Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
29/01/2019Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galwaf Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Huw Irranca-Davies.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Huw Irranca-Davies.
1. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ynghylch materion capasiti ffyrdd a rheilffyrdd Pencoed? OAQ53287
1. What discussions has the First Minister had with the Minister for Economy and Transport on Pencoed road and rail capacity issues? OAQ53287
I thank the Member for the question. I am aware from my discussions with him that the Minister for Economy and Transport met with Assembly Members, councillors and Members of Parliament on Monday to discuss road and rail capacity in relation to Pencoed.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Rwy'n ymwybodol o'm trafodaethau gydag ef fod Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth wedi cyfarfod gydag Aelodau Cynulliad, cynghorwyr ac Aelodau Seneddol ddydd Llun i drafod capasiti ffyrdd a rheilffyrdd mewn cysylltiad â Phencoed.
I thank the First Minister for that answer, and could I, through him, just convey my thanks to the Minister for Economy and Transport? He has been endlessly lobbied by me, and I've brought delegations of the council leader, town councillors from Pencoed town council and others, and he's engaged very constructively, I have to say, with us.
The two sides of this town are separated now by a level crossing that can be shut in peak times for up to 40 minutes in an hour and a narrow Victorian road bridge that allows only for one-way traffic determined by a three-way traffic light system. This can lead to utter gridlock in the town, immense frustration for residents and businesses, air pollution and congestion, and a dead hand on housing and wider economic development. It's also notorious, by the way—the level crossing—for its accidents and its close shaves with pedestrians and traffic, and, of course, the stretch is unfortunately also infamous for fatalities through suicide.
So, the recently announced £60,000 grant from the Welsh Government transport grant to take forward a feasibility study into resolving these issues is an important step forward, and we truly thank the Welsh Government for this. First Minister, we've spent several years to get to a point where we now have all the right players at the table: Network Rail, Bridgend County Borough Council, Pencoed town council, local councillors, a Member of Parliament, and even an observer present—[Interruption.]
Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna, ac a gaf i, drwyddo ef, gyfleu fy niolch i Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth? Mae wedi cael ei lobïo yn ddiddiwedd gennyf i, ac rwyf i wedi dod â dirprwyaethau o arweinydd y cyngor, cynghorwyr tref o gyngor tref Pencoed ac eraill, ac mae wedi ymgysylltu'n adeiladol iawn, mae'n rhaid i mi ddweud, gyda ni.
Mae dwy ochr y dref hon wedi eu gwahanu erbyn hyn gan groesfan rheilffordd a all fod ar gau yn ystod cyfnodau brig am hyd at 40 munud mewn awr a phont ffordd gul Fictoraidd sy'n caniatáu traffig unffordd yn unig a bennir gan system goleuadau traffig tair ffordd. Gall hyn arwain at dagfa lwyr yn y dref, rhwystredigaeth enfawr i drigolion a busnesau, llygredd aer a thagfeydd, a llaw farw o ran tai a datblygu economaidd ehangach. Mae ganddo enw gwael iawn hefyd, gyda llaw—y groesfan—am ei ddamweiniau ac achosion y bu ond y dim iddynt ddigwydd gyda cherddwyr a thraffig, ac, wrth gwrs, mae'r darn o reilffordd hefyd yn ddrwg-enwog am farwolaethau drwy hunanladdiad, yn anffodus.
Felly, mae'r grant o £60,000 a gyhoeddwyd yn ddiweddar gan grant trafnidiaeth Llywodraeth Cymru i gynnal astudiaeth o ddichonoldeb i ddatrys y materion hyn yn gam pwysig ymlaen, a diolchwn o waelod calon i Lywodraeth Cymru am hyn. Prif Weinidog, rydym ni wedi treulio sawl blwyddyn i gyrraedd pwynt lle mae gennym ni'r holl garfannau priodol wrth y bwrdd: Network Rail, Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, cyngor tref Pencoed, cynghorwyr lleol, Aelod Seneddol, a hyd yn oed sylwedydd yn bresennol—[Torri ar draws.]
I'm sure the Member is coming to his question.
Rwy'n siŵr bod yr Aelod yn dod at ei gwestiwn.
I am. And even an observer presence from the Wales Office as well. But would he agree with me that if public support, and only after proper consultation, a significant multimillion pound scheme were to proceed, this would need all those players to play their part? And I wonder what the Welsh Government could do to encourage Westminster and the Department for Transport to step up to the mark as well.
Ydw. A hyd yn oed presenoldeb sylwedydd o Swyddfa Cymru hefyd. Ond a fyddai'n cytuno â mi pe byddai cefnogaeth gyhoeddus, a dim ond ar ôl ymgynghori priodol, bod cynllun sylweddol gwerth miliynau o bunnoedd yn mynd rhagddo, y byddai hyn yn golygu bod angen i'r holl garfannau hynny chwarae eu rhan? A tybed beth y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud i annog San Steffan a'r Adran Drafnidiaeth i ymateb i'r her hefyd.
I thank the Member for that supplementary question. And, Llywydd, returning early this morning from Tata Steel, where the Minister and I had been with David Rees celebrating the refit of the new blast furnace 5, and discussing that matter, we took the opportunity to go off the road and to see the sight of the level crossing. And once you see it for yourself, you absolutely understand the points that Huw Irranca-Davies is making, and I wanted to pay tribute to the indefatigable way in which I know that he has pursued this issue, not just in this Assembly, but when he was a Member of Parliament as well, attempting to get a solution to what is, as Members have heard, a very real blight on the need to bring about improvement in that area.
I am very glad that the Welsh Government has been able to put some money on the table to break the deadlock that otherwise was there, but the Member is completely right in saying that our money—the £60,000 we have put forward for the feasibility study—will only really bear fruit when the results of a feasibility study are funded, and, for that, we will need the help of the Department for Transport in London, as well as our own resources.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn atodol yna. A, Llywydd, wrth ddychwelyd yn gynnar y bore yma o Tata Steel, lle'r oedd y Gweinidog a minnau wedi bod gyda David Rees yn dathlu ailosod ffwrnais chwyth newydd rhif 5, ac yn trafod y mater hwnnw, manteisiwyd ar y cyfle i fynd oddi ar y ffordd ac i weld y groesfan reilffordd. Ac ar ôl i chi ei gweld drosoch eich hun, rydych chi'n deall yn llwyr y pwyntiau y mae Huw Irranca-Davies yn eu gwneud, a hoffwn dalu teyrnged i'r ffordd ddiflino y gwn y mae ef wedi bod ar drywydd y mater hwn, nid yn unig yn y Cynulliad hwn, ond pan yr oedd yn Aelod Seneddol hefyd, yn ceisio cael ateb i'r hyn sydd, fel y mae'r Aelodau wedi clywed, yn falltod gwirioneddol iawn ar yr angen i sicrhau gwelliant yn yr ardal honno.
Rwy’n falch iawn bod Llywodraeth Cymru wedi gallu rhoi rhywfaint o arian ar y bwrdd i ddatrys yr anghytundeb llwyr a oedd yno fel arall, ond mae'r Aelod yn gwbl gywir wrth ddweud na fydd ein harian—y £60,000 yr ydym ni wedi ei gynnig ar gyfer yr astudiaeth o ddichonoldeb—yn dwyn ffrwyth mewn gwirionedd tan fydd canlyniadau astudiaeth ddichonoldeb yn cael eu hariannu, ac, ar gyfer hynny, byddwn angen cymorth yr Adran Drafnidiaeth yn Llundain, yn ogystal â'n hadnoddau ein hunain.
Well, I'll have to check my e-mail because I don't think I was invited to that meeting as a regional Assembly Member. We all know there's a dire lack of investment in south Wales west train lines. A report received by the Economy and Infrastructure Committee, by Rowland Pittard, noted that there was, and I quote,
'a long history of promises'
of a half-hourly service from Maesteg, and it suggests that bus routes to the area are pretty shambolic as well. What is your Government going to do to increase public transport accessibility to people in my region who have been waiting for quite some time for progress in this area?
Wel, bydd yn rhaid i mi wirio fy e-bost oherwydd nid wyf i'n meddwl fy mod i wedi cael fy ngwahodd i'r cyfarfod hwnnw fel Aelod Cynulliad rhanbarthol. Rydym ni i gyd yn gwybod bod diffyg buddsoddiad enbyd yn rheilffyrdd y de-orllewin. Nododd adroddiad a dderbyniwyd gan Bwyllgor yr Economi a Seilwaith, gan Rowland Pittard, bod, a dyfynnaf,
hanes maith o addewidion
o wasanaeth bob hanner awr o Faesteg, ac mae'n awgrymu bod llwybrau bysiau i'r ardal yn dipyn o draed moch hefyd. Beth mae eich Llywodraeth yn mynd i'w wneud i gynyddu hygyrchedd cludiant cyhoeddus i bobl yn fy rhanbarth i sydd wedi bod yn aros am gryn amser am gynnydd yn y maes hwn?
Well, Llywydd, I'm sure the Member will have welcomed the plans that have already been published for a Sunday service from Maesteg to Cardiff, stopping at Pencoed, which will begin this year. She will have welcomed the fact that, from the autumn of this year, there will be upgraded rolling stock, producing a 45 per cent increase in capacity on morning journeys from Maesteg, and I know that she will have welcomed the fact that, by December 2023, the running time between Cardiff and Maesteg will have been reduced from 55 minutes to 46 minutes, as a result of decisions made by this Welsh Labour Government.
Wel, Llywydd, rwy'n siŵr y bydd yr Aelod wedi croesawu'r cynlluniau a gyhoeddwyd eisoes ar gyfer gwasanaeth ar y Sul o Faesteg i Gaerdydd, yn stopio ym Mhencoed, a fydd yn dechrau eleni. Bydd hi wedi croesawu'r ffaith, o hydref eleni, y bydd cerbydau wedi'u huwchraddio, gan greu cynnydd o 45 y cant i gapasiti ar gyfer teithiau boreol o Faesteg, a gwn y bydd wedi croesawu'r ffaith y bydd yr amser teithio rhwng Caerdydd a Maesteg, erbyn Rhagfyr 2023, wedi ei leihau o 55 munud i 46 munud, o ganlyniad i benderfyniadau a wnaed gan y Llywodraeth Lafur Cymru hon.
2. Beth yw strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer lleihau costau gweithwyr asiantaeth yn y GIG? OAQ53329
2. What is the Welsh Government’s strategy for reducing the cost of agency working in the NHS? OAQ53329
I thank the Member for that question. A new control framework has enabled a reduction of £30 million in agency working costs in the Welsh NHS over the last financial year. A set of priority actions from that work has been identified for the second phase of our action in this area.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mae fframwaith rheoli newydd wedi galluogi gostyngiad o £30 miliwn i gostau gwaith asiantaeth yn y GIG yng Nghymru dros y flwyddyn ariannol ddiwethaf. Nodwyd cyfres o gamau blaenoriaeth o'r gwaith hwnnw ar gyfer ail gam ein camau gweithredu yn y maes hwn.
Thank you very much, First Minister. Clearly, we have to replace people if members of staff become sick, particularly at very short notice. But it seems that there is an issue with the use of agencies that don't passport on what the health board is paying for those staff, as opposed to having bank workers who are able to come in at short notice. So, I think there's a particular issue here around the cost of agency working, which some health boards are managing much less efficiently than others. I'm glad to hear about the new strategic plan that the Government has, because I'm sure this money could be better spent on patients.
Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog. Yn amlwg, mae'n rhaid i ni gael pobl eraill os bydd aelodau o staff yn sâl, yn enwedig ar rybudd byr iawn. Ond mae'n ymddangos bod problem o ran y defnydd o asiantaethau nad ydynt yn trosglwyddo'r hyn y mae'r bwrdd iechyd yn ei dalu am y staff hynny, yn hytrach na chael gweithwyr cronfa sy'n gallu dod i mewn ar fyr rybudd. Felly, rwy'n credu bod problem benodol yma o ran cost gwaith asiantaeth, ac mae rhai byrddau iechyd yn rheoli hyn yn llawer llai effeithlon nag eraill. Rwy'n falch o glywed am y cynllun strategol newydd sydd gan y Llywodraeth, oherwydd rwy'n siŵr y gellid gwario'r arian hwn yn well ar gleifion.
Llywydd, I thank the Member for that supplementary question. She's quite right to point to the fact that there are different sorts of agency spending. Some agency spending, where staff are brought in to cover parental leave, or study leave, for example, is planned agency spending and is necessary in any large organisation such as the NHS. The plan has been drawn up to bear down on the costs of non-planned use of agency staff, and there, as Jenny Rathbone has said, some health boards have already made greater progress than others. Cardiff and Vale University Local Health Board, in the area that she represents, spends on agency 1.8 per cent of its pay costs as a whole, and that is the lowest percentage of any local health board in Wales. The second phase of the work that I mentioned in my opening answer will involve all health boards in Wales learning from one another, but it will also, in the way the Member said, consider the benefits of an all-Wales staff bank, so that we can use the staff that we have more directly under our employment in order to bring down costs but also to provide a better service.
Llywydd, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn atodol yna. Mae hi'n hollol iawn i dynnu sylw at y ffaith bod gwahanol fathau o wariant asiantaeth. Mae peth o wariant asiantaeth, pan fydd staff yn cael eu cyflogi yn ystod absenoldeb rhiant, neu absenoldeb astudio, er enghraifft, yn wariant asiantaeth a gynlluniwyd ac mae'n angenrheidiol mewn unrhyw sefydliad mawr fel y GIG. Lluniwyd y cynllun i leihau costau'r defnydd o staff asiantaeth heb ei gynllunio, ac yn hynny o beth, fel y dywedodd Jenny Rathbone, mae rhai byrddau iechyd eisoes wedi gwneud mwy o gynnydd nag eraill. Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro, yn yr ardal y mae hi'n ei chynrychioli, yn gwario 1.8 y cant o'i holl gostau cyflog ar waith asiantaeth, a dyna'r ganran isaf o unrhyw fwrdd iechyd lleol yng Nghymru. Bydd ail ran y gwaith y cyfeiriais ato yn fy ateb cyntaf yn cynnwys pob bwrdd iechyd yng Nghymru yn dysgu gan ei gilydd, ond bydd hefyd, yn y ffordd y dywedodd yr Aelod, yn ystyried manteision cronfa staff Cymru gyfan, fel y gallwn ddefnyddio'r staff sydd gennym ni yn fwy uniongyrchol o dan ein cyflogaeth er mwyn lleihau costau, ond hefyd er mwyn darparu gwell gwasanaeth.
First Minister, I'm sure you'll want to commend the work of the Auditor General for Wales, who has pointed out that 82 per cent of this spend is to cover for vacancies. And he also says there's a real issue of skills shortages and poor data, especially the lack of consistent and comparable data, which is impeding the leadership that we need from the health boards. What are you going to do with his observations there, and how soon might we see better performance in this important area?
Prif Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch chi eisiau canmol gwaith Archwilydd Cyffredinol Cymru, sydd wedi tynnu sylw at y ffaith bod 82 y cant o'r gwariant hwn ar gyfer swyddi gwag. Ac mae hefyd yn dweud bod problem wirioneddol o brinder sgiliau a data gwael, yn enwedig y diffyg data cyson a chymaradwy, sy'n amharu ar yr arweinyddiaeth sydd ei hangen arnom gan y byrddau iechyd. Beth ydych chi'n mynd i'w wneud gyda'i sylwadau yn hynny o beth, a pha mor fuan y gallem ni weld gwell perfformiad yn y maes pwysig hwn?
I thank David Melding for that. I do, of course, welcome the report of the Wales Audit Office. It was that report that highlighted the fact that there had been a reduction of £30 million in the cost of agency working staff in the last year in the NHS. And it was a balanced account of the achievements that have been made in Wales, but also pointing to new ways in which we can address skills shortages and costs in the future. In the second phase, which I've mentioned already, there will be further development of data collection, to provide standardised national data, to enable benchmarking and monitoring of improvement in spend, directly in response to some of the work that the auditor general summed up in his report.
Diolchaf i David Melding am hynna. Rwyf, wrth gwrs, yn croesawu adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru. Yr adroddiad hwnnw wnaeth bwysleisio'r ffaith y bu gostyngiad o £30 miliwn i gost staff gwaith asiantaeth yn ystod y flwyddyn ddiwethaf yn y GIG. Ac roedd yn ystyriaeth gytbwys o'r cyflawniadau a wnaed yng Nghymru, ond hefyd yn cyfeirio at ffyrdd newydd y gallwn ni fynd i'r afael â phrinder sgiliau a chostau yn y dyfodol. Yn yr ail gam, yr wyf i wedi cyfeirio ato eisoes, bydd datblygiadau pellach o ran casglu data, i ddarparu data cenedlaethol safonedig, i alluogi meincnodi a monitro gwelliant o ran gwariant, mewn ymateb uniongyrchol i rywfaint o'r gwaith a grynhowyd gan yr Archwilydd Cyffredinol yn ei adroddiad.
I'm sure that the First Minister will be aware that one of the issues leading to the problems with agency staffing is problems with retention in the nursing workforce. One of the reasons for these problems of retention, in some cases, is a lack of flexibility. I'm aware of a number of cases where nurses have asked for flexible working patterns on the wards where they're employed, and the local health boards have been unable to provide, or unwilling to provide, those flexible working patterns. Those nurses have then left their positions, gone to work for agencies and ended up in exactly the same wards, doing exactly the same work, costing the national health service more money, but receiving the flexibility that they've asked for, to enable them, for example, to balance their family responsibilities with working in the NHS. If there is one case of this, this is too many, I'm sure the First Minister would agree with me. A number of such cases have been drawn to my attention. What more can the First Minister do, working with the Minister for Health and Social Services, to ensure that local health boards take a more flexible and pragmatic approach to providing nursing staff with flexible working opportunities and to promote the retention of these highly skilled members of staff directly in our national health, rather than employing them through agencies?
Rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol mai un o'r materion sy'n arwain at y problemau gyda staffio asiantaeth yw problemau o ran cadw staff yn y gweithlu nyrsio. Un o'r rhesymau am y problemau hyn o ran cadw, mewn rhai achosion, yw diffyg hyblygrwydd. Rwy'n ymwybodol o nifer o achosion lle mae nyrsys wedi gofyn am batrymau gweithio hyblyg ar y wardiau lle maen nhw'n cael eu cyflogi, ac nid yw'r byrddau iechyd lleol wedi gallu darparu, neu maen nhw wedi bod yn amharod i ddarparu, y patrymau gweithio hyblyg hynny. Mae'r nyrsys hynny wedi gadael eu swyddi wedyn, wedi mynd i weithio i asiantaethau ac wedi canfod eu hunain yn yr un wardiau yn union, yn gwneud yr un gwaith yn union, gan gostio mwy o arian i'r gwasanaeth iechyd gwladol, ond yn cael yr hyblygrwydd y maen nhw wedi gofyn amdano, i'w caniatáu, er enghraifft , i gydbwyso eu cyfrifoldebau teuluol â gweithio yn y GIG. Os oes un achos o hyn, mae hyn yn ormod, rwy'n siŵr y byddai'r Prif Weinidog yn cytuno â mi. Tynnwyd fy sylw at nifer o achosion o'r fath. Beth arall all y Prif Weinidog ei wneud, gan weithio gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, i sicrhau bod byrddau iechyd lleol yn mabwysiadu dull mwy hyblyg ac ymarferol o ddarparu cyfleoedd gweithio hyblyg i staff nyrsio ac i hybu cadw'r aelodau staff hynod fedrus hyn yn uniongyrchol yn ein gwasanaeth iechyd, yn hytrach na'u cyflogi drwy asiantaethau?
Well, Llywydd, I do agree directly with the main point that Helen Mary Jones has made. If you think of staffing in the NHS, there are three consecutive issues that you have to think about. First of all, there is training of new staff to come into the NHS, and, for the fifth year in a row, we have record spend in supporting health professional education and training in Wales, with record numbers of people being trained to come into the nursing profession in Wales. The second issue is recruitment. Having trained people, you have to recruit them, and the number of nurses, midwives and health visitors in Wales was up by 134 again last year. We have a record high number of people recruited into the health service, but then we have to retain them in the way that the Member said. And the message I always gave to the health service, and I know it's repeated by Vaughan Gething, is that they must show maximum flexibility in order to retain the skilled and dedicated staff that they have. And the question should not be, 'How does this person fit into the health board's patterns?' but, 'What can the health board do to enable that person's needs to be responded to flexibly?' in order that we can retain that person who has been often expensively trained, where investment has been made in them while they work for the health service, and where there is every reason why a local health board should do everything they can, in as flexible a way as they can, to go on retaining the service of that person for as long as they possibly can.
Wel, Llywydd, rwyf yn cytuno'n uniongyrchol gyda'r prif bwynt y mae Helen Mary Jones wedi ei wneud. Os meddyliwch chi am staffio yn y GIG, ceir tri mater olynol y mae'n rhaid i chi eu hystyried. Yn gyntaf oll, ceir hyfforddi staff newydd i ddod i mewn i'r GIG, ac, am y bumed flwyddyn yn olynol, mae gennym ni'r gwariant mwyaf erioed i gynorthwyo addysg a hyfforddiant i weithwyr iechyd proffesiynol yng Nghymru, gyda'r nifer mwyaf erioed o bobl yn cael eu hyfforddi i ddod i mewn i'r proffesiwn nyrsio yng Nghymru. Yr ail fater yw recriwtio. Ar ôl hyfforddi pobl, mae'n rhaid i chi eu recriwtio nhw, a chynyddodd nifer y nyrsys, bydwragedd ac ymwelwyr iechyd yng Nghymru gan134 unwaith eto y llynedd. Mae gennym ni'r nifer mwyaf erioed yn cael eu recriwtio i'r gwasanaeth iechyd, ond wedyn mae'n rhaid i ni eu cadw nhw yn y ffordd y dywedodd yr Aelod. A'r neges yr wyf i bob amser yn ei rhoi i'r gwasanaeth iechyd, a gwn ei bod yn cael ei hailadrodd gan Vaughan Gething, yw bod yn rhaid iddyn nhw ddangos yr hyblygrwydd mwyaf posibl er mwyn cadw'r staff medrus ac ymroddedig sydd ganddyn nhw. Ac nid, 'Sut mae'r person hwn yn cyd-fynd â phatrymau'r bwrdd iechyd?' ddylai'r cwestiwn fod, ond, 'Beth all y bwrdd iechyd ei wneud i alluogi ymateb hyblyg i anghenion y person hwnnw?' fel y gallwn gadw'r person hwnnw sy'n aml wedi cael ei hyfforddi yn ddrud, lle gwnaed buddsoddiad ynddo tra ei fod yn gweithio i'r gwasanaeth iechyd, a lle ceir pob rheswm pam y dylai bwrdd iechyd lleol wneud popeth o fewn ei allu, mewn ffordd mor hyblyg â phosibl, i barhau i gadw gwasanaeth y person hwnnw am gyhyd â phosibl.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Questions now from the party leaders. The Plaid Cymru leader, Adam Price.
Diolch, Llywydd. Brif Weinidog, yn ystod eich gaeaf cyntaf wrth y llyw fel Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, cafodd 80 y cant o'r rheini oedd yn mynychu adrannau brys eu derbyn, eu trosglwyddo neu eu rhyddhau o fewn pedair awr. Mae hynny, wrth gwrs, yn is na'r targed o 95 y cant. Fis diwethaf, dim ond 77.8 y cant o bobl gafodd eu gweld o fewn pedair awr. Dyma'r record waethaf ar gyfer unrhyw fis Rhagfyr hyd yma. Allwch chi egluro pam mae perfformiad adrannau A&E yn ystod eich cyfnod fel Gweinidog Iechyd, ac yna fel Gweinidog Cyllid, a bellach fel Prif Weinidog, wedi mynd o ddrwg i waeth?
Thank you, Llywydd. First Minister, during your first winter in charge as health Minister, 80 per cent of those attending accident and emergency departments were accepted, transferred or released within 24 hours. That is, of course, lower than the target of 95 per cent. Last month, only 77.8 per cent of people were seen within four hours. This is the worst record for any December to date. Can you explain why the performance of A&E departments during your tenure as health Minister, and then as finance Minister, and now as First Minister, has gone from bad to worse?
Wel, Llywydd, that is a very partial and unfair description of the work that emergency departments in Wales have done over this winter. It is certainly true that the number of people entering A&E departments on an emergency basis was the highest ever on record in the month of December, and, despite that, the system has been more resilient in this winter than the year before. We have seen reductions in delayed transfers of care; we have seen reductions in delays in ambulance handovers; we have seen improvements in the resilience of the system, with fewer hospitals declaring themselves to be under the greatest level of pressure.
The Member is true in picking one example where the system has been under greatest strain, and that is seeing people within the four-hour target. In fact, the majority of health boards in Wales have improved their performance there. The all-Wales figure is brought down by the fact that, in two health boards, the performance has deteriorated.
Llywydd, the median time that people who go to A&E departments in Wales in December had to wait, despite the pressures that the system is under, was two hours and 25 minutes, from the time they arrived, not to the time they were seen, but to the time that they had been seen, treated and either admitted to the hospital or discharged home. I think that is a tremendous tribute to the work that goes on by the dedicated staff who work under such pressures of numbers and conditions, and that's where I would put my focus this afternoon.
Wel, Llywydd, mae hwnna'n ddisgrifiad rhannol ac annheg iawn o'r gwaith y mae adrannau achosion brys yng Nghymru wedi ei wneud dros y gaeaf hwn. Mae'n sicr yn wir bod nifer y bobl sy'n mynd i adrannau damweiniau ac achosion brys ar sail frys yr uchaf a welwyd erioed ym mis Rhagfyr, ac, er gwaethaf hynny, mae'r system wedi bod yn fwy cydnerth y gaeaf hwn nag yn y flwyddyn flaenorol. Rydym ni wedi gweld lleihad o ran oedi wrth drosglwyddo gofal; rydym ni wedi gweld lleihad o ran oedi wrth drosglwyddo cleifion ambiwlans; rydym ni wedi gweld gwelliannau o ran cydnerthedd y system, gyda llai o ysbytai yn datgan eu bod nhw o dan y lefel uchaf o bwysau.
Mae'r Aelod yn iawn wrth ddewis un enghraifft lle mae'r system wedi bod o dan y straen mwyaf, sef gweld pobl o fewn y targed o bedair awr. Mewn gwirionedd, mae mwyafrif y byrddau iechyd yng Nghymru wedi gwella eu perfformiad yn hynny o beth. Mae ffigur Cymru gyfan yn cael ei ostwng gan y ffaith bod y perfformiad wedi dirywio mewn dau fwrdd iechyd.
Llywydd, y cyfnod canolrifol y bu'n rhaid i bobl a aeth i adrannau damweiniau ac achosion brys yng Nghymru aros ym mis Rhagfyr, er gwaethaf y pwysau sydd ar y system, oedd dwy awr a 25 munud, o'r amser iddyn nhw gyrraedd, nid tan yr amser iddyn nhw gael eu gweld, ond tan yr amser iddyn nhw fod wedi cael eu gweld, eu trin, a naill ai eu derbyn i'r ysbyty neu eu rhyddhau i fynd adref. Credaf fod honno'n deyrnged aruthrol i'r gwaith sy'n cael ei wneud gan y staff ymroddedig sy'n gweithio o dan cymaint o bwysau o ran niferoedd ac amodau, a dyna lle byddwn i'n rhoi fy mhwyslais y prynhawn yma.
Mae'n rhaid i fi ddweud, rwy'n gresynu at ateb y Prif Weinidog. Mae'r perfformiad yn Lloegr, sydd eisoes ar y blaen i Gymru, wedi parhau i wella yn ystod y 12 mis diwethaf, tra bod ffigurau perfformiad yr Alban yn gyson uchel—dros 90 y cant o bobl yn cael eu gweld o fewn yr amser targed. Nawr, wrth edrych o dan wyneb y ffigur cenedlaethol Cymreig, daw enghreifftiau fwy dyrys fyth o ran perfformiad i'r golwg. Ysbyty Maelor Wrecsam yw'r adran A&E sy'n perfformio waethaf yn y Deyrnas Gyfunol i gyd. Yno, bu'n rhaid i bron hanner y bobl aros dros bedair awr i gael eu gweld. Ysbyty Glan Clwyd yn Llanelwy ydy'r trydydd gwaethaf yn y Deyrnas Gyfunol, a bu'n rhaid i bron 700 o bobl fis diwethaf aros yno dros 12 awr. I roi hyn mewn bach o bersbectif, dim ond 210 o bobl fu’n rhaid aros dros 12 awr i gael eu gweld yn holl ysbytai'r Alban ym mis Tachwedd, a phan drown ni at gleifion yn sownd mewn ambiwlansys, mae bron i ddau draean o gleifion yn aros mwy na chwarter awr mewn ambiwlans y tu allan i ysbytai Maelor a Glan Clwyd. A yw’r methiannau yma mor ddifrifol erbyn hyn fel eu bod nhw’n peri peryg i fywyd?
I have to say that I regret the First Minister’s answer. The performance in England, which is already ahead of Wales, has continued to improve over the last 12 months, whilst the performance figures for Scotland are consistently over 90 per cent in terms of people being seen within the target time. Now, in looking under the surface and looking underneath that national figure, then we see even more complex examples in terms of performance. Wrexham Maelor Hospital has the A&E department that is performing worst across the UK. There, almost 50 per cent of people had to wait over four hours to be seen. Glan Clwyd Hospital in St Asaph is the third worst in the UK, and almost 700 people last month had to wait over 12 hours there. To put this in some perspective, only 210 people had to wait over 12 hours to be seen in all Scottish hospitals in November. And when we turn to patients being held in ambulances, almost two thirds of patients wait more than a quarter of an hour in an ambulance outside Maelor and Glan Clwyd hospitals. Are these failings so grave now that they endanger life?
Well, Llywydd, it is unacceptable that people are kept waiting in some places in the way that the Member described, and the performance at the Wrexham Maelor Hospital is not acceptable to the Welsh NHS, it's not acceptable to the Minister and not acceptable to the board of Betsi Cadwaladr either. Huge efforts are going on to make sure that the position there is improved for the future.
The Member chooses to point today to England as his preferred comparison for Wales. Let me tell him what the Royal College of Emergency Medicine said in January, this January, about the performance in England, where the college said
'bed occupancy remains close to 95 per cent'
and
'conditions for patients and staff in Emergency Departments'
—in England 'are very tough indeed.'
And they are very tough in Wales too, but there is no easy answer to point to somewhere that has everything right. We know that isn't the case. On the whole, the performance across Wales in this winter has been an improvement on where we were last year, and where there are problems, we will tackle them.
Wel, Llywydd, mae'n annerbyniol bod pobl yn cael eu cadw yn aros mewn rhai lleoedd yn y ffordd y disgrifiodd yr Aelod, ac nid yw'r perfformiad yn Ysbyty Maelor Wrecsam yn dderbyniol i GIG Cymru, nid yw'n dderbyniol i'r Gweinidog ac nid yw'n dderbyniol i fwrdd Betsi Cadwaladr ychwaith. Mae ymdrechion aruthrol yn cael eu gwneud i wneud yn siŵr bod y sefyllfa yno yn cael ei gwella ar gyfer y dyfodol.
Mae'r Aelod yn dewis cyfeirio heddiw at Loegr fel y gymhariaeth i Gymru y mae'n ei ffafrio. Gadewch i mi ddweud wrtho yr hyn a ddywedodd y Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys ym mis Ionawr, mis Ionawr eleni, am y perfformiad yn Lloegr, pan ddywedodd y coleg
mae'r defnydd o welyau yn dal i fod yn agos at 95 y cant
ac
mae amodau i gleifion a staff mewn Adrannau Achosion Brys
—yn Lloegr, yn anodd dros ben.
Ac maen nhw'n anodd dros ben yng Nghymru hefyd, ond nid oes ateb hawdd i gyfeirio at rywle sydd â phopeth yn iawn. Rydym ni'n gwybod nad yw hynny'n wir. Ar y cyfan, mae perfformiad ledled Cymru yn ystod y gaeaf hwn wedi bod yn well na'n sefyllfa y llynedd, a lle ceir problemau, byddwn yn mynd i'r afael â nhw.
Wel, fe wnes i ofyn i’r Prif Weinidog a oedd y sefyllfa yma erbyn hyn yn beryg bywyd. Wel, dros y flwyddyn ddiwethaf—wnaeth e ddim ateb hynny, naddo? Dros y flwyddyn ddiwethaf, mae’r crwner yn y gogledd wedi cyflwyno hysbysiad i’r NHS yng Nghymru i atal marwolaethau yn y dyfodol ar bedwar achlysur gwahanol. Yn yr adroddiadau hyn, mae’r crwner yn tynnu sylw penodol at bryderon ynghylch ambiwlansys yn cael eu dal yn ôl, prinder staff ac oedi cyn cael triniaeth mewn adrannau brys. Yn ei adroddiad diweddaraf, yn achos Gladys May Williams, dywed John Gittins, prif grwner y gogledd, nad oes unrhyw arwydd fod cynnydd yn cael ei wneud er gwaetha’r ffaith iddo leisio pryderon dro ar ôl tro. Mae’n dweud hefyd ei fod yn hynod bryderus bod bywydau cleifion yn cael eu rhoi mewn perygl o ganlyniad.
Ddoe, gerbron y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, roedd Andrew Goodall, prif weithredwr NHS Cymru, yn cyfaddef bod perfformiad adrannau brys Betsi Cadwaladr yn annerbyniol a’i fod wedi gwaethygu ers i chi osod y bwrdd dan fesurau arbennig ym Mehefin 2015, tair blynedd a hanner yn ôl. A hynny’n rhannol yn sgil colli golwg ar berfformiad A&E gan nad oedd yn faes wnaethoch chi flaenoriaethu ar gyfer ymyrraeth o’r dechrau.
Ydych chi’n difaru hynny erbyn hyn? Ydych chi’n derbyn bod maint y broblem yma mor ddifrifol bod gofyn inni gael adolygiad annibynnol ar fyrder i edrych ar gyflwr gofal brys drwy Gymru gyfan, gan ddechrau yn y gogledd? Neu, fel digwyddodd yn achos Tawel Fan, oes rhaid inni aros am ragor o boen a dioddef diangen cyn y byddwch chi’n barod i gymryd cyfrifoldeb a gweithredu?
Well, I asked you, First Minister, whether this situation puts lives at risk. Well, over the—you didn’t answer that point, and over the last year, the coroner in north Wales has presented a notice to the NHS in Wales in order to prevent deaths in the future on four different occasions. In these reports, the coroner draws specific attention to concerns about ambulances being held back, a shortage of staff and delays in providing treatment in A&E departments. And in his most recent report, in the case of Gladys May Williams, John Gittins, the chief coroner for north Wales, said that there is no sign that progress is being made, despite the fact that he voiced concerns time and time again. He also said that he’s extremely concerned that the lives of patients are being put at risk as a result of this.
Yesterday, before the Public Accounts Committee, Andrew Goodall, the chief executive of NHS Wales, admitted that the performance of A&E departments in Betsi Cadwaladr was unacceptable, and had deteriorated since you put the board under special measures in June 2015, three and a half years ago. And that was partly as a result of losing sight on the performance of A&E because it wasn’t an area that you prioritised for intervention from the outset.
