Lywydd.
There's no doubt that people are frustrated by the state of the rail network and, in many cases, as frustrated as they were under Arriva. But there's also no doubting the fact that the Government is going to deliver a radically reformed transport service in the next three years. I don’t think there's any dispute about that, and that's clearly what the Minister intends and what will be delivered. However, I would recognise, in the last six weeks alone, I've been contacted on three separate occasions about cancellations, overcrowding and the associated health and safety issues, about more overcrowding, leaking carriages, and the price of season tickets, and about more cancellations and delays. So, there has been an array of complaints that have taken place over the past six weeks that have been unacceptable to rail users, and I think that's absolutely the case.
I think, perhaps, the problem we've got is that when Transport for Wales took over the rail service, some of the language used by the Minister perhaps was a little bit overselling what was likely to happen immediately. So, for example, when the Minister was questioned in the Chamber, he talked about unwrapping the presents, and he made much of the fact that the committee report said that the Minister had heroic ambition. And I think he does have heroic ambition, and I think he will deliver it, but I think what we didn’t do and what the Government didn't do was explain that the transformation would not be overnight, and I think there was a degree of expectation that was a little high with what could be delivered. I think that's a fair analysis of what's happened.
What I don’t think is a fair analysis of what has happened is some of the things that both Rhun ap Iorwerth and Russell George have said, particularly as the information that I've had from Transport for Wales today—and this is quoting Transport for Wales—says,
'We expect to have the written approval regarding the derogation before the end of November.'
This is what I've been told directly by Transport for Wales. If that's the case, then it entirely undermines the spirit of the motion.
Nid oes amheuaeth fod pobl yn rhwystredig oherwydd cyflwr y rhwydwaith rheilffyrdd, ac mewn sawl achos, yr un mor rwystredig ag yr oeddent o dan Arriva. Ond nid oes amheuaeth chwaith fod y Llywodraeth yn mynd i ddarparu gwasanaeth trafnidiaeth wedi'i ddiwygio'n radical dros y tair blynedd nesaf. Nid wyf yn credu bod unrhyw ddadl ynglŷn â hynny, a dyna'n amlwg y mae'r Gweinidog yn ei fwriadu a dyna fydd yn cael ei gyflawni. Fodd bynnag, yn ystod y chwe wythnos ddiwethaf yn unig, hoffwn gydnabod bod pobl wedi cysylltu â mi ar dri achlysur gwahanol ynglŷn â chanslo trenau, gorlenwi a'r problemau iechyd a diogelwch sy’n gysylltiedig â hynny; am fwy o orlenwi, cerbydau’n gollwng, a phris tocynnau tymor; ac am fwy o ganslo trenau a threnau hwyr. Felly, cafwyd amrywiaeth o gwynion dros y chwe wythnos ddiwethaf sydd wedi bod yn annerbyniol i ddefnyddwyr rheilffyrdd, a chredaf fod hynny'n bendant yn wir.
Rwy'n credu mai'r broblem sydd gennym, efallai, yw fod peth o’r iaith a ddefnyddiwyd gan y Gweinidog pan drosglwyddwyd y gwasanaeth rheilffyrdd i Trafnidiaeth Cymru yn gorwerthu'r hyn a oedd yn debygol o ddigwydd ar unwaith. Felly, er enghraifft, pan holwyd y Gweinidog yn y Siambr, soniodd am ddadlapio anrhegion, a gwnaeth lawer o'r ffaith bod adroddiad y pwyllgor yn dweud bod gan y Gweinidog uchelgais arwrol. Ac rwy'n credu bod ganddo uchelgais arwrol, a chredaf y bydd yn ei gyflawni, ond rwy'n credu mai'r hyn na wnaethom, a'r hyn na wnaeth y Llywodraeth oedd egluro na fyddai'r trawsnewidiad yn digwydd dros nos, ac rwy'n credu bod ychydig gormod o ddisgwyliad ynglŷn â’r hyn y gellid ei gyflawni. Rwy'n credu bod hwnnw'n ddadansoddiad teg o'r hyn sydd wedi digwydd.
Nid wyf yn credu bod rhai o’r pethau y dywedodd Rhun ap Iorwerth a Russell George eu bod wedi digwydd yn ddadansoddiad teg, yn enwedig gan fod yr wybodaeth a gefais gan Trafnidiaeth Cymru heddiw—a dyma ddyfynnu Trafnidiaeth Cymru—yn dweud,
Rydym yn disgwyl cael cymeradwyaeth ysgrifenedig ynglŷn â'r rhanddirymiad cyn diwedd mis Tachwedd.
Dyma beth y mae Trafnidiaeth Cymru wedi dweud wrthyf yn uniongyrchol. Os yw hynny'n wir, mae'n tanseilio ysbryd y cynnig yn llwyr.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I will.
Gwnaf.
Would you also agree that the Pacers were meant to have gone by the end of 2019, and that was a promise too? Promises get broken.
A fyddech chi hefyd yn cytuno bod y trenau Pacer i fod wedi diflannu erbyn diwedd 2019, ac roedd hynny'n addewid hefyd? Caiff addewidion eu torri.
Yes, and there's an issue with rolling stock across the United Kingdom, and I think it would be foolhardy to remove Pacers when people want a seat on the train. It would be foolhardy to remove Pacers when there is nothing to replace them with. As a committee member, I've been to the Canton depot three times and I've seen the heroic work that is going on there to keep the rolling stock together. There is simply no other rolling stock available in this country to put directly on the line to replace the Pacers immediately. [Interruption.] I'm not going to take another intervention, because I won't have much time.
The other thing I'd say is Russell George knows very well, because he was Chair of the committee that took the evidence when the Welsh Government told us—the Minister told us—that the Welsh Government went to the UK Government in 2011 to request support to bring in diesel capacity to the Welsh lines, and the UK Government said to the Welsh Government, 'Under no circumstances must you have any more diesel stock on that line because diesel will be obsolete very soon because we're going to electrify the lines.' That never happened, that diesel stock was never allowed to be bought. And the Chair of committee—who I like, I like Russell George very much as Chair of committee; I like him less in his position as a spokesperson for the Conservative Party—knows very well that that's exactly what was said.
Yn wir, ac mae problem gyda cherbydau trenau ar draws y Deyrnas Unedig, a chredaf y byddai'n ffôl cael gwared ar drenau Pacer pan fo pobl eisiau sedd ar y trên. Byddai'n ffôl cael gwared ar drenau Pacer pan nad oes unrhyw beth i ddod yn eu lle. Fel aelod o'r pwyllgor, bûm yn y depo yn Nhreganna dair gwaith a gwelais y gwaith arwrol sy'n digwydd yno ar gynnal y stoc o gerbydau. Yn syml, nid oes unrhyw gerbydau eraill ar gael yn y wlad hon i'w rhoi ar y rheilffordd yn uniongyrchol yn lle’r trenau Pacer ar unwaith. [Torri ar draws.] Nid wyf yn mynd i dderbyn ymyriad arall gan na fydd gennyf lawer o amser.
Y peth arall yr hoffwn ei ddweud yw fod Russell George yn gwybod yn iawn, oherwydd roedd yn Gadeirydd y pwyllgor a glywodd y dystiolaeth pan ddywedodd Llywodraeth Cymru wrthym—dywedodd y Gweinidog wrthym—fod Llywodraeth Cymru wedi gofyn i Lywodraeth y DU yn 2011 am gymorth i gyflwyno capasiti diesel ar reilffyrdd Cymru, a dywedodd Llywodraeth y DU wrth Lywodraeth Cymru, 'Ni ddylech gael rhagor o stoc diesel ar y rheilffordd ar unrhyw gyfrif gan na fydd diesel yn cael ei ddefnyddio yn fuan iawn am ein bod yn mynd i drydaneiddio'r rheilffyrdd.' Ni ddigwyddodd hynny, ni chaniatawyd i'r stoc diesel gael ei phrynu. Ac mae Cadeirydd y pwyllgor—rhywun rwy’n ei hoffi, rwy'n hoff iawn o Russell George fel Cadeirydd y pwyllgor; rwy'n llai hoff ohono yn ei swydd fel llefarydd ar ran y Blaid Geidwadol—yn gwybod yn iawn mai dyna'n union a ddywedwyd.
The point I would make is—and you said you disagreed with some of my points, but I'm not quite sure which points you were disagreeing with—that I stand by what I said, Hefin. The Department for Transport wrote back to the committee, actually, clarifying the position that I outlined today, that the rolling stock has been the responsibility of the Welsh Government since the agreement reached in 2006. That was the point I was making.
Y pwynt rwyf am ei wneud—ac roeddech yn dweud eich bod yn anghytuno â rhai o fy mhwyntiau, ond nid wyf yn hollol siŵr pa bwyntiau roeddech chi'n anghytuno â hwy—yw fy mod yn ategu’r hyn a ddywedais, Hefin. Ysgrifennodd yr Adran Drafnidiaeth yn ôl at y pwyllgor, mewn gwirionedd, yn egluro'r safbwynt a amlinellais heddiw, fod y cerbydau wedi bod yn gyfrifoldeb i Lywodraeth Cymru ers y cytundeb y daethpwyd iddo yn 2006. Dyna'r pwynt roeddwn yn ei wneud.
And the UK Government gave the Welsh Government absolutely no support and it actively prevented them from bringing new diesel stock onto the lines. That was prevented. I'm sure the Minister can elaborate further on that, as I'm absolutely sure he didn't mislead our committee.
I also want to pay tribute to Transport for Wales, who've been very open. When I was elected in 2016, I met with Ian Bullock, who was then chief executive of Arriva Trains Wales, and I met with Tom Joyner, and as a result, leading into the era of James Price at Transport for Wales, we have had extra rolling stock delivered on the Rhymney line. I have seen, for example, Transport for Wales introducing the popular class 37 loco-hauled stock on the Rhymney line. I'm worried, when that's going to go, people won't be happy. From 15 December, the Valleys lines will see more four-carriage trains on peak services, 6,500 extra seats. We are seeing improvement. And what I've seen personally as Assembly Member for Caerphilly are extra seats at peak times, morning and evening, on the Rhymney to Cardiff line. These have been delivered directly as a result of the pressure that I've put on Arriva and Transport for Wales, and working with them and their—let's use the word—heroic staff to deliver these extra seats. The stock is not up to standard, but the staff are and they're delivering that quality service. I am confident that we're going to see a transformed service in the three years, but, in the meantime, what we've got are heroic Transport for Wales staff keeping that stock on the line.
Ac ni roddodd Llywodraeth y DU unrhyw gefnogaeth o gwbl i Lywodraeth Cymru ac aeth ati i'w hatal rhag dod â stoc diesel newydd ar y rheilffyrdd. Rhwystrwyd hynny. Rwy'n siŵr y gall y Gweinidog ymhelaethu ar hynny, gan fy mod yn hollol siŵr na wnaeth gamarwain ein pwyllgor.
