Cynulliad Cenedlaethol Cymru

Galw'r Aelodau i drefn. 

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, ac rwyf wedi derbyn hysbysiad o dan Reol Sefydlog 12.58 y bydd Dirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, Lee Waters, yn ateb y cwestiynau ar ran y Gweinidog y prynhawn yma. Felly, mae'r cwestiwn cyntaf gan David Rees. 

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i ddefnyddio dull trawslywodraethol i gefnogi'r diwydiant dur a diogelu swyddi gweithwyr dur Cymru. Dros y tair blynedd diwethaf, rydym wedi darparu buddsoddiad sylweddol i gefnogi'r diwydiant mewn meysydd allweddol, gan gynnwys datblygu sgiliau, gwelliannau amgylcheddol, ac ymchwil a datblygu.

Diolch am eich ateb, Ddirprwy Weinidog. Yn wahanol i Lywodraeth y DU, sydd wedi methu gwneud unrhyw beth ar ran dur, ac wedi canslo cyfarfod diweddaraf y cyngor dur yn ôl yr hyn a ddeallaf, a oedd yn hollbwysig gan nad oes un wedi'i gynnal ers 18 mis, ac nid oes ganddynt un o hyd—. Maent hefyd wedi methu cynhyrchu strategaeth ddiwydiannol ar gyfer y sector dur, ac nid ydynt hyd yn oed wedi edrych ar fynd i'r afael â phroblemau mewn perthynas â chyfartalwch, yn enwedig o ran costau ynni, a bydd angen hynny arnom pan fyddwn yn wynebu marchnad fyd-eang gystadleuol yn y sector dur.

Gwn fod Llywodraeth Cymru, fel y nodoch yn hollol gywir, wedi bod yn weithgar iawn wrth gefnogi’r diwydiant hwn ac wedi bod ar flaen y gad, yn enwedig ar ran gwneuthurwyr dur o Gymru, i sicrhau bod dur yn parhau i fod wrth wraidd strategaeth ddiwydiannol Cymru. A allwch ateb p’un a yw'r amodoldeb y mae Llywodraeth Cymru wedi'i roi ar rywfaint o'r cymorth ariannol hwnnw i'r gwaith ym Mhort Talbot, yn enwedig mewn perthynas â'r £30 miliwn a ddyrannwyd i waith Port Talbot ar gyfer y gorsafoedd ynni, wedi'i fodloni, gan y bydd darparu’r arian hwnnw'n caniatáu i gam nesaf yr orsaf ynni fynd rhagddo, gan gynnwys, felly, gwell defnydd o nwy gwastraff, gwelliannau o ran safonau amgylcheddol, a chynhyrchiant mwy effeithlon ac effeithiol, a chostau is gan eu bod yn cynhyrchu eu trydan eu hunain yn hytrach na gorfod ei brynu oddi ar y grid am gostau uchel nad yw Llywodraeth y DU yn mynd i’r afael â hwy?

Diolch. Credaf fod David Rees wedi crynhoi’r sefyllfa’n dda iawn o ran diffyg arweinyddiaeth Llywodraeth y DU ar ddur a chanslo cyfarfod y cyngor dur. Rydym yn parhau i fod mewn cysylltiad agos â Tata, fel rydym wedi bod ers blynyddoedd lawer. Fel y nodoch, yn argyfwng dur 2016, darparwyd cyllid sgiliau o £10 miliwn gennym tuag at gynnig o £12 miliwn tuag at ddatblygu gweithlu Tata Steel. Rydym hefyd wedi cynnig tua £666,000 ar gyfer gwaith ymchwil a datblygu ar ddatblygu cynnyrch newydd.

O ran yr orsaf ynni, rydym wedi cynnig buddsoddiad o £8 miliwn hyd yn hyn, ond ac eithrio'r cyllid sgiliau, ni ellir rhoi’r cyllid i Tata yn erbyn y cynigion hyn hyd nes ein bod wedi cytuno ar yr amodau cyllido. Ac yn dilyn y cyhoeddiad ym mis Mai na fyddai'r fenter arfaethedig ar y cyd â Thyssenkrupp yn mynd rhagddi, mae Tata Steel bellach yn gweithio ar gynllun trawsnewid newydd ar gyfer y cwmni. Ac yng ngoleuni'r newidiadau hyn, rydym yn parhau i ymgysylltu â'r cwmni, gan gynnwys trafod cymorth posibl i'r orsaf ynni.

Fel y gwyddoch, mae Tata Steel yn Shotton yn fusnes deinamig ac yn allforiwr pwysig, ond mae'n dibynnu ar y gadwyn gyflenwi am ddur cynaliadwy Prydeinig, ac ar ddefnydd crai o'r pen trwm yn ne Cymru. Ddydd Llun, cefais e-bost, fel y gwnaeth Aelodau eraill sy'n cynrychioli'r ardal, gan Faes Awyr Heathrow, yn cyhoeddi eu bod yn un o'r 18 safle ar y rhestr fer i fod yn hwb logisteg i Heathrow, gan eu gwahodd i wneud cais ffurfiol i’r broses dendro ar gyfer gwaith ehangu Heathrow. Mewn ymateb, dywedodd eich cyd-Weinidog, Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, ei fod yn edrych ymlaen at barhau â gwaith Llywodraeth Cymru gyda hyrwyddwyr y safle a thîm Heathrow yn y broses ddethol hon. Beth fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud felly yn y cyd-destun hwnnw i gefnogi Tata, yn ogystal â'r porthladd yng Nghaerdydd—y cynigydd arall o Gymru ar y rhestr fer—i wneud y mwyaf o'r cyfleoedd y mae hyn yn eu cynnig?

Wel, credaf fod y ffaith eu bod wedi cyrraedd y rownd nesaf yn newyddion gwych, ac rydym wedi eu cefnogi bob cam o’r ffordd, felly byddwn yn parhau i gynnig y gefnogaeth honno iddynt. Mae hwn yn fuddsoddiad rydym yn ei groesawu. Os yw’r cynllun seilwaith mawr hwn am gael ei roi ar waith yn Llundain, nid yw ond yn deg fod y buddion yn cael eu lledaenu ledled y DU.

Weinidog, dylai gwaith dur Orb yng Nghasnewydd barhau i weithredu, a chyda'r lefel gywir o gefnogaeth gan Tata Steel, Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, byddai'n cael ei alluogi i gynhyrchu duroedd trydanol ar gyfer cynhyrchiant ceir trydan yn y dyfodol. Mae ymgyrch leol gref iawn ar waith i sicrhau bod gwaith Orb yn parhau i weithredu, ac yn wir, mae wedi bod yn un o nodweddion bywyd economaidd yng Nghasnewydd ers diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. A allwch ailddatgan cefnogaeth Llywodraeth Cymru i hynny, ac a fyddech yn croesawu ymgyrch a lansiwyd heddiw gan y South Wales Argus, sydd wedi lansio deiseb o blaid cadw gwaith dur Orb?

Wel, gallaf ddweud yn glir iawn wrth John Griffiths nad yw Llywodraeth Cymru am weld gwaith dur Orb yn cau. Rydym wedi bod yn trafod gyda Tata ac Undeb Community i weld beth y gellir ei wneud. Mae Tata wedi parhau i ddadlau bod y gwaith yn gwneud colledion sylweddol a bod gorgyflenwad ym marchnad y byd, ac nad ydynt yn teimlo bod ganddo ddyfodol hyfyw. Nawr, mae Undeb Community wedi comisiynu ymgynghorwyr—Sindex—i archwilio opsiynau eraill yn lle cau Orb, ac wedi creu cynnig amlinellol, sy'n nodi, gyda chyllid Llywodraeth Cymru, ac ystod o newidiadau eraill gan y cwmni, fod dyfodol hyfyw yn bosibl. Rydym wedi derbyn crynodeb o'r cynnig hwnnw, a bydd angen i ni ddeall ei fanylion ac ymateb Tata Steel i'r argymhellion. Bydd y Prif Weinidog yn cyfarfod ag Undeb Community i drafod y cynnig, a byddwn yn sicrhau ein bod yn deall yn iawn pa rôl y gallwn ei chwarae, er mwyn rhoi dyfodol hyfyw i hyn.

Wel, nid oes unrhyw gynlluniau uniongyrchol i wella cefnffordd yr A4042 yn Llanelen. Fodd bynnag, mae Llywodraeth Cymru yn monitro perfformiad y rhwydwaith cefnffyrdd yn rheolaidd.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae'n siŵr eich bod yn ymwybodol—neu yn sicr, mae eich cyd-Weinidog Ken Skates yn ymwybodol—o’r problemau parhaus gyda llifogydd ar yr A4042 yn Llanelen, yn enwedig ar yr adeg hon o'r flwyddyn. Caewyd y ffordd eto yn ystod y tywydd gwael yn ddiweddar, gan achosi anhrefn i gymudwyr o ran traffig. Rwy'n arbennig o bryderus y bydd y llwybr hwn hyd yn oed yn fwy hanfodol pan fydd gwasanaethau damweiniau ac achosion brys, a gwasanaethau eraill, yn symud o Nevill Hall i Ysbyty Athrofaol y Grange yng Nghwmbrân, pan fydd pobl o Frycheiniog a Maesyfed a de Powys hefyd yn ddibynnol ar yr ysbyty newydd, gan y gallai hyn ddod yn fater o fywyd a marwolaeth gyda chynnydd mewn amseroedd teithio. Tybed a allech roi diweddariad i ni, neu sicrhau’r amgylchiadau cywir i roi diweddariad i ni, ar welliannau i'r darn hwn o ffordd, boed hynny'n golygu gwell draenio, codi'r ffordd, neu o bosibl, ac yn ôl pob tebyg yr opsiwn gorau yn y tymor canolig, neu’r tymor hwy o leiaf, ffordd osgoi ar gyfer pentref Llanelen.

Wel, fel y gŵyr Nick Ramsay, mae hon wedi bod yn broblem ers tua 20 mlynedd, ac nid oes ateb syml iddi. Rydym yn ymwybodol iawn o'r broblem ac wedi treulio peth amser yn ymchwilio i atebion posibl. Bydd yn ymwybodol fod y bont bresennol yn strwythur rhestredig gradd II, ei bod yn ymyl gorlifdir, ac nad oes ateb peirianyddol syml a fyddai'n parchu ei nodweddion presennol neu'n datrys y broblem o fewn yr ôl troed presennol. Rydym yn gwneud yr hyn a allwn, gan weithio gyda pherchnogion tir lleol, i gynnal a chadw'r tir, i ddraenio'r ffosydd, ac mae'r oedi pan fydd y ffordd ar gau yn mynd yn llai o lawer bellach. Bu achlysuron pan fu'r ffordd ar gau am wythnos, a chredaf mai am awr y bu ar gau y tro diwethaf. Felly rydym yn gwneud llawer i geisio lliniaru’r sefyllfa; nid oes ffordd hawdd o’i datrys. Wrth gwrs, rydym yn buddsoddi mewn rheilffyrdd, a bydd gwasanaeth Cas-gwent, sydd ond yn cael dau drên yr awr ar hyn o bryd, yn cynyddu o ran capasiti o ganol mis Rhagfyr ymlaen, i bedwar trên yr awr. Felly, mae honno’n enghraifft arall o ymyrraeth gennym i helpu gyda'r sefyllfa. Ond os oes gan yr Aelod ateb hawdd a syml mewn golwg nad ydym wedi'i ystyried, byddem yn sicr yn barod i edrych arno.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Un o'r pethau olaf a wnaeth Alun Cairns fel Ysgrifennydd Gwladol Cymru—neu Ysgrifennydd Gwladol gorllewin Lloegr, fel roedd llawer yn ei adnabod—oedd sefydlu porth y gorllewin. Porth i ble yw porth y gorllewin, ac i bwy?

Wel, a gaf fi ddweud yn gyntaf, yn amlwg, fod Alun Cairns wedi ymddiswyddo yn ystod yr ychydig oriau diwethaf, a chredaf mai dyna oedd y peth iawn i'w wneud o dan yr amgylchiadau? Yn amlwg, mae ein Llywodraeth a'i Lywodraeth yntau wedi anghytuno ynghylch nifer o faterion. Ond dylwn ddweud bod Ken Skates a minnau wedi cael perthynas dwymgalon a phroffesiynol gydag Alun Cairns, ac yn enwedig ar y bargeinion dinesig, rydym wedi cydweithio'n dda gyda’n gilydd, ac yn sicr, ni fyddem wedi dymuno i'w amser fel Gweinidog ddod i ben fel hyn.

O ran y cwestiwn uniongyrchol, mae'n anffodus iawn fod cydweithrediad Glannau Hafren wedi cael ei alw'n 'orllewin Prydain' yn rhywfaint o'i weithgarwch ar y cyfryngau cymdeithasol. Yn sicr, nid dyna’r cynllun i sicrhau ei fod yn cael dechrau da. Rydym yn awyddus, yn amlwg, i edrych ar fforwm a all gydweithredu dros y ffin, fel y gwnawn yng ngogledd Cymru gyda Cynghrair Mersi a’r Ddyfrdwy. Fodd bynnag, rydym yn amheus ynghylch y bwriad y tu ôl i sefydlu'r gynghrair hon, ac yn sicr, ynghylch rhoi unrhyw nodweddion sefydliadol iddi gan ein bod yn ofni bod Llywodraeth y DU yn defnyddio hyn fel ceffyl pren Troea i danseilio Llywodraeth Cymru drwy beth bynnag a ddaw o'r gronfa ffyniant gyffredin. Rydym yn edrych ymlaen at weld a ddaw unrhyw beth o'r gronfa ffyniant gyffredin. Ond credaf ein bod yn ymdrin â hyn gyda pheth amheuaeth. Mae'r cadeirydd a benodwyd, Katherine Bennett, yn unigolyn da iawn ac yn sicr ni fyddem yn dymuno ei thanseilio mewn unrhyw ffordd. Nid apwyntiad ar y cyd mo hwn, ond yn sicr, hoffem gael sgwrs gyda hi ynglŷn â sut y mae'n teimlo y dylai'r gynghrair hon weithredu, gyda'n pryderon mewn golwg.

Wel, mae Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, yn cael ei galw'n bartner ym mhrosiect porth y gorllewin. O fewn munudau i lansio'r prosiect, cyfeiriodd y cadeirydd y sonioch chi amdani at 'bwerdy gorllewin Prydain'. Sut y credwch fod ail-frandio Cymru yn orllewin Prydain neu ran o orllewin Prydain yn helpu gyda'r gwaith sydd angen ei wneud i adeiladu economi go iawn yng Nghymru a all weithio wedyn mewn partneriaeth go iawn â'n ffrindiau i'r dwyrain?

Wel, digwyddais siarad â Katherine Bennett ar y bore yr anfonwyd y trydariad hwnnw a dywedodd yn glir wrthyf nad ei geiriau hi oeddent. Rwy’n amau ​​efallai fod gan swyddfa orfywiog y cyn Ysgrifennydd Gwladol y soniwyd amdano gynnau rywbeth i’w wneud â hyn, ond gan roi hynny o'r neilltu am funud, credaf fod daearyddiaeth economaidd yno rydym am ei harchwilio a manteisio arni, ond rydym yn Llywodraeth ddatganoledig, mae gennym ffin i'w pharchu, ac yn sicr, nid ydym am fod yn naïf ynghylch yr agendâu gwleidyddol sydd ar waith yn San Steffan mewn perthynas â hyn, ond rydym eisiau'r gorau i bobl yn y rhan honno o Gymru a'n cymdogion agosaf.

Ni chredaf fod 'rydym yn parhau i fod yn amheus’ yn ddigon da o ran rhai o'r negeseuon rwy’n sicr wedi'u clywed a'u darllen ynglŷn â phrosiect porth y gorllewin. Yr hyn rydym am ei weld yw Llywodraeth Cymru sydd o ddifrif yn adeiladu economi Cymru, ac rwy'n ofni bod Llywodraeth Cymru wedi cael ei chamarwain gan Swyddfa Cymru o dan Alun Cairns. Credaf fod Llywodraeth Cymru wedi bod yn llawer rhy awyddus i ddal ei gafael yng nghynffon côt Alun Cairns fel Ysgrifennydd Gwladol Cymru. Gwyddom fod Llywodraeth Cymru wedi cytuno i ailenwi'r ail bont Hafren yn Bont Tywysog Cymru, a gwyddom na chroesawyd hynny o gwbl gan bobl Cymru. Gwyddom fod Llywodraeth Cymru wedi cael cyfle i ddweud ei dweud ar y mater hwnnw a’i bod wedi penderfynu peidio â gwneud hynny am ba reswm bynnag, ac rwy’n ofni, mewn perthynas â phorth y gorllewin, yn ogystal â phrosiectau dros y ffin rhwng gogledd-ddwyrain Cymru a gogledd-orllewin Lloegr, nad yw Llywodraeth Cymru o ddifrif ynglŷn â'i rôl yn creu economi Gymreig wirioneddol gryf.

Rwy'n cefnogi gweithio trawsffiniol yn fawr. Mae gweithio trawsffiniol yn gweithio er budd cyffredin gwledydd a rhanbarthau cyfagos ledled y byd. Nid yw hynny'n wahanol i ni yng Nghymru. Ond a wnaiff y Gweinidog weld, cyhyd â bod gennym ddarlun o Lywodraeth Cymru yn mynd gyda dysgl gardod i'r cyfarfodydd partneriaeth nad yw'n ymddangos ei bod am fod yno fel partner go iawn, y bydd Cymru yn cael ei thanwerthu gan y Llywodraeth hon?

Wel, credaf fod hynny braidd yn orgynhyrfus. Credaf y buaswn yn cael trafferth gyda—[Torri ar draws.]

Hoffwn pe baech ychydig yn fwy cynhyrfus ynglŷn â gwneud defnydd o economi Cymru. Cynhyrfu am—

A chredaf y buaswn yn cael trafferth—. Buaswn yn cael trafferth—[Torri ar draws.] Gyda phob parch, rydych wedi gofyn eich cwestiwn. Mae eich cwestiwn wedi’i orffen. Rwy'n ceisio ei ateb, os caniatewch i mi wneud hynny.

Wel, na, cafwyd sylw coeglyd. Dyna a glywais gyntaf.

Wel, â phob parch—

Gadewch i'r Gweinidog barhau i ateb eich cwestiwn.

Mae Rhun ap Iorwerth yn ddig am imi wneud sylw coeglyd. Mae wedi ein cyhuddo o fod ag agwedd dysgl gardod, felly mae hynny'n eithaf coeglyd, buaswn yn dweud, â phob parch.

Ac o ran cynffon côt Alun Cairns, buaswn yn cael trafferth ei chyrraedd, gyda phob parch. Felly, nid oes agwedd daeogaidd yma ac ni chredaf fod defnyddio iaith mor hysterig yn hybu trafodaeth gall ynglŷn â sut y gallwn hyrwyddo buddiannau economaidd de Cymru.

Fel y dywedais yn glir, yn sicr nid ein term ni oedd 'gorllewin Prydain’, na therm y cadeirydd yn wir, ac yn sicr, ni fuaswn—a dywedais yn glir yn fy ateb cynharach—yn cymeradwyo hynny. Fel y dywedais, nid ydym yn naïf ynghylch yr agendâu gwleidyddol sydd ar waith yma. Nid oedd hwn yn apwyntiad ar y cyd. Nid yw hyn yn rhywbeth rydym yn ei sefydlu ar y cyd. Llywodraeth y DU sy’n gyfrifol am y fenter hon. Byddwn yn ei gwylio â diddordeb. Os yw'n fforwm ar gyfer rhannu gwybodaeth, rydym yn fwy na pharod i fod yn rhan ohono. Os yw'n fwy na hynny, ni fyddwn yn gwneud hynny.

Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George.

Diolch, Lywydd. Ddirprwy Weinidog, a yw'r amserlen ar gyfer Comisiwn Trafnidiaeth De-ddwyrain Cymru wedi llithro?

Nid hyd y gwn i.

Diolch. Mae'n braf clywed hynny. Ym mis Mehefin eleni, dywedodd y Dirprwy Weinidog, eich bos, y Gweinidog, wrth y Siambr hon fod trafnidiaeth yn faes lle mae gan Lywodraeth Cymru gynlluniau uchelgeisiol ar gyfer y dyfodol. Dywedodd ei fod yn disgwyl adroddiad interim i Gomisiwn Trafnidiaeth De-ddwyrain Cymru o fewn chwe mis. Dywedodd y Gweinidog hefyd, ac rwy'n dyfynnu:

'rwyf wedi bod yn awyddus ac yn glir iawn wrth ddweud wrth y cadeirydd ac wrth y cyhoedd, os gall y comisiwn gyflwyno awgrymiadau ymarferol y gellir eu cyflwyno'

yn y tymor byr, o fewn y chwe mis nesaf, i liniaru tagfeydd ar yr M4, y dylid gwneud hynny heb oedi.

Ers y datganiadau hyn yn ôl ym mis Mehefin, a gaf fi ofyn ychydig o gwestiynau? A gaf fi ofyn pam ei bod wedi cymryd tan fis Hydref i sefydlu aelodaeth y comisiwn? Ac a gaf fi ofyn hefyd: a allwch gadarnhau y bydd gennym yr adroddiad interim erbyn diwedd eleni, neu ai diweddariad yn unig fydd hwn? Ac a gaf fi ofyn, ymddengys fod hyn wedi'i wthio i'r naill ochr—a allwch ddweud wrthyf a yw'r adroddiad interim hwn wedi'i wthio i'r naill ochr, neu a ydych yn dal i ragweld y bydd yr adroddiad yn cael ei gyflwyno erbyn diwedd eleni?

Mae'r Prif Weinidog a Gweinidog yr economi wedi dweud yn glir iawn wrth gadeirydd y comisiwn ein bod yn disgwyl cael argymhellion cynnar erbyn y Nadolig, a dyna yw ein disgwyliad o hyd.

Cymerwyd peth amser i gynnull panel o bobl uchel eu parch. Maent wedi cyhoeddi eu cylch gorchwyl a'u ffordd o weithio. Mae'n galonogol iawn na fyddant wedi'u cyfyngu, fel a ddigwyddodd gydag astudiaethau blaenorol, i edrych ar opsiynau ffyrdd yn unig, ond byddant yn edrych ar yr ystod lawn o ymyriadau, gan gynnwys newid ymddygiad, i fynd i'r afael â thagfeydd a'r ddibyniaeth ar geir yn y rhan honno o Gymru, yn hytrach na'r dulliau traddodiadol sydd wedi dominyddu'r ddadl hon ers blynyddoedd lawer.

Felly, rwy'n disgwyl ystod gyffrous o gynigion, gyda rhai syniadau cychwynnol erbyn diwedd eleni.

Diolch, Weinidog. Fe fyddwch hefyd yn ymwybodol fod traffig ar yr M4 yn cynyddu'n ddyddiol. Rydym wedi cael arolwg barn newydd, sy'n dangos bod bron i ddwywaith cymaint o bobl yng Nghymru bellach yn credu y dylid adeiladu ffordd liniaru'r M4, yn groes i farn y Prif Weinidog a Llywodraeth Cymru. Ond a allwch gadarnhau p'un a yw'r opsiwn o adeiladu ffordd liniaru'r M4 o fewn cwmpas cylch gorchwyl Comisiwn Trafnidiaeth De-ddwyrain Cymru ai peidio? Ac os felly, ac os ydynt yn argymell eich bod yn ei hadeiladu, a fyddwch yn gwneud hynny neu a fyddwch yn gwrthod canfyddiadau'r comisiwn annibynnol hwn?

Na. Ar ôl cynnal ymchwiliad cyhoeddus a edrychodd ar y llwybr du, ni fyddai unrhyw bwrpas sefydlu ymchwiliad arall i fynd i ailedrych ar yr un opsiwn yn union. Felly, nid yw hwnnw'n opsiwn y mae'r comisiwn yn ei ystyried. Maent yn edrych ar opsiynau eraill y credwn y gellir eu cyflwyno'n gyflymach ac yn rhatach ac a fyddai'n cael gwell effaith na'r ffordd a archwiliwyd eisoes.

Mae Russell George yn sôn am arolwg barn a gyhoeddwyd ddoe, sydd—. Wel, buaswn yn dweud dau beth am hynny: yn gyntaf oll, gwnaeth y Prif Weinidog ei benderfyniad nid oherwydd ei fod yn boblogaidd ond oherwydd mai dyna'r peth iawn i'w wneud, oherwydd nid oedd adroddiad yr arolygydd yn rhoi cydnabyddiaeth briodol i'r argyfwng hinsawdd na'r effaith ddinistriol ar fioamrywiaeth. Roedd hwnnw'n benderfyniad egwyddorol a wnaed gan y Llywodraeth, nid un i geisio bod yn boblogaidd. Ac nid yw'r arolwg barn yn werth llawer, mewn gwirionedd, pan feddyliwch am y ffordd y cafodd ei ofyn. Pe bai'r cwestiwn wedi'i ffurfio i ofyn i bobl, 'A fyddech yn fodlon i'ch ysbyty a'ch ysgol gael eu canslo ar gyfer prosiect y mae ei gyllideb wedi mwy na dyblu?', efallai y byddai wedi cynhyrchu canlyniad gwahanol.

Llefarydd Plaid Brexit, David Rowlands.

Diolch, Lywydd. Ddirprwy Weinidog, mae’r cynnig i wneud Casnewydd yn ganolbwynt ar gyfer twf economaidd wedi'i groesawu gan bawb yn Nwyrain De Cymru, ac rydym yn llongyfarch Llywodraeth Cymru ar ei chyhoeddiad. Fodd bynnag, deallaf fod cyngor dinas Caerdydd wedi beirniadu’r cynnig hwn, gan ddadlau y byddai'n mynd â swyddi a buddsoddiad allan o Gymru ac yn tanseilio rôl Caerdydd fel sbardun economaidd i economi Cymru.

Onid yw'r Gweinidog yn cytuno â mi fod eu dadl yn mynd yn groes i'r cynllun datblygu rhanbarthol a'r gwaith o sefydlu cynlluniau datblygu strategol sy'n cwmpasu prifddinas-ranbarth Caerdydd mewn gwirionedd?

Wel, mae'n debyg mai at arweinydd cyngor Caerdydd y dylid cyfeirio'r sylwadau hynny. Mae ymgynghoriad ar waith ar y fframwaith datblygu cenedlaethol, ac edrychwn ymlaen at ystyried pob sylw fel rhan o hynny.

Wel, diolch i'r Dirprwy Weinidog am ei ateb cryno, ond Ddirprwy Weinidog, mae'r fframwaith cenedlaethol drafft yn cwmpasu cynlluniau datblygu lleol, cynlluniau datblygu strategol, datblygiadau o arwyddocâd cenedlaethol, pob un ohonynt yn sefyll ochr yn ochr â 'Pholisi Cynllunio Cymru', a phob un yn seiliedig yn ôl y sôn ar strwythur rhanbarthol. O ystyried yr awydd hwn i newid i ganolfannau llywodraethu rhanbarthol, a allai Llywodraeth Cymru ystyried cael pum canolfan lywodraethu ranbarthol yn unig, yn seiliedig, efallai, ar ranbarthau etholiadol Cynulliad Cymru, yn hytrach na'r gymysgedd ychydig yn ddi-drefn o ranbarthau economaidd sy'n seiliedig ar awdurdodau lleol sydd bellach yn bodoli neu'n cael eu hargymell? Byddai gan y rhanbarthau mwy hyn gyllidebau mwy, a fyddai'n hwyluso cynllunio strategol yn well, yn enwedig ar gyfer prosiectau seilwaith, ac felly'n sail i gynllun datblygu strategol y Llywodraeth ar gyfer Cymru.

Os wyf wedi deall pwynt yr Aelod yn iawn, mae'r rhanbarthau sy'n bodoli yn seiliedig, yn sicr yn y de-ddwyrain, ar brifddinas-ranbarth Caerdydd, dinas-ranbarth a fu'n cael ei ddatblygu ers rhai blynyddoedd bellach ac sydd wedi cael cefnogaeth yr awdurdodau lleol. Yn sicr, gallwch ddadlau ynglŷn â ble y dylid tynnu’r llinell rhwng rhanbarth canolbarth Cymru a dinas-ranbarth bae Abertawe, ond gallwch bob amser gael y safbwyntiau hyn ynglŷn â pha ddarn a ddylai fod ym mha un ac yn y blaen. Rydym yn barod i gadw meddwl agored. Os oes cefnogaeth ymhlith yr awdurdodau lleol i'w hailraddnodi, byddem yn ystyried hynny, wrth gwrs. Ond ychydig o gapasiti sydd gennym i chwarae ag ef yma rhwng yr awdurdodau lleol a Llywodraeth Cymru, ac mae angen inni ddewis y nifer gorau posibl fel y gallwn sicrhau bod gennym allu i reoli ein hadnoddau mewn modd priodol ac effeithiol, a pho fwyaf y byddwn yn eu hollti, yr anoddaf fydd cael y canlyniadau rydym yn edrych amdanynt.

Gwnaf. Mae cymoedd de Cymru wedi cael buddsoddiad sylweddol mewn seilwaith cysylltedd digidol, gyda chynllun Cyflymu Cymru yn buddsoddi dros £66.9 miliwn i ddarparu mynediad at fand eang ffeibr cyflym i dros 244,600 o adeiladau.

Diolch am eich ateb, Ddirprwy Weinidog. Gwn, wrth gwrs, fod hwn yn faes gwaith sydd heb ei ddatganoli i raddau helaeth, ond rwy'n cydnabod, dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, oherwydd methiant Llywodraeth y DU i ddarparu buddsoddiad digonol lle na fydd y farchnad fasnachol yn darparu'r gwasanaeth hanfodol hwn i’n cymunedau a’n busnesau, fod Llywodraeth Cymru wedi camu i’r adwy ac wedi buddsoddi mewn seilwaith band eang o ansawdd uchel, gan wella cysylltedd digidol drwy raglen Cyflymu Cymru, fel y nodoch chi eisoes—rhywbeth rwy'n ymwybodol ei fod yn cael effaith gadarnhaol iawn yn fy etholaeth. Felly, a gaf fi ofyn i'r Dirprwy Weinidog: pa waith rydych yn ei wneud gyda'ch cyd-Weinidogion yn Llywodraeth Cymru i bwyso ar Lywodraeth y DU i ddilyn eich arweiniad ac i ddarparu cyllid ar gyfer seilwaith digidol o ansawdd uchel a all roi rhagor o gefnogaeth i ardaloedd fel Merthyr Tudful a Rhymni wella eu cynhyrchiant a'u cystadleurwydd fel ardal i fuddsoddi ynddi?

Diolch am eich cwestiwn. Mae Dawn Bowden yn llygad ei lle fod hwn yn faes heb ei ddatganoli, ond oherwydd methiant y farchnad ac anweithgarwch Llywodraeth y DU, mae Llywodraeth Cymru wedi gorfod camu i mewn yma i ddargyfeirio adnoddau sylweddol oddi wrth wasanaethau datganoledig i fynd i’r afael â’r methiant amlwg hwn gan Lywodraeth y DU i weithredu. Rydym wedi cyflawni canlyniadau sylweddol: band eang cyflym iawn mewn 95 y cant o safleoedd yng Nghymru. Nawr, rydym yn credu o ddifrif fod mynediad cyflym at y rhyngrwyd bellach yn wasanaeth modern hanfodol. Mae gan Lywodraeth y DU rwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol ar gyfer gwasanaethau post, felly, os ydych yn postio llythyr at drac fferm, anghysbell, mae'n dal i fod—er efallai nad yw'n broffidiol, mae gan y Post Brenhinol rwymedigaeth i ddosbarthu'r llythyr hwnnw. Credwn y dylid cael rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol debyg i ddarparwyr telathrebu ddarparu band eang modern, cyflym.

Mae Llywodraeth y DU yn cynnig yr hyn y mae'n ei alw'n rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol, ac mae hynny mewn enw yn unig, mae arnaf ofn. Ceir hawl i ofyn am hyd at 10 Mbps, lle nad yw'r gost adeiladu yn fwy na £3,400, o fis Mawrth 2020. Felly, bydd hyn yn dal i adael rhannau helaeth o gefn gwlad Cymru heb wasanaeth band eang sy'n gweithio. Felly yn amlwg, nid yw hynny'n werth y papur y mae wedi'i ysgrifennu arno. Rydym yn edrych i weld beth y gallwn ei wneud, ac mae gennym ddatganiad a dadl cyn bo hir ar beth arall y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i gyrraedd yr ardaloedd nad ydym wedi eu cyrraedd eto.

Ceir rhywfaint o gynnydd o ran technolegau eraill, yn enwedig 4G a 5G, sydd hefyd yn gallu darparu gwasanaethau rhyngrwyd. Cyfarfûm â'r cwmnïau telathrebu yn ddiweddar, ac rwy'n falch iawn o ddweud eu bod wedi llunio eu cynllun eu hunain i sicrhau newid sylweddol o ran darpariaeth 4G yng Nghymru erbyn 2025, er mwyn cynyddu'r cwmpas o 58 y cant i 86 y cant, heb ymyrraeth gan Ofcom. Rhaid i mi ddweud bod hynny'n galonogol iawn, ac rydym yn gweithio gyda hwy i weld beth y gallwn ei wneud i helpu i gynyddu hynny y tu hwnt i 86 y cant os oes modd. Rydym yn bryderus na fydd hyn yn cael ei gyflawni tan 2025, sy'n dal i adael bwlch hir iawn.

Rydym hefyd yn gweithio fel rhan o'r broses o gynnig am dreialon 5G mewn ardaloedd gwledig. Mae Simon Gibson yn arwain grŵp gorchwyl a gorffen sy’n edrych ar 5G ar gyfer Llywodraeth Cymru, ac fel rhan o hynny, mae wedi cyflwyno cais i dreialon 5G yr Adran dros Ddiwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon ar gyfer ardaloedd prawf, ac maent ar fin ei ystyried, cais a fyddai’n arwain at ffocws arbennig ar Flaenau Gwent, Blaenau'r Cymoedd a sir Fynwy, sef canlyniad gwaith gwerth £250,000 y mae'r Llywodraeth wedi'i gefnogi. Felly, credaf ein bod yn gwneud rhai pethau, er nad yw hyn yn fater wedi'i ddatganoli. Ond mewn gwirionedd, mae angen i Lywodraeth y DU ysgwyddo'i chyfrifoldeb am hyn ar unwaith.

Weinidog, y mis diwethaf, cynhyrchodd y Ffederasiwn Busnesau Bach adroddiad ar sut y mae cysylltedd band eang a ffonau symudol yn rhwystro busnesau bach yn ne-ddwyrain Cymru. Wrth drafod Cymru, maent yn tynnu sylw at y ffaith bod ffonau symudol yn dod yn elfen fwyfwy allweddol o gysylltedd i berchnogion busnesau bach. Mewn ardaloedd lle nad oes band eang cyflym iawn ar gael, mae niferoedd anghymesur o uchel o gwmnïau bach yn dweud eu bod yn defnyddio eu ffonau symudol ar gyfer bancio dros y rhyngrwyd ac i ryngweithio â chwsmeriaid a chyflenwyr ar yr un pryd. Weinidog, pa gamau y byddwch yn eu cymryd i ymestyn cyrhaeddiad band eang i ardaloedd sy'n anodd eu cyrraedd ar hyn o bryd, megis rhannau o Gymoedd de-ddwyrain Cymru? Diolch.

Wel, gyda phob parch i Mohammad Asghar, rwyf newydd ateb y cwestiwn hwnnw. Buaswn yn dweud wrtho mai Llywodraeth y DU—waeth beth fo'i phlaid, Llywodraeth y DU sydd â'r rôl arweiniol i'w chwarae yma. Ac ers i'w blaid ddod i rym, rydym ar ei hôl hi'n druenus. Rydym wedi camu i'r adwy lle na ddylem orfod gwneud hynny i ddarparu'r gwasanaeth hwn. Mae'n bryd bellach i'r Llywodraeth weithredu.

Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, mae Banc Datblygu Cymru wedi cefnogi 109 o fusnesau yng ngogledd Cymru, gyda chyfanswm o £40 miliwn o fuddsoddiad yn y rhanbarth ers 2016. Mae Busnes Cymru wedi helpu mwy na 6,000 o fusnesau ac entrepreneuriaid i gynhyrchu £30 miliwn o fuddsoddiad, £16 miliwn mewn allforion a bron i 3,000 o swyddi newydd.

Ar 28 Hydref, cyhoeddodd Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ddatganiad ysgrifenedig ar fetro gogledd Cymru. Roedd llawer o gynnwys y datganiad hwnnw wedi'i gymryd o ddogfennau gweledigaeth twf a chais twf Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru—o barthau teithio integredig i'r llwybr rhwng Wrecsam a Bidston i'r seilwaith ffyrdd a rheilffyrdd. Roedd disgwyl i benawdau'r telerau ar y fargen twf gael eu cytuno erbyn diwedd mis Chwefror, yna cawsant eu gohirio tan fis Gorffennaf, yna tan fis Hydref neu fis Tachwedd, ac ar ôl iddynt gael eu cytuno, deallwn y bydd yn cymryd pedwar i chwe mis i gwblhau'r achos busnes cyn rhoi unrhyw rawiau yn y ddaear.

Fodd bynnag, ddoe, nododd ein papur lleol fod cynrychiolwyr Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru wedi ymuno â Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU i arwyddo penawdau'r telerau a chytuno ar y saith rhaglen a fydd yn ffurfio’r fargen o 2020 ymlaen, a dywedodd cadeirydd y bwrdd:

'Ein camau nesaf fydd dechrau gwaith ar y prosiectau â blaenoriaeth a cheisio cyllid gan y sector preifat mewn meysydd allweddol',

y disgwylir iddo ddod i gyfanswm o £1 biliwn o fuddsoddiad. Pam nad yw Llywodraeth Cymru wedi rhannu’r cynnydd gwych hwn gyda ni wedi'r holl fisoedd hyn o oedi, o gofio bod hyn wedi'i godi yma dro ar ôl tro? A sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau y byddwn yn cael ein briffio ar y rhaglenni blaenoriaeth hynny wrth iddynt fynd rhagddynt, pryd fyddant yn debygol o ddechrau, a sut y cânt eu cyflwyno?

Nid wyf yn hollol siŵr sut i ymateb i'r cwestiwn hwnnw, a dweud y gwir. Roedd yr oedi wrth arwyddo gyda Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru yn ganlyniad i oedi gan Lywodraeth y DU. Ymddengys ei fod wedyn yn ein beirniadu am fabwysiadu polisïau roedd bwrdd uchelgais gogledd Cymru wedi'u hyrwyddo yn ei gynllun. Mae fel arfer yn ein beirniadu am beidio â chydweithredu'n ddigonol â Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru, felly nid wyf yn hollol siŵr beth oedd y pwynt y ceisiai ei wneud.

Bellach, mae gennym ffordd ymlaen gyda'r bwrdd uchelgais, a mater iddynt hwy yw gweithio fel rhanbarth. Holl bwynt y dinas-ranbarthau hyn yw bod angen i'r arweinyddiaeth fod yn lleol. Mater i'r awdurdodau lleol, gan weithio gyda'i gilydd, yw llunio cynllun i fodloni Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU fod ganddynt gynlluniau cadarn ar waith y gellir eu cyflawni ar amser ac o fewn y gyllideb, ac yna byddwn yn darparu'r arian. Nid dod i gwyno i Lywodraeth Cymru drwy'r amser eu bod yn disgwyl inni gymryd yr awenau. Dyma holl bwynt datblygu economaidd rhanbarthol: caiff ei arwain gan y rhanbarth, ac rydym yn gweithio'n agos gyda hwy i wneud hynny. Rydym yn cydgynhyrchu hynny gyda hwy drwy ein dull economaidd rhanbarthol newydd, ac mae prif swyddog rhanbarthol gogledd Cymru yn gweithio'n agos â'r bwrdd i wneud yr hyn a allwn. Ond partneriaeth yw hon, ac mae'n rhaid i'r ddau bartner weithredu.

Gwnaf. Mae parodrwydd ar gyfer y gaeaf yn hanfodol i'n rhwydweithiau trafnidiaeth. Rydym mewn cysylltiad rheolaidd ag awdurdodau lleol i fonitro lefelau stociau halen, gan sicrhau y gallwn gynnal diogelwch a dibynadwyedd y rhwydwaith. Rydym hefyd yn gweithio'n agos gyda chwmnïau rheilffyrdd a bysiau i sicrhau parodrwydd y system drafnidiaeth gyhoeddus.

Diolch am eich ateb, Ddirprwy Weinidog. Yn sicr, yn fy etholaeth dros yr wythnosau diwethaf, bu nifer o broblemau gyda llifogydd lle rydym wedi gweld nifer o ffyrdd yn cau. A’r hyn y mae etholwyr yn dod ataf yn ei gylch yw’r ffaith na allant gael gwybodaeth am ble mae'r ffyrdd ar gau, boed yn gefnffyrdd neu’n ffyrdd sy'n gyfrifoldeb i'r awdurdod lleol. Nawr, gwn fod y Gweinidog eisoes wedi crybwyll wrth Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau fod cyfathrebu'n rhywbeth yr hoffai ei weld yn cael ei wella ar gyfer gwaith ffordd a gynllunnir. Rwy'n derbyn nad yw llifogydd wedi'u cynllunio, ond oni fyddech yn cytuno y byddai'n ddefnyddiol cael siop un stop lle gall Traffig Cymru restru'r holl ffyrdd sydd ar gau, boed yn gau wedi'i gynllunio neu mewn achosion o lifogydd? A buaswn yn gobeithio eich bod yn cytuno nad yw y tu hwnt i allu dyn—

Neu fenyw.

—neu fenyw, Joyce, i gael cyfleuster i ganiatáu i awdurdodau lleol drosglwyddo gwybodaeth i wefan Traffig Cymru, fel bod gennym y siop un stop honno ar gyfer unrhyw fath o broblemau ar y ffordd.

Iawn, buaswn yn cytuno â hynny, ac mae hynny i fod i ddigwydd. Mae'r ffrydiau Twitter, yn sicr rhai'r asiantaethau cefnffyrdd rwyf yn eu dilyn, yn rhoi diweddariadau rheolaidd ar ffyrdd sydd wedi cau, boed yn gau wedi'i gynllunio neu beidio. Felly, os oes gan yr Aelod rai enghreifftiau penodol o ble nad yw hynny'n digwydd, rwy'n fwy na pharod i ymchwilio ymhellach i hynny.

Ddirprwy Weinidog, wrth i'r gaeaf agosáu, mae'r oriau tywyll yn mynd yn hwy, ac felly mae angen inni edrych ar yrru yn ystod yr oriau tywyll, a byddem yn amlwg yn dibynnu ar oleuadau stryd, lle maent ar gael, i weithio'n effeithiol, yn enwedig ar hyd y cefnffyrdd. Nawr, ym Mhort Talbot, mae'r goleuadau stryd yn y rhan uwchddaearol wedi cael eu tynnu oddi yno ers misoedd lawer. Mae'r bonion yno o hyd, ac yn y tywyllwch ac yn y nos ni allwch weld y bonion gan ei bod mor dywyll. Pryd fydd Llywodraeth Cymru yn gosod y goleuadau yn eu holau, fel bod rhan uwchddaearol yr M4 a ddylai fod wedi'i goleuo, yn cael ei goleuo? Dylai fod yn fwy diogel i yrwyr, yn enwedig mewn ardal sy'n cael ei beirniadu'n fawr am y tagfeydd traffig.