Do you regret that now? Do you accept that the scale of this problem is so grave that we must have an independent review as a matter of urgency to look at the condition of emergency care across the whole of Wales, starting in north Wales? Or, as happened in the case of Tawel Fan, do we have to wait for further pain and unnecessary suffering before you will be willing to take responsibility and to take action?
Llywydd, I've already said that we accept that. Performance in some parts of the NHS has not been acceptable. We are aware of that because the checks and balances in the NHS, the reports we get from people such as coroners, such as Health Inspectorate Wales, from within the system itself, give us the information that we need in order to be able to focus on those places, where the general improvement we have seen in the NHS in Wales over this winter has not been apparent.
Llywydd, I absolutely do not agree that what we need is another report into the Welsh NHS. We know the things that need to be done. We know where the pinch points are to be found. The job is to get on and make sure that the general improvements are shared elsewhere and everywhere, and we don't need months and months taken up in another inquiry of the sort the Member suggests to give us that information.
Llywydd, rwyf i eisoes wedi dweud ein bod ni'n derbyn hynny. Nid yw perfformiad mewn rhai rhannau o'r GIG wedi bod yn dderbyniol. Rydym ni'n ymwybodol o hynny gan fod y gwiriadau cydbwysedd yn y GIG, yr adroddiadau yr ydym ni'n eu cael gan bobl fel crwneriaid, fel Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, o'r tu mewn i'r system ei hun, yn rhoi'r wybodaeth i ni sydd ei hangen arnom i allu canolbwyntio ar y mannau hynny, lle nad yw'r gwelliant cyffredinol yr ydym ni wedi ei weld yn y GIG yng Nghymru dros y gaeaf hwn wedi bod yn amlwg.
Llywydd, nid wyf i'n cytuno o gwbl mai'r hyn sydd ei angen arnom ni yw adroddiad arall ar GIG Cymru. Rydym ni'n ymwybodol o'r pethau y mae angen eu gwneud. Rydym ni'n gwybod lle ceir mannau cyfyng. Y dasg yw bwrw ati a gwneud yn siŵr bod y gwelliannau cyffredinol yn cael eu rhannu mewn mannau eraill ac ym mhob man, ac nid ydym ni angen i fisoedd a misoedd gael eu colli i ymchwiliad arall o'r math y mae'r Aelod yn ei awgrymu i roi'r wybodaeth honno i ni.
Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig—Paul Davies.
Leader of the Welsh Conservatives—Paul Davies.
Diolch, Llywydd. First Minister, a recent survey by the Holocaust Memorial Day Trust brought to light the disturbing fact that one in 20 people in the UK do not believe that the Holocaust really happened. In light of this, what is the Welsh Government doing to ensure that this denial and the prevalence of anti-Semitism are addressed, and that we work to keep the devastating memory of the Holocaust relevant so that future generations can learn from history?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, taflodd arolwg diweddar gan Ymddiriedolaeth Diwrnod Cofio'r Holocost oleuni ar y ffaith ysgytwol bod un o bob 20 o bobl yn y DU nad yw'n credu bod yr Holocost wedi digwydd mewn gwirionedd. Yng ngoleuni hyn, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau y rhoddir sylw i'r gwadiad hwn a chyffredinrwydd gwrth-Semitiaeth, a'n bod ni'n gweithio i gadw cof arswydus yr Holocost yn berthnasol fel y gall cenedlaethau'r dyfodol ddysgu o hanes?
Llywydd, can I begin by agreeing with what the Member has said? It is shocking to read that figure, and very hard indeed to credit how it can be true that that number of people would have been captured by that sense of denial of one of the most awful occurrences of the whole of the twentieth century. The job of addressing it falls partly to Government, of course, and this Government will want to do everything we can. I was very pleased to be able to join other Members of this Assembly at the Holocaust memorial service here in Cardiff at the end of last week—an immensely dignified occasion where we heard directly from some people who are still alive who were caught up in those shocking events.
We will want to do what we can, but the problem, as I'm sure the leader of the opposition would acknowledge, is wider than Government; it is a cultural issue more broadly in our society. There is a need to mobilise a whole range of different actions that can be taken to make sure that we never—we never—accept that people who were the victims of those dreadful events are either forgotten or, at the worst, are blamed themselves for what took place.
Llywydd, a gaf i ddechrau drwy gytuno â'r hyn y mae'r Aelod wedi ei ddweud? Mae'n syfrdanol darllen y ffigur hwnnw, ac yn anodd iawn credu mewn gwirionedd sut y gall fod yn wir y byddai'r nifer hwnnw o bobl yn cael eu denu gan yr ymdeimlad hwnnw o wadu un o ddigwyddiadau mwyaf ofnadwy yr holl ugeinfed ganrif. Mae'r gwaith o fynd i'r afael â hyn yn disgyn yn rhannol ar Lywodraeth, wrth gwrs, a bydd y Llywodraeth hon eisiau gwneud popeth y gallwn. Roeddwn i'n falch iawn o allu ymuno ag Aelodau eraill y Cynulliad hwn yn y gwasanaeth cofio'r Holocost yma yng Nghaerdydd ddiwedd yr wythnos diwethaf—achlysur hynod urddasol, lle clywsom yn uniongyrchol gan rai pobl sy'n dal yn fyw a oedd yn rhan o'r digwyddiadau brawychus hynny.
Byddwn eisiau gwneud yr hyn a allwn, ond mae'r broblem, fel yr wyf i'n siŵr y byddai arweinydd yr wrthblaid yn ei gydnabod, yn ehangach na Llywodraeth; mae'n fater diwylliannol yn ein cymdeithas yn fwy cyffredinol. Mae angen cymryd amrywiaeth eang o wahanol gamau gweithredu i wneud yn siŵr nad ydym byth—nad ydym byth—yn derbyn bod pobl a ddioddefodd y digwyddiadau ofnadwy hynny yn cael eu hanghofio nac, ar y gwaethaf, yn cael eu beio eu hunain am yr hyn a ddigwyddodd.
I agree with you, First Minister; we all have a responsibility. Now, the figures released by the Holocaust Memorial Day Trust demonstrate just how far we need to go to ensure that, as a society, we have a solid understanding of what happened during the Holocaust. We are all bound by responsibility to ensure that happens. Research from the Antisemitism Policy Trust found that online searches looking for information on the Holocaust being a hoax rise about 30 per cent every year on Holocaust Memorial Day, and anti-Semitic searches in Wales are higher than in any other part of the United Kingdom. We've also seen the number of racially motivated hate crimes increase here in Wales as well. I'm sure you'll agree with me that awareness and education are the best means of addressing this. Therefore, are you confident that learning about the Holocaust and the consequences of religious or ethnic genocide are given enough emphasis in Wales's new curriculum?
Rwy'n cytuno â chi, Prif Weinidog; mae gennym ni i gyd gyfrifoldeb. Nawr, mae'r ffigurau a gyhoeddwyd gan Ymddiriedolaeth Diwrnod Cofio'r Holocost yn dangos pa mor bell y mae angen i ni fynd i sicrhau bod gennym ni, fel cymdeithas, ddealltwriaeth gadarn o'r hyn a ddigwyddodd yn ystod yr Holocost. Rydym ni i gyd wedi ein rhwymo gan gyfrifoldeb i sicrhau bod hynny'n digwydd. Canfu gwaith ymchwil gan yr Ymddiriedolaeth Polisi Gwrth-Semitiaeth bod chwiliadau ar-lein yn chwilio am wybodaeth bod yr Holocost yn ffug yn cynyddu gan tua 30 y cant bob blwyddyn ar Ddiwrnod Cofio'r Holocost, a bod chwiliadau gwrth-Semitiaeth yng Nghymru yn uwch nag mewn unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig. Rydym ni hefyd wedi gweld nifer y troseddau casineb a ysgogwyd gan hiliaeth yn cynyddu yma yng Nghymru hefyd. Rwy'n siŵr y gwnewch chi gytuno â mi mai ymwybyddiaeth ac addysg yw'r ffyrdd gorau o fynd i'r afael â hyn. Felly, a ydych chi'n ffyddiog bod digon o bwyslais yn cael ei roi ar ddysgu am yr Holocost a chanlyniadau hil-laddiad crefyddol neu ethnig yng nghwricwlwm newydd Cymru?
I do believe that those points are well understood amongst those people who are responsible for designing the new curriculum. In that service held in Cardiff City Hall on Friday, amongst the most moving parts of a moving service were the two young people from Wales who had visited Auschwitz as part of a programme run by the Welsh Government and who came back to reflect to the rest of us the lessons that they felt that they had learnt, and to say to us as well how they were using those lessons to talk to other young people in their own age range and in their own institutions about the effect that that experience had had on them.
There'll be other people, I know, around the Chamber, who've made the same visit; I did myself some years ago. It was an overwhelming experience in many ways; it was very hard just to take in the nature of what you saw in front of you and to try to make sense of what you were seeing and to think of what lessons we all need to draw from it. Making sure that we have young people in Wales who continue to do that and to help the rest of us to draw those lessons, I think, is a demonstration of the way that these things are taken seriously in the education system in Wales and of our determination that they will continue to be so.
Rwy'n credu bod dealltwriaeth dda o'r pwyntiau hynny ymhlith y bobl hynny sy'n gyfrifol am lunio'r cwricwlwm newydd. Yn y gwasanaeth hwnnw a gynhaliwyd yn Neuadd y Ddinas Caerdydd ddydd Gwener, ymhlith rhannau mwyaf emosiynol y gwasanaeth oedd y ddau berson ifanc o Gymru a oedd wedi ymweld ag Auschwitz yn rhan o raglen sy'n cael ei rhedeg gan Lywodraeth Cymru ac a ddaeth yn ôl i gyfleu i'r gweddill ohonom ni y gwersi yr oedden nhw'n teimlo eu bod wedi eu dysgu, ac i ddweud wrthym hefyd sut yr oedden nhw'n defnyddio'r gwersi hynny i siarad â phobl ifanc eraill yn eu grŵp oedran eu hunain ac yn eu sefydliadau eu hunain am yr effaith yr oedd y profiad hwnnw wedi ei chael arnyn nhw.
Bydd pobl eraill, mi wn, o gwmpas y Siambr, sydd wedi gwneud yr un ymweliad; fe wnes i hynny fy hun rai blynyddoedd yn ôl. Roedd yn brofiad llethol mewn llawer o ffyrdd; roedd yn anodd iawn ystyried hyd yn oed natur yr hyn yr oeddech chi'n ei weld o'ch blaen a cheisio gwneud synnwyr o'r hyn yr oeddech chi'n ei weld ac i feddwl am ba wersi y mae angen i ni i gyd eu dysgu ohono. Mae gwneud yn siŵr bod gennym ni bobl ifanc yng Nghymru sy'n parhau i wneud hynny ac i helpu'r gweddill ohonom ni i ddysgu'r gwersi hynny, rwy'n credu, yn dangos y ffordd y cymerir y pethau hyn o ddifrif yn y system addysg yng Nghymru ac yn ein penderfyniad y bydd hynny'n parhau i ddigwydd.
Of course, with few remaining survivors of the Holocaust alive today, it is our duty to continue to educate our younger generations to have even the most basic understanding of those events and to support the commemorations taking place across Wales to promote awareness. And as politicians, we have a responsibility to show leadership on this issue, we must ensure that anti-Semitic rhetoric is not normalised in society and we must do what we can to end Holocaust revisionism. We must also collectively consider the context of how we discuss anti-Semitism in order to avoid further exacerbating this issue, and I'm sure you agree with these sentiments, First Minister. Can you therefore outline what work the Welsh Government is doing to support commemorations taking place across Wales now and in the future and commit to ensure that appropriate resources will be available in order for these to continue to take place?
Wrth gwrs, gan fod y rhai a oroesodd yr Holocost sy'n fyw heddiw yn brin, mae'n ddyletswydd arnom ni i barhau i addysgu ein cenedlaethau iau i fod â'r ddealltwriaeth fwyaf sylfaenol hyd yn oed o'r digwyddiadau hynny ac i gefnogi digwyddiadau coffáu a gynhelir ledled Cymru i hybu ymwybyddiaeth. Ac fel gwleidyddion, mae gennym ni gyfrifoldeb i ddangos arweiniad ar y mater hwn, mae'n rhaid i ni sicrhau nad yw rhethreg gwrth-Semitiaeth yn cael ei normaleiddio mewn cymdeithas ac mae'n rhaid i ni wneud ein gorau glas i roi terfyn ar adolygiadaeth o'r Holocost. Mae'n rhaid i ni hefyd ystyried ar y cyd gyd-destun sut yr ydym ni'n trafod gwrth-Semitiaeth er mwyn osgoi gwaethygu'r broblem hon ymhellach, ac rwy'n siŵr eich bod chi'n cytuno a'r safbwyntiau hyn, Prif Weinidog. A allwch chi felly, amlinellu pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi digwyddiadau coffáu a gynhelir ledled Cymru nawr ac yn y dyfodol ac ymrwymo i sicrhau y bydd adnoddau priodol ar gael i alluogi'r rhain i barhau i gael eu cynnal?
Well, Llywydd, can I thank the leader of the opposition for choosing to use his questions this afternoon for this really important matter and to do so just at the point where those commemorations across Wales have happened over this last weekend? We do have resources that the Welsh Government devotes to assist in that. We will certainly want to go on doing so into the future. I'll think carefully about the points that he's made in his final contribution in this part of our proceedings this afternoon, and some of the things that Paul Davies has said are echoes of the contribution we heard on Friday from a survivor of that Holocaust experience, when she challenged everybody who was in that service to do the things that individuals need to do to make sure that those memories are kept alive, that the ceremonies that we have put in place do continue and that we are able to return year on year, explaining to those who were directly affected by these things how we go on bearing witness to their suffering.
Wel, Llywydd, a gaf i ddiolch i arweinydd yr wrthblaid am ddewis defnyddio ei gwestiynau y prynhawn yma ar gyfer y mater pwysig iawn hwn a gwneud hynny ar yr union adeg y mae'r digwyddiadau coffáu hynny ledled Cymru wedi cael eu cynnal dros y penwythnos diwethaf hwn? Mae gennym ni adnoddau y mae Llywodraeth Cymru yn eu neilltuo i gynorthwyo yn hynny o beth. Byddwn yn sicr yn dymuno parhau i wneud hynny yn y dyfodol. Byddaf yn meddwl yn ofalus am y pwyntiau y mae wedi eu gwneud yn ei gyfraniad olaf yn y rhan hon o'n trafodion y prynhawn yma, ac mae rhai o'r pethau y mae Paul Davies wedi eu dweud yn adleisiau o'r cyfraniad a glywsom ddydd Gwener gan oroeswr y profiad hwnnw o'r Holocost, pan heriodd pawb a oedd yn y gwasanaeth hwnnw i wneud y pethau y mae angen i unigolion eu gwneud i wneud yn siŵr bod yr atgofion hynny yn cael eu cadw yn fyw, bod y seremonïau yr ydym ni wedi eu sefydlu yn parhau a'n bod ni'n gallu dychwelyd flwyddyn ar ôl blwyddyn, gan esbonio i'r rhai a gafodd eu heffeithio'n uniongyrchol gan y pethau hyn sut yr ydym ni'n parhau i dystiolaethu i'w dioddefaint.
Arweinydd grŵp UKIP—Gareth Bennett.
The leader of the UKIP group—Gareth Bennett.
Diolch, Llywydd. First Minister, planning is an issue that is often contentious. One of the things that you've done in forming your Government is that you've moved planning to the department for local government and housing. I think that move is theoretically a good thing: to have the same Minister responsible for housing, for local government and for planning. This could, hopefully, lead to a more joined-up approach. Now, I wonder, does this move signify that your Government believes that the planning process in Wales has to be more responsive to the wishes of local people?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mae cynllunio yn fater dadleuol yn aml. Un o'r pethau yr ydych chi wedi ei wneud wrth ffurfio eich Llywodraeth yw symud cynllunio i'r adran llywodraeth leol a thai. Rwy'n credu bod y cam hwnnw yn beth da yn ddamcaniaethol: i gael yr un Gweinidog yn gyfrifol am dai, am lywodraeth leol ac am gynllunio. Y gobaith yw y gallai hyn arwain at ddull mwy cydgysylltiedig. Nawr, tybed a yw'r cam hwn yn arwydd bod eich Llywodraeth yn credu bod yn rhaid i'r broses gynllunio yng Nghymru fod yn fwy ymatebol i ddymuniadau pobl leol?
Well, Llywydd, Gareth Bennett is right in saying that the purpose of putting local government planning and housing in the same portfolio is to do everything that we can to make those things more joined together and to make the planning system more effective in delivering on some of our major policy ambitions here in Wales, including the provision of new and affordable housing, and that, indeed, does lie behind the decision to bring those matters together in the one portfolio.
Wel, Llywydd, mae Gareth Bennett yn iawn wrth ddweud mai diben rhoi llywodraeth leol, cynllunio a thai yn yr un portffolio yw gwneud popeth a allwn i wneud y pethau hynny'n fwy cydgysylltiedig a gwneud y system gynllunio yn fwy effeithiol o ran cyflawni rhai o'n prif uchelgeisiau polisi yma yng Nghymru, gan gynnwys y ddarpariaeth o dai newydd a fforddiadwy, a dyna, yn wir, yw'r sail i'r penderfyniad i ddod â'r materion hynny ynghyd mewn un portffolio.
I see that you need to make things more effective in terms of your objectives as a Government. Sometimes, that may cause conflict with the need to be responsive to public opinion. So, to look at a case in point that arose recently—one of many that I could raise—we have the Hendy windfarm development proposed for an area of mid Wales near Llandrindod Wells, a windfarm of some size that was rejected by local people who submitted hundreds of objections to the plan. It was also rejected by Powys County Council, which also voted against the scheme, and, additionally, the planning inspector declared against the scheme when he made his report. It does seem odd, therefore, given this opposition from almost all quarters, that your Welsh Government has been trying to railroad this development through. Now, I'm not asking you to comment on this particular case, but do you think it is wise in future for your Government to take decisions that can have a huge environmental impact on a local area and which seem to totally fly in the face of local democracy?
Gwelaf fod angen i chi wneud pethau yn fwy effeithiol o ran eich amcanion fel Llywodraeth. Weithiau, gallai hynny achosi gwrthdaro gyda'r angen i fod yn ymatebol i farn y cyhoedd. Felly, i edrych ar achos perthnasol o hynny a gododd yn ddiweddar—un o blith llawer y gallwn eu codi—mae gennym ni ddatblygiad fferm wynt Hendy a gynigiwyd ar gyfer ardal y canolbarth ger Llandrindod, fferm wynt o gryn faint a wrthodwyd gan bobl leol a gyflwynodd gannoedd o wrthwynebiadau i'r cynllun. Fe'i gwrthodwyd hefyd gan Gyngor Sir Powys, a bleidleisiodd yn erbyn y cynllun hefyd, ac, yn ogystal, gwnaeth yr arolygydd cynllunio ddatganiad yn erbyn y cynllun pan gyhoeddodd ei adroddiad. Mae'n ymddangos yn rhyfedd, felly, o ystyried y gwrthwynebiad hwn o bron bob tu, bod eich Llywodraeth Cymru chi wedi bod yn ceisio gorfodi'r datblygiad hwn i ddigwydd. Nawr, nid wyf i'n gofyn i chi wneud sylwadau ar yr achos penodol hwn, ond a ydych chi'n credu ei bod hi'n ddoeth yn y dyfodol i'ch Llywodraeth wneud penderfyniadau a allai gael effaith amgylcheddol enfawr ar ardal leol ac sy'n ymddangos fel bod yn gwbl groes i ddemocratiaeth leol?
Well, the Member is right, I'm not going to comment on the individual case. There is an important point behind what he is saying, which is that any of these matters is a balance between many different factors at play. The planning process is designed to try and achieve that balance, but any person or interest group taking part in any particular example will have strong views. In the end, these things have to be reconciled and they end up being reconciled in a particular decision. Not everybody will agree with that, it's impossible to imagine that they would, but I think that the planning policy we have in Wales and the policies that were recently refreshed by my colleague Lesley Griffiths, when she was responsible for this matter, offer us the best opportunity to make sure that the process is able to hear from all of those who have an interest in a matter, to weigh up the different outcomes that are being pursued, and then in the end to make a decision to allow a matter to be moved forward.
Wel, mae'r Aelod yn iawn, nid wyf i'n mynd i wneud sylwadau ar yr achos unigol. Mae pwynt pwysig sy'n sail i'r hyn y mae'n ei ddweud, sef bod unrhyw un o'r materion hyn yn gydbwysedd rhwng llawer o wahanol ffactorau sydd ar waith. Bwriedir i'r broses gynllunio geisio sicrhau'r cydbwysedd hwnnw, ond bydd gan unrhyw berson neu grŵp buddiant sy'n cymryd rhan mewn unrhyw enghraifft benodol safbwyntiau cryf. Yn y pen draw, mae'n rhaid cysoni'r pethau hyn ac maen nhw'n cael eu cysoni mewn penderfyniad penodol yn y pen draw. Ni fydd pawb yn cytuno â hynny, mae'n amhosibl dychmygu y bydden nhw, ond credaf fod y polisi cynllunio sydd gennym ni yng Nghymru a'r polisïau a adnewyddwyd yn ddiweddar gan fy nghyd-Aelod, Lesley Griffiths, pan roedd hi'n gyfrifol am y mater hwn, yn cynnig y cyfle gorau i ni wneud yn siŵr bod y broses yn gallu clywed gan bawb sydd â buddiant yn y mater, i bwyso a mesur y gwahanol ganlyniadau a geisir, ac yna gwneud penderfyniad yn y pen draw i ganiatáu i fater gael ei ddatblygu.
I think, First Minister, of course, theoretically, you're right, there is a need for balance, but I'm not sure how much balance there has been in this particular case. Of course, we're not necessarily just looking at that case. But I do think there is an issue with local democracy at stake here, and I do feel that the people who live near Hendy do need more than warm words; they actually need to feel that the Welsh Government is likely to listen to them and to listen to their concerns. Of course, UKIP's position is that we support local referenda for major planning decisions so that local residents do have the final say.
Do you think, if the Welsh Government proceeds with this turbine plan, that the residents in Hendy, and in other theoretical cases where there are similar planning issues—do you really think they're going to believe that the Welsh Government is listening to them? Do you think that people anywhere else in Wales facing planning problems would feel that the Welsh Government was listening to them?
Rwy'n credu, Prif Weinidog, wrth gwrs, yn ddamcaniaethol, eich bod chi'n iawn, mae angen cydbwysedd, ond nid wyf i'n siŵr faint o gydbwysedd a fu yn yr achos penodol hwn. Wrth gwrs, nid ydym ni o reidrwydd yn ystyried yr achos hwnnw yn unig. Ond rwyf yn meddwl bod problem gyda democratiaeth leol yn y fantol yn y fan yma, ac rwy'n teimlo bod pobl sy'n byw ger Hendy angen mwy na geiriau calonogol; mae'n rhaid iddyn nhw deimlo, mewn gwirionedd, bod Llywodraeth Cymru yn debygol o wrando arnyn nhw a gwrando ar eu pryderon. Wrth gwrs, safbwynt UKIP yw ein bod ni'n cefnogi refferenda lleol ar gyfer penderfyniadau cynllunio mawr fel bod trigolion lleol yn cael y gair olaf.
A ydych chi'n credu, os bydd Llywodraeth Cymru yn bwrw ymlaen â'r cynllun tyrbin hwn, y bydd y trigolion yn yr Hendy, ac mewn achosion damcaniaethol eraill lle ceir materion cynllunio tebyg—a ydych chi wir yn credu eu bod nhw'n mynd i gredu bod Llywodraeth Cymru yn gwrando arnyn nhw? A ydych chi'n meddwl y byddai pobl mewn unrhyw le arall yng Nghymru sy'n wynebu problemau cynllunio yn teimlo bod Llywodraeth Cymru yn gwrando arnyn nhw?
Any constituency Member of this Assembly will be very familiar with instances in their own consistencies where people with strongly held views and differing views about particular planning applications will come to put those views to you. People whose views prevail go away feeling that the system has worked very well and that their voices were heard. People whose views are not on the winning side tend to go away feeling that the system hasn't delivered what they were hoping from it. That's just inevitable when you have matters on which people have strongly held but differing points of view.
The system we have is one with proper checks and balances in it that aims to provide all those people with strong views an opportunity to have those views heard, that takes into account expert advice alongside all of those things. I would much rather that we went about these matters in that careful and considered way, than to have a series of referendums around Wales in which a winner-takes-all result will leave even more people disillusioned with the process than the system that we've explored so far this afternoon.
Bydd unrhyw Aelod etholaeth o'r Cynulliad hwn yn gyfarwydd iawn ag achosion yn eu hetholaethau eu hunain lle bydd pobl â safbwyntiau cryf a gwahanol safbwyntiau am geisiadau cynllunio penodol yn dod i rannu'r safbwyntiau hynny gyda chi. Mae pobl y mae eu safbwyntiau yn ennill y dydd yn gadael yn teimlo bod y system wedi gweithio'n dda iawn a bod eu lleisiau wedi cael eu clywed. Mae pobl nad yw eu safbwyntiau ar yr ochr fuddugol yn tueddu i adael yn teimlo nad yw'r system wedi darparu'r hyn yr oedden nhw'n gobeithio ei gael ganddi. Mae hynny'n anochel pan fydd gennych chi faterion y mae gan bobl safbwyntiau cryf ond gwahanol yn eu cylch.
Mae'r system sydd gennym ni yn un sydd â gwiriadau cydbwysedd priodol ynddi sy'n ceisio rhoi cyfle i'r holl bobl hynny â safbwyntiau cryf gael gwrandawiad i'r safbwyntiau hynny, sy'n cymryd cyngor arbenigol i ystyriaeth ochr yn ochr â'r holl bethau hynny. Byddai'n llawer gwell gen i pe byddem ni'n ymdrin â'r materion hyn yn y modd gofalus ac ystyriol hwnnw, na chael cyfres o refferenda ledled Cymru lle byddai canlyniad o bopeth i'r buddugwr yn gadael hyd yn oed mwy o bobl wedi digalonni â'r broses na'r system yr ydym ni wedi ei harchwilio hyd yma y prynhawn yma.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am rôl grwpiau gorchwyl a gorffen o ran datblygu cyfrifoldebau gweinidogol? OAQ53289
3. Will the First Minister make a statement on the role of task and finish groups in the development of ministerial responsibilities? OAQ53289
Task and finish groups do not generally have a role in the development of ministerial responsibilities, but play an important part in informing the discharge of those responsibilities.
Nid oes gan grwpiau gorchwyl a gorffen swyddogaeth yn natblygiad cyfrifoldebau gweinidogol yn gyffredinol, ond maen nhw'n chwarae rhan bwysig o ran hysbysu'r broses o gyflawni'r cyfrifoldebau hynny.
Thank you for that answer, First Minister. In the recent scrutiny of the international relations Minister, she indicated she'd set up a task and finish group to advise her on her ministerial responsibilities. The Member for Blaenau Gwent, in questioning the Minister at that time, said that the paper she'd submitted was some kind of narrative, lacking any ambition or vision. In particular, under cross-examination from my colleague David Melding, the Minister conceded that actually the steer that you had given as First Minister on the expectation for that role was not the clearest and the role was a little uncertain. Can you clarify today, First Minister, what your ambition is for this role, or is your Government constrained by the ambition of setting up task and finish groups?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Yn ngwaith craffu diweddar y Gweinidog cysylltiadau rhyngwladol, nododd y byddai'n sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen i'w chynghori ar ei chyfrifoldebau gweinidogol. Dywedodd yr Aelod dros Flaenau Gwent, wrth holi'r Gweinidog ar y pryd, bod y papur yr oedd hi wedi ei gyflwyno yn rhyw fath o naratif, heb unrhyw uchelgais na gweledigaeth. Yn benodol, wrth gael ei chroesholi gan fy nghyd-Aelod, David Melding, cyfaddefodd y Gweinidog nad oedd y cyfeiriad yr oeddech chi wedi ei roi fel Prif Weinidog ar y disgwyliad ar gyfer y swyddogaeth honno y mwyaf eglur a bod y swyddogaeth yn ansicr braidd. A allwch chi egluro heddiw, Prif Weinidog, beth yw eich uchelgais ar gyfer y swyddogaeth hon, neu a yw eich Llywodraeth wedi ei chyfyngu gan yr uchelgais o sefydlu grwpiau gorchwyl a gorffen?
We are very ambitious for the role that my colleague Eluned Morgan is fulfilling, and she is absolutely right to say to you that it is a developmental role. I said to her when I was in a position to invite her to take up this responsibility that I thought it was the most exciting offer that I would be making to any Member of the Government that afternoon, because I was asking her to take on a job where part of her job would be to create the terms on which she would discharge the remit that I gave her. And the remit that I gave her I think is a really important one, designed deliberately, Llywydd, to make sure that in the Brexit context—the context that the questioner has been so keen to create—Wales's profile in the world, that our standing in those parts of Europe where we have worked so hard over 40 years to form relationships with other regional Governments—that that standing and stature of Wales is sustained under the pressures that Brexit will bring.
I'm very glad that my colleague Eluned Morgan has had the opportunity to explore these things in front of the committee, because that will strengthen our ability to make sure that that vitally important job is being discharged in the most effective way, and I've every confidence that the Member is exploring these matters with the committee and others, and with her task and finish group, with exactly that in mind.
Rydym ni'n uchelgeisiol iawn ar gyfer y swyddogaeth y mae fy nghyd-Aelod Eluned Morgan yn chyflawni, ac mae hi'n hollol iawn i ddweud wrthych chi mai swyddogaeth ddatblygol yw hi. Dywedais wrthi pan yr oeddwn i mewn sefyllfa i'w gwahodd i gymryd y cyfrifoldeb yr oeddwn i'n credu oedd y cynnig mwyaf cyffrous y byddwn i'n ei wneud i unrhyw Aelod o'r Llywodraeth y prynhawn hwnnw, gan fy mod i'n gofyn iddi gymryd swydd y byddai rhan ohoni yn golygu llunio'r telerau y byddai'n cyflawni'r cylch gwaith a roddais iddi ar eu sail. Ac mae'r cylch gwaith a roddais iddi yn un pwysig iawn, rwy'n credu, a gynlluniwyd yn fwriadol, Llywydd, i wneud yn siŵr yng nghyd-destun Brexit—y cyd-destun y mae'r holwr wedi bod mor awyddus i'w greu—bod proffil Cymru yn y byd, bod ein statws yn y rhannau hynny o Ewrop lle’r ydym ni wedi gweithio mor galed am dros 40 mlynedd i greu cysylltiadau gyda Llywodraethau rhanbarthol eraill—bod y statws hwnnw a statws Cymru yn cael eu cynnal o dan y pwysau y bydd Brexit yn eu creu.
Rwy'n falch iawn bod fy nghyd-Aelod Eluned Morgan wedi cael y cyfle i archwilio'r pethau hyn ger bron y pwyllgor, oherwydd bydd hynny'n cryfhau ein gallu i wneud yn siŵr bod y gwaith hollbwysig hwnnw yn cael ei wneud yn y ffordd fwyaf effeithiol, ac mae gen i bob hyder bod yr Aelod yn archwilio'r materion hyn gyda'r pwyllgor ac eraill, a chyda'i grŵp gorchwyl a gorffen, gyda hynny'n union mewn golwg.
4. A wnaiff y Prif Weinidog nodi ei flaenoriaethau ar gyfer yr amgylchedd yng Nghymru? OAQ53324
4. Will the First Minister set out his priorities for the environment in Wales? OAQ53324
I thank the Member for that question. Amongst my priorities is the production and implementation of a strengthened nature recovery action plan demonstrating the practical action needed to reverse the decline in biodiversity in Wales.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Ymhlith fy mlaenoriaethau mae cynhyrchu a gweithredu cynllun gweithredu adfer natur cryfach sy'n dangos y camau ymarferol sydd eu hangen i wrthdroi'r dirywiad i fioamrywiaeth yng Nghymru.
First Minister, most people in Wales live in urban areas, and many of our inner urban areas lack sufficient green space. If they were greener, I believe quality of life would be improved, air pollution would be lessened, people would be encouraged to have more of an outdoor life, taking more exercise and enjoying better health, and they would also, I think, feel more strongly linked with nature, so that would increase their appreciation of nature, their understanding of nature and their valuing of it, which I think would feed through into many desirable environmental behaviours, such as not littering as much, less fly-tipping, more participation in recycling schemes, and enjoying nature further afield, outside their immediate areas. So, with those benefits in mind, I wonder what early action Welsh Government will take to make our inner urban areas greener and more enjoyable for our local communities.
Prif Weinidog, mae'r rhan fwyaf o bobl yng Nghymru yn byw mewn ardaloedd trefol, ac nid oes digon o fannau gwyrdd mewn llawer o'n hardaloedd trefol mewnol. Pe bydden nhw'n wyrddach, credaf y byddai ansawdd bywyd yn cael ei wella, byddai llygredd aer yn cael ei leihau, byddai pobl yn cael eu hannog i fwy bywyd mwy yn yr awyr agored, gwneud mwy o ymarfer corff a mwynhau iechyd gwell, a bydden nhw hefyd, rwy'n credu, yn teimlo bod ganddyn nhw gysylltiad cryfach â natur, felly byddai hynny'n cynyddu eu gwerthfawrogiad o natur, eu dealltwriaeth o natur a'r gwerth y maen nhw'n ei gael ohono, ac rwyf i o'r farn y byddai hynny'n cyfrannu at lawer o ymddygiadau amgylcheddol dymunol, fel peidio â thaflu cymaint o sbwriel, llai o dipio anghyfreithlon, mwy o gyfranogiad mewn cynlluniau ailgylchu, a mwynhau natur ymhellach i ffwrdd, y tu allan i'w hardaloedd uniongyrchol. Felly, gyda'r manteision hynny mewn golwg, tybed pa gamau cynnar y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wneud ein hardaloedd trefol mewnol yn wyrddach ac yn fwy pleserus i'n cymunedau lleol.
Llywydd, I'm sure that John Griffiths is right when he points to the many different benefits that would come from a renewed focus on making the very most of the opportunities that there are in our urban areas to contribute to reversing the decline in our basic ecosystem and to make it resilient again. Those of us who live in the inner city of Cardiff are very well aware of actions that are already happening where local people are recolonising bits of green space that had otherwise been neglected, turning them into places where a greater diversity of natural species are to be found, making them more attractive to local residents to visit, planting fruit and vegetables in there as well, and doing all the things that John Griffiths said in answer to the question.
I know that he will be interested to know that on Monday of this week my colleague Lesley Griffiths was able to announce the first set of projects to benefit from the new funding stream that a number of us around this Chamber debated during the passage of the landfill disposals tax in Wales when we set up a new community scheme. Twenty-seven projects worth £1 million were announced by my colleague on Monday, and that included the Wastesavers Charitable Trust in Newport, which will benefit from £42,000 for a scheme that will increase awareness of reusing matters in the local community, contributing to a better environment in a different way. All of these things have an important part to play in achieving the sort of inner urban revival, as far as the environment is concerned, that John Griffiths has often championed in this Chamber.