Hoffwn dalu teyrnged hefyd i Trafnidiaeth Cymru, sydd wedi bod yn agored iawn. Pan gefais fy ethol yn 2016, cyfarfûm ag Ian Bullock, a oedd yn brif weithredwr Trenau Arriva Cymru ar y pryd, a chyfarfûm â Tom Joyner, ac yn sgil hynny, yn arwain at gyfnod James Price yn Trafnidiaeth Cymru, rydym wedi cael cerbydau ychwanegol wedi'u darparu ar reilffordd Rhymni. Er enghraifft, gwelais Trafnidiaeth Cymru yn cyflwyno'r stoc dosbarth 37 poblogaidd sy'n cael ei dynnu gan injan ar linell Rhymni. Pan fydd hwnnw'n mynd, rwy'n poeni na fydd pobl yn hapus. O 15 Rhagfyr, bydd rheilffyrdd y Cymoedd yn gweld mwy o drenau pedwar cerbyd ar wasanaethau brig, 6,500 o seddi ychwanegol. Rydym yn gweld gwelliant. A'r hyn rwyf wedi'i weld yn bersonol fel Aelod Cynulliad dros Gaerffili yw seddi ychwanegol ar yr oriau brig, yn y bore a gyda'r nos, ar reilffordd Rhymni i Gaerdydd. Mae'r rhain wedi cael eu cyflwyno'n uniongyrchol o ganlyniad i'r pwysau a roddais ar Arriva a Trafnidiaeth Cymru, a chan weithio gyda hwy a'u staff—gadewch i ni ddefnyddio'r gair—arwrol i ddarparu'r seddi ychwanegol hyn. Nid yw'r stoc yn cyrraedd y safon, ond mae'r staff yn cyrraedd y safon ac maent yn darparu gwasanaeth o ansawdd. Rwy'n hyderus y gwelwn wasanaeth wedi'i drawsnewid yn y tair blynedd, ond yn y cyfamser, yr hyn sydd gennym yw staff arwrol Trafnidiaeth Cymru yn cadw'r stoc ar y rheilffordd.
The Valleys lines face serious problems on a daily basis, as do lines throughout the south-east of Wales. I know this from my own experience and from the complaints I see from constituents. Just this morning, a two-carriage train was used at peak time between Ebbw Vale and Cardiff, with people complaining on social media of being packed in like sardines and feeling unsafe. My own train in this morning from Abercynon was packed before it arrived at our station so people were standing the whole way down. People weren't able to get on and we arrived in Queen Street nearly 15 minutes late. It's something that happens day after day, and it's true on the Merthyr, Aberdare and Rhymney lines. Morning after morning of being late, only to face the same problems travelling home after work. We're told when we complain that all the carriages available are in use. In other words, Transport for Wales has insufficient rolling stock available to provide an acceptable level of service on too many days.
The Government has committed, as has been said, to introduce four trains per hour on the Rhymney line in 2022. Well, these added trains are needed now, so I'm particularly concerned to learn that this deadline doesn't seem to be reflected in TfW's annual report, which instead says 2023. And they've actually indicated to us that they're looking at December 2023, which means passengers won't feel the benefit for nearly four years. So, I'd appreciate if the Minister can confirm when he expects we'll have those four trains per hour on the Rhymney line. It's worth pointing out as well that we used to have four services per hour on this line past Bargoed when TfW took over the service last year. So, it currently looks like it's going to take five years just to bring us back to square one.
I'm also concerned about the proposed drop in capacity on these trains when the 769s are replaced by new trains in 2023. We expect, I understand, a reduction in overall capacity of 24 per cent during peak times, and a reduction of 35 per cent in seated capacity between Caerphilly and Bargoed. These figures have been confirmed by TfW in a freedom of information request. Given that lines are overcrowded now, it defies comprehension that we're actually looking at a reduction in capacity in the future. I look to the Minister for assurance that he will look into this matter and take action to prevent this drop in capacity from happening.
Now, looking further east in my region, train passengers face their own problems because of a lack of trains. Work to dual the line between Ebbw Vale and Cardiff was halted until the Welsh Government published a new feasibility study. Now, this was supposed to be published by the summer, but I'm not aware of this having happened, so I'd be grateful for an update on these plans. As I understand it, unless this work is done, it won't be possible to increase the number of trains per hour between Newport and Ebbw Vale from one to two, and there is huge demand for this to happen.
Staying in this part of my region, I'd also like to ask what's going on with plans to reopen stations at Crumlin and Magor. There are dedicated campaigners in my region who are passionate about reopening these stations, and I'd welcome a meeting with the Minister to discuss their case. The 2017 national transport finance plan makes reference to reopening Crumlin station as part of phase 3 of work surrounding the metro, but this commitment isn't in the equivalent report for 2018. And in terms of Magor, it's referenced in the metro document, but absent from the national transport finance plan since 2015. So, I'd welcome some clarity from the Minister about his plans for these stations.
Finally, something that all train commuters will be unhappy about is the increasing cost of travelling by train at the precise time of climate emergency when we should be looking to incentivise public transport. People feel they're paying more for an inadequate service. I'd like to query whether the fare reduction that was promised by the First Minister on 12 November will be implemented in January, as he indicated. The Transport for Wales website currently shows no such reduction in fares in January, so I'd be grateful for some clarity on that point.
If the Llywydd will allow me, I think the time will just quickly allow me to raise one final point. The safety of passengers has to be paramount. We've heard reference, and I agree totally, in terms of the heroic staff that we have in Transport for Wales, but I was on a train recently that stopped in Treforest because a passenger had a knife and was behaving threateningly. The staff and the police acted quickly and very efficiently in that case, but it does illustrate how important it is that we have sufficient numbers of conductors on the trains, especially late at night, when people have been drinking and there are concerns about safety. So I'd welcome anything the Minister could say to reassure us on that point.
Mae rheilffyrdd y Cymoedd yn wynebu problemau difrifol bob dydd, fel y mae rheilffyrdd ledled de-ddwyrain Cymru. Rwy'n gwybod hyn o fy mhrofiad fy hun ac o'r cwynion rwy'n eu gweld gan etholwyr. Y bore yma, defnyddiwyd trên dau gerbyd yn ystod yr oriau brig rhwng Glynebwy a Chaerdydd, gyda phobl yn cwyno ar y cyfryngau cymdeithasol eu bod wedi'u gwasgu i mewn fel sardîns ac yn teimlo'n anniogel. Roedd fy nhrên i mewn y bore yma o Abercynon yn orlawn cyn iddo gyrraedd ein gorsaf fel bod pobl yn sefyll yr holl ffordd i lawr. Nid oedd pobl yn gallu dod ar y trên a chyraeddasom Stryd y Frenhines bron i 15 munud yn hwyr. Mae'n rhywbeth sy'n digwydd ddydd ar ôl dydd, ac mae'n wir ar reilffyrdd Merthyr, Aberdâr a Rhymni. Bore ar ôl bore o fod yn hwyr, ddim ond i wynebu'r un problemau yn teithio adref ar ôl gwaith. Pan fyddwn yn cwyno, cawn wybod bod yr holl gerbydau sydd ar gael yn cael eu defnyddio. Mewn geiriau eraill, nid oes gan Trafnidiaeth Cymru ddigon o gerbydau ar gael i ddarparu lefel dderbyniol o wasanaeth ar ormod o ddiwrnodau.
Fel y dywedwyd, mae'r Llywodraeth wedi ymrwymo i gyflwyno pedwar trên yr awr ar reilffordd Rhymni yn 2022. Wel, mae angen y trenau ychwanegol hyn yn awr, felly rwy'n arbennig o bryderus i glywed nad yw'r terfyn amser hwn wedi'i adlewyrchu yn adroddiad blynyddol Trafnidiaeth Cymru, sy'n dweud 2023 yn lle hynny. Ac maent wedi dweud wrthym eu bod yn edrych ar Ragfyr 2023, sy'n golygu na fydd teithwyr yn teimlo'r fantais am bron i bedair blynedd. Felly, buaswn yn gwerthfawrogi pe gallai'r Gweinidog gadarnhau pryd y mae'n disgwyl y bydd gennym bedwar trên yr awr ar reilffordd Rhymni. Mae'n werth tynnu sylw hefyd at y ffaith bod pedwar gwasanaeth yr awr yn arfer bod ar y rheilffordd hon heibio Bargoed pan drosglwyddwyd y gwasanaeth i Trafnidiaeth Cymru y llynedd. Felly, ar hyn o bryd mae'n edrych fel pe bai'n mynd i gymryd pum mlynedd i ddod â ni nôl i lle roeddem.
Rwyf hefyd yn bryderus am y lleihad arfaethedig yn y capasiti ar y trenau hyn pan ddaw trenau newydd yn lle'r trenau 769 yn 2023. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, rydym yn disgwyl lleihad yn y capasiti cyffredinol o 24 y cant yn ystod yr oriau brig, a gostyngiad o 35 y cant yn y capasiti eistedd rhwng Caerffili a Bargoed. Mae'r ffigurau hyn wedi'u cadarnhau gan Trafnidiaeth Cymru mewn cais rhyddid gwybodaeth. O ystyried bod y trenau'n orlawn yn awr, mae'n annirnadwy ein bod yn edrych ar leihau capasiti yn y dyfodol. Rwy'n disgwyl i'r Gweinidog roi sicrwydd y bydd yn edrych ar y mater hwn ac yn gweithredu i atal y gostyngiad hwn yn y capasiti rhag digwydd.
Nawr, gan edrych ymhellach i'r dwyrain yn fy rhanbarth, mae teithwyr ar y rheilffyrdd yn wynebu eu problemau eu hunain oherwydd prinder trenau. Cafodd y gwaith o ddeuoli'r rheilffordd rhwng Glynebwy a Chaerdydd ei atal nes i Lywodraeth Cymru gyhoeddi astudiaeth ddichonoldeb newydd. Nawr, roedd hon i fod i gael ei chyhoeddi erbyn yr haf, ond nid wyf yn ymwybodol fod hynny wedi digwydd, felly buaswn yn ddiolchgar am y newyddion diweddaraf am y cynlluniau hyn. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, oni wneir y gwaith hwn, ni fydd yn bosibl cynyddu nifer y trenau yr awr rhwng Casnewydd a Glynebwy o un i ddau, ac mae galw enfawr am weld hyn yn digwydd.
Gan aros yn y rhan hon o fy rhanbarth, hoffwn ofyn hefyd beth sy'n digwydd gyda chynlluniau i ailagor gorsafoedd yng Nghrymlyn a Magwyr. Mae yna ymgyrchwyr ymroddedig yn fy rhanbarth sy'n frwd dros ailagor y gorsafoedd hyn, a buaswn yn croesawu cyfarfod gyda'r Gweinidog i drafod eu hachos. Mae cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol 2017 yn cyfeirio at ailagor gorsaf Crymlyn fel rhan o gam 3 y gwaith ar y metro, ond nid yw'r ymrwymiad hwn yn yr adroddiad cyfatebol ar gyfer 2018. Ac mewn perthynas â Magwyr, cyfeirir ato yn nogfen y metro, ond mae'n absennol o'r cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol ers 2015. Felly, buaswn yn croesawu rhywfaint o eglurder gan y Gweinidog am ei gynlluniau ar gyfer y gorsafoedd hyn.