Wel, yn sicr, torrwyd y colofnau ym mis Ebrill ar ôl i un ohonynt gwympo. Canfuwyd fod gan y strwythurau eraill fethiannau a oedd yn eu gwneud yn risg diogelwch. Fe'u symudwyd o'r herwydd. Yna, comisiynwyd adroddiad i edrych ar ba opsiynau a oedd ar gael i ni, a chanfuwyd bod y safonau wedi newid yn yr 20 mlynedd ers gosod y goleuadau, ac mewn gwirionedd, yn ôl safonau modern, ni fyddai'r ffordd wedi cael ei hadeiladu fel hynny yn y lle cyntaf, a barn yr arbenigwyr oedd fod y darn hwnnw o'r ffordd wedi'i oroleuo. Maent yn edrych yn awr ar beth yw'r opsiynau, ar sut y gellir rhoi dewisiadau amgen ar waith a sut y gallwn ystyried yr agenda ddatgarboneiddio. Felly, o bosibl, byddai gennym opsiynau goleuo sy'n defnyddio llai o ynni. Felly, mae hynny'n digwydd ar hyn o bryd. Bydd yn cymryd tua thri mis i archebu'r colofnau goleuo, felly mae'n annhebygol o ddigwydd yn y flwyddyn ariannol hon. Rydym yn ystyried opsiynau yn y cyfamser, yn enwedig llifoleuadau, ond byddai angen generaduron ar gyfer hynny. Ond rydym yn gobeithio cael rhai argymhellion y gallwn eu rhoi ar waith yn ystod y misoedd nesaf.

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol i ddatblygu rhaglen gynhwysfawr o welliannau ar draws pob dull trafnidiaeth i wella cysylltiadau trafnidiaeth ar draws y rhanbarth a fydd yn cefnogi ein cymunedau ac yn sicrhau twf cynaliadwy.

Diolch, Ddirprwy Weinidog. Er efallai y gellir cyfiawnhau llawer o'r sylw i dagfeydd ar yr M4 ger Casnewydd a'r effaith y mae hynny'n ei chael ar economi coridor yr M4 yn gyffredinol, mae fy rhanbarth i hefyd yn dioddef o dagfeydd ar y draffordd. Mae cynnydd o bron i 50 y cant wedi bod mewn traffig ar gyffordd 48 yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac mae bron i 80,000 o gerbydau y dydd yn defnyddio cyffordd 47. Yn anffodus, i lawer, nid oes dewis arall dibynadwy i'w gael. Mae'r prif weithredwr bysiau yn Abertawe newydd gael dirwy gan fod ei wasanaethau mor wael ac annibynadwy. Mae bysiau'r cleifion sy'n teithio i ysbytai Singleton a Treforys yn hwyr yn amlach na pheidio, ac mae'r gwasanaeth yn aml yn cael ei ganslo'n gyfan gwbl. Ac o ran y trên, mae llawer o fy etholwyr yn cwyno am orlenwi ac oedi, ac mae'r gost fesul milltir yn uwch na'u ceir. Weinidog, pryd y gall fy etholwyr ddisgwyl gwasanaeth trafnidiaeth gyhoeddus rhatach a mwy dibynadwy?

Wel, yn sicr mewn perthynas â chyffordd 48 yr M4 yn Hendy, gallaf gyhoeddi y byddwn yn buddsoddi yn yr ychydig fisoedd nesaf. Mae gwella llif y traffig a lliniaru tagfeydd yn rhan o'r ysgogiad economaidd rydym wedi'i gyhoeddi mewn ymateb i Brexit. Rydym yn darparu mwy na £3 miliwn i osod goleuadau a gwneud gwelliannau teithio llesol yn Hendy, a ddylai wneud gwahaniaeth yn ystod y flwyddyn ariannol hon, ac rwy'n falch iawn o hynny.

O ran y pwynt ehangach, rydym yn gweithio gyda'r Adran Drafnidiaeth i gynyddu capasiti trenau rhwng Abertawe a Llundain. Mae'n rhaid imi ddweud, mae'r cynnydd a wnaed wedi bod yn rhwystredig iawn. Cyhoeddwyd hyn, fe gofiwch, pan ganslwyd cynigion i drydaneiddio'r brif reilffordd, ac yn y ddwy flynedd ers hynny, nid ydym wedi clywed fawr ddim gan yr Adran Drafnidiaeth i'n cynorthwyo i fwrw ymlaen â hyn. Nid ydynt wedi rhannu dogfennau gyda ni, ac nid ydynt wedi bwrw ymlaen â hyn yn y ffordd y gwnaethant addo inni y byddent yn ei wneud pan wnaethant ganslo'r cynigion i drydaneiddio'r brif reilffordd.

Mae'n rhaid imi ddweud hefyd fy mod yn siomedig na allem weithredu yn y lle hwn ar sail fwy trawsbleidiol i fwrw ymlaen â hyn. Pan oedd Carl Sargeant yn Weinidog trafnidiaeth ffurfiwyd clymblaid i ddadlau'r achos dros drydaneiddio'r brif reilffordd, gwnaed hynny ar sail pob plaid yn y Siambr hon yn gweithio gyda'i gilydd a chyflwyno sylwadau i San Steffan, ac arweiniodd Carl ymgyrch lwyddiannus iawn. Ers i’r Ceidwadwyr ganslo’r fargen honno eu hunain a methu cyflawni’r hyn y dywedasant y byddent yn ei gyflawni o ganlyniad i hynny, ni chlywsom ddim byd ond distawrwydd oddi ar feinciau’r Ceidwadwyr nad ydynt wedi bod yn gweithio gyda ni i lobïo’r Adran Drafnidiaeth i wneud iawn am hynny.

Beth am yr M4?

Felly, buaswn yn gobeithio bod—. Rydym yn siarad am reilffyrdd, Darren, a dyma'r fargen a wnaeth Llywodraeth y DU, yr addewid a wnaeth eich Llywodraeth—

Beth am ffyrdd?

Mae Darren Millar yn gofyn, 'Beth am ffyrdd?' Wel, un pwnc ar y tro. Gadewch i ni roi sylw i reilffyrdd, sy'n fargen a wnaeth eich Llywodraeth â phob un ohonom yn y Siambr hon, nid ein plaid ni yn unig, i drydaneiddio'r brif reilffordd, ac fe wnaethoch chi ganslo'r fargen.

Fe wnaethoch chi addo gwelliannau.

Fe wnaethoch chi ganslo'r fargen, ac yna fe ddywedoch chi, yn gyfnewid am hynny—

Ers i Trafnidiaeth Cymru ddod yn gyfrifol am y gwasanaeth rheilffyrdd, a ydych wedi gweld ei gyflwr?

Os gwnewch chi dalu sylw, fe ddeallwch fy rhesymeg.

Nid oes angen i chi wrando ar Darren Millar pan nad yw ar ei draed.

Wel, Lywydd, mae'n anodd iawn peidio pan fo'i feicroffon ymlaen.

Nid yw ei feicroffon ymlaen.

Mae bellach wedi diffodd, rwy'n falch o ddweud.

Ni wnaethoch gadw at eich bargen. Nid ydych wedi gweithio gyda ni i gael yr un newydd y dywedoch chi y byddech yn ei rhoi ar waith. Felly, mae'n bryd ichi archwilio'ch cydwybod a gweithio gyda ni ar sail drawsbleidiol unwaith eto i sicrhau gwell gwelliannau ar draws coridor de Cymru.

Yna, yn olaf, i ateb pwynt Caroline Jones, metro de Cymru bae Abertawe, rydym yn gweithio arno gyda'r awdurdodau lleol yn yr ardal, rydym wedi rhoi rhywfaint o gyllid i'r broses honno a byddwn yn rhoi mwy o gyllid er mwyn cyflymu'r cynnydd.

Rydym hefyd wedi cynyddu capasiti ar y rheilffordd. Mae gennym wasanaethau newydd a phrisiau tocynnau newydd a fydd yn cael eu cyhoeddi y mis nesaf. Mae 40 y cant yn fwy o wasanaethau dydd Sul ar fin cychwyn ar draws y rhwydwaith, yn ogystal â gwasanaeth dydd Sul ar reilffordd Maesteg am y tro cyntaf. Felly, rydym yn gwneud cynnydd, ond gallem wneud mwy o lawer pe bai Llywodraeth y DU yn gwneud ei chyfran o'r gwaith hefyd.

Wel, rwy'n edrych ymlaen at hyn. [Chwerthin.] Bydd Llywodraeth Cymru yn buddsoddi ym mhob dull trafnidiaeth i ddarparu'r system drafnidiaeth fodern o ansawdd uchel sy'n hollbwysig i gyflawni ein cynaliadwyedd, ym mhob ystyr o'r gair.

Un maes buddsoddi rydych yn gyfrifol amdano ond heb ei gymryd o ddifrif yw'r angen am fuddsoddiad yng nghefnffordd yr A55 yn fy etholaeth. Fe fyddwch yn ymwybodol o'r tarfu sylweddol sy'n digwydd yn aml ar yr A55, yn enwedig pan fydd gwaith cynnal a chadw yn mynd rhagddo ar y ffordd, neu yn wir, pan fydd damweiniau'n digwydd ar y ffordd honno o ganlyniad i'r diffyg llain galed ar rannau sylweddol ohoni. Mae'r methiant i fynd i'r afael â'r tagfeydd ar yr A55 yn cael effaith ddinistriol ar ein profiad i ymwelwyr, mae'n peri i ambiwlansys fethu cyrraedd cleifion mewn pryd neu eu cludo i ysbytai pan fydd angen, ac wrth gwrs, mae'n achosi niwed aruthrol i'r economi o ran pobl yn methu cyrraedd neu adael eu gwaith, neu leoliadau addysg neu gyflogaeth yn wir.

Un enghraifft yw'r gwaith ffordd diweddar yn Llanddulas, a achosodd dagfeydd a arweiniodd at dros awr o amser teithio ychwanegol ar yr A55 yn fy etholaeth, gan achosi anhrefn llwyr ar ffyrdd, gan gynnwys y B5381, y B5383, sy'n gyfarwydd iawn i chi, rwy'n siŵr, â'r A547, pob un ohonynt yn ffyrdd lleol sy'n costio cryn dipyn i'w hatgyweirio pan fydd yn rhaid i'r traffig trwm oddi ar yr A55, nad ydynt wedi'u cynllunio ar ei gyfer, deithio arnynt er mwyn osgoi'r anhrefn y mae eich Llywodraeth yn ei achosi oherwydd y diffyg buddsoddiad. Felly, a allwch ddweud wrthym pryd y gwelwn yr A55 yn cael ei huwchraddio'n iawn ar draws gogledd Cymru, nid mewn etholaethau Llafur yn unig?

Gadewch i mi ddeall hyn yn iawn, a yw'n cwyno nad ydym yn buddsoddi, neu a yw'n cwyno ein bod yn buddsoddi ac yna'n cwyno am y gwaith ffordd y mae'r buddsoddiad hwnnw'n ei achosi? Nid wyf yn deall ei gŵyn yn iawn. Ni all ei chael hi bob ffordd. Pan fyddwn yn uwchraddio ac yn buddsoddi, mae hynny'n golygu tarfu, ac yn anffodus mae honno'n ffaith na allwn ei hosgoi.

Rydym yn buddsoddi mewn ystod o fentrau ar gyffyrdd 15 ac 16 ar yr A55, lle mae gennym ddatblygiadau a gwelliannau ar waith ar y cyffyrdd, a chynllun ar gyfer gwella ffordd yr A55 Abergwyngregyn i Dai’r Meibion, y buddsoddir ynddo ar hyn o bryd. [Torri ar draws.] Mae'n goridor, Darren Millar; mae arnoch angen buddsoddiadau ar hyd y coridor. Yng nghoridor sir y Fflint, gwelliannau pont afon Dyfrdwy a chroesfan y Fenai, rydym yn buddsoddi. Mewn gwirionedd, rydym yn buddsoddi £60 miliwn y flwyddyn o arian cyfalaf i awdurdodau lleol ei fuddsoddi mewn cynllun adnewyddu priffyrdd.

Ond nid yw mynd i'r afael â thagfeydd yn golygu gwella ffyrdd yn unig, mae'n ymwneud â dull amlfoddol i roi dewisiadau amgen i bobl yn lle ffyrdd, ac rydym yn buddsoddi'n sylweddol yn y rheilffordd. Ac rwy'n siŵr y bydd yn ymuno â mi i groesawu cyhoeddiad y gallaf ei wneud—[Torri ar draws.] Yn sicr, mae rhywbeth ar gyfer Gorllewin Clwyd. Talwch sylw. Edrychaf ymlaen at weld y datganiad i'r wasg gennych yn croesawu'r ffaith y gallaf gyhoeddi buddsoddiad o £1.6 miliwn heddiw ym mhromenâd Hen Golwyn ar gyfer y gwaith uwchraddio i wella cyfleusterau teithio llesol a chodi amddiffynfeydd arfordirol uwch. [Torri ar draws.] Mae'n dweud, 'Hen bryd'; nid oes plesio ar rai pobl. Felly, rydym yn buddsoddi yng Ngorllewin Clwyd ac rydym yn buddsoddi mewn teithio llesol i annog newid moddol, felly rwy'n siŵr y byddwch yn croesawu hynny.

Nododd y Gweinidog, Ken Skates, ei weledigaeth ar gyfer rheilffyrdd yng Nghymru yn ei ddatganiad ar 24 Medi. Fel rhan o'n cynlluniau uchelgeisiol ar gyfer metro de Cymru, bydd Trafnidiaeth Cymru yn darparu gwasanaethau ychwanegol, gyda gwell cerbydau trenau a gorsafoedd yn Islwyn.

Diolch, Ddirprwy Weinidog. Diolch am eich ateb. Mae rheilffordd Glyn Ebwy i Gaerdydd, a ailagorwyd gan Lywodraeth Lafur Cymru, wedi bod yn un o lwyddiannau mwyaf gweladwy datganoli. Yn yr 11 mlynedd ers ailagor y rheilffordd, mae teithwyr wedi heidio i ddefnyddio'r gwasanaeth bob awr. Fel yr Aelod dros Islwyn, byddaf yn parhau i ganmol y manteision nad oeddent ar gael o'r blaen y mae hyn yn eu cynnig i gymunedau Rhisga, Trecelyn a Crosskeys yn Islwyn. Fodd bynnag, symud ymlaen yw'r pwynt, a dyna fydd yn digwydd gyda'r estyniad i Gasnewydd.

Cyhoeddodd Trafnidiaeth Cymru gynlluniau ym mis Hydref eleni i gyflwyno llawer mwy o gapasiti ar gyfer hyd at 6,500 o gymudwyr ychwanegol bob wythnos o fis Rhagfyr eleni ymlaen ar draws y rhwydwaith, a’r newyddion ychwanegol y bydd teithwyr o Islwyn ar reilffordd Glyn Ebwy i Gaerdydd yn elwa o drenau modern dosbarth 170 sy'n addas at y diben, gyda digonedd o le, systemau gwybodaeth i deithwyr, toiledau hygyrch, systemau aerdymheru, Wi-Fi a socedi trydan. Felly, Ddirprwy Weinidog, beth y gallaf ei ddweud wrth bobl Islwyn ynglŷn â phryd y gallant weld y capasiti gwell hwn ar drenau ar eu rheilffordd, a beth yw'r amserlen ar gyfer y trên dosbarth 170 cyntaf ar y rheilffordd honno?

Wel, credaf fod Rhianon Passmore wedi achub y blaen arnaf. [Chwerthin.] Roedd ei chwestiwn yn cynnwys y cyhoeddiad, ac mae'n llygad ei lle i ddweud hynny. Dylem fod yn falch o'r gwelliannau gwirioneddol rydym yn eu gwneud i'r cymunedau y mae'n eu cynrychioli mor dda yn y Siambr. O 16 Rhagfyr eleni ymlaen, fel rhan o'r newid i'r amserlen ym mis Rhagfyr, bydd trenau dosbarth 170 yn gweithredu rhwng Caerdydd a Glyn Ebwy a rhwng Cheltenham a Maesteg, gyda manteision trenau dosbarth 170 modern, gyda mwy o le, systemau gwybodaeth i deithwyr ar y trenau, toiledau hygyrch, systemau aerdymheru, Wi-Fi a socedi trydan, a fydd yn darparu lle i hyd at 6,500 o gymudwyr ychwanegol bob wythnos, mantais wirioneddol o ganlyniad i arweinyddiaeth Llywodraeth Cymru ar reilffyrdd. Ac erbyn mis Rhagfyr 2022, bydd mwy o gynnydd eto yn y capasiti, gyda 180 sedd ychwanegol ar reilffordd Glyn Ebwy i Gaerdydd yn ystod oriau brig y bore, ac mae hynny'n rhywbeth y dylem ei ddathlu, ac mae'n digwydd o ganlyniad uniongyrchol i'r camau y mae'r Llywodraeth Lafur hon yn eu cymryd i wella'r cyfleusterau i bobl yn Islwyn.

Gwnaf. Rhwng 2011 a 2017, cynyddodd gwerth ychwanegol gros y pen yn ardal bae Abertawe 14.3 y cant, ac yn 2018, roedd 18,025 o fentrau gweithredol yn ardal bae Abertawe.

Un o'r uchafbwyntiau yw datblygiad SA1 yn fy etholaeth, sef datblygiad cymysg sy'n cynnwys tai a fflatiau, gwestai, bwytai a chyflogwyr mawr sy'n cynnwys Admiral, Prifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant a chwmnïau â photensial twf sylweddol, fel Canolfan Cymru ar gyfer Gweithgynhyrchu Swp Uwch. Cyflawnwyd llawer o hynny o ganlyniad i fuddsoddiad gan y sector preifat a Llywodraeth Cymru. Faint sydd wedi'i fuddsoddi yn yr ardal, a faint yn fwy y gellir ei ddisgwyl?

Mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £59 miliwn yn natblygiad SA1, ac yn ychwanegol at hynny, mae Prifysgol Abertawe wedi sicrhau £100 miliwn o gronfeydd yr Undeb Ewropeaidd i gefnogi cyfleusterau newydd pwysig a rhaglenni ymchwil a datblygu yn y datblygiad. Yn ogystal â hynny, gan weithio gyda dinas-ranbarth bae Abertawe a Llywodraeth y DU, rydym yn buddsoddi ymhellach yng nghanol dinas Abertawe drwy'r fargen ddinesig. Hoffem wneud ymyriadau pellach drwy symud yr Asiantaeth Trwyddedu Gyrwyr a Cherbydau i ganol dinas Abertawe, a fyddai, yn ein barn ni, yn cael effaith bendant ar Abertawe gyfan—Dwyrain Abertawe a Gorllewin Abertawe. Yn anffodus, nid ydym wedi cael unrhyw lwc wrth ymgysylltu â Llywodraeth y DU ynghylch hynny, ond buaswn yn sicr yn croesawu ymgyrch gan Aelodau rhanbarthol i geisio gweithio gyda ni i wneud hynny, gan y credaf y gallai gael effaith sylweddol ar wead Abertawe.

Credaf mai'r cwestiwn arall, i ymateb i'r pwynt ehangach y mae Mike Hedges yn ei wneud, yw sut y lledaenwn ddatblygiad SA1 y tu hwnt i hynny i'w etholaeth, sy'n cynnwys rhai o'r wardiau mwyaf economaidd ddifreintiedig yn y wlad. Yno, credaf fod gan ein hymagwedd ranbarthol a'n hymrwymiad i'r economi sylfaenol gryn dipyn o botensial.

Ac yn olaf, Suzy Davies.

Rhif 9, ie? 

Ie, rhif 9.

Ocê. Diolch yn fawr am hynny. Sori.

Fe sonioch chi am fargen ddinesig bae Abertawe, Ddirprwy Weinidog, ac wrth gwrs, rydym yn dal i aros i £18 miliwn cyntaf y fargen ddod drwodd. Deallaf mai'r rheswm dros yr oedi yw nad yw Llywodraeth Cymru wedi dweud wrth arweinydd y fargen ddinesig, Rob Stewart, un o'ch cymheiriaid Llafur, beth yw telerau ac amodau'r £18 miliwn y maent wedi bod yn aros amdano. Mae wedi cwyno ei bod wedi cymryd 16 wythnos, sy'n rhy hir o lawer. A allwch ddweud wrthym beth yw'r rheswm am yr oedi, os gwelwch yn dda?

Mae'r ffordd y mae prosiect y fargen ddinesig wedi'i sefydlu gan Lywodraeth y DU a'r Trysorlys wedi bod yn hynod heriol a chymhleth i awdurdodau lleol nad oes ganddynt fodd o fynd â phrosiectau drwy ddull model busnes pum achos. Mae dau adroddiad annibynnol a gwblhawyd ar y fargen ddinesig wedi nodi nad oedd capasiti'n bodoli'n lleol, ac o ganlyniad, roedd cryn dipyn o rwystredigaeth yn cronni ar ran awdurdodau lleol a oedd â'r syniadau a'r cynlluniau i fwrw ymlaen â'r prosiectau hyn, ond ni allent fodloni meini prawf yr achosion busnes roedd y Trysorlys yn eu mynnu, a bu'n rhaid i ni eu cyflawni wedyn fel rhan o benawdau telerau'r fargen ddinesig. Felly, bu'n broses rwystredig iawn ym mhob ffordd. Awgrymodd yr adroddiadau annibynnol hynny gyfres o ddiwygiadau i gael gwared ar hynny, ac mae'r rhanbarth yn gwneud cynnydd wrth eu cyflawni. Rhan o'r ateb i'r pryderon a nodwyd yn yr adroddiad hwnnw oedd rhoi telerau ac amodau ar waith i sicrhau y byddai'r arian yn cael ei wario'n dda, ac rydym wedi bod yn gweithio gyda'r rhanbarth i roi'r telerau a'r amodau hynny ar waith yn fanwl. Credaf ein bod yn agos iawn at allu eu cymeradwyo.

Diolch i'r Dirprwy Weinidog. 

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol yn rhinwedd ei gyfrifoldeb fel Gweinidog Brexit. Mae'r cwestiwn cyntaf [OAQ54630] wedi'i dynnu yn ôl, felly cwestiwn 2—Mike Hedges.

Y cwmnïau dŵr sydd â'r prif gyfrifoldeb am ddarparu dŵr yfed glân a diogel. Mae'r cwmnïau dŵr, gan weithio gydag Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, rheoleiddwyr dŵr a'r Llywodraethau datganoledig, wedi cynhyrchu cynlluniau lliniaru cadarn a manwl i atal effeithiau ar gyflenwad dŵr diogel a glân pan fydd y DU yn gadael yr Undeb Ewropeaidd.

Un o'r pethau pwysicaf mewn bywyd yw dŵr yfed glân, fel y mae llawer o bobl mewn rhai o wledydd y trydydd byd yn ei ddarganfod bob dydd, yn anffodus. Yr hyn y mae Brexit wedi'i ddysgu inni, fodd bynnag, yw'r ffordd y mae ein heconomi wedi teneuo a pha mor ddibynnol rydym ni fel gwlad ar fewnforio angenrheidiau sylfaenol. Er nad yw'n newid bywyd i allu prynu llysiau tymhorol yn unig, mae diffyg dŵr glân yn newid bywydau ac o bosibl yn rhoi diwedd ar fywydau. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau parhad y cyflenwad o gemegau sydd eu hangen i buro dŵr, a pha gefnogaeth y maent yn ei rhoi i'r cwmni dŵr sy'n gwasanaethu'r rhan fwyaf o Gymru a'r cwmni dŵr arall sy'n gwasanaethu gweddill Cymru er mwyn sicrhau bod y dŵr a gawn o'n tapiau yn lân ac o'r ansawdd rydym yn ei ddisgwyl ac yn ei gael ar hyn o bryd?

Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn atodol. Mae hwn yn gwestiwn pwysig iawn, wrth gwrs. Mae gan Gymru beth o'r dŵr yfed o'r safon uchaf yn Ewrop, gyda'n cydymffurfiaeth yn erbyn y safonau perthnasol yn 99.95 y cant. Felly, mae'n fater pwysig i ni, a byddwn bob amser yn awyddus i barhau i fodloni'r safonau hynny, ni waeth beth fydd yn digwydd yn sgil Brexit. Fe fydd yn ymwybodol, wrth gwrs, fod diogelwch y cyflenwad dŵr yn y DU wedi bod yn rhan o broses gynllunio Operation Yellowhammer, ac mae corff cynrychiadol y diwydiannau dŵr, Water UK, a’r cwmnïau dŵr, gan gynnwys y rheini sy’n gweithredu yng Nghymru, wedi bod yn gweithio ar y cyd i sicrhau bod ganddynt ddealltwriaeth fanwl o'r gadwyn gyflenwi. Maent wedi cymryd camau penodol mewn perthynas â chasglu cemegau hanfodol a ddefnyddir i drin dŵr, yn ogystal â sefydlu trefniadau cyd-gymorth gyda chwmnïau dŵr eraill. Yn y senario waethaf—ond credwn ei bod yn annhebygol iawn y byddai hyn yn angenrheidiol—mae'r statudau'n rhoi'r grym i Weinidogion Cymru roi cyfarwyddiadau i'n cwmnïau dŵr liniaru unrhyw effeithiau a allai godi.

Mae fy nghyd-Weinidogion a minnau wedi ymgysylltu'n helaeth â busnesau ar faterion sy'n ymwneud â Brexit fel rhan o'n gwaith ymgysylltu â rhanddeiliaid ledled Cymru. Yn fwyaf diweddar, arweiniodd Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth gyfarfod bord gron ar fynediad busnesau bach a chanolig at gyllid ar 24 Hydref yn Wrecsam.

Diolch yn fawr am eich ateb, Weinidog. Mae Alun a Glannau Dyfrdwy yn gartref i rai o ddiwydiannau mwyaf uwch-dechnolegol a blaengar Cymru a'r gweithlu ymroddedig a medrus sydd yn yr ardal honno. I'r cyflogwyr a'r gweithwyr hyn, mae cynllunio'n allweddol. A all y Gweinidog fanylu ymhellach ar y cyswllt y mae ef a'i swyddogion, ac unrhyw gyd-Weinidogion eraill, wedi'i gael gyda phrif gyflogwyr yr ardal a'r undebau llafur cysylltiedig, fel undeb Unite, i sicrhau y gallant barhau i gynllunio? A all nodi hefyd pa gymorth arall sydd ar gael iddynt? Ac yn olaf, pa mor hyderus yw ef fod Llywodraeth y DU, Llywodraeth Dorïaidd y DU, yn gwrando ar y grwpiau hyn a'r cyflogwyr hyn er lles eu teuluoedd ac yn rhannu'r wybodaeth berthnasol â hwy?

Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Ers iddo ddod i'r Siambr, mae bob amser wedi ceisio deall effaith Brexit ar ei etholaeth ac ar gyflogwyr yno, felly rwy’n gwerthfawrogi ei bryder parhaus mewn perthynas â hynny.

Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i ymgysylltu â busnesau mewn amryw o wahanol ffyrdd, naill ai drwy ymgysylltu'n uniongyrchol wyneb yn wyneb, sesiynau bord gron, sy'n rhywbeth y mae Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth a minnau ac eraill wedi arwain arnynt, cyfathrebiadau drwy Busnes Cymru a'r rhwydweithiau cymorth busnes, yn ogystal ag ystod o sianeli'r cyfryngau. Fe fydd yn ymwybodol fod y Llywodraeth yn darparu cymorth busnes parhaus drwy gronfa dyfodol yr economi a gwaith Banc Datblygu Cymru, ac yn fwyaf diweddar, cyhoeddodd Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth £6 miliwn arall ar gyfer cronfa cydnerthedd Brexit a gyhoeddwyd ddiwedd yr wythnos diwethaf, sy'n cynnwys cyfuniad o arian grant a chyllid benthyciad y gall cwmnïau wneud cais amdano. Ac yn ogystal â hynny, rydym yn parhau i wneud popeth yn ein gallu i hyrwyddo a rhoi cyhoeddusrwydd i'r wybodaeth sydd gennym ar wefan Paratoi Cymru, sy'n cynnwys y porth Brexit, sydd wedi cael 39,000 o ddefnyddwyr hyd yn hyn, rwy'n credu.

Ym mis Medi, dywedodd cyfarwyddwr cyffredinol Cydffederasiwn Diwydiant Prydain, Carolyn Fairbairn:

Mae cymaint o fusnesau yma yng Nghymru yn llawn optimistiaeth a brwdfrydedd. Maent yn awyddus i sôn am—a gweithredu ar—gryfderau Cymru. I nodi bod Cymru'n agored ar gyfer busnes. Ond maent yn wirioneddol awyddus i roi terfyn ar ansicrwydd.

Gan ddyfynnu busnesau yng ngogledd Cymru ddechrau mis Hydref, dywedodd y Daily Post:

Mae ansicrwydd yn bwydo ansicrwydd. Mae angen inni roi terfyn ar holl ansicrwydd Brexit.

Yng nghanol mis Hydref, dywedodd cadeirydd Ocado a chyn-bennaeth Marks and Spencer, Stuart Rose, ei fod bellach yn cefnogi cytundeb newydd Llywodraeth y DU, gan ddweud ei fod yn rhan o’r ymgyrch wreiddiol i 'aros', ond ei fod hefyd yn realydd, a dywedodd ei fod yn gobeithio ei fod yn bragmatydd ac yn parchu'r broses ddemocrataidd.

Ac yn olaf, dywedodd prif economegydd a strategydd cwmni buddsoddi Schroders y gallai derbyn y cytundeb newydd ddatgloi twf cryfach yn yr economi:

os yw'r cytundeb yn cael ei basio gan Senedd y DU ddydd Sadwrn,

rhywbeth na ddigwyddodd,

dylem weld twf cryfach yn economi'r DU wrth i gwmwl ansicrwydd Brexit godi.

Pa gamau rydych yn eu cymryd i wrando ar ddiwydiant a busnes ynglŷn â'u prif bryder, sef y diffyg sicrwydd hwnnw, a thrwy hynny, osgoi rhygnu ymlaen â hyn am fisoedd yn rhagor wrth i bleidiau geisio ailnegodi, ailgynnal refferendwm neu beth bynnag. Mae twf economi Cymru yn y dyfodol a lles cyflogaeth a phobl yng Nghymru yn dibynnu ar y sicrwydd hwnnw, a fynegwyd mor effeithiol gan y byd busnes. Mae angen rhoi diwedd ar yr ansicrwydd.

Wel, rwy'n croesawu ac yn gwerthfawrogi pryderon yr Aelod ynghylch buddiannau busnes. O na byddai ei blaid seneddol yn San Steffan, sydd wedi sathru ar bryderon busnes ers dechrau dadl Brexit, yn rhannu'r un pryderon.

Clywais innau sylwadau Carolyn Fairbairn, a chredaf imi ei chlywed yn dweud hefyd fod buddsoddiad busnes 26 y cant o dan y duedd o ganlyniad i Brexit. Ac yn ogystal, roedd twf busnes sawl pwynt canran yn is na'r hyn y byddem yn ei ddisgwyl.

Mae'n llygad ei le, mewn gwirionedd, i nodi mater ansicrwydd. Rydym yn clywed bob dydd yng Nghymru am yr effaith y mae Brexit eisoes yn ei chael ar fusnesau a chyflogwyr a bywoliaeth pobl ledled y wlad. Ond mae'r bydysawd amgen y mae'n sôn amdano yn un lle mae'r cytundeb hwn yn dda i fusnes, ac nid yw hynny'n wir. Ac mae'r syniad fod y cytundeb yn rhoi diwedd pendant i'r mater hwn yn ffuglen bur. Mae hwn yn gytundeb gwael ac mae'n rhoi sicrwydd i ni o fargen wael i fusnesau ledled Cymru. Rydym yn edrych ar gostau ychwanegol sylweddol i fusnesau bach sy'n allforio, costau nad ydynt prin yn gallu fforddio'u talu. Efallai y gall gadarnhau i mi a yw Llywodraeth y DU yn bwriadu eu digolledu am hynny. Ond fel arall, mae'r rhain yn feichiau sylweddol na all busnesau yng Nghymru fforddio gorfod eu hysgwyddo.

Mae angen i'r ansicrwydd ddod i ben, oes, ond i lawer iawn o fusnesau, mae angen i fygythiad Brexit ynddo'i hun ddod i ben. Gadewch imi ddarllen rhan o e-bost a dderbyniais gan etholwr sy'n rhedeg cwmni ymgynghorol bach ar Ynys Môn, gyda'r rhan fwyaf o arian y busnes yn dod o'r Undeb Ewropeaidd:

Mae'r niwed y mae Brexit wedi'i wneud hyd yn hyn i'n busnes yn sylweddol,

meddai,

yn bennaf oherwydd y drwgdeimlad y mae gwledydd eraill yn ei deimlo tuag at y DU. Rydym wedi cael ein cau allan o sawl prosiect oherwydd risg neu esgusodion eraill o'r fath. Mae hyn yn drueni mawr i fusnes a oedd yn tyfu ac yn darparu incwm, trethi a swyddi yn yr ardal. Rydym bellach yn aros yn ein hunfan ac yn aros i hyn i gyd ddod i ben fel y gallwn ailddechrau tyfu.

Ac roedd yn gofyn am fy sicrwydd y buaswn yn ymgyrchu dros 'aros'. Yn sicr, gallaf roi sicrwydd pendant iddo o ran hynny. Ond yr hyn y gall cwmnïau dirifedi o'r fath ei weld yw nad yr oedi o ychydig fisoedd fan hyn fan draw yw'r hyn sy'n berthnasol mewn gwirionedd—ond y bygythiad o ran yr hyn a gollant o beidio â bod yn rhan o'r Undeb Ewropeaidd, ac fe welant nad oes yna gytundeb sydd cystal â'r un sydd ganddynt ar hyn o bryd.

Os caf, rwyf am adleisio'r pwyntiau y mae'r Aelod newydd eu gwneud. Hynny yw, mae ei brofiad a'r materion y mae ei etholwyr wedi'u codi gydag ef yn adleisio'r hyn a glywn gan fusnesau drwy'r amser. Yr wythnos diwethaf, rwy’n credu, neu’r wythnos cynt, cefais e-bost gan ffigwr blaenllaw yn y gymuned fusnes yn dweud bod y syniad fod cytundeb Boris Johnson yn ateb i ansicrwydd busnes yn ffuglen bur. Ac yn fy marn i, ac rwy'n rhannu argyhoeddiad yr Aelod, y ffordd orau o gael y sicrwydd hwnnw y mae busnesau yng Nghymru wedi gallu ffynnu oddi tano o ganlyniad i’n haelodaeth o’r Undeb Ewropeaidd, yw cael refferendwm lle gallwn ymgyrchu dros aros ac ennill y ddadl honno.

Trown yn awr at gwestiynau'r llefarwyr, ac yn gyntaf y prynhawn yma mae llefarydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.

Weinidog, a wnewch chi amlinellu safbwynt Llywodraeth Cymru ar Brexit?

Safbwynt Llywodraeth Cymru ar Brexit yw bod unrhyw fersiwn o Brexit yn gytundeb gwaeth i Gymru na pharhau i fod yn rhan o’r Undeb Ewropeaidd, ac mai’r unig ffordd y gall pobl yn y DU ddweud eu dweud yn y ddadl hon yw pleidleisio dros Lafur yn yr etholiad nesaf a chael refferendwm, lle byddwn ni yng Nghymru yn ymgyrchu dros aros.

Rwy'n falch o glywed neges gyson yn dod o'ch ceg y tro hwn, o leiaf, oherwydd, wrth gwrs, rydym wedi clywed pob math o newid meddwl gan Lywodraeth Cymru dros y misoedd diwethaf. Nawr, rydych wedi ceisio mynegi safbwynt Plaid Lafur y DU ar Brexit, ond y gwir amdani yw nad oes gan Blaid Lafur y DU safbwynt ar Brexit. Yr hyn sydd gennych yw safbwynt ar gynnal ail refferendwm, gan nad yw eich arweinyddiaeth, arweinyddiaeth Plaid Lafur y DU, yn ddigon dewr i ddweud sut y byddant yn ymgyrchu yn y refferendwm hwnnw. Nawr, mae fy mhlaid yn glir iawn. Mae gennym bolisi i gyflawni Brexit. Mae pleidiau eraill, a bod yn deg iddynt, hefyd yn glir iawn eu bod yn dymuno aros. Ond mae Plaid Lafur y DU yn gwneud yr hoci coci ar hyn, gydag un droed i mewn ac un droed allan o ran gadael neu aros.

Nawr, Weinidog, rwy'n siŵr y byddech yn cytuno ei bod yn hanfodol fod y cyhoedd yn gwybod beth yw safbwynt unrhyw Lywodraeth yn y DU yn y dyfodol ar Brexit. Felly, a ydych yn cytuno ei bod yn bryd i'ch cymheiriaid ym Mhlaid Lafur y DU ddweud y gwir wrth y cyhoedd, nodi safbwynt clir ar Brexit, a rhoi cyfle i bleidleiswyr ledled Cymru ddweud eu dweud ar 12 Rhagfyr, gan wybod beth yn union rydych chi'n sefyll drosto?

Credaf fod y sgwrs hon braidd yn drist mewn gwirionedd, a chredaf fod ei ddiddordeb yng ngwleidyddiaeth San Steffan yn arbennig o drist. Mae'n sôn am newid meddwl—dylwn gydymdeimlo ag ef; mae'n amlwg ei fod yn ymwybodol o effaith newid meddwl ei gyd-Aelod etholaethol David Jones, ac felly cydymdeimlaf ag ef ynglŷn â hynny. Rwy'n siŵr bod newid meddwl a thorri addewidion ar flaen ei feddwl yn y cwestiynau hyn.

Mae'n ddrwg gennyf, ni chlywais gennych beth yw safbwynt eich plaid. Ond edrychwch, dyma’r sefyllfa: mae’r syniad o ail refferendwm y mae eich plaid yn ei gynnig yn hollol hurt. Pam fyddai unrhyw un yn disgwyl i'r Blaid Lafur barchu canlyniad ail refferendwm os nad ydych wedi parchu'r cyntaf? Y gwirionedd yw, a gwn ei fod yn wirionedd anghyfleus i chi, ond pleidleisiodd Cymru i adael yr UE yn y refferendwm ar Brexit, gan gynnwys 57 y cant o'ch etholwyr eich hun. Ac eto, er hyn, rydych chi a llawer o bobl eraill yn y Siambr hon wedi gwneud popeth yn eich gallu i rwystro'r cyfarwyddyd a gawsom gan bobl Cymru a gweddill y Deyrnas Unedig. Felly, nid oes gennych unrhyw barch at ddemocratiaeth, nid oes gennych unrhyw barch at y rheini a bleidleisiodd i adael, ac nid oes bwriad o gwbl gennych i gyflawni'r hyn y pleidleisiodd pobl Cymru drosto.

Felly, gofynnaf i chi: sut y gall unrhyw un ymddiried yn y Blaid Lafur i gyflawni canlyniad ail refferendwm os nad ydynt wedi trafferthu cefnogi canlyniad y cyntaf?

A daw hyn gan blaid a ymgyrchodd yn San Steffan yn erbyn y Cynulliad ar ôl canlyniad y refferendwm. Credaf fod eich safbwynt ar y ddadl hon yn eithaf rhyfeddol, Darren. Gadewch imi ddweud wrthych yn syml iawn—[Torri ar draws.] Rwy'n fwy na pharod i ateb y cwestiwn; efallai y gallwch adael imi wneud hynny. Mae polisi'r Blaid Lafur yn un o barch at etholwyr y Deyrnas Unedig y gwnaed addewidion iddynt, addewidion a gafodd eu torri, a chawsant eu torri i raddau helaeth gan bobl sy'n rhedeg Llywodraeth ei blaid yn San Steffan. Mae'n gwbl amlwg i ni mai'r unig ffordd o dynnu llinell o dan hyn—tair blynedd o dorri addewidion gan ei blaid—yw rhoi cyfle i bobl Prydain ddweud eu dweud, ac i wneud hynny ar gytundeb Boris Johnson, ac rydym yn hyderus y dangosir ei fod yn ganlyniad llawer gwaeth na pharhau i fod yn aelod o'r Undeb Ewropeaidd.

Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.

Diolch. Weinidog, hoffwn ofyn i chi ynghylch cynlluniau Llafur ar gyfer negodi cytundeb Brexit newydd. Rwy'n ymwybodol eich bod wedi bod ym Mrwsel yn ddiweddar yn cwrdd â chynrychiolwyr o'r Undeb Ewropeaidd. A allwch chi ddweud wrtha i os gwnaethoch chi gynnal trafodaethau gyda nhw ynglŷn â chynlluniau'ch plaid i negodi cytundeb newydd wedi ei seilio ar greu undeb dollau newydd? Ac a wnaethoch eu holi a fydden nhw'n barod i rhoi estyniad arall i erthygl 50 er mwyn caniatáu amser i negodi'r cytundeb hwn ac yna i alw refferendwm?

Diolch am y cwestiwn. Roedd y cwestiwn o safbwynt Llywodraeth Cymru ar Brexit ar dop yr agenda, ac fe wnaethom ni'n glir bod ein Llywodraeth ni yma o blaid aros yn aelod o'r Undeb Ewropeaidd. Wrth gwrs, roedd pobl roeddwn i'n cwrdd â nhw yn disgwyl i fi ddweud hynny. Wnaethon ni ddim trafod, wrth gwrs, mewn manylder y cwestiwn o'r math o gytundeb y byddem ni'n ei negodi. Ond, ar achlysuron ac ymweliadau arall yn y gorffennol, rŷn ni wedi cyflwyno iddyn nhw ddogfen 'Securing Wales' Future', sydd wedi ei chytuno ar y cyd â Phlaid Cymru, ac felly mae ganddyn nhw ddarlun clir o'r math o Brexit, pe baem ni'n gorfod gadael, rŷn ni'n meddwl y byddai'n gwneud y lleiaf o niwed i ni yma yng Nghymru.