Llywydd, rwy'n siŵr bod John Griffiths yn iawn pan ei fod yn cyfeirio at y manteision lawer a fyddai'n deillio o bwyslais o'r newydd ar fanteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd sy'n bodoli yn ein hardaloedd trefol i gyfrannu at wrthdroi'r dirywiad i'n hecosystem sylfaenol a'i gwneud yn gadarn unwaith eto. Mae'r rhai hynny ohonom ni sy'n byw yn ardal fewnol dinas Caerdydd yn ymwybodol iawn o'r camau sydd eisoes yn digwydd lle mae pobl leol yn ail-hawlio darnau o fannau gwyrdd a oedd wedi cael eu hesgeuluso fel arall, gan eu troi yn lleoedd lle gellir dod o hyd i amrywiaeth fwy o rywogaethau naturiol, eu gwneud yn fwy deniadol i drigolion lleol ymweld â nhw, gan blannu ffrwythau a llysiau yno hefyd, a gwneud yr holl bethau y dywedodd John Griffiths wrth ateb y cwestiwn.
Gwn y bydd ganddo ddiddordeb mewn gwybod bod fy nghyd-Aelod Lesley Griffiths wedi gallu cyhoeddi ddydd Llun yr wythnos hon y gyfres gyntaf o brosiectau i elwa ar y ffrwd ariannu newydd a drafodwyd gan nifer ohonom ni o gwmpas y Siambr hon yn ystod hynt y dreth gwarediadau tirlenwi pan sefydlwyd cynllun cymunedol newydd gennym. Cyhoeddwyd saith ar hugain o brosiectau gwerth £1 filiwn gan fy nghyd-Aelod ddydd Llun, ac roedd hynny'n cynnwys Ymddiriedolaeth Elusennol Wastesavers yng Nghasnewydd, a fydd yn elwa o £42,000 ar gyfer cynllun a fydd yn cynyddu ymwybyddiaeth o faterion ailddefnyddio yn y gymuned leol, gan gyfrannu at well amgylchedd mewn gwahanol ffordd. Mae gan bob un o'r pethau hyn ran bwysig i'w chwarae i sicrhau'r math o adfywiad trefol mewnol, cyn belled ag y mae'r amgylchedd yn y cwestiwn, y mae John Griffiths wedi ei hyrwyddo'n aml yn y Siambr hon.
First Minister, Natural Resources Wales is key to delivering the Welsh Government's policy priorities for the environment. Last month, the results of staff consultation on plans by NRW to reorganise the agency were leaked to the BBC. The BBC reported that 62 per cent of staff were strongly opposed to the reorganisation plans and were highly critical of the process. A week ago, 10 timber firms said they had, in their words, no confidence in the ability of Natural Resources Wales to manage forestry following a damning report by the Public Accounts Committee into timber sales. First Minister, why is it that your Government still has confidence in Natural Resources Wales to deliver your environmental priorities when it is clear that Assembly Members, timber companies and NRW staff themselves do not? Thank you.
Prif Weinidog, mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn allweddol i gyflawni blaenoriaethau polisi Llywodraeth Cymru ar gyfer yr amgylchedd. Y mis diwethaf, cafodd canlyniadau ymgynghorid staff ar gynlluniau gan Cyfoeth Naturiol Cymru i ad-drefnu'r asiantaeth eu datgelu i'r BBC. Dywedodd y BBC fod 62 y cant o staff yn gwrthwynebu'r cynlluniau ad-drefnu yn gryf ac yn feirniadol iawn o'r broses. Wythnos yn ôl, dywedodd 10 o gwmnïau pren bod ganddynt, yn eu geiriau nhw, ddim hyder yng ngallu Cyfoeth Naturiol Cymru i reoli coedwigaeth yn dilyn adroddiad damniol gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ar werthu pren. Prif Weinidog, pam mae gan eich Llywodraeth hyder o hyd yn Cyfoeth Naturiol Cymru i gyflawni eich blaenoriaethau amgylcheddol pan fo'n eglur nad oes gan Aelodau Cynulliad, cwmnïau pren na staff Cyfoeth Naturiol Cymru eu hunain hyder? Diolch.
The confidence that we have in NRW comes from the new chief executive that we have in place, the very distinguished interim chair that is now in charge of the board of the organisation, and the renewal of the board that my colleague Lesley Griffiths carried out towards the end of last year. NRW does enormously important work in all parts of Wales. It has a very dedicated staff group who carry out things that matter every day to people in Wales, let alone at times when there are emergencies, such as flood protection work.
As far as the specific matter that the Member raised in relation to a letter from a group of timber organisations—NRW met that group earlier this week. Officials of the Welsh Government will meet them on Thursday of this week—that is in advance of a meeting that we hope will be possible between the Minister and that group before 11 February, when the Public Accounts Committee will return to this matter, and there's to be a debate on the floor of this Assembly in this area in February as well. There will be ample opportunity there for us to be able to share with Members the steps that NRW are taking, with help from the Welsh Government, to put itself in an even stronger position to discharge the very significant responsibilities it has.
Daw'r hyder sydd gennym ni yn Cyfoeth Naturiol Cymru o'r prif weithredwr newydd sydd gennym ni yn y swydd, y cadeirydd dros dro nodedig iawn sy'n gyfrifol am fwrdd y sefydliad erbyn hyn, a'r gwaith o ailwampio'r bwrdd a wnaed gan fy nghyd-Aelod Lesley Griffiths tua diwedd y flwyddyn diwethaf. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn gwneud gwaith eithriadol o bwysig ym mhob rhan o Gymru. Mae ganddo grŵp staff ymroddedig iawn sy'n gwneud pethau sy'n bwysig bob dydd i bobl yng Nghymru, heb sôn am adegau pan fo argyfyngau, fel gwaith amddiffyn rhag llifogydd.
O ran y mater penodol a godwyd gan yr Aelod yn ymwneud â llythyr gan grŵp o sefydliadau coed—cafodd Cyfoeth Naturiol Cymru gyfarfod gyda'r grŵp hwnnw yn gynharach yr wythnos hon. Bydd swyddogion Llywodraeth Cymru yn cyfarfod â nhw ddydd Iau yr wythnos hon—mae hynny cyn cyfarfod y gobeithiwn fydd yn bosibl rhwng y Gweinidog a'r grŵp hwnnw cyn 11 Chwefror, pan fydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn dychwelyd at y mater hwn, a bydd dadl yn cael ei chynnal ar lawr y Cynulliad hwn yn y maes hwn ym mis Chwefror hefyd. Bydd digon o gyfle bryd hynny i ni allu rhannu gyda'r Aelodau y camau y mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn eu cymryd, gyda chymorth gan Lywodraeth Cymru, i roi ei hun mewn sefyllfa gryfach fyth i gyflawni'r cyfrifoldebau sylweddol iawn sydd ganddo.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gontractau PFI gyda chyrff cyhoeddus yng Nghymru a gaiff eu hariannu gan Lywodraeth Cymru? OAQ53277
5. Will the First Minister make a statement on PFI contracts with public bodies in Wales that are funded by the Welsh Government? OAQ53277
Llywydd, there are 23 historic private finance initiative contracts with Welsh public bodies currently operational in Wales. The annual service payment for these schemes totals around £105 million. These schemes must be the subject of regular review, and arrangements for that review will be set out shortly.
Llywydd, mae 23 o gontractau menter cyllid preifat hanesyddol gyda chyrff cyhoeddus yng Nghymru yn weithredol yng Nghymru ar hyn o bryd. Mae'r taliad gwasanaeth blynyddol ar gyfer y cynlluniau hyn yn dod i gyfanswm o oddeutu £105 miliwn. Mae'n rhaid i'r cynlluniau hyn fod yn destun adolygiad rheolaidd, a bydd trefniadau ar gyfer yr adolygiad hwnnw yn cael eu nodi yn fuan.
This is an issue I've raised regularly with the First Minister when he was Cabinet Secretary for Finance. I believe PFI schemes are expensive and a waste of public money, and are taking money out of revenue. Will the First Minister undertake a cost-benefit analysis for all of the schemes currently paid for by Assembly-funded public bodies in Wales, and then consider using invest-to-save to buy out those where it would be beneficial to do so, which I believe would probably be most of them?
Mae hwn yn fater yr wyf i wedi ei godi yn rheolaidd gyda'r Prif Weinidog yn ystod ei amser fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid. Mae cynlluniau menter cyllid preifat yn ddrud ac yn wastraff arian cyhoeddus, ac yn cymryd arian allan o refeniw. A wnaiff y Prif Weinidog gynnal dadansoddiad o gost a budd ar gyfer yr holl gynlluniau y telir amdanynt ar hyn o bryd gan gyrff cyhoeddus yng Nghymru a ariennir gan y Cynulliad, ac yna ystyried defnyddio buddsoddi i arbed i brynu'r rhai y byddai'n fuddiol gwneud hynny, sef y mwyafrif ohonynt yn ôl pob tebyg yn fy marn i?
I thank Mike Hedges for that question and for the regular advice that he has provided on this matter—advice that, as he knows, is consistent with the approach that successive Welsh Governments have taken since devolution. In Wales, citizens pay about £40 per head each year as a result of PFI schemes, and that's about a fifth of what citizens in other parts of the United Kingdom have to pay.
I agree with what Mike Hedges has said, Llywydd—that there should be a review of historic PFI schemes. The Welsh Government will shortly be writing out to all contracting authorities in Wales to make sure that that happens, and that it happens every year. In the first instance, it is for those contracting authorities to review the contracts and to see where there may be potential scope to make savings on their annual service payments. In order to incentivise that practice, the policy we will pursue will be that that authority will be able to retain any savings that it generates in that way.
In cases where an authority is considering early termination of the contract, then there will need to be a dialogue between that authority and the Welsh Government. We may be able to look at measures such as our invest-to-save fund to assist them in doing just that.
Diolch i Mike Hedges am y cwestiwn yna ac am y cyngor rheolaidd y mae wedi ei roi ar y mater hwn—cyngor sydd, fel y mae'n gwybod, yn cyd-fynd â'r dull y mae Llywodraethau Cymru olynol wedi ei fabwysiadu ers datganoli. Yng Nghymru, mae dinasyddion yn talu tua £40 y pen bob blwyddyn o ganlyniad i gynlluniau menter cyllid preifat, ac mae oddeutu un rhan o bump o'r hyn y mae'n rhaid i ddinasyddion mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig ei dalu.
Rwy'n cytuno â'r hyn y mae Mike Hedges wedi ei ddweud, Llywydd—y dylai fod adolygiad o gynlluniau menter cyllid preifat hanesyddol. Yn fuan, bydd Llywodraeth Cymru yn ysgrifennu at yr holl awdurdodau contractio yng Nghymru i wneud yn siŵr bod hynny'n digwydd, a'i fod yn digwydd bob blwyddyn. Yn y lle cyntaf, cyfrifoldeb yr awdurdodau contractio hynny yw adolygu'r contractau a gweld lle allai fod cwmpas posibl i wneud arbedion ar eu taliadau gwasanaeth blynyddol. Er mwyn cymell yr arfer hwnnw, y polisi y byddwn ni'n ei ddilyn fydd bod yr awdurdod hwnnw'n gallu cadw unrhyw arbedion y mae'n ei gynhyrchu yn y ffordd honno.
Mewn achosion lle mae'r awdurdod yn ystyried terfynu'r contract yn gynnar, yna bydd angen deialog rhwng yr awdurdod hwnnw a Llywodraeth Cymru. Efallai y byddwn yn gallu edrych ar fesurau fel ein cronfa buddsoddi i arbed i'w cynorthwyo i wneud yn union hynny.
First Minister, I'm more than happy to support Mike Hedges in his call for that review of spending on PFI projects within Wales. We do know that some of the early PFIs particularly were very costly, and you've quoted the £100 million a year—£105 million a year—cost figure that the Wales Governance Centre have also provided.
Whilst I appreciate that your Government is certainly sceptical of PFI, you are supportive of the mutual investment model. Can you tell us what lessons have been learnt from some of those problems with the early PFI projects to make sure that the way that the Welsh Government works with the private sector to deliver initiatives using the MIM model doesn't encounter, over the longer term, some of the problems that PFI faced in the past?
Prif Weinidog, rwy'n fwy na pharod i gefnogi Mike Hedges yn ei alwad am yr adolygiad hwnnw o wariant ar brosiectau menter cyllid preifat yng Nghymru. Rydym ni'n gwybod bod rhai o'r mentrau cyllid preifat cynnar, yn arbennig, yn gostus iawn, ac rydych chi wedi cyfeirio at y ffigur cost o £100 miliwn y flwyddyn—£105 miliwn y flwyddyn—y mae Canolfan Llywodraethiant Cymru wedi ei ddarparu hefyd.
Er fy mod i'n gwerthfawrogi bod eich Llywodraeth yn sicr yn amheus am fentrau cyllid preifat, rydych chi'n cefnogi'r model buddsoddi cydfuddiannol. A allwch chi ddweud wrthym ni pa wersi a ddysgwyd o rai o'r problemau hynny gyda'r prosiectau menter cyllid preifat cynnar i wneud yn siŵr nad yw'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r sector preifat i ddarparu mentrau gan ddefnyddio'r model buddsoddi cydfuddiannol yn wynebu, dros y tymor hwy, rhai o'r problemau a wynebodd mentrau cyllid preifat yn y gorffennol?
I thank the Member for that question and for the interest that he has taken in the mutual investment model, which is indeed designed to make sure that we learn the lessons from the past. It incorporates the best of the Scottish non-distributing model, and I noted with interest, Llywydd, that the First Minister of Scotland referred to developing their ideas on the basis of our model as they look to invest further in infrastructure projects in Scotland.
So, the mutual investment model will not, for example, be used to finance soft services, such as cleaning and catering, and they were often at the heart of the inexpensive and inflexible contracts in the historic PFI model, nor will MIM be used to finance capital equipment. A public interest director will be appointed by the Welsh Government to manage a public shareholding, which we intend to take in each MIM scheme, ensuring that the public sector participates in any return on the investment that we are making. As well as being of interest to the First Minister of Scotland, Llywydd, the United Nations, which has recently produced a compendium of innovative finance schemes—people-first schemes, it's called—highlights the MIM as a model of a way of doing things that promotes well-being, value for money and transparency in the way that the scheme has been structured.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna ac am y diddordeb y mae wedi ei gymryd yn y model buddsoddi cydfuddiannol, sydd yn wir wedi ei gynllunio i wneud yn siŵr ein bod ni'n dysgu'r gwersi o'r gorffennol. Mae'n cynnwys y gorau o fodel dim dosbarthu yr Alban, a nodais gyda diddordeb, Llywydd, fod Prif Weinidog yr Alban wedi cyfeirio at ddatblygu eu syniadau ar sail ein model ni wrth iddyn nhw fynd ati i fuddsoddi ymhellach yn y prosiectau seilwaith yn yr Alban.
Felly, ni fydd y model buddsoddi cydfuddiannol yn cael ei ddefnyddio, er enghraifft, i ariannu gwasanaethau meddal, fel glanhau ac arlwyo, ac roedden nhw'n aml wrth wraidd y contractau rhad ac anhyblyg yn y model menter cyllid preifat hanesyddol, ac ni fydd y model buddsoddi cydfuddiannol yn cael ei ddefnyddio i ariannu offer cyfalaf ychwaith. Bydd cyfarwyddwr budd y cyhoedd yn cael ei benodi gan Lywodraeth Cymru i reoli cyfranddaliad cyhoeddus, yr ydym ni'n bwriadu ei gymryd ym mhob cynllun model buddsoddi cydfuddiannol, gan sicrhau bod y sector cyhoeddus yn rhan o unrhyw adenillion o'r buddsoddiad yr ydym ni'n ei wneud. Yn ogystal â bod o ddiddordeb i Brif Weinidog yr Alban, Llywydd, mae'r Cenhedloedd Unedig, sydd wedi llunio casgliad o gynlluniau cyllid arloesol yn ddiweddar—cynlluniau pobl yn gyntaf yw ei enw—yn tynnu sylw at y model buddsoddi cydfuddiannol fel esiampl o ffordd o wneud pethau sy'n hybu llesiant, gwerth am arian a thryloywder yn y ffordd y mae'r cynllun wedi ei strwythuro.
6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ei flaenoriaethau ar gyfer trafnidiaeth yn 2019? OAQ53282
6. Will the First Minister make a statement on his priorities for transport in 2019? OAQ53282
I thank the Member. An updated version of the national transport finance plan will be published in February 2019. It will set out the Welsh Government's priorities across the range of transport modalities.
Diolchaf i'r Aelod. Bydd fersiwn wedi ei diweddaru o'r cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol yn cael ei gyhoeddi ym mis Chwefror 2019. Bydd yn nodi blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar draws yr ystod o foddau trafnidiaeth.
I'm very grateful for that answer, First Minister. One of the priorities that I think your Government should adopt is to protect the existing transport infrastructure. We had some very stormy weather over the weekend and this was particularly visible on the Old Colwyn sea defences and the promenade in my own constituency, which were further undermined by those storms this weekend and indeed were washing cars towards the danger of the open sea. I would be very grateful if you could bring forward some investment in order to address the problems with those sea defences. As you will be aware, they protect vital railway infrastructure and the A55 trunk road. These are not considered to be sufficiently high in terms of priority by your Government at the moment. Will you review this as soon as you can, because we're on borrowed time and we've been warned time and time again by engineers that these are looking at catastrophic failure and they're beyond their shelf life? We need action now before lives are lost.
Rwy'n ddiolchgar iawn am yr ateb yna, Prif Weinidog. Un o'r blaenoriaethau y credaf y dylai eich Llywodraeth ei fabwysiadu yw diogelu'r seilwaith trafnidiaeth presennol. Cawsom dywydd stormus iawn dros y penwythnos ac roedd hyn yn arbennig o amlwg ar amddiffynfeydd môr Hen Golwyn a'r promenâd yn fy etholaeth i, a gafodd eu tanseilio ymhellach gan y stormydd hynny y penwythnos hwn ac a oedd, yn wir, yn golchi ceir tuag at berygl y môr agored. Byddwn yn ddiolchgar iawn pe gallech chi gynnig rhywfaint o fuddsoddiad er mwyn mynd i'r afael â'r problemau gyda'r amddiffynfeydd môr hynny. Fel y byddwch yn ymwybodol, maen nhw'n diogelu seilwaith rheilffordd hanfodol a chefnffordd yr A55. Nid yw'r rhain yn cael eu hystyried yn ddigon uchel o ran blaenoriaeth gan eich Llywodraeth ar hyn o bryd. A wnewch chi adolygu hyn cyn gynted ag y gallwch, gan fod amser yn mynd yn brin ac rydym ni wedi cael ein rhybuddio dro ar ôl tro gan beirianwyr bod y rhain yn wynebu methiant trychinebus ac y tu hwnt i'w hoes ddisgwyliedig? Rydym ni angen gweithredu nawr cyn i fywydau gael eu colli.
I thank the Member for drawing attention to that again. I'm familiar from previous occasions when he's highlighted this matter about the Old Colwyn sea defences and of course I'm concerned to hear what he said about further undermining of them over the weekend. The issue, as the Member knows, is this: we are committed to doing something in that area, working with the local authority, but the greatest beneficiaries from the work that needs to be carried out will not be individual residents, of whom there are relatively few that will be protected by improved sea defences. The major beneficiaries will be Network Rail and Dŵr Cymru, and they have to come to the table to provide a contribution as well. If the public purse is to be invested in this—and the Member always makes a strong case for why that should be so—then other organisations that will benefit from the money that the Welsh public will put up will also have to be at the table. Anything that we can do and that he can do to persuade them to come to the table in that way will help to advance the timing of the case that he makes again today.
Diolchaf i'r Aelod am dynnu sylw at hynny eto. Rwy'n gyfarwydd o achlysuron blaenorol pan ei fod wedi tynnu sylw at y mater hwn am amddiffynfeydd môr Hen Golwyn ac wrth gwrs rwy'n bryderus o glywed yr hyn a ddywedodd am eu tanseilio ymhellach dros y penwythnos. Y broblem, fel y mae'r Aelod yn gwybod, yw hyn: rydym ni wedi ymrwymo i wneud rhywbeth yn yr ardal honno, gan weithio gyda'r awdurdod lleol, ond nid trigolion lleol, y bydd nifer bach ohonynt yn cael eu diogelu gan well amddiffynfeydd môr, fydd buddiolwyr mwyaf y gwaith y mae angen ei wneud. Y buddiolwyr mawr fydd Network Rail a Dŵr Cymru, ac mae'n rhaid iddyn nhw ddod at y bwrdd i wneud cyfraniad hefyd. Os bydd pwrs y wlad yn cael ei fuddsoddi yn hyn—ac mae'r Aelod bob amser yn gwneud achos cryf dros pam y dylai hynny ddigwydd—yna bydd yn rhaid i sefydliadau eraill a fydd yn elwa ar yr arian y bydd y cyhoedd yng Nghymru yn ei gyfrannu fod wrth y bwrdd hefyd. Bydd unrhyw beth y gallwn ni ei wneud ac y gall ef ei wneud i'w perswadio i ddod at y bwrdd yn y modd hwnnw yn helpu i gyflymu amseriad yr achos y mae'n ei wneud unwaith eto heddiw.
Mi fydd y Prif Weinidog yn gwybod fy mod i'n gefnogol iawn i ddeuoli croesiad Britannia rhwng y tir mawr ac Ynys Môn, ac yn ddiolchgar i'r gefnogaeth mae Llywodraeth Cymru wedi'i dangos tuag at y cynllun hwnnw. Ydy'r Prif Weinidog yn cytuno â fi bod y cyhoeddiad diweddar ynglŷn ag oedi prosiect Wylfa Newydd yn cryfhau, nid gwanhau, y ddadl dros wneud y croesiad hwnnw oherwydd mae gwytnwch, resilience, y croesiad yna'n hanfodol ar gyfer hybu datblygiad economaidd yn Ynys Môn yn ogystal â bod yn bwysig ar gyfer diogelwch y croesiad yna rhwng yr ynys a'r tir mawr yn gyffredinol?
The First Minister will be aware that I am very supportive of dualling the Britannia crossing between the mainland and Anglesey, and I’m grateful for the support that the Welsh Government has shown for that proposal. Does the First Minister agree with me that the most recent announcement on the suspension of the Wylfa Newydd project strengthens rather than weakens the argument for dualling that crossing, because the resilience of the crossing is crucial for promoting economic development on Anglesey as well as being important for the safety and security of that crossing between the island and the mainland more generally?
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Dwi'n cytuno—mae'r oedi yn y cynllun i Wylfa yn creu cyd-destun newydd i'r bont hefyd. Fel mae Rhun ap Iorwerth yn gwybod, roedd y Gweinidog, cyn y Nadolig, wedi cyhoeddi'r ffordd ymlaen roedd e'n ei ffafrio a dwi wedi clywed oddi wrth y Gweinidog mae'r gwaith sydd ar y gweill yn barod, bydd hwnna yn parhau.
May I thank the Member for the question? I agree that the delay or the pause in the Wylfa scheme does create a new context for the bridge too. As Rhun ap Iorwerth knows, the Minister, before Christmas, announced the way forward that he favoured, or the preferred way forward, and I have heard from the Minister that the work that’s already ongoing will continue.
7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gynnydd o ran paratoi deddfwriaeth i gael gwared ar yr amddiffyniad cosb resymol? OAQ53325
7. Will the First Minister make a statement about progress on the preparation of legislation to remove the defence of reasonable chastisement? OAQ53325
I thank the Member. Legislation to remove the defence of reasonable punishment will be published this year. The legislation will help achieve our aim of supporting children’s rights in Wales.
Diolchaf i'r Aelod. Bydd deddfwriaeth i gael gwared ar yr amddiffyniad o gosb resymol yn cael ei chyhoeddi eleni. Bydd y ddeddfwriaeth yn helpu i gyflawni ein nod o gefnogi hawliau plant yng Nghymru.
I'm grateful to the First Minister for his statement, but I'm sure that he will understand that some of us are a little frustrated with the timetable, bearing in mind that it is a good 15 years since this legislature first in principle expressed its wish to remove this unjustifiable defence. Can the First Minister provide us with reassurances that there will be sufficient time in the lifetime of this Assembly for this crucial legislation for the children of Wales to finally be passed?
Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad, ond rwy'n siŵr y bydd yn deall bod rhai ohonom ni'n rhwystredig braidd gyda'r amserlen, o gofio bod 15 mlynedd o leiaf wedi mynd heibio ers i'r ddeddfwrfa hon fynegi mewn egwyddor gyntaf ei dymuniad i ddiddymu'r amddiffyniad hwn na ellir ei gyfiawnhau. A all y Prif Weinidog roi sicrwydd i ni y bydd digon o amser yn oes y Cynulliad hwn i'r ddeddfwriaeth hanfodol hon ar gyfer plant Cymru gael ei phasio o'r diwedd?
Llywydd, I recognise the point the Member makes about the long gestation of this Bill. That's why we are determined that it will indeed reach the statute book during this Assembly term. We are working hard. We've been discussing it again this week to make sure that we are in a position to introduce the Bill as early as we are able to, and certainly in good time to make sure that it completes its passage through this Assembly.
Llywydd, rwy'n cydnabod y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud ynghylch cyfnod hir y Bil hwn. Dyna pam yr ydym ni'n benderfynol y bydd yn cyrraedd y llyfr statudau yn ystod y tymor Cynulliad hwn. Rydym ni'n gweithio'n galed. Rydym wedi bod yn ei drafod eto yr wythnos hon i wneud yn siŵr ein bod mewn sefyllfa i gyflwyno'r Bil cyn gynted ag y gallwn, ac yn sicr mewn amser da i wneud yn siŵr ei fod yn cwblhau ei hynt drwy'r Cynulliad hwn.
Ac, yn olaf, cwestiwn 8, Suzy Davies.
And, finally, question 8, Suzy Davies.
8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am amseroedd aros ar gyfer pen-glin newydd yng Ngorllewin De Cymru? OAQ53323
8. Will the First Minister make a statement on knee replacement waiting times in South Wales West? OAQ53323
I thank the Member for that. Despite increased demand, waiting times for orthopaedic procedures in South Wales West are falling. The median waiting time for orthopaedic surgery in Hywel Dda, for example, is less than 14 weeks from referral to treatment. Nevertheless, where long waits exist, it is a priority for this Government that they too should be reduced.
Diolch i'r Aelod am hynny. Er gwaethaf y cynnydd yn y galw, mae amseroedd aros ar gyfer triniaethau orthopedig yn y De Orllewin yn lleihau. Mae'r amser aros canolrifol ar gyfer llawdriniaeth orthopedig yn Hywel Dda, er enghraifft, yn llai na 14 wythnos o'r ymgynghoriad hyd at y driniaeth. Er hynny, lle bo amseroedd aros hir yn bodoli, mae'n flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon eu bod nhw hefyd yn cael eu lleihau.
Thank you for that last remark, First Minister, because my 87-year-old constituent was placed on the emergency list for knee surgery 16 months ago, with a promise of treatment in nine months—so, nine months is an emergency, apparently—but the target for surgery is six months. She's just been told that she has another year to wait, and she's 87. Otherwise very fit at that time, she's fallen several times since then because of her knee and is now physically and mentally frail. Because of that, she is no longer able to take up the offer of being able to travel to the European Union for private surgery at a cost that is, of course, much, much lower than it is here in the UK. Now, this isn't a Brexit question; the point I'm making is, because of her wait, she's become frail, she can't take up that offer to go to the EU, and she has to pay three times as much here in Wales now, using her own and her husband's funeral funds in order to do that. At 87, you can understand why she is desperate. So, on equality grounds, should there be reimbursement of the difference between the private money she's paying here and the private money she would have been paying had she gone to the EU? The only reason she didn't go is because she was made promises by the local NHS about when she would be treated that were not met. She would have gone sooner if she'd been told how long she'd have to wait.
Diolch am y sylw diwethaf hwnnw, Prif Weinidog, oherwydd cafodd fy etholwraig i sy'n 87 mlwydd oed ei rhoi ar y rhestr frys am lawdriniaeth ar ei phen-glin 16 mis yn ôl, gydag addewid o driniaeth ymhen naw mis—felly, mae naw mis yn argyfwng, yn ôl pob golwg—ond chwe mis yw'r targed ar gyfer llawdriniaeth. Maen nhw wedi dweud wrthi fod ganddi flwyddyn arall i aros, ac mae hi'n 87. Roedd hi'n heini iawn fel arall ar y pryd, ond mae hi wedi disgyn sawl gwaith ers hynny oherwydd ei phen-glin ac mae hi bellach yn eiddil yn gorfforol ac yn feddyliol. Oherwydd hynny, nid yw mwyach yn gallu manteisio ar y cynnig o allu teithio i'r Undeb Ewropeaidd am lawdriniaeth breifat am gost sydd, wrth gwrs, yn llawer iawn is nag yma yn y DU. Nawr, nid cwestiwn Brexit yw hwn; y pwynt yr wyf yn ei wneud yw hyn. Oherwydd ei bod hi wedi gorfod aros, mae hi bellach yn eiddil, ac felly nid yw hi'n gallu manteisio ar y cynnig hwnnw i fynd i'r Undeb Ewropeaidd, ac mae'n rhaid iddi dalu tair gwaith cymaint yma yng Nghymru nawr, gan ddefnyddio arian angladd ei gŵr er mwyn gwneud hynny. Yn 87 oed, gallwch ddeall pam ei bod hi'n teimlo'n anobeithiol. Felly, ar sail cydraddoldeb, a ddylid ad-dalu'r gwahaniaeth rhwng yr arian preifat y mae hi'n ei dalu yma a'r arian preifat y byddai hi wedi ei dalu pe byddai hi wedi mynd i'r UE? Yr unig reswm pam nad oedd hi wedi mynd oedd oherwydd addewidion gan y GIG lleol na chawsant eu bodloni. Byddai hi wedi mynd yn gynt pe bydden nhw wedi dweud wrthi pa mor hir y byddai wedi gorfod aros.
Llywydd, I'm not in a position to announce new policy in answer to a question, of course. But the case that the Member raised is concerning, and I'm sure that, if she were to write directly to the health Minister, he will certainly be willing to consider the details of the specific case and any policy issues that arise from it.
Llywydd, nid wyf mewn sefyllfa i gyhoeddi polisi newydd wrth ateb cwestiwn, wrth gwrs. Ond mae'r achos a godwyd gan yr Aelod yn bryderus, ac rwy'n siŵr, pe byddai hi'n ysgrifennu'n uniongyrchol at y Gweinidog iechyd, y byddai ef yn sicr yn barod i ystyried manylion yr achos penodol hwn ac unrhyw faterion polisi sy'n deillio ohono.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes. Dwi'n galw ar y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd, Rebecca Evans.
The next item is the business statement and announcement. I call on the Minister for Finance and Trefnydd, Rebecca Evans.
Diolch, Llywydd. There are two changes to this week's business. Tomorrow, the Government seeks to schedule a debate on the prospects for a Brexit deal following the House of Commons vote. To enable this to happen, I will propose a motion to suspend the necessary Standing Orders as the final item of business this evening. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Ceir dau newid i fusnes yr wythnos hon. Yfory, mae'r Llywodraeth yn ceisio trefnu dadl ar y rhagolygon am gytundeb Brexit sy'n dilyn y bleidlais yn Nhŷ'r Cyffredin. I alluogi hyn i ddigwydd, byddaf yn awgrymu cynnig i atal y Rheolau Sefydlog angenrheidiol fel yr eitem olaf o fusnes ar gyfer heno. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi ei gynnwys yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes y gellir ei weld ymysg y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Can I call for two statement today, please? It may not have escaped Members' notice that today is Safer Internet Day, and, as we all know, there are dangers lurking online, particularly for our young people. I'd be grateful if we can have an update on the work that's been done by the Minister for Education and any other Ministers in Government regarding internet safety for young people, and will you join me by putting on the record your recognition of the good work that's being done by Childnet, the Internet Watch Foundation and others in bringing this matter to our attention yet again this year?
Can I also call for an update from the Minister for Health and Social Services in relation to perinatal mental health? It's been reported to me that the number of individuals working within the perinatal mental health team in north Wales has fallen in recent months, and that, as a result of that, access to the perinatal mental health team has been restricted so that only women with babies up to six weeks old are currently getting access to that team. Clearly, that is not an acceptable situation, and I know that that's not the Government's intention either. So, I'd be very grateful if we could have an update either by written statement or oral statement in this Chamber from the health Minister just to tell us what is being done to improve the capacity of that team so that mothers can get access at what is a very desperate time, very often, in their lives.
A gaf i alw am ddau ddatganiad heddiw, os gwelwch yn dda? Efallai fod yr Aelodau wedi sylwi ei bod yn Ddiwrnod Defnyddio’r Rhyngrwyd yn Fwy Diogel heddiw, ac, fel y gwyddom ni oll, mae peryglon yn ymguddio ar-lein, i’n pobl ifanc yn enwedig. Byddwn yn ddiolchgar pe gallem gael yr wybodaeth ddiweddaraf ar y gwaith a wnaed gan y Gweinidog Addysg ac unrhyw Weinidogion eraill yn y Llywodraeth ar ddiogelwch pobl ifanc ar y rhyngrwyd. Ac a wnewch chi ymuno â mi drwy roi ar gofnod eich bod yn cydnabod y gwaith da sy'n cael ei wneud gan Childnet, Internet Watch Foundation ac eraill wrth ddwyn y mater hwn i'n sylw ni unwaith eto eleni?
A gaf i alw hefyd am yr wybodaeth ddiweddaraf gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol mewn cysylltiad ag iechyd meddwl amenedigol? Adroddwyd imi fod nifer yr unigolion sy'n gweithio yn y tîm iechyd meddwl amenedigol yn y gogledd wedi gostwng yn ystod y misoedd diwethaf, ac, o ganlyniad i hynny, mae'r gallu i ymweld â’r tîm iechyd meddwl amenedigol wedi ei gyfyngu cymaint fel mai dim ond menywod â babanod hyd at chwe wythnos oed sy’n gallu gweld y tîm hwnnw ar hyn o bryd. Yn amlwg, nid yw hynny'n sefyllfa dderbyniol, a gwn nad yw hynny'n fwriad gan y Llywodraeth ychwaith. Felly, byddwn yn ddiolchgar iawn pe bai modd inni allu cael yr wybodaeth ddiweddaraf gan y Gweinidog iechyd naill ai drwy ddatganiad ysgrifenedig neu ddatganiad llafar yn y Siambr hon i ddweud wrthym beth sy’n cael ei wneud i wella gallu'r tîm hwnnw fel y bydd mamau yn gallu defnyddio’r gwasanaeth hwn yn ystod adeg enbyd iawn, yn aml iawn, o’u bywydau.
Thank you for raising both of these important issues this afternoon. Certainly, on the issue of internet safety, I know the Minister for Education would be pleased to provide a statement, and I would certainly put on record the Government's thanks to organisations such as Childnet and the Internet Watch Foundation for the important work that they do in this area, and of course we have the short debate at the end of Plenary tomorrow, which has been tabled by Bethan Sayed, and we'll have the opportunity to look at issues relating to internet safety there as well.
On the matter of perinatal mental health, it's clearly a hugely important issue, and I know that the health Minister will be pleased to write to you with the update that you require.