Yn olaf, rhywbeth y bydd pawb sy'n cymudo ar drenau'n anhapus yn ei gylch yw'r cynnydd yng nghost teithio ar drên ar yr un pryd yn union ag argyfwng hinsawdd pan ddylem fod yn ceisio cymell pobl i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Mae pobl yn teimlo eu bod yn talu mwy am wasanaeth annigonol. Hoffwn holi a fydd y gostyngiad yn y pris a addawyd gan y Prif Weinidog ar 12 Tachwedd yn cael ei roi ar waith ym mis Ionawr, fel y dywedodd. Ar hyn o bryd, nid yw gwefan Trafnidiaeth Cymru yn dangos unrhyw ostyngiad o'r fath ym mhrisiau tocynnau ym mis Ionawr, felly buaswn yn ddiolchgar am rywfaint o eglurder ar y pwynt hwnnw.
Os yw'r Llywydd yn caniatáu, credaf fod yr amser yn caniatáu imi nodi un pwynt olaf yn gyflym. Mae'n rhaid i ddiogelwch teithwyr fod o'r pwys mwyaf. Rydym wedi clywed cyfeiriadau, ac rwy'n cytuno'n llwyr, at y staff arwrol sydd gennym yn Trafnidiaeth Cymru, ond roeddwn ar drên yn ddiweddar a stopiodd yn Nhrefforest oherwydd bod gan deithiwr gyllell a'i fod yn ymddwyn yn fygythiol. Gweithredodd y staff a'r heddlu yn gyflym ac yn effeithlon iawn yn yr achos hwnnw, ond mae'n dangos pa mor bwysig yw cael nifer ddigonol o archwilwyr tocynnau ar y trenau, yn enwedig yn hwyr y nos, pan fo pobl wedi bod yn yfed a lle ceir pryderon ynglŷn â diogelwch. Felly, buaswn yn croesawu unrhyw beth y gallai'r Gweinidog ei ddweud i dawelu ein meddyliau ar y pwynt hwnnw.
Whilst there are a number of elements in the Plaid Cymru debate we are able to support, we also acknowledge and support a number of the Labour amendments. Under item 1 and 2(a), Plaid are right to point out that, as long ago as 2013, the then Enterprise and Business Committee proposed that the Welsh Government develop a strategy with regard to rolling stock, but we have to acknowledge that this was difficult for the Welsh Government to implement under the previous rail franchise, which Rhun has rightly criticised.
Under item 2(b), although it is highly regrettable that all trains cannot be made PRM compliant by 2020, and notwithstanding the arguments about dispensation, we must be mindful that there have been huge difficulties with assessing suitable rolling stock, which has severely affected the Government's ability to comply.
We fully support the call outlined in item 2(c) and would endorse the proposed approach to the UK Government.
I would also express concern at the continuing disruption to rail passengers in the transition period from the old franchise to the new collaborative set-up between Transport for Wales and KeolisAmey, but we have to accept that it will take time for these new working practices to bed in.
Whilst we can't accept the 'delete all' element of the Government's amendment, we do acknowledge and accept all the other points in their amendments. We would further add to the third amendment that it was not only the cancellation of the electrification of the Swansea line, but there were a number of other electrification projects throughout England that also had the effect of limiting the rolling stock that could have been—and I'm not saying this as a derogatory element, Rhun—cascaded and available to the Welsh Government, had these projects gone ahead. We fully endorse the Government's claims in items 4 and 5 and would also urge the UK Government to take note of these demands.
We acknowledge the correctness of the amendment tabled by Darren Millar, but would point out that the conditions under which that franchise was set up did make it difficult for the Welsh Government to act in a way that could be endorsed by the Welsh public—i.e. spending money to subsidise a profitable private company.
Following on from this debate, we would, of course, urge the Welsh Government to continue in their endeavours to secure the very best options in rolling stock as soon as it is able, but let us acknowledge that this cannot be done overnight.
Er bod nifer o elfennau yn nadl Plaid Cymru y gallwn eu cefnogi, rydym hefyd yn cydnabod ac yn cefnogi nifer o welliannau Llafur. O dan eitem 1 a 2(a), mae Plaid Cymru yn iawn i nodi, mor bell yn ôl â 2013, fod y Pwyllgor Menter a Busnes ar y pryd wedi cynnig y dylai Llywodraeth Cymru ddatblygu strategaeth ar gyfer cerbydau, ond rhaid inni gydnabod bod hyn yn anodd i Lywodraeth Cymru ei weithredu o dan y fasnachfraint reilffyrdd flaenorol, a feirniadwyd yn briodol gan Rhun.
O dan eitem 2(b), er ei bod yn drueni mawr na ellir gwneud i'r holl drenau gydymffurfio â rheoliadau pobl â chyfyngiadau symudedd erbyn 2020, ac er gwaethaf y dadleuon ynghylch rhyddhad, rhaid inni gofio bod anawsterau mawr wedi bod gydag asesu cerbydau addas, ac mae hynny wedi effeithio'n ddifrifol ar allu'r Llywodraeth i gydymffurfio.
Cefnogwn yn llwyr yr alwad a amlinellir yn eitem 2(c) a byddem yn cymeradwyo'r dull o weithredu a argymhellir i Lywodraeth y DU.
Hoffwn fynegi pryder hefyd ynglŷn â'r tarfu parhaus i deithwyr rheilffyrdd yn y cyfnod o newid o'r hen fasnachfraint i'r drefn gydweithredol newydd rhwng Trafnidiaeth Cymru a KeolisAmey, ond rhaid inni dderbyn y bydd yn cymryd amser i wreiddio'r trefniadau gweithio newydd hyn.
Er na allwn dderbyn yr elfen 'dileu popeth' yng ngwelliant y Llywodraeth, rydym yn cydnabod ac yn derbyn yr holl bwyntiau eraill yn eu gwelliannau. Byddem yn ychwanegu at y trydydd gwelliant nad canslo trydaneiddio rheilffordd Abertawe yn unig ydoedd, ond roedd nifer o brosiectau trydaneiddio eraill ledled Lloegr a oedd hefyd yn cyfyngu ar y cerbydau a allai fod wedi—ac nid wyf yn dweud hyn yn ddifrïol, Rhun—eu rhaeadru ac ar gael i Lywodraeth Cymru pe bai'r prosiectau hyn wedi mynd rhagddynt. Rydym yn llwyr gefnogi honiadau'r Llywodraeth yn eitemau 4 a 5 a byddem hefyd yn annog Llywodraeth y DU i roi sylw i'r gofynion hyn.
Rydym yn cydnabod cywirdeb y gwelliant a gyflwynwyd gan Darren Millar, ond yn tynnu sylw at y ffaith bod amodau sefydlu'r fasnachfraint yn ei gwneud yn anodd i Lywodraeth Cymru weithredu mewn ffordd y gallai'r cyhoedd yng Nghymru ei chymeradwyo—hynny yw, gwario arian i sybsideiddio cwmni preifat proffidiol.
Yn dilyn y ddadl hon, wrth gwrs, byddem yn annog Llywodraeth Cymru i barhau â'i hymdrechion i sicrhau'r opsiynau gorau posibl mewn perthynas â cherbydau trenau cyn gynted ag y gall, ond gadewch inni gydnabod na ellir gwneud hyn dros nos.
Minister, I'm very pleased that we have this opportunity today, because it enables me to highlight again the case for a new walkway station at Magor, which I know you're very familiar with, and, indeed, was mentioned by Delyth earlier. There is great community support for a new station there as part of the UK new stations fund. Work has been done, stages have been gone through and further stages remain. Monmouthshire County Council is committed to providing funding, with the Welsh Government being looked to for matching money to enable that further work, as part of the UK new stations process, to proceed. I know you're very well aware of all of these issues, Minister, but I wonder whether there's anything you might say today in terms of an update, given that the local community are very eager to learn of any new developments or progress.
Weinidog, rwy'n falch iawn ein bod yn cael y cyfle hwn heddiw, oherwydd mae'n fy ngalluogi i dynnu sylw eto at yr achos dros orsaf gerdded newydd ym Magwyr, y gwn eich bod yn gyfarwydd iawn ag ef, ac y soniodd Delyth amdano'n gynharach yn wir. Mae cefnogaeth gymunedol wych i orsaf newydd yno fel rhan o gronfa gorsafoedd newydd y DU. Mae gwaith wedi'i wneud, mae camau wedi'u cymryd ac mae camau pellach eto i'w gweithredu. Mae Cyngor Sir Fynwy wedi ymrwymo i ddarparu cyllid, a gofynnir i Lywodraeth Cymru ddarparu arian cyfatebol er mwyn galluogi'r gwaith pellach hwnnw, fel rhan o broses gorsafoedd newydd y DU. Gwn eich bod yn ymwybodol iawn o'r holl faterion hyn, Weinidog, ond tybed a oes unrhyw beth y gallech ei ddweud heddiw fel diweddariad, o ystyried bod y gymuned leol yn awyddus iawn i ddysgu am unrhyw ddatblygiadau neu gynnydd newydd.
Would you take just a very short—? Can I fully endorse what John is saying with regard to the Magor station? I think you have to now acknowledge exactly the work that's been put in in order to get that station. I really do feel you ought to make the funds available, Minister, for that scheme to go ahead.
A wnewch chi dderbyn ymyriad byr iawn—? A gaf fi ategu'n llwyr yr hyn y mae John yn ei ddweud am orsaf Magwyr? Rwy'n credu bellach fod yn rhaid i chi gydnabod yn union y gwaith sydd wedi'i wneud er mwyn cael yr orsaf honno. Rwy'n teimlo'n wirioneddol y dylech ddarparu'r arian, Weinidog, er mwyn i'r cynllun hwnnw fynd yn ei flaen.
Thank you for that support, David, on what is an issue that certainly unites the local community, and I know many Assembly Members have been involved with it.
I'd also like to echo what Delyth said about the Ebbw Vale to Newport passenger rail link, because this is a matter that is so long-standing, and there's such an obvious gap in local services that, again, communities feel very strongly that progress—timely progress and sufficient progress—needs to be made. Again, I wonder if, Minister, there's any update that you might be able to provide.
The other matter I'd like to mention is the CAF train manufacturing facility in my constituency. I'm very pleased to say that as part of manufacturing and industry in Wales we now have this train manufacturer here, which I think is very valuable—it's very successful already. It's a tremendous sight to see those trains being built at the plant, and it's very valuable to discuss issues with staff and management there. They take a very obvious pride in what's now taking place in Wales, and I'm sure everybody here would do the same.
But, as ever, there are issues that need to be addressed, one of which is a relief line, which needs to be built to enable the testing of electric trains and is also very important for major events in Cardiff, allowing trains to be on that line waiting to be called upon to provide those additional services and prevent queuing and chaos in our capital city. So, again, if there's any update on when that might be built, Minister, I'd be very grateful, because, obviously, the sooner the better.