Diolch am yr ateb yna. Hoffwn ofyn, o ganlyniad, a fydd Llywodraeth Cymru yn cynnal asesiad effaith economaidd o effaith debygol bargen newydd Jeremy Corbyn ar economi a phorthladdoedd Cymru. Wrth gwrs, does dim llawer o fanylion penodol ynglŷn ag union natur y cytundeb hwn ar gael yn gyhoeddus, ond rwy'n cymryd, fel Gweinidog Llafur mewn Llywodraeth Lafur, eich bod yn gwybod union fwriad eich plaid o ran y cytundeb newydd rydych eisiau ei negodi. Byddwch yn ymwybodol bod Michael Gove wedi dweud wrthyf fi nad yw'r Llywodraeth Brydeinig bresennol wedi cynnal asesiadau effaith ar gyfer porthladdoedd Cymru chwaith, sy'n bryderus iawn o ystyried pwysigrwydd porthladd Caergybi yn enwedig. Allwch chi gadarnhau, felly, mai bwriad eich Llywodraeth fyddai cynnal asesiadau manwl o effaith bargen Brexit Jeremy Corbyn ar economi a phorthladdoedd Cymru, o flaen unrhyw refferendwm, os yw'ch plaid mewn llywodraeth ar ôl yr etholiad?

Wel, dwi ddim yn siarad ar ran Jeremy Corbyn, nac unrhyw aelod arall o'r meinciau yn San Steffan, ond rwy'n gallu siarad ar ran Llywodraeth Cymru ar y cwestiwn yma. Mae'r broses rŷn ni wedi ymwneud â hi, o'r cychwyn cyntaf, wedi bod yn un yn seiliedig ar dystiolaeth a ffeithiau a gwybodaeth byd go iawn, yn hytrach na sloganau a gobeithion. Ac rwy'n falch ein bod ni wedi llwyddo, gyda Phlaid Cymru, i gyhoeddi dogfen sy'n cynnwys y dystiolaeth hynny. Ond bydd yr Aelod yn gwybod, wrth gwrs, ar ôl hynny, ein bod ni wedi cyhoeddi sawl papur arall sy'n dangos impact o bob mathau—economaidd ac eraill—o safbwyntiau polisi Llywodraeth Cymru yn ymwneud â Brexit.

Yn olaf, Weinidog, rwyf am droi at y newyddion fod Alun Cairns wedi ymddiswyddo o'r diwedd fel Ysgrifennydd Gwladol Cymru, yn dilyn y newyddion ei fod wedi helpu i gynorthwyo ffrind a danseiliodd achos llys ar drais yn fwriadol. Rwy'n siŵr eich bod yn cytuno â mi fod ymddygiad Alun Cairns yn warthus, yn anamddiffynadwy ac yn arwydd o bydredd dwfn wrth wraidd y Blaid Geidwadol yng Nghymru. Mae'n eithaf amlwg fod Alun Cairns, ac uwch aelodau eraill o'r Blaid Geidwadol yng Nghymru, yn ymwybodol o'r hyn roedd Ross England wedi'i wneud cyn iddynt ei ddewis a'i gymeradwyo fel eu hymgeisydd. A hoffwn wybod a fyddech yn cytuno fod angen cynnal ymchwiliad i ddarganfod pwy oedd yn gwybod beth a phryd—

Cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol ynghylch Brexit yw'r rhain.

—ac y dylai pawb mewn sefyllfa o bŵer sy'n gysylltiedig â'r sgandal honno ymddiswyddo. O ran—

Mae'n ddrwg gennyf. Na, mae eich meicroffon wedi'i ddiffodd. Mae'n ddrwg gennyf, Delyth, mae eich meicroffon wedi'i ddiffodd. Cwestiynau am Brexit yw'r rhain; nid ydynt yn ymwneud ag unrhyw beth a allai fod wedi'i ddweud am hynny ar Twitter. Mae'n ymwneud â Brexit. Fe ddechreuoch chi'n iawn, ond credaf eich bod wedi crwydro, felly os gallwch ei gysylltu â chwestiwn am Brexit, byddai hynny'n iawn.

Iawn. O ran eich dyletswyddau fel Gweinidog Brexit, hoffwn ofyn i chi sut y bydd ymddiswyddiad Alun Cairns yn effeithio ar waith eich Llywodraeth gyda Llywodraeth y DU? A ydych yn disgwyl iddynt benodi rhywun yn ei le fel Ysgrifennydd Gwladol Cymru cyn yr etholiad, o ran y dyletswyddau a oedd ganddo ar y Cyd-bwyllgor Gweinidogion (Negodiadau’r UE)? Ac a yw hyn yn creu anawsterau mewn unrhyw fodd i waith rhynglywodraethol mewn perthynas â pharatoadau Brexit?

Yng nghyd-destun cwestiynau am Brexit, nid wyf am roi sylw i'r pwynt ehangach, ond credaf fod y Prif Weinidog wedi egluro ein safbwynt yn glir mewn perthynas â materion sy'n ymwneud â chyn Ysgrifennydd Gwladol Cymru. Mewn perthynas â chwestiynau sy'n berthnasol i Brexit, yn fy mhrofiad i, y man lle rydym wedi gwneud y cynnydd mwyaf mewn trafodaethau â Llywodraeth y DU yw lle rydym wedi gallu ymdrin â hwy'n uniongyrchol. Hyd yn oed wedyn, mae wedi bod yn her sylweddol mewn nifer fawr o ffyrdd. Ond mae'n amlwg yn wir mai'r cysylltiadau uniongyrchol hynny yw'r ffordd orau o amddiffyn buddiannau Cymru yn y dyfodol.

Mae'r estyniad hyblyg hyd at 31 Ionawr yn golygu bod Brexit digytundeb trychinebus wedi'i osgoi, neu ei ohirio o leiaf. Yn economaidd, mae hynny'n golygu cynnal y status quo. Mae hefyd yn rhoi cyfle i wrthod cytundeb Brexit caled Boris Johnson a rhoi’r penderfyniad yn ôl i’r bobl.

Roedd gennyf deimlad y byddech chi'n dweud rhywbeth tebyg i hynny, Gwnsler Cyffredinol, felly rwy'n falch na chefais fy siomi. Wrth gwrs, yn y pen draw, credaf fod pob un ohonom yn clywed yr hyn rydym am ei glywed, a hoffwn ddweud wrthych beth y mae ffermwyr yn fy etholaeth yn ei ddweud wrthyf, gan eu bod yn dymuno cael ac angen sicrwydd ynglŷn â Brexit, ac o'r nifer o sgyrsiau rwyf wedi'u cael, gwn eu bod yn awyddus i gael cytundeb. Rywsut neu'i gilydd, maent am gael cytundeb er mwyn cael sicrwydd fel y gallant gynllunio ar gyfer y dyfodol. Ac eto, y mis diwethaf, yn San Steffan, pleidleisiodd y Blaid Lafur yn erbyn cymeradwyo cytundeb newydd y Llywodraeth Geidwadol, cytundeb a wnaethant gyda’r UE, ac a oedd i'w weld yn ennyn cefnogaeth amrywiaeth eithaf eang o wahanol sefydliadau, gwahanol sectorau diwydiannol, ffermwyr, ac yn y blaen. Ac ymddengys mai polisi Llywodraeth Cymru yw cael ail refferendwm. Pa warant y gallwch ei rhoi i fy ffermwyr yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro, pe baech yn cynnal ail refferendwm, y byddech yn trafferthu cyflawni'r canlyniad?

Diolch i'r Aelod am gydnabod cysondeb fy ymagwedd ar ddechrau ei chwestiwn. Mae gennyf ffermwyr sy'n trafod eu pryderon gyda minnau hefyd, ac mae eu pryderon yn ymwneud â pha sicrwydd a gânt o gyllid gan Lywodraeth y DU yn lle'r gefnogaeth a gânt ar hyn o bryd. Pa gyllid y gallwn ei sicrhau ar gyfer buddsoddi rhanbarthol yng Nghymru gan Lywodraeth y DU yn lle'r gefnogaeth y gallwn ei darparu iddynt ar hyn o bryd? Yn anffodus, mae'n rhaid imi ddweud wrthynt mai'r sefyllfa mewn gwirionedd, er gwaethaf sloganau gobeithiol Boris Johnson, yw na allaf roi'r sicrwydd y maent yn dymuno'i gael. Y rheswm am hynny yw bod Llywodraeth y DU wedi esgeuluso'r sector amaethyddol yn llwyr fel rhan arwyddocaol o'n heconomi, er gwaethaf y datganiadau a welwn weithiau yn y penawdau. Felly, dyna'r realiti, a dyna y mae ffermwyr yn ei ddweud wrthyf, ac rwy'n synnu nad yw ffermwyr yn ei hetholaeth hi'n dweud wrthi eu bod yn poeni nad yw Llywodraeth y DU yn cyflawni ei chyfrifoldebau.

Weinidog, nododd etholwyr Angela Burns y pryderon ynghylch oedi posibl, ond beth yw eich ystyriaethau ar gyfer yr etholwyr hynny os caiff y cytundeb hwn ei dderbyn a bod gennym 11 mis i negodi cytundeb masnach rydd, sy'n annhebygol? Ymddengys bod pawb heblaw Michael Gove o'r farn fod hynny'n amhosibl, ac mae e'n bendant na fyddant yn gofyn am estyniad i unrhyw gyfnod pontio, sy'n golygu y byddwn yn gadael heb gytundeb ar 31 Rhagfyr y flwyddyn nesaf. Beth yw'r goblygiadau i'r etholwyr hynny os bydd hynny'n digwydd?

Wel, credaf fod yr Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn. Er bod 31 Ionawr yn rhoi rhywfaint o hyder inni mewn perthynas â Brexit heb gytundeb yn y dyfodol agos, mae'r pwynt a wna yn mynd at wraidd y gwendid yng nghytundeb Boris Johnson gyda'r Undeb Ewropeaidd, sef na cheir unrhyw sicrwydd nad ydym yn sôn am Brexit heb gytundeb gohiriedig. A gwyddom pa ddifrod y bydd hynny'n ei achosi i'r sector ffermio, i wahanol sectorau o'n heconomi a'n cymunedau yn gyffredinol. Rhannaf ei amheuaeth y gellir cyflawni'r math o gytundeb masnach rydd—oni bai ei fod yn hynod o gyfyngedig—y mae'n ei ddisgrifio yn y datganiad gwleidyddol o fewn y cyfnod hwnnw, hyd yn oed ar ei delerau ei hun. Unwaith eto, os edrychwn ar ffigurau Llywodraeth y DU, hyd yn oed os oes modd rhoi'r cytundebau masnach hynny ar waith, nid yw'r fantais i economi'r DU yn sgil hynny yn ddim o gymharu â'r niwed y byddai perthynas o'r fath â'r Undeb Ewropeaidd yn ei wneud i'n heconomi yn y dyfodol.

Yn ogystal â thrafodaethau rheolaidd ar hyn a materion cysylltiedig yn is-bwyllgor y Cabinet, rwyf wedi cyfarfod â'r Gweinidog Addysg ar wahân ar sawl achlysur i drafod effeithiau posibl Brexit ar raglen Erasmus+.

Diolch, Gwnsler Cyffredinol. Fel y gwyddoch, mae dysgwyr o Gymru wedi elwa’n fawr o Erasmus+, gyda dros €40 biliwn yn dod i Gymru rhwng 2014 a 2018 i gefnogi dros 7,000 o gyfranogwyr mewn 245 o brosiectau. Gwn fod Comisiwn yr UE wedi awgrymu, ar gyfer y cylch a fydd yn cychwyn yn 2021, y bydd cwmpas y cynllun yn dod yn fyd-eang, ond fel gyda chymaint o bethau eraill, mae'r ansicrwydd a berir gan Brexit yn golygu bod marciau cwestiwn ynghylch cyfranogiad Cymru a'r DU yn y dyfodol. Pa drafodaethau rydych wedi'u cael ynghylch cyfranogiad parhaus dysgwyr o Gymru, y gall y profiad hwn newid eu bywydau, ac yn benodol, ynghylch galluogi dysgwyr galwedigaethol i gael mynediad at y cyfleoedd hyn?

Mae hwn yn bwynt pwysig iawn, felly diolch i chi am ei godi. Ar 16 Hydref, cyfarfûm—drwy garedigrwydd Colegau Cymru, a diolch iddynt am drefnu hyn—â grŵp o ddysgwyr galwedigaethol o bob rhan o dde Cymru a oedd wedi elwa o gymryd rhan mewn lleoliadau Erasmus+, a chlywais o lygad y ffynnon am fanteision y rhaglen honno, a ddisgrifiwyd ganddynt yn eu bywydau eu hunain ac yn eu gweithleoedd eu hunain. Roedd yn ymwneud â magu hyder, datblygiad personol, dysgu am wahanol safbwyntiau ar y byd a byd gwaith, meithrin perthynas â phobl mewn gwledydd eraill, yn ogystal â mynd â syniadau newydd a ffyrdd newydd o edrych ar bethau yn ôl i'w gweithleoedd eu hunain. Roedd pob un ohonynt yn sicr nad oedd hyn yn rhywbeth y byddent wedi gallu manteisio arno fel arall yn eu bywydau eu hunain.

Mae hi'n sôn am gwmpas y cynllun newydd yn lle cynllun Erasmus yn y dyfodol, ac mae'n mynd i'r afael â'r union fath o flaenoriaethau yr hoffem eu gweld: cynorthwyo dysgwyr difreintiedig i gymryd rhan yn rhaglen Erasmus, dysgwyr rhan-amser, a chwmpas mwy byd-eang mewn sawl ffordd arall. Dyna'r union fathau o bethau rwy'n siŵr y byddai pob un ohonom am weld ein pobl ifanc yng Nghymru yn gallu cymryd rhan lawn ynddynt.

Gwn fod y Gweinidog Addysg wedi bod yn dadlau dros hyn gyda Llywodraeth y DU o'r cychwyn cyntaf, a chredaf ein bod, yn fwy diweddar, wedi cael rhywfaint o hyder, os na allwn gymryd rhan yn y cynllun newydd yn lle cynllun Erasmus yn y dyfodol, rhywbeth sy'n parhau i fod yn flaenoriaeth gennym, fod gan Lywodraeth y DU gynllun mewn golwg ar gyfer y DU gyfan. Ond y pwynt sylfaenol, gan ddychwelyd at y pwynt a wneuthum yn gynharach, yw bod yn rhaid i'r Trysorlys ymrwymo cyllid er mwyn i hynny ddigwydd, a heb yr arian hwnnw, ni fydd modd ei wireddu.

Y tro diwethaf i mi drafod materion sy'n ymwneud â'r bartneriaeth ddiogelwch yn y dyfodol oedd yng nghyfarfod y fforwm gweinidogol ym mis Chwefror. Nid oes gan unrhyw le arall yn y byd yr un lefel o gydweithredu amlochrog agos mewn perthynas â gorfodi'r gyfraith a materion barnwrol â'r hyn sy'n bodoli rhwng aelod-wladwriaethau'r UE, ac mae'n rhaid i'r cydweithredu hwnnw barhau hyd yn oed os yw'r DU yn gadael yr Undeb Ewropeaidd.

Diolch am eich ateb, Gwnsler Cyffredinol. Yn dilyn marwolaethau erchyll 39 o fudwyr o Fiet-nam yn Essex y mis diwethaf, mae nifer o uwch ASau ac arbenigwyr wedi rhybuddio bod y DU yn wynebu risg wirioneddol o gael ei heithrio o Europol a'u hasiantaethau, gan gynnwys yr uned atal masnachu pobl a Chanolfan Smyglo Mudwyr Ewrop, ar ôl Brexit. Aethant yn eu blaenau i ddweud y byddai mynediad y DU at y sefydliadau hynny, hyd yn oed gyda chytundeb, yn cael ei israddio.

Gallai hawl y DU i gyrchu a rhannu gwybodaeth am lu o faterion diogelwch fel masnachu pobl a throseddau rhyngwladol gael ei llesteirio'n ddifrifol ar adeg pan fo mwy o angen nag erioed am gydweithredu rhyngwladol. Mae cael eich eithrio o sefydliad sydd â gallu dihafal i olrhain troseddau ledled Ewrop a thu hwnt yn achos pryder mawr. Felly, Weinidog, pa drafodaethau a gawsoch gyda Llywodraeth San Steffan—neu y byddwch yn eu cael ar ôl iddi ddychwelyd—ynglŷn â sut y bwriadant gynnal mynediad at yr holl asiantaethau rwyf newydd eu crybwyll, yn enwedig nawr, a ninnau mewn cyfnod mor gythryblus yn rhyngwladol?

Wel, gallaf roi sicrwydd i'r Aelod mai dyna'r union fath o ymwneud ac ymgysylltu agos yr hoffem ei gael yn y dyfodol gyda'r gwahanol gyrff ac asiantaethau gorfodi'r gyfraith ledled Ewrop—. Dyna'r union fath o berthynas roeddwn yn dadlau drosti yn y fforwm gweinidogol hwnnw ac rwyf fi a Gweinidogion eraill wedi parhau i bwyso amdani yn y cyfamser. Fel y dywed, boed yn Europol neu'n Schengen, system SIS II, boed yn ymwneud â rhannu cofnodion enwau teithwyr neu gofnodion troseddol, mae llu o drefniadau gorfodi'r gyfraith a diogelwch ledled yr UE rydym yn elwa arnynt ar hyn o bryd, a bydd cael ein heithrio rhagddynt yn cael effaith wirioneddol arnom ni a'n diogelwch.

Nawr, wrth gwrs, uchelgais Llywodraeth y DU yw negodi'r berthynas orau sy'n bosibl gyda'r sefydliadau hyn ar ôl Brexit. Ond y gwir amdani yw bod y negodiadau hynny'n wynebu sawl rhwystr o ran sicrhau'r un lefel o ymwneud ac ymgysylltiad ag sydd gennym ar hyn o bryd, yn enwedig y cwestiwn ynghylch digonolrwydd data'r DU. Mae hwn oll yn ddata a rennir, ac fel y gwyddom yn y Siambr hon, pe baem yn dod yn drydedd gwlad, byddai angen inni ailgychwyn proses gymhwyso er mwyn cael mynediad at ddata o unrhyw fath. Mae'n faen tramgwydd mawr. Fel trydedd gwlad nad yw'n wlad Schengen, byddai ein mynediad at nifer o'r trefniadau hyn, hyd yn oed ar y gorau, yn cael ei leihau.

Ac mae trydedd agwedd i hyn hefyd, sef bod llawer ohonynt yn mynnu cyfartalwch o ran amddiffyn hawliau dynol, a gallai colli budd ac amddiffyniad siarter yr UE a hawliau sylfaenol fod yn rhwystr ynddo'i hun rhag sicrhau'r math o drefniadau y byddem am eu cael ar waith yn y negodiadau hynny.

Er ein bod yn credu mai'r ffordd orau o ddiogelu economi Cymru yw aros yn yr Undeb Ewropeaidd, mae Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth yn ein gallu i ddiogelu economi Cymru. Mae hyn yn cynnwys defnyddio mesurau fel ein cronfa cydnerthedd Brexit, y cyhoeddasom gyllid ychwanegol o £6 miliwn ar ei chyfer yr wythnos hon.

Gwnsler Cyffredinol, gwaith busnesau bach a chanolig eu maint yw llawer o'r gweithgarwch economaidd yng Nghymru, a chredaf eu bod yn hanfodol i'n heconomi. Maent yn wynebu llawer o bwysau o ran llif arian a hyder oherwydd Brexit a'r hyn a allai ddigwydd yn sgil Brexit. Credaf y gall Banc Datblygu Cymru ddarparu cymorth hanfodol iddynt, felly a allech roi sicrwydd i ni heddiw fod y banc datblygu yn y sefyllfa orau i gynnig y cymorth hanfodol hwnnw i’n busnesau bach a chanolig cyn ac ar ôl Brexit?

Gallaf. Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn atodol. Bydd y rôl y gall Banc Datblygu Cymru ei chwarae, yn enwedig wrth ymgysylltu â chymuned y busnesau bach a chanolig, yn gwbl hanfodol mewn byd ôl-Brexit, os daw pethau i hynny. Yn amlwg, mae Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth yn ymwneud cryn dipyn â'r banc. Rwyf innau wedi cyfarfod â'r cadeirydd a'r prif weithredwr i drafod eu trefniadau ynghylch parodrwydd ac adleoli staff pe bai angen.

Dywed fod llif arian a hyder yn debygol o fod yn ddau beth sy'n llesteirio busnesau yn gyffredinol, ac rwy'n cytuno. Mae Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth wedi cyhoeddi £100 miliwn o gyfalaf ar gyfer cronfa buddsoddi hyblyg Cymru, a reolir gan Fanc Datblygu Cymru, ac yn gynharach eleni, cyhoeddodd fwy na £120 miliwn o gyllid pellach ar gyfer gwahanol gronfeydd a reolir gan y banc datblygu, a holl bwynt y rheini yw sicrhau bod cyllid ar gael mewn ffordd sy'n hyblyg ac yn briodol ar gyfer yr anghenion penodol a allai fod gan fusnesau mewn byd ôl-Brexit.

Rydym wedi dweud yn glir fel Llywodraeth Cymru, ac rydym wedi bod yn glir wrth gyfleu'r safbwynt hwn i Lywodraeth y DU, os wynebwn y sefyllfa honno, fod yn rhaid inni wneud popeth yn ein gallu i gefnogi busnesau a all fod hyfyw i mewn i'r tymor canolig, os mynnwch, i oroesi'r hyn a fydd, yn anochel, yn gyfnod cythryblus iawn. Nid ydym wedi perswadio Llywodraeth y DU ynglŷn â hynny, ond dyna yw ein safbwynt pendant ni o hyd.

Wrth gwrs, rydym yn gobeithio am sefyllfa lle cawn refferendwm ac ymgyrch i aros sy'n llwyddo, lle mae'r risg hon i'r busnesau hynny'n cael ei dileu. Ond mae'n rhaid inni baratoi am sefyllfa lle nad yw hynny'n digwydd.

Ac yn olaf, cwestiwn 8—Lynne Neagle.

Wel, nid yw'r cytundeb ymadael yn darparu unrhyw warantau fod Llywodraeth y DU wedi ymrwymo i barhau i gydymffurfio â hawliau ac amddiffyniadau presennol yr UE i weithwyr yng Nghymru.

Diolch am eich ateb clir iawn, Weinidog. Mae'n gwbl amlwg fod y cytundeb ymadael diweddaraf yn arwydd o wanychu pellach ar ymrwymiad Llywodraeth y DU tuag at hawliau gweithwyr. Mae Frances O'Grady, ysgrifennydd Cyngres yr Undebau Llafur, wedi dweud:

Byddai'r cytundeb hwn yn drychineb i weithwyr. Byddai’n ergyd i'r economi, yn arwain at golli swyddi ac yn troi cefn ar hawliau gweithwyr.

A ydych yn cytuno â Syr Keir Starmer, Ysgrifennydd Brexit yr wrthblaid ar gyfer y DU, y byddai perygl gwirioneddol, pe bai'r cytundeb hwn yn cael ei dderbyn, y byddai hawliau gweithwyr yn cael eu gwanychu'n sylweddol ac y byddai'n debygol iawn y byddai'r DU yn dilyn modelau eraill, fel un yr Unol Daleithiau, sy'n cynnwys amddiffyniadau gwannach o lawer i weithwyr na'r rhai sydd gennym yn y wlad hon ar hyn o bryd?

Wel, credaf fod yr Aelod yn taro'r hoelen ar ei phen. Credaf mai dyna'n union yw'r risg yn sgil y cytundeb hwn. Mewn gwirionedd, buaswn yn mynd gam ymhellach na'i alw'n risg; credaf fod natur y cytundeb yn datgelu'r math o ben draw y mae Llywodraeth bresennol y DU yn awyddus i fynd â'r DU iddo. Mae'n un o ddadreoleiddio, lle mae'r DU wedi rhoi'r gorau i amddiffyniad yn y gweithle a hawliau cymdeithasol ac amgylcheddol o'r math rydym ni yng Nghymru yn eu cymryd yn ganiataol ac yr hoffem barhau i gydymffurfio â hwy wrth gwrs.

Fel yr awgryma ei chwestiwn, mae'r cytundeb hwn hyd yn oed yn waeth na chytundeb Theresa May, a oedd o leiaf yn ymrwymo'r Llywodraeth i gynnal hawliau gweithwyr yr UE ar eu lefel bresennol ac a oedd yn rhoi rhywfaint o fecanwaith i Senedd y DU yn y dyfodol mewn perthynas â hynny. Mae'r math o weledigaeth a amlinellir yn y cytundeb hwn yn gwbl groes i flaenoriaethau Llywodraeth Cymru yma yng Nghymru fel y'u nodwyd yng ngwaith y Comisiwn Gwaith Teg yn ddiweddar, sy'n sicrhau y byddwn ni fel Llywodraeth yn parhau i wneud popeth y gallwn i sicrhau nad yw gweithwyr yng Nghymru dan anfantais os a phan fyddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd.

Diolch yn fawr iawn, Weinidog.

Eitem 3 ar yr agenda y prynhawn yma yw dadl o dan Reol Sefydlog 25.15 ar Orchymyn Deddf Llywodraeth Cymru 2006 (Diwygio) 2019—Gorchymyn adran 109 yn ymwneud â swyddogion cofrestru etholiadol. Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit i gynnig y cynnig—Jeremy Miles.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Cynigiaf y cynnig i gymeradwyo'r Gorchymyn hwn yn y Cyfrin Gyngor o dan adran 109 o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006. Mae'r Gorchymyn hwn yn gwneud rhywfaint o gynnydd wrth fynd i'r afael â materion cymhwysedd sydd wedi codi o ganlyniad i Ddeddf Cymru 2017. Pan wneir y Gorchymyn, bydd yn sicrhau y gall y Cynulliad ddeddfu'n effeithiol ac yn gynhwysfawr mewn perthynas â chyfraith etholiadol sy'n ymwneud ag etholiadau datganoledig Cymru. Dyma oedd bwriad gwreiddiol Senedd y DU, wrth gwrs, pan ddatblygwyd Deddf Cymru 2017.

Mae hefyd yn angenrheidiol er mwyn caniatáu i reoliadau cydlynol gael eu gwneud mewn perthynas â diwygio'r canfasiad mewn pryd ar gyfer canfasiad blynyddol 2020, ac i sicrhau bod y llinellau cymhwysedd gweithredol rhwng Llywodraeth y DU a Gweinidogion Cymru yn glir. Mae cyfraith etholiadol yn cynnwys ystod eang o ddeddfwriaeth sylfaenol ac is-ddeddfwriaeth, ac mae rôl swyddogion cofrestru etholiadol yn hanfodol i gofrestru etholiadol ac felly i ddiwygio etholiadol. Heb y gallu i roi swyddogaethau i swyddogion cofrestru etholiadol mewn deddfwriaeth newydd, mae swyddogaethau etholiadol Gweinidogion Cymru wedi'u cyfyngu'n sylweddol.

Daeth yn amlwg drwy brosiect diwygio'r canfasiad fod y mecanwaith penodol ar gyfer trosglwyddo swyddogaethau etholiadol, ac yn benodol y rheini sy'n effeithio ar swyddogion cofrestru etholiadol, yn golygu na fyddai gan unrhyw unigolyn, Gweinidogion Cymru na'r Ysgrifennydd Gwladol set gwbl gydlynol o bwerau mewn perthynas ag etholiadau datganoledig. Pan fydd y Gorchymyn hwn wedi'i wneud, bydd modd inni fwrw ymlaen â'r agenda i ddiwygio'r canfasiad, a fydd yn symleiddio'r broses gofrestru yng Nghymru ac yn ei gwneud hi'n haws i etholwyr ymwneud â hi.

Bydd y Gorchymyn hefyd yn ein galluogi i wneud y newidiadau angenrheidiol i rôl swyddogion cofrestru etholiadol mewn perthynas ag etholiadau datganoledig mewn deddfwriaeth sylfaenol heb fod angen ceisio cydsyniad Llywodraeth y DU bob tro. Mae hyn yn cynnwys newidiadau y byddwn yn eu cynnig yn ein Bil llywodraeth leol ac etholiadau (Cymru) sydd ar y ffordd. Bydd hyn yn cefnogi'r agenda diwygio etholiadol yng Nghymru ac yn galluogi i arferion etholiadol gael eu moderneiddio, ac yn y pen draw, bydd yn cynorthwyo pleidleiswyr i gymryd rhan ym mhroses democratiaeth.

Mae Llywodraeth y DU wedi cydnabod yr heriau a grëwyd yn sgil y ffordd y mae swyddogaethau wedi'u trosglwyddo, ynghyd â gweithrediad darpariaethau Atodlen 7B i Ddeddf Llywodraeth Cymru, felly roeddent yn fodlon cyflwyno'r Gorchymyn fel mater o frys ac maent wedi sicrhau y bydd yn mynd drwy Senedd y DU mor gyflym â phosibl. Gofynnaf felly i'r Cynulliad ei gymeradwyo.

Diolch. A gaf fi alw ar Carwyn Jones i siarad ar ran y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol? Carwyn.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Cyfeiriodd y Pwyllgor Busnes Orchymyn Deddf Llywodraeth Cymru 2006 (Diwygio) 2019 at y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol yn unol â Rheol Sefydlog 25.7(i). Cawsom dystiolaeth gan y Cwnsler Cyffredinol ar y Gorchymyn arfaethedig yn ein cyfarfod ar 16 Medi 2019, a chyflwynasom ein hadroddiad i'r Cynulliad ar 30 Medi eleni. Ers hynny, nodwn fod y Gorchymyn wedi'i gymeradwyo gan Dŷ'r Cyffredin a Thŷ'r Arglwyddi ar 28 Hydref eleni. Ddirprwy Lywydd, yn ystod ein sesiwn dystiolaeth, esboniodd y Cwnsler Cyffredinol ddiben ac amcan y Gorchymyn arfaethedig, yn ogystal â'r berthynas rhwng y Gorchymyn, Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru) a Bil llywodraeth leol Llywodraeth Cymru sydd ar y ffordd. Rydym wedi nodi cefndir a diben y Gorchymyn arfaethedig, ac rydym yn fodlon, Ddirprwy Lywydd.

Diolch. Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit i ymateb.

Diolch i Carwyn Jones am ei sylwadau ac am waith y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol mewn perthynas â'r Gorchymyn hwn. Os bydd y Cynulliad yn cymeradwyo'r Gorchymyn, bydd y Cyfrin Gyngor yn ei ystyried yn ei gyfarfod nesaf. Rwy'n disgwyl i'r dyddiad ar gyfer y cyfarfod hwnnw gael ei gadarnhau yn dilyn etholiad cyffredinol y DU. Ac i gloi, a gaf fi gofnodi fy niolch i swyddogion yn Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU am ei gwneud hi'n bosibl dwyn y ddeddfwriaeth hon gerbron yn gyflym?

Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Symudwn yn awr at y cwestiynau amserol, a daw'r cyntaf y prynhawn yma, a fydd yn cael ei ateb gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, gan Jack Sargeant.

Diolch am y cwestiwn. Nid yw GIG Lloegr ond wedi cymeradwyo defnyddio Orkambi a Symkevi drwy gytundeb mynediad masnachol. Mae fy swyddogion wedi cyfarfod â Vertex ac maent yn aros am gynnig ffurfiol ganddynt. O ystyried natur gyfrinachol ein trafodaethau, mae yna derfyn i'r sylwadau y gallaf eu gwneud wrth gwrs.

Diolch i chi am hynny, Weinidog. Fel y gwyddoch, mae gennyf etholwyr sy'n gorfod teithio dros y ffin i Lerpwl a Manceinion i gael triniaeth. Byddant yn yr un adeilad â chleifion o Loegr sy'n gallu cael mynediad at y feddyginiaeth hon. Weinidog, a allwch fy sicrhau bod y negodiadau yn y sgyrsiau rydych yn eu cael gyda Vertex yn parhau a'u bod yn gadarnhaol fel y gall fy etholwyr a phobl Cymru gael mynediad at y meddyginiaethau hyn cyn gynted â phosibl? Ac yn olaf, Weinidog, a ydych chi hefyd wedi ystyried cyflwyno cynllun dros dro ar gyfer mynediad i gleifion, fel y digwyddodd yn GIG yr Alban, wrth ddod i gytundeb ynghylch mynediad at y meddyginiaethau pwysig hyn?

Bydd yr Aelod yn ymwybodol o'r llythyr a gyhoeddwyd gan Simon Stevens, prif weithredwr GIG Lloegr ar y mater hwn, a anfonwyd at Bwyllgor Dethol Iechyd a Gofal Cymdeithasol Tŷ’r Cyffredin. Roedd hwnnw'n nodi bod Gogledd Iwerddon a Chymru wedi sefyll ochr yn ochr â Lloegr wrth negodi'r cytundeb a wnaed. Rwy'n disgwyl y bydd y telerau hynny'n cael eu hanrhydeddu. Gwneuthum sylw cyhoeddus ddoe y byddwn yn ymrwymo heddiw i'r un telerau pro rata yn union ar gyfer Cymru, a hoffwn allu gwneud hynny. Dyna fy ymrwymiad. Ni ddylai unrhyw deulu wynebu oedi yng Nghymru. Edrychaf ymlaen at ymateb priodol o onest ac adeiladol gan Vertex a fydd yn caniatáu i hynny ddigwydd.

Weinidog, gwn eich bod yn rhannu fy mhryderon fod gennym, gyda phob dydd sy'n mynd heibio, gleifion yng Nghymru nad ydynt yn gallu cael mynediad at y meddyginiaethau hynod bwysig hyn. Nawr, ar 25 Hydref, fe ddywedoch eich bod chi a'ch swyddogion yn cyfarfod â chynrychiolwyr o Vertex yr wythnos ganlynol i drafod manylion y telerau hyn a sut y gellid eu cymhwyso. Rwy'n deall bod gennych faterion yn ymwneud â chyfrinachedd cwmnïau yma, ond a allwch chi roi unrhyw fath o ddiweddariad i ni ar hynny?

A gaf fi ofyn hefyd pa wersi a ddysgwyd o'r amser a gymerwyd i wneud cynnydd ar y mater hwn, a sut y gellid gwneud pethau'n wahanol yn y dyfodol i sicrhau na chawn ein gadael ar ôl pan fo angen dod i gytundeb i sicrhau bod cyffuriau sy'n achub bywydau ar gael i gleifion Cymru?

Ac yn olaf, o ran dysgu gwersi, deallaf fod y cwmni, ar ddechrau 2018, wedi bod mewn trafodaethau gyda GIG Cymru ar gynnig portffolio ar gyfer eu holl feddyginiaethau ffeibrosis systig presennol ac yn y dyfodol. Fodd bynnag, ac rwy'n dyfynnu'n uniongyrchol, daeth y trafodaethau hyn i stop ym mis Mawrth/Ebrill, oherwydd yr hyn y deallem ar y pryd a oedd yn fater staffio ym mhroses gaffael meddyginiaethau Cymru gyfan GIG Cymru. Weinidog, a allwch chi daflu unrhyw oleuni ar hynny a rhoi sicrwydd i ni na fydd y fath oedi'n digwydd eto?

Ar eich pwynt olaf, nid yw'n wir o gwbl. Nid yw'n wir o gwbl. Mae Vertex yn deall y mecanweithiau gwerthuso sefydledig sydd gennym ar gyfer meddyginiaethau newydd ar draws y Deyrnas Unedig yn iawn: system arfarnu'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal rydym wedi ymrwymo iddi, y systemau arfarnu penodol sydd hefyd ar gael yn yr Alban, ac yma yng Nghymru drwy Grŵp Strategaeth Meddyginiaethau Cymru Gyfan. Yr hyn y maent wedi'i wneud, wrth ddod i gytundeb â Lloegr, sydd wedi'i gynnwys yn llythyr Simon Stevens, yw cytuno i ddarparu data cleifion amser real ar sail lle maent wedi cytuno ar bris i sicrhau bod mynediad ar gael i bob claf sy'n dioddef o'r cyflwr ac sydd angen y driniaeth, ac yna byddant yn cyflwyno eu portffolio cyfan, gyda'r data amser real hwnnw, i'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal i'w arfarnu. Nawr, mae hynny'n gwneud synnwyr, ac nid dyna'r cynnig a roddwyd yma yng Nghymru.

Rwy'n glir nad ydym ni yng Nghymru yn gyfrifol am oedi mynediad at y meddyginiaethau hyn. Y broblem yw bod angen i Vertex wneud yr hyn y maent wedi ymrwymo i'w wneud, sef yr hyn sydd yn llythyr Simon Stevens. A dyna ddechrau a diwedd y mater. Ni ddylai'r un teulu yng Nghymru gael ei roi mewn sefyllfa lai manteisiol na theulu dros y ffin oherwydd anallu i fodloni telerau'r cytundeb y cytunwyd arno. Edrychaf ymlaen at ymateb cadarnhaol ac adeiladol gan y cwmni fferyllol.

Diolch. Daw'r ail gwestiwn amserol y prynhawn yma gan Angela Burns.

Roedd y cleifion hyn bob amser wedi eu cofnodi ar restr fewnol o fewn y bwrdd iechyd, ac roedd eu hamseroedd aros yn cael eu monitro. Cânt eu cofnodi nawr ar y rhestr aros rhwng atgyfeirio a thriniaeth neu'r rhestr ddiagnostig gywir. Mae mecanweithiau cadarn yn eu lle nawr i sicrhau bod y bwrdd iechyd yn adrodd am bob claf yn gywir.

Rwy'n falch iawn o'ch clywed yn defnyddio'r gair 'nawr' gyda phwyslais mawr ddwywaith, oherwydd rwy'n bryderus iawn am y newyddion hwn. Mae'n fethiant arall eto gan reolwyr Cwm Taf, ac rwy'n teimlo trueni gwirioneddol dros staff rheng flaen gweithgar y bwrdd iechyd hwn sydd, wythnos ar ôl wythnos, yn gweld enw'r bwrdd iechyd yn cael ei bardduo heb fod unrhyw fai arnynt hwy. Rwyf hefyd yn pryderu na fydd cleifion sy'n byw yn ardal y bwrdd iechyd hwn yn hyderus y byddant yn derbyn y gofal y maent ei angen yn daer.

Nawr, rydym yn ymwybodol o'r adolygiad llawn o wasanaethau mamolaeth sydd ar y gweill ar hyn o bryd, ac fe drafodasom hynny y mis diwethaf a chredaf fod rhai camau cadarnhaol iawn yno, ond fe fyddwch yn gwybod o'r adroddiad bod problemau systemig diwylliannol wedi'u nodi ar nifer o wahanol achlysuron a hynny drwy holl weithrediad y bwrdd. Fe ddyfynnaf yn uniongyrchol o'r adroddiad:

Mae'n afrealistig disgwyl y gellir datrys problemau hirsefydlog sy'n ymwneud â diwylliant, agweddau ac ymddygiad o fewn ychydig fisoedd.

Felly, gan gadw'r cefndir hwn mewn cof, gofynnaf y tri chwestiwn canlynol. A wnewch chi ystyried gofyn am, neu a ydych yn credu bod angen cael adolygiad mwy cynhwysfawr sy'n edrych ar yr holl wasanaethau y mae Cwm Taf yn eu cynnig, ac nid gwasanaethau mamolaeth yn unig, os ceir problemau systemig, a gallai'r broblem hon gyda'r rhestrau aros fod yn enghraifft o broblem arall? Pa mor ffyddiog ydych chi, Weinidog, na cheir achosion tebyg o golli data mewn byrddau iechyd eraill? Rwy'n sylweddoli mai rhestr fewnol oedd yr un na welsoch chi, na neb arall ychwaith. O gofio bod hyn wedi digwydd mewn un man, a yw'n digwydd mewn mannau eraill? Ac yn olaf, a allech chi egluro wrthym pa fethodoleg sydd ar waith yn eich adran i sicrhau bod y data rydych yn ei dderbyn gan ein holl fyrddau iechyd ledled Cymru yn gywir, os gwelwch yn dda, oherwydd mae casglu data da yn gwbl hanfodol i'ch helpu chi, y Llywodraeth, i gynllunio ar gyfer darparu gofal iechyd yn y dyfodol? Er mwyn gallu cynllunio hynny, mae angen i'r data hwnnw fod yn gywir, rydym angen y gwir, y gwir i gyd a dim byd ond y gwir.    

Rwyf am ymdrin â'ch dau bwynt olaf yn gyntaf, oherwydd o ran y cwestiwn a oes problemau eraill yn bodoli gyda data, mae'r ystadegau a gofnodir yn cael eu harchwilio'n rheolaidd gan ein hadran ystadegau swyddogol o fewn y Llywodraeth, ac maent yn gwbl gydwybodol yn y gwaith a wnânt. A lle ceir unrhyw gafeatau i'r data a dderbynnir, cânt eu cyhoeddi fel rhan o'r adroddiad ystadegau. Rwy'n siŵr y byddwch chi a chymheiriaid sy'n craffu ar yr adroddiadau hynny pan gânt eu darparu yn nodi bod y cafeatau hynny'n cael eu darparu o bryd i'w gilydd. Hefyd, oherwydd ein bod eisiau ystadegau swyddogol i'r cyhoedd allu dibynnu arnynt, mae'n rhan o'r rheswm pam nad ydym wedi gallu gwneud cynnydd mewn nifer o feysydd eraill, oherwydd rydym eisiau bod yn glir bod y data yn ddibynadwy. Rwyf dan bwysau mewn nifer o feysydd eraill i sicrhau bod ystadegau swyddogol ar gael, ac rwyf wedi cadw dweud y byddant ar gael pan fyddwn yn sicr ein bod yn mesur yr un pethau yn yr un ffordd ar draws y wlad, a dyna'n union rwy'n ei ddisgwyl yma.

Mewn gwirionedd, yr hyn a ddigwyddodd yma oedd bod y bwrdd iechyd eu hunain wedi gofyn i uned gyflawni'r GIG ddilysu eu rhestrau aros. Arweiniodd yr adolygiad hwnnw at ychwanegu'r bobl hyn at y rhestr yn briodol. Felly, dywedodd y bwrdd iechyd ei hun, 'Rydym yn credu y gallai fod gennym broblem, gadewch i ni gael corff allanol drwy Lywodraeth Cymru i ddod i mewn a gwneud hynny.' Ac yn fwy na hynny, mae adroddiad yr uned gyflawni ar gael ar wefan y bwrdd iechyd, felly mae'r lefel honno o dryloywder yno nawr. Maent wedi cydnabod bod hon yn broblem ac mae wedi cael ei datrys. Nid wyf yn credu bod angen adolygiad cynhwysfawr pellach o'r sefydliad. Fel y gwyddoch, mae statws y sefydliad cyfan wedi'i godi i ymyriad wedi'i dargedu. Os oes angen cymryd unrhyw gamau pellach, byddaf yn adrodd yn ôl yn agored ac yn dryloyw, gyda chyngor y byddaf yn ei gael gan brif weithredwr GIG Cymru, Swyddfa Archwilio Cymru, ac Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru wrth gwrs.    

Efallai fod hwn i'w weld yn fater dibwys ynglŷn â gwall cofnodi data, ond y tu ôl iddo, roedd hyd yn oed swyddogaethau gweinyddol sylfaenol yn cael eu perfformio'n wael yn gyson. Heb ddata cywir ar amseroedd aros, ni allwn farnu a yw pethau'n gwella neu'n gwaethygu. Ni allwn nodi'n fanwl y meysydd y mae angen buddsoddi ynddynt a'r meysydd lle gallai diogelwch cleifion fod mewn perygl oherwydd amseroedd aros hwy, ac eto mae ansawdd gwael y data ledled y GIG yn fater sydd wedi cael sylw dro ar ôl tro gan un adroddiad pwyllgor ar ôl y llall. Felly, pa mor hyderus ydych chi fod y penderfyniadau a wnewch, pan fo'r data sydd gennych yn gyson annibynadwy, yn benderfyniadau cywir?