Diolch am godi'r ddau fater pwysig y prynhawn yma. Yn sicr, o ran diogelwch ar y rhyngrwyd, gwn y byddai'r Gweinidog Addysg yn hapus i ddarparu datganiad, a byddaf yn sicr yn rhoi ar gofnod bod y Llywodraeth yn diolch i sefydliadau megis Childnet ac Internet Watch Foundation am y gwaith pwysig y maen nhw'n ei wneud yn y maes hwn, ac wrth gwrs mae gennym ddadl fer ar ddiwedd cyfarfod llawn yfory, sydd wedi cael ei chyflwyno gan Bethan Sayed, a bydd gennym gyfle i edrych ar faterion sy'n ymwneud â diogelwch ar y rhyngrwyd yno hefyd.
Ynghylch y mater iechyd meddwl amenedigol, mae'n amlwg bod hwn yn fater pwysig iawn, a gwn y bydd y Gweinidog iechyd yn falch o ysgrifennu atoch gyda'r wybodaeth ddiweddaraf sydd ei hangen arnoch.
Trefnydd, I've had to raise the issue of pay inequality for medical histopathology trainees in Wales on a number of occasions in this Chamber. You will recall I first raised this issue in a written question back in November 2016, yet the issue remains unresolved. Over the course of the five years of training as doctors between ST1 and ST5, histopathology doctor trainees in England will earn £60,000 more than their Welsh equivalents. Now, I'm sure that we all agree that doctors who decide to train in Wales deserve parity with their counterparts across the border doing the same training, doing the same work. Trainees have told me that they feel that, by deciding to work in Wales, they are being financially punished for that decision. The workforce are disillusioned and demoralised because of the way that they're being treated and ignored by this Welsh Government.
We hear so often of the need to attract medics to Wales due to shortages, yet this is how we treat those who actually choose to study here. Despite being aware of the gap, the Welsh Government has done absolutely nothing about the situation. It is disgraceful. Back in October 2018, when I last raised this issue, the then leader of the house said that the health Minister would be prepared to bring forward a statement on the matter. The frustration among the trainees is palpable, and, having had to wait more than two and a half years for action, I would respectfully suggest that action needs to be taken sooner rather than later. Could I therefore ask the Minister for health to bring forward a statement, be it written or oral, on this issue, and take action on this matter by putting Welsh medical trainees on an equal footing to those in England?
Trefnydd, rwyf wedi codi'r mater o anghydraddoldeb cyflog ar gyfer hyfforddedigion histopatholeg meddygol yng Nghymru yn y Siambr hon sawl gwaith. Byddwch yn cofio fy mod i wedi codi'r mater hwn mewn cwestiwn ysgrifenedig yn ôl ym mis Tachwedd 2016, ac mae’r mater yn dal heb gael ei ddatrys. Yn ystod y pum mlynedd o hyfforddiant fel meddygon rhwng Hyfforddeion Arbenigol blwyddyn 1 a Hyfforddeion Arbenigol blwyddyn 5, bydd meddygon histopatholeg hyfforddedig yn Lloegr wedi ennill £60,000 yn fwy na'u meddygon cyfatebol yng Nghymru. Nawr, rwyf yn siŵr ein bod ni i gyd yn cytuno bod meddygon sy'n penderfynu hyfforddi yng Nghymru yn haeddu cydraddoldeb â meddygon cyfatebol dros y ffin sy’n gwneud yr un hyfforddiant, ac sy’n gwneud yr un gwaith. Mae hyfforddeion wedi dweud wrthyf eu bod nhw’n teimlo, drwy benderfynu gweithio yng Nghymru, eu bod yn cael eu cosbi'n ariannol am y penderfyniad hwnnw. Mae’r gweithlu wedi ei ddadrithio ac wedi digalonni oherwydd y ffordd y maen nhw’n cael eu trin a’u hanwybyddu gan Lywodraeth Cymru.
Rydym ni’n clywed am yr angen i ddenu meddygon i Gymru oherwydd prinder yn aml, ac eto, dyma sut yr ydym ni’n trin y rhai sy'n dewis astudio yma. Er eu bod nhw’n ymwybodol o'r bwlch, nid yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud dim byd o gwbl am y sefyllfa. Mae hynny'n warthus. Yn ôl ym mis Hydref 2018, pan godais y mater hwn ddiwethaf, dywedodd arweinydd y tŷ ar y pryd y byddai’r Gweinidog iechyd yn barod i gyflwyno datganiad ar y mater. Mae’r rhwystredigaeth ymhlith yr hyfforddeion yn amlwg, ac, wedi gorfod disgwyl am fwy na dwy flynedd a hanner am weithredu, rwyf yn awgrymu yn barchus bod angen cymryd camau arnom cyn gynted â phosib. A gaf i ofyn, felly, i'r Gweinidog iechyd gyflwyno datganiad, boed yn ysgrifenedig neu ar lafar, ar y mater hwn, a chymryd camau drwy roi hyfforddeion meddygol Cymru ar sail gyfartal â'r rhai yn Lloegr?
This issue is very much tied up with the doctors contract negotiations that are currently under way, and I know that the health Minister is meeting with the British Medical Association in the next few weeks and would certainly expect this issue to be discussed at that meeting.
Mae'r mater hwn ynghlwm yn llwyr â thrafodaethau contract meddygon sydd ar y gweill ar hyn o bryd, a gwn fod y Gweinidog iechyd yn cwrdd â Chymdeithas Feddygol Prydain yn yr ychydig wythnosau nesaf a byddwn yn sicr yn disgwyl i'r mater hwn gael ei drafod yn y cyfarfod hwnnw.
Very good news on the announcement on the first round of funds with the new Welsh success of the landfill tax, but could we have a statement on what could be done to actively encourage those areas that are within those five-mile circles around landfill areas that have not yet applied for funding, including places in my own patch such as Llanharan, Llanharry, Cefn Cribwr and Coytrahen and others? And, on that matter, it's good to see that the Wales Council for Voluntary Action, who administer the fund on behalf of Welsh Government, are, in fact, taking part in Chris Elmore and I's fundraising event in Maesteg Celtic on 15 March, so people can come there.
Could we also have a debate on how we can encourage people to use public transport to actually leave Cardiff to go back to the Valleys after seeing events late at night? Because, at the moment, anybody living in Pencoed who's been to the Welsh National Opera, or me having been to see Stiff Little Fingers in Tramshed or whatever, we have to catch the train at 10:30, or sometimes earlier, to get back. Well, that means the choice is, frankly, leave the concert early or it's a taxi or get a friend to run you back. It's not good enough, when you can go to Bristol at 01:30 in the morning, or Swansea at 01:20 in the morning, or Pontypridd at 11:30, but at 10:30 you have to leave to go anywhere on the line to Maesteg. So, could we have a debate on that? Because the Welsh Government's drive to get people out of their cars into public transport is laudable; we need to make it happen with timetabling.
Newyddion da iawn am gyhoeddiad y rownd gyntaf o arian gyda llwyddiant newydd Cymru ynghylch y dreth dirlenwi, ond a gawn ddatganiad ynglŷn â’r hyn y gellid ei wneud i annog yn weithredol yr ardaloedd hynny sydd o fewn y cylchoedd pum milltir hynny o amgylch ardaloedd tirlenwi nad ydyn nhw wedi gwneud cais am arian eto, gan gynnwys lleoedd yn fy ardal i fy hun fel Llanharan, Llanhari, Cefncribwr y Goetre-hen ac eraill? Ac, ar y mater hwnnw, mae'n dda gweld bod Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, sy'n gweinyddu'r gronfa ar ran Llywodraeth Cymru, mewn gwirionedd yn cymryd rhan yn nigwyddiad codi arian Chris Elmore a minnau ym Maesteg Celtic ar 15 Mawrth, felly gall pobl ddod yno.
A gawn ni ddadl hefyd ar sut y gallwn annog pobl i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus er mwyn gadael Caerdydd i fynd yn eu holau i'r Cymoedd ar ôl gweld digwyddiadau yn hwyr yn y nos? Oherwydd, ar hyn o bryd, mae unrhyw un sy'n byw ym Mhen-coed sydd wedi bod i Opera Cenedlaethol Cymru, neu finnau ar ôl mynd i weld Stiff Little Fingers yn Tramshed neu ble bynnag, mae’n rhaid inni ddal y trên am 10:30, neu’n gynharach weithiau, i fynd adref. Wel, mae hynny’n golygu, yn blwmp ac yn blaen, mai’r dewis yw gadael y cyngerdd yn gynnar neu gael tacsi neu ffrind i fynd â chi adref. Nid yw'n ddigon da, pan rydych chi’n gallu mynd i Fryste am 01:30 yn y bore, neu Abertawe am 01:20 yn y bore, neu Bontypridd am 11:30, ond am 10:30, mae’n rhaid ichi adael i fynd i unrhyw le ar y llinell i Faesteg. Felly, a gawn ni ddadl ar hynny? Oherwydd, mae ymgyrch Llywodraeth Cymru i gael pobl allan o'u ceir a defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yn ganmoladwy; mae angen inni wneud i hynny ddigwydd gydag amserlennu.
Thank you for raising these issues and, certainly, it is exciting now that we're being able to see the fruits of the landfill disposal tax benefiting community schemes in the areas that are eligible. The first window, as you know, has been announced this last week, but the application now for the second round of funding has just closed, so we will be looking to make some announcements on that in due course. And the number of applications that we had in that second round has increased, and I would certainly hope that there will be in increases in future rounds as well. The WCVA is monitoring the applications that are made and they're certainly targeting those eligible areas where there have been smaller numbers of applications received in each of those funding cycles, in conjunction with the local county voluntary councils. So, there will be certainly communications going out to those areas, to ensure that communities that can be making the most of this scheme are benefiting. And I know that the Minister with responsibility for transport will be bringing forward a statement on railways very shortly, so there will be opportunity to explore some of the issues that you've described.
Diolch am godi'r materion hyn ac, yn sicr, mae'n gyffrous nawr ein bod ni'n gallu gweld ffrwyth llafur y dreth gwarediadau tirlenwi yn elwa ar gynlluniau cymunedol yn yr ardaloedd sy'n gymwys. Fel y gwyddoch, fe gyhoeddwyd y cyfnod cyntaf yr wythnos diwethaf, ond mae'r cais am yr ail rownd o gyllid newydd gau, felly byddwn ni'n gwneud cyhoeddiadau am hynny maes o law. Ac fe gynyddodd nifer y ceisiadau a gawsom yn yr ail rownd hwnnw, ac rwyf yn sicr yn gobeithio y bydd cynnydd yn rowndiau'r dyfodol hefyd. Mae Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru yn monitro'r ceisiadau sy'n cael eu gwneud ac maen nhw'n sicr yn targedu'r ardaloedd cymwys hynny lle bu llai o geisiadau ym mhob un o'r cylchoedd cyllido, ar y cyd â'r cynghorau gwirfoddol sirol lleol. Felly, yn sicr, bydd cyfathrebiadau yn mynd allan i'r ardaloedd hynny, er mwyn sicrhau bod y cymunedau a all fanteisio fwyaf ar y cynllun hwn yn elwa arno. A gwn y bydd y Gweinidog â chyfrifoldeb dros drafnidiaeth yn cyflwyno datganiad ar y rheilffyrdd yn fuan iawn, felly bydd cyfle i archwilio rhai o'r materion yr ydych wedi eu disgrifio.
Trefnydd, I'd like to request two statements today. Firstly, I'd like to thank the Minister for health for his written statement updating AMs on maternity services in Cwm Taf. I'm also grateful to the Minister for meeting with me and other AMs to discuss this, and I've also had frank and useful conversations with the chair of the health board. However, could we have an oral statement in Government time so that AMs can really scrutinise what is, after all, such an important issue for my constituents, who should be able to expect safe, good-quality maternity services?
Secondly, at lunchtime today, I attended the Union of Shop, Distributive and Allied Workers campaign event for better pay, and I was horrified to find out there that people on universal credit could lose out on a week's rent during 2019-20. This is due to the way that the Department for Work and Pensions and social landlords calculate in different ways the number of weeks in that year, due to the financial year having 53 Mondays. Now, the net effect could be that, if you are on UC, you could lose a week's rent, and this could have serious repercussions, for example, for tenants of Trivallis, a social landlord in my constituency, who pay their rent weekly. Could we have a statement from Welsh Government on its response to this and how it's working with social landlords to make sure that people on universal credit don't lose out?
Trefnydd, hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad heddiw. Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i'r Gweinidog iechyd am ei ddatganiad ysgrifenedig i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau’r Cynulliad ar wasanaethau mamolaeth yng Nghwm Taf. Rwyf hefyd yn ddiolchgar i'r Gweinidog am gwrdd â mi ac Aelodau eraill o’r Cynulliad i drafod hyn, ac rwyf hefyd wedi cael sgyrsiau gonest a defnyddiol gyda chadeirydd y bwrdd iechyd. Fodd bynnag, a gawn ni ddatganiad llafar yn amser y Llywodraeth fel y gall Aelodau'r Cynulliad graffu ar yr hyn sydd, wedi'r cyfan, yn fater mor bwysig i'm hetholwyr, a ddylai fod yn gallu disgwyl gwasanaethau mamolaeth diogel, o ansawdd da?
Yn ail, amser cinio heddiw, euthum i ddigwyddiad ymgyrch am well cyflog Undeb Gweithwyr Siopau, Dosbarthu a Gwaith Perthynol, a chefais fraw pan ganfûm y gall pobl ar gredyd cynhwysol golli allan ar wythnos o rent yn ystod 2019-20. Mae hyn oherwydd y ffordd y mae’r Adran Gwaith a Phensiynau a landlordiaid cymdeithasol yn cyfrifo nifer yr wythnosau yn y flwyddyn honno mewn gwahanol ffyrdd, oherwydd bod gan y flwyddyn ariannol 53 dydd Llun. Nawr, efallai mai’r gwir effaith fydd, os ydych yn cael Credyd Cynhwysol, eich bod chi’n colli wythnos o rent, a gallai hyn gael sgil-effeithiau difrifol ar gyfer tenantiaid Trivallis, er enghraifft, landlord cymdeithasol yn fy etholaeth i, sy’n talu eu rhent yn wythnosol. A gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar ei hymateb i hyn a sut y mae hi'n gweithio gyda landlordiaid cymdeithasol i wneud yn siŵr nad yw pobl ar gredyd cynhwysol yn colli allan?
Thank you for raising both of these issues. With regard to the first, on Cwm Taf maternity services, I know that we're now currently awaiting the full recommendations within the full report, which are due in the spring, and the health Minister has committed to updating Members with more information on receipt of that report and those recommendations.
On the second issue, of universal credit, as you know, Welsh Government has time and time again raised our concerns with regard to the fundamental flaws of universal credit, and this is another example of how it is failing people within our communities in Wales. The Deputy Minister for Housing and Local Government has committed to raising this issue with the Minister for employment in the UK Government.
Diolch am godi'r ddau fater hyn. O ran y cyntaf, gwasanaethau mamolaeth Cwm Taf, gwn, ar hyn o bryd, ein bod ni'n disgwyl am yr argymhellion llawn yn yr adroddiad llawn, sy'n ofynnol yn y gwanwyn, ac mae'r Gweinidog iechyd wedi ymrwymo i ddiweddaru'r Aelodau gyda mwy o wybodaeth ar ôl derbyn yr adroddiad hwnnw a'r argymhellion hynny.
O ran yr ail fater, credyd cynhwysol, fel y gwyddoch, mae Llywodraeth Cymru wedi codi pryderon ynghylch diffygion sylfaenol credyd cynhwysol dro ar ôl tro, ac mae hyn yn enghraifft arall o sut y mae'n siomi pobl yn ein cymunedau yng Nghymru. Mae'r Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol wedi ymrwymo i godi'r mater hwn gyda'r Gweinidog dros gyflogaeth yn Llywodraeth y DU.
Minister, may I ask for a statement from the Welsh Government on proposals to relax planning laws to allow taller mobile phone masts to be built in Wales. Restrictions on mast heights were relaxed in England and Scotland in 2016 so that masts up to 25m do not have to go through the full planning process. The Welsh Government promised more than two years ago to look at the evidence before deciding whether to increase the limit in Wales from its current 15m. The lack of mobile coverage is causing great frustration and annoyance to people in many areas in Wales. May we have a statement from the Welsh Government on when they are likely to come to a decision on this important issue to improve mobile coverage in Wales, please?
Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar gynigion i lacio deddfau cynllunio er mwyn caniatáu i fastiau ffonau symudol talach gael eu hadeiladu yng Nghymru? Cafodd cyfyngiadau ar uchder mastiau eu llacio yn Lloegr a'r Alban yn 2016 fel nad yw mastiau hyd at 25m yn gorfod mynd drwy'r broses gynllunio lawn. Addawodd Llywodraeth Cymru dros ddwy flynedd yn ôl y byddai'n edrych ar y dystiolaeth cyn penderfynu a ddylid cynyddu'r terfyn yng Nghymru o'r 15m presennol. Mae'r diffyg signal ffonau symudol yn achosi llawer o rwystredigaeth a dicter i bobl mewn llawer o ardaloedd yng Nghymru. A gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynghylch pryd y byddant yn debygol o wneud penderfyniad ar y mater pwysig hwn i wella signal ffonau symudol yng Nghymru, os gwelwch yn dda?
Thank you for raising this issue. Changes to permitted development rights, as you recognised in your question, certainly does require an evidence-based approach, which is why we published 'Planning for Mobile Telecommunications: An Assessment of Permitted Development Rights In Wales' in January of last year, to inform work on revising permitted development rights for telecommunications. Amendments to permitted development rights on telecommunications are expected to take effect towards the end of spring this year. However, it's important, I think, to recognise that taller masts do not provide a single solution to the issue of improving mobile service and coverage across Wales, because, of course, our topography and our population distribution does make complete mobile coverage very challenging, and I'm sure that we all recognise that on our travels around the country.
Diolch am godi'r mater hwn. O ran newidiadau i'r hawliau datblygu a ganiateir, fel y cydnabuwyd gennych yn eich cwestiwn, yn sicr mae angen dull sy'n seiliedig ar dystiolaeth, a dyna pam y cyhoeddwyd 'Cynllunio ar gyfer Telathrebu Symudol: Asesiad o Hawliau Datblygu a Ganiateir yng Nghymru' ym mis Ionawr y llynedd, i lywio'r gwaith o adolygu'r hawliau datblygu a ganiateir ar gyfer telathrebu. Disgwylir i ddiwygiadau i'r hawliau sy'n ymwneud â thelathrebu ddod i rym tua diwedd y gwanwyn eleni. Fodd bynnag, mae'n bwysig cydnabod, yn fy marn i, nad yw mastiau talach yn darparu un ateb i'r broblem o wella gwasanaeth symudol gan ei wneud ar gael ledled Cymru, oherwydd, wrth gwrs, bod ein topograffeg a dosbarthiad y boblogaeth yn golygu bod defnyddio ffonau symudol ledled Cymru yn heriol iawn, ac rwyf yn siŵr ein bod ni i gyd yn cydnabod hynny wrth inni deithio o amgylch y wlad.
I concur with the points made earlier about the maternity services at the Royal Glamorgan Hospital and I would support the calls for a statement. I also agree with the point made earlier about the late night trains to the Valleys, and I'd like to add my weight behind that statement as well.
But I'd like to bring another matter in relation to public transport to your attention, and that's an incident that occurred last Friday evening at Pontypridd railway station. A group of women were waiting on the platform for their train home to the Rhondda, when they were approached by a gang of around 30 or more young people. The gang are purported to have intimidated, harassed, and insulted this small group of women on the platform, and, at one stage, they are said to have surrounded one woman and moved to push her towards the track as the train approached. Now, the intimidation and abusive behaviour is said to have continued on the train and it culminated with rubbish being thrown at the women, and it only stopped when the people got off the train. Now, I was alarmed to hear about this account, which I discussed at length yesterday with a concerned employee of Transport for Wales. I've written to Transport for Wales about this, but I'd be grateful if we could receive a statement from the transport Minister to let us know what measures can be taken to improve passenger, as well as train employee, safety during late-night services.
I'd also like to raise the issue of homelessness with you once again. Following my raising of this issue with you in Plenary last week, a Tory councillor in Cardiff has come under considerable criticism—and rightly so, in my view—for posing next to some tents in the city centre and calling for them to be torn down by Cardiff Council. Now, this view found some support from the Labour cabinet member for housing, Lynda Thorne, who said,
'The charities giving out tents need to understand they are putting rough sleepers at risk.'
What Councillor Kelloway and Councillor Thorne fail to realise is that hostels, for various reasons, are not always suitable for everyone, and that these tents, especially in weather like this, can mean the difference between life and death when someone has nowhere else to turn. So, I would urge you to condemn criticism of anyone who is giving out tents to homeless people, and I would be grateful if you could clarify Labour's position on this.
And lastly, it has been brought to my attention that UKIP has apparently been distributing a leaflet on the Tory withdrawal agreement in England that is beyond the pale even for their usually extremely low standards. At the foot of this leaflet, there is the inflammatory paragraph that says,
'We would classify anyone prepared to vote for this agreement as a national traitor, or state enemy—and we're watching you.'
It seems that lessons are still to be learned from the tragic death of Jo Cox MP. Now, this may be a matter that has occurred in England, and I have asked Sussex Police to look into this matter, but there are members of this party sitting in this Chamber. So I would urge you to send a strong message that language of this kind will not be tolerated. And, further, can we have a statement from a Government representative to encourage people that, if they do receive a leaflet from UKIP, containing these threats, to report it to the police because this kind of threat-based politics should not be tolerated?
Rwyf yn cytuno â’r pwyntiau a wnaed yn gynharach ynghylch gwasanaethau mamolaeth yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg ac rwyf yn cefnogi'r galwadau am ddatganiad. Rwyf hefyd yn cytuno â’r pwynt a wnaed yn gynharach ynghylch trenau i'r Cymoedd yn hwyr yn y nos, a hoffwn gefnogi'r datganiad hwnnw hefyd.
Ond rwyf eisiau dod â mater arall sy’n ymwneud â thrafnidiaeth gyhoeddus i’ch sylw, a hynny yw digwyddiad a ddigwyddodd nos Wener ddiwethaf yng ngorsaf Pontypridd. Roedd grŵp o fenywod yn aros ar y platfform am eu trên i fynd adref i'r Rhondda, pan ddaeth criw o tua 30 neu fwy o bobl ifanc atyn nhw. Honnir bod y criw wedi dychryn, aflonyddu a sarhau’r grŵp bach hwn o fenywod ar y platfform, ac, ar un adeg, dywedir eu bod nhw wedi amgylchynu un fenyw a’u bod nhw wedi symud er mwyn ei gwthio hi tuag at y cledrau wrth i’r trên agosáu. Nawr, dywedir bod y bygythiadau a’r ymddygiad difrïol wedi parhau ar y trên a arweiniodd at sbwriel yn cael eu taflu ar y menywod, ac ni stopiodd hyn nes i’r bobl fynd oddi ar y trên. Nawr, dychrynais o glywed am y digwyddiad hwn y bûm yn ei drafod yn fanwl ddoe gyda gweithiwr pryderus o Drafnidiaeth Cymru. Rwyf wedi ysgrifennu at Drafnidiaeth Cymru ynglŷn â hyn, ond byddwn yn ddiolchgar pe byddem ni’n gallu cael datganiad gan y Gweinidog trafnidiaeth i adael inni wybod pa fesurau trafnidiaeth y gellir eu cymryd i wella diogelwch teithwyr, yn ogystal â gweithwyr trenau, yn ystod gwasanaethau yn hwyr yn y nos.
Hoffwn hefyd godi’r mater o ddigartrefedd gyda chi unwaith eto. Ers imi godi'r mater hwn gyda chi yn y cyfarfod llawn yr wythnos diwethaf, mae cynghorydd Torïaidd yng Nghaerdydd sydd wedi dod o dan feirniadaeth sylweddol—ac yn briodol felly, yn fy marn i—am sefyll wrth ymyl rhai pebyll yng nghanol y ddinas a galw am iddyn nhw gael eu rhwygo i lawr gan Gyngor Caerdydd. Nawr, cafodd y farn hon rywfaint o gefnogaeth gan yr aelod cabinet Llafur dros dai, Lynda Thorne, a ddywedodd,
Mae angen i'r elusennau sy’n rhoi'r pebyll ddeall eu bod nhw’n rhoi pobl sy'n cysgu allan mewn perygl.
Yr hyn a fethodd y Cynghorydd Kelloway a'r Cynghorydd Thorne â sylweddoli yw, am wahanol resymau, nad yw hosteli yn addas ar gyfer pawb bob amser, a bod y pebyll hyn, yn enwedig mewn tywydd fel hyn, yn gallu golygu'r gwahaniaeth rhwng bywyd a marwolaeth pan nad oes gan rywun unman arall i droi. Felly, rwyf yn eich annog chi i gondemnio beirniadaeth ar unrhyw un sy’n rhoi pebyll i bobl ddigartref, a byddwn yn ddiolchgar pe gallech egluro safbwynt Llafur ar hyn.
Ac yn olaf, tynnwyd i’m sylw bod UKIP, mae'n debyg, wedi bod yn dosbarthu taflenni ar gytundeb ymadael y Torïaid yn Lloegr sydd tu hwnt, hyd yn oed i’w safonau isel iawn arferol. Ar waelod y daflen hon, ceir paragraff ymfflamychol sy’n dweud,
Byddwn ni’n dosbarthu unrhyw un sy’n barod i bleidleisio o blaid y cytundeb hwn yn fradwr cenedlaethol, neu’n elyn y wladwriaeth—ac rydym ni'n eich gwylio chi.
Ymddengys fod gwersi i'w dysgu o hyd yn sgil marwolaeth drasig Jo Cox AS. Nawr, efallai mai mater sydd wedi digwydd yn Lloegr yw hyn, ac rwyf wedi gofyn i Heddlu Sussex ymchwilio i'r mater, ond mae aelodau o'r blaid hon yn eistedd yn y Siambr hon. Felly rwyf yn eich annog chi i anfon neges gref na fydd iaith o'r math hwn yn cael ei oddef. Ac, ar ben hynny, a gawn ni ddatganiad gan gynrychiolydd y Llywodraeth i annog pobl, os ydyn nhw’n derbyn taflen gan UKIP sy'n cynnwys y bygythiadau hyn, i ddweud wrth yr heddlu oherwydd ni ddylid goddef y math hwn o wleidyddiaeth sy’n seiliedig ar fygythiadau?
Thank you very much. I hear the former leader of UKIP shouting 'pathetic' from his seat in the Chamber, which I think doesn't come as a surprise, but I completely condemn what was written in that leaflet. Leanne Wood is entirely correct to remind us all of the tragedy that happened not very long ago. And the language of 'traitors' and the language that is threatening and inflammatory just has no place in politics at all. And so I would certainly commend the Member for taking the matter forward with Sussex Police.
And, of course, compassionate Conservatism is alive and well in Cardiff as well, because, again, we think that it's an entirely inappropriate response to call for these tents to be torn down—I think that was the phrase. Again, it doesn't reflect the fact that we are talking about human people who have had, in many cases, the most difficult lives imaginable, which have found them in that place. The Welsh Government is keen to support in any way we possibly can. We recognise that different types of hostels and different types of accommodation are needed because there is no one type that is suitable for everyone. And the Minister, I know, answered your questions on this last week, but she will be bringing forward a statement on homelessness and rough sleeping in Government time to the Assembly next week.
And, again, I'm very alarmed to hear what you say about the issues in Pontypridd on the railway station. I mentioned in response to a previous request for a statement that the Minister with responsibility for transport would bring forward a statement on railways, so this might be an appropriate time to have that discussion with him.
Diolch yn fawr iawn. Clywaf cyn-arweinydd UKIP yn gweiddi ‘pathetig’ o'i sedd yn y Siambr, nad yw’n syndod imi, ond rwyf yn condemnio yn llwyr yr hyn a ysgrifennwyd yn y daflen. Mae Leanne Wood yn hollol gywir yn ein hatgoffa ni i gyd am y drasiedi a ddigwyddodd yn gymharol ddiweddar. Ac nid oes lle mewn gwleidyddiaeth ar gyfer iaith ‘bradwyr’ ac iaith sy'n fygythiol ac yn ymfflamychol o gwbl. Felly, byddwn yn sicr yn canmol yr aelod am symud y mater yn ei flaen gyda Heddlu Sussex.
Ac, wrth gwrs, mae Ceidwadaeth dosturiol yn fyw ac yn iach yng Nghaerdydd hefyd, oherwydd, unwaith eto, rydym ni’n credu bod gofyn am i’r pebyll hyn gael eu rhwygo i lawr—rwyf yn credu oedd yr ymadrodd—yn ymateb gwbl amhriodol. Unwaith eto, nid yw hyn yn adlewyrchu'r ffaith ein bod ni’n sôn am bobl ddynol, sydd mewn llawer o achosion, wedi cael y bywydau mwyaf anodd y gellid eu dychmygu, sydd wedi eu cael eu hunain yn y lle hwnnw. Mae Llywodraeth Cymru yn awyddus i gefnogi sut bynnag y gallwn ni. Rydym ni’n cydnabod bod angen gwahanol fathau o hosteli a mathau gwahanol o letyau oherwydd nid oes un math yn addas ar gyfer pawb. A gwn fod y Gweinidog wedi ateb eich cwestiynau ar hyn yr wythnos diwethaf, ond bydd hi’n cyflwyno datganiad ynglŷn â digartrefedd a chysgu ar y stryd i’r Cynulliad yn amser y Llywodraeth yr wythnos nesaf.
Ac eto, rwyf wedi dychryn yn fawr wrth glywed yr hyn yr ydych yn ei ddweud am y materion yng ngorsaf Pontypridd. Soniais mewn ymateb i gais am ddatganiad blaenorol y byddai’r Gweinidog â chyfrifoldeb dros drafnidiaeth yn cyflwyno datganiad ar reilffyrdd, felly gallai hyn fod yn amser priodol i gael y drafodaeth honno gydag ef.
Trefnydd, or leader of the house, last week, I'm sure you were as appalled as I was about the reports in the media about children being refused school dinners simply because the dinner payment card hadn't been topped up in time. In fact, there was a report about one child who had acquired their school dinner, gone to the till to find out that there was no money available for that individual child to have a dinner, and that dinner was removed from that child. Now, that is the most appalling treatment of any child in school, and I'm sure it will live with that individual for some time, should that be the case.
Now, I've raised this before—cashless payment systems—and I have to be fair, in that Powys County Council have now taken some action to alert parents when their money is diminished or running extremely low. But we cannot repeatedly hear stories like this. So, I would ask, leader of the house, whether you could have further discussion with the Minister for Education, who I know has worked on this, to do some further work and provide some further education to both parents and also school staff so that these situations do not keep repeating themselves.
Trefnydd, neu arweinydd y tŷ, yr wythnos diwethaf, rwyf yn siŵr eich bod wedi eich arswydo gymaint ag yr oeddwn innau ynghylch adroddiadau yn y cyfryngau bod cinio ysgol yn cael ei wrthod i blant oherwydd nad oedd credyd wedi ei roi ar eu cardiau talu mewn pryd. Yn wir, roedd adroddiad am un plentyn a oedd wedi cael ei ginio ysgol, ac wedi mynd at y til i ganfod nad oedd arian ar gael fel y gallai'r plentyn penodol hwnnw gael cinio, a chymerwyd y cinio hwnnw oddi ar y plentyn. Nawr, dyna'r driniaeth fwyaf ofnadwy o unrhyw blentyn yn yr ysgol, ac rwyf yn siŵr y bydd yr unigolyn hwnnw yn cofio'r digwyddiad am gryn amser, os oedd hynny'n wir.
Nawr, rwyf wedi codi hyn o'r blaen—systemau talu heb arian—ac mae'n rhaid imi fod yn deg, bod Cyngor Sir Powys bellach wedi cymryd rhai camau i rybuddio rhieni pan fo eu harian wedi lleihau neu'n rhedeg yn isel iawn. Ond ni allwn glywed straeon fel hyn dro ar ôl tro. Felly, rwyf yn gofyn, arweinydd y tŷ, a allwch gael trafodaeth bellach gyda'r Gweinidog Addysg yr wyf yn gwybod ei fod wedi gweithio ar hyn, i wneud rhagor o waith a darparu addysg bellach i rieni a staff yr ysgol fel nad yw'r sefyllfaoedd hyn yn parhau i ddigwydd.
Thank you for raising this important issue, and I have already had some discussions with the education Minister on this issue, and officials will investigate with the WLGA and the local association for catering in education just how widespread this issue is and consider whether we need to be providing additional advice and guidance to local authorities and schools on how to work with families, should these circumstances arise.
I think there are two different circumstances that families might find themselves in. For example, they just forget to top up the money, because life is busy and people forget things, or there could be families who are really, really struggling and unable to pay. So, I think there is a role for schools to understand where this family is in terms of that situation and be able to signpost on to advice, or certainly offer up contact to somebody within the local authority should they know that a family is struggling, and there is support available for them.
But you're point really about not holding children publicly accountable is an important one, because by stigmatising children in any way for unpaid school bills, well, that's completely unacceptable.
Diolch am godi'r mater pwysig hwn. Rwyf eisoes wedi cael rhai trafodaethau gyda'r Gweinidog Addysg ar y mater hwn, a bydd swyddogion yn ymchwilio gyda'r Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a'r gymdeithas leol dros arlwyo mewn addysg i weld pa mor eang yw'r mater hwn ac ystyried a oes angen inni ddarparu cyngor ac arweiniad ychwanegol i awdurdodau lleol ac ysgolion ar sut i weithio gyda theuluoedd, pe byddai'r amgylchiadau hyn yn codi.
Rwy'n credu bod dau amgylchiad gwahanol y gallai teuluoedd ganfod eu hunain ynddynt. Er enghraifft, maen nhw'n anghofio rhoi credyd ar y cerdyn, oherwydd bod bywyd yn brysur ac mae pobl yn anghofio pethau, neu efallai bod teuluoedd mewn trafferthion gwirioneddol ac nad ydyn nhw'n gallu talu. Felly, rwyf yn credu bod gan ysgolion swyddogaeth o ran deall sefyllfa'r teulu hwnnw a gallu cyfeirio at gyngor, neu'n sicr cynnig cysylltu â rhywun yn yr awdurdod lleol pe byddan nhw'n gwybod bod teulu yn ei chael hi'n anodd, a bod cymorth ar gael iddyn nhw.
Ond mae eich pwynt ynghylch peidio â dwyn plant i gyfrif yn un pwysig, oherwydd wrth warthnodi plant mewn unrhyw ffordd oherwydd biliau ysgol heb eu talu, wel, mae hynny'n gwbl annerbyniol.
I call for two formal Welsh Government statements on interrelated matters. The British Polio Fellowship marks its eightieth anniversary this month—January 2019—and I call for a Welsh Government statement on its support for the estimated 12,000 people in Wales who had polio, and the many more who perhaps never knew that they had it.
I'll take this opportunity to thank the British Polio Fellowship also for having asked me to become their Welsh Assembly patron. Three months ago, I called for a Welsh Government statement on post-polio syndrome, highlighting the need for improved awareness, with only 7 per cent of people surveyed recognising the syndrome at all. The fellowship wants to raise awareness amongst parliamentarians of all parties and develop this awareness in this National Assembly, as do their group leader in north Wales, Joan Deverell, and their group leader in south Wales, Coral Williams. They say,
'The end game is now tantalisingly within our grasp, but that we are still here supporting 120,000 living with Post Polio Syndrome...in the UK'—
including those in Wales—
'shows we will not truly have consigned Polio to the history books until every last survivor with PPS is no more. British Polio has invaluable world leading knowledge of how to treat PPS; with careful self-management and defined care pathways, independent living is possible.'