Another matter is a forum for rail firms in Wales. I think we're really lucky to have this development now at CAF in Newport. It's felt that if all the players in the rail industry in Wales were brought together in a forum to share experience, to share ideas, to co-operate and to collaborate for mutual benefit, and to be a strong voice for the industry in Wales, that would be valuable, and I wonder what the Minister might do to facilitate that.
A final matter, really, is the skilled workforce that CAF require. It's very noticeable when you walk around the plant that the engineers are very heavily male in gender, and this contrasts greatly to the situation in the Basque Country, where CAF are based, where it's approximately 50/50 between men and women for their engineers. So, we know I know already, but this really illustrates the need to change culture, to change mindsets. I know it's an issue for schools and colleges, but for Welsh Government and for all of us, really. Because there are very rewarding careers that are not being accessed by women to the extent that they should be at CAF and in general, and, of course, firms such as CAF are missing out on half of our population in terms of the skilled workforce that they require and they would benefit from. So, there's work to do on a number of issues, but I just think it's a fantastic asset for Wales to have that plant in my constituency. I'm very lucky to have it there, and I think Wales is very lucky to have it as a country.
Diolch ichi am y gefnogaeth honno, David, ar fater sy'n sicr yn uno'r gymuned leol, a gwn fod llawer o Aelodau Cynulliad wedi bod yn rhan o'r gwaith hwnnw.
Hoffwn innau hefyd adleisio'r hyn a ddywedodd Delyth am y cyswllt rheilffordd i deithwyr o Lynebwy i Gasnewydd, oherwydd mae'n fater a fu ar y gweill ers amser maith, ac mae bwlch mor amlwg yn y gwasanaethau lleol fel bod cymunedau, unwaith eto, yn teimlo'n gryf iawn fod angen gwneud cynnydd—cynnydd amserol a chynnydd digonol. Unwaith eto, tybed a oes unrhyw ddiweddariad y gallech ei ddarparu, Weinidog.
Y mater arall yr hoffwn sôn amdano yw cyfleuster gweithgynhyrchu trenau CAF yn fy etholaeth. Fel rhan o weithgynhyrchu a diwydiant yng Nghymru, rwy'n falch iawn o ddweud bod gennym y gwneuthurwr trenau hwn yma yn awr, ac mae hynny'n werthfawr iawn yn fy marn i—mae'n llwyddiannus iawn eisoes. Mae'n olygfa wych i weld y trenau hynny'n cael eu hadeiladu yn y ffatri, ac mae trafod pethau gyda'r staff a'r rheolwyr yno yn werthfawr iawn. Maent yn ymfalchïo'n amlwg yn yr hyn sy'n digwydd yng Nghymru erbyn hyn, ac rwy'n siŵr y byddai pawb yma yn teimlo yr un fath.
Ond fel arfer, mae yna broblemau sy'n rhaid eu datrys, ac un ohonynt yw'r rheilffordd liniaru sy'n rhaid ei hadeiladu i'w gwneud hi'n bosibl cynnal profion ar drenau trydan ac sy'n bwysig iawn ar gyfer digwyddiadau mawr yng Nghaerdydd, drwy ganiatáu i drenau fod ar y rheilffordd honno yn aros i gael eu galw i ddarparu gwasanaethau ychwanegol ac atal ciwio ac anhrefn yn ein prifddinas. Felly, unwaith eto, os oes unrhyw ddiweddariad ynglŷn â phryd y caiff honno ei hadeiladu, Weinidog, buaswn yn ddiolchgar iawn, oherwydd, yn amlwg, gorau po gyntaf.
Mater arall yw fforwm ar gyfer cwmnïau rheilffyrdd yng Nghymru. Rwy'n credu ein bod yn lwcus iawn i gael y datblygiad yn CAF yng Nghasnewydd yn awr. Pe bai'r holl rai sy'n chwarae rhan yn y diwydiant rheilffyrdd yng Nghymru yn dod ynghyd mewn fforwm i rannu profiad, i rannu syniadau, i gydweithio ac i gydweithredu er budd pawb, ac i fod yn llais cryf dros y diwydiant yng Nghymru, teimlir y byddai hynny'n werthfawr, a tybed beth y gallai'r Gweinidog ei wneud i hwyluso hynny.
Un mater olaf, mewn gwirionedd, yw'r gweithlu medrus y mae CAF ei angen. Mae'n amlwg iawn pan fyddwch chi'n cerdded o amgylch y ffatri fod yno lawer iawn o ddynion, ac mae hyn yn cyferbynnu'n fawr â'r sefyllfa yng Ngwlad y Basg, lle mae pencadlys CAF, lle mae oddeutu hanner eu peirianwyr yn fenywod. Felly, fe wyddom, rwy'n gwybod eisoes, ond mae hyn o ddifrif yn dangos yr angen i newid diwylliant, i newid meddylfryd. Rwy'n gwybod mai mater i ysgolion a cholegau ydyw, ond i Lywodraeth Cymru ac i bob un ohonom hefyd, mewn gwirionedd. Oherwydd mae yna yrfaoedd gwerth chweil nad yw menywod yn mynd iddynt i'r graddau y dylent fod, yn CAF ac yn gyffredinol, ac wrth gwrs, mae cwmnïau fel CAF yn colli hanner ein poblogaeth o ran y gweithlu medrus sydd ei angen arnynt ac y byddent yn elwa ohono. Felly, mae gwaith i'w wneud ar nifer o faterion, ond rwy'n credu ei fod yn ased gwych i Gymru gael y ffatri honno yn fy etholaeth. Rwy'n lwcus iawn i'w chael yno, ac rwy'n meddwl bod Cymru fel gwlad yn lwcus iawn i'w chael hi.
I sometimes feel great sympathy for the Minister because John, Hefin, other Members here, and myself, get up and we incessantly labour on about the particular interests in our own communities. But we make no excuse for this because I sometimes feel like I'm doing running surgeries when I travel back and forth every day from Maesteg to Cardiff. There, I sit down and speak to people on everything under the sun, but it is very often rail services. And there is excitement, I have to say, about the changes, some of which are imminent—and I'll turn to those on my own stretch of the track at the moment—but also some frustration on the things that have been said.
It's great to see that there are more and more rail passenger users. That's a testimony to the fact that people are now switching on to those modes; they're seeing congestion on the roads and so on. But I have to say, I'm fortunate in that I get on the train in Maesteg or Ewenny Road or in Garth, I'm always guaranteed a seat; even on match days, I'm guaranteed a seat. But actually, even on a normal day in peak time, by the time you get to Bridgend, it's filling up; Llanharan, it's full up; Pontyclun, it's standing room only. But there are ways through this. So, I do welcome the fact—. I'm going out tomorrow to look at the refurbished and ultra-modernised class 170 carriages that are being introduced—bigger capacity, more seats, more space, more comfort, with passenger information on board, which we do not have on the current trains, with proper functioning Wi-Fi, we hope, as well. Also with fully accessible toilets, et cetera, et cetera. I'm looking forward to seeing those because those, for my line, will make a real difference at those times when we get to the Llanharan and the Pontycluns, to have more capacity, more seating capacity, is not only what we need and what we absolutely need purely for health and safety, because I've travelled enough on the London tube to know what it looks like, and from Pontyclun inwards, it looks like that increasingly now at peak times. But these carriages will help because they will increase capacity. So, I'm looking forward to seeing those tomorrow.
I'm looking forward, as well, to seeing them introduced not just on the regular routes but also on the Sunday service, which is coming on 15 December to Maesteg. Our line has been without a Sunday service forever and a day. People who are alive now, who are 50 years of age, have never seen a Sunday service, myself included. This will be the first time we see it. This idea of creating a seven-day-a-week network, where people cannot only travel for the January sales or in to work in Bridgend and Cardiff on the rail, but also can come up to see us as well, and to see the annual festival we do of choral voices and so on. They can come up to visit us on the train, or they can go walking or cycling up on our hills by coming on the train with it. This is critical.
But I do think we're going through a difficult time, and the difficult time is that transition between the high expectations that everybody has, the massive investment that is unprecedented investment that is going to be going into these, and the realisation of that when people are still, on a day-by-day basis, struggling. But I am more of a half glass full than a half glass empty, and I sympathise with people, but I don't sympathise with them by sitting behind a desk thinking, 'Oh, isn't it awful?' I'm doing it every day as well. I do see it.
So, we do need to keep our foot on the pedal here, and I know the Minister will. He'll be harangued by me about things like how we can release more capacity on the rail by dealing with the Pencoed crossing and the Pencoed bridge. That is critical to some of the things that have been talked about, because if we can get more frequency of services by dealing with the crossing issue there, along that mainline stretch, we can have not just more carriages, but more trains more frequently going up and down.
The investment along the Maesteg stretch of the Maesteg to Bridgend line, in order to get on a single line track, two an hour, maybe three an hour in future or whatever, well, I'm looking forward to seeing the results of the study that the Minister has commissioned on this because I'm really hopeful that in relatively short order, we will be able to signal to people that there is a way forward. I'm sure it'll mean spending some money, but to actually see that, on a busy Monday morning between 7 a.m. and 9 a.m., we don't have just two trains—one at 6.50 a.m. and one at 8.04 a.m., but we'll have four trains actually getting us into Bridgend and Cardiff. That's in line with what you're trying to do with the wider network, so we'd like a part of that as well, but we know it will require some significant investment.
And that is my frustration with this as well, I have to say, looking at the hard facts and figures of the lack of investment in the hard rail infrastructure over many, many years from the UK Government. And this isn't a political point, it's a point of darn frustration that we could've fixed things in our area and moved to digital loop, for example, with the Tondu loop, to increase the frequency of that—we could've done that 20 years ago if the money hadn't been sucked down to the south-east of England. Now, we've still got a guy who walks up and down the stairs from the signal box to hand over a key to the carriage that comes past. This is Victorian trains. It's very cute and quaint, but for goodness' sake—.
So, Minister, keep on pushing hard on this. There is frustration out there, but I think every time we see progress with the 170s on my line, followed by brand new rolling stock a few years down the line, Sunday service on 15 December—each one of those will give confidence to people that we're going in the right direction.
Weithiau byddaf yn cydymdeimlo'n fawr â'r Gweinidog oherwydd mae John, Hefin, Aelodau eraill yma, a minnau, yn codi ac rydym yn parablu'n ddiddiwedd am fuddiannau penodol ein cymunedau ein hunain. Ond nid ydym yn gwneud unrhyw esgus am hyn oherwydd rwy'n teimlo weithiau fy mod yn cynnal cymorthfeydd wrth fynd pan fyddaf yn teithio yn ôl ac ymlaen bob dydd o Faesteg i Gaerdydd. Rwy'n eistedd yno yn siarad â phobl am bopeth dan haul, ond gwasanaethau rheilffordd yw'r testun yn aml iawn. Ac mae'n rhaid i mi ddweud bod pobl yn gyffrous ynglŷn â'r newidiadau, gyda rhai ohonynt ar fin digwydd—ac fe drof at y rheini sydd ar fy rhan i o'r trac ar hyn o bryd—ond mae rhwystredigaeth hefyd ynglŷn â'r pethau sydd wedi cael eu dweud.