Nid wyf yn derbyn cynsail cwestiwn yr Aelod fod y data yn gyson annibynadwy. Rydym yn agored ac yn onest ynglŷn â'r cywirdeb sydd gennym yn ein hystadegau swyddogol. Mae'r ystadegau swyddogol hynny, wrth gwrs, yn helpu i lywio'r dewisiadau a wnawn a'r gwaith craffu sydd gennym ar ein gwasanaethau. Rwy'n credu bod ymosodiad cyffredinol sy'n dweud, 'Ni allwch ddibynnu ar ddata a ddarperir gan y GIG' yn gyfeiliornus ac nid dyna'r ffordd rwy'n bwriadu rhedeg y gwasanaeth iechyd.

Weinidog, er fy mod yn derbyn na ddaeth yr ymchwiliad o hyd i unrhyw dystiolaeth o niwed clinigol ac er nad oedd unrhyw arwydd bod Cwm Taf wedi bod yn ceisio ystumio'r ffigurau'n fwriadol, mae hyn yn codi cwestiynau difrifol ynghylch y ffordd y caiff rhestrau aros eu rheoli, yng Nghwm Taf ac ar draws yr holl fyrddau iechyd. Rwy'n siŵr y gall pob un ohonom yn y fan hon restru enghreifftiau o gleifion yn cael eu tynnu oddi ar restrau aros am nad oeddent wedi ymateb i lythyr nad oeddent, o bosibl, wedi ei gael. Weinidog, a wnewch chi lansio ymchwiliad ehangach i'r ffordd y caiff rhestrau aros eu rheoli ar draws yr holl fyrddau iechyd lleol, ac a wnewch chi edrych ar sut y gellir defnyddio technoleg i wella'r ffordd y caiff apwyntiadau ysbyty eu rheoli?

Fel y dywedais o'r blaen wrth Angela Burns, nid wyf yn credu bod angen adolygiad cynhwysfawr o Gwm Taf, nac yn wir o'r ffordd y caiff rhestri aros eu rheoli. Fodd bynnag, rydym bob amser yn chwilio am ffyrdd i wneud gwell defnydd o dechnoleg i helpu i reoli apwyntiadau a rhestri aros o fewn y gwasanaeth. Rhan o'r hyn rwy'n awyddus i'w wneud yw sicrhau bod arferion gorau yn cael eu mabwysiadu ar draws byrddau iechyd a'u bod yn fwy unffurf ar draws ein gwasanaeth, fel bod pobl yn gwybod, pan fydd ganddynt apwyntiadau a phan fyddant yn mynychu'r apwyntiadau hynny, y gallant fod yn siŵr nad ydym yn rhedeg gwasanaeth sy'n ychwanegu haen o aneffeithlonrwydd. Felly, rwyf bob amser yn meddwl sut y gallwn wella'r gwasanaeth, ond nid wyf yn bwriadu cael ymchwiliad diangen a gwastraffus ar draws y gwasanaeth iechyd gwladol yma yng Nghymru.

Diolch yn fawr iawn. Leanne Wood sydd i ofyn y trydydd cwestiwn amserol y prynhawn yma, a bydd hwnnw'n cael ei ateb gan y Trefnydd.

Nid ydym wedi cael unrhyw drafodaethau o'r fath.

Rwyf wedi ffieiddio at ddigwyddiadau'r wythnos diwethaf yn ymwneud â Ross England. Dylai ei ymgais i rwystro'r system gyfiawnder fod wedi ysgogi condemniad eang a chamau disgyblu ar unwaith gan arweinwyr y Torïaid Cymreig. Yn hytrach, arweiniodd at ddyrchafiad Ross England fel ymgeisydd mewn sedd darged yn y Cynulliad. Ni ddylem anghofio bod yna fenyw wrth wraidd y stori hon a fydd yn gorfod byw gyda'r hyn a wnaed iddi am weddill ei hoes. Nid oes unrhyw ffordd y dylai fod wedi gorfod dioddef ail achos o gwbl.

Mae'r digwyddiad wedi achosi i Ysgrifennydd Gwladol Torïaidd Cymru golli ei swydd yn y Cabinet. Os oedd yn gwybod am y digwyddiad hwn, fel yr awgrymir mewn e-bost gan gynghorydd arbennig, mae'n rhaid iddo sefyll i lawr fel ymgeisydd yn yr etholiad nesaf hwn. Nid yw unrhyw un sy'n lleihau neu'n esgusodi methiant achos o drais yn addas i gael swydd gyhoeddus. Os profir bod uwch ffigurau Torïaidd yn y blaid yng Nghymru a Lloegr yn gwybod am yr helynt ofnadwy hwn, ond heb wneud dim, mae'n rhaid iddynt hwythau hefyd roi ystyriaeth ddifrifol i'w dyfodol yn eu swyddi.

A ydych yn cytuno â mi fod Alun Cairns yn anaddas ar gyfer gwneud swydd gyhoeddus ac y dylai unrhyw ymchwiliad gynnwys unigolion eraill o fewn y Blaid Dorïaidd a wyddai am fethiant achos trais Ross England? Ac a fyddwch hefyd yn cyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU pan fydd enw Ysgrifennydd Gwladol Cymru newydd yn cael ei gyhoeddi i fynnu eu bod yn penodi rhywun sy'n gwybod beth sydd ei angen ar ein gwlad? Tra bo'r swydd anacronistig hon yn bodoli, ni allwn fforddio llais arall i Lywodraeth y DU yng Nghymru yn lle'r hyn sydd ei angen: llais cryf i Gymru o fewn Llywodraeth y DU.

Wel, Ddirprwy Lywydd, rwy'n llwyr rannu ffieidd-dod Leanne Wood at yr hyn a ddigwyddodd gyda'r achos a'r modd y cafodd ei drin gan y Blaid Geidwadol, ac mae Leanne, wrth gwrs, yn ein hatgoffa, a hynny'n bwysig iawn, fod yna fenyw y tu ôl i hyn i gyd sydd wedi cael ei heffeithio gan yr hyn a ddigwyddodd, ac yn amlwg, byddai gorfod ymdopi â'r sefyllfa bresennol yn peri gofid mawr, felly rwy'n credu, yn yr holl drafodaethau hyn, y dylem gofio'n bennaf am y fenyw, y dioddefwr.

Rwyf am ddweud fy mod yn cytuno â sylwadau Jeremy Corbyn ar y mater, ac fe ddywedodd, er bod gan Alun Cairns hawl gyfreithlon i sefyll,

a oes ganddo hawl foesol i sefyll fel ymgeisydd?

Aiff ymlaen i ddweud:

Os yw'n ymddiswyddo fel Gweinidog oherwydd y rhan a chwaraeodd buaswn wedi meddwl mai'r peth lleiaf y gall y Blaid Geidwadol ei wneud yw peidio â'i gynnig fel ymgeisydd yn yr etholiad nesaf. 

Ac wrth gwrs, mae Leanne yn iawn eto i ddweud ein bod angen Ysgrifennydd Gwladol sy'n deall Cymru, ac edrychaf ymlaen yn fawr at gael Ysgrifennydd Gwladol newydd, ar ôl yr etholiad cyffredinol, sy'n canolbwyntio ar fuddiannau Cymru yn hytrach na buddiannau'r Blaid Geidwadol. Ac yn amlwg, nid yw'n beth da ein bod mewn sefyllfa nawr lle mai'r unig Weinidog sydd ar ôl yn Swyddfa Cymru yw'r cyn AS dros Torbay a fyddai'n debygol o fod yn gyfyngedig ei wybodaeth am y materion sy'n effeithio arnom yma yng Nghymru, credaf ei bod yn deg dweud.

Fel rwyf wedi'i egluro yn fy sylwadau yn gynharach heddiw, credaf fod Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn iawn i ymddiswyddo o'i rôl, o ystyried yr amgylchiadau. Ac rwyf hefyd wedi dweud yn gwbl glir heddiw fy mod yn credu bod yr achos hwn wedi bod yn frawychus, ac rwy'n cydymdeimlo'n fawr â'r unigolyn dan sylw.

Nawr, fel y gŵyr y Gweinidog, o gofio'r ymddiswyddiad heddiw, cynhelir ymchwiliad o dan god gweinidogion Llywodraeth y DU, a bydd yr ymchwiliad hwnnw'n mynd rhagddo nawr, ac rwy'n cytuno'n llwyr â hynny. Ac mae'n bwysig ein bod yn cynnal y safonau uchaf posibl fel gwleidyddion yn ein holl sefydliadau seneddol, gan gynnwys y lle hwn.

Felly, a all y Gweinidog ddweud wrthym beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod ei chod gweinidogol ei hun mor effeithiol â phosibl fel y gall y cyhoedd gael hyder ym mhob un o'n sefydliadau seneddol, ac ym mhob un o sefydliadau'r Weithrediaeth, i wneud yn siŵr bod y cod hwnnw mor gadarn â phosibl?

Diolch i Paul Davies am ei sylwadau, ac rwy'n gyfarwydd â'r datganiad a gyhoeddodd yn gynharach heddiw, er fy mod yn teimlo ei fod wythnos yn hwyr yn dod o bosibl. Ond fe ddywedaf fod Llywodraeth Cymru yn adolygu cod y gweinidogion yn rheolaidd, a phan fydd angen gwneud ychwanegiadau ato, cânt eu gwneud. Felly, mae Gweinidogion yn cael copïau o god y gweinidogion yn rheolaidd, ac mae'n rhaid i ni eu mabwysiadu'n llwyr a sicrhau ein bod, bob amser, yn cydymffurfio â'r hyn sydd wedi'i nodi yng nghod y gweinidogion.

Un o'r effeithiau y gallai ymddiswyddiad Alun Cairns fel Ysgrifennydd Gwladol eu cael yw anfon neges glir a sylweddol at fenywod sy'n ystyried adrodd am drais y gellid defnyddio eu trawma drwy ymddangosiad llys i'w difrïo ac y gallai'r achos fethu, sef yn union yr hyn a ddigwyddodd yn yr achos hwn.

Ar adeg pan fo pob un ohonom yn gwybod bod cyfradd yr achosion trais sy'n llwyddiannus yn eithriadol o isel eisoes yn y DU ac yng Nghymru, credaf fod y niwed y gall yr achos amlwg iawn hwn ei wneud i leihau unrhyw bosibilrwydd y bydd menywod yn dymuno rhoi eu hunain drwy hyn yn fawr iawn. Hoffwn alw ar Alun Cairns i wneud y peth iawn yn yr achos hwn, oherwydd fe gefnogodd rywun gan wybod yn iawn, mae'n ymddangos, am yr hyn a wnaeth yr unigolyn hwnnw, a gwneud i'r fenyw honno ddioddef ail achos. Os nad yw un treial yn ddigon, mae dau achos yn erchyll.

Ac mae perygl gwirioneddol yma—ac rwy'n annog pawb i fod yn ofalus iawn yn yr hyn y maent yn ei wneud—o ddatgelu pwy yw'r dioddefwr, oherwydd dyna yw fy ofn yn hyn i gyd erbyn hyn, y gallai hynny ddigwydd rywsut. Rhaid i ni sicrhau'n bendant na fydd hynny'n digwydd. Felly, nid yw gwneud y peth iawn o ran ildio swydd y gallai fod wedi'i chael neu beidio mewn ychydig wythnosau yn fy modloni'n llwyr, ac rwy'n siŵr na fydd yn bodloni'r holl fenywod eraill hynny. Pe bai am wneud y peth iawn, byddai Alun Cairns, am ei rôl yn hyn, yn rhoi'r gorau i'w sedd, oherwydd yn fy marn i, nid yw'n gymwys i gynrychioli neb bellach mewn swydd gyhoeddus. A allwch chi ddychmygu sut y bydd yn ymdrin ag achosion o anghyfiawnder y gallai eu hwynebu yn y dyfodol? A allwch chi ddychmygu y byddai unrhyw fenyw ym Mro Morgannwg, a gynrychiolir ganddo, am fynd yn agos ato ef neu ei blaid ar hyn o bryd? Felly, os yw'r Torïaid—ac rwy'n credu'r hyn a ddywedodd Paul Davies ac rwy'n ei dderbyn yn llwyr—ond os yw'r Torïaid am ddweud eu bod yn malio mewn gwirionedd, ac rwy'n sôn am y Torïaid yn y DU a'u prif swyddfa, mae'n rhaid iddo fynd. Dyna'r unig ffordd ymlaen, oherwydd, yn anffodus, mae'r hyn y mae'n ei wneud yn niweidio'i holl gydweithwyr yn ogystal.

Diolch i Joyce Watson am y sylwadau hynny, ac mae'r hyn a ddywed yn adleisio geiriau Christina Rees, wrth gwrs, a ddywedodd

Nid yw'r ffaith bod Alun Cairns wedi camu i lawr fel Ysgrifennydd Gwladol yn ddiwedd ar y mater o bell ffordd, ac mae'n gam hanner ffordd gwael na fydd yn twyllo neb.

Ac mae'n mynd yn ei blaen i ddweud

Nid yw wedi egluro ei ymddygiad o hyd ac nid yw wedi mynd i'r afael â'r materion difrifol a godwyd gan y negeseuon e-bost a ddatgelwyd ddoe.

A

dylai wneud y peth iawn—ymddiheuro, ac ymddiswyddo fel ymgeisydd.

Ond credaf mai'r pwynt pwysicaf a gododd Joyce Watson heddiw yw pwysigrwydd sicrhau bod gan fenywod hyder i adrodd ac i roi gwybod am bethau sydd wedi digwydd iddynt, er mwyn sicrhau bod cymorth ar gael i'r menywod hynny, ac i sicrhau hefyd y gall y menywod dan sylw fod yn hyderus bob amser y perchir eu cyfrinachedd bob amser.

Yn olaf, Alun Davies.

Rwy'n ddiolchgar i chi, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi gysylltu fy hun â sylwadau Leanne Wood a Joyce Watson yn y sesiwn gwestiynau hon? Mae'r holl fater, sydd wedi bod yn destun dadl gyhoeddus yn ystod yr wythnos diwethaf, wedi datgelu rhai materion difrifol iawn, nid yn unig o ran ymddygiad unigolyn, ond o ran rôl yr Ysgrifennydd Gwladol. Rwy'n gobeithio y byddwn ni a Llywodraeth Cymru yn gallu mynd ar drywydd materion, nid yn unig er mwyn diogelu'r dioddefwr yn hyn, ond hefyd i sicrhau, lle bynnag y mae gennym ddylanwad i wneud hyn—rwy'n falch o weld bod y Cwnsler Cyffredinol yn ei sedd y prynhawn yma—ein bod yn diogelu'r system llysoedd yng Nghymru, er mwyn sicrhau bod menywod yn teimlo y gallant roi gwybod am yr achosion hyn.

Ond mae hyn hefyd yn codi materion arwyddocaol ynglŷn â rôl yr Ysgrifennydd Gwladol, ac rwy'n credu, ers rhai blynyddoedd, fod llawer ohonom wedi teimlo bod rôl yr Ysgrifennydd Gwladol yn anacroniaeth yn y Deyrnas Unedig fel y mae. Mae llawer ohonom wedi teimlo, ac yn benodol, rwy'n siarad o fy mhrofiad i mewn Llywodraeth, nad oes diben i Swyddfa Cymru na swydd yr Ysgrifennydd Gwladol mwyach.

Weinidog Cyllid, efallai nad ydych yn ymwybodol o hyn, ond treuliodd gwrandawiad yn ddiweddar gan y pwyllgor materion allanol awr a hanner yn trafod y berthynas rhwng Llywodraethau'r Deyrnas Unedig gyda Michael Gove ychydig cyn y toriad, ac yn yr awr a hanner honno, ni soniodd Michael Gove nac unrhyw aelod o'r pwyllgor hwnnw am Swyddfa Cymru. Rwy'n credu bod hynny'n dweud cyfrolau am y modd y mae Swyddfa Cymru yn cael ei chydnabod yn y Deyrnas Unedig heddiw. Mae'n bryd inni sefydlu peirianwaith rhynglywodraethol sy'n sicrhau y gall holl Lywodraethau'r Deyrnas Unedig weithio gyda'i gilydd er lles pob un ohonom yn y Deyrnas Unedig, ac rwy'n gobeithio, os daw unrhyw beth o'r busnes truenus hwn, y bydd hynny'n un peth, o leiaf, i ddod o hyn, ac rwy'n gobeithio y gall Llywodraeth Cymru fynd ar drywydd hynny.

Diolch i Alun Davies am godi'r mater penodol hwnnw, ac wrth gwrs, yn ddiweddar mae Prif Weinidog Cymru wedi nodi ei weledigaeth, os mynnwch, ar gyfer y berthynas rynglywodraethol rhwng gwledydd cyfansoddol y DU. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn fod y system honno o gysylltiadau'n seiliedig ar y peirianwaith a fydd yn gweddu orau i'n huchelgeisiau ar gyfer y ffordd y byddwn yn ymwneud â rhannau eraill o'r DU.

Diolch yn fawr iawn, Drefnydd.

Eitem 6 ar yr agenda yw'r datganiadau 90 eiliad. Daw'r cyntaf y prynhawn yma gan Vikki Howells.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae hwn yn ddatganiad 90 eiliad am dedi cyffredin—tedi cyffredin a gafodd ei daflu, ei wneud yn fyw gan ddyn smotiog ac a gafodd bwerau arbennig gan fam natur. Ie, dyma ddatganiad 90 eiliad am SuperTed. Ymddangosodd SuperTed, y comisiwn cyntaf un gan S4C, ar deledu Cymraeg am y tro cyntaf ar 1 Tachwedd 1982, felly mae'r mis hwn yn nodi ei ben blwydd yn 37 oed. Darlledwyd cartŵn Saesneg yn adrodd stori'r arwr anthropomorffig y flwyddyn ganlynol, a chafodd ei ddarlledu, o 4 Hydref 1984 ymlaen i'r DU gyfan.

Roedd y tedi bendigedig hwn yn gyfrifol am ledaenu logo S4C drwy'r byd. Yn wir, gwerthwyd y gyfres i dros 70 o wledydd. Ef oedd y cynhyrchiad allanol cyntaf erioed a brynwyd gan Walt Disney Company, ac fe gafodd ei orchestion eu lledaenu ar fideo a'u darlledu ar Disney Channel a oedd yn newydd sbon ar y pryd.

SuperTed oedd gwir seren deledu Cymru'r 1980au. Crëwyd yr arth ddewr gan yr awdur a'r animeiddiwr Cymreig, Mike Young. Mae'n wybyddus i Mike greu'r cymeriad carismatig i helpu ei fab i oresgyn ei ofn o'r tywyllwch. Cyhoeddwyd dros 100 o lyfrau SuperTed, a werthodd dros 200,000 o gopïau yn y DU yn unig. Serennodd mewn rhaglenni addysgol. Pwy sy'n cofio Super Safe with SuperTed, y set animeiddio diogelwch ffyrdd yng Nghaerdydd? Ymddangosodd SuperTed ar y llwyfan, ar fitaminau i blant, ac ef oedd noddwr cyntaf crysau Clwb Pêl-Droed Dinas Caerdydd hyd yn oed. Am waddol. Pen-blwydd hapus.

Nick Ramsay.

Mae'n rhaid i mi guro hynny. [Chwerthin.] Diolch, Ddirprwy Lywydd. Sut y mae rhywun yn curo hynny?

Mae'r wythnos hon yn nodi pen-blwydd arall—sef pen-blwydd fy nhref enedigol yn 70 oed, dynodiad Cwmbrân yn dref newydd, y dref gyntaf a'r unig dref newydd, ar wahân i un, i gael ei hadeiladu yng Nghymru o dan Ddeddf Trefi Newydd 1946.

Wrth dyfu i fyny yn y 1980au yn ardal Llanyrafon o'r dref, ar gyrion gorllewinol etholaeth Trefynwy, roeddwn yn ymwybodol iawn fod y lle roeddwn yn ei alw'n gartref rywsut yn wahanol ac fe'm swynwyd gan y weledigaeth o ddyfodol mwy disglair a ysbrydolodd y cynllunwyr trefol ar ôl y rhyfel. Roedd y weledigaeth honno wedi tyfu o syniadau Ebenezer Howard, sylfaenydd mudiad y gardd-ddinasoedd Fictoraidd ac awdur To-morrow: a Peaceful Path to Real Reform. Roedd yn cefnogi creu cymunedau newydd i elwa ar aer glân, mannau agored a thai o ansawdd da, pethau prin ym Mhrydain ar ôl y rhyfel.

Yng Nghwmbrân, roedd hefyd yn cynnwys gwaith arloesol i bedestreiddio canol y dref yn llwyr, gyda pharcio am ddim, ac yn y pen draw, ar ôl i Gorfforaeth Datblygu Cwmbrân ddod i ben, daeth yn ganol tref cyntaf y DU i fod mewn dwylo preifat. Fe'i rhagwelwyd yn wreiddiol fel cymuned o 35,000 o bobl, ond mae Cwmbrân wedi tyfu i fod yn agosach at 50,000 o bobl mewn gwirionedd. O ganlyniad i'r ehangu hwn, mae llawer mwy o bobl bellach wedi gwneud y dref newydd yn gartref iddynt.

Mae 70 o flynyddoedd wedi bod ers i'r Gweinidog Cynllunio Gwlad a Thref ar y pryd, Lewis Silkin, ddweud wrth gadeirydd pwyllgor y Cabinet, Herbert Morrison:

Rwy'n credu y gallwn adeiladu tref newydd dda iawn yma.

Byddai llawer yn dweud bod hanes wedi'i brofi'n gywir. Pen-blwydd hapus, Cwmbrân.

Eitem 7 ar ein hagenda yw cynnig i amrywio trefn ystyried gwelliannau Cyfnod 3 y Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru). A gaf fi alw ar Aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig? Darren.

Rwy'n cynnig.

Diolch yn fawr iawn. Nid oes gennyf unrhyw siaradwyr. Felly, y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Eitem 8 ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl ar adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon: 'Hepatitis C: Cynnydd tuag at ei ddileu yng Nghymru'. A galwaf ar Helen Mary Jones i gyflwyno'r cynnig ar ran y pwyllgor. Helen Mary.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n sefyll yma, wrth gwrs, yn lle ein cyd-Aelod annwyl, Dr Dai Lloyd, oherwydd nid yw'n dda iawn ar hyn o bryd. Yn sicr, ni allaf obeithio dynwared ei arddull unigryw. Rwy'n siŵr y bydd yr holl Aelodau yn y Siambr hon yn ymuno â mi i ddymuno gwellhad buan a chyflym i Dai, a'r cyfan y gallaf ei wneud yw ceisio llenwi ei esgidiau ar ran y pwyllgor, gan wybod, wrth gwrs, fod hyn y tu hwnt i mi yn llwyr.

Rwy'n falch iawn o gymryd rhan yn y ddadl hon heddiw ar ran y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon, ar ein hadroddiad ar y cynnydd a wnaed tuag at ddileu hepatitis C yng Nghymru. Dyma'r drydedd mewn cyfres o ymchwiliadau sbotolau byr a phenodol a gynhaliwyd gan y pwyllgor, ac rydym i gyd yn ddiolchgar iawn i bawb a roddodd dystiolaeth ac fel bob amser, i'r tîm rhagorol sy'n cefnogi gwaith ein pwyllgor.

Cytunodd y pwyllgor i gynnal yr ymchwiliad undydd hwn i ymchwilio i'r gwaith sy'n cael ei wneud ar hyn o bryd i ddileu hepatitis C yng Nghymru erbyn y dyddiad targed, sef 2030. Mae Sefydliad Iechyd y Byd yn amcangyfrif bod gan 71 miliwn o bobl yn y byd heintiau hepatitis C cronig, ac o'r 21,000 sy'n byw yn y DU, mae 12,000 i 14,000 yn byw yng Nghymru. Felly mae'r cyflwr hwn yn effeithio ar nifer fawr o'n cyd-ddinasyddion.

Rydym yn gwybod, wrth gwrs, fod hepatitis C yn effeithio ar gymunedau difreintiedig ac ymylol, gan gynnwys pobl ddigartref a chymunedau mudol yn enwedig, gyda bron i hanner y bobl sy'n mynd i'r ysbyty gyda'r feirws yn dod o'r bumed ran dlotaf o'r gymdeithas.

Daeth pethau allweddol i'r amlwg yn ein hymchwiliad. Gwyddom, wrth gwrs, fod Cymru wedi ymrwymo i strategaeth sector iechyd byd-eang Sefydliad Iechyd y byd, sy'n anelu at ddileu hepatitis C erbyn 2030. Un o'r trasiedïau, wrth gwrs, o ystyried y nifer fawr o bobl sy'n byw gyda'r cyflwr hwn, yw fod modd ei wella'n llwyr bellach. Er bod hyn i'w groesawu—mae'r ymrwymiad i'w groesawu—mynegodd nifer o dystion i'n hymchwiliad bryderon ynglŷn ag a fyddwn yn cyrraedd y targedau hynny. Clywodd y pwyllgor nad yw pob bwrdd iechyd lleol yn cyrraedd y targedau, ac y bydd yn rhaid i gyfraddau diagnosis a thriniaeth gynyddu'n sylweddol yng Nghymru os ydym am gyrraedd y targed 2030. Clywsom dystiolaeth anecdotaidd fod cyfarwyddwyr cyllid byrddau iechyd lleol yn atal timau hepatoleg rhag rhagori ar y targedau triniaeth oherwydd pryderon ariannol. Ni fydd y dull hwn o weithredu ond yn arwain at fwy o gost ariannol yn y tymor hir, ac nid yw'n gydnaws â sicrhau bod Cymru'n cyrraedd y targed dileu. Mae'n hanfodol nad yw byrddau iechyd yn gosod capiau ar dargedau triniaeth lleol. Dylid ystyried targedau triniaeth cenedlaethol fel lleiafswm sylfaenol, a dylai byrddau iechyd anelu at ragori arno.  

Mae'r neges gan y tystion yn glir—fod gwybodaeth ac ymwybyddiaeth o hepatitis C ymhlith y cyhoedd yn parhau i fod yn isel, ac adlewyrchir hynny yn y ffaith bod tua 50 y cant o gleifion heb gael diagnosis. Mewn arolwg DU gyfan a gomisiynwyd gan yr Ymddiriedolaeth Hepatitis C, nodwyd bod llai na 40 y cant o'r 80 y cant a oedd yn ymwybodol o hepatitis C yn gwybod ei fod yn effeithio ar yr afu, a bod llai na 30 y cant yn gwybod bod modd gwella'r feirws bellach.

Clywodd y pwyllgor fod gwybodaeth sydd wedi dyddio yn amlwg o hyd ymhlith grwpiau sydd mewn perygl, ac o'r herwydd, mae rhai cleifion yn ofnus ynglŷn â gofyn am ofal iechyd, oherwydd natur anodd y triniaethau blaenorol. Gall cynyddu ymwybyddiaeth a gwybodaeth y cyhoedd am y feirws drwy ddatblygu ymgyrch ymwybyddiaeth wedi'i chefnogi gan y Llywodraeth, ac wedi'i thargedu at grwpiau penodol sydd mewn perygl, helpu i leihau'r effeithiau ar y rhai yr effeithiwyd arnynt gan y feirws. Dywedodd Iechyd Cyhoeddus Cymru wrth y pwyllgor, ers i Lywodraeth Cymru gyflwyno polisi ffurfiol o gynnig prawf optio allan ar gyfer feirysau a gludir yn y gwaed i bawb sy'n cael eu derbyn i'r carchar yn 2016, fod y nifer sy'n cael eu profi wedi cynyddu o 8 y cant i 34 y cant. Mae hyn yn galonogol, ac mae wedi bod yn welliant mawr, ac ymhen amser, gobeithio, bydd Iechyd Cyhoeddus Cymru yn cyrraedd y targed o 100 y cant. Fodd bynnag, tynnodd y tystion sylw at ddiffyg adnoddau ar gyfer cynnal profion mewn carchardai, ac er mwyn cael gwared ar feirws hepatitis C mewn carchardai, roeddent yn dweud bod angen adnoddau a staff ychwanegol. Roedd recriwtio a chadw staff hefyd yn faterion a gafodd sylw gan dystion, gyda rhai'n nodi bod diffyg staff yn atal carcharorion rhag cael profion prydlon.

Mae gwybodaeth ac ymwybyddiaeth ymhlith rhai gweithwyr iechyd proffesiynol yn broblem barhaus sy'n rhaid ei datrys. Clywodd y pwyllgor fod cleifion yn cael profiadau llai cadarnhaol gyda gweithwyr iechyd proffesiynol, megis meddygon teulu a nyrsys anarbenigol, gyda llawer yn dweud nad oeddent wedi cael cynnig profion mewn gwirionedd. Dywedodd eraill eu bod wedi dod ar draws lefelau isel o wybodaeth am y feirws gan weithwyr iechyd proffesiynol, a'u bod yn aml yn cael gwybodaeth a chyngor a oedd yn wallus neu wedi dyddio. Mae Ymddiriedolaeth Hepatitis C yn cydnabod bod mentrau a gyflwynwyd i ddarparu cymorth addysgol i weithwyr gofal iechyd proffesiynol yn werthfawr, ond mae'n dweud bod angen gwneud rhagor. Galwodd tystion am amser dysgu wedi'i ddiogelu ar gyfer gweithwyr iechyd proffesiynol o'r fath, ac am fwy o godi ymwybyddiaeth. Clywsom nad oes angen i hyfforddiant o'r fath gymryd llawer o amser a bod modd cyflwyno llawer ohono ar-lein.

Y neges gan dystion oedd fod gan Gymru gyfle gwych i ddod yn wlad gyntaf y DU i gael gwared ar y clefyd hwn. Fodd bynnag, heb gamau ychwanegol ar frys i fynd i'r afael â'r ansicrwydd sy'n ymwneud â'r strategaeth a chyllido ar ôl 2021, ofnir y gallai'r cyfle gael ei golli.

Felly, dyma oedd ein pedwar argymhelliad—y dylai Llywodraeth Cymru greu strategaeth ddileu genedlaethol, gynhwysfawr ar gyfer hepatitis C, yn cynnwys targedau uchelgeisiol clir a chynllunio ar gyfer y gweithlu, a dylai ddarparu cyllid sylweddol hyd nes y caiff yr haint ei ddileu. Rhaid gwneud hyn yn ddiymdroi, o gofio y bydd y cynllun presennol yn dod i ben eleni, ac mai dim ond tan 2021 y mae cyllid wedi’i gadarnhau ar gyfer swyddi penodol. 

Ein hail argymhelliad yw fod yn rhaid i’r strategaeth gynnwys ymgyrch codi ymwybyddiaeth wedi’i thargedu er mwyn cyrraedd cymunedau sy’n wynebu risg, ynghyd â darparu addysg a hyfforddiant ychwanegol i weithwyr iechyd proffesiynol. Ein trydydd argymhelliad yw fod yn rhaid i Lywodraeth Cymru ysgrifennu at gyfarwyddwyr cyllid a phrif weithredwyr y byrddau iechyd lleol i bwysleisio bod yn rhaid ystyried y targedau triniaeth cenedlaethol ar gyfer hepatitis C fel y targedau mwyaf sylfaenol, gyda’r nod o ragori arnynt lle bynnag y bo modd. Ein pedwerydd argymhelliad yw y dylai Llywodraeth Cymru wneud buddsoddiad ychwanegol er mwyn gwella’r profion am hepatitis C mewn carchardai yng Nghymru.

Rydym braidd yn siomedig mai dim ond un o'r argymhellion hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi dewis ei dderbyn yn llawn. Rydym yn ddiolchgar fod yr argymhellion eraill wedi'u derbyn mewn egwyddor. Ond mewn gwirionedd, nid yw'r Llywodraeth ond wedi cytuno i ysgrifennu at y cyfarwyddwyr cyllid a'r prif weithredwyr, ac mae eu hymateb yn dweud bod ffyrdd eraill o fynd i'r afael â'r materion y mae ein hadroddiad yn tynnu sylw atynt. Rwy'n awyddus i glywed yr hyn sydd gan y Gweinidog i'w ddweud heddiw, ond buaswn yn ei annog i edrych unwaith eto ar ein hargymhellion, sy'n seiliedig ar dystiolaeth gref, ac mae'r angen am arweiniad canolog cryf ar hyn yn hanfodol.

Mewn sawl ffordd, mae stori hepatitis C yng Nghymru yn hynod optimistaidd. Mae gennym glefyd o'n blaenau, neu gyflwr o'n blaenau, sydd bron yn gwbl welladwy, ac rydym o fewn cyrraedd—os ymrown i hyn—i allu ei ddileu. A chredaf fod unrhyw salwch neu gyflwr y gallwn ei ddileu—mae polio yn un ohonynt—yn rhywbeth y dylai pawb ohonom ei ddathlu, a gallwn wneud hyn gyda hep C os bydd pob un ohonom yn ymroi i'r dasg. Weinidog, rwy'n cydnabod yn llwyr fod camau breision wedi'u cymryd i geisio dileu hep C, neu wrthdroi hep C, mewn unigolion. Rwy'n credu bod camau da wedi'u cymryd i fynd i'r afael â rhai aelodau o'n poblogaeth, grwpiau targed penodol, grwpiau ethnig penodol, lle ceir nifer uwch o achosion. Mae camau breision wedi'u cymryd i leihau nifer y bobl sy'n defnyddio cyffuriau ac yn cael eu heintio â hepatitis C. Ond wrth gwrs, mae'n un o'r pethau hynny lle, wrth i chi dorri pen un ddraig, mae draig arall yn codi.

Un peth diddorol iawn sydd wedi deillio o'r adroddiad hwn yw sut rydym yn dechrau gweld mwy o achosion o bobl yn datblygu hepatitis C o ganlyniad i bethau mwy modern heddiw, fel llenwyr Botox, mynd i glybiau chwaraeon i gael pigiadau steroid. Ac felly, Weinidog, yr hyn yr hoffwn ei wneud yw gofyn cwestiwn neu ddau i chi yn gyntaf ynglŷn â beth arall y bwriadwch ei roi ar waith o ran pethau fel rhaglenni chwistrellau, clinigau steroid. Mae 270 o raglenni nodwyddau a chwistrellau ledled Cymru—a oes angen mwy, sut y byddwn yn eu hariannu? Beth am y syniad o gael clinigau steroid, er mwyn i bobl allu deall nad oes stigma i allu mynd i gael y driniaeth honno? Oherwydd, wrth gwrs, fel yr holl bethau hyn, mae'n ymwneud â dileu'r stigma. Felly mae hwnnw'n newyddion cadarnhaol iawn, ond roedd yn rhaid inni wneud yr adroddiad hwn oherwydd mai hanner y gwaith yn unig sydd wedi'i wneud. Ac roeddwn yn bryderus iawn i weld, yn yr adroddiad hwn, mai mewn egwyddor yn unig y cafodd rhai o'n hargymhellion eu derbyn. Ac rwyf wedi dod i'r casgliad, ar ôl treulio blynyddoedd yma fel Aelod Cynulliad, pan fo Llywodraeth yn dweud 'derbyn mewn egwyddor', mai ffordd arall o ddweud eu bod am wthio rhywbeth i'r naill ochr ydyw. Felly, hoffwn grybwyll rhai o'r sylwadau sydd gennych ynglŷn â 'derbyn mewn egwyddor'.

Nawr, mae Helen Mary eisoes wedi sôn am argymhelliad 3 a dderbyniwyd yn llwyr gennych, sef yr un am dderbyn targed Sefydliad Iechyd y Byd ar gyfer 2030. Hoffwn ddeall pam nad ydych wedi dilyn targed yr Alban, sef 2024, neu darged y DU, sef 2025. Mae'n ddiddorol iawn i mi—mae Cymru'n wlad fach, gallwn gyrraedd pobl yn gyflym, a hoffwn ddeall eich rhesymau yma. Hoffwn ddeall sut y bydd y byrddau iechyd yn cyflawni'r targedau triniaeth hep C y disgwylir iddynt gael eu cyflwyno ym mis Ebrill. A allwn ni ychwanegu'r targedau hyn at ddangosfwrdd cryno'r GIG ar gyfer gweithgaredd a pherfformiad fel ffordd o fonitro'r cynnydd tuag at ddileu hepatitis c yn ffurfiol? Fe sonioch chi mewn cyfres flaenorol o gwestiynau am yr angen i gael data cadarn, a sut y teimlech fod data'n dda, ac rwy'n cytuno â chi—credaf fod data'n ein helpu i yrru ein polisi iechyd cyhoeddus. A allwn ychwanegu hwnnw at y dangosfwrdd? A wnewch chi ymrwymo i gynhyrchu cylchlythyr iechyd newydd i Gymru?

Hoffwn siarad am argymhelliad 2 hefyd, a'r ymgyrch codi ymwybyddiaeth wedi'i thargedu. Nawr, rwy'n gwybod o brofiad ychydig yn chwerw fod y Llywodraeth yn eithaf amharod i gynnal ymgyrchoedd codi ymwybyddiaeth wedi'u targedu mewn gwirionedd—rwyf wedi siarad â chi yn y gorffennol am sepsis—oherwydd eich bod yn teimlo weithiau nad yw ymgyrchoedd cenedlaethol yn cyflawni eu nodau. Ond rydym wedi wynebu'r rhwystr hwn o'r blaen, a hoffwn ddeall yn iawn pam na fyddwch yn bwrw ymlaen ag ymgyrch codi ymwybyddiaeth wedi'i thargedu. Mae wedi cael ei argymell gan bawb sy'n rhan o'r maes hwn—y bobl sy'n gorfod darparu'r gwasanaethau hyn ar lawr gwlad, maent yn credu bod hon yn ffordd dda ymlaen, mae'r pwyllgor yn credu ei bod yn ffordd dda ymlaen, mae gweithwyr proffesiynol yn credu ei bod yn ffordd dda ymlaen, ond nid yw Llywodraeth Cymru yn credu hynny. Mae angen imi ddeall hyn yn iawn a buaswn yn gwerthfawrogi esboniad ar hynny.  

O ran buddsoddiad ychwanegol mewn carchardai—nawr, mae Helen Mary eisoes wedi crybwyll hyn, ond rydym wedi gwneud cryn dipyn o adroddiadau yn ddiweddar am ofal i garcharorion, am ailintegreiddio pobl i'r gymuned, am sicrhau bod gennym gyfraddau aildroseddu isel. Gadael i rywun ddod allan o'r carchar yn teimlo'n iach, gyda dyfodol da, to dros eu pennau, a llwybr ymlaen yw un o'r ffyrdd allweddol o atal aildroseddu. Ac yn syml, hoffwn ofyn ichi ailystyried eich buddsoddiad mewn carchardai, oherwydd mae angen inni wella iechyd carcharorion fel bod gwell gobaith, pan fyddant yn gadael y carchar, y byddant yn aros allan, a llai o berygl y byddant yn aildroseddu. Diolch.

Dwi'n falch iawn o allu cyfrannu at y ddadl yma, er nad oeddwn yn aelod o'r pwyllgor iechyd yn ystod yr ymchwiliad ei hun. Mi oedd hwn yn bwnc roeddwn i'n awyddus iawn i'r pwyllgor ymchwilio iddo fo pan oeddwn i yn aelod, ac roeddwn i'n croesawu'n fawr cyhoeddi'r adroddiad ar y pwnc pwysig iawn yma. 

Mae cyfle gwirioneddol gennym ni yma yng Nghymru i gyrraedd y nod syml ond hynod, hynod gyffrous o ddileu hepatitis C yn gyfan gwbl. Oes, mae yna ymrwymiad gan Sefydliad Iechyd y Byd i'w waredu erbyn 2030, ond mi allen ni yng Nghymru symud ar amserlen dynnach na hynny. Mae Lloegr a'r Alban eisoes wedi gosod targedau llymach iddyn nhw eu hunain, ac mae Ymddiriedolaeth Hepatitis C wedi dweud, fel dywedon nhw wrth y pwyllgor, am fod Cymru â nifer cymharol fach o bobl i ddod o hyd iddyn nhw a'u trin, mi all Cymru fod y wlad gyntaf yn y Deyrnas Unedig i ddileu'r haint. Ond, wrth gwrs, mae angen strategaeth gref iawn er mwyn gwneud hynny, ac mae'n siomedig iawn darllen casgliad y pwyllgor nad ydym ni ar y trywydd iawn i gyrraedd targed dileu erbyn 2030 hyd yn oed, ar hyn o bryd. 

Y gred ydy bod o bosib hanner y rheini yng Nghymru sydd â hepatitis C ddim wedi cael diagnosis eto, yn rhannol oherwydd natur asymptomatig hep C, felly mae pobl weithiau yn cael cam ddiagnosis. Efallai nad yw pobl yn ymwybodol eu bod nhw mewn categori risg—pobl, o bosib, sydd wedi defnyddio cyffuriau yn y gorffennol a heb wneud hynny ers degawdau o bosib ac yn meddwl bod y perig wedi pasio; o bosib defnyddwyr cyffuriau neu chwistrellu i wella delwedd neu berfformiad mewn chwaraeon, hyd yn oed—pobl sydd ddim yn ystyried eu bod nhw yn defnyddio chwistrelliadau mewn ffordd fudr mewn rhyw ffordd, ac felly nad ydynt â mynediad chwaith at wasanaethau camddefnyddio sylweddau ac yn colli allan ar y negeseuon pwysig sy'n cael eu rhannu yn y cyd-destunau hynny.

Felly, dwi'n croesawu argymhelliad y pwyllgor am i'r strategaeth gynnwys ymgyrch codi ymwybyddiaeth wedi'i thargedu er mwyn cyrraedd pobl sydd yn wynebu risg, yn ogystal hefyd â darparu addysg a hyfforddiant i weithwyr iechyd proffesiynol. Mi ddaeth yn glir iawn i fi dros y blynyddoedd diwethaf mai'r her fawr ydy nid i wella pobl sydd â'r haint ond i ddod o hyd i'r bobl sydd â'r haint sydd ddim yn gwybod hynny. Mae'r Llywodraeth ei hunan yn cyfaddef yn ei hymateb i argymhelliad y pwyllgor fod cleifion yn anodd iawn i'w cyrraedd. Felly, gadewch inni ddefnyddio pob modd i geisio'u cyrraedd nhw, p'un ai drwy adael i bobl wybod pwy allai fod mewn perig; defnyddio pob cyfle i brofi; gwella profion am hepatitis C mewn carchardai yng Nghymru, er enghraifft, fel mae'r adroddiad yn ei argymell; hefyd efallai edrych ar gyfleoedd eraill—profi pawb wrth iddyn nhw gofrestru efo meddyg teulu, ac yn y blaen. Mae yna bob mathau o ffyrdd i estyn allan at bobl, ac mi ddylai ymgyrch ymwybyddiaeth hefyd adael i bobl wybod pa mor hawdd ydy trin—a pha mor hawdd ydy gwneud y prawf yn y lle cyntaf, ond pa mor hawdd ydy trin hefyd o ganfod hepatitis C yn ddigon cynnar.