As their national UK chair states,
'what a wonderful present it would be if the charity’s 80th anniversary in 2019 is finally the year the world sees the global eradication of Polio, with the end game now seemingly within reach.'
And I call for a statement accordingly.
Now, when I recently met the group leader for the British Polio Fellowship in north Wales, she also raised with me concerns about a cluster of cases of a new virus, flaccid myelitis, in Glasgow and the need for Wales to prepare for this, because parents are already asking them about this and raising their concerns. Now, acute flaccid paralysis and acute flaccid myelitis cause weakness of the arms, legs or face. In the past, the acute flaccid paralysis was commonly due to poliovirus infection. Public Health England has seen an increase in reports of acute neurological conditions linked to this, with the majority of cases in children. Increases have also been reported in Europe and the USA. Public Health England declared a national incident last November—November 2018—to investigate this apparent increase in cases, but all cases had been investigated to exclude polio and also identify other potential causes, including non-polio enterovirus infections. But we've been unable to find any reference to any discussion of this issue in Wales. Given the rising concern in England, in Scotland, in Europe and the USA, I call for a Welsh Government statement accordingly.
Rwyf yn galw am ddau ddatganiad Llywodraeth Cymru ffurfiol ar faterion sy’n perthyn i’w gilydd. Mae Cymdeithas Polio Prydain yn dathlu ei phen-blwydd yn bedwar ugain y mis hwn—Ionawr 2019—ac rwyf y galw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar ei chymorth ar gyfer y 12,000 o bobl yr amcangyfrifir yng Nghymru eu bod wedi cael polio, a’r nifer o rai eraill hefyd efallai nad oedden nhw’n gwybod bod ganddyn nhw polio.
Rwyf hefyd yn achub ar y cyfle hwn i ddiolch i Gymdeithas Polio Prydain am ofyn imi fod yn noddwr iddyn nhw yng Nghynulliad Cymru. Dri mis yn ôl, gofynnais am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynghylch syndrom ôl-polio, gan dynnu sylw at yr angen am well ymwybyddiaeth, gyda 7 y cant yn unig o'r bobl a holwyd yn cydnabod y syndrom o gwbl. Mae’r gymdeithas yn dymuno codi ymwybyddiaeth ymhlith seneddwyr o bob plaid a datblygu’r ymwybyddiaeth hon yn y Cynulliad Cenedlaethol hwn, fel y gwna arweinydd eu grŵp yn y gogledd, Joan Deverell, ac arweinydd eu grŵp yn y de, Coral Williams. Maen nhw’n dweud,
Mae pen y daith bellach yn brofoclyd o agos, ond mae’r ffaith ein bod ni’n dal yn cefnogi 120,000 sy’n byw â Syndrom Ôl-Polio... yn y DU—
gan gynnwys y rhai yng Nghymru—
yn dangos na fyddwn ni wedi anfon Polio i’r llyfrau hanes mewn gwirionedd nes bydd pob un sydd wedi goroesi Syndrom Ôl-Polio wedi peidio â bod. Mae gan Bolio Prydain wybodaeth flaenllaw sy’n amhrisiadwy o ran sut i drin Syndrom Ôl-Polio; gyda hunanreolaeth ofalus a llwybrau gofal diffiniedig, mae byw’n annibynnol yn bosib.
Fel y dywed eu cadeirydd cenedlaethol yn y DU,
dyna anrheg ardderchog fyddai os mai pen-blwydd yr elusen yn bedwar ugain yn 2019 fyddai’r flwyddyn pan fo’r byd yn gweld Polio yn cael ei ddileu, gyda phen y daith bellach o fewn cyrraedd yn ôl pob golwg.
Ac rwyf yn galw am ddatganiad yn unol â hynny.
Nawr, pan gyfarfûm ag arweinydd grŵp Cymdeithas Polio Prydain yng ngogledd Cymru yn ddiweddar, rhannodd ei phryderon â mi hefyd am glwstwr o achosion o'r feirws newydd, myelitis llipa, yn Glasgow a'r angen i Gymru baratoi ar gyfer hwn, gan fod rhieni eisoes yn eu holi nhw ynglŷn â'r feirws hwn ac yn codi eu pryderon. Nawr, mae parlys llipa acíwt a myelitis llipa acíwt yn achosi gwendid yn y breichiau, y coesau neu’r wyneb. Yn y gorffennol, cafwyd parlys llipa acíwt oherwydd yr haint poliofirws. Mae Iechyd Cyhoeddus Lloegr wedi gweld cynnydd mewn adroddiadau o gyflyrau niwrolegol acíwt sy’n gysylltiedig â hyn, gyda'r rhan fwyaf o’r achosion ymhlith plant. Mae cynnydd wedi ei gofnodi yn Ewrop ac UDA hefyd. Fe wnaeth Iechyd Cyhoeddus Lloegr ddatgan digwyddiad cenedlaethol ym mis Tachwedd diwethaf—Tachwedd 2018—i ymchwilio i'r cynnydd ymddangosiadol hwn mewn achosion. Ond nid oedd yr achosion a archwiliwyd yn gysylltiedig â pholio, a hefyd, cafodd achosion posibl eraill eu nodi, gan gynnwys heintiau enterofirws di-bolio. Nid ydym wedi llwyddo i ddod o hyd i unrhyw gyfeiriad at unrhyw drafodaeth ar y mater hwn yng Nghymru. O gofio'r pryder cynyddol yn Lloegr, yr Alban, yn Ewrop ac UDA, rwyf yn galw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru yn unol â hynny.
Thank you very much for raising this issue, and we would certainly share that aspiration that, in the eightieth year of the British Polio Fellowship, we could see the endgame being in reach, as you described it. I know that you will do sterling work in terms of raising this issue amongst Assembly Members right across the Chamber, as you are doing this afternoon.
With regard to the cluster of cases of a new virus that you've talked about, can I suggest that the health Minister has some discussion with Public Health Wales to explore the issue as to how it might be best addressed in Wales and then to write to you with the conclusions of that discussion?
Diolch yn fawr iawn am godi'r mater hwn, a byddem yn sicr yn rhannu'r dyhead hwnnw sydd gan Gymdeithas Polio Prydain o weld diwedd y daith yn cael ei chyrraedd fel yr oeddech chi'n ei disgrifio hi. Gwn y byddwch yn gwneud gwaith rhagorol o ran codi'r mater hwn ymhlith Aelodau'r Cynulliad ar draws y Siambr, fel yr ydych yn ei wneud y prynhawn yma.
O ran y clwstwr o achosion o feirws newydd yr ydych wedi siarad amdano, a gaf i awgrymu bod y Gweinidog iechyd yn cael trafodaeth gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru i archwilio'r mater o ran y ffordd orau i fynd i'r afael â hyn yng Nghymru gan ysgrifennu atoch wedyn gyda chasgliadau'r drafodaeth honno?
May I ask the Trefnydd to discuss with the Minister for the economy whether it's possible to issue a further statement, preferably an oral statement, to this Assembly, following the announcement made that the Schaeffler plant in Llanelli is in fact going to close? I'm grateful to the Minister for his written statement yesterday, but we'd appreciate an oral statement, because I and, I'm sure, other Members, particularly those who represent that area, would like to be able to ask more about the specifics of the support that's going to be provided to the 220 workers and their families who are facing redundancies. I'm sure that the Welsh Government is very well aware that these are not the kinds of jobs that we can afford to lose from Llanelli, or indeed from anywhere in Wales. So, we'd appreciate the opportunity to ask more about the specifics of support and of what work the Welsh Government will be doing with the local authority and with others to try and find suitable replacement employment, both for individuals, but employment opportunities.
I'd also appreciate the opportunity to ask the Minister what lessons may have been learnt from this process. Was there anything more that the Welsh Government could have done to work with this company, perhaps at an early stage, to persuade them to stay and to explore further what may need to be done in a post-Brexit environment to work with international companies to make sure that jobs of this quality are not lost?
A gaf i ofyn i'r Trefnydd drafod gyda’r Gweinidog economi a yw'n bosib cyhoeddi datganiad pellach i’r Cynulliad hwn, mewn datganiad llafar os yw hynny’n bosib, yn dilyn y cyhoeddiad a wnaed bod ffatri Schaeffler yn Llanelli yn mynd i gau? Rwyf yn ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ddatganiad ysgrifenedig ddoe. Ond byddem ni’n gwerthfawrogi datganiad llafar, oherwydd byddwn i, ac Aelodau eraill, rwyf yn siŵr, yn enwedig y rhai sy'n cynrychioli'r ardal honno, yn hoffi gallu gofyn mwy am fanylion y cymorth a fydd yn cael ei ddarparu i’r 220 o weithwyr a'u teuluoedd sy'n wynebu diswyddiadau. Rwyf yn siŵr bod Llywodraeth Cymru yn ymwybodol iawn nad y mathau o swyddi y gallwn ni fforddio i’w colli o Lanelli, neu’n wir, o unrhyw le yng Nghymru, yw’r rhain. Felly, byddwn yn gwerthfawrogi’r cyfle i holi mwy am fanylion y cymorth a’r gwaith y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud gyda'r awdurdod lleol a chydag eraill i geisio dod o hyd i gyflogaeth newydd addas, o ran cyfleoedd cyflogaeth, ac ar gyfer unigolion.
Byddwn hefyd yn gwerthfawrogi’r cyfle i ofyn i'r Gweinidog pa wersi sydd wedi eu dysgu, efallai, o'r broses hon. A oedd unrhyw beth arall y gallai Llywodraeth Cymru fod wedi ei wneud drwy weithio gyda'r cwmni hwn, yn ystod cam cynnar efallai, i'w perswadio nhw i aros ac archwilio ymhellach i'r hyn y byddai angen ei wneud mewn amgylchedd ôl-Frexit i weithio gyda chwmnïau rhyngwladol i sicrhau nad yw swyddi o ansawdd yn cael eu colli?
Thank you very much, and obviously the news that the Schaeffler plant in Llanelli will now, it seems, definitely close is extremely upsetting for the workforce and their families and, indeed, the wider communities in the area, and our thoughts, of course, are very much with those who have been affected by what is a really big blow to the area and to individuals.
As a Welsh Government, we are committed to doing all that we can to retain good-quality jobs in the area, so we, as you say, have specially convened a taskforce, which will continue to work closely with the local authority and with the other partners you describe to explore every possible avenue to secure the future manufacturing potential of the site and also to ensure that Schaeffler workers can readily access a competitive package of advice and skills and training support. I appreciate that you'd like some more detail on that, so I will have a conversation with the Minister with responsibility for the economy to find out what would be the best way to provide that.
Diolch yn fawr iawn, ac mae'n amlwg bod y newyddion y bydd ffatri Schaeffler yn Llanelli bellach yn cau'n bendant yn hynod annifyr i'r gweithlu a'u teuluoedd ac, yn wir, y cymunedau ehangach yn yr ardal, ac wrth gwrs, mae ein meddyliau yn sicr gyda'r rhai yr effeithiwyd arnyn nhw gan yr hyn sy'n ergyd mawr iawn i'r ardal ac i unigolion.
Fel Llywodraeth Cymru, rydym wedi ymrwymo i wneud popeth y gallwn i gadw swyddi o ansawdd da yn yr ardal. Felly, fel yr ydych yn ei ddweud, rydym wedi cynnull tasglu, a fydd yn parhau i weithio'n agos gyda'r awdurdod lleol a chyda phartneriaid eraill yr ydych yn eu disgrifio i archwilio pob llwybr posibl er mwyn sicrhau potensial gweithgynhyrchu y safle yn y dyfodol ac er mwyn sicrhau hefyd bod gweithwyr Schaeffler yn cael gafael ar becyn cystadleuol o gyngor a sgiliau a chymorth hyfforddiant. Rwyf yn sylweddoli y byddech chi'n hoffi mwy o wybodaeth ar hynny, felly byddaf yn cael sgwrs gyda'r Gweinidog sy'n gyfrifol am yr economi i ddod o hyd i'r ffordd orau o ddarparu hynny.
I'd like to ask for two statements, Minister. Firstly, I was glad to sponsor the launch of Usdaw's Time For Better Pay campaign at lunchtime to end in-work poverty. Usdaw surveyed over 10,500 members to understand the issues that they face as a result of low pay, shorter hour contracts and insecure work. Some of the results in this report are quite shocking. For example, two thirds of workers feel worse off now than they did five years ago. Three quarters of workers are relying on loans and borrowing to pay essential bills. Two thirds of workers say financial worries are impacting their mental health, and six in 10 workers have been unable to go away on holiday in the past year. Would you be able to meet with me, Minister, to discuss this report? And I'd be grateful for an update on the work that Welsh Government is doing to tackle in-work poverty.
Secondly, this week is Independent Venue Week, and these venues give artists their first experience of playing to live audiences and they're the backbone of the live music scene. Newport's Le Public Space is a music and arts centre based in the heart of the city centre and it's the largest independent space in the city for creative arts. Le Public Space is proudly born from Le Pub, which was a small but brilliant music venue in Newport that went for 25 years. Since it opened in 2017, Le Public Space has put on a full programme of live music, arts, comedy and is currently developing plans to expand. It's run by the inspirational Sam Dabb, and with the support of a dedicated board, the venue is a not-for-profit community benefit society run by the community for the community. Their mission is to provide a vibrant arts space that is open to all and everyone involved works to encourage diversity and to connect existing and new audiences with outstanding live music, art and cinema. So, could we have a statement on what Welsh Government can do to support local independent venues across Wales? And could the Minister suggest that the culture Minister, who I note is here, looks at Le Public Space as a fantastic example of an independent venue?
Hoffwn ofyn am ddau ddatganiad, Gweinidog. Yn gyntaf, roeddwn yn falch o noddi lansiad ymgyrch Time For Better Pay Usdaw yn ystod amser cinio er mwyn rhoi terfyn ar dlodi mewn gwaith. Arolygodd Usdaw dros 10,500 o aelodau i ddeall y materion sy'n eu hwynebu nhw o ganlyniad i gyflogau isel, contractau oriau byrrach a gwaith heb sicrwydd. Mae rhai o'r canlyniadau yn yr adroddiad hwn yn eithaf ysgytiol. Er enghraifft, mae dau allan o bob tri gweithiwr yn teimlo'n waeth yn awr nag yr oedden nhw bum mlynedd yn ôl. Mae tri chwarter y gweithwyr yn dibynnu ar fenthyciadau ac yn benthyca i dalu biliau hanfodol. Mae dau allan o bob tri gweithiwr yn dweud bod pryderon ariannol yn effeithio ar eu hiechyd meddwl, ac nid oedd chwech allan o bob 10 gweithiwr yn gallu mynd i ffwrdd ar wyliau y llynedd. A fyddech chi'n gallu cwrdd â mi, Gweinidog, i drafod yr adroddiad hwn? A byddwn yn ddiolchgar am yr wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â’r gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â thlodi mewn gwaith.
Yn ail, Wythnos Lleoliad Annibynnol yw’r wythnos hon, ac mae'r lleoliadau hyn yn rhoi i artistiaid eu profiad cyntaf o chwarae o flaen cynulleidfaoedd byw, a dyma yw asgwrn cefn y maes cerddorol byw. Mae Le Public Space yng Nghasnewydd yn ganolfan cerddoriaeth a chelfyddydau sydd wedi ei lleoli yng nghanol y ddinas, a dyma’r man cyfarfod annibynnol mwyaf yn y ddinas ar gyfer y celfyddydau creadigol. Daeth Le Public Space i fodolaeth gyda balchder o Le Pub, a oedd yn lleoliad cerddoriaeth bach ond gwych yng Nghasnewydd a fu’n weithredol am 25 mlynedd. Ers ei agor yn 2017, mae Le Public Space wedi trefnu rhaglen lawn o gerddoriaeth fyw, celfyddydau, comedi, gan ddatblygu cynlluniau i ehangu ar hyn o bryd. Mae'n cael ei redeg gan yr ysbrydoledig Sam Dabb, a chyda chefnogaeth bwrdd penodedig mae'r lleoliad yn cael ei redeg gan y gymuned ar gyfer y gymuned yn ddi-elw ac er budd y gymuned. Eu cenhadaeth yw darparu man bywiog ar gyfer y celfyddydau sy’n agored i bawb, ac mae pawb sy’n gysylltiedig â'r lleoliad yn gweithio i annog amrywiaeth ac i gysylltu cynulleidfaoedd presennol a newydd â cherddoriaeth fyw, celfyddyd a sinema ragorol. Felly, a gawn ni ddatganiad ar yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i gefnogi lleoliadau annibynnol lleol ledled Cymru? Ac a wnaiff y Gweinidog awgrymu bod y Gweinidog diwylliant, yr wyf yn nodi ei fod ef yma, yn edrych ar Le Public Space fel enghraifft wych o leoliad annibynnol?
Thank you very much for raising both of these issues and, certainly, grass-roots music venues are a crucial part of our talent pipeline here in Wales in terms of the music industry. I think Le Public Space is a perfect example of how these businesses can not only adapt but also thrive as well in quite challenging circumstances. But also, it really contributes to the cultural life of our urban areas as well in giving Welsh talent their first opportunity to access their first audiences. So, we've really identified the value of grass-roots music venues to the cultural life of Wales.
Creative industries officials are commissioning a mapping exercise of grass-roots music venues across Wales, and that research study will provide a geographical map of these venues across the whole of the country, identifying clusters, for example. They'll consider their viability in terms of transport, access and audience, and consider the role in the night-time economy in the areas as well, and make some recommendations for potential interventions or improvements that Welsh Government can make. I know that Le Public Space will be one of those venues that will be looked at.
With regard to the report that has been launched today by Usdaw, and thank you very much for allowing this to happen here in the Assembly through your sponsorship of it, I'd like to pay tribute to the work that Usdaw does in terms of being a really strong voice for its members. I think that this report is particularly hard hitting. It tells us the impact that low pay has on people, unsteady jobs have on people and unfair contracts have on people. So, in terms of what we can do to it to respond to it, I would very much look to our commitment to making Wales a fair work nation and the work that we're doing through the Fair Work Commission to make recommendations to us on how we can improve what we're already doing, how we can use the levers that we have, but also to explore what other additional steps might be needed, for example, including legislation in future. So, this report will certainly be an important consideration for that commission that is due to come forward with recommendations in March of this year.
Diolch yn fawr am godi'r ddau fater hyn ac, yn sicr, mae lleoliadau cerddoriaeth ar lawr gwlad yn rhan hanfodol o'n llif o dalent newydd yma yng Nghymru o ran y diwydiant cerddoriaeth. Rwy'n credu bod Le Public Space yn enghraifft berffaith o sut y gall y busnesau hyn addasu ond hefyd ffynnu mewn amgylchiadau eithaf heriol. Ond hefyd, mae'n cyfrannu mewn gwirionedd at fywyd diwylliannol ein hardaloedd trefol yn ogystal â rhoi cyfle cyntaf i dalent Cymru fynd at eu cynulleidfaoedd cyntaf. Felly, mewn gwirionedd rydym wedi nodi gwerth lleoliadau cerddoriaeth ar lawr gwlad i fywyd diwylliannol Cymru.
Mae swyddogion y diwydiannau creadigol yn comisiynu ymarfer mapio o leoliadau cerddoriaeth ar lawr gwlad ledled Cymru, a bydd yr astudiaeth ymchwil honno yn darparu map daearyddol o'r lleoliadau hyn ledled y wlad gyfan, gan nodi clystyrau, er enghraifft. Byddan nhw'n ystyried eu dichonoldeb o ran trafnidiaeth, mynediad a'r gynulleidfa, ac yn ystyried swyddogaeth yr economi liw nos yn yr ardaloedd hynny hefyd ac yn gwneud rhai argymhellion ar gyfer ymyriadau neu welliannau posibl y gall Llywodraeth Cymru eu gwneud. Rwy'n gwybod y bydd Le Public Space yn un o'r lleoliadau hynny a gaiff eu hystyried.
O ran yr adroddiad a lansiwyd heddiw gan Usdaw, a diolch yn fawr iawn am ganiatáu i hynny ddigwydd yma yn y Cynulliad drwy eich nawdd chi, hoffwn dalu teyrnged i'r gwaith y mae Usdaw yn ei wneud o ran bod yn llais cryf iawn dros ei aelodau. Rwy'n credu bod yr adroddiad hwn yn arbennig o ddeifiol. Mae'n dweud wrthym ni am yr effaith y mae cyflogau isel yn ei chael ar bobl, effaith swyddi ansefydlog ar bobl ac effaith contractau annheg ar bobl. Felly, o ran yr hyn y gallwn ni ei wneud i ymateb iddo, byddwn yn sicr yn edrych tuag at ein hymrwymiad i wneud Cymru yn genedl gwaith teg a'r gwaith yr ydym ni'n ei wneud drwy'r Comisiwn Gwaith Teg i wneud argymhellion ar sut y gallwn ni wella'r hyn yr ydym yn ei wneud eisoes, a sut y gallwn ddefnyddio'r ysgogiadau sydd gennym, ond hefyd i archwilio pa gamau ychwanegol eraill y gallai fod eu hangen, er enghraifft, gan gynnwys deddfwriaeth yn y dyfodol. Felly, bydd yr adroddiad hwn yn sicr yn ystyriaeth bwysig i'r comisiwn hwnnw sydd ar fin cyflwyno argymhellion ym mis Mawrth eleni.
Could I request that in light of today's publication of the Health Inspectorate Wales report into how ABMU health board handled the Kris Wade investigation and review, the health Minister initiates a debate in Government time on this issue and not only a written statement, which we were given today? After all, we were told that it would be ready in December, and it wasn't, so, I, if nobody else, have waited a long while for this report to come out. In it, it shows that there were clear governance failures that have not been addressed in several other reviews and reports. And this review has repercussions, not only for ABMU, but for other health boards. So, I would like to see a debate on the floor of this Chamber so that we can scrutinise the leadership of ABMU under its current chairmanship and also understand what exactly the Welsh Government is going to do differently that it hasn't done to date in all the other reviews that have happened in relation to this case and also to very serious cases in ABMU.
I'd also like to request a second statement from the health Minister on the independence of Healthcare Inspectorate Wales. Yesterday, a member of staff at Healthcare Inspectorate Wales told my office that a copy of the review would be made available under embargo from 6.00 p.m. yesterday, which it was. My staff asked HIW why the report was not being given to us until 6.00 p.m. and we were told that it was out of respect for families so that they could see the report first. However, today, I've been shown an e-mail from a journalist that showed that they were sent the report at 9 o'clock yesterday, before Assembly Members in this national institution, using the families and those suffering as a ruse not to show it to AMs to evade scrutiny. I find that shocking. I find that totally unacceptable. Therefore, I would like to have a statement from the Welsh Government to show how this happened and why AMs are not being respected when these reports are coming out.
A gaf i ofyn, yn sgil cyhoeddi heddiw adroddiad Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru i sut y gwnaeth Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg ymdrin â'r ymchwiliad a'r adolygiad yn achos Kris Wade, bod y Gweinidog iechyd yn cynnal dadl yn amser y Llywodraeth ar y mater hwn, ac nid dim ond datganiad ysgrifenedig, a roddwyd inni heddiw? Wedi'r cyfan, dywedwyd wrthym y byddai'n barod ym mis Rhagfyr, ac nid oedd, felly, yr wyf i, os nad unrhyw un arall, wedi aros yn hir i'r adroddiad hwn gael ei gyflwyno. Ynddo, mae'n dangos y bu yna fethiannau llywodraethu clir nad ydynt wedi cael sylw mewn nifer o adolygiadau ac adroddiadau eraill. Ac mae sgil-effeithiau i'r adolygiad hwn, nid yn unig ar gyfer Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg, ond i fyrddau iechyd eraill. Felly, hoffwn weld dadl ar lawr y Siambr hon fel y gallwn graffu ar arweinyddiaeth Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg o dan ei gadeiryddiaeth bresennol a hefyd deall beth yn union y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w wneud yn wahanol nad yw wedi'i wneud hyd yn hyn yn yr holl adolygiadau eraill sydd wedi'u cynnal yn gysylltiedig â'r achos hwn, a hefyd ag achosion difrifol iawn ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg.
Hoffwn hefyd ofyn am ail ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ar annibyniaeth Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru. Ddoe, dywedodd aelod o staff Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru wrth fy swyddfa y byddai copi o'r adolygiad ar gael dan embargo o 6.00 p.m. ddoe, ac roedd ar gael. Gofynnodd fy staff i AGIC pam na roddwyd yr adroddiad inni tan 6.00 p.m. a dywedwyd wrthym fod hynny er parch i'r teuluoedd er mwyn iddyn nhw allu gweld yr adroddiad yn gyntaf. Fodd bynnag, heddiw, dangoswyd neges e-bost i mi gan newyddiadurwr a oedd yn dangos bod yr adroddiad wedi'i anfon ato ef am 9 o'r gloch ddoe, cyn Aelodau Cynulliad yn y sefydliad cenedlaethol hwn, gan ddefnyddio y teuluoedd a'r rheini sy'n dioddef fel esgus dros beidio â'i ddangos i Aelodau'r Cynulliad er mwyn osgoi craffu. Rwy'n credu bod hynny'n syfrdanol. Rwy'n credu bod hynny'n gwbl annerbyniol. Felly, hoffwn gael datganiad gan Lywodraeth Cymru i ddangos sut y digwyddodd hyn a pham nad yw Aelodau'r Cynulliad yn cael eu parchu pan fydd yr adroddiadau hyn yn cael eu cyhoeddi.
Thank you very much. You'll be aware that the Minister has made that written statement to which you refer today. The report does make 24 recommendations, three of which fall to Welsh Government to implement on an all-Wales basis and the Minister has accepted all three of those recommendations for Welsh Government in their entirety. He also expects all health boards to take full account of the findings and the specific health board to take full account of the recommendations for it, ensuring that they are addressed and that those changes are embedded in the policies and procedures.
He's also asked the National Independent Safeguarding Board to work with the NHS to further improve the mechanisms for sharing safeguarding learning, and work is well progressed with the safeguarding boards in Wales, supported by the Welsh Government, to deliver safeguarding procedures that do build on the existing statutory guidance. And he will be asking those safeguarding boards to take account of the findings of the reports as well. He expects all of the health boards at this stage to consider these findings.
Clearly, this is a very difficult day for the women involved in the case and for their families, and our thoughts are with them, and I'm grateful to the Member for raising this. Of course, probably the earliest opportunity that she would have to raise it on the floor with the Minister would be through topical questions and the Minister would be happy to take one should it be agreed.
Diolch yn fawr iawn. Byddwch yn ymwybodol bod y Gweinidog wedi gwneud y datganiad ysgrifenedig hwnnw yr ydych yn cyfeirio ato heddiw. Mae'r adroddiad yn gwneud 24 o argymhellion, tri ohonynt i Lywodraeth Cymru eu gweithredu ar sail Cymru gyfan, ac mae'r Gweinidog wedi derbyn pob un o'r tri argymhelliad hynny i Lywodraeth Cymru yn eu cyfanrwydd. Mae ef hefyd yn disgwyl i bob bwrdd iechyd roi ystyriaeth lawn i'r canfyddiadau ac i'r bwrdd iechyd penodol roi ystyriaeth lawn i'r argymhellion ar ei gyfer, gan sicrhau yr ymdrinnir â nhw a bod y newidiadau hynny yn cael eu hymgorffori yn y polisïau a'r gweithdrefnau.
Mae ef hefyd wedi gofyn i'r Bwrdd Diogelu Annibynnol Cenedlaethol weithio gyda'r GIG i wella ymhellach y dulliau o rannu'r hyn a gaiff ei ddysgu am ddiogelu. Mae'r gwaith wedi symud ymlaen yn dda gyda'r byrddau diogelu yng Nghymru, a gefnogir gan Lywodraeth Cymru, i ddarparu gweithdrefnau diogelu sy'n ategu'r canllawiau statudol presennol. A bydd yn gofyn i'r byrddau diogelu hynny ystyried canfyddiadau'r adroddiadau hefyd. Mae'n disgwyl i'r holl fyrddau iechyd ar y cam hwn i ystyried y canfyddiadau hyn.
Yn amlwg, mae hwn yn ddiwrnod anodd iawn i'r menywod sy'n rhan o'r achos ac i'w teuluoedd, ac mae ein meddyliau gyda nhw, ac rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am godi hyn. Wrth gwrs, mae'n debyg mai'r cyfle cyntaf y byddai ganddi i'w godi ar y llawr gyda'r Gweinidog fyddai drwy gwestiynau amserol a byddai'r Gweinidog yn barod i dderbyn un pe byddai'n cael ei gytuno.
And I will decide if it is agreed.
A byddaf i yn penderfynu os caiff ei gytuno.
Ac yn olaf, Alun Davies.
And finally, Alun Davies.
Thank you very much, Presiding Officer. Minister, I'd like to ask for three statements from the Government, please. I'd like to ask for a statement from the Government on urban traffic management. I attended a public meeting in my constituency in Beaufort on Friday evening, and I was astonished to hear people talking there about the dangers they face in their daily lives along the roads through the community. I heard about children being knocked over, about people being unable to walk on pavements and about people being afraid to cross the road. Clearly, people can't be expected to live in these circumstances. And so, I would like to understand from the Welsh Government: what policies and what processes does the Government have in place to prioritise and manage traffic in urban environments? The people of Beaufort can't be expected to live the lives they are living and it's important the Government is able to create the structures and frameworks within which decisions can be taken to enable them to live their lives.
I'd like to ask for a statement from the Government on the future of buses and bus policy, as well. I heard the news on the weekend about the cuts to services in Cardiff. This is something we've seen a number of times in Blaenau Gwent, and bus services serving the communities of Blaenau Gwent and linking Blaenau Gwent with communities elsewhere and with social, shopping and work opportunities are simply falling to pieces. Now, it appears to me that if we're unable to run a bus service serving the capital of Wales in an urban, densely populated area, then the crisis facing bus services elsewhere must be so much greater. I would like to see a statement from the Government on what it intends to do to solve, to react and to respond to this crisis. I'm aware that there is a consultation being undertaken at the moment and I'm aware that the Government intends to legislate on this matter before the end of this Assembly. But that's going to be three, or possibly four years before we have a resolution of this matter. I don't believe that we can wait that long. I believe that we need a response from the Government early and within the next few weeks or months to respond to what I believe is a real crisis facing bus services up and down Wales.
I would also ask for a statement from the Government on the designation of sites of special scientific interest and other special places. I attended a public inquiry on Friday morning in Blaenavon alongside the Member for Torfaen, my good friend Lynne Neagle, and we both spoke at that public inquiry about the potentially disastrous and destructive application to quarry in an area called the 'canyon', which borders both our constituencies. Now, whilst I wouldn't expect the Government to comment upon any live planning inquiry, what I would expect the Government to be able to do is to give an estimation of its policy and approach to the designation of areas in general. It isn't so long ago that I was standing here launching the Valleys regional park and talking about the Government's ambitions and wishes to see us being able to enjoy the landscape and the heritage of the Valleys of south Wales, and now we see a business that wants to destroy that heritage and that landscape. The two are completely incompatible. So, I hope that the Government will be able to make a statement on this matter as well.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Gweinidog, hoffwn ofyn am dri datganiad gan y Llywodraeth, os gwelwch yn dda. Hoffwn ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar reoli traffig trefol. Bûm mewn cyfarfod cyhoeddus yn fy etholaeth i yn Beaufort nos Wener, ac fe'm syfrdanwyd i glywed pobl yn siarad yno am y peryglon y maen nhw'n eu hwynebu yn eu bywydau bob dydd ar hyd y ffyrdd drwy'r gymuned. Clywais am blant yn cael eu taro i lawr, am bobl yn methu cerdded ar balmentydd ac am bobl yn ofni croesi'r ffordd. Yn amlwg, ni ellir disgwyl i bobl fyw yn yr amgylchiadau hyn. Ac felly, hoffwn ddeall gan Lywodraeth Cymru: pa bolisïau a pha brosesau sydd gan y Llywodraeth ar waith i flaenoriaethu a rheoli traffig mewn amgylcheddau trefol? Ni ellir disgwyl i bobl Beaufort fyw y bywydau y maen nhw'n eu byw, ac mae'n bwysig bod y Llywodraeth yn gallu creu'r strwythurau a'r fframweithiau i'w defnyddio i wneud penderfyniadau i'w galluogi i fyw eu bywydau.
Hoffwn hefyd ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar ddyfodol bysiau a'r polisi bysiau. Clywais y newyddion dros y penwythnos am y toriadau i wasanaethau yng Nghaerdydd. Mae hyn yn rhywbeth yr ydym wedi'i weld nifer o weithiau ym Mlaenau Gwent, ac mae gwasanaethau bysiau sy'n gwasanaethu cymunedau Blaenau Gwent ac sy'n cysylltu Blaenau Gwent â chymunedau mewn mannau eraill ac â chyfleodd cymdeithasol, siopa a gwaith yn chwalu'n llwyr. Nawr, mae'n ymddangos i mi, os nad ydym ni'n gallu cynnal gwasanaeth bws sy'n gwasanaethu prifddinas Cymru mewn ardal drefol a phoblog, yna mae'n rhaid bod yr argyfwng sy'n wynebu gwasanaethau bysiau mewn mannau eraill llawer yn fwy. Hoffwn weld datganiad gan y Llywodraeth ar yr hyn y mae'n bwriadu ei wneud i ddatrys, ymateb ac ymdrin â'r argyfwng hwn. Rwy'n ymwybodol bod yna ymgynghoriad yn mynd rhagddo ar hyn o bryd ac rwy'n ymwybodol bod y Llywodraeth yn bwriadu deddfu ar y mater hwn cyn diwedd y Cynulliad hwn. Ond mae hynny'n mynd i fod yn dair, neu o bosib pedair blynedd cyn y cawn ni ateb i'r broblem hon. Nid wyf yn credu y gallwn ni aros cyhyd â hynny. Rwy'n credu bod angen inni gael ymateb gan y Llywodraeth yn gynnar ac o fewn yr ychydig wythnosau neu fisoedd nesaf i ymateb i'r hyn yr wyf i'n credu sy'n argyfwng gwirioneddol sy'n wynebu gwasanaethau bws ar hyd a lled Cymru.
Rwy'n gofyn hefyd am ddatganiad gan y Llywodraeth ar ddynodi safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig a lleoedd arbennig eraill. Mynychais ymchwiliad cyhoeddus fore dydd Gwener ym Mlaenafon gyda'r Aelod dros Dor-faen, fy ffrind da Lynne Neagle, a bu'r ddau ohonom yn siarad yn yr ymchwiliad cyhoeddus hwnnw am y cais a allai fod yn drychinebus a dinistriol i gloddio mewn ardal a elwir yn 'Tir Pentwys', sy'n ffinio ein dwy etholaeth. Nawr, er na fyddwn i'n disgwyl i'r Llywodraeth wneud sylwadau ar unrhyw ymchwiliad cynllunio byw, yr hyn y byddwn i yn disgwyl y byddai'r Llywodraeth yn gallu ei wneud yw rhoi syniad bras inni o'i pholisi a'i dull o ddynodi ardaloedd yn gyffredinol. Nid yw mor bell yn ôl â hynny pan oeddwn i'n sefyll yma yn lansio parc rhanbarthol y Cymoedd ac yn sôn am uchelgeisiau a dymuniadau'r Llywodraeth i'n gweld ni'n mwynhau tirwedd a threftadaeth Cymoedd de Cymru, ac rydym ni bellach yn gweld busnes sydd eisiau dinistrio'r dreftadaeth a'r dirwedd honno. Mae'r ddau beth yn gwbl anghydnaws. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y Llywodraeth yn gallu gwneud datganiad ar y mater hwn hefyd.