Mae'n wych gweld bod mwy a mwy o bobl yn teithio ar drenau. Mae hynny'n dyst i'r ffaith bod pobl bellach yn troi at y dulliau hynny o deithio; maent yn gweld tagfeydd ar y ffyrdd ac yn y blaen. Ond mae'n rhaid i mi ddweud, rwy'n ffodus fy mod yn gallu mynd ar y trên ym Maesteg neu Heol Ewenni neu Garth, ac rwyf bob amser yn sicr o gael sedd; hyd yn oed ar ddiwrnodau gêm, rwy'n sicr o gael sedd. Ond mewn gwirionedd, hyd yn oed ar ddiwrnod arferol yn ystod oriau brig, erbyn i chi gyrraedd Pen-y-bont ar Ogwr, mae'n llenwi; Llanharan, mae'n llawn; Pont-y-clun, lle i sefyll yn unig. Ond mae yna ffyrdd drwy hyn. Felly, rwy'n croesawu'r ffaith—. Rwy'n mynd allan yfory i edrych ar y cerbydau dosbarth 170 wedi'u hadnewyddu a'u moderneiddio'n llwyr sy'n cael eu cyflwyno—capasiti mwy, mwy o seddi, mwy o le, mwy o gysur, gyda gwybodaeth i deithwyr ar y trên, rhywbeth nad ydym yn ei gael ar y trenau presennol, gyda Wi-Fi sy'n gweithio'n iawn hefyd, gobeithio. Gyda thoiledau cwbl hygyrch hefyd, ac ati, ac ati. Rwy'n edrych ymlaen at weld y rheini oherwydd ar fy rheilffordd i, byddant yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol ar yr adegau pan fyddwn yn cyrraedd llefydd fel Llanharan a Phont-y-clun, er mwyn cael mwy o gapasiti, mwy o le i eistedd, ac nid yn unig fod arnom angen hynny ond rydym yn bendant eu hangen am resymau iechyd a diogelwch, oherwydd rwyf wedi teithio digon ar y tiwb yn Llundain i wybod sut beth yw hynny, ac o Bont-y-clun i mewn, mae'n edrych fwyfwy felly erbyn hyn ar adegau prysur. Ond bydd y cerbydau hyn yn helpu oherwydd byddant yn cynyddu capasiti. Felly, rwy'n edrych ymlaen at weld y rheini yfory.
Rwy'n edrych ymlaen, hefyd, at eu gweld yn cael eu cyflwyno nid yn unig ar y llwybrau rheolaidd ond ar y gwasanaeth ar y Sul, sy'n dod ar 15 Rhagfyr i Faesteg. Mae ein rheilffordd wedi bod heb wasanaeth ar y Sul ers amser maith. Mae pobl sy'n fyw yn awr, sy'n 50 mlwydd oed, erioed wedi gweld gwasanaeth ar y Sul, a minnau yn eu plith. Hwn fydd y tro cyntaf i ni ei weld. Mae'r syniad hwn o greu rhwydwaith saith diwrnod yr wythnos, lle gall pobl deithio i sêls mis Ionawr neu i weithio ym Mhen-y-bont ar Ogwr a Chaerdydd ar y rheilffordd, a gallu dod i'n gweld ninnau hefyd, a gweld yr ŵyl flynyddol o leisiau corawl ac yn y blaen. Gallant ddod i ymweld â ni ar y trên, neu gallant fynd i gerdded neu feicio ar ein bryniau drwy ddod ar y trên gyda hynny. Mae hyn yn hollbwysig.
Ond rwy'n credu ein bod yn mynd drwy gyfnod anodd, a'r amser anodd yw'r pontio rhwng y disgwyliadau uchel sydd gan bawb, y buddsoddiad enfawr a digynsail yn y rhain, a gwireddu hynny pan fo pobl yn dal i'w chael hi'n anodd o hyd, o ddydd i ddydd. Ond rwy'n fwy o berson hanner gwydr llawn na hanner gwydr gwag, ac rwy'n cydymdeimlo â phobl, ond nid wyf yn cydymdeimlo â hwy drwy eistedd y tu ôl i ddesg yn meddwl, 'O, onid yw'n ofnadwy?' Rwy'n ei wneud bob dydd hefyd. Rwy'n ei weld.
Felly, mae angen inni gadw ein troed ar y pedal yma, a gwn y bydd y Gweinidog yn gwneud hynny. Byddaf yn pregethu wrtho am bethau fel sut y gallwn ryddhau mwy o gapasiti ar y rheilffordd drwy ymdrin â chroesfan Pencoed a phont Pencoed. Mae hynny'n allweddol i rai o'r pethau y soniwyd amdanynt, oherwydd os gallwn gael gwasanaethau amlach drwy ymdrin â mater y groesfan yno, ar hyd y brif reilffordd honno, gallwn gael mwy o gerbydau, a mwy o drenau yn mynd i fyny ac i lawr yn amlach.
Mae'r buddsoddiad ar hyd rhan Maesteg o linell Maesteg i Ben-y-bont ar Ogwr, er mwyn mynd ar reilffordd un trac, dau yr awr, efallai tri yr awr yn y dyfodol neu beth bynnag, wel, rwy'n edrych ymlaen at weld canlyniadau'r astudiaeth y mae'r Gweinidog wedi'i chomisiynu ar hyn oherwydd rwy'n obeithiol iawn y byddwn, mewn ychydig iawn o amser, yn gallu rhoi gwybod i bobl fod yna ffordd ymlaen. Rwy'n siŵr y bydd yn golygu gwario rhywfaint o arian, ond i weld, ar fore dydd Llun prysur rhwng 7 a.m. a 9 a.m., nad dau drên yn unig sydd gennym—un am 6.50 a.m. ac un am 8.04 a.m., ond y bydd gennym bedwar trên yn mynd â ni i mewn i Ben-y-bont ar Ogwr a Chaerdydd. Mae hynny'n cyd-fynd â'r hyn rydych yn ceisio ei wneud gyda'r rhwydwaith ehangach, felly hoffem gael rhan o hynny hefyd, ond rydym yn gwybod y bydd angen buddsoddiad sylweddol.
A dyna fy rhwystredigaeth gyda hyn hefyd, mae'n rhaid i mi ddweud, gan edrych ar ffeithiau caled a ffigurau'r diffyg buddsoddiad yn seilwaith caled y rheilffyrdd dros lawer o flynyddoedd gan Lywodraeth y DU. Ac nid pwynt gwleidyddol yw hwn, mae'n fater o rwystredigaeth pur y gallem fod wedi unioni pethau yn ein hardal a symud at ddolen ddigidol, gyda dolen Ton-du er enghraifft, a chynyddu ei amledd—gallem fod wedi gwneud hynny 20 mlynedd yn ôl pe na bai'r arian wedi cael ei sugno i lawr i dde-ddwyrain Lloegr. Nawr, mae'n dal i fod gennym ddyn yn cerdded i fyny ac i lawr y grisiau o'r blwch signalau i estyn allwedd i'r cerbyd sy'n dod heibio. Trenau Fictoraidd yw'r rhain. Mae'n bert iawn, ond er mwyn popeth—.
Felly, Weinidog, daliwch ati i bwyso'n galed ar hyn. Mae pobl yn rhwystredig, ond bob tro y gwelwn gynnydd gyda'r trenau 170 ar fy rheilffordd i, wedi'i ddilyn gan gerbydau newydd sbon ymhen ychydig flynyddoedd, gwasanaeth ar y Sul ar 15 Rhagfyr—credaf y bydd pob un o'r pethau hynny'n rhoi hyder i bobl ein bod yn teithio i'r cyfeiriad iawn.
Galwaf ar y Gweinidog Economi a Thrafnidiaeth, Ken Skates.
I call on the Minister for Economy and Transport, Ken Skates.
Diolch, Llywydd. I'll begin by just stating again—and it's something that I've said before—that we made a very deliberate decision at the start of the franchise procurement not to tie the hands of bidders by preparing a rolling stock strategy, in line with the advice that we received from industry leaders and observers at the time, and which has been subsequently widely recognised as being the basis for our new approach to the railway. We wanted to allow bidders maximum flexibility to innovate.
Now, if, six years ago, we had chosen what types of trains we wanted to run across Wales, the scope for fresh thinking would've been severely hampered. For example, how would we have ensured that half of the new trains would be built in Wales, given that CAF—Construcciones y Auxiliar de Ferrocarriles—hadn't even begun looking at Wales at that time? Would we have developed a new, low-cost approach to overhead electrification? Would Members have accepted a strategy that relied upon battery, overhead and diesel hybrid trains? How would we have balanced the ambitions for a flexible metro with on-street running within a fixed budget envelope?
I was a Member of that committee and I feel that the recommendation of a rolling stock strategy at the time was foolish, because no strategy written in 2013 or thereafter would've dealt with the issues that I've already outlined, or taken full advantage of technology that is only becoming available in the second half of this decade. We deliberately wanted to harness the collective thinking of our four competitive bidders to develop the most appropriate solution—a solution that maximised the outcomes we set out at the start of the procurement exercise, but fixed within a funding envelope.
Now, whilst not wishing to dwell on the past, it's also important to set the record straight about what control and influence the Welsh Government held back in 2013 in respect of the previous rail franchise controlled by UK Government. In 2013 the landscape was incredibly different. Widespread electrification plans across the UK would've seen full electrification of many routes across the midlands, the north, then closer to home on the Great Western main line to Oxford, Bristol and Swansea. This would've released, as Rhun ap Iorwerth has described it, or cascaded a number of modern diesel trains, which could've strengthened the Wales and borders fleet, as well as provided contingency to release units for disabled persons modifications. But as David Rowlands and Hefin David have both said, the previous UK Government dramatically scaled back these plans, and, in addition, other projects such as Crossrail have been delayed. Consequently, any rolling stock strategy in 2013 would, by now, be completely irrelevant.
I think it's disingenuous of some Members to claim that no action was taken to try and reduce the risks of ageing rolling stock and requirements under the people with restricted mobility legislation. For the Wales and borders operation, the shortage of units was identified in 2017, and as a result, trains were ordered then from Porterbrook for introduction in May of 2018. But those trains have not been delivered as Porterbrook promised, and the programme is now almost two years late, hence the need for the mitigations, including the continued operation of some existing trains. Therefore, the only option available was to apply for dispensation to continue the operation of non-PRM train units until the modifications are completed and cascaded trains introduced. This is becoming, as Members have already identified, a familiar problem across the United Kingdom, where capacity issues are pressing because of a lack of diesel trains. It's wrong to say that we've taken too long to apply for dispensation, because it was absolutely right and proper that we exhausted every opportunity to be compliant, and that we pressed Porterbrook as far as we possibly could to deliver the trains as they had promised.
It's for the UK Government to now grant the dispensation, and I expect it to be made very shortly. But if Members expressing concerns today really wish to be constructive, then they should support our application for dispensation. We are not alone—as Members have already identified, Northern have sought dispensation, but we also understand three other train operators have applied for dispensation now.