Mae yna waith da a sylfeini cryf wedi cael eu gosod yn barod mewn llawer ffordd, a dwi'n diolch i'r rheini o fewn y gyfundrefn iechyd ag elusennau ac yn y blaen am y camau bras maen nhw wedi eu sicrhau sydd wedi digwydd yn barod o ran hyn. Ond mae'n rhaid inni wneud yn siŵr bod ymrwymiad gan y byrddau iechyd i gyd a Llywodraeth Cymru i symud tuag at ddileu, ac y dylid ystyried targedau fel isafswm hefyd, nid fel uchafswm, efo'r nod o allu trin cymaint o bobl â phosibl a chanfod cymaint o'r rhai sydd â hepatitis C â phosibl, a hynny er mwyn arbed arian, wrth gwrs, yn y pen draw. Felly, fel y dywedais i, mae yna gyfle go iawn i ni yma yng Nghymru. Plis, allwn ni wneud yn siŵr bod popeth posibl yn cael ei wneud fel nad ydym ni'n colli'r cyfle euraid yma?

Rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon am ei adroddiad ar ddileu hepatitis C yng Nghymru. Fel y mae'r adroddiad yn nodi, mae tua 14,000 o bobl yng Nghymru wedi'u heintio'n gronig gan y feirws hwn a gludir yn y gwaed ac mae'n gallu arwain at fethiant yr afu a chanser yr afu. Amcangyfrifir hefyd fod y clefyd ar oddeutu 12,000 o bobl yng Nghymru ond nad ydynt yn ymwybodol o hynny neu nad ydynt yn mynd ati i gael triniaeth.

Rwy'n falch o weld Llywodraeth Cymru yn gweithio'n ddiwyd i gyflawni targed Sefydliad Iechyd y Byd i gael gwared â hepatitis B ac C erbyn diwedd y degawd hwn. Fel y dywedodd Ymddiriedolaeth Hepatitis C wrth y pwyllgor, mae gan Gymru gyfle i ddod yn wlad gyntaf y DU i gael gwared ar y clefyd, ond er mwyn cyflawni hyn rydym angen dull gweithredu mwy strategol. Galwodd yr ymddiriedolaeth am strategaeth ddileu genedlaethol gynhwysfawr, ac mae'r pwyllgor iechyd yn cytuno.

Mae argymhelliad cyntaf y pwyllgor yn galw am strategaeth o'r fath wedi'i chefnogi gan dargedau clir, cynllunio ar gyfer y gweithlu a chyllid digonol. Er bod y Gweinidog wedi derbyn hyn mewn egwyddor, mae ei ymateb yn datgan nad yw polisi Llywodraeth Cymru yn ffafrio strategaethau ar gyfer clefydau oherwydd y baich gweinyddol. Rydym angen y strategaeth hon; ni fydd nodiadau cyfarwyddyd yn ddigon. Un bwrdd iechyd yn unig a lwyddodd i gyrraedd ei darged ar gyfer triniaeth yn 2017-18.

Dywedodd Iechyd Cyhoeddus Cymru y gellid cyrraedd targed Sefydliad Iechyd y Byd o hyd pe bai gennym strategaeth Cymru gyfan sy'n cwmpasu ymyriadau allweddol, rhanddeiliaid perthnasol a chynlluniau cyflawni lleol. Mae'n amlwg mai dyma'r math o strategaeth a ragwelwyd gan y pwyllgor iechyd ac a gymeradwywyd gan Ymddiriedolaeth Hepatitis C. Felly, rwy'n annog yr Aelodau i anfon neges glir i Lywodraeth Cymru: mae Cymru angen strategaeth ddileu genedlaethol, wedi'i hategu gan dargedau caled a'r arian i'w chyflwyno, ac ni fydd unrhyw beth arall yn gwneud y tro.

A gaf fi alw yn awr ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething?

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i Aelodau'r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon am eu hadroddiad ar y cynnydd tuag at ddileu hepatitis C yng Nghymru.

Ers cyflwyno triniaethau newydd yn 2014, mae GIG Cymru wedi trin 2,850 o gleifion am hepatitis C, gyda chyfradd lwyddiant o tua 95 y cant. Mae mynediad at y triniaethau newydd ac effeithiol hyn wedi bod yn agored i bawb ac nid oes rhestrau aros. Mae hwn yn gyflawniad sylweddol, ac eto mae llawer mwy i'w wneud os ydym am ddileu hepatitis C erbyn 2030 fan bellaf, fel rydym yn anelu i'w wneud yn wir.

Ac mae'n rhaid i mi oedi a diolch i'r staff, y gymuned glinigol sydd wedi ymgymryd â'r camau presennol a wnaed gennym ar ddileu hepatitis C. Rhwydwaith gwirioneddol genedlaethol o glinigwyr, ac rwyf wedi cyfarfod â rhai o'r bobl hynny ac mae'r gwaith y maent wedi'i wneud hyd yma wedi gwneud argraff fawr arnaf, yn ogystal â'u hymrwymiad i wneud mwy ac i weithio mewn ffordd wahanol, fel y nodir yn yr adroddiad yn wir, i gyrraedd y bobl nad ydynt eto wedi manteisio ar y triniaethau sydd ar gael.

Roedd y camau allweddol mewn perthynas â hepatitis C a B yn rhan o'r cynllun gweithredu ar gyfer feirysau a gludir yn y gwaed yn wreiddiol ac maent bellach yn rhan o'r cynllun cyflawni ar gyfer clefydau'r afu, sydd i barhau tan fis Rhagfyr y flwyddyn nesaf. Yn ogystal, cyhoeddwyd cylchlythyr iechyd Cymru i GIG Cymru ym mis Hydref 2017, yn sefydlu fframwaith o gamau gweithredu sydd eu hangen ar lefel leol i gefnogi'r gwaith o ddileu hepatitis C. Gwyddom beth sydd ei angen i ddileu hepatitis C yn llwyddiannus: mwy o brofion a thriniaeth mewn gwasanaethau traddodiadol, yn y gymuned ac mewn carchardai. Er iddo gael ei gynnwys mewn strategaethau a chylchlythyrau, fel y nodwyd gan y pwyllgor, mae'r buddsoddiad mewn gwasanaethau lleol ledled Cymru wedi bod yn anghyson. Cyflwyno targedau gofynnol ffurfiol—ac rwyf wedi clywed yr hyn y mae Aelodau wedi'i ddweud yn yr adroddiad a heddiw—ar gyfer profion a thriniaeth yw'r cam nesaf, a bydd angen buddsoddiad pellach gan wasanaethau lleol.

Cyflwynwyd dangosydd perfformiad allweddol ar gyfer gwasanaethau profi a chamddefnyddio sylweddau ar gyfer byrddau cynllunio ardal o fis Ebrill 2019 ymlaen. O ganlyniad, rydym eisoes wedi gweld cyfraddau profi yn cynyddu dros 50 y cant o gymharu â'r un cyfnod yn 2018. Bydd y byrddau iechyd yn cael targed triniaeth sylfaenol ffurfiol fel rhan o fframwaith cyflawni'r GIG ar gyfer y flwyddyn nesaf, sef 2020-21. Bydd hyn yn annog byrddau iechyd i fuddsoddi mewn gwasanaethau allgymorth effeithiol a pharhaus er mwyn ymgysylltu ag unigolion nad ydynt mewn cysylltiad â gwasanaethau traddodiadol ar hyn o bryd. Y gwasanaethau allgymorth hyn sydd eu hangen yn hytrach nag ymgyrch ymwybyddiaeth genedlaethol yn fy marn i. Mae pobl yn annhebygol o weld a chael eu hysgogi i gymryd rhan mewn mathau newydd o driniaeth gan ymgyrch ymwybyddiaeth genedlaethol draddodiadol.

Bydd targedau triniaeth sylfaenol ffurfiol yn ei gwneud yn ofynnol i fyrddau iechyd sy'n gyfrifol am iechyd ein carcharorion ystyried effeithiolrwydd trefniadau'r profion optio allan presennol. Ac yn ddiweddar, roeddwn yn falch o glywed eu bod wedi llwyddo i ddileu hepatitis C mewn grwpiau diffiniedig yng ngharchar Abertawe. Wrth gwrs, mae angen cynnal hynny yng ngharchar Abertawe yn awr, ac mae angen i fyrddau iechyd eraill edrych ar yr hyn sydd ei angen i sicrhau bod hyn yn digwydd o fewn poblogaeth y carchardai yn eu hardaloedd eu hunain.

Er mwyn cefnogi'r camau gweithredu lleol sy'n ofynnol, mae ystod ehangach o gamau gweithredu cenedlaethol yn cael eu datblygu. Mae ymarfer ailymgysylltu hepatitis C eisoes wedi galluogi 41 o gleifion i ddechrau triniaeth. Bydd y rhaglen hon yn parhau i edrych ar hen gofnodion cleifion a chysylltu â chleifion ar gyfer cynnal prawf ymhell i mewn i'r flwyddyn nesaf. Mae'r broses o gyflwyno'r profion mewn fferyllfeydd cymunedol wedi bod yn arafach na'r disgwyl, ond byddwn yn parhau i wthio'r agenda honno ymlaen er mwyn sicrhau bod profion a thriniaeth yn cael eu darparu mewn fferyllfeydd cymunedol ledled Cymru.

Rwy'n hapus i ymrwymo ar ran Llywodraeth Cymru i ddarparu diweddariadau blynyddol, canllawiau a chyfarwyddyd i fyrddau iechyd lle bo angen. Rwy'n hyderus y bydd y camau gweithredu a amlinellwyd yn rhoi Cymru yn ôl ar y trywydd cywir i sicrhau bod hepatitis C yn cael ei ddileu erbyn 2030 fan bellaf, fel rwy'n cydnabod y mae'r pwyllgor eisiau ei weld hefyd.

A wnewch chi dderbyn ymyriad, neu a ydych chi wedi gorffen?

Wedi gorffen, mae'n ddrwg gennyf. A gaf fi alw ar Helen Mary i ymateb i'r ddadl?

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n ddiolchgar i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl. Mae Angela Burns yn iawn wrth gwrs i dynnu sylw at yr heriau newydd, pobl sydd efallai heb deimlo eu bod yn perthyn i'r grwpiau traddodiadol o bobl a allai fod yn agored i'r feirws. Rwyf hefyd yn awyddus iawn i gysylltu fy hun â'r hyn a ddywedodd am yr egwyddor o 'dderbyn mewn egwyddor'. Rwy'n credu y byddai'n well gan lawer ohonom sy'n gweithio ar y pwyllgorau yn y lle hwn, lle bo hynny'n briodol, os nad yw'r Llywodraeth yn cytuno'n llwyr â'n hargymhellion, eu bod yn syml yn anghytuno â hwy, ond mae hynny'n fater i'r Gweinidog ei hun wrth gwrs.

Rwy'n credu bod yr hyn a ddywedodd Rhun ap Iorwerth am fod yn uchelgeisiol a thargedu'n gynt, oherwydd bod Cymru'n wlad fach, oherwydd bod gennym wasanaethau iechyd ymatebol, na ddylem fod yn fodlon â tharged 2030, ond y dylem geisio bod yn fwy uchelgeisiol. Hoffwn annog Llywodraeth Cymru, ar ran y pwyllgor, i ailedrych ar hynny.

Yn yr un modd, mewn perthynas â phwynt Caroline Jones ynghylch yr angen am strategaeth genedlaethol, clywaf yr hyn y mae'r Gweinidog yn ei ddweud, y gall strategaethau fod yn fiwrocrataidd, y gall pobl dreulio mwy o amser yn ymdrin ag ymateb i'r strategaeth nag y maent yn ei wneud yn datrys y broblem mewn gwirionedd, ond y dystiolaeth a ddaeth ger ein bron yw bod angen strategaeth benodol ar gyfer y cyflwr hwn, oherwydd os yw'n cael ei gynnwys ochr yn ochr â llwyth o gyflyrau eraill, dywedwyd wrthym y byddai'n mynd ar goll.  

Rwyf eisiau canolbwyntio ar bwynt penodol yn ymateb y Llywodraeth i'n hargymhelliad ynghylch strategaeth genedlaethol, sef yr un sy'n ymwneud â swyddi arbenigol. Dywed ymateb y Gweinidog na all warantu y bydd y swyddi arbenigol yn parhau, er ei fod yn deall y bydd eu hangen. Wrth gwrs, rwy'n derbyn y pwynt nad yw'r Gweinidog yn gwybod beth fydd ei gyllideb yn 2021, ond mae'n bwysig dros ben fod y swyddi arbenigol ac arloesol hynny'n cael eu cadw, ac rwy'n gobeithio y bydd y Cynulliad hwn yn gallu anfon neges glir iawn at y Gweinidog a gofyn iddo flaenoriaethu hynny.  

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Rwy'n hapus iawn i dderbyn ymyriad.

Diolch yn fawr iawn i chi, oherwydd rwy'n derbyn eich pwynt yn llwyr am y swyddi arbenigol, a gobeithio y bydd y Gweinidog yn ei glywed, oherwydd, wrth gwrs, un o'r pethau cryfaf a glywsom yn ein tystiolaeth oedd bod meddygon teulu eu hunain yn dweud—meddygon teulu a Choleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol oedd yn dweud hyn—eu bod yn methu arwyddion o hepatitis C. Roedd cleifion yn dweud, er bod ganddynt yr holl symptomau, nad oedd meddygon yn sylwi arnynt. Ac oni bai fod gennym y swyddi arbenigol hyn yn eu lle, ofnaf y bydd mwy o bobl yn llithro drwy'r rhwyd.

Cytunaf fod honno'n risg ddifrifol. Daw hyn â mi at y pwynt roeddwn eisiau ei wneud i'r Gweinidog ynghylch argymhelliad 2, a oedd yn ymwneud â thargedu codi ymwybyddiaeth a hyfforddiant ar gyfer gweithwyr proffesiynol. Nawr, nid oeddem yn gofyn, Weinidog, am ymgyrch godi ymwybyddiaeth draddodiadol. Gwyddom na fyddai'n cyrraedd y bobl iawn, ac efallai y gallwn barhau i adolygu i ba raddau y bydd y dull a awgrymodd y Gweinidog yn effeithiol. Ond mae'r Gweinidog yn dweud yn ei ymateb ysgrifenedig fod addysg a hyfforddiant eisoes ar gael i weithwyr iechyd proffesiynol. Wel, roedd y dystiolaeth a gawsom, fel y dywedodd Angela Burns eisoes, yn ei gwneud yn glir iawn nad yw addysg a hyfforddiant yn ddigonol ynddynt eu hunain. Ac unwaith eto, rwy'n annog y Llywodraeth i barhau i adolygu hyn.

Mae'r Gweinidog yn llygad ei le yn dweud ein bod wedi cyflawni llawer, ac roedd hon yn neges a oedd yn glir iawn i'r pwyllgor, a bod staff wedi gwneud gwaith anhygoel. Ond y gwir amdani yw fod angen inni fod yn fwy uchelgeisiol os ydym am ddileu'r cyflwr hwn, cyflwr y gwyddom y gallwn ei ddileu. A bydd y pwyllgor yn cadw llygad barcud ar gynnydd y Llywodraeth tuag at gyrraedd y targed hwnnw, gan barhau i'w hannog i fod yn fwy uchelgeisiol a gosod targed mwy uchelgeisiol.

Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Symudwn ymlaen yn awr at eitem 9, dadl ar ddeiseb P-05-854, 'Gwneud hyfforddiant Anabledd Dysgu yn orfodol ar gyfer staff ysbytai', a galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig. Janet Finch-Saunders.

Diolch. Ar ran y Pwyllgor Deisebau, diolch am y cyfle i gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Dyma'r wythfed ddeiseb i gael ei chyfeirio ar gyfer dadl yn y Cyfarfod Llawn, ar ôl derbyn mwy na 5,000 o lofnodion, ers cyflwyno'r broses ym mis Mawrth 2017. Cyflwynwyd y ddeiseb, 'Gwneud hyfforddiant Anabledd Dysgu yn orfodol ar gyfer staff ysbytai', gan Sefydliad Paul Ridd, ar ôl casglu 5,654 o lofnodion. Ffurfiwyd y sefydliad yn 2016 gan chwaer a brawd Paul Ridd, a fu farw tra yn Ysbyty Treforys yn Abertawe yn 2009, yn 53 oed.

Nawr, rwyf am ddechrau drwy ddisgrifio rhywfaint o gefndir y ddeiseb hon, ac yn benodol, rwyf am siarad am Paul Ridd. Ers ei enedigaeth, roedd gan Paul anawsterau dysgu difrifol, a olygai ei fod wedi treulio'r rhan fwyaf o'i fywyd mewn gofal. Ar 31 Rhagfyr 2008, cafodd ei dderbyn i'r ysbyty gyda choluddyn tyllog. Roedd angen llawdriniaeth fawr ar frys ac yn dilyn y llawdriniaeth, treuliodd dair wythnos mewn gofal dwys, ar dawelyddion. Yn dilyn hyn, symudwyd Paul i ward gyffredinol a lleihawyd ei dawelyddion. Ar y pwynt hwn, dywedodd ei deulu fod y gofal a gafodd wedi dirywio. Roeddent hefyd yn teimlo ei fod wedi cael ei symud cyn pryd. Maent wedi cyfeirio at nifer o faterion a gododd mewn perthynas â'i ofal ar y ward gyffredinol. Roedd y rhain yn cynnwys colli ei nodiadau pan gyrhaeddodd, oedi cyn rhoi meddyginiaeth, cyfnodau hir heb wneud arsylwadau, a diffyg cydnabyddiaeth i'r arwyddion fod ei gyflwr yn dirywio. Mae hyn yn dorcalonnus ac yn anffodus mae'n ein hatgoffa o achosion iechyd y mae'r rhan fwyaf ohonom yma yn ymdrin â hwy ar ran etholwyr heddiw. Ond yn sail i'r holl bryderon hyn, mae'r deisebwyr o'r farn nad oedd staff meddygol wedi ystyried anableddau dysgu Paul nac yn gwrando ar y sylwadau a'r pryderon a fynegwyd gan ei deulu a'i ofalwyr. Yn anffodus, bu farw Paul yn yr ysbyty ar 23 Ionawr 2009.

Nawr, ddwy flynedd ar ôl ei farwolaeth, cyhoeddodd Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru adroddiad ar y cwynion a wnaed gan deulu Paul Ridd. Roedd hyn yn cadarnhau llawer o'u pryderon a daeth i'r casgliad fod gofal nyrsio Paul ar y ward wedi bod yn wael iawn a'i fod, o'i gyfuno â'i ofal clinigol, wedi cynhyrchu lefel annerbyniol o driniaeth. Roedd adroddiad y crwner, yn dilyn cwest yn 2013, yn dangos ei fod wedi marw o achosion naturiol a bod esgeulustod wedi cyfrannu atynt.

Felly, ar y pwynt hwn, rwy'n sicr eisiau cydymdeimlo â theulu Paul heddiw ar eu colled, ac rwyf hefyd eisiau eu canmol am y gwaith y maent wedi'i wneud ers hynny i sicrhau bod gwersi'n cael eu dysgu. Rwy'n siŵr bod eu hymrwymiad i wella'r gofal a gaiff pobl ag anableddau dysgu mewn ysbytai eisoes wedi helpu nifer fawr o unigolion eraill.

Symudaf ymlaen yn awr at fanylion y ddeiseb. Nawr, fel rwyf wedi'i grybwyll o'r blaen, sefydlodd chwaer Paul, Jayne, a'i frawd, Jonathan, Sefydliad Paul Ridd yn 2016. Mae eu gwaith eisoes wedi arwain at ddatblygu a lansio bwndel llwybr gofal ar gyfer pobl ag anableddau dysgu yn 2014, gyda pheth cymorth gan Lywodraeth Cymru. Bwriad hwn yw helpu staff ysbytai i sicrhau bod pobl ag anableddau dysgu'n cael gwasanaeth teg a chyfartal pan fyddant yn mynd i'r ysbyty. Fodd bynnag, pan ystyriodd y Pwyllgor Deisebau y ddeiseb am y tro cyntaf ym mis Ionawr, disgrifiodd y deisebwyr bryder ynghylch anhawster i sicrhau bod y bwndel gofal yn cael weithredu'n gyson ledled Cymru. Maent yn dadlau mai'r unig ffordd o gyflawni hyn yw gwneud hyfforddiant ymwybyddiaeth o anableddau dysgu yn orfodol i staff ysbytai, fel yr amlinellwyd yn eu deiseb. Felly, byddai'r hyfforddiant hwn yn dechrau o'r egwyddor o beth yw anabledd dysgu—mae Sefydliad Paul Ridd yn dweud bod y ddealltwriaeth hon ar goll yn aml ymhlith staff ar lefel ymarferol.

Dylai hyfforddiant bwysleisio pwysigrwydd darparu gofal iechyd o safon gyfartal i bobl ag anabledd dysgu, a hysbysu pob aelod o staff am yr angen i wneud addasiadau angenrheidiol i wasanaethau, fel eu bod yn ymatebol ac yn hyblyg i anghenion unigol cleifion. Dyma'r math o ofal wedi'i deilwra roeddent yn ystyried ei fod yn brin pan oedd eu brawd yn cael triniaeth yn yr ysbyty yn 2009.

Yn ogystal â'r manteision i'r claf unigol, mae'r sefydliad yn pwysleisio y bydd darparu'r hyfforddiant hwn yn helpu staff i gyflawni eu rolau hyd eithaf eu gallu, a gwneud hynny ar gyfer pob claf yn eu gofal. Maent yn disgrifio eu barn y byddai hyfforddiant yn ategu'r bwndel llwybr gofal presennol drwy sicrhau bod holl staff y GIG yn cael gwybod am ei fodolaeth a beth sydd ynddo, ac y byddai hynny'n helpu i wella'r hyn a ddisgrifiant fel 'ymwybyddiaeth ysbeidiol' o'i fodolaeth ar hyn o bryd.

Mae'r sefydliad yn disgrifio'r gwaith o ddarparu hyfforddiant o'r math hwn yn llwyddiannus i dros 1,000 o hyrwyddwyr anabledd dysgu, ac mae llawer ohonynt yn credu y dylai'r hyfforddiant fod yn orfodol i bob aelod o staff. Rwyf hefyd yn ymwybodol, fel y mae Aelodau eraill, rwy'n siŵr, o deuluoedd eraill sy'n poeni am y gofal y mae eu hanwyliaid sydd ag anableddau dysgu yn ei gael gan y gwasanaeth iechyd.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf.

Y peth pwysicaf yw nad yw'n hyfforddiant ar-lein wedi'i ddilyn gan brawf amlddewis y gall pobl ei wneud nifer o weithiau. Rhaid hyfforddi pobl yn iawn.

Diolch i fy nghyd-Aelod Mike Hedges AC am ei ymyriad. A dyna'r pwynt a'r egwyddor, mewn gwirionedd—un o'r prif bwyntiau a’r egwyddorion sy’n sail i'r ddeiseb hon.

Nawr, cyn y ddadl hon, cefais ohebiaeth gan eraill sy'n cefnogi'r ddeiseb, a chefais fy nhristáu'n ddifrifol gan adroddiadau fel yr un a gefais ar ôl marwolaeth unigolyn ag anableddau dysgu difrifol na allai siarad, ac yn ôl yr honiad, canfu cwest nad oedd yr unigolyn wedi cael gofal a thriniaeth briodol, ac nad oedd staff y bwrdd iechyd wedi ymateb yn briodol nac yn ddigon sydyn i gyflwr yr unigolyn.

Mae'r Pwyllgor Deisebau hefyd wedi ystyried datblygiadau yn Lloegr, lle maent yn dal i aros am ganlyniad yr ymgynghoriad ar gynigion i gyflwyno hyfforddiant gorfodol ar gyfer anabledd dysgu ac awtistiaeth i staff iechyd a gofal. Gallem aros am y cyhoeddiad, ond gofynnaf i'r Aelodau yma heddiw—a dyma beth y mae'r deisebwyr yn ei ofyn—pam na ddylai Cymru arwain y ffordd? Mae angen inni weld cynnydd yma. Ar hyn o bryd, amcangyfrifir nad yw un o bob pedwar gweithiwr gofal iechyd proffesiynol erioed wedi cael hyfforddiant ar anabledd dysgu neu awtistiaeth.

Rhaid imi gydnabod y datganiad a gyhoeddwyd gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn gynharach eleni fod £2 filiwn ar gael dros y tair blynedd nesaf i wella gwasanaethau'r GIG i bobl ag anabledd dysgu. Fodd bynnag, ni fydd arian yn unig yn cyflawni nod craidd y ddeiseb: gwneud hyfforddiant anabledd dysgu yn orfodol i staff ysbytai. Yn yr un modd, er bod Sefydliad Paul Ridd yn gwerthfawrogi ymrwymiad y Gweinidog i'r rhaglen Gwella Bywydau, maent wedi ailadrodd y bydd hyfforddiant gorfodol yn allweddol ar gyfer sicrhau canlyniadau'r materion gofal iechyd yn y rhaglen honno.

Gadawaf y gair olaf yn fy sylwadau heddiw i Sefydliad Paul Ridd. Eu nod ers ei farwolaeth yw sicrhau na fyddai’n rhaid i deulu arall fynd drwy’r un profiad pan yn yr ysbyty a sicrhau bod yr holl staff yn cael eu cynorthwyo i weld yr unigolyn, nid yr anabledd. Ystyrir y byddai gwneud hyfforddiant anabledd dysgu yn orfodol i staff ysbytai yn mynd rywfaint o'r ffordd i gyflawni hyn. Diolch yn fawr.

Yn anffodus, mae pryderon dwfn yn dal i fodoli heddiw ynghylch anghydraddoldebau iechyd a niferoedd anghymesur o farwolaethau pobl ag anabledd dysgu y gellir bod wedi eu hosgoi. Rwy'n siŵr y gall llawer ohonom fyfyrio ar achos etholwr sy'n tynnu sylw at y pryderon hyn. Mae'n rhywbeth sy'n fy mhoeni'n fawr, yn yr ystyr ein bod ni, yn 2019, yn dal i orfod mynd i'r afael ag anghydraddoldeb o'r fath a ddioddefir gan bobl ag anableddau dysgu.

Mae angen i'n system iechyd a gofal wneud llawer mwy i roi'r gofal iechyd a’r gofal cymdeithasol o ansawdd da y dylent ei ddisgwyl fel hawl i bobl ag anableddau dysgu. Gall pobl ag anabledd dysgu wynebu gorfod mynd i'r ysbyty, salwch sy'n peryglu bywyd a marwolaeth gynamserol hyd yn oed pan na allant gael mynediad at wasanaethau iechyd ar gyfer y cyflyrau neu'r anhwylderau mwyaf cyffredin hyd yn oed. Mae'n parhau i fod yn ffaith enbyd fod pobl ag anableddau dysgu yn marw 20 mlynedd yn gynt ar gyfartaledd na'r boblogaeth gyffredinol a'u bod yn parhau i ddioddef gwahaniaethau sylweddol yn ansawdd y gofal a'r gefnogaeth a gânt yn ogystal â'r canlyniadau y gallant eu disgwyl. Mae hyn yn annerbyniol yng Nghymru'r unfed ganrif ar hugain.

Lywydd dros dro, fel y clywsom eisoes, un achos penodol y dylem fod yn ymwybodol ohono yw achos Paul Ridd, a oedd yn byw ym Maglan yn fy etholaeth, ac er i'w fywyd ddod i ben yn 2009, mae ei stori'n fyw o hyd ac yn allweddol i'r alwad hon am hyfforddiant gorfodol i'r holl weithwyr iechyd a gofal ym mhob lleoliad iechyd a gofal. Mae chwaer Paul yn yr oriel heddiw, a phenderfynodd hi a’i brawd weithredu yn sgil colli Paul i fynd i’r afael â’r ffaith bod diffyg hyfforddiant ac anwybodaeth ynglŷn â'i anghenion yn cael eu hystyried yn ffactorau a gyfrannodd at ei farwolaeth. Ac fel y nodwyd eisoes gan Gadeirydd y pwyllgor, fe wnaethant sefydlu Sefydliad Paul Ridd ac maent wedi ymgyrchu'n ddiflino i wella ymwybyddiaeth a dealltwriaeth staff ysbytai o anghenion unigolion ag anableddau dysgu fel y gallant ddarparu lefel o ofal nad yw’n wahanol i’r hyn y bydd cleifion eraill yn ei gael. Maent wedi cynhyrchu deunydd hyfforddi, wedi creu system goleuadau traffig, logos, a ddefnyddir ar gofnodion cleifion, pasbortau ysbyty, a bwndel llwybr gofal, gan weithio gyda gweithwyr proffesiynol. Nid yw'r logos hynny'n newydd—fe’u gwelsom gyda chleifion dementia: logo'r pili pala. Maent eisoes yn bodoli ar gyfer cyflyrau eraill. Nid yw hyn yn ddim byd newydd mewn gwirionedd, ond mae'n sicrhau ei fod yn ateb anghenion pobl ag anableddau dysgu

Nawr, lansiwyd y bwndel llwybr gofal yn 2016 yn Ysbyty Treforys a chefais y fraint o fynychu'r lansiad hwnnw. Mae'n nodi saith cam allweddol—camau allweddol a fydd, os cânt eu dilyn, yn sicrhau y bydd pob claf ag anableddau dysgu yn profi'r lefel o ofal rydym yn ei disgwyl i'r holl gleifion ac i'n hanwyliaid os ydynt yn mynd i'r ysbyty. Ac roeddwn yn falch fod ABMU—fel yr oedd bryd hynny, Bae Abertawe fel y mae yn awr—wedi llunio rhaglen gynhwysfawr o hyfforddiant ymwybyddiaeth anabledd dysgu ar gyfer staff nyrsio a staff clinigol allweddol, rhaglen a oedd yn cynnwys cydnabyddiaeth briodol i rôl teulu—ac mae hynny'n allweddol yma—gofalwyr ac eiriolwyr yn y broses o ddarparu gwybodaeth hanfodol i staff, gan helpu i wneud penderfyniadau doeth ynglŷn â gofal. A bu teulu Paul yn rhan ganolog o sicrhau bod hyn wedi'i gyflwyno, a hoffwn eu llongyfarch ar eu rhan yn hyn.

Fodd bynnag, fel y nodwyd, nid yw hyfforddiant anabledd dysgu yn orfodol, ac os yw'n digwydd, rwyf wedi cael gwybod ei fod fel arfer yn ffurfio rhan o sesiwn gynefino. Yr hyn nad wyf yn ei wybod yw: ai hanner awr o hynny a gafwyd, 10 munud? Pwy â ŵyr? Mae'n hawdd iawn dweud ei fod yn rhan o'r cyfnod cynefino, ond beth y mae'r hyfforddiant yn ei gynnwys? Mae hynny'n hollbwysig. Nawr, a yw hyn yn dderbyniol? Nac ydyw. Nid yw'n dderbyniol. Dylai hyfforddiant anabledd dysgu fod yn orfodol a mwy na hynny. Dylid ei ddiweddaru, nid ar sail untro ond yn rheolaidd. Felly, mae angen i bob aelod o staff—a defnyddiaf y geiriau 'pob aelod o staff'—sy'n gweithio yn yr ysbytai gael yr hyfforddiant cywir i sicrhau profiad llyfn i gleifion ag anableddau dysgu a'u teuluoedd. Rhaid iddo beidio â bod, fel y nododd fy nghyd-Aelod, yn seiliedig ar e-ddysgu neu hyd yn oed yn ddysgu yn yr ystafell ddosbarth, rhaid iddo fod yn rhyngweithiol gydag unigolion a defnyddio cydweithrediad sefydliadau sy'n gweithio gyda phobl ag anableddau dysgu yn y broses honno. Ac fel y dywedais, pob aelod o staff, o'r adeg y maent yn cychwyn yn y system gofal iechyd—boed yn dderbynnydd mewn meddygfa, yn dderbynnydd mewn ysbyty, neu'n nyrs mewn uned ddamweiniau ac achosion brys—o'r pwynt y maent yn mynd i mewn i bwy bynnag y byddant yn eu cyfarfod ar y daith drwy'r system, mae angen yr hyfforddiant hwnnw arnynt. Lefelau gwahanol o hyfforddiant, rwy'n deall hynny, ond mae angen i bawb ddeall yr hyfforddiant fel bod cleifion sy'n mynd i mewn i'n hysbytai yn cael eu trin gyda'r urddas a'r parch y byddem yn ei ddisgwyl i bawb. Ac mae'n her, ond mae'n her y mae'n rhaid i ni ei goresgyn.

Nawr, yn y Siambr hon, dylem fod yn benderfynol fod pawb sydd ag anabledd dysgu yn cael y gofal o safon uchel sy'n diwallu eu hanghenion a'u disgwyliadau, ac sy'n arwain at ganlyniadau cadarnhaol i'r cyfryw unigolyn. Fel llawer o rai eraill, roedd gan Paul hawl i gael ei glywed a chael ei anghenion wedi'u deall, ond yn drasig, nid oedd hyn yn digwydd bob amser. Er cof amdanynt hwy, mae'n ddyletswydd arnom i sicrhau bod pobl ag anableddau dysgu'n cael eu cynorthwyo i fyw bywydau iach a hapus. Maent yn haeddu hynny, a dim llai na hynny.

Rhaid inni ddarparu system sy'n sicrhau bod cleifion a defnyddwyr gwasanaethau'n cael gofal diogel, effeithiol ac urddasol, a bod gan y rhai sy'n darparu gofal wybodaeth, sgiliau ac ymddygiad i gefnogi pobl ag anableddau dysgu. Rwy'n ymwybodol fod Lloegr wedi cyhoeddi ddoe y byddant yn rhoi hyfforddiant gorfodol. Rwy'n gobeithio, felly, y bydd Cymru'n dilyn eu hesiampl ac yn sicrhau bod hyfforddiant yn hyfforddiant yn hytrach nag ymarfer hanner awr i allu rhoi tic yn y blwch.

Mae'r nifer amcangyfrifedig o'r boblogaeth anableddau dysgu yng Nghymru o 70,000 o bobl mewn mwy o berygl o afiechyd corfforol a meddyliol, o safon iechyd is a mwy o risg o ddatblygu iechyd gwaeth, maent ddwywaith yn fwy tebygol o gael mynediad at ofal eilaidd mewn argyfwng, ac maent yn marw, ar gyfartaledd, ddegawdau cyn y boblogaeth yn gyffredinol. Mae 38 y cant o'r marwolaethau hyn yn rhai y gellir eu hosgoi—mwy na phedair gwaith y gyfradd yn y boblogaeth yn gyffredinol—gyda channoedd yn fwy yn marw o farwolaethau y gellir eu hosgoi mewn gofal eilaidd. Eto i gyd, nid yw staff ysbytai'n cael hyfforddiant penodol ar anabledd dysgu ac felly nid ydynt yn gymwys i ddarparu'r lefel o ofal sydd ei hangen.

Felly mae Mencap Cymru a Sefydliad Paul Ridd yn iawn i alw am hyfforddiant anabledd dysgu gorfodol i staff ysbytai ac i dynnu sylw at ganlyniad ymchwil MSc Prifysgol Bangor, a ariannwyd gan Mencap Cymru, a oedd yn cefnogi'r ddamcaniaeth fod gwelliannau i'w gweld yn ymagweddau aelodau o staff ysbytai tuag at gleifion ag anableddau dysgu ar ôl iddynt gymryd rhan yn y sesiynau ymwybyddiaeth o anabledd dysgu. Mae hyn yn arbennig o amserol, gan fod adroddiad gan gyd-bwyllgor Senedd y DU ar hawliau dynol wedi dweud ddydd Gwener diwethaf fod yn rhaid i ddeddfwriaeth iechyd meddwl gael ei hadolygu i atal pobl ifanc ag awtistiaeth ac anableddau dysgu rhag cael eu cadw dan glo yn amhriodol, a chyhoeddodd Ysgrifennydd iechyd y DU ddoe y caiff gofal miloedd o gleifion iechyd meddwl ag anableddau dysgu ac awtistiaeth ei adolygu dros y 12 mis nesaf, a chaiff pob un ddyddiad rhyddhau o'r ysbyty neu gynllun er mwyn symud yn agosach at adref.

Mae'n rhaid i ni obeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn cymryd rhan lawn yn hyn ar ran cleifion yr effeithir arnynt o Gymru. Mae natur anabledd dysgu unigolyn yn amrywio'n fawr a bydd yn effeithio ar y math o gymorth y gall fod ei angen arnynt. Bydd gan lawer o bobl ag anabledd dysgu lai o allu i ymdopi'n annibynnol mewn amrywiaeth o sefyllfaoedd, gan gynnwys gwasanaethau iechyd.

Mae Sefydliad Paul Ridd a Mencap Cymru yn argymell y dylai pob aelod o staff ysbytai sy'n gweithio mewn rôl sy'n cyfrannu at ganlyniadau iechyd pobl ag anabledd dysgu neu awtistiaeth gael yr hyfforddiant a argymhellir. Fodd bynnag, fel y dywed Mencap Cymru:

Nid anabledd dysgu yw awtistiaeth.

Ac fel y dywed Cymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth:

Gall fod gan bobl awtistig wahanol "raddau" o anabledd dysgu.... Bydd rhai pobl yn gallu byw'n eithaf annibynnol—er y gallent fod angen rhywfaint o gymorth i gyflawni hyn—tra bydd eraill angen cymorth arbenigol gydol oes o bosibl. Fel arfer nid oes gan bobl sydd wedi cael diagnosis o syndrom Asperger anableddau dysgu cysylltiedig, ond efallai y bydd ganddynt anawsterau dysgu penodol, megis dyslecsia.

Fel y dywedir wrthyf yn ddyddiol gan bobl sydd â phrofiad byw uniongyrchol—yr arbenigwyr go iawn—rhaid inni sicrhau bod y cymunedau anabledd dysgu ac awtistiaeth yn cael rhan uniongyrchol yn y gwaith o gynllunio a darparu gwasanaethau, gan symud y tu hwnt i ymwybyddiaeth i ddeall, derbyn a grymuso. Mewn geiriau eraill, yn hytrach na gwneud iddynt ffitio i fodel a gynlluniwyd gan bobl nad ydynt yn meddwl fel y gwnânt hwy, rhaid inni ddod yn fwy hyblyg wrth ddarparu gwasanaethau a gweld y byd drwy eu llygaid hwy.

Fel y dywed Sefydliad Paul Ridd a Mencap, mae angen mwy nag e-ddysgu. Dylid cydgynhyrchu cynnwys a deunydd hyfforddi gyda phobl ag anabledd dysgu neu awtistiaeth a'u teuluoedd. Rhaid mynd i'r afael â rhagfarn anymwybodol ac ymagweddau ymhlyg, ac mae'n rhaid i Ddeddf Galluedd Meddyliol 2005 a Deddf Cydraddoldeb 2010 hefyd fod yn ganolog i unrhyw hyfforddiant. Ac mae'n rhaid i ni gofio bod Deddf Cydraddoldeb 2010 yn mynnu bod yn rhaid i ddarparwyr gwasanaethau feddwl ymlaen llaw a chymryd camau i fynd i'r afael â rhwystrau sy'n llesteirio pobl anabl. Wrth wneud hyn, mae'n dweud ei bod yn syniad da i ystyried yr amrywiaeth o anableddau a allai fod gan eich defnyddwyr gwasanaethau neu eich darpar ddefnyddwyr gwasanaethau. Ni ddylech aros nes bod person anabl yn cael anawsterau wrth ddefnyddio gwasanaeth. Dyna'r gyfraith.

Fodd bynnag, mae rheoleiddio gweithwyr iechyd proffesiynol, yn hytrach na gweithwyr cymdeithasol proffesiynol, yn fater a gadwyd yn ôl i Lywodraeth y DU o dan Ddeddf Llywodraeth Cymru, sy'n golygu y gallai Llywodraeth Cymru ei thorri pe bai'n cyflwyno gofyniad gorfodol i hyfforddi gweithwyr iechyd proffesiynol ar wahân i hyfforddiant cydraddoldeb generig. Yn hytrach, gallai Llywodraeth Cymru fabwysiadu'r dull a ddilynwyd wedi hynny ym Mil Awtistiaeth (Cymru) Paul Davies, Bil a gafodd ei wrthod, a sicrhau bod hyfforddiant anabledd dysgu neu awtistiaeth addas ar gael i weithwyr iechyd proffesiynol.

Y newyddion da, fodd bynnag, fel y nodwyd yn fyr yn flaenorol, yw bod Llywodraeth y DU, yn dilyn ymgynghoriad cyhoeddus, wedi cyhoeddi ei bwriad ddoe i gyflwyno hyfforddiant gorfodol ar anabledd dysgu ac awtistiaeth a'i hymrwymiad i weithio gyda phob corff proffesiynol a'r gweinyddiaethau datganoledig i gytuno ar gwricwlwm craidd cyffredin. Gobeithio, felly, fod gennym ffordd ymlaen.

Rwy'n falch o fod yn siarad yn y ddadl bwysig hon, dadl sy'n tynnu sylw at ba mor bell, rwy'n credu, sy'n rhaid i gymdeithas fynd o hyd i weithio dros bobl sydd ag ymennydd sy'n gweithio'n wahanol. Mae'r ddeiseb yn tynnu sylw at un achos yn unig lle arweiniodd esgeulustod, anwybodaeth a diffyg hyfforddiant i staff am anableddau dysgu at farwolaeth y gellid bod wedi ei hosgoi, ond mae'n un achos sy'n rhan o batrwm ehangach lle mae pobl ag anableddau dysgu, awtistiaeth neu wahaniaeth niwrolegol arall yn gallu dioddef canlyniadau iechyd gwaeth, er eu bod yn gyfran sylweddol ei maint o'r boblogaeth.

Mewn llawer o leoliadau iechyd, gwyddom y gall sgyrsiau gael eu strwythuro mewn ffordd sy'n methu diagnosis o gyflyrau. Bydd y rhan fwyaf o bobl niwronodweddiadol yn darparu gwybodaeth berthnasol sy'n mynd y tu hwnt i ateb uniongyrchol i gwestiwn. Er enghraifft, 'A ydych wedi chwydu?' Ateb: 'Naddo, ond rwy'n teimlo fel pe bawn ar fin chwydu,' ond efallai na fydd person awtistig ond yn rhoi ateb llythrennol i'r cwestiwn, 'na,' a all arwain at fethu cyfathrebu symptomau'n llawn ac o ganlyniad, at fethu gwneud diagnosis amserol, ac i rywun sy'n ddieiriau, mae hynny'n mynd i fod yn waeth byth. Yn wir, mae cyfraddau bron bob math o broblem iechyd gorfforol a meddyliol yn sylweddol uwch mewn grwpiau o bobl ag awtistiaeth a/neu anableddau dysgu. Mae tystiolaeth yn awgrymu bod y ffordd y gofynnir i bobl ynglŷn â'u symptomau, ac y gofynnir iddynt ddisgrifio eu symptomau, yn cael effaith sylweddol ar ddiagnosis.