Thank you for raising these issues. On the last issue you raised regarding the designation of SSSIs and other special areas, I'll certainly ask the Minister to write to you with the clarity that you're asking for in terms of the explanation on the policy and the approach to designated areas.FootnoteLink
Again, on the issue of bus services, I had a conversation with the Minister for transport to explore when he might seek to bring forward a statement that would answer the questions that you've raised and also point you to some of the answers that, I think, the First Minister gave during First Minister's questions today, which did address some of those issues about urban traffic management. But if you wanted to write to the transport Minister directly with the specific area where you have concerns, I'm sure that he'd be keen to explore them further.
Diolch i chi am godi'r materion hyn. Ar y pwynt olaf ynglŷn â dynodiad SoDdGA ac ardaloedd arbennig eraill, byddaf yn sicr o ofyn i'r Gweinidog ysgrifennu atoch chi gyda'r eglurder yr ydych yn ei geisio o ran esbonio'r polisi a'r dull o ymdrin â'r ardaloedd dynodedig.FootnoteLink
Unwaith eto, ar fater gwasanaethau bws, cefais sgwrs gyda'r Gweinidog dros drafnidiaeth i drafod pryd y byddai modd iddo geisio cyflwyno datganiad a fyddai'n ateb y cwestiynau a godwyd gennych chi. Tynnaf eich sylw hefyd at rai o'r atebion, rwy'n credu, a roddodd y Prif Weinidog yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog heddiw, a oedd yn ymdrin â rhai o'r materion hynny ynghylch rheoli traffig trefol. Ond pe byddech yn dymuno ysgrifennu at y Gweinidog trafnidiaeth yn uniongyrchol ynglŷn â'r maes penodol y mae gennych bryderon yn ei gylch, rwy'n siŵr y byddai 'n awyddus i ymchwilio ymhellach i hynny.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Gweinidog Addysg ar ddiwygio'r cwricwlwm a'r trefniadau asesu ac ar y Papur Gwyn ar gynigion ar gyfer newid deddfwriaethol. A dwi'n galw ar y Gweinidog dros Addysg, Kirsty Williams, i gyflwyno'r datganiad. Kirsty Williams.
The next item is a statement by the Minister for Education: curriculum and assessment reform, a White Paper on proposals for legislative change. I call on the Minister for Education, Kirsty Williams.
Diolch yn fawr, Llywydd. The publication of our curriculum and assessment White Paper marks an important milestone in Wales’s current education reform journey. It is also a significant moment in our history as a people who believe in education as an individual, community and national endeavour. For the first time ever, we are bringing forward our own 'made in Wales' legislative proposals for the school curriculum. Yes, made in Wales, but shaped by the best from around the world. It is fundamental to achieving our national mission to raise standards, reduce the attainment gap and deliver an education system that is a source of national pride and public confidence.
This is the realisation of the call made in the nineteenth century by the great educationalist and progressive, Elizabeth Phillips Hughes. She was the first principal of the Cambridge Teaching College for Women, and returned home to be the only woman on the committee that drafted the charter of the University of Wales. In arguing for co-education, the promotion of women’s education and the importance of a Welsh dimension to our education system, she said that
'Education must be national, and must be in our own hands'.
And today, we are moving forward on that promise.
The essential features of the current curriculum, devised in 1988 by the then Westminster Government, is out of time with recent and future shifts in technology and the development of our society and economy. The high degree of prescription in the national curriculum has tended to create a culture where creativity has been diminished. There has been a narrowing of teaching and learning, with the professional contribution of the workforce underdeveloped.
I am absolutely clear that to raise standards for all and expand opportunities, we need to empower schools and teachers by moving away from a narrow, inflexible and crowded curriculum. Our new curriculum will support young people to develop higher standards of literacy and numeracy, to become more digitally and bilingually competent, and evolve into enterprising, creative and critical thinkers. It will help to develop our young people as confident, capable and caring citizens of Wales—indeed, of the world.
Since 2016, we have been working with a network of pioneer schools, experts and a wide range of stakeholders to develop a new curriculum. I consider this to be a key strength of our reforms—reforms for the people of Wales, shaped by the people of Wales. This approach has allowed us to keep schools and learners at the very centre and heart of our developments. It has promoted ownership of the reforms, which is key in ensuring the changes we are making are right and are sustainable.
You will already be aware of the majority of the proposed legislative changes, as they reflect and stay true to the recommendations set out in 'Successful Futures', the cornerstone of our curriculum reform. We are proposing to legislate to ensure the four purposes set out in 'Successful Futures' will be at the core of the new curriculum, with learners benefiting from a broad spectrum of learning. We're returning to the fundamentals of education by introducing areas of learning and experience, covering the humanities, health and well-being, science and technology, languages, literacy and communication, expressive arts and maths. This means that we're moving away from the days of a narrow curriculum and on to a different approach of teaching and learning, a curriculum where we break down traditional subject boundaries and give teachers the flexibility to approach different issues from different angles. By using this approach, practitioners will be able to use their professionalism and expert knowledge to create and design lessons that stretch our learners—stretch their learning, stretch their abilities and, crucially, stretch their horizons.
The White Paper proposes that the new curriculum be organised as a continuum of learning from the ages of three to 16. The emphasis is on seamless transition, with references to key stages removed. Instead, progression will be signalled through progression steps at five points in the learning continuum, relating broadly to expectations at the ages of five, eight, 11, 14 and 16. They will act as a road map for each learner's development, allowing for individual abilities, experiences and rates of learning and understanding. I intend to legislate to define these steps.
As a proud bilingual country, English and Welsh will of course remain statutory, as will religious studies and relationships and sexuality education. Alongside this, the cross-curriculum responsibilities of literacy, numeracy and digital competency will be statutory up until the age of 16.
Presiding Officer, this is an exciting time for education in Wales. Not only are we developing a curriculum that ensures our learners are equipped to meet the needs of the future, we are also developing a curriculum through genuine collaboration with our schools and key stakeholders. We need to ensure that our legislation, as set out in the White Paper, enables us to realise and not to stifle our ambitions.
I'm asking for Members in the Chamber today, and for people across Wales, to contribute over the coming weeks and months. The White Paper is ambitious and far reaching, but we will only reach those high standards through a genuine national mission and conversation. The content and detail of the new curriculum will of course be published in draft in April of this year. Today is about laying the foundations, consulting on the legislation that paves the way for the new curriculum, its principles, its freedoms, and the structures that will support it. Thank you.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae cyhoeddi Papur Gwyn y cwricwlwm ac asesu yn garreg filltir bwysig ar daith bresennol diwygio addysg yng Nghymru. Mae hon hefyd yn eiliad arwyddocaol yn ein hanes fel pobl sy'n ystyried addysg yn fenter i'r unigolyn, i'r gymuned ac i'r genedl. Am y tro cyntaf erioed, rydym yn cyflwyno cynigion deddfwriaethol a 'luniwyd yng Nghymru' ar gyfer y cwricwlwm ysgol. Ie, a luniwyd yng Nghymru, ond a ddatblygwyd gan y gorau yn y byd. Mae'n hanfodol ar gyfer cyflawni ein cenhadaeth genedlaethol ein bod yn codi safonau, lleihau'r bwlch cyrhaeddiad a sicrhau system addysg sy'n ffynhonnell balchder cenedlaethol a hyder y cyhoedd.
Dyma wireddu'r alwad a wnaed yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg gan yr addysgwraig flaengar, Elizabeth Phillips Hughes. Hi oedd pennaeth cyntaf y Coleg Addysg i Fenywod yng Nghaergrawnt, a daeth yn ei hôl adref i fod yr unig fenyw ar y pwyllgor a ddrafftiodd Siarter Prifysgol Cymru. Wrth ddadlau achos addysg ar y cyd, hyrwyddo addysg i ferched a phwysigrwydd dimensiwn Cymreig i'n system addysg, dywedodd fod
yn rhaid i addysg fod yn genedlaethol, ac mae'n rhaid iddi fod yn ein dwylo ni ein hunain.
A heddiw, rydym yn symud ymlaen ar yr addewid hwnnw.
Mae nodweddion hanfodol y cwricwlwm presennol, a ddyfeisiwyd ym 1988 gan Lywodraeth San Steffan ar y pryd, yn henffasiwn erbyn hyn oherwydd y newidiadau diweddar a'r newidiadau sydd i ddod eto o ran technoleg a datblygiad ein cymdeithas a'n heconomi. Mae'r pwyslais yn y Cwricwlwm Cenedlaethol ar gyfarwyddiadau wedi tueddu i greu diwylliant sy'n llesteirio creadigrwydd. Bu cyfyngu ar addysgu a dysgu, ac ni chafodd cyfraniad proffesiynol y gweithlu ei ddatblygu'n ddigonol.
Er mwyn codi safonau i bawb ac ehangu cyfleoedd, rwy'n gwbl glir bod angen rhoi grym i'r ysgolion ac athrawon i symud i ffwrdd oddi wrth gwricwlwm cyfyng, anhyblyg a gorlawn. Bydd ein cwricwlwm newydd yn cefnogi pobl ifanc i ddatblygu safonau uwch o ran llythrennedd a rhifedd, i ddod yn fwy cymwys yn ddigidol ac yn ddwyieithog, ac i esblygu'n feddylwyr mentrus, creadigol a beirniadol. Bydd yn helpu i ddatblygu ein pobl ifanc i fod yn ddinasyddion hyderus, medrus a gofalgar yng Nghymru— yn wir, yn y byd.
Ers 2016, rydym wedi bod yn gweithio gyda rhwydwaith o ysgolion arloesi, arbenigwyr ac amrywiaeth eang o randdeiliaid i ddatblygu cwricwlwm newydd. Rwy'n ystyried hwn yn gryfder allweddol yn ein diwygiadau ni—diwygiadau i bobl Cymru, a ddatblygwyd gan bobl Cymru. Mae'r dull hwn wedi caniatáu inni gadw ysgolion a dysgwyr wrth wraidd ein datblygiadau ni. Mae wedi hybu perchnogaeth o ran y diwygiadau, sy'n allweddol i sicrhau bod y newidiadau yr ydym yn eu gwneud yn gywir a chynaliadwy.
Byddwch yn ymwybodol eisoes o'r rhan fwyaf o'r newidiadau deddfwriaethol arfaethedig, gan eu bod yn adlewyrchu ac yn unol â'r argymhellion a nodir yn 'Dyfodol Llwyddiannus', conglfaen ein diwygiad o'r cwricwlwm. Rydym yn cynnig deddfwriaeth i sicrhau y bydd y pedwar diben a nodir yn 'Dyfodol Llwyddiannus' wrth hanfod y cwricwlwm newydd, a dysgwyr yn elwa ar rychwant eang o addysg. Byddwn yn dychwelyd at hanfodion addysg drwy gyflwyno meysydd dysgu a phrofiad, yn cwmpasu dyniaethau, iechyd a lles, gwyddoniaeth a thechnoleg, ieithoedd, llythrennedd a chyfathrebu, celfyddydau mynegiannol, a mathemateg. Mae hyn yn golygu y byddwn ni'n troi oddi wrth ddyddiau'r cwricwlwm cul ac yn symud ymlaen at wahanol ddull o addysgu a dysgu, sef cwricwlwm sy'n chwalu'r ffiniau traddodiadol rhwng pynciau ac yn rhoi hyblygrwydd i athrawon ar gyfer trin gwahanol faterion o wahanol gyfeiriadau. Gan ddefnyddio'r dull hwn, bydd ymarferwyr yn gallu defnyddio eu proffesiynoldeb a'u gwybodaeth arbenigol i greu a chynllunio gwersi sy'n ymestyn ein dysgwyr—yn ymestyn eu haddysg, yn ymestyn eu gallu ac, yn hollbwysig, yn ymestyn eu gorwelion nhw.
Mae'r Papur Gwyn yn cynnig y bydd y cwricwlwm newydd yn cael ei drefnu fel continwwm dysgu rhwng tair a 16 oed. Bydd y pwyslais ar bontio'n ddi-dor, a chaiff cyfeiriadau at gyfnodau allweddol eu dileu. Yn hytrach, bydd cynnydd yn cael ei nodi drwy gamau cynnydd ar bum pwynt yn y continwwm dysgu, yn cysylltu'n fras â'r disgwyliadau ar gyfer oedrannau pump, wyth, 11, 14 a 16. Byddant yn gweithredu fel map o daith datblygiad pob dysgwr, gan ystyried cyfraddau dysgu a dealltwriaeth a phrofiadau a galluoedd unigol. Rwy'n bwriadu deddfu i ddiffinio'r camau hyn.
A ninnau'n genedl sy'n falch o'n dwyieithrwydd, bydd Cymraeg a Saesneg wrth gwrs yn parhau'n statudol, fel y bydd astudiaethau crefyddol ac addysg cydberthynas a rhywioldeb. Ochr yn ochr â hyn, bydd y cyfrifoldebau trawsgwricwlaidd o ran llythrennedd, rhifedd a chymhwysedd digidol yn parhau'n statudol hyd at 16 oed.
Llywydd, mae hwn yn gyfnod cyffrous i addysg yng Nghymru. Nid yn unig yr ydym yn datblygu cwricwlwm sy'n sicrhau bod ein dysgwyr â'r gallu i ateb anghenion y dyfodol, ond rydym hefyd yn datblygu cwricwlwm drwy gydweithredu gwirioneddol â'n hysgolion a'n rhanddeiliaid allweddol. Mae angen inni sicrhau bod ein deddfwriaeth, fel y caiff ei nodi yn y Papur Gwyn, yn ein galluogi ni i wireddu ein huchelgeisiau ac nid yn eu mygu nhw.
Rwy'n gofyn i'r Aelodau yn y Siambr heddiw, a phobl ledled Cymru, gyfrannu yn ystod yr wythnosau a'r misoedd nesaf. Mae'r Papur Gwyn yn uchelgeisiol ac yn bellgyrhaeddol, ond ni fyddwn yn cyrraedd y safonau uchel hynny heb genhadaeth a thrafodaeth genedlaethol o'r iawn ryw. Bydd cynnwys a manylion y cwricwlwm newydd yn cael eu cyhoeddi, wrth gwrs, ar ffurf drafft ym mis Ebrill eleni. Heddiw rydym yn gosod y sylfeini, gan ymgynghori ar y ddeddfwriaeth sy'n paratoi'r ffordd ar gyfer y cwricwlwm newydd, ei egwyddorion, ei ryddid, a'r strwythurau a fydd yn ei gefnogi. Diolch.
Can I thank you, Minister? You're quite right, this is going to be a sea change for Wales, but there's always a risk with a sea change that people might end up drowning. And while, of course, you have the full general principle policy support of everybody in this Chamber, I hope, the big test of all this is going to be what is deliverable practically, and will it deliver the results that we want to see.
We're actually talking about a piece of legislation here, so I'm going to mention that very much in this context. I was pleased to see that the overarching principles—and have been for a while—are clearer than what we have in existing legislation at the moment. You want to move away from a prescriptive system. I believe you when you say that, and we as Welsh Conservatives of course have always said that we want teachers to be free to teach and that we shouldn't have over-prescription here, but, of course, that comes then with a greater responsibility on visible accountability. The quality of teachers and teaching, which I think is probably the greatest factor—I probably won't talk too much about that today, though—and an improvement of standards in attainment, in achievement, that young people themselves believe to be valuable, as well as what Wales as a society believes will be valuable for us as a nation, and particularly for our economy.
A gaf i ddiolch i chi, Gweinidog? Rydych chi'n hollol iawn, bydd hwn yn newid enfawr i Gymru, ond gyda phob newid enfawr ceir perygl y bydd rhai yn colli'r trywydd. A thra bod gennych chi, wrth gwrs, gefnogaeth lawn gan bawb yn y Siambr hon o ran egwyddor gyffredinol y polisi, rwy'n gobeithio, y maen prawf hyn ar gyfer hyn fydd yr hyn a gaiff ei gyflawni'n ymarferol, ac a fydd yn sicrhau'r canlyniadau yr ydym yn dymuno eu gweld.
Sôn yr ydym, mewn gwirionedd, yn y fan hon am ddarn o ddeddfwriaeth, ac felly rwy'n mynd i grybwyll hynny i raddau helaeth iawn yn y cyd-destun hwnnw. Roeddwn yn falch o weld bod yr egwyddorion cyffredinol—ac maen nhw wedi bod ers amser—yn fwy eglur na'r hyn sydd gennym yn y ddeddfwriaeth sydd yn bodoli ar hyn o bryd. Rydych chi eisiau symud i ffwrdd oddi wrth system sy'n rhoi cyfarwyddiadau. Rwy'n eich credu pan ddywedwch chi hynny, ac rydym ni, Geidwadwyr Cymreig, wedi dweud bob amser wrth gwrs ein bod yn awyddus i athrawon fod yn rhydd i ddysgu ac na ddylem gael gormod o gyfarwyddyd yn y cyswllt hwn. Ond, wrth gwrs, mae hynny wedyn yn rhoi mwy o gyfrifoldeb ar atebolrwydd gweladwy. Ansawdd yr athrawon a'r addysgu, a chredaf mai honno fwy na thebyg yw'r ffactor fwyaf—ond ni fyddaf yn siarad gormod am hynny heddiw—a gwelliant mewn safonau o ran cyrhaeddiad, o ran cyflawniad, y bydd y bobl ifanc eu hunain yn credu sy'n werthfawr, yn ogystal â'r hyn y bydd Cymru fel cymdeithas yn ei gredu fydd yn werthfawr i ni fel cenedl, yn enwedig i'n heconomi.
So, we're talking now about what will be effective to deliver this in a way that helps us raise rounded citizens who can achieve for themselves and their country, which is why I wanted to ask, really, why the word 'responsibility' has only appeared once in what our young people will achieve through the six areas of learning, because I think it's great to see words like 'confidence' and 'resilience', and the ability to be participants, I think, or to participate in decisions, but if our education is not helping people to move on from just respecting the needs of other people, which is a stated aim, to actually thinking they might have a responsibility in helping people meet those needs, then I think we might struggle with truly co-productive policy making in future. Actually, I think that's where we need a sea change, a game changer, if you like, in public policy in the future—amongst other changes.
Now, I'm sure that you'll say that my point is covered by the AoLEs, and it would be great if you could actually pinpoint how you actually think that will be the case, but what's not clear to me either at the moment is how these good citizen parts of the curriculum, if you like, will be weighted against the examinable areas of work. Because I welcome absolutely this need to reduce gaming that can go on in the current system, but I think we also need to keep an eye as well on avoiding new areas of gaming where decision makers can either swing in favour of exam results or avoid difficult questions about exam results by focusing on the non-examinable activity. Because when we talk about teacher freedom—and, as I say, I agree with you on this—it's just trying to establish quite how free they will be. Will they be free enough to actually avoid the stated policy objectives of what you're trying to do here? So, perhaps we can discuss that a little bit.
I mentioned the issue of what young people themselves think is valuable, and I'd be grateful if you could just give some indication as to how children and young people themselves have been involved so far. The White Paper talks about the Organisation for Economic Co-operation and Development observation that Welsh Government and the education sector have been working closely together, but it would be quite helpful to get an idea about how those who will be receiving this new-look education feel about it.
I'm sure this comes as a huge shock to you, Minister, but I do want to talk about cardiopulmonary resuscitation and first-aid skills—their place in the curriculum. I know you've heard all the evidence—evidence that has persuaded other Governments, not just the UK, that this is so worth while that they actually haven't left it to teacher discretion. The health and well-being AoLE speaks to individuals looking after themselves, but not really very much about looking after other people, which goes back to my initial point about mutual responsibility. So, I'd be quite curious to know why, at the moment, it looks like Welsh children might be disadvantaged compared to their peers in other parts of the world, actually, regarding a skill that they will now be taking for granted.
I'm conscious of leaving some questions for others, but I have got some more. Oh, yes—accountability. Now, I accept that how accountability is going to be measured from now on is still very much something that will be discussed with this Assembly, but what I'd like some steer on today, because we are talking about legislation, is what action you would take and refer to in legislation if this poor link in Wales, as it was described by the OECD, between accountability and improvement is not replaced, and pretty swiftly, by a link that works, particularly as the White Paper says that some of the existing accountability measures will be retained?
Just briefly on Welsh language and the wording to teach Welsh in various places in the White Paper—I think we need to explore that on another day. We haven't got much time today. I particularly wanted to ask, though, about the introduction of teaching English in Welsh-medium settings for very young children, and I can understand perhaps on grounds of fairness, when we're introducing so much Welsh now into English-medium settings, that this could be an attempt to not treat one language more favourably than the other. But I think these are not like-for-like situations, and I think it would help if you could bring us some evidence that suggests that those very young children learning through the medium of Welsh, through a continuum or otherwise, are in some way disadvantaged in a way that introducing English into their lives at that stage would overcome. As I say, these are not like-for-like situations and I don't think you can treat them in quite the same way. Tangentially, I'm just wondering what consideration was given to bringing modern foreign languages into the AoLEs much more visibly before key stage 3. I know it's not the same as Welsh language, but I am really worried about the future of modern foreign languages, even under this curriculum.
And then, finally—as I say, I'll leave teachers' training for another day. I'm pleased to see that you'll be putting some duties for Welsh Government on the face of the Bill. I wonder if I could ask you to consider a duty rather than a power to introduce statutory guidance assisting local government, governors and school leaders about how they can evidence fulfilling those duties around the four purposes. Because I know you will say, 'Well, of course, the Welsh Government will do this, and it's actually mentioned in the White Paper', but by committing through a duty to introduce guidance—and I'm not suggesting what should be in that guidance—I think that gives some comfort to those who are looking for certainty from this legislation. I think I need to give you fair warning that we'll be looking at making those duties in amendments at some point to introduce and review statutory guidance, to have some powers to vary that guidance after scrutiny from the Welsh Parliament, and also, as I mentioned earlier, to see what powers you would be looking for in order to take action in the event of duties by others not being met.
So, you're already aware of expressions of uncertainty about the delivery of the policy—we've discussed it in committee and a little bit in the Chamber. So, you have work to do on that, and, actually, as a legislature, we want to help you meet some of those concerns. I think it'll help both of us—meaning us as a Parliament and you as a Government—if your Bill looks to create certainty for those who will be responsible for implementing the Bill in due course and just doesn't join the list of Swiss cheeses that have been rolling out from Welsh Government lately. Thank you very much.
Felly, rydym yn sôn nawr am yr hyn fydd yn effeithiol er mwyn darparu hyn mewn ffordd sy'n ein helpu i feithrin dinasyddion cyflawn a all gyflawni er eu mwyn eu hunain ac er mwyn eu gwlad. A dyna pam yr oeddwn yn awyddus i ofyn, yn wir, pam nad yw'r gair 'cyfrifoldeb' ond wedi ymddangos mewn un man yn yr hyn y bydd ein pobl ifanc yn ei gyflawni yn y chwe maes dysgu. Rwyf i o'r farn ei bod yn beth ardderchog i ni weld geiriau fel 'hyder' a 'chydnerthedd', a'r gallu i gymryd rhan neu fod â rhan mewn penderfyniadau. Ond os nad yw ein haddysg yn helpu pobl i symud ymlaen oddi wrth barchu anghenion pobl eraill yn unig, sydd yn nod a bennir, i ystyried y gallen nhw fod â chyfrifoldeb gwirioneddol i helpu pobl i fodloni'r anghenion hynny, yna rwy'n credu y gallem gael trafferth o bosib wrth lunio polisi gwir gydgynhyrchiol yn y dyfodol. Mewn gwirionedd, yn fy marn i, dyna lle mae angen y newid enfawr, y newid yn y chwarae, os hoffech, gyda pholisi cyhoeddus yn y dyfodol—ymhlith newidiadau eraill.
Nawr, rwy'n siŵr y byddwch yn dweud bod fy mhwynt i yn cael ei gwmpasu yn y Meysydd Dysgu a Phrofiad, a byddai'n wych pe gallech nodi sut yn union y credwch y bydd hynny'n digwydd. Ond nid yw'n eglur i minnau chwaith ar hyn o bryd sut y bydd y rhannau hynny o'r cwricwlwm ar y dinasyddion da, os hoffech chi, yn cydbwyso â'r meysydd addysg sy'n cael eu harholi. Rwy'n llwyr groesawu'r angen i leihau'r chwarae a all fod yn y system bresennol, ond rwy'n credu hefyd bod angen inni gadw llygad ar osgoi meysydd newydd o chwarae gemau lle mae'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau naill ai'n troi o blaid canlyniadau arholiadau neu'n osgoi cwestiynau anodd am ganlyniadau arholiadau drwy ganolbwyntio ar y gweithgarwch nad yw'n cael ei arholi. Oherwydd pan fyddwn ni'n sôn am ryddid i athrawon—ac, fel y dywedaf i, rwy'n cytuno â chi yn hyn o beth—dim ond ceisio darganfod pa mor rhydd yn union a fydden nhw yw hyn. A fydden nhw'n ddigon rhydd mewn gwirionedd i osgoi'r amcanion polisi a nodwyd o ran yr hyn yr ydych yn ceisio ei gyflawni yma? Felly, efallai y gallwn drafod rhywfaint ar hynny.
Cyfeiriais at yr hyn y mae'r bobl ifanc eu hunain yn ei ystyried yn werthfawr, a byddwn yn ddiolchgar pe gallech roi ryw syniad i ni ynghylch sut mae'r plant a'r bobl ifanc eu hunain wedi bod â rhan yn y cyswllt hwn hyd yn hyn. Mae'r Papur Gwyn yn sôn am sylw'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd (OECD), sef bod Llywodraeth Cymru a'r sector addysg wedi bod yn gweithio'n agos â'i gilydd. Ond byddai'n fuddiol iawn cael amcan o'r hyn y mae'r rhai a fydd yn derbyn yr addysg hon ar ei newydd wedd yn teimlo ynglŷn â'r peth.
Rwy'n siŵr y bydd hon yn sioc enfawr i chi, Gweinidog, ond hoffwn sôn am adfywio cardiopwlmonaidd a sgiliau cymorth cyntaf—a'u lle yn y cwricwlwm. Gwn eich bod wedi clywed y dystiolaeth i gyd—tystiolaeth sydd wedi perswadio llywodraethau eraill, nid yn unig y DU, fod hyn mor werthfawr fel nad ydyn nhw wedi rhoi'r rhyddid i athrawon benderfynu ar hyn. Mae'r Maes Dysgu a Phrofiad iechyd a Lles yn siarad ag unigolion am gymryd gofal o'u hunain, ond nid yw'n cyfeirio llawer iawn mewn gwirionedd at gymryd gofal o bobl eraill, sy'n mynd yn ôl at fy mhwynt cychwynnol ynghylch cyfrifoldeb y naill i'r llall. Felly, byddwn yn awyddus iawn i wybod pam, ar hyn o bryd, mae'n edrych fel pe byddai plant Cymru dan anfantais efallai o'u cymharu â'u cyfoedion mewn rhannau eraill o'r byd, o ran medr y bydden nhw nawr yn ei gymryd yn ganiataol.
Rwy'n ymwybodol o adael rhai cwestiynau i eraill, ond mae gennyf i rai eto. O, ie — atebolrwydd. Nawr, rwy'n derbyn y bydd y dull y caiff atebolrwydd ei fesur ynddo o hyn ymlaen yn parhau i fod yn rhywbeth a gaiff ei drafod yn y Cynulliad hwn. Ond yr hyn yr hoffwn rywfaint o arweiniad arno heddiw, oherwydd rydym yn sôn am ddeddfwriaeth, yw pa gamau a fyddech yn eu cymryd ac yn cyfeirio atyn nhw mewn deddfwriaeth os na chaiff y ddolen gyswllt wan hon, fel y'i disgrifiwyd gan yr OECD, rhwng atebolrwydd a gwelliant yng Nghymru, ei disodli a hynny'n fuan iawn, gan ddolen gyswllt sy'n gweithio, yn arbennig gan fod y Papur Gwyn yn dweud y bydd rhai o'r mesurau atebolrwydd presennol yn cael eu cadw?
Dim ond yn fyr ar y Gymraeg a'r geiriad o ran dysgu'r Gymraeg mewn gwahanol fannau yn y Papur Gwyn—credaf fod angen inni edrych ar hynny ryw ddiwrnod eto. Nid oes llawer o amser gennym ni heddiw. Roeddwn yn arbennig o awyddus i ofyn, serch hynny, am gyflwyniad dysgu Saesneg mewn mannau lle ceir addysg cyfrwng Cymraeg ar gyfer plant ifanc iawn, a gallaf ddeall ar sail tegwch efallai, wrth i ni gyflwyno cymaint o Gymraeg mewn mannau addysg cyfrwng Saesneg, y gallai hyn fod yn ymgais i beidio â thrin un iaith yn fwy ffafriol na'r llall. Ond nid yw'r rhain yn sefyllfaoedd cyffelyb, ac rwyf i o'r farn y byddai o gymorth pe gallech roi rhywfaint o dystiolaeth i ni sy'n awgrymu bod y plant ifanc iawn hynny sy'n dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg, drwy gontinwwm neu fel arall, mewn rhyw ffordd dan anfantais y byddai cyflwyno Saesneg yn eu bywydau yn y cyfnod hwnnw'n ei oresgyn. Fel y dywedaf, nid yw'r rhain yn sefyllfaoedd cyffelyb, ac nid wyf i'n credu y gellir eu trin yn yr un modd. Wrth fynd heibio, tybed pa ystyriaeth a roddwyd i gyflwyno ieithoedd tramor modern yn y Meysydd Addysg a Phrofiad mewn ffordd fwy gweladwy cyn cyfnod allweddol 3. Gwn nad yw hynny'r un peth â'r iaith Gymraeg, ond rwy'n gofidio'n fawr am ddyfodol ieithoedd tramor modern, hyd yn oed gyda'r cwricwlwm hwn.
Ac yna, yn olaf—fel y dywedaf i, byddaf yn cadw hyfforddiant athrawon i'w drafod eto. Rwy'n falch o weld y byddwch yn rhoi rhai dyletswyddau i Lywodraeth Cymru ar wyneb y Bil. Tybed a oes modd gofyn i chi ystyried dyletswydd yn hytrach na phŵer i gyflwyno canllawiau statudol i helpu Llywodraeth Leol, llywodraethwyr ac arweinwyr ysgol ynglŷn â sut y gallen nhw roi tystiolaeth o'u cyflawniad o'r dyletswyddau hynny ynghylch y pedwar diben? Gwn y byddwch chi'n dweud, 'Wel, wrth gwrs, bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud hyn, ac mae sôn amdano yn y Papur Gwyn mewn gwirionedd'. Ond drwy ymrwymo i ddyletswydd i gyflwyno canllawiau—ac nid wyf i'n awgrymu beth ddylai fod yn y canllawiau hynny—credaf fod hynny'n rhoi peth cysur i'r rheini sy'n chwilio am sicrwydd yn y ddeddfwriaeth. Credaf fod angen imi roi rhybudd teg i chi y byddwn yn edrych ar lunio'r dyletswyddau hynny mewn gwelliannau ryw bryd ar gyfer cyflwyno ac adolygu canllawiau statudol, i fod â rhai pwerau i amrywio'r cyfarwyddyd hwnnw ar ôl craffu gan Senedd Cymru, a hefyd, fel y soniais yn gynharach, i weld pa bwerau yr ydych yn awyddus i'w cael er mwyn cymryd camau pe na fyddai'r dyletswyddau eraill yn cael eu bodloni.
Felly, rydych yn ymwybodol eisoes o'r datganiadau o ansicrwydd ynghylch cyflawni'r polisi—rydym ni wedi trafod hynny yn y Pwyllgor ac ychydig bach ar hynny yn y Siambr. Felly, mae gennych waith i'w wneud ar hynny, ac, mewn gwirionedd, fel deddfwrfa, rydym ni'n dymuno eich helpu chi i ymateb i rai o'r pryderon hynny. Credaf y bydd hynny'n ein helpu ni oll—rwy'n golygu ni yn Senedd a chithau yn Llywodraeth—pe byddai eich Bil yn ceisio creu sicrwydd i'r rhai a fydd yn gyfrifol am roi'r Bil ar waith maes o law ac nad yw'n ymuno â'r rhestr o gawsiau tyllog o'r Swistir sydd wedi cael eu cyflwyno gan Lywodraeth Cymru yn ddiweddar. Diolch yn fawr iawn.
Can I thank Suzy Davies for that long list of questions? I will try and cover them as best I can and as quickly as I can. I'm glad that the Member recognises that there is greater clarity around the purposes of the curriculum. Of course, this was a finding by Graham Donaldson in his 'Successful Futures' report, which said that we needed to have that clarity, and I believe that we have achieved that.
Understandably, as always in these discussions, the focus tends to go onto qualifications and actually what happens at the end of this process. Obviously, the qualifications in Wales will need to be aligned to the new curriculum. One of the things that we have been very careful to do during this entire process is to engage Qualifications Wales so that there is early sight from our qualifications body about what they will need to do to make sure that that alignment is real. That's also one of the reasons why I took the decision to delay the roll-out of the curriculum.
Originally, it had been conceived that there would be a big-bang approach and the entire system would move to the new curriculum overnight. Clearly, that, potentially, was particularly full of jeopardy for those students who were reaching the end of their compulsory education, working towards those high-stakes examinations. And that's why we've made the decision to roll it out. So, of course, qualifications related to this new curriculum will actually not be sat until 2026. It does seem like a long way away, but we're already in the planning process for what this new curriculum change will mean for qualifications.
I am anticipating, Presiding Officer, that Suzy Davies and I will have long debates about duties and statutory guidance. Of course, as the legislation is actually drafted and comes forward, I look forward to engaging in those. We have been quite clear about the duties that will be on the face of the Bill—duties to the Welsh Government and duties to schools and individual headteachers and governing bodies, and what will be required of them. But I'm keen to consider views that will come forward during the consultation paper here, first of all, and then when we move forward to the legislation. I will enter those discussions with an open mind.
The Member asked what role children have had in the process to date. Let me give you a very clear example: you will be aware from my statement, and previous statements that I've made, that we will be placing relationship and sexuality education on the face of the Bill. That is in response to the recommendation by the specialist group that reported and the weight of evidence that young people themselves gave to that process about how important this was. Actually, this is an example of the departure away from 'Successful Futures'—this is a new addition—but we're doing it because the weight of evidence from young people themselves who fed into that process said that they wanted to see this change and we've listened to that. And that's just one example.