Furthermore, Llywydd, all Members could help to deliver new stations and new infrastructure, as John Griffiths and David Rowlands highlighted with Magor station, by once again calling for our recommendations to the Williams review to be accepted, just as Huw Irranca-Davies alluded to.
So, whilst I'm not happy that we've had to go down the avenue of seeking dispensation, we've been forced to do it, because the alternative would have been far, far worse for the people of Wales. The removal of trains from service would have led to long-term, widespread cancellations across Wales, including the north Wales coast, north-east Wales commuter services, west Wales rural services and also south Wales commuter services. In short, it would not be possible to deliver a usable rail service in Wales.
Now, up until October 2018, PRM modification programmes were the responsibility of the previous franchise operator, which was not actually required to undertake modifications, and those programmes were under the control of the Department for Transport. Therefore, whilst other English train operators have had around five years to ensure PRM compliance, Transport for Wales has only had 14 months. I hope the Chamber will therefore recognise today the hard work of TfW over this incredibly short period to ensure that as many units as possible are PRM compliant on 1 January next year. Indeed, we estimate that around two thirds of the 134-train fleet will be PRM compliant at that time.
Now, had we done, as some Members are calling for—and given the apparent inability of the rolling stock industry to respond swiftly, I am convinced that any rolling stock strategy that we had developed would have fallen short for reasons outside of our control and would have undermined our innovative approach to procuring the franchise.
What is it that Welsh Government is actually doing? Well, we're investing £738 million in the south-east Wales metro, we're making £800 million of investment available to ensure that, from 2023, new rolling stock will be available on the Wales and borders route, with approximately half of these trains built here in Wales. We're also investing around £40 million in improving the customer service and resilience of our existing trains.
Diolch, Lywydd. Dechreuaf drwy ddweud eto—ac mae'n rhywbeth rwyf wedi'i ddweud o'r blaen—ein bod wedi gwneud penderfyniad bwriadol iawn ar ddechrau'r broses o gaffael y fasnachfraint i beidio â chlymu dwylo cynigwyr drwy baratoi strategaeth gerbydau, yn unol â'r cyngor a gawsom gan arweinwyr y diwydiant a sylwedyddion ar y pryd, penderfyniad y cydnabuwyd yn eang ers hynny ei fod yn sail i'n dull newydd o ymdrin â'r rheilffyrdd. Roeddem am ganiatáu cymaint â phosibl o hyblygrwydd i gynigwyr allu arloesi.
Nawr, chwe blynedd yn ôl, pe baem wedi dewis pa fath o drenau roeddem am eu rhedeg ledled Cymru, byddai'r cyfle i feddwl o'r newydd wedi cael ei lesteirio'n ddifrifol. Er enghraifft, sut y byddem wedi sicrhau bod hanner y trenau newydd yn cael eu hadeiladu yng Nghymru, o ystyried nad oedd CAF—Costrucciones y Auxiliar de Ferrocarriles—wedi dechrau edrych ar Gymru ar y pryd hyd yn oed? A fyddem wedi datblygu dull newydd, cost isel o drydaneiddio? A fyddai'r Aelodau wedi derbyn strategaeth a oedd yn dibynnu ar drenau hybrid batri, llinell uwchben a diesel? Sut y byddem wedi cydbwyso'r uchelgeisiau ar gyfer metro hyblyg gyda rhedeg ar y stryd o fewn cyllideb sefydlog?
Roeddwn yn aelod o'r pwyllgor hwnnw a theimlaf fod argymell strategaeth gerbydau ar y pryd yn ffôl, oherwydd ni fyddai'r un strategaeth a ysgrifennwyd yn 2013 neu wedi hynny wedi ymdrin â'r materion rwyf eisoes wedi eu hamlinellu, nac wedi manteisio'n llawn ar dechnoleg sydd ond wedi dod ar gael inni yn ystod ail hanner y degawd hwn. Roeddem yn fwriadol yn awyddus i harneisio meddylfryd cyfunol ein pedwar cynigydd cystadleuol i ddatblygu'r ateb mwyaf priodol—ateb a oedd yn uchafu'r canlyniadau a nodwyd gennym ar ddechrau'r ymarfer caffael, ond a oedd yn sefydlog o fewn cwmpas y gyllideb.
Nawr, er nad wyf am ganolbwyntio ar y gorffennol, mae hefyd yn bwysig egluro'r sefyllfa ynglŷn â pha reolaeth a dylanwad a oedd gan Lywodraeth Cymru yn ôl yn 2013 mewn perthynas â'r fasnachfraint reilffyrdd flaenorol a gâi ei rheoli gan Lywodraeth y DU. Yn 2013 roedd y dirwedd yn dra gwahanol. Byddai cynlluniau trydaneiddio eang ledled y DU wedi arwain at drydaneiddio llawn ar lawer o lwybrau ar draws canolbarth Lloegr, gogledd Lloegr, ac yna'n nes at adref ar brif lein y Great Western i Rydychen, Bryste ac Abertawe. Byddai hyn wedi rhyddhau, fel y mae Rhun ap Iorwerth wedi'i ddisgrifio, neu wedi rhaeadru nifer o drenau diesel modern a allai fod wedi cryfhau fflyd Cymru a'r gororau, yn ogystal â darparu adnoddau wrth gefn i ryddhau unedau i'w haddasu ar gyfer pobl anabl. Ond fel y dywedodd David Rowlands a Hefin David, aeth Llywodraeth flaenorol y DU ati i gyfyngu'n ddramatig ar y cynlluniau hyn, ac yn ogystal, mae oedi wedi bod ar brosiectau eraill fel Crossrail. O ganlyniad, byddai unrhyw strategaeth gerbydau yn 2013 yn gwbl amherthnasol erbyn hyn.
Rwy'n credu ei bod yn ffuantus i rai Aelodau honni na weithredwyd i geisio lleihau risgiau cerbydau sy'n heneiddio a'r gofynion o dan ddeddfwriaeth rheoliadau pobl â chyfyngiadau symudedd. Ar gyfer gwaith Cymru a'r gororau, nodwyd y prinder unedau yn 2017, ac o ganlyniad, archebwyd trenau ar y pryd gan Porterbrook i'w cyflwyno ym mis Mai 2018. Ond nid yw'r trenau hynny wedi cael eu darparu fel yr addawodd Porterbrook, ac mae'r rhaglen bron ddwy flynedd yn hwyr erbyn hyn, felly mae angen y mesurau lliniaru, gan gynnwys parhau i weithredu rhai o'r trenau presennol. Felly, yr unig opsiwn a oedd ar gael oedd gwneud cais am ryddhad i barhau i weithredu unedau trên nad oeddent yn cydymffurfio â rheoliadau pobl â chyfyngiadau symudedd nes y byddai'r addasiadau wedi'u cwblhau a'r trenau a raeadrir wedi'u cyflwyno. Fel y mae Aelodau eisoes wedi nodi, mae hon yn dod yn broblem gyfarwydd ar draws y Deyrnas Unedig, lle mae problemau capasiti'n gwasgu oherwydd prinder trenau diesel. Mae'n anghywir dweud ein bod wedi cymryd gormod o amser i wneud cais am ryddhad, oherwydd mae'n gwbl gywir a phriodol ein bod wedi dihysbyddu pob cyfle i gydymffurfio, a'n bod wedi pwyso cymaint ag y gallem ar Porterbrook i ddarparu'r trenau fel roeddent wedi addo.
Mater i Lywodraeth y DU yn awr yw caniatáu'r rhyddhad, ac rwy'n disgwyl y gwneir hynny'n fuan iawn. Ond os yw Aelodau sy'n mynegi pryder heddiw yn awyddus i fod yn adeiladol, dylent gefnogi ein cais am ryddhad. Nid ydym ar ein pen ein hunain—fel y nododd yr Aelodau eisoes, mae Northern Rail wedi gofyn am ryddhad, ond deallwn hefyd fod tri gweithredwr trenau arall wedi gwneud cais am ryddhad erbyn hyn.
At hynny, Lywydd, gallai pob Aelod helpu i gyflwyno gorsafoedd newydd a seilwaith newydd, fel y nododd John Griffiths a David Rowlands gyda gorsaf Magwyr, gan alw unwaith eto am i'n hargymhellion i adolygiad Williams gael eu derbyn, yn union fel y nododd Huw Irranca-Davies.
Felly, er nad wyf yn hapus ein bod wedi gorfod mynd i lawr y llwybr o wneud cais am ryddhad, rydym wedi cael ein gorfodi i wneud hynny, oherwydd byddai gwneud fel arall yn llawer iawn gwaeth i bobl Cymru. Byddai cael gwared ar drenau oddi ar y rheilffyrdd wedi arwain at ganslo eang a hirdymor ledled Cymru, gan gynnwys arfordir gogledd Cymru, gwasanaethau cymudo gogledd-ddwyrain Cymru, gwasanaethau gwledig gorllewin Cymru a gwasanaethau cymudo de Cymru hefyd. Yn gryno, ni fyddai modd darparu gwasanaeth rheilffyrdd y gellid ei ddefnyddio yng Nghymru.
Nawr, hyd at fis Hydref 2018, roedd rhaglenni addasu rheoliadau pobl â chyfyngiadau symudedd yn gyfrifoldeb i weithredwr blaenorol y fasnachfraint, nad oedd yn ofynnol iddynt gyflawni addasiadau mewn gwirionedd, ac roedd y rhaglenni hynny o dan reolaeth yr Adran Drafnidiaeth. Felly, er bod gweithredwyr trenau eraill yn Lloegr wedi cael oddeutu pum mlynedd i gydymffurfio â rheoliadau pobl â chyfyngiadau symudedd, dim ond 14 mis a gafodd Trafnidiaeth Cymru. Gan hynny, rwy'n gobeithio y bydd y Siambr heddiw'n cydnabod gwaith caled Trafnidiaeth Cymru dros y cyfnod hynod o fyr hwn i sicrhau bod cymaint o unedau ag sy'n bosibl yn cydymffurfio â'r rheoliadau ar 1 Ionawr y flwyddyn nesaf. Yn wir, amcangyfrifwn y bydd tua dwy ran o dair o'r fflyd o 134 o drenau'n cydymffurfio â'r rheoliadau bryd hynny.
Nawr, pe baem wedi gwneud, fel y mae rhai Aelodau yn galw amdano—ac o ystyried anallu ymddangosiadol y diwydiant cerbydau trenau i ymateb yn gyflym, rwy'n argyhoeddedig y byddai unrhyw strategaeth gerbydau y byddem wedi'i datblygu wedi methu am resymau y tu hwnt i'n rheolaeth ac y byddem wedi tanseilio ein dull arloesol o gaffael y fasnachfraint.
Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud mewn gwirionedd? Wel, rydym yn buddsoddi £738 miliwn ym metro de-ddwyrain Cymru, rydym yn rhyddhau £800 miliwn o fuddsoddiad i sicrhau y bydd cerbydau newydd ar gael o 2023 ar lwybr Cymru a'r gororau, gydag oddeutu hanner y trenau hyn yn cael eu hadeiladu yma yng Nghymru. Rydym hefyd yn buddsoddi tua £40 miliwn i wella'r gwasanaeth i gwsmeriaid a gwytnwch ein trenau presennol.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Within months of the—. Yes, of course.