Ond yn hytrach na mynd i'r afael â hyn drwy gynyddu hyfforddiant, rydym wedi gweld gostyngiad mewn llawer o achosion mewn gwirionedd—er enghraifft, lleihau'r swydd anabledd dysgu a ddarperir ym Mangor. Dywed y Nursing Times yn fwy eang fod bron i hanner y prifysgolion sydd â chyrsiau nyrsio anabledd dysgu cyn cofrestru wedi trafod dod â'u rhaglenni i ben y flwyddyn nesaf oherwydd anawsterau i recriwtio myfyrwyr, ac mae hynny'n frawychus.

Wrth gwrs, mae'n ymwneud â mwy na'r myfyrwyr sydd yng nghyfnod dysgu eu gyrfa yn unig. Mae angen i ni hefyd sicrhau datblygiad proffesiynol gwell i nyrsys presennol, ond nid yw hynny'n digwydd wrth gwrs. Mae ein nyrsys dan ormod o bwysau, a gwyddom nad oes ganddynt amser wedi'i neilltuo ar gyfer hyfforddi. Yn Betsi Cadwaladr, wrth gwrs, y cynnig yw na fydd nyrsys bellach yn cael egwyl amser cinio wedi'i neilltuo ychwaith—enghraifft warthus o ddiffyg parch at y proffesiwn nyrsio a fydd yn destun dadl gan Blaid Cymru yn ddiweddarach y prynhawn yma.

Ond mae'n rhaid i ni ofyn i ni'n hunain pam ein bod yn gyson yn gweld y rôl a'r hyfforddiant a ddarperir i nyrsys yn cael llai a llai o barch, er gwaethaf y canlyniadau a amlygir yma. Rhaid dweud bod hon yn ddadl gref arall pam y mae angen inni wneud niwrowahaniaeth yn nodwedd warchodedig mewn deddfwriaeth gydraddoldeb, oherwydd a bod yn onest, nid yw'r sefyllfa'n ddigon da ar hyn o bryd. Mawr obeithiaf y bydd y ddeiseb yn llwyddo i wneud i'r Llywodraeth roi sylw llawer mwy difrifol i hyn.

Rwyf am gyflwyno'r Siambr hon i un o fy etholwyr, Mr Heddwyn Hughes. Cyfarfûm â Heddwyn a'i deulu am y tro cyntaf nifer o flynyddoedd yn ôl, pan gawsant anawsterau gydag ariannu ei leoliad gofal ym Mynyddygarreg a daethant ataf am gymorth a chyngor. Buaswn wedi bod yn berffaith hapus i siarad â'r teulu yn unig, ond dywedodd y teulu wrthyf, 'Mae Heddwyn yn etholwr i chi, yn ogystal â ni. Dewch i'w weld. Dewch i'w gyfarfod.' Ac roeddwn yn falch iawn o wneud hynny. Roedd yn ŵr bonheddig ag anableddau dysgu difrifol ers ei enedigaeth. Bu mewn gofal er pan oedd yn naw oed mewn amryw o gartrefi, ond roedd ganddo deulu cariadus o'i gwmpas, yn byw yn y gymuned lle'r oedd yn perthyn.

Llwyddwyd i ddatrys y broblem ariannu, a pharhaodd Heddwyn i gael ei ariannu gan y bwrdd iechyd lleol, fel oedd yn briodol, ac nid oeddwn wedi clywed gan ei deulu ers amser hir iawn tan yr wythnos hon. Nid oeddwn yn cofio'r achos yn syth pan welais yr e-bost, a phan agorais yr atodiad a gweld gwên Heddwyn, fe gofiais pwy oedd e.

Bu farw Heddwyn ym mis Mai 2015 mewn cartref gofal a gâi ei redeg gan y bwrdd iechyd lleol. Ni allai'r rheithgor yn ei gwest bennu achos ei anaf, er iddo farw ar ôl torri ei wddf. Ond daeth ei gwest i'r casgliad nad oedd wedi cael gofal a thriniaeth briodol gan y staff meddygol yn ei gartref gofal, nad oeddent wedi ymateb yn briodol i'w gyflwr—roedd yn ŵr bonheddig a allai symud yn gorfforol cyn yr anaf; yn sydyn, ni allai symud o'i wddf i lawr. Nawr, pe bai hynny'n digwydd i rywun a oedd yn niwronodweddiadol—pe bai'n digwydd i un ohonom ni—byddech yn galw am ambiwlans yn syth. Penderfynodd y staff beidio â gwneud hynny yn yr achos hwn, a phan gyrhaeddodd y meddyg teulu, cafodd wybodaeth amhriodol ganddynt a'i gwnaeth yn anodd i'r meddyg teulu wneud diagnosis o'i gyflwr. Yn y diwedd, cafodd ei anfon i'r ysbyty heb allu defnyddio'i freichiau na'i goesau o gwbl. Ond ni lwyddodd yr ysbyty i wneud diagnosis fod ei wddf wedi torri am 10 diwrnod. A'r rheswm a roddwyd am hynny oedd, 'Ni allai ddweud wrthym beth oedd wedi digwydd.' Wrth gwrs na allai ddweud wrthynt beth oedd wedi digwydd—ni allai gyfathrebu'n eiriol.

Mae yna lawer iawn o bethau eraill y gallwn eu dweud am yr achos hwn. Ond daeth y teulu yn ôl ataf yn ei gylch oherwydd eu bod yn credu bod y staff gofal iechyd yn gwneud eu gorau, nad oeddent wedi cael yr hyfforddiant priodol i ddeall ei anghenion, i ddeall ei anghenion cyfathrebu, ac nad oeddent yn gallu darparu'r gofal roedd ei angen am nad oeddent yn gwybod sut—nid am nad oeddent yn dymuno gwneud hynny, nid oherwydd nad oeddent yn poeni, nid oherwydd nad oeddent yn bobl dda, ond oherwydd nad oeddent yn gwybod sut.

Gofynnodd y teulu i mi—. Roeddent yma heddiw a gofynasant i mi sôn yn benodol am ei achos yma fel enghraifft o ŵr bonheddig a oedd â blynyddoedd lawer o fywyd o'i flaen, y gellid bod wedi trin ei wddf a oedd wedi torri a gallai fod wedi parhau i fyw bywyd llawn, er y byddai ganddo anabledd corfforol o ganlyniad. Bu farw o niwmonia yn y diwedd am na chafodd driniaeth ar gyfer ei wddf am 10 diwrnod.

Rwyf am ategu popeth a ddywedwyd yn y Siambr hon heddiw am y ffaith bod hwn yn fater o gydraddoldeb, o hawl pobl i driniaeth. Roedd Heddwyn yn un o fy etholwyr. Mae ei deulu'n etholwyr i mi. Roedd yn ŵr bonheddig annwyl i'w gymuned, a chanddo fywyd llawn. Collodd y bywyd hwnnw am nad oedd y staff yn gwybod sut i ofalu amdano. Ni ellir goddef hyn yng Nghymru'r unfed ganrif ar hugain. Ac ni fyddwn yn datrys y mater drwy osod staff o flaen cyfrifiadur am 25 munud—ni allwn wneud hynny. Rhaid cyflawni hyfforddiant cydraddoldeb effeithiol—ac mae llawer ohonoch yn gwybod fy mod wedi gweithio yn y maes hwn yn y gorffennol—drwy ddysgu'r gyfraith a dysgu'r canllawiau a dysgu'r peth priodol i'w wneud, ac yna drwy gael ein rhagdybiaethau ein hunain, ein ffyrdd ein hunain o feddwl, wedi'u herio.

Gwn fod cymhlethdodau, fel y dywedodd Mark Isherwood, ynghlwm wrth roi hyfforddiant gorfodol ar waith, ond ni allaf ddychmygu y byddai unrhyw aelod o staff gofal iechyd yn y wlad hon na fyddai am gael yr hyfforddiant hwnnw pe baent yn cael amser wedi'i neilltuo ar gyfer gwneud hynny. Felly, os gwelwch yn dda, rwy'n gobeithio'n fawr—ac rwy'n ddiolchgar iawn i'r Pwyllgor Deisebau am gyflwyno hyn heddiw—os gwelwch yn dda, er mwyn Heddwyn, er mwyn pawb arall y clywsom amdanynt heddiw, gadewch i ni hyfforddi ein staff yn briodol fel na fydd ein cyd-ddinasyddion yn cael eu rhoi yn y sefyllfa hon eto. Mae Heddwyn a'i deulu, a'r holl deuluoedd y mae hyn yn effeithio arnynt, yn haeddu cael eu cymryd o ddifrif, ac mae ein staff angen ac yn haeddu'r hyfforddiant sydd ei angen arnynt i amddiffyn a chefnogi cleifion fel Heddwyn.

Rwy'n falch o gael siarad yn y ddadl hon heddiw, a diolch i'r Pwyllgor Deisebau am ei chyflwyno, a diolch hefyd i deulu a chyfeillion Paul Ridd am gyflwyno'r ddeiseb. Roedd marwolaeth drasig Mr Ridd yn warth ac amlygodd yn glir fethiannau difrifol yn ein GIG mewn perthynas â chleifion ag anabledd dysgu. Amlygwyd diffyg hyfforddiant ac ymwybyddiaeth o anableddau dysgu fel ffactor a gyfrannodd at farwolaeth Mr Ridd.

Diolch i bwysau gan deulu Mr Ridd cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ganllawiau penodol ar wella gofal i bobl ag anabledd dysgu, i gydnabod bod cyfathrebu a dealltwriaeth o'r anghenion hyn o'r pwys mwyaf. Fodd bynnag, nid yw'r canllawiau'n mynd yn ddigon pell, ac fe ymgyrchais i a llawer ohonom ar draws y Siambr hon dros Ddeddf awtistiaeth, a fyddai wedi mynnu bod pob aelod o staff iechyd a gofal yn cael hyfforddiant awtistiaeth ac anabledd dysgu.

Gwrthododd Llywodraeth Cymru yr angen am Ddeddf o'r fath, Deddf y buaswn yn dal i addef ei bod yn angenrheidiol iawn. Fodd bynnag, yn absenoldeb Deddf awtistiaeth, dylem o leiaf gydymffurfio â dymuniadau teulu Mr Paul Ridd, ei ffrindiau a bron i 5,500 o Gymry a lofnododd y ddeiseb hon. Dylai hyfforddiant anabledd dysgu ar gyfer yr holl staff sy'n gweithio ym maes iechyd a gofal fod yn orfodol.

Rwy'n canmol ymdrechion teulu Mr Ridd ac yn addo fy nghefnogaeth i a fy mhlaid i wireddu eu dymuniad. Ni allwn ddod â'u brawd yn ôl, ond gallwn sicrhau nad oes brawd neu chwaer, rhiant neu blentyn unrhyw un arall yn marw o esgeulustod oherwydd hyfforddiant annigonol. Rwy'n annog fy nghyd-Aelodau i gefnogi'r ddeiseb sydd ger ein bron heddiw ac rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i weithredu dymuniadau teulu Mr Ridd. Diolch.

Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Julie Morgan.

Diolch. Ac yn gyntaf, hoffwn ddiolch i Sefydliad Paul Ridd a'r Pwyllgor Deisebau am gyflwyno'r ddeiseb hon heddiw, ac roeddwn yn falch iawn o gyfarfod â chwaer a brawd Paul ac aelodau eraill o'r sefydliad yn gynharach y prynhawn yma. Mae'r ddadl heddiw yn rhoi cyfle i mi egluro ein cynlluniau i sefydlu rhaglen addysg genedlaethol gynhwysfawr ar draws y GIG yng Nghymru, ac nid mewn ysbytai yn unig.

Rydym yn ymrwymedig i sicrhau bod y rhai yr effeithir arnynt gan anabledd dysgu yn byw bywyd gweithgar a boddhaus mewn amgylchedd gofalgar a sefydlog, lle y deellir yr heriau a wynebant a lle mae cymdeithas yn gwneud popeth yn ei gallu i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau a chaledi posibl.

Roedd yr hyn a ddigwyddodd i Paul Ridd yn drasiedi i bawb a oedd yn gysylltiedig, a buaswn hefyd yn dweud yr un peth wrth etholwr Helen Mary, ac ers tro bellach, mae'r GIG yng Nghymru a Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod gwersi'n cael eu dysgu ac nad yw hanes yn ailadrodd ei hun. Rwy'n hyderus y gallwn gyflawni hyn, gyda chamau breision ymlaen o ran ymwybyddiaeth a dealltwriaeth o'r problemau sy'n wynebu unigolion ag anabledd dysgu a sut y gellir mynd i'r afael â'r materion hyn. Fodd bynnag, rydym yn cydnabod bod cynnydd wedi bod yn araf ar brydiau ac mae angen gwneud mwy.  

Mae Sefydliad Paul Ridd wedi gwneud gwaith rhagorol wrth fynd i ysbytai ac addysgu staff ar sut i helpu'r rhai sydd ag anabledd dysgu. Yn anffodus, mae teulu Paul yn gwybod yn iawn pam ei bod hi mor bwysig i holl staff y GIG ddeall y problemau a wynebir gan unigolion ag anabledd dysgu, ac rwy'n croesawu eu cyfraniad parhaus wrth i ni ddatblygu fframwaith ar gyfer y GIG yng Nghymru.

Cafodd y rhaglen bwysig, Anabledd Dysgu: Rhaglen Gwella Bywydau, gefnogaeth y Cabinet a chefnogaeth drawsbleidiol pan gafodd ei lansio ym mis Mehefin 2018. Mae'n nodi ein hymrwymiad i wella bywydau'r rhai yr effeithir arnynt gan anabledd dysgu. Mae'r rhaglen yn cynnwys 24 o gamau gweithredu ar draws y Llywodraeth gyfan, gyda'r nod o fynd i'r afael â materion sy'n effeithio ar bobl ag anabledd dysgu. Mae'n cwmpasu'r blynyddoedd cynnar, iechyd, gofal cymdeithasol, tai, cyflogaeth, addysg a thrafnidiaeth. Fel y crybwyllwyd eisoes heddiw, rydym wedi darparu £2 filiwn o gyllid ychwanegol i gynorthwyo'r GIG i gyflawni'r camau iechyd yn y rhaglen.

Bydd gweithredu'r camau hyn yn gwella cysondeb ac ansawdd gwasanaethau anabledd dysgu mewn gofal sylfaenol ac eilaidd i blant, pobl ifanc ac oedolion. Un cam arbennig yw sicrhau bod addasiadau rhesymol yn cael eu gwneud mewn ysbytai i gynorthwyo pobl ag anableddau dysgu a'u teuluoedd i gael mynediad at wasanaethau prif ffrwd y GIG. Dyma pam y mae fframwaith addysg a hyfforddiant i'r holl staff mor bwysig. Ein dull o weithredu yw sicrhau bod hyfforddiant ymwybyddiaeth o anabledd dysgu yn cael ei ymgorffori'n llawn yn y rhaglen hyfforddiant craidd i bob aelod o staff fel rhan o hyfforddiant gorfodol y bwrdd iechyd ar gydraddoldeb ac amrywiaeth, wedi'i gefnogi gan hyfforddiant mwy manwl wedi'i dargedu ar gyfer staff mewn rolau allweddol. Gwn fod y sefydliad yn awyddus i'r hyfforddiant hwn fod yn orfodol a gallaf gadarnhau y bydd. Bydd ein dull o weithredu'n sicrhau bod staff yn gwbl ymwybodol o'r problemau ac yn gallu darparu'r gwasanaethau gorau posibl i gleifion unigol a'u teuluoedd.

Mae addysg cyn cofrestru i bob grŵp gofal iechyd proffesiynol yn cynnwys elfen sy'n ymwneud ag ymdrin â grwpiau agored i niwed. Mae gan y proffesiwn nyrsio ddarpariaeth benodol yn y cwricwlwm craidd ar anabledd dysgu ac mae'n cynnwys lleoliad mewn gwasanaeth anabledd dysgu. Fodd bynnag, mae'r dull o weithredu'n amrywio ar draws y proffesiynau iechyd, gyda rhai grwpiau proffesiynol yn cael hyfforddiant codi ymwybyddiaeth cyffredinol yn rhan o ddarpariaeth hyfforddi ehangach yn ymwneud â chydraddoldeb ac amrywiaeth, ac wrth gwrs bydd rhai proffesiynau gofal iechyd wedi ymgymhwyso cyn i unrhyw fath o hyfforddiant codi ymwybyddiaeth gael ei gynnwys. Felly, rydym wedi ymrwymo i sefydlu fframwaith cynhwysfawr o addysg a hyfforddiant i holl staff y GIG er mwyn sicrhau bod pawb sy'n gweithio mewn lleoliad gofal iechyd—

A wnaiff y Gweinidog dderbyn ymyriad?

Wrth gwrs.

Rwy'n ddiolchgar iawn. A gawn ni ofyn i chi sicrhau y bydd yr hyfforddiant ymwybyddiaeth hwnnw'n cynnwys rhyw elfen o hyfforddiant wyneb yn wyneb yn ogystal â'r stwff defnyddiol iawn y gellir ei wneud ar-lein? Oherwydd rwy'n gwybod o'ch gwaith blaenorol eich bod yn deall fel finnau fod angen herio agweddau mewn ffordd na all cyfrifiadur ei wneud.

Ie, a byddaf yn cyfeirio at hynny yn nes ymlaen. Rydym am sicrhau bod gan bawb sy'n gweithio mewn lleoliad gofal iechyd y sgiliau a'r hyfforddiant priodol sy'n angenrheidiol er mwyn iddynt wneud yr addasiadau rhesymol sy'n sicrhau bod unigolion ag anabledd dysgu yn cael eu trin yn effeithiol ac yn derbyn gofal o ansawdd da sy'n briodol i'w hanghenion.  

Felly, dan arweiniad Prifysgol De Cymru, mae gwaith ar y gweill i ddatblygu fframwaith tair haen newydd i wreiddio hyfforddiant o fewn GIG Cymru. Bydd y fframwaith yn gweithredu mewn modd haenog. Bydd haen 1 yn rhaglen hyfforddiant ymwybyddiaeth genedlaethol gyffredinol ar gyfer yr holl staff. Bydd yn rhan annatod o raglenni hyfforddiant cydraddoldeb ac amrywiaeth byrddau iechyd, ac mae hyn i bob pwrpas yn sicrhau bod hyfforddiant yn orfodol. Bydd haen 2 yn cynnwys gwell hyfforddiant i'r staff sydd mewn cysylltiad rheolaidd ag unigolion ag anabledd dysgu, a bydd haen 3 yn cynnwys rhaglen addysg gynhwysfawr ar gyfer staff sydd mewn cysylltiad arbenigol yn fynych. Felly, bydd pawb yn cael yr hyfforddiant sylfaenol a bydd hyfforddiant mwy penodol ar gyfer y rhai sydd â mwy o gysylltiad.  

Bydd y brifysgol yn cydweithio â'r GIG, â theuluoedd a rhanddeiliaid yn y trydydd sector, gan gynnwys Sefydliad Paul Ridd a Pobl yn Gyntaf Cymru, i ddatblygu'r fframwaith, a bydd yn cael ei gyflwyno'n llawn o wanwyn y flwyddyn nesaf ymlaen. Ac rwy'n gwybod bod y sefydliad—ac maent wedi gwneud y pwynt yn gadarn iawn—yn credu y dylai'r hyfforddiant gynnwys pobl ag anableddau dysgu eu hunain mewn ffordd ryngweithiol, a chredaf y dylid cyflawni hyn, ac y bydd Sefydliad Paul Ridd yn rhan o'r grŵp a fydd yn cynllunio'r fframwaith ac a fydd yno i weld bod yr elfennau pwysig hyn wedi'u cynnwys yn y fframwaith.

Ac mewn gwirionedd, mae'r dull rydym yn ei roi ar waith yn mynd ymhellach na'r hyn y mae'r ddeiseb yn ei ofyn. Bydd hyfforddiant yn orfodol i holl staff y GIG sy'n gweithio mewn lleoliadau gofal sylfaenol a chymunedol, yn ogystal ag mewn ysbytai. A byddwn hefyd yn archwilio cyfleoedd i sefydlu'r fframwaith ar draws lleoliadau gofal cymdeithasol. Rydym hefyd yn archwilio i ba raddau y gellid cymhwyso'r fframwaith tair haen newydd ar gyfer awtistiaeth yn ogystal ag ar gyfer anableddau dysgu. Datblygir safonau hyfforddi ar gyfer gweithwyr proffesiynol sy'n gweithio gydag unigolion ag awtistiaeth. Yn ogystal, mae pasbort cyffredinol yn cael ei ddatblygu gyda defnyddwyr gwasanaethau, teuluoedd, gofalwyr a staff y GIG. Mae'r pasbort yn disgrifio'r materion sy'n effeithio ar yr unigolyn fel y gall gwasanaethau prif ffrwd y GIG ymateb yn briodol i'w hanghenion gofal. Bydd hwn yn fodel ar gyfer Cymru gyfan a chaiff ei gyflwyno ochr yn ochr â fframwaith addysg a hyfforddiant.

Felly, gobeithio fy mod wedi tawelu meddwl Sefydliad Paul Ridd a'r gymuned anabledd dysgu ehangach heddiw ynglŷn â'n bwriad a'n hymrwymiad i sefydlu rhaglen hyfforddi genedlaethol gynhwysfawr ar gyfer GIG Cymru cyn gynted â phosibl, rhaglen a fydd yn cynnwys hyfforddiant gorfodol a rhyngweithio â phobl sydd ag anableddau dysgu, oherwydd rwy'n cytuno mai dyna un o'r ffurfiau mwyaf grymus o ryngweithio.

Gofynnodd teulu Paul i mi heddiw a ellid enwi'r fframwaith newydd ar ôl eu brawd, Paul. Rwy'n credu y byddai hynny'n syniad ardderchog i gofio am Paul Ridd.  

Diolch. A gaf fi alw ar Janet Finch-Saunders i ymateb i'r ddadl?

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Wel, yn gyntaf, hoffwn ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am yr hyn sydd wedi bod, mae'n debyg, yn un o'r ymatebion mwyaf cadarnhaol i mi eu clywed yn y Siambr hon ers i mi ddod yn Aelod Cynulliad. Rydych wedi gwrando, rydych wedi gweithredu ac rwy'n credu eich bod wedi mynd un cam ymhellach, mewn gwirionedd, i wneud y ddeiseb hon yn un ystyrlon iawn. A'r cyfan sydd gennyf i'w wneud yw diolch i Sefydliad Paul Ridd ac yn wir i deulu Paul, unwaith eto, am gyflwyno'r ddeiseb hon ac am eu gwaith—gwaith caled—yn ceisio gwella gofal i bobl ag anableddau dysgu.

Wrth gwrs, bydd y Pwyllgor Deisebau yn ystyried y ddeiseb eto yn awr yng ngoleuni'r holl gyfraniadau a wnaed. Credaf fod y cyfraniadau a wnaed gan gyd-Aelodau'r Cynulliad yma heddiw wedi dangos yn amlwg iawn ein bod yn llwyr o ddifrif ynghylch deisebau, a bod y ddeiseb hon yn arbennig yn bwysig iawn. Yn amlwg, byddwn yn trafod eich ymateb yn y pwyllgor, ond ar ran y pwyllgor, hoffwn ddiolch i bob Aelod sydd wedi aros ar gyfer y ddadl hon heddiw, a diolch yn fawr iawn eto i chi, Ddirprwy Weinidog. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Cyn i mi symud ymlaen at yr eitem nesaf, a gaf fi ddweud ein bod yn ymwybodol fod yna ryw sŵn chwibanu neu sŵn technegol uchel? Rydym yn ymchwilio iddo, ond os yw'n mynd i waethygu neu barhau am amser, bydd yn rhaid i ni weld beth y gallwn ei wneud, ond fe barhawn cyhyd ag y gallwn.

Ddirprwy Lywydd, mae'n eithaf swnllyd. Mae'n anodd iawn gwrando ar y ddadl tra'i fod yno.

Popeth yn iawn. O'r gorau. Fe ohiriaf am bum munud, felly, i weld a allwn gael gwybod yn union beth sy'n digwydd. Fe ohiriwn ac fe ganaf y gloch a rhoi munud o rybudd i chi ddod yn ôl i mewn. Diolch.

Iawn felly, fe wnawn ni ailymgynnull, a diolch yn fawr am eich amynedd ar hynny. Rwy'n credu ein bod wedi dod o hyd i'r ateb, gobeithio.

Felly, symudwn ymlaen yn awr at eitem 10, sef dadl Plaid Cymru ar fynediad at wasanaethau iechyd, a galwaf ar Helen Mary Jones i gyflwyno'r cynnig. Helen.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Rydym am ganolbwyntio yn y ddadl hon—rwy'n falch o gyflwyno'r cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth—rydym am ganolbwyntio yn y ddadl hon ar fynediad at wasanaethau gofal cymunedol, gwasanaethau iechyd cymunedol.

Nawr, nid wyf yn teimlo bod rhaid i mi dreulio llawer o amser yn y Siambr hon yn nodi'r ffaith bod gennym broblem wirioneddol. Mae nifer y meddygon teulu, er enghraifft, wedi gostwng ers 2010 o 1,991 i 1,964 ar adeg pan fo'r galw wedi codi. O ran mynediad at y gwasanaeth deintyddiaeth—a gwn y bydd gan fy nghyd-Aelod Siân Gwenllian fwy i'w ddweud am hyn yn ddiweddarach yn y ddadl—gwyddom mai dim ond un o bob chwe deintydd yng Nghymru sy'n derbyn cleifion gwasanaeth iechyd gwladol newydd ar hyn o bryd.

Pan gyflwynodd y pwyllgor iechyd adroddiad ar nyrsio cymunedol yn ddiweddar, cawsom syndod o ddarganfod nad ydym yn gwybod faint o nyrsys ardal sydd gennym mewn gwirionedd. Nid ydym yn gwybod beth yw cyflwr nyrsio cymunedol yng Nghymru am nad yw'r data ar gael. Ac rydym i gyd yn gwybod, yn y Siambr hon, o'n gohebiaeth etholaethol a rhanbarthol, a llawer ohonom o'n profiad personol, am bobl yn aros am wythnosau bwy'i gilydd i weld meddyg teulu neu i gael mynediad at wasanaethau eraill mewn gwasanaethau cymunedol a meddygfeydd meddygon teulu ar gyfer apwyntiadau nad ydynt yn rhai brys. A gwyddom hefyd fod gwahaniaethau enfawr rhwng gwasanaethau ledled Cymru, a bod cymunedau tlotach yn cael eu gwasanaethu'n anghyfartal o wael—

A wnewch chi ildio?

Rwy'n hapus i ildio.

Gobeithio na wneuthum ymyrryd yn rhy gynnar, ond mewn gwirionedd, cytunaf â'r pwynt rydych newydd ei wneud, sef mai un o'r problemau yw'r diffyg unffurfiaeth, gan fod gennyf ardaloedd yn fy etholaeth lle mae'r ddarpariaeth yn eithriadol o dda o ran gofal sylfaenol, yn ogystal â'r ymgysylltiad â thimau gofal iechyd cymunedol. Mae gwaith anhygoel yn digwydd. Ond mae gennyf broblemau mewn rhai ardaloedd o ran mynediad at ddeintyddiaeth, ac nid yw'n ymddangos bod unrhyw batrwm i'r anghysondeb na rheswm amdano.

Rwy'n credu bod Huw Irranca-Davies yn gwneud pwynt dilys iawn, sef y dylem, mewn gwlad o faint Cymru, 3.5 miliwn o bobl, allu sicrhau rhywfaint o gysondeb. Nid wyf yn gwybod os yw'n wir yn ei etholaeth ef, ond yn sicr dyna'r profiad yn genedlaethol, mai po dlotaf yw cymuned, y mwyaf sâl y mae'n debygol o gael ei gwasanaethu. Nid yw bob amser yn wir, ac mae gennym bractisau rhagorol yn gwasanaethu rhai o'n cymunedau tlotaf, ond nid yw'n ddigon da.

Cawsom drafodaeth yn ddiweddar yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog, trafodaeth a godwyd gan fy nghyd-Aelod Adam Price, am yr addewid maniffesto nas cadwyd i fynnu bod meddygfeydd yn agor gyda'r nos ac ar benwythnosau. Dywedwyd wrthym nad oedd galw am hynny. Rwy'n ei chael hi'n anodd iawn credu hynny. Ond hefyd rydym yn gwybod—bid a fo am hynny—mai dim ond 74 y cant o bractisau yn 2018 a oedd yn agored yn ystod yr hyn a elwir yn oriau craidd, rhwng 8 a.m. a 6 p.m., ac yn ystod yr oriau craidd hynny nid oes raid iddynt fod yn gweld cleifion hyd yn oed. Felly, mae bron i 30 y cant ohonynt yn methu cyrraedd y targed hwnnw, sy'n darged nad yw'n effeithiol iawn beth bynnag. Gallwn barhau, ac rwy'n siŵr y gallai llawer ohonoch ar draws y Siambr gyfrannu hefyd.

Felly, pam rydym yn y sefyllfa hon? Nawr, rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog, yn ei gyfraniad, yn sôn am Lywodraeth Dorïaidd San Steffan a chyni, ac wrth gwrs mae elfen o wirionedd yn hynny. Nid oes gennym goeden arian hud, fel y dywedodd rhywun unwaith. Ni allwch gynhyrchu adnoddau o ddim byd. Ond gadewch i mi ei atgoffa, Ddirprwy Lywydd, fod ei blaid ef wedi bod yn gyfrifol am y gwasanaeth iechyd yng Nghymru ers 20 mlynedd, ac am y 10 mlynedd gyntaf o'r blynyddoedd hynny, rhwng 1999 a 2010, roedd yr hinsawdd yn gymharol iach o ran cyllidebau cyhoeddus.

Hoffwn dynnu sylw'r Siambr at rai o ymrwymiadau maniffesto'r Blaid Lafur yn etholiad 2003. Dechreuasant gyda chyfraniad gweddol agored a gonest am yr hyn nad oeddent wedi'i wneud.

Nid ydym wedi cyrraedd...ein targedau ar gyfer lleihau aros, ond nid newid cyfeiriad neu gwtogi ar fuddsoddiad, diwygio a meithrin gallu yw'r ateb yn y meysydd hyn—ond mynd yn gyflymach ac ymhellach.

Wel, digon teg. Felly, aethant ymlaen wedyn i ddweud:

Yn ystod ein hail dymor byddwn yn sicrhau nad oes neb yn aros mwy na 24 awr i weld aelod o'u Tîm Gofal Sylfaenol, ac ar yr un pryd byddwn yn ehangu'r ystod o wasanaethau a ddarperir ar lefel leol.

Byddai hwnnw wedi bod yn gynllun rhagorol. Aethant ymlaen i ddweud hefyd:

Yn ein hail dymor byddwn yn recriwtio 3,010 o nyrsys ychwanegol a 410 o feddygon ychwanegol.

Nawr, rhaid i mi atgoffa'r Siambr fod hyn ar adeg pan nad oedd adnoddau'n dynn, ac ni wnaeth hynny ddigwydd.

Felly, gadewch i ni symud ymlaen at heddiw, a thystiolaeth gan Gwella Iechyd Cymru a Gofal Cymdeithasol Cymru a fydd yn cael ei gyflwyno gerbron y pwyllgor iechyd yfory. Mae'n dystiolaeth ysgrifenedig, felly mae eisoes yn hysbys i'r cyhoedd. Mae'r dystiolaeth yn datgan mai

Prif nod y strategaeth yw sicrhau, erbyn 2030:

Y bydd gennym y gweithlu cywir i allu darparu iechyd a gofal cymdeithasol hyblyg ac ystwyth sy'n diwallu anghenion pobl Cymru.

Bydd gennym weithlu sy'n adlewyrchu amrywiaeth y boblogaeth,

a

Bydd gennym weithlu sy'n teimlo ei fod yn cael ei werthfawrogi.

Erbyn 2030. Tri deg un mlynedd ar ôl i blaid y Gweinidog gymryd rheolaeth dros y gwasanaethau iechyd a gofal yng Nghymru.

Nid wyf yn esgus fy mod yn gwybod yr atebion i gyd—nid wyf yn tybio bod neb yn gwybod yr atebion i gyd—ond gwyddom fod sefydliadau mawr eraill, er enghraifft cwmnïau amlwladol, gydag anghenion cymhleth, marchnadoedd sy'n amrywio, gwahanol lefelau o alw, yn cynllunio eu gweithlu i ddiwallu anghenion ac maent yn llwyddo i wneud hynny flynyddoedd ymlaen llaw. Efallai nad ydym am ddilyn eu esiampl, wrth gwrs—efallai fod ganddynt rai arferion creulon na fyddem yn dymuno mynd o fewn 100 milltir iddynt—ond mae'n profi ei bod yn bosibl cynllunio'r gweithlu sydd ei angen arnoch yn effeithiol mewn sefyllfa gymhleth. Gwyddom fod arnom angen rheolaeth gymwys, gwyddom fod arnom angen adnoddau priodol, a gwyddom fod arnom angen pobl sy'n arbenigwyr ar gynllunio'r gweithlu.

Nawr, bydd y Gweinidog yn dweud bod gennym hyn i gyd, ond buaswn yn awgrymu wrth y Siambr hon nad yw hynny'n wir o gwbl. Oherwydd fel arall, byddai gennym wasanaethau effeithiol yn y lleoedd lle mae eu hangen pan fo pobl eu hangen. Gwyddom pa mor bwysig yw hi—ac mae'r Gweinidog wedi dweud hyn droeon—i ni gryfhau ein gwasanaethau yn y gymuned, oherwydd mae hynny nid yn unig yn well i gleifion, mae hefyd yn cadw cleifion allan o ofal eilaidd, sydd gymaint yn ddrutach. Nid oes neb am fod yn yr ysbyty—gall gofal sylfaenol da sicrhau nad dyna lle mae pobl yn mynd yn y pen draw.

Felly, mae rhywbeth mawr o'i le. Ac rwy'n siŵr y cawn yr ymateb hunanfodlon arferol gan y Gweinidog yn dweud y bydd popeth yn iawn. Wel, efallai fy mod yn sgeptig, Ddirprwy Lywydd, ond ar ôl 20 mlynedd, rwy'n dechrau amau hynny. Credaf mai'r cyfle gorau inni ddatrys hyn yw newid Llywodraeth. Yn y cyfamser, rhaid i'r Gweinidog ddangos arweiniad a rhoi cyfeiriad a her. Ac yn anad dim, rhaid iddo beidio â bod yn hunanfodlon am y cymunedau hynny y mae Huw Irranca-Davies wedi tynnu sylw atynt, cymunedau nad ydynt yn cael y gwasanaethau cymunedol y maent yn eu haeddu. Fel gwlad, rydym wedi aros yn ddigon hir am y gwasanaethau iechyd cymunedol sydd eu hangen arnom, ac mae Llafur yng Nghymru wedi rhedeg allan o esgusodion.

Rwyf wedi dethol y pum gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2, 3 a 4 eu dad-ddethol. A gaf fi ofyn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans, yn ffurfiol.

Yn ffurfiol.

Diolch. Galwaf ar Caroline Jones i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn ei henw. Caroline.

Yn ffurfiol. Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl hon heddiw. I'r rhai nad oeddent yn bresennol yn sesiwn friffio Cymdeithas Feddygol Prydain ar gyflwr practisau meddygon teulu yng Nghymru, gadewch i ni ddweud bod y neges yn un enbyd.

Fel y crybwyllwyd yn fy ngwelliant i'r cynnig hwn, mae bron 120,000 o gleifion meddygon teulu yn cael gofal mewn practisau sydd mewn perygl. Cynhyrchodd y BMA fap gwres sy'n cynnwys pob bwrdd iechyd, gan dynnu sylw at bractisau sydd wedi cau a'r rhai sydd dan fygythiad o gau. Mae gan Aneurin Bevan 32 o bractisau y mae eu dyfodol yn ansicr.

Mynegwyd pryder gan feddygon teulu yn y digwyddiad na fyddai practisau meddygon teulu byth yn gwella o'r difrod a wneir gan danfuddsoddi a chamreoli'r byrddau iechyd lleol. Yn syml, mae practisau'n trosglwyddo eu contractau yn ôl am na allant ymdopi. Gofynnir i feddygon teulu wneud llawer mwy gyda llawer llai. Rydym yn gwario mwy nag erioed ar ofal iechyd, ac eto mae'r gyfran a roddir i ofal sylfaenol wedi parhau i grebachu. Er bod 90 y cant o'r holl gysylltiadau â'r GIG yn digwydd ym maes gofal sylfaenol, tua 7 y cant o gyllid y GIG y mae gofal sylfaenol yn ei gael. Ar ben hyn, mae practisau'n gorfod wynebu taliadau gwasanaeth enfawr a chyfarwyddebau sy'n caniatáu ar gyfer cynllunio strategol neu ehangu safleoedd.

Rhaid inni wneud popeth a allwn i amddiffyn practisau meddygon teulu yng Nghymru, a rhaid inni ddechrau drwy sicrhau cyllid teg i feddygon teulu. Dylai gofal sylfaenol gael o leiaf 10 y cant o gyllideb y GIG. Mae'r gyfran o'r gyllideb wedi bod yn gostwng o flwyddyn i flwyddyn, ac mae unrhyw beth o dan 10 y cant yn anghynaliadwy. Rhaid inni hefyd fynd i'r afael â'r taliadau gwasanaeth enfawr a godir ar bractisau meddygon teulu gan fyrddau iechyd.

Mae'r model contractwr annibynnol ar gyfer gofal sylfaenol wedi gwasanaethu cleifion Cymru'n dda ers degawdau, ond bellach mae'n wynebu bygythiad enfawr. Os collwn y practisau meddygon teulu hyn, byddwn yn colli gofal sylfaenol am byth. Mae byrddau iechyd wedi profi na allant reoli practisau cystal â'n meddygon teulu annibynnol. Mae practisau a reolir gan fyrddau iechyd lleol yn costio cymaint â 30 y cant yn fwy i'w rhedeg.

Practisau meddygon teulu yw rheng flaen ein gwasanaeth iechyd, ac mae'n bryd i Lywodraeth Cymru gydnabod hyn a gwneud popeth yn ei gallu i'w hariannu a'i cyflenwi'n ddigonol. Diolch yn fawr.

Diolch. Galwaf ar Angela Burns i gynnig gwelliannau 3, 4 a 5, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y gwelliannau hynny'n ffurfiol. Hoffwn ddiolch i Helen Mary Jones am agor y ddadl hon, a chredaf y bydd y gair neu'r rhifau '2030' wedi'u cerfio ar fy nghalon am byth ar ôl y gyfres o ddadleuon a gawsom heddiw, rhwng hepatitis C a'r targedau diagnosis, gan eich bod yn sôn bod angen inni gael ein gweithlu yn ei le, a'r pryder sydd gennym yw fod y gweithlu mor anghydnaws ag anghenion cynyddol y boblogaeth. Mae ein cyfraddau goroesi canser yn dal i lusgo y tu ôl i wledydd eraill, ac mae'n ffaith gydnabyddedig fod diagnosis cynnar yn allweddol i sicrhau bod gan gleifion well gobaith o oroesi.

Nawr, mae Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno syniadau newydd gyda'r llwybr canser sengl a'r clinigau diagnostig cyflym, ond yn ôl Cancer Research UK, mae'r gwaith hwn mewn perygl o gael ei danseilio gan fylchau yn y gweithlu. Mae'r galw gan gleifion yn cynyddu, a bydd nifer yr achosion o ganser a gadarnhawyd yn cynyddu i gyfanswm blynyddol o 25,000 y flwyddyn erbyn 2035, i fyny o'r 19,000 presennol. Felly, rhaid inni sicrhau bod ein gweithlu diagnostig yn cadw ar ben hynny.

Eto, er enghraifft, mae'r galw am wasanaethau delweddu wedi codi 10 y cant y flwyddyn dros y pum mlynedd diwethaf, er mai dim ond 1 y cant o gynnydd a fu yn y gweithlu radioleg. Rwy'n ei weld yn fy mwrdd iechyd, Hywel Dda, ac rwy'n siŵr bod Aelodau eraill yn ei weld yn y byrddau iechyd y maent yn gorfod ymdrin â hwy o ddydd i ddydd. Yr hyn sy'n peri'r pryder mwyaf yw fod pob bwrdd iechyd ond un yn ei chael yn anodd recriwtio a chadw radiograffwyr, a'r llynedd, gwariodd adrannau radioleg Cymru £8.8 miliwn amcangyfrifedig ar gontractau allanol, goramser a staff ychwanegol—i fyny bron i £4 miliwn. Pe bai gennym yr £8.8 miliwn hwnnw i'w wario ar hyfforddiant—oherwydd rydych angen y lleoedd hyfforddi a recriwtio'r radiolegwyr i'n byrddau iechyd wedyn—gallem wneud gwell defnydd o'r cyllid hwnnw. Ie, Huw.

Diolch i chi am ildio. Mae gennyf ddiddordeb bob amser yn y dadleuon hyn i glywed syniadau ynglŷn â sut y gallwn ddatrys rhai o'r sefyllfaoedd eithaf cymhleth hyn. Mae nifer o aelodau o fy nheulu'n gweithio ym maes radiograffeg—rhai ohonynt yn diwtoriaid clinigol ym maes radiograffeg hefyd—ac rydym yn hyfforddi llawer o bobl, ac eto, mae gennym rannau o Gymru o hyd, gan gynnwys lleoedd fel Powys a Cheredigion ac yn y blaen, lle mae'r hyfforddeion hynny'n dewis peidio â mynd i weithio lle mae swyddi gwag yn yr ysbytai hynny. Felly, rydym yn hyfforddi'r bobl ond maent hwy'n dewis mynd i Gaerdydd neu i Ben-y-bont ar Ogwr neu i ble bynnag. Felly, mae gennyf ddiddordeb yn y syniadau ymarferol ynglŷn â sut y gallwn ddatrys hyn, oherwydd rydym yn gwneud yr hyfforddiant mewn nifer o'r arbenigeddau hyn, ond ni allwn eu recriwtio i'r ardaloedd lle mae eu hangen.

Ac wrth gwrs, un o'r ffyrdd o wneud hynny yw'r ffordd rydym yn lleoli ein lleoedd hyfforddiant meddygol, lle rydym yn eu rhoi a'r hyn rydym yn cysylltu pobl ag ef, oherwydd mae'n ffaith gydnabyddedig, os dechreuwch hyfforddi mewn ardal benodol, a'ch bod yn datblygu eich bywyd cymdeithasol, eich rhwydwaith yno, rydych chi'n llawer mwy tebygol o aros. Mae'n ddrwg iawn gennyf, nid oeddwn yn sylweddoli mai dim ond tri munud oedd gennyf ar hyn.