Clearly, there have been other examples where young people have been engaged, but, crucially, we will be doing a specific body of work when the AoLEs are published at Easter, when there is something tangible to go out and discuss with children and young people. Of course, it's tempting at this stage to want to talk about what goes into the legislation and actually what is appropriate for the individual AoLEs. Suzy Davies will have to wait just a little bit longer until those AoLEs are published at Easter. That will, hopefully, give some insight into some of the other questions that she has raised. At that same time, we will publish further information about assessment and evaluation to go alongside the content of the AoLEs. The White Paper does set out some duties regarding assessment and how assessment for learning will take place under this process. And we always have to make the distinction between assessment and evaluation—they are two different things, designed for two different purposes in our education system, and further details will be published on the evaluation and the accountability measures later on in the spring.
Can I come to the issue of language? Clearly, there is nothing in these proposals that will undermine the issue, which I think the Member was referring to, with regard to immersion, especially for our youngest children in Welsh-medium. I'm sure the Member, who I believe is a supporter of the foundation phase, will be aware of the current guidance that is available to foundation phase practitioners. It says that children
'should be helped to develop an awareness of Wales as a country with two languages'
and
'Language skills learned in one language should support the development of knowledge and skills in another language.'
That's already in our foundation phase guidance, which all foundation phase settings are expected to deliver upon. There is nothing in this paper that I believe will undermine that.
My commitment to the language as an important part of our education system is a personal one, through the choices that I have made—positive choices I've made for my own children. I've got three towards the Government's target for 2050 who will be bilingual because of the opportunities of Welsh-medium education. It's a professional commitment and it is a policy commitment.
I am very proud that we are reforming the education system so that every child—every single child—is going to have a more equal chance to be a bilingual citizen of this nation and to learn even more languages at an early age. Because, like you, I share your concerns about MFL. I'm sorry if we haven't made it clear in the statement. Of course, key stage 3 will go; there will be no key stages in the new process. Actually, what we're hoping to do is to bring other languages earlier into a child's educational journey, whilst they are in primary school. That means modern foreign languages, that means ancient civilisation languages—the previous Minister, I know, had a particular passion for Latin. We are also looking at community languages—so, those are languages that are spoken in different parts of our community—and also British Sign Language. Schools will have the opportunity, and indeed they will be required to be able to bring those experiences into the primary sector. Because I think leaving it to secondary school to expose children to other communication, other languages, is too late and has led to some of the problems that we've seen in terms of take-up.
I think that just about covers the points that the Member has raised but I'm grateful for the spirit of co-operation and the willingness to engage in this process. As I said, it's a national mission and we are a National Assembly, and I'm sure all Members will want to contribute.
A gaf i ddiolch i Suzy Davies am y rhestr faith o gwestiynau? Byddaf yn ceisio ymdrin â nhw orau y gallaf ac mor gyflym ag y gallaf. Rwy'n falch fod yr Aelod yn cydnabod y ceir mwy o eglurder ynghylch dibenion y cwricwlwm. Wrth gwrs, canfyddiad gan Graham Donaldson oedd hwn yn ei adroddiad 'Dyfodol Llwyddiannus', a oedd yn mynegi bod angen i ni gael yr eglurder hwnnw, ac rwyf i o'r farn ein bod ni wedi cael hynny.
Yn ddealladwy, fel sy'n digwydd bob amser yn y trafodaethau hyn, tueddir i ganolbwyntio ar gymwysterau a'r hyn sy'n digwydd mewn gwirionedd ar ddiwedd y broses. Yn amlwg, bydd angen i'r cymwysterau yng Nghymru gyd-fynd â'r cwricwlwm newydd. Un o'r pethau yr ydym wedi bod yn ofalus iawn yn eu gwneud yn ystod y broses gyfan yw ymgysylltu â Chymwysterau Cymru fel y ceir rhagolwg cynnar gan ein corff cymwysterau o'r hyn y bydd angen iddyn nhw ei wneud i sicrhau aliniad gwirioneddol. Dyna hefyd un o'r rhesymau pam y penderfynais ohirio cyflwyno'r cwricwlwm.
Yn wreiddiol, lluniwyd hyn gyda'r bwriad o wneud popeth ar unwaith ac y byddai'r system gyfan yn symud at y cwricwlwm newydd dros nos. Yn amlwg, roedd hynny, o bosibl, yn beryglus i'r myfyrwyr hynny a oedd yn cyrraedd diwedd eu haddysg orfodol ac yn gweithio tuag at yr arholiadau tyngedfennol hynny. A dyna pam yr ydym wedi gwneud y penderfyniad i gyflwyno'r rhaglen yn raddol. Felly, wrth gwrs, ni fydd y cymwysterau sy'n gysylltiedig â'r cwricwlwm newydd hwn yn digwydd mewn gwirionedd tan 2026. Mae hynny'n ymddangos yn bell iawn i ffwrdd, ond rydym eisoes yn y broses gynllunio ar gyfer yr hyn y bydd y newid hwn yn y cwricwlwm newydd yn ei olygu i gymwysterau.
Rhagweld yr wyf i, Llywydd, y bydd Suzy Davies a minnau'n cael dadleuon hir ynghylch dyletswyddau a chanllawiau statudol. Wrth gwrs, wrth i'r ddeddfwriaeth gael ei drafftio a'i chyflwyno, rwy'n edrych ymlaen at fynd i'r afael â'r rheini. Rydym wedi bod yn gwbl glir ynghylch y dyletswyddau a fydd ar wyneb y Bil—dyletswyddau i Lywodraeth Cymru a dyletswyddau i ysgolion a phenaethiaid a chyrff llywodraethu, a'r hyn a ofynnir ganddyn nhw. Ond rwy'n awyddus i ystyried y safbwyntiau a ddaw gerbron yn ystod y papur ymgynghori hwn, yn gyntaf oll, ac yna wrth i ni symud ymlaen at y ddeddfwriaeth. Byddaf yn dechrau ar y trafodaethau hynny gyda meddwl agored.
Gofynnodd yr Aelod pa ran a gafodd plant yn y broses hyd yn hyn. Gadewch i mi roi enghraifft glir iawn i chi: byddwch yn ymwybodol o'm datganiad i, a datganiadau blaenorol yr wyf wedi eu gwneud, y byddwn yn rhoi Addysg Cydberthynas a Rhywioldeb ar wyneb y Bil. Mae hynny mewn ymateb i argymhelliad gan adroddiad y grŵp arbenigol a phwysau'r dystiolaeth a roddodd y bobl ifanc eu hunain i'r broses honno ynglŷn â pha mor bwysig oedd hyn. Mewn gwirionedd, dyma enghraifft o ymwahanu oddi wrth 'Ddyfodol Llwyddiannus'—mae hwn yn ychwanegiad newydd—ond rydym yn gwneud hyn gan fod pwysau'r dystiolaeth gan y bobl ifanc eu hunain a gafodd ei fwydo i'r broses honno yn dangos eu bod eisiau gweld y newid hwn ac rydym wedi gwrando ar hynny. Ac un enghraifft yn unig yw honno.
Yn amlwg, cafwyd enghreifftiau eraill lle mae pobl ifanc wedi ymgysylltu, ond, yn hollbwysig, byddwn yn gwneud corff penodol o waith pan gyhoeddir y Meysydd Addysg a Phrofiad adeg y Pasg, pan fydd gennym rywbeth diriaethol i'w drafod gyda phlant a phobl ifanc. Wrth gwrs, mae'n demtasiwn siarad ar hyn o bryd am yr hyn a roddir yn y ddeddfwriaeth a beth sy'n briodol mewn gwirionedd i'r Meysydd Addysg a Phrofiad unigol. Bydd yn rhaid i Suzy Davies aros ychydig eto nes y bydd y Meysydd Addysg a Phrofiad hynny'n cael eu cyhoeddi adeg y Pasg. A bydd hynny, gobeithio, yn taflu rhywfaint o oleuni ar rai o'r cwestiynau eraill a godwyd ganddi hi. Ar yr un pryd, byddwn yn cyhoeddi rhagor o wybodaeth am asesu a gwerthuso i gyd-fynd â chynnwys y Meysydd Addysg a Phrofiad. Mae'r Papur Gwyn yn nodi rhai dyletswyddau ynghylch asesu a sut y bydd asesu ar gyfer dysgu yn digwydd yn sgil y broses hon. Ac mae'n rhaid inni wahaniaethu bob amser rhwng asesu a gwerthuso—dau wahanol beth ydyn nhw, a gynlluniwyd at ddau wahanol ddiben yn ein system addysg, a chaiff manylion pellach ar y gwerthusiad a'r mesurau atebolrwydd eu cyhoeddi yn nes ymlaen yn y gwanwyn.
A gaf i ddod at fater iaith? Yn amlwg, nid oes dim yn y cynigion hyn a fydd yn tanseilio'r mater iaith yr wyf yn credu yr oedd yr Aelod yn cyfeirio ato, o ran addysg drochi, yn enwedig ar gyfer ein plant ieuengaf mewn addysg cyfrwng Cymraeg. Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod, sy'n gefnogol, rwy'n credu, i'r cyfnod sylfaen, yn ymwybodol o'r canllawiau cyfredol sydd ar gael i ymarferwyr y cyfnod sylfaen. Mae'n dweud y
dylid helpu plant i ddatblygu ymwybyddiaeth o Gymru fel gwlad a chanddi ddwy iaith
a
Dylai sgiliau iaith a ddysgir mewn un iaith fod yn gefnogol i ddatblygiad gwybodaeth a sgiliau mewn iaith arall.
Mae hynny eisoes yn ein canllawiau ar y cyfnod sylfaen, y disgwylir i bob lleoliad cyfnod sylfaen ei gyflawni. Nid oes unrhyw beth yn y papur hwn y credaf y bydd yn tanseilio hynny.
Mae fy ymrwymiad i'r iaith fel rhan bwysig o'n system addysg yn un personol, oherwydd y dewisiadau a wneuthum i fy hunan—dewisiadau cadarnhaol yr wyf wedi eu gwneud i'm plant fy hun. Mae gennyf i dri tuag at darged 2050 y Llywodraeth a fydd yn ddwyieithog oherwydd y cyfleoedd addysg cyfrwng Cymraeg. Mae hwn yn ymrwymiad proffesiynol ac yn ymrwymiad polisi.
Rwy'n falch iawn ein bod yn diwygio'r system addysg fel y bydd pob plentyn—pob un plentyn—yn cael cyfle mwy cyfartal i fod yn ddinesydd dwyieithog yn y genedl hon a dysgu mwy o ieithoedd hyd yn oed o oedran iau. Oherwydd, fel chi, rwyf innau'n rhannu eich pryderon ynglŷn ag ieithoedd tramor modern. Mae'n ddrwg gennyf os nad ydym wedi gwneud hynny'n glir yn y datganiad. Wrth gwrs, bydd cyfnod allweddol 3 yn diflannu; ni fydd unrhyw gyfnodau allweddol yn y broses newydd. Mewn gwirionedd, yr hyn yr ydym yn gobeithio ei wneud yw cyflwyno ieithoedd eraill yn gynharach yn nhaith addysgol y plentyn, tra byddan nhw yn yr ysgol gynradd. Mae hynny'n golygu ieithoedd tramor modern, mae'n golygu ieithoedd o wareiddiad hynafol—roedd gan y Gweinidog blaenorol, mi wn, olwg arbennig ar Ladin. Rydym hefyd yn edrych ar ieithoedd cymunedol—felly, yr ieithoedd hynny sy'n cael eu siarad mewn gwahanol rannau o'n cymuned—ac Iaith Arwyddion Prydain hefyd. Bydd cyfle gan ysgolion, ac yn wir bydd yn ofynnol iddynt sicrhau y bydd y profiadau hynny ar gael yn y sector cynradd. Oherwydd rwyf i o'r farn ei bod yn rhy hwyr os arhoswch nes i'r plentyn fynd i'r ysgol uwchradd cyn cyflwyno ffyrdd eraill o gyfathrebu ac ieithoedd eraill, ac mae hynny wedi arwain at rai o'r problemau a welir o ran niferoedd ar hyn o bryd.
Rwy'n credu bod hynny'n cwmpasu, yn ddigon agos, y pwyntiau a godwyd gan yr Aelod, ond rwy'n ddiolchgar am yr ysbryd cydweithredu a'r parodrwydd i fod â rhan yn y broses hon. Fel y dywedais, cenhadaeth genedlaethol yw hon ac rydym ni'n Gynulliad Cenedlaethol, ac rwy'n siŵr y bydd pob Aelod yn dymuno gwneud cyfraniad.
Buaswn i'n licio mynd ar drywydd tair agwedd bwysig heddiw yma: hyfforddi'r gweithlu, trefniadau asesu, ac effaith y newidiadau ar gymwysterau. Dydy'r rhain ddim yn uniongyrchol yn ymwneud â'r Papur Gwyn, wrth gwrs, ond yn rhan o'r darlun mawr o'r newid anferth sydd i ddigwydd. Mi fydd y cwricwlwm newydd yn golygu newid chwyldroadol i ddulliau dysgu, felly beth ydy cynlluniau'r Llywodraeth ar gyfer ailhyfforddi'r gweithlu? Dwi yn defnyddio'r gair 'ailhyfforddi' yn hollol fwriadol er mwyn cyfleu lefel y dasg a'r newid yn fwy effeithiol na'r term 'datblygiad proffesiynol'.
I would like to pursue three important aspects today: workforce training, assessment arrangements, and the impact of these changes on qualifications. These don't directly relate to the White Paper, of course, but they are part of the bigger picture in terms of the huge change that’s occurring. And the new curriculum will mean a transformational change to teaching methods, so what are the Government’s proposals for re-educating the workforce? I'm using the word 're-educating' or 'retraining' in order to convey the level of the task and the change, and I think that does so more effectively than the term 'professional development'.
Mae ysgolion yn gweiddi allan am wybodaeth goncrit ynglŷn â pryd fydd hyn yn digwydd—hynny yw, pryd fydd yr ailhyfforddi mawr yma'n digwydd? Fydd o'n digwydd yn ystod oriau ysgol, tu hwnt i oriau ysgol, mewn diwrnodau hyfforddiant mewn swydd ychwanegol, neu beth? Mae angen syniad ynghylch y buddsoddiad ariannol fydd yn cael ei neilltuo i hyn—mwy o fanylion, os liciwch chi. Dŷch chi wedi clustnodi £100,000, dwi'n credu, ar gyfer datblygiad parhaus, ond ydy hynny yn ddigon? Mae rhyddhau athrawon yn gostus. Mae angen i'r cwbl fod wedi ei gynllunio yn ofalus ymlaen llaw. Mae angen cydnabyddiaeth o faint y dasg, ac mae angen pwysleisio bod hyn yn cynnwys athrawon dosbarth, cynorthwywyr dosbarth ac arweinwyr ysgol fel ei gilydd. Dwi yn ymwybodol na fydd hyfforddiant datblygiad proffesiynol yn rhan o'r Papur Gwyn, ond mae'r cwestiynau dwi'n meddwl sydd yn cael eu codi gan yr athrawon a gan yr undebau yn hollol berthnasol.
Mae fy ail gwestiwn i ynghylch trefniadau asesu, a dŷch chi wedi sôn y byddwch chi'n cyhoeddi mwy o fanylion ynglŷn â hynny yn y gwanwyn. Ar hyn o bryd, cyn cael y wybodaeth yna, mae athrawon yn pryderu nad ydyn nhw yn gallu cael syniad clir o natur a dull y trefniadau asesu fydd yn cydfynd â'r cwricwlwm. Dŷn ni'n gwybod am y profion ymaddasol blynyddol, a dŷn ni'n gwybod am newidiadau sylweddol a chadarnhaol yn dod o ran y trefniadau atebolrwydd ehangach, ond, o ran y camau cynnydd a'r deilliannau cyflawniad, mi fyddai'n dda cael mwy o eglurhad ynghylch hyn oll, a dwi'n cymryd mai'r bwriad fydd symud i ffwrdd o asesiadau athrawon fel maen nhw ar hyn o bryd.
Cwestiwn anferth arall lle nad oes yna unrhyw un fel petaen nhw'n fodlon mynd i'r afael ag o ar hyn o bryd ydy: beth fydd sgil-effaith y newidiadau i'r cwricwlwm ar gymwysterau, fel roedd Suzy yn sôn? Mi wnaethoch chi ddechrau ateb y cwestiwn, ond mae angen eglurder yn fuan iawn ar y mater yma. Roeddech chi'n sôn, 'O, mae 2026 yn bell i ffwrdd'. Wel, nac ydy, dydy 2026 ddim yn bell i ffwrdd, oherwydd mi fydd y garfan gyntaf o ddisgyblion sydd wedi dilyn y cwricwlwm newydd, sef y rhai fydd ym mlwyddyn 7 ym mis Medi 2022, yn cyrraedd blwyddyn 10, sef yn dechrau cyrsiau TGAU, ym mis Medi 2025. Gweithio nôl o'r pwynt yna, bydd angen i'r manylebau ar gyfer y cymwysterau hynny fod wedi eu cyhoeddi erbyn mis Medi 2024 er mwyn i athrawon gael amser i ymbaratoi. Mae yna waith aruthrol i'w wneud yn gyntaf gan Cymwysterau Cymru o ran gosod y meini prawf, ac wedyn gan Cydbwyllgor Addysg Cymru, ac unrhyw gyrff dyfarnu eraill fydd â diddordeb cynnig cymhwyster, o ran llunio'r cymhwyster, a mynd drwy brosesau dilysu Cymwysterau Cymru. Dwi'n gwybod eich bod chi, yn ddealladwy efallai, wedi eisiau osgoi bod natur a chynnwys cymwysterau yn dylanwadu'n ormodol ar y cwricwlwm, ond mae'r amser wedi dod i fynd â'r maen i'r wal a gwneud penderfyniadau cadarn.
Troi rŵan at fater sydd yn peri consern i mi hefyd, sef Cymreictod y cwricwlwm, ac fe hoffwn i wybod pa mor Gymreig fydd profiad y disgybl a faint o bwyslais fydd ar hanes Cymru. Dŷch chi'n sôn am ddimensiwn Cymreig; dwi'n sôn am gwricwlwm wedi ei wreiddio yn y profiad Cymreig, a dwi yn meddwl bod yna wahaniaeth yn fanna, a hoffwn i eglurder am hynny. Mae yna gwestiynau yn codi am y fframwaith ar gyfer y Gymraeg, a beth fydd y trefniadau asesu yn fan honno, a'r cwestiwn mawr sydd ddim yn cael ei ateb ar hyn o bryd ydy: beth fydd natur y cymhwyster neu gymwysterau o ran y Gymraeg? Mae diffyg eglurder ynglyn â hynny yn peri ychydig bach o ofid; mae yna wagle yn ei gylch o, ac mi fyddai'n dda cael dipyn bach mwy o gig ar yr asgwrn o safbwynt hwnnw.
Ac, yn olaf, dwi'n troi at yr hyn roedd Suzy wedi cychwyn sôn amdano fo—yr hyn sydd ar dudalen 35 yn yr adroddiad yn y ddogfen ymgynghori, ac yn fan hyn mae o'n dweud y bydd:
'Dyletswydd ar bob ysgol a Lleoliad Meithrin a Gyllidir i addysgu Saesneg, fel elfen orfodol o'r cwricwlwm newydd i Gymru.'
Rŵan mae hwnna yn taro rhywun fel rhywbeth chwithig iawn yn y dyddiau sydd ohoni, lle mae cylchoedd meithrin y Mudiad Ysgolion Meithrin yn cyflwyno eu gwaith drwy gyfrwng y Gymraeg. Ac mae pob barn arbenigol yn pwysleisio bod trochi plant yn y Gymraeg yn yr oed cynnar yna—dyna ydy'r ffordd i gynhyrchu plant sydd yn rhugl yn y Gymraeg. Ac mae datganiad fel yna yn codi llawer iawn o gwestiynau, dwi'n meddwl, ac mae o wedi dychryn y Mudiad Ysgolion Meithrin yn sicr, ac mae'n ymddangos i mi yn mynd yn hollol groes i'r nod o filiwn o siaradwyr. Felly, hoffwn i wybod ai camgymeriad ydy o mewn gwirionedd. Mae o'n ddatganiad mor od ac annisgwyl yn y cyd-destun dŷn ni ynddo fo yng Nghymru ar hyn o bryd, mae'n fy nharo i efallai mai camgymeriad ydy o, beth bynnag.
Felly—
Schools are calling out for concrete information about when this will happen—that is to say, when this major retraining will occur. Will it happen during school hours, outwith school hours, on additional inset days? How will it be done? We do need an idea about the financial investment that will be allocated to this—more detail, if you like. You've allocated £100,000, I think, for ongoing development or continuous development, but is this sufficient? Releasing teachers is expensive. It all needs to be planned very carefully beforehand, and we need to recognise the scale of the task facing us, and we need to emphasise that this includes classroom teachers, classroom assistants, and the school leaders. I am aware that CPD won't be part of the White Paper, but I do think that the questions raised by teachers and unions are very pertinent indeed.
My second question is on assessment arrangements, and you have mentioned that you will publish further detail on that in the spring. At the moment, before we have that information, teachers are concerned that they don't have a clear idea of the nature of the assessment methods that will run alongside the curriculum. We know about the annual adaptive tests, and we know about significant changes in terms of the broader accountability issues, but, in terms of the progress steps and the attainment outcomes, it would be good to have more clarity on all of this, and I assume that the intention is to move away from teacher assessment as it currently stands at the moment.
Now, another huge question, which nobody seems to be able to tackle at the moment, is: what will the impact of the changes to the curriculum be on qualifications, as Suzy alluded to? You did start to answer the question, but we do need clarity very soon on this issue. You said that 2026 is a long way off, but no, it isn’t, because the first cohort of pupils that will have followed the new curriculum—those in year 7 in September 2022—will reach year 10 and they will start GCSE courses in September 2025. Working back from that point, the schedules for those courses will have to have been published by 2024 so that teachers have time for preparation. There is huge work to be done, first of all, by Qualifications Wales, in terms of setting the criteria, and then by the WJEC, and any other awarding bodies who may be interested in qualifications, in terms of drawing up those qualifications and going through Qualification Wales's validation processes. Now, I know that, quite understandably, you’ve sought to avoid having the nature of the qualifications having too much of an influence on the curriculum, but the time has now come to actually make some robust decisions in this area.
Turning now to an issue that is a cause for concern for me, namely the Welsh aspects of this curriculum, and the Welsh identity of the curriculum, I would like to know how much emphasis there will be on Welsh history, for example. You talk about a Welsh dimension, but I am talking about a curriculum that is rooted in the Welsh experience, and I do think that there is a difference there, and I would like some clarity on that issue. There are questions that arise about the framework for the Welsh language, and what the assessment arrangements will be there, and there is a major question, which isn’t being answered at the moment, about what the nature of the qualification or qualifications will be in terms of the Welsh language. There is a lack of clarity about that, and that is a cause for concern; there is a vacuum there, and I would appreciate a little more meat on the bones, as it were.
Finally, I turn to an issue that Suzy started to address, which is on page 35 of the consultation document, and here it says that there will be
‘Duty on all schools and Funded Nursery Settings to teach English as a compulsory element of the new curriculum for Wales.’
Now, that strikes me as being very strange, in these days where the cylchoedd meithrin run by Mudiad Ysgolion Meithrin do provide their provision through the medium of Welsh. And every expert opinion in this area has emphasised that the immersion of children in the Welsh language, at that very early age, is the best way of producing children who are fluent Welsh speakers. And a statement such as that one does raise a number of questions, I believe, and it has frightened Mudiad Ysgolion Meithrin without doubt, and it appears to me to run contrary to the aim of a million Welsh speakers. So, I would like to know whether that is an error if truth be told, It’s such a strange and unexpected statement in the current context in Wales. It strikes me that it may be a mistake.
So—
Gadewch i'r Gweinidog felly ateb rhai o'r cwestiynau. Dwi'n meddwl bod yna ddigon yn y cyflwyniad yna.
Allow the Minister to respond to some of the questions then. I think that you have asked plenty of questions there.
Mae yna lot o gwestiynau angen eu holi yn sicr.
There are a number of questions that need to be asked, certainly.
I'w holi a'u hateb. Y Gweinidog, Kirsty Williams.
To be asked and answered. The Minister, Kirsty Williams.
Thank you very much to the Member for the questions. She is quite right, of course, that the professional learning requirements to implement the curriculum are not a matter for the White Paper, but just to reassure the Member that no education system can exceed the quality of those people who stand in front of our children day in and day out, and, therefore, having a professional workforce that is in a position to make good on the vision of the curriculum is absolutely crucial. That's why we have undergone a reformed initial teacher education process. It hasn't been without its pain, and we are confident that the new ITE provision centres that have been selected through that rigorous process will be in a position to ensure that those newly going into the profession will have the skills needed.
We are currently working on groundbreaking alternative routes to qualification for teaching, which will put us at the vanguard of teacher education, and I hope to make statements on that shortly. But, clearly, we also have to attend to the needs of those who are already in the workforce, who, hopefully, will continue to be in the workforce for many years to come. I have previously announced to this Chamber the largest ever financial package of professional learning support in the history of devolution. Some significant resources are going in now and in the new financial year. Those resources will be made available directly to schools, where headteachers who are best placed to understand the professional learning needs of their colleagues in their school will be able to make individual plans for the use of those resources.
I'm looking for a new approach, a new, innovative approach to professional learning. Gone are the days, I think, where we rely on sending people, usually to Cardiff, to spend the day listening to the sage on the stage, only then to go back and have little idea of how that could be properly implemented in individual classrooms. We need to be smarter than that.
The Member does raise the important issue—and I know in having spoken to headteacher conferences before Christmas, that the issue of inset day, an extra inset day, is one that is high on people's agenda. Those Members who are au fait with the subordinate legislation processes will know that, actually, I do not have the power to simply announce an extra inset day. I am actively considering whether that should be made available, but it will have to go out to public consultation and will be subject to processes here within the Assembly itself. But I hope to make an announcement shortly about whether that process will be undertaken. But I understand that teachers will need the opportunity to prepare themselves for this new challenge, as will our school leaders, which is why I have been quite clear to our National Academy of Educational Leadership that, in commissioning programmes to support existing and aspiring headteachers, their ability to be able to support curriculum reform in their own schools should be an important part of that.
Diolch yn fawr iawn i'r Aelod am y cwestiynau. Mae hi'n hollol iawn, wrth gwrs, nad mater i'r Papur Gwyn yw gofynion dysgu proffesiynol ar gyfer gweithredu'r cwricwlwm. Ond er mwyn tawelu meddwl yr Aelod ni all unrhyw system addysg fod yn well nag ansawdd y sawl sy'n sefyll o flaen ein plant yn feunyddiol yng Nghymru, ac, felly, mae'n gwbl hanfodol bod â gweithlu proffesiynol sydd mewn sefyllfa i wireddu gweledigaeth y cwricwlwm. Dyna pam yr ydym wedi ymgymryd â phroses ddiwygiedig ar gyfer addysg gychwynnol athrawon. Nid yw wedi bod yn fêl i gyd, ac rydym yn hyderus y bydd y canolfannau darpariaeth addysg gychwynnol athrawon newydd sydd wedi eu dewis trwy'r broses drwyadl honno mewn sefyllfa i sicrhau y bydd y rhai sy'n mynd i mewn i'r proffesiwn o'r newydd yn meddu ar y sgiliau sy'n angenrheidiol.
Rydym yn gweithio ar hyn o bryd ar lwybrau arloesol eraill at gymhwyster ar gyfer dysgu, a fydd yn ein rhoi ar flaen y gad o ran addysgu athrawon, ac rwy'n gobeithio gwneud datganiadau ynglŷn â hynny cyn bo hir. Ond, yn amlwg, mae'n rhaid inni roi sylw hefyd i anghenion y rhai sydd yn y gweithlu eisoes, a fydd, rwy'n gobeithio, yn parhau i fod yn y gweithlu am flynyddoedd lawer eto. Rwyf wedi cyhoeddi'r pecyn ariannol cymorth dysgu proffesiynol mwyaf erioed yn hanes datganoli yn y Siambr hon o'r blaen. Bydd rhai adnoddau sylweddol yn mynd i mewn nawr ac yn y flwyddyn ariannol newydd. Bydd yr adnoddau hynny ar gael i ysgolion yn uniongyrchol, a bydd y penaethiaid, sydd yn y sefyllfa orau i ddeall beth yw anghenion dysgu proffesiynol eu cydweithwyr yn eu hysgol, yn gallu gwneud cynlluniau unigol ar gyfer y defnydd o'r adnoddau hynny.
Rwy'n chwilio am ddull newydd, dull newydd ac arloesol o ddysgu proffesiynol. Credaf fod pethau wedi newid ers y cyfnod pan allem ddibynnu ar anfon pobl, i Gaerdydd fel arfer, i dreulio'r diwrnod yn gwrando ar bobl ddoeth ar lwyfan, ac yn mynd oddi yno gyda dim ond syniad prin o sut y gellid rhoi hynny ar waith mewn ystafelloedd dosbarth unigol. Mae angen i ni fod yn fwy clyfar na hynny.
Mae'r Aelod yn codi mater pwysig—ac rwy'n gwybod o siarad mewn cynadleddau penaethiaid cyn y Nadolig, fod mater diwrnod HMS, diwrnod HMS ychwanegol, yn un uchel ar yr agenda. Bydd yr Aelodau hynny sydd yn gyfarwydd â phrosesau is-ddeddfwriaeth yn gwybod, mewn gwirionedd, nad oes gennyf i mo'r pŵer i gyhoeddi diwrnod HMS ychwanegol. Rwyf wrthi'n ystyried a ddylid ei roi, ond bydd yn rhaid mynd allan i ymgynghoriad cyhoeddus a bydd yn ddarostyngedig i'r prosesau yma o fewn y Cynulliad ei hun. Rwy'n gobeithio gwneud cyhoeddiad yn fuan ynghylch a gynhelir y broses honno. Ond rwy'n deall y bydd angen cyfle ar athrawon i baratoi eu hunain ar gyfer yr her newydd hon, fel y bydd ei angen ar ein harweinyddion ysgol, a dyna pam yr wyf wedi bod yn gwbl glir i'n Hacademi Genedlaethol Arweinyddiaeth Addysgol, wrth gomisiynu rhaglenni i gefnogi penaethiaid presennol a darpar benaethiaid, y dylai eu gallu i gefnogi diwygio'r cwricwlwm yn eu hysgolion eu hunain fod yn rhan bwysig o hynny.
I wasn't being flippant when I said 2026 was a long way away. What I was actually trying to say—obviously not clearly enough—was that that will be here with us before we know it. And that's why it's been absolutely crucial to me that we have had Qualifications Wales engaged from the very start of the process. Work is already under way on understanding the consequences for qualifications as a result of these curriculum changes. And if the Member would like further details, I'm happy to facilitate a meeting between herself and Qualifications Wales, so she can hear, in more time than I'm able to give here this afternoon, and talk about the nature of that work, remembering, of course, that qualifications is now arm's length from Ministers.
That brings me on to the issue of assessment. The detail and emphasis of our assessment arrangements will need to change, to best support the new curriculum. The central focus of assessment in the future will be to ensure that all children and young people understand how they are performing, and, crucially, what they need to do next to make progress and move on. So there will be greater emphasis on formative assessment, to inform next steps for both teaching and learning. To strengthen the relationship between the curriculum and assessment, and to give a focus on each child's progress, there will no longer be levels. Instead, assessment will be based on the achievement outcomes, which will be published alongside the contents of the AoLEs. And they will expressly set out what achievement looks like in each of those six areas of learning and experience. And what I do propose—and is included in the White Paper—is that headteachers will have a duty to set achievement outcomes to support all children and young people at their school, to progress along the continuum of learning. And to ensure that there will be consistency between schools, we propose that they have to have regard to the achievement outcomes, which, as I said, will be published later on this year.
So, there will be a continued focus on teacher assessment, and assessment for learning, alongside our other assessment regimes, such as the online adaptive testing. With regard to evaluation, which, as I said earlier, is different—and that is how we hold the system to account, both individual schools and the system as a whole—details of that will be published later on.
With regard to the Welsh language, I was very grateful to receive the support of Cymdeithas yr Iaith yesterday, who have welcomed very much what we're doing with regard to the continuum of Welsh language learning. And we will be getting away from this distinction between what is classed as a 'first language', and what is a 'second language'. That is long overdue in our system, and I am very glad that we have got to the position of establishing a continuum. That continuum will also exist, of course, for the English language, and we would expect children to move along either continuum, at a rate and in a way that is commensurate with the nature of the language of tuition in their school. So, understandably, we would expect a child who is in Welsh-medium education, where the language of tuition is Welsh medium—that child would probably progress along the progression steps more quickly. But our intention is to continually review the progression steps so we can add added rigour into the system as the years go on.
I will be absolutely clear, as I was to Suzy Davies: it is already a requirement in the foundation phase that children have to develop an awareness of both of our languages, and language skills learned in one language support the development and knowledge and skills in another language. There is nothing in here that will undermine the issue of immersion. And actually—certainly in the 'cylch-s' I know best, in areas of Wales where we need more people to make a positive choice, to choose cylch, and to chose Welsh medium for their children—those 'cylch-s' work in a bilingual way, especially for children such as my own, who came from a family with no Welsh at all, to be able to settle in, and to be able to enjoy their time there, and to develop their Welsh language skills. And there is nothing in these proposals that would undermine that.
In fact, I would even go as far as to say that it's just not credible to say any proposal in this paper will damage our ambition for a million Welsh speakers, and what I should also say is that you should see my ministerial inbox. I try to stick to my principles on ensuring that the quality of Welsh learning is as good as it could be. But that results in some pretty horrible e-mails into my inbox, and it shows me we still have a long way to go—a long way to go—to win the argument about why having bilingual children is the best possible gift that we can give our children and young people.
And we have to be very careful about some of the language we ourselves use when discussing these issues, because I've been surprised in my inbox on a regular basis that we have parents who write to me who don't believe that their children should be taught Welsh at all—at all—in our system. As we're introducing a system that—. As I said, I want to ensure that all of our children have an equal chance to be bilingual speakers—. Then, we need to move forward carefully, and ensure that we don't scaremonger or feel that the issue of the language is being undermined one way or the other.
Pan ddywedais i fod 2026 ymhell i ffwrdd, nid bod yn wamal yr oeddwn i. Yr hyn yr oeddwn yn ceisio ei ddweud mewn gwirionedd—nid yn ddigon eglur, mae'n amlwg—oedd y daw hynny cyn inni sylweddoli. A dyna pam mae wedi bod yn gwbl hanfodol i mi ein bod wedi cael Cymwysterau Cymru yn cymryd rhan yn y broses o'r cychwyn cyntaf. Mae gwaith yn mynd rhagddo'n barod i ddeall y goblygiadau i gymwysterau o ganlyniad i'r newidiadau hyn i'r cwricwlwm. A phe carai'r Aelod gael rhagor o fanylion, byddwn yn hapus i hwyluso cyfarfod rhyngddi hi a Chymwysterau Cymru, fel y gall hi glywed, gyda mwy o amser nag yr wyf i'n gallu ei roi yma'r prynhawn hwn, a thrafod natur y gwaith hwnnw, gan gofio, wrth gwrs, fod cymwysterau bellach hyd braich oddi wrth Weinidogion.