O fewn misoedd i'r—. Gwnaf, wrth gwrs.
There was an implication that I heard in the Chamber earlier from another Member that said that the new stock will actually have less capacity—
Roedd awgrym a glywais yn y Siambr yn gynharach gan Aelod arall yn dweud y bydd gan y stoc newydd lai o gapasiti mewn gwirionedd—
No.
Na.
—on the Rhymney line than elsewhere. Can you just give us a reassurance that that isn't going to happen?
—ar reilffordd Rhymni nag mewn mannau eraill. A allwch roi sicrwydd i ni nad yw hynny'n mynd i ddigwydd?
We're increasing capacity on each of those lines in line with our vision for metro services, so there will be more seats available to commuters at key times, there will be more services, there'll be four trains per hour on metro lines. This is a huge undertaking, an incredibly ambitious exercise, and within months of the start of the new franchise we were also able to give the gift of new services in the north with the reopening of the Halton Curve. From this December, we're going to be introducing a huge increase in Sunday services across Wales, and we're also investing a £194 million in station improvement across the Wales and borders network. I'm pleased that at least five new stations will be created, and one of those, Bow Street, is, as of this week, under construction.
Finally, on safety, we reached agreement with rail unions to ensure that we kept a guard on each train. So, we can choose—we can choose to be backward-looking or we can choose to look to the future. We can look to a brighter future when more services of higher quality are being delivered for the people of Wales.
Rydym yn cynyddu capasiti ar bob un o'r rheilffyrdd hynny yn unol â'n gweledigaeth ar gyfer gwasanaethau metro, felly bydd mwy o seddi ar gael i gymudwyr ar adegau allweddol, bydd mwy o wasanaethau, bydd pedwar trên yr awr ar reilffyrdd metro. Mae hwn yn gyflawniad enfawr, yn ymarfer hynod o uchelgeisiol, ac o fewn misoedd i ddechrau'r fasnachfraint newydd roeddem hefyd yn gallu rhoi gwasanaethau newydd yn y gogledd drwy ailagor Halton Curve. O fis Rhagfyr eleni, byddwn yn cyflwyno cynnydd enfawr yn nifer y gwasanaethau ar y Sul ledled Cymru, ac rydym hefyd yn buddsoddi £194 miliwn i wella gorsafoedd ar draws rhwydwaith Cymru a'r gororau. Rwy'n falch y bydd o leiaf pum gorsaf newydd yn cael eu creu, ac mae gwaith adeiladu ar un o'r rheini, Bow Street, yn dechrau yr wythnos hon.
Yn olaf, ar ddiogelwch, daethom i gytundeb ag undebau'r rheilffyrdd i sicrhau ein bod yn cadw gard ar bob trên. Felly, gallwn ddewis—gallwn ddewis edrych wysg ein cefnau neu gallwn ddewis edrych tua'r dyfodol. Gallwn edrych ar ddyfodol mwy disglair pan fydd rhagor o wasanaethau o safon uwch yn cael eu darparu i bobl Cymru.
Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i ymateb i'r ddadl.
I call on Rhun ap Iorwerth to reply to the debate.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl yma heddiw yma. Dwi'n gwybod bod yna deimlad, o bosib, nad yw rhai o'r cwestiynau sydd wedi cael eu codi wedi cael eu hateb gan y Gweinidog. Dwi'n siŵr y gwnaiff Delyth Jewell roi'r cwestiynau mewn llythyr eto i'r Gweinidog er mwyn mynd ar ôl rhai o'r materion eto.
Mi oedd hi'n ddadl ynglŷn ag un mater penodol, ond, wrth gwrs, fel roeddwn i'n disgwyl, mi agorwyd y drafodaeth allan i nifer o Aelodau ar draws y pleidiau gwleidyddol yn sôn am y materion sydd o bryder iddyn nhw yn eu hetholaethau eu hunain. Roeddwn i'n croesawu'r cyfaddefiad gan Hefin David bod Llywodraeth ar ôl Llywodraeth, Llafur a Cheidwadol, ar lefel Brydeinig wedi methu â gwneud y buddsoddiad a oedd ei angen yn rheilffyrdd Cymru dros ddegawdau, sydd wedi ein gadael ni mewn sefyllfa lle rydym ni'n wynebu—
Thank you very much, Llywydd, and thank you to everyone who's contributed to this debate today. I know that there's a feeling that some of the questions that were raised weren't answered by the Minister. I'm sure Delyth Jewell will pose those questions again in correspondence to the Minister to pursue some of those issues.
It was a debate about one specific issue, but, of course, as expected, the debate opened up with many Members across the political spectrum discussing those issues that are of most concern to them in their own constituencies. I welcomed the admission from Hefin David that Government after Government, Labour and Conservative, at a UK level had failed to make the necessary investment in Welsh railways over a period of decades, which has left us in a position where we are facing—
Can I just say that you're misrepresenting me, because I didn't say that?
A gaf fi ddweud eich bod yn fy nghamddyfynnu, gan na ddywedais hynny?
I do believe you did.
Rwy'n credu i chi wneud hynny.
I did not. I certainly did not.
Na wneuthum. Yn sicr, ni ddywedais hynny.
You blamed former Governments for not investing in rail in Wales, meaning that we have a rather steep hill to climb, which is quite clearly the case.
Fe wnaethoch chi feio Llywodraethau blaenorol am beidio â buddsoddi mewn rheilffyrdd yng Nghymru, sy'n golygu bod gennym fynydd eithaf serth i'w ddringo, ffaith sy'n amlwg yn wir.
Felly, mae pwyntiau wedi cael eu gwneud ynglŷn â'r de-ddwyrain yn arbennig. Mae yna eraill wedi cysylltu efo fi o'r tu allan i'r Siambr yma yn sôn am yr angen i edrych ar Gymoedd y gorllewin hefyd—ardal Castell-nedd, Abertawe, Cwm Dulais, lle mae angen gwneud llawer mwy i gryfhau rheilffyrdd er mwyn tynnu pobl allan o'u ceir. Mae yna bryderon yn y gogledd ac yn y canolbarth hefyd, wrth gwrs.
Ond rydym ni'n sôn yn fan hyn am un mater penodol, sef pam ydym ni yn y sefyllfa yma lle dydyn ni yn dal ddim wedi cael y caniatâd i ddefnyddio'r trenau yma ar ôl diwedd y flwyddyn? Dwi yn clywed beth mae'r Gweinidog yn ei ddweud, ynghyd ag Aelodau ar ei feinciau cefn o, eu bod nhw'n disgwyl cael cyhoeddiad gan adran drafnidiaeth Llywodraeth Prydain yn fuan, ond dydyn ni ddim wedi cael hynny eto. Atebolrwydd ydy hyn—dal traed Llywodraeth Cymru at y tân, fel petai, er mwyn gwneud yn siŵr bod popeth yn cael ei wneud i ddelifro ar hyn. A'r cwestiwn sylfaenol sydd ddim wedi cael ei ateb i fi ydy: pam nad oedd yna gynllun arall? Pam nad oedd yna plan B rhag ofn y byddai yna broblem efo delivery y trenau newydd? Achos dyna'r sefyllfa yn fan hyn. Does yna neb yn awgrymu, i fi ei glywed, ein bod ni yn tynnu'r trenau yma allan o wasanaeth, fel y mae rhai wedi'i awgrymu. Na—eisiau cael, yn anffodus, ganiatâd i gario ymlaen i'w defnyddio nhw ar ôl diwedd y flwyddyn yr ydyn ni, ac yn bryderus iawn, iawn nad ydy'r caniatâd hwnnw wedi cael ei roi hyd yma, a'r broblem fel dwi yn ei gweld hi ydy bod Llywodraeth Cymru wedi methu â gofyn am y caniatâd hwnnw mewn pryd, a dyna pam yr ansicrwydd o hyd.
Rydyn ni'n gwybod bod addewidion wedi cael eu torri. Dwi yn siŵr fy mod i yn eich dyfynnu chi yn iawn unwaith eto, Hefin David, pan ddywedaf i fy mod i'n cytuno efo chi fod y Gweinidog wedi addo gormod, ac mae'n beth difrifol. Mae goraddo a than-ddelifro yn rhywbeth difrifol, achos mae o'n tanseilio hyder pobl yn yr hyn mae'r Llywodraeth yn ei wneud. Dwi'n gwybod bod y Gweinidog yn frwdfrydig iawn dros ei gynlluniau newydd ar gyfer y rheilffyrdd, ond mae goraddo, a pheidio â delifro fel sydd wedi cael ei addo, yn tanseilio hyder pobl.
So, points have been made about the south-east particularly. Others have been in touch with me from outside the Chamber talking about the need to look at the western Valleys too—the Neath, Swansea, Dulais valley areas, where much more needs to be done to strengthen our railways to take people away from their cars. There are concerns too in north and mid Wales, of course.
But we are talking here about one specific issue, namely why are we in this position where we still haven't been given dispensation to use these trains after the end of the year? I hear the Minister's comments, along with Members on his backbenches, that they expect an announcement by the UK Government's Department for Transport soon, but we haven't had that as of yet. This is about accountability, holding the Government's feet to the fire, as it were, to ensure that everything is done to deliver on this. And the fundamental question that hasn't been answered for me is: why wasn't there an alternative plan in place? Why wasn't there a plan B in case there was a problem with the delivery of these new trains? Because that's the situation here. Nobody is suggesting, as far as I know, that we are withdrawing these trains from service, as some have suggested. No—unfortunately, we are seeking dispensation to continue using them after the end of the year. That's what we are doing, and we are hugely concerned that that dispensation hasn't been given to date, and the problem as I see it is that the Welsh Government has failed to request that dispensation in good time, and that's why we're facing this ongoing uncertainty.
We know that promises have not been adhered to, and I'm sure that I am accurately quoting you, Hefin David, when I say that I agree with you that the Minister had overpromised. And overpromising and underdelivery is a very serious issue, because it does undermine people's confidence in what the Government is doing. I know that the Minister is very enthusiastic for the new plans for the railways, but overpromising and failing to deliver does undermine people's confidence.
I'm trying to be constructive in this debate and build an argument for why we're going to see transformation. I didn't use the word 'overpromising'. What I said was that the initial expectations for the service were raised high, so that people expected an immediate transformation. That clearly was never the plan. So, there was never an overpromise, but expectations for the service were higher than may be realistic, and I think that's what you're politically playing on today.
Rwy'n ceisio bod yn adeiladol yn y ddadl hon a ffurfio dadl ynghylch pam ein bod yn mynd i weld trawsnewidiad. Ni ddefnyddiais y gair 'goraddo'. Yr hyn a ddywedais oedd bod y disgwyliadau cychwynnol ar gyfer y gwasanaeth yn uchel iawn, fel bod pobl yn disgwyl trawsnewidiad ar unwaith. Yn amlwg, nid dyna oedd y cynllun. Felly, ni chafwyd goraddewid, ond roedd disgwyliadau ar gyfer y gwasanaeth yn uwch na'r hyn a allai fod yn realistig, ac rwy'n credu mai dyna beth rydych chi'n chwarae arno'n wleidyddol heddiw.