Byddaf yn hael gan eich bod wedi derbyn ymyriad, ond tair munud ydyw fel arfer.

Diolch. Ceir prinder tebyg, yn amlwg, gyda nyrsys endosgopi.

Roeddwn am sôn am welliant Caroline Jones, oherwydd byddwn yn ymatal arno. Nid am nad ydym yn ei gefnogi, oherwydd rydym yn bendant yn ei gefnogi, ond y broblem sylfaenol sydd gennym o ran mynediad at wasanaethau gofal sylfaenol yw fod popeth y mae'r Llywodraeth hon wedi'i wneud—yr adolygiad seneddol, y weledigaeth ar gyfer iechyd—wedi'i seilio arnom ni'n gweld ein cleifion posibl yn y cartref, yn y gymuned, cyn iddynt fynd i unrhyw le arall a gwneud unrhyw beth arall. Ac rwy'n tybio o'r niferoedd rwy'n eu cyfrif fod angen cryn dipyn yn fwy na 10 y cant ar ofal sylfaenol er mwyn gallu cyflawni'r uchelgeisiau y mae pawb ohonom yn glynu wrthynt fel pleidiau ar draws y lle hwn ar yr adolygiad seneddol i geisio symud y pwyslais hwnnw oddi wrth yr ysbytai a thuag at—[Anghlywadwy.] Felly, mae'n welliant da, ond ni allwn ei gefnogi am eich bod yn rhoi rhif iddo.

Efallai mai dyma'r amser i atgoffa'r Aelodau'n garedig y bydd Aelodau, mewn dadl hanner awr, yn cael tair munud i gynnig gwelliannau, tair munud i siarad. Caiff ymateb y Llywodraeth chwe munud, a bydd y sawl sy'n cynnig a'r sawl sy'n cloi yn cael cyfanswm o wyth munud rhyngddynt. Wrth gynnig ac eilio fe fyddaf yn hael, ond ar gyfer y ddadl nesaf, ni fyddaf yn hael, oherwydd rydych wedi cael gwybod yn awr. Felly, dyna ni. Siân Gwenllian.

Diolch yn fawr iawn. Mae hi'n newyddion calonogol bod 186 o lefydd hyfforddi meddygon teulu wedi cael eu llenwi eleni, sy'n gynnydd ar y 136 oedd ar gael yn 2017, a oedd yn digwydd bod yr un ffigur yn union â'r un yn 2010. Mae'n hollbwysig bod y momentwm yma yn cael ei gynnal a'i gyflymu, fel y clywon ni gan Helen Mary, a hynny er mwyn datblygu y gweithlu angenrheidiol sydd ei angen ar gyfer y dyfodol, er mwyn rhoi gwell mynediad at wasanaethau i gleifion. Mae'n bwysig bod y cynnydd yma yn digwydd mewn gwahanol rannau o Gymru, ac mae angen cynllunio manwl, efo 23 y cant o feddygon teulu yn debygol o ymddeol ymhen pum mlynedd.

Mi fydd Aelodau yn ymwybodol o drafferthion mawr sydd yn codi yn fy etholaeth i o dro i dro, wrth i feddygon teulu ymddeol ac wrth i feddygfeydd fethu â denu meddygon newydd, yn enwedig rhai sy'n gallu cynnig gwasanaeth a gofal drwy'r Gymraeg.

Ac mi fydd rhai ohonoch chi hefyd yn cofio fy mod i wedi bod yn dadlau'r achos dros gael ysgol feddygol yn y gogledd, ym Mhrifysgol Bangor. Ac wedi cryn berswâd ac ymgyrchu a thrafod yn fan hyn, fe ildiodd y Llywodraeth, ac erbyn hyn mae'r criw cyntaf o fyfyrwyr meddygol yn astudio meddygaeth ym Mangor ac mae'r gwaith yn mynd yn ei flaen.

Mi oedd y Gweinidog yn gyndyn iawn o roi hyn ar waith ar y dechrau, ond fe welodd fod y ddadl roedden ni'n rhoi gerbron yn un rhesymegol, sef bod yna dystiolaeth o bob rhan o'r byd sy'n dangos bod myfyrwyr meddygol yn aros yn agos at y man lle maen nhw'n cael eu hyfforddi. A dwi yn ffyddiog y bydd rhai o'r criw cyntaf yma sydd ym Mangor heddiw yn dechrau plygio rhai o'r bylchau yn ein meddygfeydd a'n hysbytai ni, gan wella gofal cleifion ar draws y gogledd. Ond mae angen mwy o lefydd hyfforddi, gan gynnwys ym Mangor, a dwi'n ffyddiog y daw ysgol feddygol lawn i Fangor cyn hir.

Diolch yn fawr iawn. Ydy, mae'n wych o beth gweld yr ysgol feddygol yno, neu'r addysg feddygol yno'n tyfu. Ydych chi'n cytuno bod yr hyn dwi'n ei weld yn fy etholaeth i ar hyn o bryd, yn ardal Caergybi—lle mae yna ddwy feddygfa, oherwydd methiant i recriwtio meddygon, wedi gorfod trosglwyddo i ofal y bwrdd iechyd, a hynny'n achosi argyfwng o ran gofal sylfaenol yng Nghaergybi—yn brawf arall o'r angen inni symud tuag at hyfforddi llawer mwy o feddygon, sydd ddim yn helpu pethau heddiw ond yn sicr yn gwneud pethau'n haws mewn blynyddoedd?

Yn sicr. Mae'r cynllunio hirdymor yma yn angenrheidiol ar gyfer osgoi sefyllfaoedd fel yna i'r dyfodol. Dyna pam dwi mor falch—a dweud y gwir, bues i at y 18 o fyfyrwyr sydd ym Mangor ar hyn o bryd yn cael eu hyfforddiant, ac mae'n wych o beth, ond mae eisiau i hwnna gario ymlaen a chyflymu hefyd.

Mae prinder deintyddion yn creu problemau mynediad at wasanaeth ddeintyddol yn yr un ffordd. Ac yn fy etholaeth i eto, mae hyn yn golygu bod pobl yn gorfod teithio yn bell i gael triniaeth ar y gwasanaeth iechyd cyhoeddus. Yn sicr, mae angen mwy o ddeintyddion yn yr ardal, ac mae'r ffordd mae'r cytundeb deintyddol yn capio niferoedd cleifion NHS hefyd yn lleihau mynediad at wasanaethau deintyddol.

Dwi'n gweld bod fy amser i'n dirwyn i ben. Mae'n hanfodol bod cleifion yng Nghymru, sydd angen gweld meddyg teulu neu ddeintydd, yn gallu cael mynediad cyfartal ar draws Cymru ar gyfer y gwasanaethau yma—cyfartal o ran daearyddiaeth, a chyfartal o ran incwm a hefyd o ran oedran.

Rwy’n cytuno â’r rhai sydd eisoes wedi dweud bod angen i ofal sylfaenol gael mwy o adnoddau, oherwydd mae’n rhaid i ni gofio nad yw 97 y cant o bobl byth yn mynd yn agos at ysbyty. Felly, ni fuaswn yn anghytuno â'r hyn a ddywedodd Angela Burns, fod angen i ni ei gael yn fwy na 10 y cant mae’n debyg, ond mae'n dda gweld Plaid Brexit yn cefnogi targed o 10 y cant. Bydd yn ddiddorol clywed yr hyn sydd gan y Gweinidog i'w ddweud ar hynny.

Gofal sylfaenol yw'r gwasanaeth mynediad agored olaf. Yn aml, mae gofal sylfaenol yn ymdrin â phroblemau fel dyled neu drais domestig, sydd wrth gwrs yn cael effaith niweidiol ddifrifol ar iechyd pobl, ond nid ydynt o reidrwydd yn faterion na allai asiantaethau eraill ymdrin â hwy. Felly, mae'n rhaid i ni ddod yn well am sicrhau bod gennym y gefnogaeth amlddisgyblaethol honno i bobl sy'n troi at ofal sylfaenol y gallai cwnselydd dyledion neu weithiwr cymdeithasol eu gweld, pobl a allai eu helpu i ddod allan o sefyllfaoedd anodd iawn.

Rwy'n credu mai un o'r rhwystredigaethau i fy etholwyr yw anghysondeb mynediad at ofal sylfaenol. Mae gennym rai meddygfeydd lle gallwch drefnu apwyntiad ar-lein, ac eraill lle na allwch wneud hynny. Rwy'n credu ei bod hi'n eithaf anodd i gleifion ddeall pam fod hynny’n digwydd. Nodaf fod y defnydd o system ddigidol ar gyfer trefnu apwyntiad wedi cynyddu o tua 220,000 i 350,000, ond mae hynny'n llawer is na'r targed o dros 870,000, a byddai'n ddiddorol clywed gan y Gweinidog a yw meddygfeydd yn gwrthod cymryd rhan yn y ffordd y mae'r byd wedi symud ymlaen yn dechnolegol. Mae pobl yn disgwyl hynny, ac os gallant brynu llyfr ar-lein, tocyn i gêm, neu ddilledyn, teimlant y dylent allu trefnu apwyntiad meddyg ar-lein, yn hytrach nag wynebu’r rhwystredigaeth o ddal ati ar y ffôn am 8 o’r gloch yn y bore yn y gobaith y byddant yn cael ateb cyn i'r holl apwyntiadau gael eu llenwi.

Yn y Cynulliad ychydig wythnosau yn ôl, soniais fod meddygfeydd meddygon teulu yn dweud wrth bobl y mae angen iddynt gael eu clustiau wedi'u chwistrellu nad oedd hyn bellach yn rhan o’r contract gwasanaethau meddygol cyffredinol a'u bod yn cael eu dargyfeirio i asiantaethau eraill a oedd yn codi tâl o hyd at £95. Felly mae angen datrys hynny, oherwydd mae'r rhain ymyriadau gofal sylfaenol eithaf sylfaenol, fel y mae gofal traed i bobl hŷn, sy’n gallu mynd yn gloff os nad oes ganddynt rywun i dorri ewinedd eu traed, ac os na allant estyn i’w torri eu hunain mwyach.

Felly rwy'n credu bod y rhain yn bethau pwysig iawn. Rwy'n cydnabod yn llwyr ein bod wedi rhoi hwb i Dewis Fferyllfa i alluogi tasgau gofal sylfaenol syml i gael eu gwneud ar sail alw i mewn gan fferyllwyr, sy’n unigolion tra hyfforddedig na wneir hanner digon o ddefnydd ohonynt. Ond credaf fod yn rhaid i ni gydnabod bod llawer yn digwydd sy'n dda iawn.

Ceir bygythiadau enfawr i'r gwasanaeth iechyd yn sgil Brexit. Yr un cyntaf yw fod gennym dros 1,300 o weithwyr GIG o Ewrop yn cael eu cyflogi gan y GIG yng Nghymru, gan gynnwys 7 y cant o'n meddygon. A ydym yn mynd i allu eu cadw os yw Brexit yn digwydd? Efallai y bydd pobl yn teimlo nad oes croeso iddynt yma mwyach ac yn sicr, gallant bleidleisio â'u traed. Mae'r rhain yn gyflogadwy iawn mewn unrhyw ran o’r byd.

A ydych chi'n dirwyn i ben, os gwelwch yn dda?

Credaf mai'r peth mwyaf yr hoffwn ei ddweud, y bygythiad mwyaf, yw’r sgyrsiau masnach posibl â’r Unol Daleithiau, a allai arwain at gynnydd enfawr ym mhrisiau cyffuriau os oes gan Donald Trump unrhyw beth i'w wneud ag ef, ac yn arbennig, diffyg mynediad at gyffuriau generig, sy'n wirioneddol bwysig i gadw'r gyllideb ar gyfer cyffuriau i lawr. Ac mae rhai pethau go ddychrynllyd yn digwydd o ran nodi y gallai hyn dreblu mewn pris, bron iawn. Felly mae hynny'n rhywbeth sy'n anodd i ni warchod yn ei erbyn, gan nad yw prynu cyffuriau yn fater wedi'i ddatganoli.

Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb—na, nid i ymateb i'r ddadl, i ychwanegu at y ddadl? Vaughan Gething. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r Aelodau sydd wedi cyfrannu at y ddadl hon. Wrth gwrs, mae mynediad at wasanaethau gofal sylfaenol yn rhan allweddol o strategaeth y Llywodraeth, 'Ffyniant i Bawb'. Mae gwasanaethau meddygol yn rhan hanfodol o ofal sylfaenol i bobl ledled Cymru ac yn cael eu gwerthfawrogi gan bawb ohonom. Mae'n gadarnhaol iawn yn yr arolwg cenedlaethol diweddaraf fod 93 y cant o bobl yn gadarnhaol ynglŷn â’u profiad diweddaraf ym maes gofal sylfaenol. Fodd bynnag, rydym i gyd yn ymwybodol o'r heriau y mae Cymru a phob gwlad yn y DU yn eu hwynebu.

Nid yw'r hen ffordd o ddarparu gwasanaethau meddygol a deintyddol sylfaenol yn gynaliadwy, felly mae angen i ni symud ymlaen ac ymateb i'r her, fel y mae'r Aelodau wedi cydnabod. Mae 'Cymru Iachach' yn nodi ein gweledigaeth ar y cyd, ar draws iechyd a gofal cymdeithasol, ar gyfer trawsnewid y system gyfan. Ein gweledigaeth yw fod pawb yn cael bywyd hirach, iachach a hapusach, yn gallu parhau i fod yn egnïol ac yn annibynnol yn eu cartrefi eu hunain cyhyd ag y bo modd. I wneud hynny, er mwyn cyflawni'r trawsnewidiad hwnnw, rydym yn cydnabod yr angen i ddatblygu ac arallgyfeirio ein gweithlu, i newid y ffordd rydym yn gweithio a chyfeirio pobl at y gwasanaeth lleol mwyaf priodol, i ddarparu'r gofal iawn, ar yr adeg iawn ac yn y lle iawn.

Felly, mae gan ein byrddau iechyd raglen waith uchelgeisiol, gyda ffocws ar ddarparu model 24/7 ar gyfer gofal sylfaenol, o fewn a thu allan i oriau arferol, gyda chyflwyno ein gwasanaeth 111. Ac wrth gwrs, er mwyn helpu i symud y gwaith o drawsnewid gofal sylfaenol yn ei flaen, rwyf eisoes wedi buddsoddi £89 miliwn yn y gronfa drawsnewid. Mae pob ardal bwrdd iechyd yng Nghymru yn treialu ffordd newydd a gwell o weithio. Bydd yna bob amser heriau penodol i’w goresgyn o fewn cymunedau lleol wrth gwrs. Rwy'n cydnabod y sylwadau a wnaed gan Huw Irranca.

A wnewch chi ildio, Weinidog?

Gwnaf.

Diolch i’r Gweinidog am ildio, a’r rheswm rwy’n gofyn iddo ildio yw er mwyn gofyn iddo ategu fy nghroeso i rywbeth y bu’n sefyll yma yn y ddadl gyda mi o’r blaen, sef darpariaeth gofal sylfaenol yn Llanharan. Rwy'n gobeithio y bydd yn ategu fy nghanmoliaeth i Ganolfan Feddygol Pencoed sydd wedi gwneud y penderfyniad yn awr, gan weithio gyda'r bwrdd iechyd lleol, ac ar ôl dod o hyd i ychydig o arian sydd ar gael, i ymestyn i mewn i Lanharan a Brynna i ddarparu 4.5 diwrnod yr wythnos o feddygfeydd allgymorth yn y cymunedau hynny, ac mae'n gwybod pa effaith a gafodd ar y cymunedau hynny. Felly, mae yna ffyrdd trwy hyn gydag ewyllys a chydag ychydig o arian clyfar yn cael ei roi i'r cyfeiriad cywir.

A dyna enghraifft dda o'r math o gynnydd y mae'n rhaid i ni ei wneud i ddarparu mynediad go iawn at ofal sylfaenol, ac rwy’n cofio cyfarfod â'r Aelod gyda'i etholwr lleol i drafod y problemau. Rwy'n llwyddo i fynd o gwmpas a chlywed yn uniongyrchol gan staff a thrigolion. Er enghraifft, dychwelais i Fryntirion yn ddiweddar gyda Hefin David i gyfarfod â thîm mewn practis a reolir i glywed am yr her a’u hwynebodd pan ymddeolodd partneriaid a oedd yn feddygon teulu. Bellach mae ganddynt therapydd galwedigaethol, fferyllydd clinigol, ffisiotherapydd, gweithwyr cymorth iechyd a mynediad at barafeddygon yn rhan o'r tîm hwnnw, ac maent bellach yn cynllunio ar gyfer y dyfodol ac yn llawer mwy optimistaidd. Ymwelais â'r ysgol gynradd yn Nhrelái i weld y fenter Cynllun Gwên, rhaglen hynod o effeithiol y dangoswyd iddi sicrhau gostyngiad o 13.4 y cant yn lefelau pydredd dannedd plant pump oed ers 2008. Ac wrth gwrs, yn Ffynnon Taf, mae'r practis hwnnw'n gallu gweithredu system frysbennu meddygon teulu, gydag apwyntiadau rheolaidd yn cael eu darparu mewn un i ddau ddiwrnod. Ac mae hynny’n digwydd bellach ar draws y clwstwr; maent yn defnyddio cyllid i helpu i ddarparu gwybodaeth i gleifion a chyfeirio at wasanaethau ehangach. Mae yna bwyntiau y mae pobl eraill wedi'u gwneud ynglŷn â buddsoddi mewn gwasanaethau gofal sylfaenol ehangach, mewn Dewis Fferyllfa ac optometreg, er enghraifft.

Yn Ffynnon Taf, wrth gwrs, y cyhoeddais y safonau mynediad ar gyfer gwasanaethau meddygol cyffredinol. Nodais yn glir yr hyn rwyf fi a phobl Cymru yn ei ddisgwyl o ran darparu mynediad gwirioneddol. Yn gefn iddo mae buddsoddiad o £15 miliwn yn y contract meddygon teulu ar gyfer mynediad, gan gynnwys teleffoni digidol newydd i helpu i'w gwneud yn haws i gleifion gysylltu â meddygfeydd a chael mynediad at y gwasanaethau sydd eu hangen arnynt.

Fe gymeraf un ymyriad arall, yna bydd angen i mi wneud mwy o gynnydd—

Rwy'n ddiolchgar iawn, ac rwy'n falch o glywed yr holl newyddion da; mae'n gadarnhaol tu hwnt. Ond rwyf am dynnu sylw at y ffaith bod gennym 29 practis mewn perygl sydd wedi cyflwyno ceisiadau cynaliadwyedd, a 29 arall sydd mewn perygl yn y broses cyn gwneud cais. Felly, sut y mae'r holl newyddion da yn cyd-fynd â'r ffaith bod gennym bractisau sydd ar fin cau neu sy’n cael problemau cynaliadwyedd go iawn?

Fel y dywedais lawer gwaith yn y Siambr hon, bydd angen i ni newid y ffordd rydym yn darparu gofal sylfaenol. Meddygfeydd gydag un meddyg, neu ddau feddyg, eu gallu i ddarparu'r ystod o wasanaethau sydd eu hangen arnom, dyna ran o'r rheswm pam ein bod wedi cyflwyno clystyrau i helpu meddygfeydd i weithio gyda'r tîm gofal sylfaenol ehangach i gynnig ffordd fwy cynaliadwy o ddarparu gofal.

Bydd gofal sylfaenol yn newid, ac fe ddylai newid, i fodloni disgwyliadau dilys y cyhoedd a’r agenda iechyd a gofal a ddarperir yn yr adolygiad seneddol ac yn 'Cymru Iachach', ac mae'n cynnwys deintyddiaeth, wrth gwrs. Mae mwy na 40,000 o gleifion y GIG yn derbyn gofal deintyddol y GIG yn rheolaidd o gymharu â phum mlynedd yn ôl. Rydym yn dyst i'r lefel uchaf erioed o blant yn cael mynediad at bractis deintyddol cyffredinol, ac nid yw hynny'n cynnwys plant sy'n defnyddio'r gwasanaethau deintyddol cymunedol eto. Rydym hefyd wedi gweld gostyngiad yn nifer y plant sy'n cael anaestheteg gyffredinol. Dylai ein hagenda ddiwygio helpu ymhellach i wella mynediad, fel rydym wedi'i drafod o'r blaen yn y Siambr hon.

Ond nid yw'r cyfan, wrth gwrs, yn ymwneud ag arian neu systemau—mae'n ymwneud â phobl a sicrhau bod gennym y gweithlu i ddiwallu ein hanghenion. Felly, rwy'n falch iawn ein bod ni unwaith eto eleni wedi gorlenwi ein lleoedd hyfforddi meddygon teulu yn erbyn targed uwch. Cynyddais y cwota ar gyfer lleoedd hyfforddi meddygon teulu o 136 i 160, ond mae gennym 186 o leoedd wedi'u llenwi, y nifer uchaf o recriwtiaid i hyfforddiant meddygon teulu erioed yn hanes Cymru, ac mae pob cynllun hyfforddi meddygon teulu ym mhob rhan o'r wlad wedi'i lenwi. Mae hynny'n rhan o'n menter Hyfforddi, Gweithio, Byw.

Er bod cymhellion hyfforddi meddygon teulu wedi ein helpu i gyrraedd ein targedau recriwtio, mae'n faes lle mae peth o'r recriwtio hwnnw wedi bod yn anodd yn hanesyddol. Mae yna heriau, wrth gwrs, a bydd yna bob amser broblemau lleol penodol i’w datrys. Fodd bynnag, rydym yn gwybod beth yw'r heriau hynny. Mae gennym weledigaeth ar gyfer yr hyn rydym am ei wneud, ac mae gennym gynllun i'w gyflawni. Ac yn fwy na hynny, rydym yn gweithredu. Dylem fod yn falch o'r cynnydd rydym yn ei wneud ac yn ei gyflawni.

O'm rhan i, rwy'n cydnabod bod mwy i'w wneud bob amser ac rwy'n bell o fod yn hunanfodlon ynghylch yr heriau sy'n ein hwynebu, ond mae hon yn Llywodraeth sy'n benderfynol o gadw ein haddewidion i gyflawni'r heriau a wynebwn o ran gwella mynediad at ofal sylfaenol, ac edrychaf ymlaen at gael mwy o newyddion da i’w adrodd i'r Siambr ar hynny’n benodol yn y 18 mis nesaf.

Diolch. A gaf fi alw ar Helen Mary Jones i ymateb i'r ddadl?

Diolch i'r Dirprwy Lywydd ac i'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu at y ddadl hon. Ychydig iawn o amser sydd gennyf. Mae'r Dirprwy Lywydd wedi bod yn ddigon caredig i ddweud y bydd hi'n hael, ond rwy'n gwybod na ddylwn wthio fy lwc.

Rwy'n ddiolchgar i Angela Burns am ei chefnogaeth a byddwn yn cefnogi ei gwelliannau 3, 4 a 5. Mae hi'n gywir i dynnu sylw at y galw cynyddol, ond nid yw'r galw cynyddol hwnnw'n gwbl anrhagweladwy. Mae angen i ni allu edrych ar y galw tebygol a chynllunio, ac nid ydym yn gwneud hynny'n effeithiol eto.

Roedd Caroline Jones yn iawn i dynnu sylw at yr hyn y mae'r BMA wedi'i ddweud wrthym. Nid wyf yn rhannu ei barn na all practisau a reolir yn uniongyrchol fod yn llwyddiannus. Maent yn aml yn ddrytach oherwydd eu bod yn gwasanaethu ardaloedd tlotach gyda lefelau uwch o angen, ond mae hi'n llygad ei lle i ddweud nad yw'r model presennol yn gynaliadwy a bod angen gweithredu ar frys. Ni fyddwn yn cefnogi ei gwelliant 2, fwy neu lai am yr un rhesymau ag a roddodd Angela Burns, oherwydd fe allai 10 y cant fod yn ffigur cywir, neu gallai beidio â bod yn ffigur cywir. Efallai na fydd yn ddigon. Efallai fod angen mwy arnom. Efallai y gallwn wario llai ar ryw adeg. Ond rwy’n derbyn yn llwyr fod y gwelliant wedi'i gynnig yn yr ysbryd iawn.

Mae Siân Gwenllian yn gywir i dynnu sylw at bryderon penodol yn ei hardal hi ac i siarad am fynediad cyfartal, mynediad cyfartal nid yn unig yn ddaearyddol, ond fel y clywsom yn fy nhrafodaeth â Huw Irranca-Davies, o ran yr angen am y gwasanaethau cywir i bobl sy'n ei chael yn anos, i gymunedau tlotach. Mae'n ddiddorol iawn ei bod yn sôn am ddyfodiad yr ysgol glinigol yn y gogledd o’r diwedd, rhywbeth arall a addawyd ym maniffesto Llafur yn 2003 wrth gwrs. Nid wyf yn credu y byddem wedi ei chael yn awr oni bai am y pwysau gan Siân a'i chydweithwyr, ac rydym yn dal i aros am yr ysgol glinigol yng Ngwent—her y gallem ei chynnig i'r Aelodau sy'n cynrychioli'r ardal honno.

Mae Jenny Rathbone yn llygad ei lle i siarad am anghysondeb mynediad ac rwy'n rhannu rhai o'r pryderon y mae'n eu mynegi ynghylch Brexit. Hefyd, roedd rhai o'r sylwadau a wnaeth yn debyg i rai Huw Irranca-Davies, ac yn y cyd-destun hwnnw, edrychaf ymlaen at eu gweld yn cefnogi'r cynnig ac yn gwrthod y gwelliant oherwydd bod y gwelliant, rwy'n ofni, yn rhoi’r un nonsens hunanglodforus arferol gan y Llywodraeth. Pam na wrthwynebant ein cynigion os nad ydynt yn cytuno â hwy? Mae'r Gweinidog yn dweud nad yw'n hunanfodlon a phethau felly, ac yna mae'n siarad fel pe bai’n hunanfodlon. Mae'n dweud bod heriau penodol yn bodoli ac y byddwn yn eu nodi ac yn mynd i’r afael â hwy. Wel, Ddirprwy Lywydd, rydym wedi bod yn aros ers 20 mlynedd i'w blaid fynd i'r afael â hwy ac mae ei faniffesto yn 2003 yn nodi'r heriau hynny, yn nodi’r pethau y dylid bod wedi'u gwneud i'w datrys, ac ni all olchi ei ddwylo ac esgus nad yw’n fater iddo ef. Mae ei blaid wedi cael amser. Mae'n dweud nad yw'n hunanfodlon; wel, nid dyna sut y mae'n teimlo o ble rydym ni'n sefyll, ac rwy'n sylwi efallai nad yw rhai o'i gyd-Aelodau ar ei feinciau cefn ei hun yn hapus iawn chwaith.

Yn y diwedd, nid yw hyn yn ymwneud â phroblemau mewn un neu ddau o leoedd. Nid yw hyn yn ymwneud â phroblemau mynediad mewn rhai cymunedau’n unig. Mae'n rhywbeth y mae pob un ohonom ar draws y Siambr hon—ac mae Aelodau Llafur wedi sôn amdano heddiw—yn cydnabod ei fod yn effeithio ar eu hetholaethau. Ugain mlynedd yn ddiweddarach, nid yw'n ddigon da. Dylai naill ai fwrw iddi neu gamu o’r neilltu.

Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gwrthwynebiad. Felly, gohiriwn y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Symudwn yn awr at eitem 11, ac a gaf fi atgoffa'r Aelodau eto ynglŷn â’r amseriadau? Bûm yn hael yn y ddadl hanner awr ddiwethaf. Ni fyddaf mor hael yn y ddadl hanner awr hon oherwydd dywedwyd wrthych i gyd beth yw'r amseriadau. Felly, eitem 11 yw dadl Plaid Cymru ar rotas newydd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, a galwaf ar Llyr Gruffydd i wneud y cynnig. Llyr.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Nawr, yr wythnos diwethaf, wrth gwrs, penderfynodd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr y byddent yn gorfodi nyrsys, bydwragedd a gweithwyr cymorth gofal iechyd i ymestyn eu sifftiau heb unrhyw dâl ychwanegol. Y cynllun oedd gorfodi egwyl di-dâl o 30 munud ychwanegol fesul shifft, er nad oes gan lawer o nyrsys amser i gael eu hegwyl fel y mae wrth gwrs. A thrwy gyfaddefiad y bwrdd iechyd ei hun, byddai wedi golygu bod nyrsys yn gweithio sifft ddi-dâl ychwanegol y mis i gyflawni eu horiau. Nawr, roedd y penderfyniad i fod i arbed tua £25,000 y mis. Gallech ddweud nad yw’n swm ansylweddol, ond wrth gwrs, o’i roi yn ei gyd-destun, mae'r bwrdd eisoes yn gwario dros £1 filiwn y mis ar nyrsys asiantaeth, ac felly mae'n swm cymharol fach o arbediad ariannol, ond roedd y bwrdd iechyd yn barod i ddinistrio ewyllys da staff nyrsio sy'n cadw ein GIG yn weithredol.

Nawr, rwyf fi, fel llawer ohonoch rwy'n siŵr, wedi cael cannoedd o negeseuon yn ystod yr wythnosau diwethaf gan y nyrsys, y cleifion a'u teuluoedd, a fyddai wedi cael eu heffeithio gan hyn o bosibl. Roedd y bobl a oedd yn gweithio ar y rheng flaen yn dweud—ac fe ddyfynnaf un nyrs—

Hon fydd yr hoelen olaf yn yr arch i nyrsys sy'n gweithio i Betsi Cadwaladr. Rydym eisoes yn gweithio ar wardiau heb staff digonol, felly rydym yn lwcus os cawn egwyl, a bydd hyn yn golygu bod llawer o nyrsys yn troi cefn ar y proffesiwn nyrsio, a byddaf i yn un ohonynt.

Dywedodd nyrs arall wrthyf,

Byddai'r gostyngiad hwn yn y cyflog yn golygu fy mod yn gweithio shifft 6 awr ychwanegol y mis, gan achosi problemau gofal plant sylweddol a chostau uwch am hynny. Rwy'n teimlo bod y bobl sy'n gyfrifol eisiau mwy a mwy allan o weithlu sydd eisoes yn ei chael hi'n anodd.

Ac wrth gwrs, peidiwch ag anghofio bod dros 1,000 o nyrsys ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn 55 oed neu'n hŷn, ac os collwch y grŵp hwnnw o weithwyr proffesiynol profiadol ac ymroddedig oherwydd yr ymgais gyfeiliornus hon—mae'n rhaid i mi ddweud—i arbed ychydig bunnoedd, byddwch yn amlwg yn medi'r hyn rydych yn ei hau. Mae un o bob 10 swydd nyrsio yn Betsi Cadwaladr yn wag ar hyn o bryd, sy'n golygu bod nyrsys a staff sydd dan ormod o bwysau eisoes yn gorfod gweithio oriau ychwanegol beth bynnag.

Nawr, mae'r cynnig hwn wedi dryllio morâl mewn gweithlu sydd eisoes ar y dibyn, ac mae llawer o nyrsys, fel y dyfynnais, wedi dweud y byddant yn rhoi'r gorau iddi, gyda rhai'n dweud y byddent yn ymddeol yn gynnar, eraill yn awgrymu y gallai fod rhaid iddynt fynd ar absenoldeb salwch hyd yn oed pe bai’r cynllun yn cael ei weithredu. Mae Plaid Cymru a'r undebau wedi brwydro’n ffyrnig yn erbyn hyn. Fel plaid, casglasom dros 3,500 o enwau ar ddeiseb. Casglodd Unite enwau ar y ddeiseb hefyd; gyda'n gilydd, rwy'n credu ei fod dros 8,000 o enwau rhyngom. Ac roedd yr undeb, wrth gwrs, yn sôn am roi pleidlais i’r aelodau ar weithredu diwydiannol posibl, a streicio hyd yn oed. Nawr, beth y mae hynny'n ei ddweud pan fydd gweithwyr iechyd proffesiynol ymroddedig yn dweud 'digon yw digon' ac yn ystyried yr hyn sydd y tu hwnt i amgyffred a streicio er mwyn diogelu eu hamodau gwaith? A dyna, wrth gwrs, oedd y cyd-destun y gwnaethom ni ym Mhlaid Cymru gyflwyno'r cynnig hwn gerbron y Cynulliad Cenedlaethol heddiw. Mae’n sefyllfa y mae nyrsys, bydwragedd, gweithwyr cymorth gofal iechyd, cleifion a chymaint o rai eraill ohonom yn ei chael yn annioddefol.

Ond wrth gwrs, mae pethau wedi newid. Yn hwyr y prynhawn yma, torrodd y newyddion fod Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr wedi rhoi’r gorau i’r argymhellion mewn buddugoliaeth amlwg i’r rhai ohonom sydd wedi bod yn ymgyrchu dros hyn, ac wrth gwrs, mae’n rhyddhad enfawr i’r rhai a fyddai wedi cael eu heffeithio gymaint gan yr argymhellion hyn. Ond mae cymaint o gwestiynau i'w gofyn yn awr. Sut y daeth hi i hyn? Pam na welodd y bwrdd ffolineb ei ffyrdd yn gynt? Daeth Plaid Cymru â dadl ar yr union fater hwn i'r Cynulliad Cenedlaethol ychydig wythnosau yn ôl; gallai'r Gweinidog fod wedi ei atal bryd hynny, ond dewisodd gefnogi'r bwrdd. Mae cwestiynau mawr i’w gofyn am yr holl broses a pha mor ystyrlon, mewn gwirionedd, oedd y broses ymgynghori. Felly, edrychaf ymlaen at glywed beth sydd gan y Gweinidog i'w ddweud am yr holl fater a sut y caniatawyd i fwrdd iechyd o dan ei reolaeth uniongyrchol fynd ar drywydd yr argymhellion hyn yn y lle cyntaf. A byddaf yn edrych am sicrwydd yn eich ymateb, Weinidog, na chaniateir i hyn ddigwydd eto. Os rhowch hynny inni, mae'n debyg na fyddaf yn symud y cynnig hwn i bleidlais y prynhawn yma, ond os na wnewch hynny, yn amlwg, bydd angen datganiad gan y Cynulliad Cenedlaethol hwn yn ei gwneud yn glir fod yr argymhelliad hwn yn gwbl annerbyniol ac na fyddwn yn goddef argymhelliad o'r fath eto yn y dyfodol.

Diolch. Rwyf wedi dewis pum gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2, 3 a 4 yn cael eu dad-ddethol. Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans, yn ffurfiol.

Yn ffurfiol.

Diolch yn fawr. Galwaf ar Mark Isherwood i gynnig gwelliannau 2, 3 a 4, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Mark.

Ie. Wel, rydym yn gresynu bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi methu atal y penderfyniad hwn rhag cael ei wneud tan yn awr. Rydym yn gresynu hefyd fod nifer y diwrnodau gwaith a gollwyd oherwydd straen a materion yn ymwneud ag iechyd meddwl ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr wedi cynyddu 20 y cant ers 2014. Ac rydym yn nodi bod y bwrdd iechyd wedi bod o dan fesurau arbennig am fwy na phedair blynedd ac felly o dan reolaeth uniongyrchol y Gweinidog. Rwy'n cynnig gwelliannau 2, 3 a 4 yn unol â hynny.

Mae rheolwyr effeithiol yn deall bod straen a gorweithio yn brif achosion lefelau uchel o absenoldeb staff, fel y mae morâl isel a’r diffyg cymhelliant sy'n digwydd pan fydd staff yn teimlo nad ydynt yn cael eu gwerthfawrogi ddigon. Ddoe, ysgrifennodd prif weithredwr y bwrdd iechyd at aelodau ynglŷn â newidiadau i sifftiau nyrsys a gweithwyr cymorth gofal iechyd, gan nodi,

Ni ddylid talu staff am gyfnodau egwyl heblaw yn yr amgylchiadau a nodwyd.

Ychwanegodd fod y bwrdd iechyd wedi ymgynghori â'i staff a'i bartneriaid undeb llafur ynghylch y newidiadau arfaethedig. Fodd bynnag, nododd swyddog cydlynu rhanbarthol undeb Unite ddoe fod staff yn ddig ac yn barod i gymryd camau diwydiannol, rhywbeth nad oedd erioed wedi clywed nyrsys yn ei ddweud o’r blaen.

Mae llawer o nyrsys wedi ysgrifennu ataf a daw'r dyfyniadau canlynol ganddynt hwy:

Os yw Betsi Cadwaladr yn bwrw ymlaen â'u cynlluniau presennol, maent mewn perygl o elyniaethu'r staff y maent yn dibynnu arnynt ymhellach. Hefyd mae recriwtio staff i lenwi swyddi gwag eisoes yn anodd a bydd hyn yn cael effaith negyddol.

Nid wyf yn gwybod sut y bydd rhywun sy'n gweithio amser llawn a chanddynt deulu yn gallu ymdopi. Rwyf o ddifrif yn ystyried gadael fy mhroffesiwn a gwn am lawer o bobl eraill sy'n ystyried gwneud yr un peth, ac ni fydd hynny'n helpu'r broblem genedlaethol o ran prinder staff.

Mae'r newid yn adweithiol a phrin yw'r gobaith y bydd yn helpu i unioni'r gyllideb asiantaeth, a bydd yn cael effaith ganlyniadol... ar ymgysylltiad â staff... a fydd yn arwain at fwy o anawsterau yn y tymor hir.

Mewn sifft 12 awr a hanner... mae cyfnodau egwyl yn hanfodol ond oherwydd llwyth gwaith ni fyddem bob amser yn cymryd ein hegwyl neu byddai rhywbeth yn tarfu arnynt neu byddent yn fyrrach na'r angen. Ni fydd gwneud y cyfnodau egwyl yn ddi-dâl yn newid hyn.

Bron bob amser, fi yw'r unig fydwraig Band 7 ar sifft nos. Golyga hyn nad wyf byth yn gallu cymryd fy nghyfnod egwyl. Nid wyf byth yn hawlio amser yn ôl... os daw'r newid arfaethedig hwn yn weithredol, byddaf yn hawlio pob eiliad ychwanegol y byddaf yn ei gweithio ac rwy'n siŵr y bydd pob un o fy nghydweithwyr yn gwneud hynny hefyd.

Pan ysgrifennais at y Gweinidog iechyd hwn gyda'r pryderon hyn, atebodd na all ef na'i swyddogion ymyrryd mewn materion gweithredol. Wel, os yw mesurau arbennig yn golygu unrhyw beth, rhaid i Lywodraeth Cymru gymryd cyfrifoldeb a gweithredu. Neu a yw wedi camu nôl erbyn hyn? Oherwydd cyhoeddodd y wasg leol gwta ddwy awr yn ôl fod y bwrdd iechyd bellach, yn hwyr yn y dydd, wedi newid ei feddwl.

Diolch. Galwaf ar Mandy Jones i gynnig gwelliant 5, a gyflwynwyd yn enw Caroline Jones.

Cynigiwyd. Iawn, newid araith yn sydyn mewn munud.

Bydd fy ngrŵp yn pleidleisio o blaid y cynnig hwn heddiw, ac mae Plaid Brexit hefyd wedi cyflwyno gwelliant yn enw Caroline Jones sy'n galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau nad yw Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr a byrddau iechyd eraill ledled Cymru yn ceisio osgoi Deddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016 drwy ailddosbarthu patrymau gwaith.

Weinidog, rwyf wedi cael nifer o etholwyr yn cysylltu â fy swyddfa ynglŷn â'ch newidiadau dadleuol i rotas. Mae fy swyddfa wedi cael nyrsys yn eu dagrau, yn dweud na allant fforddio gwneud y sifftiau ychwanegol, y siwrneiau ychwanegol i'r gwaith. Costau gofal plant; golchi dillad hyd yn oed. Rwy'n ei hystyried yn warthus fod y newidiadau hyn i fod i gael eu gwneud pan fo un o reolwyr y GIG yng ngogledd Cymru yn cael ei dalu ar gyfradd o bron i £2,000 y dydd ac yn cael gweithio o'i gartref yn Marbella. Yn yr oes sydd ohoni, ni ddylai nyrsys fod mewn sefyllfa o'r fath. Mae'n broffesiwn y dylem i gyd fod yn falch ohono.

Byddaf yn edrych ymlaen at yr hyn sydd gan y Gweinidog i'w ddweud gan fod y bwrdd iechyd wedi newid ei feddwl ar hyn yn ystod yr ychydig oriau diwethaf y prynhawn yma, ac wedi cau'r caead ar y llanastr hwn, gobeithio. Ond mae'n amlwg bellach nad Brexit yw'r perygl mwyaf i hawliau gweithwyr, ond y Llywodraeth Lafur hon, sydd wedi methu atal y penderfyniad hwn rhag cael ei wneud yn y lle cyntaf.

Mi oedd bwriad Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr i gyflwyno'r rotas newydd yma wedi codi nyth cacwn anferth yn lleol, a hynny yn gwbl ddealladwy. A dwi'n falch iawn bod y newid meddwl yma wedi digwydd rŵan—ac rydym ni wedi clywed amdano fo dim ond rhyw awr yn ôl. Mi fyddai hyn, petai o wedi digwydd, wedi bod yn gam hynod niweidiol ac yn cymryd mantais o'r nyrsys sydd yn gweithio mor galed ac, yn aml iawn, yn mynd ymhell tu hwnt i ofynion eu swyddi nhw. Dwi yn falch bod y penderfyniad wedi ei wyrdroi, ond, o hyn ymlaen, dwi'n erfyn ar y bwrdd iechyd ac ar y Llywodraeth i roi'r parch sy'n ddyledus i'n nyrsys ni. 

Mi ges i lythyr yr wythnos yma gan nyrs sy'n gweithio mewn ysbyty yn y gogledd. Ac, er bod y penderfyniad wedi ei roi o'r neilltu, mae'n werth ichi glywed beth oedd ganddi hi i'w ddweud: 'Rwyf wedi gweithio fel nyrs hyfforddedig am dros 28 mlynedd ac rwyf yn wfftio at y newidiadau i rotas nyrsys sydd i'w cyflwyno ar ôl y Nadolig. Rwy'n teimlo mor gryf am y mater, roedd yn rhaid i mi ysgrifennu atoch chi. Mae pawb yn gandryll gyda'r newidiadau sydd ar y gweill, a dwi ddim wedi siarad efo'r un nyrs sydd o blaid hyn. Mae morâl o fewn y byd nyrsio yn isel iawn yn barod. Ni fyddai'r un corff arall yn derbyn y newidiadau yma. Mi fyddai'n golygu colli ewyllys da—yn sicr ewyllys da y nyrsys yw calon gwasanaeth iechyd cyhoeddus.' Ar ddiwedd ei llythyr, mae hi'n gofyn beth fedrwn ni ei wneud i newid hyn. Wel, mi fydd y nyrs yma yn falch iawn o glywed fod yna newid wedi digwydd wrth i bobl godi llais, wrth i bobl ddod at ei gilydd i wrthwynebu ac ymgyrchu a chefnogi eu gilydd. Ac mae Plaid Cymru yn falch o fod wedi gweithio efo'r undebau er mwyn gwyrdroi'r penderfyniad yma, oedd yn un hurt o'r cychwyn cyntaf. 