Okay, well I take the two words—there was overpromising, it was oversold. I agree, there was an over-promise on what could be delivered and you said that there was not enough delivery on that. We'll get together and we'll go through the Cofnod together and review what you said in your speech, but I'm quite confident in the notes that I've written here.
But this is about accountability. It's about holding the Government to account and making sure that now it takes action to make sure that we don't have to take these Pacers out of service at the end of the year, which, as we know, would mean transport chaos, especially in the south-east of Wales, but also in other parts of Wales too.
Iawn, wel rwy'n cymryd y ddau ddisgrifiad—roedd yna oraddo, cafodd ei orwerthu. Rwy'n cytuno, roedd yna oraddo ynghylch yr hyn y gellid ei gyflawni ac fe ddywedoch chi na fu digon o gyflawni ar hynny. Fe ddown at ein gilydd ac awn drwy'r Cofnod gyda'n gilydd ac adolygu'r hyn a ddywedoch chi yn eich araith, ond mae gennyf ffydd yn y nodiadau a ysgrifennais yma.
Ond mae hyn yn ymwneud ag atebolrwydd. Mae'n ymwneud â dwyn y Llywodraeth i gyfrif a sicrhau yn awr ei bod yn rhoi camau ar waith i sicrhau nad oes yn rhaid inni dynnu'r trenau Pacer oddi ar y rheilffyrdd ar ddiwedd y flwyddyn, a fyddai, fel y gwyddom, yn golygu anhrefn trafnidiaeth, yn enwedig yn ne-ddwyrain Cymru, ond mewn rhannau eraill o Gymru hefyd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, dwi'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, ac mae'r bleidlais gyntaf ar y cynnig deddfwriaethol gan Aelod ar ardoll parcio yn y gweithle. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Jenny Rathbone. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 12, 20 yn ymatal, 14 yn erbyn. Felly mae'r cynnig wedi ei wrthod.
And we now reach voting time. The first vote is on the debate on a Member's legislative proposal on a workplace parking levy, and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Jenny Rathbone. Open the vote. Close the vote. In favour 12, 20 abstentions, 14 against. Therefore the motion is not agreed.
NDM7188 - Dadl ar Gynnig Deddfwriaethol gan Aelod - Ardoll ar Barcio yn y Gweithle: O blaid: 12, Yn erbyn: 14, Ymatal: 20
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7188 - Debate on a Member's Legislative Proposal - Workplace Parking Levy: For: 12, Against: 14, Abstain: 20
Motion has been rejected
Y bleidlais nesaf ar ddadl y Ceidwadwyr ar ofal hosbis a gofal lliniarol, a dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 33 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei wrthod.
The next vote is on the Welsh Conservatives debate on hospice and palliative care. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, 33 against. Therefore the motion is not agreed.
NDM7193 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 14, Yn erbyn: 33, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7193 - Welsh Conservatives Debate - Motion without amendment: For: 14, Against: 33, Abstain: 0
Motion has been rejected
Gwelliant 1 yw'r bleidlais nesaf. Os dderbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2 a 3 yn cael eu dad-ddethol. Dwi'n galw am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 28, neb yn ymatal, 19 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi ei dderbyn—gwelliannau 2 a 3 wedi eu dad-ddethol.
Amendment 1 is the next vote. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 28, no abstentions, 19 against. Therefore, amendment 1 is agreed. Amendments 2 and 3 are deselected.
NDM7193 - Gwelliant 1: O blaid: 28, Yn erbyn: 19, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7193 - Amendment 1: For: 28, Against: 19, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Cafodd gwelliant 2 a 3 eu dad-ddethol.
Amendments 2 and 3 deselected.
Ac felly pleidlais nawr ar y cynnig wedi ei ddiwygio.
And therefore a vote now on the motion as amended.
Cynnig NDM7193 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi adroddiad y Grŵp Trawsbleidiol ar Hosbisau a Gofal Lliniarol ar Anghydraddoldebau o ran Mynediad i Ofal Hosbis a Gofal Lliniarol.
2. Yn cydnabod bod gan tua 23,000 o bobl yng Nghymru angen gofal lliniarol ar unrhyw un adeg, gan gynnwys dros 1,000 o blant.
3. Yn cydnabod bod cynnydd wedi’i wneud o ran ehangu mynediad i ofal hosbis a gofal lliniarol yng Nghymru a bod angen gwneud rhagor o waith i nodi unrhyw angen sydd heb ei ddiwallu
4. Yn nodi y bydd Llywodraeth Cymru:
a) yn parhau i weithio gyda phartneriaid statudol a phartneriaid yn y trydydd sector i gyflawni’r uchelgais o sicrhau mai Cymru yw 'gwlad dosturiol' gyntaf y byd;
b) yn sicrhau bod cryfhau’r ddarpariaeth gwasanaethau gofal lliniarol yng Nghymru yn cael ei wneud yn ganolog i’r dull gweithredu hwn;
c) yn darparu meini prawf adrodd cyson, ac yn mynd i’r afael â bylchau yn y data a gaiff eu casglu am anghenion gofal lliniarol oedolion a gofal lliniarol pediatrig;
d) yn parhau i fonitro’r dull cyllido ar gyfer hosbisau elusennol gan weithio gyda’r bwrdd diwedd oes a’r byrddau iechyd;
e) yn parhau i fonitro ac adolygu’r cyllid a ddarperir i hosbisau oedolion a phlant yng Nghymru.
Motion NDM7193 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the Cross Party Group on Hospices and Palliative Care’s report on Inequalities in Access to Hospice and Palliative Care.
2. Acknowledges that approximately 23,000 people in Wales have a palliative care need at any one time, including over 1,000 children.
3. Recognises that progress has been made in widening access to hospice and palliative care in Wales and that further work is needed to establish any unmet need
4. Notes that the Welsh Government will:
a) continue to work with statutory and third sector partners to deliver on the ambition of making Wales the world’s first 'compassionate country';
b) ensure that strengthening the provision of palliative care services in Wales is made central to this approach;
c) provide consistent reporting criteria, and address gaps in data collection on adult and paediatric palliative care needs;
d) continue to monitor the mechanism of funding for charitable hospices working with the end of life board and health boards;
e) continue to monitor and review funding provided to adult and children’s hospices in Wales.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 27, 11 yn ymatal, naw yn erbyn. Ac felly derbyniwyd y cynnig wedi ei ddiwygio.
Open the vote. Close the vote. In favour 27, 11 abstentions, nine against. Therefore the motion as amended is agreed.
NDM7193 - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 27, Yn erbyn: 9, Ymatal: 11
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM7193 - Motion as amended: For: 27, Against: 9, Abstain: 11
Motion as amended has been agreed
Y bleidlais nesaf ar ddadl Plaid Cymru ar strategaeth gerbydau rheilffyrdd. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 11, neb yn ymatal, 36 yn erbyn. Ac felly mae'r cynnig wedi ei wrthod.
The next vote is on the Plaid Cymru debate on rolling stock. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 11, no abstentions, 36 against. Therefore the motion is not agreed.
NDM7195 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 11, Yn erbyn: 36, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7195 - Plaid Cymru Debate - Motion without amendment: For: 11, Against: 36, Abstain: 0
Motion has been rejected
Gwelliant 1 yw'r bleidlais gyntaf. Dwi'n galw am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 31, neb yn ymatal, 16 yn erbyn. Ac felly mae gwelliant 1 wedi ei dderbyn.
Amendment 1 is the first vote. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 31, no abstentions, 16 against. Therefore amendment 1 is agreed.
NDM7195 - Gwelliant 1: O blaid: 31, Yn erbyn: 16, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7195 - Amendment 1: For: 31, Against: 16, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Gwelliant 2 yw'r bleidlais nesaf, a dwi'n galw am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 16, pedwar yn ymatal, 27 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 2 wedi ei wrthod.
Amendment 2 is the next vote and I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 16, four abstentions, 27 against. Therefore, amendment 2 is not agreed.
NDM7195 - Gwelliant 2: O blaid: 16, Yn erbyn: 27, Ymatal: 4
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM7195 - Amendment 2: For: 16, Against: 27, Abstain: 4
Amendment has been rejected
Dwi'n galw nawr, felly, am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
I call now for a vote on the motion as amended.
Cynnig NDM7195 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn croesawu’r buddsoddiad o £5 biliwn yn rhwydwaith rheilffyrdd Cymru dros y 15 mlynedd nesaf, gan gynnwys dros £800 miliwn mewn cerbydau.
2. Yn nodi’r heriau y mae’r diwydiant rheilffyrdd yn eu hwynebu ar draws y DU o safbwynt cydymffurfiaeth â’r gofynion o ran teithwyr â symudedd cyfyngedig sy’n effeithio ar fasnachfreintiau ar draws y DU.
3. Yn cydnabod mai un o’r prif resymau dros brinder cerbydau yw’r ffaith nad yw Llywodraeth y DU wedi edrych i’r dyfodol wrth gwtogi ei rhaglen drydaneiddio, gan effeithio ar Abertawe ac arwain at oedi o safbwynt darpariaeth cerbydau.
4. Yn galw ar Lywodraeth y DU i sicrhau nad yw’r etholiad cyffredinol yn amharu ar geisiadau am randdirymiadau o safbwynt teithwyr â symudedd cyfyngedig er mwyn sicrhau capasiti ychwanegol ar y rhwydwaith am gyfnod byr hyd 2020.
5. Yn nodi nad yw’r system gerbydau ar draws y DU yn gweithio ac yn galw ar Lywodraeth y DU i gydweithio â’r gweinyddiaethau datganoledig er mwyn datblygu model newydd.
Motion NDM7195 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Welcomes the £5bn investment being made in the Welsh rail network over the next 15 years including more than £800m in rolling stock.
2. Notes the UK-wide challenges facing the rail industry in relation to PRM compliance, impacting franchises across the UK.
3. Recognises one of the main reasons for rolling stock shortages is the UK Government’s short-sighted decision to truncate its electrification programme, including to Swansea, leading to delays in the availability of rolling stock.
4. Calls on the UK Government to ensure the general election does not interfere with requests for PRM derogations to allow additional capacity to run on the network for a short period into 2020.
5. Notes the rolling stock system across the UK is broken and calls for the UK Government to work with the devolved administrations to develop a new model.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 31, neb yn ymatal, 16 yn erbyn. Felly mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 31, no abstentions, 16 against. Therefore the motion as amended is agreed.
NDM7195 - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 31, Yn erbyn: 16, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM7195 - Motion as amended: For: 31, Against: 16, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
A dyna ddiwedd ar ein trafodion am y dydd, gan fod y ddadl fer wedi ei gohirio.
And that brings our proceedings to a close because the short debate has been postponed.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:49.
The meeting ended at 17:49.