Dwi yn erfyn ar y Llywodraeth a'r bwrdd iechyd i ddysgu gwersi o'r saga yma—a saga ydy o. Mae'n rhaid, o hyn ymlaen, gweithio ochr yn ochr â'r undebau sy'n cynrychioli'r staff ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Mae'n rhaid ymgynghori mewn ffordd llawer iawn mwy ystyrlon pan fo yna newidiadau yn cael eu gwneud. Mae yna lawer iawn o waith pontio angen digwydd rŵan. Mae yna lawer o waith i'w wneud i adfer y berthynas, a llawer o waith i'w wneud i adfer yr ymddiriedaeth. Dyna sy'n fy mhoeni fi—bod yr holl bennod yma, dylid bod wedi ei hosgoi yn y man cyntaf, yn niweidiol i forâl y nyrsys ac i'r berthynas yna, ac mae'n rhaid gweithio yn galed iawn rŵan er mwyn adfer hynny. Mae'r nyrsys yma yn gweithio mor galed er lles eu cleifion, ac mae'n rhaid iddyn nhw gael eu parchu yn llawn o hyn allan.  

Diolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r cynnig hwn. Byddaf yn pleidleisio o blaid y cynnig, gan fy mod yn cefnogi ein nyrsys, ac nid wyf yn credu ei bod yn deg i'w hamodau gwaith waethygu. Adeiladwyd y GIG ar gefn y staff nyrsio. Mae nyrsio'n waith caled ac anodd, ac mae nyrsys angen yr holl gymorth y gallwn ei roi iddynt. Ac yn fy marn i, mae'r argymhellion a ddaeth gan Betsi Cadwaladr ynglŷn â'r rotas yn anghredadwy. Rwy'n falch eu bod wedi penderfynu rhoi'r gorau i'r argymhellion, ond mae'r meddylfryd y tu ôl i'r argymhellion hyn yn destun pryder ynddo'i hun. Byddai'n ymddangos yn beth gwrthgynhyrchiol i'w wneud i newid amodau gwaith nyrsys mewn modd mor niweidiol iddynt pan fo'r bwrdd yn awyddus i recriwtio nyrsys a staff eraill. Ac er bod Betsi Cadwaladr wedi rhoi'r gorau i'r argymhellion bellach, mae'n ddrwg gennyf, ond rwy'n credu bod y difrod eisoes wedi'i wneud. Mae aelodau eraill wedi sôn am y gostyngiad yn y morâl, am ysbryd y staff yn gwaethygu, ond mae'n mynd i wneud cyflogaeth yn Betsi Cadwaladr yn llai atyniadol ar adeg pan fo taer angen staff o safon ar y bwrdd, ac adeg y mae angen iddo wneud ei hun mor atyniadol ag sy'n bosibl i recriwtiaid.

Rydym i gyd yn gyfarwydd iawn â hanes Betsi Cadwaladr a'r nifer o ffyrdd y mae wedi syrthio'n brin o'r hyn y mae gan gleifion yng ngogledd Cymru hawl i'w ddisgwyl gan eu GIG. Ac ymhellach, rydym i gyd yn ymwybodol o'r ffordd y mae GIG Cymru dan Lafur wedi pydru ac yn siomi pobl Cymru yn gynyddol. Ni fyddai'r erydiad hwn ar amodau gwaith nyrsys, neu yn hytrach yr argymhellion y rhoddwyd y gorau iddynt bellach, wedi'u cynnig oni bai am fethiant Llafur i ddatrys y problemau yn y bwrdd iechyd dros y blynyddoedd y bu o dan fesurau arbennig, ac o dan reolaeth uniongyrchol y Llywodraeth Lafur hon. Gellid ei hystyried hefyd yn ymgais sinigaidd i gael y cyhoedd i feio'r problemau ar y staff a'r nyrsys drwy ddweud eu bod yn cael gormod o amser egwyl. Ond nid bai staff rheng flaen yw hyn, ac rwy'n ddig, bob tro y bydd beirniadaeth o'r GIG yng Nghymru yn cael ei wneud yn y lle hwn, fod y Gweinidog a'r Llywodraeth yn rhedeg ac yn cuddio y tu ôl i staff gweithgar y GIG er mwyn osgoi'r feirniadaeth y gellir ei hanelu'n gywir at y Gweinidog. Na, mae'n fai ar y bwrdd a Llywodraeth Lafur Cymru, sydd wedi ei gamreoli.

Ddoe, rhybuddiodd Jeremy Corbyn etholwyr y DU y byddai dewis y Llywodraeth anghywir yn arwain at erydu hawliau gweithwyr a niwed hirdymor i'r GIG. Wel, mae gennyf neges i bleidleiswyr Lloegr: os ydych eisiau gweld sut y mae Llafur modern yn rhedeg gwasanaeth iechyd, dewch i edrych ar Betsi Cadwaladr yng ngogledd Cymru. Gan mai Cymru yw'r unig wlad yn y DU y mae ei GIG wedi argymell gwaethygu telerau ac amodau cyflogaeth nyrsys, mewn bwrdd iechyd sy'n cael ei reoli'n uniongyrchol gan Lywodraeth Lafur, yn yr unig wlad yn y DU sy'n cael ei rhedeg gan Lafur, ni allaf ond tybio bod Corbyn yn rhybuddio pobl yn erbyn pleidleisio dros Lywodraeth Lafur yn San Steffan. Buaswn yn cytuno ag ef yn hynny o beth.

Ond mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn synnu at yr achos difrifol o amnesia y mae Plaid Cymru i'w gweld yn ei ddioddef, o fod wedi cyflwyno'r cynnig hwn—ac rwy'n cytuno â'r cynnig ac yn gwerthfawrogi'r ffaith eu bod yn ei gyflwyno—oherwydd mae'n amlwg eu bod wedi anghofio iddynt gynnal y sefydliad Llafur yn annemocrataidd yn y gorffennol, y sefydliad Llafur a fu'n camreoli'r GIG, er bod eu pleidleiswyr eu hunain wedi pleidleisio yn erbyn yr un blaid. Pe bai pleidleiswyr Plaid Cymru wedi dymuno helpu Llywodraeth Lafur i aros ar ei thraed, byddent wedi pleidleisio dros Lafur. Ar ôl cefnogi Llywodraeth Lafur am flynyddoedd tra bod y GIG yn dirywio, rhaid i Blaid Cymru gymryd ei chyfran o'r bai am y sefyllfa y mae gweithwyr a chleifion y GIG yn ei hwynebu yn awr. Nid yw Plaid Cymru erioed wedi bod yn wrthblaid go iawn, ac mae Cymru'n dioddef o ganlyniad. Ond rwy'n cefnogi'r cynnig oherwydd fy mod yn cefnogi'r nyrsys. Ni fyddaf yn cefnogi gwahoddiad y Blaid Lafur i glodfori eu hunain a gadael iddynt gladdu eu pennau yn y tywod, a byddaf yn cefnogi gwelliannau'r Ceidwadwyr a Phlaid Brexit. Diolch.

A gaf fi alw ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol? Vaughan Gething.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Diolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau amrywiol. Rwyf am ddweud yn glir ar y dechrau na fyddwn yn cefnogi gwelliannau'r Ceidwadwyr na Phlaid Brexit. Fel y nodais yn ystod y ddadl ar y mater hwn ar 18 Medi, mae rotas staffio yn fater gweithredol, fel y dylent fod, ac yn gyfrifoldeb i sefydliadau unigol—yn yr achos hwn, yn amlwg, Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Mae angen i sefydliadau ystyried rotas yng ngoleuni eu dyletswyddau statudol i sicrhau eu bod wedi'u cynllunio i fodloni gofynion darparu gwasanaeth ac anghenion staff, gan gynnwys eu lles yn arbennig, a'u bod yn rhoi anghenion cleifion wrth wraidd y broses o reoli'r gweithlu.  

Mae'r cynnig sydd ger ein bron yn dweud bod y bwrdd iechyd o dan fy rheolaeth uniongyrchol i. Fel rydym wedi dweud droeon o'r blaen, o dan fesurau arbennig, nid yw Llywodraeth Cymru yn rhedeg y bwrdd iechyd yn uniongyrchol. Y bwrdd a'r tîm arweinyddiaeth sy'n gyfrifol am faterion gweithredol o hyd. Dyma bwynt sydd wedi'i wneud droeon o'r blaen, a chredaf ei fod yn gwbl ddealledig beth bynnag am y modd y drafftiwyd y cynnig.  

Yn ystod y ddadl ym mis Medi, nodais fy nisgwyliadau y byddai'r bwrdd iechyd yn gweithio'n agos gyda staff ac undebau llafur ar y newidiadau arfaethedig, yn ystyried ac yn ymateb yn briodol i'r holl sylwadau a phryderon, ac yn ystyried unrhyw effaith ar gydraddoldeb a phob adborth cyn gwneud unrhyw benderfyniad terfynol. Sylwaf fod drafft o asesiad o'r effaith ar gydraddoldeb wedi'i ddarparu yn ystod mis Hydref.  

Dros y naw wythnos o ymgynghori—fe wnaethom ei ymestyn yn dilyn cais gan bartneriaid undebau llafur—cynhaliwyd 53 o gyfarfodydd gwahanol ar draws y tair ardal. Cyhoeddwyd yr ymateb i'r ymgynghoriad, yr asesiad o'r effaith ar gydraddoldeb a chynllun gweithredu'r bwrdd iechyd yr wythnos diwethaf, yn dilyn trafodaeth gyda'r fforwm partneriaeth lleol.

Fodd bynnag, rwy'n ymwybodol, wrth gwrs, fod pryderon parhaus gan yr undebau llafur ar ran eu haelodau sy'n gweithio yng ngogledd Cymru, a bod Unsain, y Coleg Nyrsio Brenhinol ac Unite wedi ysgrifennu ar y cyd at y bwrdd iechyd. Ysgrifennais at gadeirydd y bwrdd iechyd yr wythnos diwethaf i ofyn am sicrwydd eu bod yn parhau i ymgysylltu â'u staff a'u cynrychiolwyr undebau llafur i ddatrys pryderon a oedd heb eu datrys ac i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i mi am unrhyw gynnydd.

Wrth wrthwynebu'r cynnig heddiw, mae'r Llywodraeth wedi cyflwyno gwelliannau sy'n ailadrodd y gwerth rydym yn ei roi ar ein staff nyrsio a threfniadau gweithio mewn partneriaeth gymdeithasol yma yng Nghymru, a fy nisgwyliad parhaus y bydd y bwrdd iechyd yn ymgysylltu â staff a'u cynrychiolwyr i ddatrys pryderon. Mae gennym hanes yng Nghymru o ddod o hyd i ffordd o ddod i gytundeb ar ffordd ymlaen. Gwn fod cyfarfod arall o'r fforwm partneriaeth wedi'i drefnu ar gyfer dydd Gwener yr wythnos hon. Rwy'n disgwyl i bob parti barhau i weithio'n ddidwyll i ddatrys unrhyw bryderon sy'n aros, ac er bod trafodaethau'n mynd rhagddynt, mae'r bwrdd iechyd wedi dweud yn glir heddiw mewn ymateb i'r llythyr ar y cyd gan yr undebau na fyddant yn bwrw ymlaen â'r newidiadau arfaethedig. Dywedant eu bod yn croesawu'r cyfathrebu ar y cyd ag Unsain, y Coleg Nyrsio Brenhinol ac Unite, eu bod yn gwbl ymrwymedig i gydweithio â'u partneriaid undebau llafur, y byddant yn canolbwyntio ar weithio mewn partneriaeth a sut i symud ymlaen gyda'i gilydd, ac i wneud hynny ni fyddant yn bwrw ymlaen â'r newidiadau arfaethedig, a bydd y cyfarfod ddydd Gwener yn ymwneud yn gyfan gwbl â'r mater hwn.

Rwy'n wirioneddol falch o'n dull o weithio mewn partneriaeth yma yng Nghymru. Gwyddom nad yw'n bodoli mewn unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig. Dylai'r Aelodau sy'n cyfeirio at ffyrdd eraill o weithio ledled y DU edrych ar yr hyn y mae ein hundebau llafur yn ei gydnabod ac yn ei ddweud am y ffordd rydym yn ymgymryd â gwaith yma yng Nghymru. Felly, edrychaf ymlaen at weld y mater hwn yn cael ei ddatrys mewn partneriaeth, yn unol â fy nisgwyliadau, ond yn llawer mwy pwysig, yn unol â'n ffordd sefydledig ni o weithio yma yng Nghymru.  

Diolch. A gaf fi alw ar Llyr Gruffydd i ymateb i'r ddadl?

Wel, ni chlywais unrhyw edifeirwch yno ynglŷn â'r ffaith ein bod wedi cyrraedd lle rydym wedi cyrraedd ar y mater hwn. Efallai y byddai ymddiheuriad wedi bod yn braf, neu o leiaf rhyw gydnabyddiaeth na ddylai fod wedi dod i hyn—ail ddadl yn y Siambr yn gofyn am yr egwyddor honno i gadarnhau na ddylai'r argymhellion hyn fynd yn eu blaenau. Mae'r Gweinidog yn dweud wrthym ei fod yn fater gweithredol, ond os yw'n anghywir, yna dylech ddweud hynny. Dyna beth y mae undeb Unite yn ei ddweud, dyna beth y mae'r Coleg Nyrsio Brenhinol yn ei ddweud, dyna beth y mae Plaid Cymru wedi bod yn ei ddweud, dyna beth y mae'r nyrsys a'r cleifion wedi bod yn ei ddweud. Ac rydych chi'n dweud nad ydych chi am fod yn rhan o'r peth. Dyna ni, dyna'ch penderfyniad, ond rwy'n credu y bydd pobl yn dehongli hynny fel y dymunant. Ac yna, wrth ymateb i rai o'r sylwadau, rydych yn dweud y dylem ofyn i undebau llafur sut rydym yn gweithredu yma yng Nghymru. Wel, mae fy sylw blaenorol yn sefyll, rwy'n meddwl—mae'r undebau'n dweud wrthych beth maent yn ei feddwl o'r argymhelliad hwn ac yn bendant, nid ydynt am iddo ddigwydd.

Fyddwn ni ddim yn cefnogi gwelliant y Blaid Lafur heddiw oherwydd yr hyn mae'r gwelliant am ei wneud yw dileu ein cynnig ni yn ei gyfanrwydd a chyflwyno rhywbeth sy'n sôn am bwysigrwydd ymgysylltu. Ac mor bwysig ag yw e, wrth gwrs, yr holl reswm dŷn ni'n dod â'r cynnig hwn gerbron heddiw yw er mwyn sefydlu'r egwyddor bod yr hyn sy'n cael ei gynnig yn anghywir yn y lle cyntaf. Mi fyddwn ni'n cefnogi'r gwelliannau eraill i gyd, gyda llaw.

Mi oedd Siân Gwenllian yn berffaith iawn i ddweud bod yna wersi i'w dysgu fan hyn. Er bod y penderfyniad wedi cael ei wyrdroi am y tro—a dwi'n dweud 'am y tro' gan wybod efallai fydd yn rhaid inni ddod yn ôl fan hyn eto os oes bwriad i gyflwyno hyn ymhellach—ond mae'r difrod wedi cael ei wneud i raddau helaeth o safbwynt tanseilio hyder y gweithlu yng ngallu'r bwrdd i adnabod ac i wrando ar lais y gweithlu, ac yn sicr o safbwynt y Gweinidog i fod yn barod i gydnabod hynny hefyd. Mae'n sicr wedi effeithio ar y morâl, sy'n isel yn barod, a dwi wedi darllen peth o'r dystiolaeth ac mae eraill fan hyn wedi darllen hefyd dystiolaeth y bobl sy'n gweithio yn y rheng flaen, nifer ohonyn nhw ar eu gliniau o dan bwysau, ac, wrth gwrs, y bwrdd yn disgwyl rhagor a rhagor allan ohonyn nhw.

Does dim amheuaeth gen i fod y penderfyniad yma i dynnu'r cynnig yma yn ôl o safbwynt y rotas i nyrsys yn y gogledd yn fuddugoliaeth i Blaid Cymru, i'r undebau, i'r nyrsys a'r cleifion hefyd. Mae'n resyn gen i nad yw'r Gweinidog yn barod i dderbyn bod hwn wedi bod yn gam gwag. Dŷn ni ddim wedi cael sicrwydd mewn unrhyw ffordd na fydd hyn yn cael ei ganiatáu i ddod yn ôl gerbron yn y dyfodol. Felly, ar y sail hynny, mi fyddwn i'n gofyn i Aelodau i ni gael symud i bleidlais ar y yma er mwyn sefydlu'r egwyddor ein bod ni, fel Cynulliad Cenedlaethol, yn gwrthwynebu'r cynnig gafodd ei roi gerbron er mwyn sicrhau nad oes posibilrwydd y bydd hynny'n cael ei ystyried eto yn y dyfodol.

Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gwrthwynebiad, felly pleidleisiwn ar yr eitem hon yn y cyfnod pleidleisio. Symudaf ymlaen at y cyfnod pleidleisio oni bai fod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu. Na. O'r gorau.

Felly, down at y cyfnod pleidleisio yn awr. Y bleidlais gyntaf y prynhawn yma yw'r bleidlais ar ddadl Plaid Cymru ar fynediad at wasanaethau iechyd, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Os na dderbynnir y cynnig, pleidleisiwn ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 13, neb yn ymatal, 32 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.

Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar y gwelliannau. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2, 3 a 4 eu dad-ddethol. Felly, galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 25, neb yn ymatal, 21 yn erbyn. Felly, derbynnir gwelliant 1. Caiff gwelliannau 2, 3 a 4 eu dad-ddethol.

Galwaf am bleidlais ar welliant 5 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 20, neb yn ymatal, 26 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 5.

Galwaf am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd 26, neb yn ymatal, 20 yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar ddadl Plaid Cymru ar rotas newydd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Unwaith eto, os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 13, neb yn ymatal, 33 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.

Symudwn ymlaen i bleidleisio ar y gwelliannau. Unwaith eto, os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2, 3 a 4 eu dad-ddethol. Felly, galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 26, neb yn ymatal, 20 yn erbyn. Felly, derbynnir gwelliant 1, a chaiff gwelliannau 2, 3 a 4 eu dad-ddethol.

Galwaf yn awr am bleidlais ar welliant 5 a gyflwynwyd yn enw Caroline Jones. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 20, neb yn ymatal, 26 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 5.

A galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd 26, chwech yn ymatal, 14 yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Symudwn yn awr at y ddadl fer. Os oes Aelodau'n gadael y Siambr, a allant wneud hynny'n gyflym, yn dawel? Symudaf yn awr at y ddadl fer, a galwaf ar Paul Davies i siarad am y pwnc y mae wedi'i ddewis. Paul.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Pleser mawr yw defnyddio fy nadl fer heddiw i dynnu sylw unwaith eto at ddiogelu cofebion rhyfel ledled Cymru. Mae'n anrhydedd fawr i mi gael y cyfle i siarad unwaith eto am bwysigrwydd diogelu cofebion rhyfel yng Nghymru. Fel y dywedais droeon o'r blaen, maent yn rhan hanfodol o wead diwylliannol a chymdeithasol Cymru a Phrydain, ac mae mor bwysig ein bod yn diogelu'r cofebion hyn ar gyfer y dyfodol. Rhaid i genedlaethau'r dyfodol gofio a pheidio byth ag anghofio'r rhai a fu farw dros ein rhyddid, a thrwy wneud hynny, gallant ddysgu o ryfeloedd blaenorol fel na chânt eu hailadrodd byth eto. Felly, mae'n hanfodol i lywodraethau ar bob lefel wneud popeth yn eu gallu i ddiogelu'r cofebion hyn, gan eu bod, yn anffodus, wedi dod o dan fygythiad cynyddol dros y blynyddoedd diwethaf.

Wrth gwrs, nid ymgyrch plaid wleidyddol yw hon, gan fod cefnogaeth i ddiogelu ein cofebion rhyfel wedi dod gan wleidyddion ar bob lefel ac ar bob ochr i'r sbectrwm gwleidyddol, ac mae'r gefnogaeth a ddangoswyd gan gynifer i'r achos gwerthfawr hwn yn galondid mawr i mi. Yn San Steffan, dywedodd yr Aelod Seneddol dros Liverpool Wavertree ar y pryd, Luciana Berger, ac rwy'n dyfynnu,

Mae mor bwysig ein bod yn cofio'r aberth enfawr a wnaed... a diogelu, i bob un ohonom, y rhyddid rydym yn ei fwynhau heddiw. Mae cofebion rhyfel yn ein helpu i gofio am y bobl sydd wedi rhoi eu bywydau. Mae cofebion hefyd yn helpu cymunedau lleol a phobl ifanc i ymwneud â hanes lleol.

Ac yn Holyrood, dywedodd Aelod Greenock ac Inverclyde o Senedd yr Alban, Stuart McMillan, ac rwy'n dyfynnu eto,

Mae'n ddyletswydd arnom i'n milwyr i gadw'r cofebion sy'n anrhydeddu ac yn cofio'r rhai a fu farw.

Mae galwadau gan wleidyddion o bob plaid, ac o bob rhan o'r DU, yn ein hatgoffa nad ni yn unig sy'n ceisio anrhydeddu ein harwyr, ac maent hefyd yn ein hatgoffa o'r effaith enfawr y mae'r rhyfeloedd hynny wedi'i chael ar y Deyrnas Unedig. Ac felly cawn gyfle i arwain drwy esiampl a gweithio gyda'n gilydd i sicrhau bod cofebion rhyfel Cymru yn cael eu diogelu ar gyfer y dyfodol.

Nawr, yn ôl yr amcangyfrifon diweddaraf gan yr Ymddiriedolaeth Cofebion Rhyfel, ceir oddeutu 10,000 o gofebion rhyfel yn y Deyrnas Unedig. Mae pob cofeb ryfel yn unigryw yn ei hawl ei hun. Placiau yw rhai, gerddi yw rhai eraill, ac eraill yn gerfluniau, a cheir ffenestri hyd yn oed sy'n gofebion. Ond mae i bob un ohonynt arwyddocâd aruthrol i deuluoedd y rhai a syrthiodd mewn rhyfeloedd blaenorol ac i'r gymuned leol. I rai, efallai mai'r enwau a restrir ar gofeb fydd yr unig gofnod o aberth yr unigolyn hwnnw. Mae hynny'n peri cymaint mwy o bryder wrth inni barhau i glywed straeon am gofebion yn cael eu fandaleiddio a'u difrodi ar draws y wlad. Efallai y bydd yr Aelodau'n cofio, yn ôl ym mis Mawrth, pan gafodd swastica ei phaentio ar draws cofeb ryfel Cei Conna a Shotton. Mae fandaliaeth y gofeb honno'n dangos yr amarch dyfnaf tuag at y 70 milwr a gollodd eu bywydau yn ystod y rhyfel byd cyntaf.

Ac nid dyna'r unig achos o fandaliaeth yn ystod y misoedd diwethaf. Cafodd cofeb i'r Rhyfel yn erbyn y Boeriaid ar lan y môr yn Abertawe, gyferbyn â chae rygbi Sain Helen, ei baentio â symbolau anarchiaeth a'r geiriau 'smash empire' a 'troops out'. Ac yn dilyn protest newid hinsawdd yng ngogledd Cymru ym mis Medi, cafodd cofeb ryfel ym Mangor ei fandaleiddio. Digwyddodd yr holl ddigwyddiadau hyn dros y 12 mis diwethaf, gan brofi bod diogelu cofebion rhyfel Cymru yr un mor bwysig a pherthnasol ag erioed. Ac felly, heddiw, yn y Siambr hon, gobeithio y bydd yr Aelodau'n ymuno â mi i ddweud y byddwn yn cofio'r rhai a ymladdodd ac a fu farw dros y wlad hon, ac y byddwn ni, fel cynrychiolwyr cymunedau ledled Cymru, yn gwneud popeth a allwn i ddiogelu a chofio eu haberth.

Nawr, fel y bydd y Gweinidog yn gwybod, nid dyma'r tro cyntaf i mi alw ar Lywodraeth Cymru i ddiogelu cofebion rhyfel yng Nghymru. Yn ôl yn 2012, cyflwynais nifer o'r un dadleuon ag a gyflwynaf heddiw i Huw Lewis, y Gweinidog Tai, Adfywio a Threftadaeth ar y pryd. Rhaid imi ddweud, roedd ymateb y Gweinidog yn ddiffuant, ac ar y pryd ymrwymodd i gyflwyno cynigion a fyddai'n cryfhau diogelwch i gofebion rhyfel ledled y wlad. Yn anffodus, er mor galonogol oedd ei eiriau, ychydig iawn a wnaethpwyd mewn gwirionedd. Ac felly rwy'n dweud, gyda'r parch mwyaf i'r Dirprwy Weinidog, fy mod yn gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn dechrau bod o ddifrif ynglŷn â'r mater hwn. Dywedodd y Gweinidog ar y pryd, ac rwy'n dyfynnu:

'O ran dyletswydd statudol i warchod, mae gennym bellach broses agored wrth ddatblygu’r Bil treftadaeth er mwyn edrych yn drylwyr ar hynny, er bod yn rhaid cofio cymhlethdod y patrymau cyfrifoldeb a amlinellwyd eisoes gan Paul.'

Fodd bynnag, nid oedd Deddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2016 a ddilynodd yn cynnwys unrhyw fesur penodol i ddiogelu cofebion rhyfel. Felly, mae'n destun gofid o hyd mai'r unig ddeddfwriaeth sy'n benodol i gofebion rhyfel yng Nghymru yw Deddf Cofebion Rhyfel (Pwerau Awdurdodau Lleol) 1923, a gwelliannau dilynol. Ac felly, yn anad dim arall heddiw, rwy'n mawr obeithio y bydd y Dirprwy Weinidog yn ymrwymo i adolygu'r ddeddfwriaeth ynghylch diogelu cofebion rhyfel, a gweithio gyda rhanddeiliaid i dynhau'r ddeddfwriaeth honno, a dod â hi i mewn i'r unfed ganrif ar hugain. Rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Weinidog yn cytuno â mi mai dyma'r peth lleiaf y mae ein harwyr marw yn ei haeddu.

Felly, yr ymrwymiad cyntaf y gofynnaf i Lywodraeth Cymru ei wneud heddiw yw dechrau cynnal rhestr genedlaethol, gyfoes o gofebion rhyfel yng Nghymru. Rwy'n sylweddoli ei bod yn dipyn o gamp, ond mae'n bwysig iawn fod data'n cael ei gofnodi sy'n nodi nifer a lleoliad yr holl gofebion rhyfel yma yng Nghymru. Gellid gwneud hyn drwy awdurdodau lleol, a allai fod mewn sefyllfa well i nodi a llunio rhestr o'r cofebion rhyfel yn eu hardaloedd. Wrth gwrs, rwy'n derbyn, mewn rhai achosion, y gall cofebion fod ar dir preifat, neu, er enghraifft, wedi'u lleoli mewn ysgol neu eglwys, ac fel y cyfryw, byddai'r cyfrifoldeb dros gynnal y cofebion hynny'n disgyn arnynt hwy. A hyd yn oed heddiw, cefais ohebiaeth ynghylch pa mor agored i niwed oedd cofebion rhyfel answyddogol, a'r angen am fwy o ddiogelwch iddynt. Felly, mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol i ganfod ble mae ein cofebion rhyfel, ac o dan stiwardiaeth pwy.

Nawr, rwy'n derbyn, fel rhan o Cymru'n Cofio 1914-1918, rhaglen goffáu canmlwyddiant y rhyfel byd cyntaf, fod Cadw wedi lansio'r cynllun grantiau ar gyfer cofebion rhyfel yng Nghymru. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, fe'i datblygwyd mewn partneriaeth â'r Ymddiriedolaeth Cofebion Rhyfel, a'i nod oedd darparu cyllid ar gyfer atgyweirio a chynnal cofebion ar draws Cymru, ac mae'r fenter honno i'w chroesawu'n fawr iawn. Ond dim ond un darn o'r pos yw ariannu, ac felly mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru, wrth symud ymlaen, yn gweithio gyda sefydliadau fel Cadw a'r Ymddiriedolaeth Cofebion Rhyfel, a rhanddeiliaid ac awdurdodau lleol hefyd, i sicrhau bod y cofebion sydd fwyaf o angen eu hatgyweirio yn cael eu nodi, a'u blaenoriaethu yn wir.

Felly, hoffwn ddweud unwaith eto wrth Lywodraeth Cymru y dylai fod dyletswydd statudol ar awdurdodau lleol i ddiogelu ein cofebion rhyfel. Fel y dywedais yn ôl yn 2012, byddai hyn yn golygu y byddai'r ddyletswydd gyfreithiol yn ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol ledled Cymru sicrhau bod cofebion rhyfel yn eu hardaloedd yn cael eu cynnal. Gwyddom fod Deddf cofebion rhyfel 1923 yn caniatáu i awdurdodau lleol ddefnyddio arian cyhoeddus i gynnal cofebion, ond nid oes unrhyw reidrwydd ar gynghorau i wneud hynny. Byddai hyn yn golygu sicrhau bod gan bob awdurdod lleol, gan weithio'n agos gyda grwpiau a sefydliadau cymunedol, geidwad penodol sy'n gyfrifol am nodi a chynnal cofebion rhyfel yn eu hardaloedd. Mae cyfle hefyd gyda'r rôl i gynnwys rhywfaint o waith addysgu allanol, i hyrwyddo cofebion rhyfel mewn ardaloedd lleol, er enghraifft drwy ymweld ag ysgolion, a siarad â phlant a phobl ifanc. Byddai creu'r rôl hon yn anfon neges glir fod Llywodraeth Cymru yn anrhydeddu ei harwyr drwy anadlu bywyd newydd i mewn i'w straeon a sicrhau bod cenedlaethau'r dyfodol yn deall eu harwyddocâd yn ein hanes yn llawn. Mae'n drueni mawr fod nifer o awdurdodau lleol ledled Cymru heb bwynt cyswllt i'r gymuned leol allu dysgu mwy am gofebion yn eu hardaloedd, ac mae hynny'n rhywbeth y mae taer angen ei newid.

Drwy gydweithio rhwng Llywodraeth Cymru, awdurdodau lleol a chymunedau lleol yn unig y gallwn sicrhau bod cofebion rhyfel yn cael eu gwarchod yn iawn. Felly, yn fy marn i, cael dyletswydd statudol i awdurdodau lleol ddarparu ceidwad cadwraeth neu swyddog cofebion rhyfel fyddai'r ffordd orau o sefydlu pwynt cyswllt ar gyfer y cyhoedd, datblygu partneriaethau gyda grwpiau a sefydliadau cymunedol lleol, sydd â chyfrifoldeb wedi'i sefydlu eisoes dros rai cofebion yn yr ardal, ac yn wir, creu cysylltiadau gydag ysgolion lleol i addysgu plant a phobl ifanc am bwysigrwydd cofebion rhyfel ac i adrodd hanesion am yr aberth mawr a wnaed drosom.

Wrth gwrs, mae rhai grwpiau cymunedol eisoes yn gwneud gwaith gwych yn diogelu cofebion rhyfel a dylid eu hannog i barhau i wneud hynny. Rhaid caniatáu i'r grwpiau hynny barhau â'u gwaith a rhaid inni gefnogi ymdrechion grwpiau cymunedol, sydd â chyfrifoldeb wedi'i sefydlu dros gofebion yng Nghymru. Fodd bynnag, byddai perthynas waith gref â phwynt cyswllt mewn awdurdod lleol yn cryfhau lefel y diogelwch a gynigir i'w cofebion rhyfel a gallai fod yn ffordd o'u diogelu'n well ar adeg pan fo achosion o ddwyn a difrodi cofebion ar gynnydd mewn gwirionedd.

Fy argymhellion terfynol, Ddirprwy Lywydd, yw galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod gan awdurdodau lleol yr adnoddau gorau posibl i frwydro yn erbyn y rheini sy'n targedu cofebion rhyfel ar gyfer metel sgrap. Mae y tu hwnt i ddeall pam y byddai rhywun yn dewis dwyn cofeb, neu rannau ohoni, ond yn anffodus, mae'n digwydd. A rhaid inni gofio nad yw'r rhain yn droseddau heb ddioddefwyr o gwbl—maent yn droseddau yn erbyn cymdeithas ac mae iddynt ganlyniadau pellgyrhaeddol i'n cymunedau. Felly, rwy'n falch fod Llywodraeth y DU, yn 2013, wedi cyflwyno Deddf Delwyr Metel Sgrap 2013 i gryfhau'r rheoliadau mewn perthynas â delwyr metel sgrap ac i dynhau'r drefn bresennol.

Mae'r ddeddfwriaeth bellach yn ei gwneud yn ofynnol i bob unigolyn a busnes gwblhau proses ymgeisio fanwl i gael trwydded deliwr metel sgrap, gan roi pŵer i awdurdodau lleol wrthod ymgeiswyr anaddas a dirymu trwyddedau. Mae'r ddeddfwriaeth honno wedi cael effaith enfawr mewn gwirionedd, ac amcangyfrifir bod lefelau dwyn metel wedi disgyn fwy na thri chwarter yn y pedair blynedd gyntaf ers i'r ddeddfwriaeth ddod i fodolaeth. Fodd bynnag, mae mwy y gellir ei wneud bob amser. Rwy'n siŵr bod y Dirprwy Weinidog eisoes yn ymwybodol o'r llofnod SmartWater newydd sy'n weladwy o dan olau uwchfioled yn unig, dyfais a all helpu'r heddlu i olrhain cofebion sydd wedi'u dwyn. Ar ôl ei osod, mae hi bron iawn yn amhosibl dileu SmartWater a gall wrthsefyll llosgi, chwythu tywod ac amlygiad hirdymor i UV. Dyma un ffordd o ddiogelu cofebion rhyfel, a gobeithiaf y byddai Llywodraeth Cymru yn cytuno i ddatblygu partneriaeth ehangach â'r SmartWater Foundation a'r Ymddiriedolaeth Cofebion Rhyfel i ddefnyddio'r arf ataliol grymus hwn a sicrhau bod ein hawdurdodau lleol yn gallu gwneud defnydd ohono.

Wrth gloi, mae gennym gyfle i ymestyn ein gallu i gofio a dangos ein parch mwyaf i gymuned ein lluoedd arfog drwy addo diogelu cofebion rhyfel yng Nghymru. Yn bersonol, rwy'n ymfalchïo yn nhreftadaeth filwrol Cymru a chredaf y dylai Llywodraeth Cymru wneud popeth yn ei gallu i weithio gydag eraill i helpu i ddiogelu a hyrwyddo ein cofebion rhyfel. Mae hyn yn ymwneud ag anrhydeddu ein harwyr a rhoi cyfleoedd i'n plant a'n pobl ifanc ddysgu mwy amdanynt a'r pris eithaf a dalwyd ganddynt am ein rhyddid. Felly, rwy'n galw ar Lywodraeth Cymru i ymrwymo o ddifrif i wneud mwy i ddiogelu cofebion rhyfel yng Nghymru. Mae dyletswydd arnom i'n harwyr a roddodd eu bywydau i wneud hynny, a dim llai.

Diolch. Rwy'n mynd i alw ar y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth i ymateb i'r ddadl—Dafydd Elis-Thomas.

Diolch yn fawr am y cyfle yma i ymateb i'r ddadl, a diolch i Paul Davies am ddewis y pwnc amserol yma i'w drafod heddiw.

Mae Comisiwn y Cynulliad, wrth gwrs, yn gyfrifol am gofeb nodedig iawn sydd o flaen y Senedd hon, ac yn fan yno y byddaf i yn y gwasanaeth arferol gyda'r llynges fasnach, oherwydd rydw i'n parhau i werthfawrogi'r swydd anrhydeddus o fod yn llywydd anrhydeddus i'r llynges fasnach, fel cydnabyddiaeth o'r berthynas arbennig sydd rhyngom ni yma yn y Senedd hon a'n hetifeddiaeth forol.

Mae gyda ni gofebau rhyfel, cymaint â 5,000, o bosib, ar draws Cymru, ac maen nhw ar wahanol ffurfiau—yn blaciau neu'n senotaffau bychain. Mae yna barciau, mae yna ysbytai, a neuaddau coffa hefyd, sydd yn rhan o'r hyn a fuddsoddwyd gan gymunedau yng Nghymru, gyda chefnogaeth gyhoeddus, i gofio'r rhai a gollwyd o'r cymunedau hynny yn y rhyfel byd cyntaf a’r ail ryfel byd, a pheidied ag anghofio, wrth gwrs, y rhyfeloedd ers hynny, nac, yn wir, y rhyfel cartref yn Sbaen.

Mae coffáu'r digwyddiadau yma'n ddyletswydd arnon ni i gyd. Rydw i wedi gwrando'n ofalus ar beth a gyflwynwyd gan Paul heddiw, ac wedi darllen beth y dywedodd o o'r blaen, ac rydw i'n canmol ei ddygnwch o yn parhau i ddilyn y drafodaeth yma. Felly, wrth ymateb, rwyf am ddweud y gwnawn ni edrych o'r newydd ar ein perthynas â'r Ymddiriedolaeth Cofebau Rhyfel—y War Memorials Trust. Dwi yn sylwi bod Historic England, y corff hanesyddol sy'n cyfateb i Cadw yn Lloegr, ac, yn wir, Historic Environment Scotland, mewn perthynas uniongyrchol gyda'r ymddiriedolaeth, ac efallai y byddai o'n briodol i ni gryfhau ein perthynas â'r ymddiriedolaeth, gan ein bod ni wedi cydweithio gyda nhw yn y cynllun grantiau y cyfeiriodd Paul ato fo.

Mae cymunedau lleol, wrth gwrs, yn cyfrannu, yn enwedig drwy'r Lleng Brydeinig Frenhinol a'r gwirfoddolwyr i'r gwaith hanfodol o ofalu am gofebau rhyfel, ac rydyn ni yn gweld ei bod hi'n bwysig ein bod ni, fel Llywodraeth, nid jest yn cydnabod ond yn cefnogi'r gweithgareddau yma. Mae'n deg imi ddweud bod Cadw wedi gweithredu yn y maes yma o safbwynt rhestru cofebau. Dwi'n derbyn nad ydy deddfwriaeth restru'n golygu bod yna gadwraeth ddiogel o angenrheidrwydd, ond mae nifer y cofebau wedi cynyddu, ac mae Llywodraeth Cymru, drwy'r rhaglen Cymru'n Cofio, y cyfeiriodd Paul ati, wedi bod yn dynodi canmlwyddiant y rhyfel byd cyntaf, ac fe baratôdd Cadw ganllawiau ymarferol i gymunedau sy'n dymuno gwarchod a gofalu am eu cofebau rhyfel. Ac mae yna dros 40 o grantiau unigol, cyfanswm o £230,000, ar gyfer gwarchod pob math o gofebau wedi dod allan o'r ffynhonnell yna. Un ohonyn nhw ydy'r gofeb arall—byddaf i yno ddydd Sul, gobeithio—sef cofeb rhyfel cenedlaethol Cymru ym Mharc Cathays.

Felly, rydyn ni, fel Llywodraeth wedi dangos bod gyda ni ewyllys tuag at goffáu yng Nghymru, ond rydyn ni hefyd wedi cefnogi cofebau o bwys cenedlaethol y tu allan i Gymru, gyda gwariant o £25,000 yn y gofeb Gymreig yn Fflandrys, a'r cymorth yn ogystal i'r gofeb yng Nghoedwig Mametz, yng ngogledd Ffrainc—gwariant o ryw £7,000 yn y fan honno. Ond gan fod y cyfnod penodol o ddathlu'r rhyfel mawr, y rhyfel cyntaf, yn dirwyn i ben, a gan ein bod ni wedi cydweithio gyda'r ymddiriedolaeth, y War Memorials Trust yn y gorffennol, fe wnaf i ymrwymiad fy mod i'n mynd i ystyried ymhellach sut y gallwn ni gryfhau ein gweithredu fel Llywodraeth yn y ffordd y mae Paul wedi'i awgrymu. Fyddai fo ddim yn disgwyl imi wneud ymrwymiad cryfach na hynny heddiw, ond mae gen i ddiddordeb fy hun, nid yn unig o safbwynt y Gweinidog sydd â chyfrifoldeb yn ateb heddiw, ond hefyd o ran y pwysigrwydd o gofio, ac o gofio'n briodol. A dwi'n gwerthfawrogi'n fawr y cyfraniadau sydd wedi cael eu gwneud yn y gwahanol gymunedau ar hyd y blynyddoedd i ddathlu, i gofio ac i gydnabod, ac i alaru, wrth gwrs. Mae'r pethau yma i gyd yn mynd gyda'i gilydd.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf, wrth gwrs, Joyce.

Diolch yn fawr iawn. Gwn fod hwn yn faes rydych yn teimlo'n gryf iawn amdano, felly, tybed a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch Patti Flynn, a welodd, yr wythnos diwethaf, blac i gofio am aelodau o gymuned y bobl dduon a lleiafrifoedd ethnig a ymladdodd drosom yn y rhyfel. Gosodwyd y plac hwnnw ar Gofeb Ryfel Genedlaethol Cymru yng Nghaerdydd ddydd Sadwrn diwethaf. Rwy'n siŵr y byddem i gyd yn ymuno i'w llongyfarch—am y 26 mlynedd y bu'n ymgyrchu—ond hefyd ar yr un pryd i gofio am y rhai a roddodd eu bywydau.

Roeddwn ar fai'n anghofio sôn am Patti Flynn, person y mae gennyf barch personol uchel iawn tuag ati. Ac yn wir, mae a wnelo nid yn unig â phwysigrwydd coffâd y gofeb ryfel i'r cymunedau du ac ethnig a gymerodd ran mor weithredol yn amddiffyn y Deyrnas Unedig a'n cymunedau ar yr adegau anodd hyn, ond â phwysigrwydd hynny i ni fel Llywodraeth, i gydnabod ein bod yn gymdeithas amlddiwylliannol ac amlhiliol go iawn yma yng Nghymru. Felly, rwy'n ddiolchgar iawn i chi am fy atgoffa am bwysigrwydd cyfraniad Patti Flynn.

Felly, i grynhoi, dwi'n gobeithio mai cychwyn y drafodaeth ydyn ni heddiw, a dwi'n edrych ymlaen at gydweithio ymhellach efo Paul Davies ac Aelodau eraill o'r Cynulliad sydd yn amlwg â diddordeb, wedi aros yma am y drafodaeth yma heddiw, i sicrhau ein bod ni'n parhau i goffáu mewn modd priodol y rhai y mae ein rhyddid ni wedi dibynnu ar eu bywydau nhw.

Diolch yn fawr iawn. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch yn fawr.