Daw hynny â mi at fater asesu. Bydd angen newid manylion a phwyslais ein trefniadau asesu ni ar gyfer rhoi'r gefnogaeth orau i'r cwricwlwm newydd. Prif ganolbwynt asesiad yn y dyfodol fydd sicrhau bod yr holl blant a'r bobl ifanc yn deall sut y maent yn perfformio, ac, yn hollbwysig, yr hyn y mae angen iddyn nhw ei wneud nesaf ar gyfer gwneud cynnydd a dod yn eu blaenau. Felly bydd yna fwy o bwyslais yn cael ei roi ar asesu ffurfiannol, i lywio'r camau nesaf ar gyfer dysgu ac addysgu. I gryfhau'r berthynas rhwng y cwricwlwm ac asesu, a chanolbwyntio ar gynnydd pob plentyn, ni cheir lefelau mwyach. Yn hytrach, caiff asesiad ei seilio ar ddeilliannau cyflawniad, a gyhoeddir ochr yn ochr â chynnwys y Meysydd Addysg a Phrofiad. Ac fe fyddan nhw'n nodi'n bendant yr hyn y mae cyflawniad yn ei olygu ym mhob un o'r chwe Maes Dysgu a Phrofiad hynny. A'r hyn yr wyf yn ei gynnig—ac sy'n cael ei gynnwys yn y Papur Gwyn—yw y bydd gan benaethiaid ddyletswydd i bennu deilliannau cyflawniad ar gyfer cefnogi'r holl blant a'r bobl ifanc yn eu hysgol, i deithio yn eu blaenau ar hyd y continwwm dysgu. Ac i sicrhau y ceir cysondeb rhwng ysgolion, rydym yn cynnig y bydd yn rhaid iddyn nhw roi ystyriaeth i'r deilliannau cyflawniad, a fydd, fel y dywedais, yn cael eu cyhoeddi yn ddiweddarach eleni.
Felly, bydd y canolbwyntio ar asesiadau athrawon yn parhau, ac asesu ar gyfer dysgu, ochr yn ochr â'n cyfundrefnau asesu eraill, fel y profion ymaddasol ar-lein. O ran gwerthuso, sydd, fel y dywedais i'n gynharach, yn rhywbeth gwahanol—a dyna sut yr ydym yn dal y system i gyfrif, yr ysgolion unigol a'r system yn ei chyfanrwydd—caiff manylion am hynny eu cyhoeddi yn nes ymlaen.
O ran yr iaith Gymraeg, roeddwn yn ddiolchgar iawn o gael cefnogaeth Cymdeithas yr Iaith ddoe, sydd wedi croesawu'r hyn yr ydym ni'n ei wneud o ran y continwwm dysgu Cymraeg yn fawr iawn. A byddwn yn pellhau oddi wrth y gwahaniaeth hwn rhwng yr hyn a ddosberthir yn 'iaith gyntaf', a'r hyn sy'n 'ail iaith'. Mae'n hen bryd inni weld hynny'n digwydd yn ein system ni, ac rwy'n falch iawn ein bod cyrraedd y sefyllfa o fod yn sefydlu continwwm. Bydd y continwwm hwnnw'n bodoli hefyd, wrth gwrs, ar gyfer yr iaith Saesneg, a byddem yn disgwyl i blant deithio ar hyd y naill gontinwwm neu'r llai, ar gyfradd ac mewn ffordd sy'n gymesur â natur iaith yr addysgu yn eu hysgol. Felly, wrth reswm, byddem yn disgwyl plentyn sydd mewn addysg cyfrwng Cymraeg, lle mae iaith y dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg—y byddai'r plentyn hwnnw fwy na thebyg yn symud ymlaen ar hyd y camau cynnydd yn gyflymach. Ond ein bwriad ni yw adolygu'r camau cynnydd yn barhaus fel y gallwn ni ychwanegu trylwyredd ychwanegol at y system wrth i'r blynyddoedd fynd heibio.
Byddaf i'n gwbl glir, fel yr oeddwn i gyda Suzy Davies: mae'n ofynnol yn y cyfnod sylfaen eisoes i blant ddatblygu ymwybyddiaeth o'n dwy iaith ni, ac mae sgiliau iaith a ddysgir mewn un iaith yn cefnogi datblygiad a gwybodaeth a sgiliau mewn iaith arall. Nid oes dim yn y fan hon a fydd yn tanseilio mater trochi. Ac mewn gwirionedd—yn y 'cylchoedd' yr wyf yn eu hadnabod orau, yn sicr, mewn ardaloedd o Gymru lle mae angen i fwy o bobl wneud dewis cadarnhaol, i ddewis cylch, a dewis cyfrwng Cymraeg ar gyfer eu plant—mae'r 'cylchoedd' hynny'n gweithio mewn ffordd ddwyieithog, yn arbennig ar gyfer plant fel fy mhlant i, sy'n dod o deulu cwbl ddi Gymraeg, i allu ymgartrefu, a gallu mwynhau eu hamser yno, a datblygu eu sgiliau iaith Gymraeg. Ac nid oes dim yn y cynigion hyn a fyddai'n tanseilio hynny.
Mewn gwirionedd, byddwn hyd yn oed yn mynd cyn belled â dweud nad yw'n gredadwy dweud y byddai unrhyw gynnig yn y papur hwn yn niweidio ein huchelgais ar gyfer miliwn o siaradwyr Cymraeg, a pheth arall a ddywedaf yw y dylech weld fy mewnflwch Gweinidogol. Rwy'n ceisio cadw at fy egwyddorion a sicrhau bod ansawdd y dysgu yng Nghymru cystal ag y gallai fod. Ond mae hynny'n golygu fy mod i'n cael rhai negeseuon e-bost cas iawn yn fy mewnflwch, ac mae'n dangos i mi fod gennym ffordd bell i'w theithio eto—ffordd bell i'w theithio—i ennill y ddadl o ran profi mai cael plant sy'n ddwyieithog yw'r rhodd orau bosib y gallwn ei rhoi i'n plant a'n pobl ifanc.
Ac mae'n rhaid inni fod yn ofalus iawn am rywfaint o'r iaith a ddefnyddiwn ni ein hunain wrth drafod y materion hyn. Rwy'n cael fy synnu'n aml yn fy mewnflwch fod gennym ni rieni sy'n ysgrifennu ataf nad ydyn nhw'n credu y dylai eu plant gael gwersi Cymraeg o gwbl—o gwbl—yn ein system ni. Wrth inni gyflwyno system sy'n—. Fel y dywedais i, rwy'n awyddus i sicrhau bod ein plant i gyd yn cael cyfle cyfartal i fod yn siaradwyr dwyieithog—. Wedyn, mae angen inni symud ymlaen yn ofalus, a sicrhau nad ydym yn codi bwganod, nac yn teimlo bod mater yr iaith yn cael ei danseilio mewn unrhyw ffordd.
Thank you for your statement, Minister. Your statement paints a very grand description of a very grand plan for a new curriculum, and I can't say that I disagree with the objectives of that curriculum. But, as you know, the Association of Directors of Education in Wales, along with the Welsh Local Government Association, have said that pupils' learning could be left to chance, because the plans are so vague. You have said, with no teaching experience at all—. You've had the audacity to say they don't understand the proposals or that they're working on out-of-date information. Well, if they don't understand the new curriculum or they're working on out-of-date information, the fault lies with the process that has been put in place for explaining that new curriculum and providing information on it. If essential people are out of date or don't understand the curriculum, then it's the Minister's responsibility to rectify it. So, I'd ask what the Minister's plans are to do that.
I'd suggest that the real problem here is that the WLGA and the association of directors of education do understand the new curriculum, but they seem concerned about whether that curriculum is clear enough to enable teachers to deliver it, and do so consistently across Wales. They've said that in the area of language and literacy learning
'There are many high-level & grandiose themes at the expense of the nuts & bolts of language development – speaking, reading & writing'
and that science and technology appear to be the 'least developed' area. This should be of concern to everybody. It would also appear that the 'nuts and bolts'—as they put it—of education are taking the second place to ambition for grandiose themes.
My question is whether the Minister will take these criticisms on board or simply continue to deny that there may be a problem. I understand that the Minister wants more autonomy for teachers and schools, but does that not clash with the decision to force schools to adopt her vision of personalised assessments and sex and relationship education? So, Minister, how much more genuine autonomy do you want schools to have? And what areas would you not be happy to see them have more autonomy in?
Qualifications are only as valuable as their reputation. The new curriculum will have to aim for a qualification at the end of it. But those qualifications are only as valuable as their reputation, as I've just said. And in recent years, we've seen employers lose a certain amount of faith in some university degrees, and some universities questioning the value of some exams taken at school. So, to what extent have you tested how the new curriculum is being received and regarded by universities and employers inside and outside Wales?
Young people today are having to establish themselves in a job market that's far more globalised than anyone here has had to cope with. So, to what extent have you looked at the curriculums of countries such as India and China that are producing more and more young people with exceptional skills? It's all very well looking at other European countries, but it's the developing countries that are increasingly dominating the global jobs market. [Laughter.] You can laugh as much as you like, but it's the truth. So, I wonder if you agree with me that we should be looking at how our youngsters can cope with the competition from there, rather than countries that are already having difficulty competing globally.
And on the employability subject, although we clearly do need to develop that side of things, the Minister ought not to lose site of the fact that Wales still needs an education system that encourages young people to become innovators, pioneers, experimenters and groundbreakers. So, whilst I agree that numeracy, literacy and digital skills are all important areas, because they equip people with the skills they need to cope with day-to-day living and employment, can you tell me, if anything, what you've done to make sure our future curriculum won't be just about training people to have employability skills, but also give them the encouragement and skills needed to become the out-of-the-box thinkers and entrepreneurs of tomorrow? What leadership have you given on that particular matter, Minister?
And lastly, the introduction of a new curriculum gives the Minister ample opportunity in future years to say that poor performance could be just down to schools getting to grips with the curriculum rather than the curriculum itself being flawed. So, what measures will the Minister put in place so that we will be able to measure its successes and failures, and the reasons from them, from its start, rather than years later, when the Minister is no longer in place to be held accountable for her management of the creation of the new curriculum? Thank you.
Diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog. Mae eich datganiad yn rhoi disgrifiad crand iawn o gynllun crand iawn ar gyfer y cwricwlwm newydd, ac ni allaf fi ddweud fy mod i'n anghytuno ag amcanion y cwricwlwm hwnnw. Ond, fel y gwyddoch chi, mae Cymdeithas y Cyfarwyddwyr Addysg yng Nghymru, ynghyd â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, wedi dweud y gallai addysgu disgyblion ddigwydd trwy hap a damwain, gan fod y cynlluniau mor amwys. Rydych chi wedi dweud, heb unrhyw brofiad addysgu o gwbl—. Rydych chi wedi bod mor feiddgar â dweud nad ydyn nhw'n deall y cynigion neu eu bod yn gweithio ar wybodaeth henffasiwn. Wel, os nad ydyn nhw'n deall y cwricwlwm newydd, neu eu bod yn gweithio ar wybodaeth sy'n henffasiwn, mae'r bai ar y broses a roddwyd ar waith i esbonio'r cwricwlwm newydd a darparu'r wybodaeth amdano. Os yw'r bobl hanfodol ar ei hôl hi neu heb ddeall y cwricwlwm, yna cyfrifoldeb y Gweinidog yw cywiro hynny. Felly, byddwn i'n gofyn beth pa gynlluniau sydd gan y Gweinidog i wneud hynny.
Byddwn i'n awgrymu mai'r broblem wirioneddol yn y fan hon yw bod y CLlLC a Chymdeithas Cyfarwyddwyr Addysg yn deall y cwricwlwm newydd, ond yr ymddengys eu bod nhw'n bryderus ynghylch a yw'r cwricwlwm yn ddigon eglur i alluogi athrawon i'w gyflawni, a gwneud hynny'n gyson ledled Cymru. Maen nhw wedi dweud ym maes dysgu iaith a llythrennedd
Ceir llawer o themâu uchel ael a mawreddog ar draul hanfodion datblygu sgiliau iaith–siarad, darllen ac ysgrifennu
a'i bod yn ymddangos mai gwyddoniaeth a thechnoleg yw'r maes 'lleiaf datblygedig'. Dylai hyn beri pryder i bawb. Mae'n ymddangos hefyd bod hanfodion dysgu—fel y maen nhw'n eu galw nhw—yn ail i'r uchelgais am themâu mawreddog.
Fy nghwestiwn i yw a fydd y Gweinidog yn ystyried y beirniadaethau hyn neu'n parhau i wadu y gallai problem fodoli yma? Rwy'n deall bod y Gweinidog yn awyddus i gael mwy o ymreolaeth i athrawon ac ysgolion. Onid yw hynny'n gwrthdaro â'r penderfyniad i orfodi ysgolion i fabwysiadu eu gweledigaeth hi o asesiadau wedi eu personoli ac addysg cydberthynas a rhywioldeb? Felly, Gweinidog, faint yn fwy o ymreolaeth wirioneddol yr ydych chi'n dymuno gweld yr ysgolion ei chael? A beth yw'r meysydd na fyddech chi'n fodlon iddyn nhw gael mwy o annibyniaeth ynddyn nhw?
Nid yw cymwysterau ond mor werthfawr â'r enw da sydd iddyn nhw. Bydd yn rhaid i'r cwricwlwm newydd anelu at gymhwyster ar ei ddiwedd. Ond nid yw'r cymwysterau hynny ond mor werthfawr â'r enw da sydd iddyn nhw, fel y dywedais. Ac yn y blynyddoedd diwethaf, rydym wedi gweld cyflogwyr yn colli rhywfaint o ffydd mewn rhai graddau prifysgolion, a rhai prifysgolion yn amau gwerth rhai arholiadau a gymerwyd yn yr ysgol. Felly, i ba raddau yr ydych chi wedi rhoi prawf ar sut dderbyniad sydd i'r cwricwlwm newydd gan brifysgolion a chyflogwyr yng Nghymru a thu hwnt?
Mae pobl ifanc heddiw yn gorfod sefydlu eu hunain mewn marchnad swyddi sydd wedi globaleiddio yn llawer mwy nag y bu'n rhaid i neb yma ymdopi â hi. Felly, i ba raddau yr ydych chi wedi edrych ar gwricwla gwledydd fel India a Tsieina sy'n cynhyrchu rhagor eto o bobl ifanc gyda sgiliau eithriadol? Un peth yw edrych ar wledydd eraill yn Ewrop, ond y gwledydd sy'n datblygu sy'n dominyddu'n gynyddol yn y farchnad swyddi fyd-eang. [Chwerthin.] Gallwch chwerthin, ond dyma'r gwir. Felly, tybed a ydych chi'n cytuno â mi y dylem ni fod yn edrych ar sut y gall ein pobl ifanc ymdopi â'r gystadleuaeth oddi yno, yn hytrach nag oddi wrth y gwledydd sydd eisoes yn cael anhawster cystadlu'n fyd-eang.
Ac ar bwnc cyflogadwyedd, er ei bod yn amlwg bod eisiau inni ddatblygu'r ochr honno o bethau, ni ddylai'r Gweinidog golli golwg ar y ffaith fod angen system addysg ar Gymru sy'n annog pobl ifanc i fod yn ddyfeiswyr, yn arloeswyr, yn arbrofwyr a thorrwyr tir newydd. Rwy'n cytuno bod sgiliau digidol, llythrennedd a rhifedd yn feysydd pwysig i gyd, oherwydd eu bod yn arfogi pobl â'r sgiliau sydd eu hangen i ymdopi â bywyd o ddydd i ddydd a chyflogaeth. Ond a wnewch chi ddweud wrthyf i beth yr ydych wedi ei wneud, os oes unrhyw beth, i sicrhau na fydd ein cwricwlwm yn y dyfodol yn ymwneud yn unig â hyfforddi pobl i ennill sgiliau cyflogadwyedd, ond y bydd yn rhoi'r anogaeth a'r sgiliau sydd yn angenrheidiol er mwyn bod yn feddylwyr y tu allan i'r bocs a bod yn entrepreneuriaid y dyfodol? Pa arweiniad yr ydych chi wedi ei roi o ran y mater arbennig hwnnw, Gweinidog?
Ac yn olaf, mae cyflwyno'r cwricwlwm newydd yn rhoi digon o gyfle yn y blynyddoedd i ddod i'r Gweinidog haeru y gallai perfformiad gwael ddigwydd oherwydd bod yr ysgolion yn mynd i'r afael â'r cwricwlwm yn hytrach na bod diffyg yn y cwricwlwm ei hunan. Felly, pa fesurau a wnaiff y Gweinidog eu rhoi ar waith fel y byddwn yn gallu mesur ei lwyddiannau a'i fethiannau, a'r rhesymau amdanynt, o'r cychwyn, yn hytrach nag mewn blynyddoedd wedyn, pan na fydd y Gweinidog yn ei swydd mwyach i fod yn atebol am ei rheolaeth hi o luniad y cwricwlwm newydd? Diolch.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
The Member began by asking about how do I respond to issues raised by the WLGA and ADEW. Well, of course, we rehearsed these at length at the recent meeting of the Children, Young People and Education committee, and my views haven't changed. Indeed, they've only been reinforced. The following Monday, I was at an event where I sat next to two of our directors of local education authorities and both denied that they had any sight of that paper and were unaware as to whom had written it. But, clearly, I do take on board that if there is a lack of clarity from the association of directors or the WLGA, then we must redouble our efforts to work alongside them, and I hope that is happening today. There is a change board being chaired by the Welsh Government's director of education and I hope both ADEW and the WLGA are in attendance as the change board finally signs off on all the AoLEs.
The Member asks whether I have considered globalisation. Globalisation is one of the driving factors about why we need to reform the curriculum. This is one of the reasons why we are having to do what we are doing, to ensure that we have equipped our children to be those competitors in a global world. The Member asks about whether issues around creativity and critical thinking are part of this process. I would refer the Member to the four purposes, the duty of which the Welsh Government and our schools will have at the forefront of our minds when developing individual curricula.
Now, the Member does make a very important point about the ability of Welsh qualifications to be a passport to opportunities anywhere in the world and I am absolutely confident that by working alongside Qualifications Wales, who have the legal responsibility to create and to police those qualifications, we'll in no way be disadvantaging Welsh children and young people. Their ability to use these qualifications as a passport, as I said, to universities, work experiences, employment opportunities anywhere on the globe—they will not be stopped because of these qualifications. There may lots of other reasons why they can't go to places to work and study, but it won't be as a result of these curriculum reforms.
Dechreuodd yr Aelod drwy ofyn sut ydw i'n ymateb i faterion a godwyd gan CLlLC a CCAC. Wel, wrth gwrs, buom yn ymarfer y rhain yn helaeth yng , maen nhw wedi atgyfnerthu fy marn i. Y dydd Llun canlynol, roeddwn mewn digwyddiad yn eistedd yn ymyl dau o'n cyfarwyddwyr awdurdodau addysg lleol a gwadodd y ddau eu bod wedi gweld y papur hwnnw ac nid oeddent yn gwybod pwy oedd wedi ei ysgrifennu. Ond, yn amlwg, rwy'n derbyn os oes diffyg eglurder gan y gymdeithas cyfarwyddwyr neu CLlLC, yna mae'n rhaid inni ddyblu ein hymdrechion i weithio ochr yn ochr â nhw, ac rwy'n gobeithio bod hynny'n digwydd heddiw. Mae yna fwrdd newid sy'n cael ei gadeirio gan gyfarwyddwr addysg Llywodraeth Cymru ac rwy'n gobeithio y bydd CCAC a CLlLC yn bresennol pan fydd y bwrdd newid yn cymeradwyo'r holl feysydd dysgu a phrofiad yn derfynol.
Mae'r Aelod yn gofyn a ydw i wedi ystyried effeithiau globaleiddio. Globaleiddio yw un o'r ffactorau sy'n ein hysgogi i wneud y diwygiadau i'r cwricwlwm. Dyma un o'r rhesymau pam yr ydym yn gorfod gwneud yr hyn yr ydym yn ei wneud, i sicrhau ein bod wedi paratoi ein plant i gystadlu'n fyd-eang. Mae'r Aelod yn gofyn a yw materion yn ymwneud â chreadigrwydd a meddwl yn feirniadol yn rhan o'r broses hon. Byddwn yn cyfeirio'r Aelod at y pedwar diben, a bydd y ddyletswydd drostynt yn flaenllaw ym meddyliau Llywodraeth Cymru a'n hysgolion wrth ddatblygu cwricwla unigol.
Nawr, mae'r Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn ynghylch gallu cymwysterau Cymru i fod yn basbort i gyfleoedd unrhyw le yn y byd. Rwy'n gwbl hyderus, drwy weithio ochr yn ochr â Chymwysterau Cymru, sy'n gyfrifol yn gyfreithiol am greu a rheoli'r cymwysterau hynny, na fyddwn ni, mewn unrhyw ffordd yn rhoi plant a phobl ifanc Cymru dan anfantais. Ni fydd eu gallu nhw i ddefnyddio'r cymwysterau hyn fel pasbort, fel y dywedais i, i brifysgolion, profiadau gwaith, cyfleoedd cyflogaeth unrhyw le yn y byd—ni fyddan nhw'n cael eu hatal oherwydd y cymwysterau hyn. Mae'n bosib y bydd llawer o resymau eraill pam na allan nhw fynd i leoedd i weithio ac astudio, ond ni fydd hynny o ganlyniad i'r diwygiadau hyn i'r cwricwlwm.
No change is not an option—the jobs haven't been invented yet for our primary school children to do, so we absolutely have to change the curriculum. It's pointless learning facts by rote when everybody can look up facts on their mobile phone. So, I completely support the philosophy and the approach of the Government on this matter. I just wanted to confine my remarks to a few questions. First of all, the statutory roll-out in September 2022 is really not very far off. So, I wonder how we are minimising anxiety for staff facing change, which always causes—. I'm not interested in the Welsh Local Government Association and the directors of education; I'm interested in the grass roots. Because we have to be aware that, in England, there is a serious problem of staff retention in schools and because the job is just so all-encompassing if you're a full-time teacher. So, will the more creative curriculum for pupils also offer more creative and flexible career paths for teachers? That is one question.
My second question relates to the rather depressing document, 'Language Trends Wales 2018', which I think hit our desks last week. Relatively few schools—. This is about the massive reduction in the learning of modern foreign languages and the impact of Brexit, which this report touches on. More than a third of schools report that the Brexit process is having a negative effect on attitudes towards the study of modern foreign languages. Of course we should celebrate our bilingualism in Wales, but we can't just be learners of Welsh and English; we have to be learners of other foreign languages so that we are going to continue to be able to deal with the global environment. So, whilst we are embedding the new curriculum—and I wish you well with all of that—how are we going to stop the drain in modern foreign languages, because I haven't yet been able to find anything on that in the White Paper?
Nid yw dim newid yn opsiwn—nid yw'r swyddi wedi'u dyfeisio eto ar gyfer ein plant ysgol gynradd, felly mae'n rhaid inni newid y cwricwlwm yn sicr. Nid oes pwrpas mewn dysgu ffeithiau ar gof pan fo pawb yn gallu chwilio am ffeithiau ar eu ffôn symudol. Felly, rwy'n cefnogi'n llwyr athroniaeth a dull y Llywodraeth ar y mater hwn. Roeddwn i eisiau cyfyngu fy sylwadau i ychydig o gwestiynau. Yn gyntaf oll, nid yw cyflwyno hyn yn statudol ym mis Medi 2022, mewn gwirionedd, yn bell iawn i ffwrdd. Felly, tybed sut yr ydym ni'n lleihau pryderon staff sy'n wynebu newid, sydd bob amser yn achosi—. Nid oes gen i ddiddordeb yng Nghymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a'r cyfarwyddwyr addysg; mae gen i ddiddordeb yn y rheng flaen. Oherwydd mae'n rhaid inni fod yn ymwybodol bod problem ddifrifol o ran cadw staff mewn ysgolion yn Lloegr, ac oherwydd bod y gwaith mor hollgynhwysol os ydych chi'n athro amser llawn. Felly, a fydd y cwricwlwm mwy creadigol ar gyfer disgyblion hefyd yn cynnig llwybrau gyrfa mwy creadigol a hyblyg i athrawon? Dyna un cwestiwn.
Mae fy ail gwestiwn yn ymwneud â dogfen eithaf torcalonnus, 'Tueddiadau Ieithoedd Cymru 2018', a laniodd ar ein desgiau yr wythnos diwethaf, rwy'n credu. Cymharol ychydig o ysgolion—. Mae hyn yn ymwneud â'r gostyngiad enfawr i ddysgu ieithoedd tramor modern ac effaith Brexit, y mae'r adroddiad hwn yn ei grybwyll. Mae mwy na thraean o'r ysgolion yn adrodd bod proses Brexit yn cael effaith negyddol ar agweddau tuag at astudio ieithoedd tramor modern. Wrth gwrs, dylem fod yn dathlu ein dwyieithrwydd yng Nghymru, ond ni allwn fod yn ddysgwyr Cymraeg a Saesneg yn unig; mae'n rhaid inni fod yn ddysgwyr ieithoedd tramor eraill er mwyn inni barhau i allu ymdrin â'r amgylchedd byd-eang. Felly, tra'r ydym yn ymwreiddio'r cwricwlwm newydd—ac rwy'n dymuno'n dda i chi â hynny i gyd—sut ydym ni'n mynd i atal y gostyngiad o ran ieithoedd tramor modern, oherwydd nid wyf i hyd yma wedi gallu dod o hyd i unrhyw beth am hynny yn y Papur Gwyn?
Can I thank the Member for the questions? Sometimes, in debates about the future of education policy, there is an artificial and a false choice, I think, made between having a curriculum that focuses on skills and having a curriculum that focuses on knowledge. Now, despite the fact that we can all Google when the battle of Hastings was or what happened on a certain date, that does not replace the fact that, actually, we still need some knowledge in our curriculum. We can't get away from that. This is not an 'either/or'. This is a curriculum that will have both in it.
The Member is absolutely right that teaching is a challenging, challenging profession, and there are two things that we need to do. First of all—and there is a work stream in Welsh Government to do this—regardless of the new curriculum, we have to look at workload issues for teachers in the current curriculum as well as the future curriculum. Simply offering people extra money if they stay in the profession isn't going to cut it. I have never met a teacher who entered a classroom because they thought it was going to make them rich. They do so because they are motivated by either a love of their subject and the desire to impart knowledge about that subject to other people or because they see the intrinsic value of contributing to their society, to their community, to their country by taking on this most important of jobs, and we need to make that a manageable job for them to do.
So, it's not about chucking money at them, like we have seen this week. It is actually about understanding and tackling those workload issues. But I do believe that the curriculum changes that we're working on here will make Wales an attractive place to be a teacher, because we will acknowledge their skills, their creativity and their ability to shape lessons to truly fit the children in front of them and not simply to have to work from a tick list that a politician somewhere said they had to teach. We also do know from looking at international studies by the OECD that one of the ways in which you can remove stress from those working in the profession is to up the levels of autonomy. Those practitioners who have higher levels of autonomy in systems, such as in Finland where there is high autonomy for individual teachers—that's where you have higher levels of satisfaction with the profession and you have better retention rates and fewer people moving away. And this is part of the process that we're in—giving greater autonomy and flexibility for teachers in their individual classrooms.
Now, with regard to MFL, I don't think that there is a dissenting voice—well, I don't know what UKIP think—but there is not a dissenting voice, I feel, on behalf of the Conservative Party or Plaid Cymru or on these benches here about the importance of MFL. We all share that. Of course, the issue is that, if you're a bilingual person, once you've learnt two languages, the third, fourth, fifth, sixth, seventh actually are easier to learn. So, actually, as a system as a whole, having a bilingual system, we put our children in a better cognitive place to actually acquire other languages. But you are absolutely right: we do see a continuing challenge in persuading young people to take those languages on when they become optional subjects—usually, in most schools, at the age of 14. I've seen that in my own family; I've seen that challenge in my own family. What we're doing here, in our new curriculum, is actually bringing exposure to other languages—community languages here in Cardiff, recognition for those children who speak different languages at home, recognising community languages, modern foreign languages, the classical languages and British Sign Language—and the expectation in the new curriculum is that it will be brought down into what we would call the primary ages. And, actually, that early exposure rather than leaving it to 11, which is where most children, not all children—. Because we have some fantastic primary schools who are doing wonderful work with French, Spanish, German, Chinese. By bringing that down so that all children in the primary age have exposure to that language, I hope that will make a real difference in changing attitudes towards, and passion for, and an understanding that acquiring multiple languages is actually a personally growing thing to do, but, actually, has huge economic opportunities arise out of it if you are able to do that.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am y cwestiynau? Weithiau, mewn dadleuon ynghylch dyfodol polisi addysg, ceir dewis artiffisial a ffug, credaf, rhwng bod â chwricwlwm sy'n canolbwyntio ar sgiliau a bod â chwricwlwm sy'n canolbwyntio ar wybodaeth. Nawr, er gwaethaf y ffaith y gallwn ni i gyd chwilio yn Google i weld pryd yr oedd brwydr Hastings neu beth a ddigwyddodd ar ddyddiad penodol, nid yw hynny'n disodli'r ffaith, mewn gwirionedd, bod angen rhywfaint o wybodaeth arnom yn ein cwricwlwm o hyd. Ni allwn osgoi hynny. Nid yw'n sefyllfa o 'naill ai/neu'. Mae hwn yn gwricwlwm a fydd yn cynnwys y ddau.
Mae'r Aelod yn llygad ei lle bod addysgu yn broffesiwn heriol iawn, ac mae dau beth y mae angen inni eu gwneud. Yn gyntaf oll—ac mae ffrwd waith yn Llywodraeth Cymru i wneud hyn—beth bynnag am y cwricwlwm newydd, mae'n rhaid inni edrych ar broblemau llwyth gwaith athrawon yn y cwricwlwm presennol yn ogystal â'r cwricwlwm yn y dyfodol. Nid yw cynnig arian ychwanegol i bobl os byddan nhw'n aros yn y proffesiwn yn mynd i weithio. Nid wyf erioed wedi cyfarfod ag athro a aeth i mewn i ystafell ddosbarth oherwydd ei fod yn credu y byddai'n ei wneud yn gyfoethog. Maen nhw'n gwneud hynny oherwydd eu bod wedi'u hysgogi oherwydd cariad at eu pwnc a'r awydd i rannu gwybodaeth am y pwnc hwnnw â phobl eraill neu oherwydd eu bod nhw'n gweld gwerth cynhenid cyfrannu at eu cymdeithas, at eu cymuned, at eu gwlad drwy ymgymryd â'r swydd bwysig hon, ac mae angen inni wneud honno'n swydd hwylus iddyn nhw ei gwneud.
Felly, nid yw hyn yn ymwneud â thaflu arian atyn nhw, fel yr ydym ni wedi ei weld yr wythnos hon. Mewn gwirionedd mae'n ymwneud â deall a mynd i'r afael â'r problemau llwyth gwaith hynny. Ond rwy'n credu y bydd y newidiadau hynny i'r cwricwlwm yr ydym ni'n gweithio arnyn nhw yn y fan hon yn gwneud Cymru yn lle deniadol i fod yn athro. Oherwydd byddwn yn cydnabod eu sgiliau, eu creadigrwydd a'u gallu i lunio gwersi sy'n wirioneddol addas i'r plant o'u blaen ac nid dim ond gorfod gweithio o restr wirio y mae gwleidydd yn rhywle wedi dweud y mae'n rhaid iddyn nhw eu haddysgu. Gwyddom hefyd, wrth edrych ar astudiaethau rhyngwladol gan yr OECD, mai ffordd o gael gwared ar straen i'r rheini sy'n gweithio yn y proffesiwn rhoi lefel uwch o ymreolaeth iddyn nhw. Mae'r ymarferwyr hynny sydd â lefelau uwch o ymreolaeth mewn systemau, fel yn y Ffindir lle ceir llawer o ymreolaeth i athrawon unigol—dyna lle mae gennych chi'r lefelau uwch o foddhad â'r proffesiwn ac mae gennych chi gyfraddau cadw gwell a llai o bobl yn gadael. Ac mae hyn yn rhan o'r broses yr ydym ni ynddi—rhoi mwy o ymreolaeth a hyblygrwydd i athrawon yn eu hystafelloedd dosbarth unigol.
Nawr, o ran ieithoedd tramor modern, nid wyf yn credu bod yna lais sy'n anghytuno—wel, nid wyf yn gwybod beth yw barn UKIP—ond nid oes yna lais sy'n anghytuno, rwy'n credu, ar ran y Blaid Geidwadol na Phlaid Cymru nac ar y meinciau hyn yn y fan hon am bwysigrwydd ieithoedd tramor modern. Rydym ni i gyd yn rhannu hynny. Wrth gwrs, y broblem yw, os ydych chi'n berson dwyieithog, pan fyddwch chi wedi dysgu dwy iaith, mae'r drydedd, y bedwaredd, y bumed, chweched, seithfed, yn wir, yn haws eu dysgu. Felly, mewn gwirionedd, fel system gyfan, gan ei bod yn system ddwyieithog, rydym yn rhoi ein plant mewn sefyllfa wybyddol well i gaffael ieithoedd eraill. Ond rydych chi yn llygad eich lle: rydym ni yn gweld her barhaus o ran argyhoeddi pobl ifanc i ddewis yr ieithoedd hynny pan fyddan nhw'n dod yn bynciau dewisol—fel arfer, yn y rhan fwyaf o ysgolion, pan fyddant yn 14 oed. Rwyf wedi gweld hynny yn fy nheulu i fy hun; rwyf wedi gweld yr her honno yn fy nheulu i fy hun. Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yma, yn ein cwricwlwm newydd, yw eu cyflwyno i ieithoedd eraill—ieithoedd cymunedol yma yng Nghaerdydd, cydnabyddiaeth ar gyfer y plant hynny sy'n siarad ieithoedd gwahanol yn y cartref, cydnabod ieithoedd cymunedol, ieithoedd tramor modern, yr ieithoedd clasurol ac Iaith Arwyddion Prydain—a'r disgwyliadau yn y cwricwlwm newydd yw y bydd yn dod i lawr i'r hyn yr ydym yn ei alw'n oedrannau cynradd. Ac, yn wir, mae eu cyflwyno yn gynnar yn hytrach na'u gadael nes bydd y plant yn 11 oed, sef pryd mae'r rhan fwyaf o blant, nid yr holl blant—. Oherwydd mae gennym ni rai ysgolion cynradd sy'n gwneud gwaith gwych gyda Ffrangeg, Sbaeneg, Almaeneg, Tsieinëeg. Trwy ddod â hynny i lawr fel bod cyfle i'r holl blant oedran cynradd ddod i gysylltiad â'r iaith honno, rwy'n gobeithio y gwelwn newid mewn agweddau, angerdd a dealltwriaeth bod caffael llawer o ieithoedd, mewn gwirionedd, yn rhywbeth sy'n achosi twf yn bersonol, ond hefyd mae cyfleoedd economaidd enfawr yn codi o hyn os gallwch wneud hynny.
Can I thank the Minister very much for her statement? I welcome lots of the comments and, obviously, the tenure of the contributions this afternoon. Obviously, concentrating on the historical connotations in the first place, it was the Rev Griffith Jones of Llanddowror in Carmarthenshire who established circulating Sunday schools in the eighteenth century as a template for all modern schools. And such was the success of those circulating schools, it made Wales one of the most literate of European countries of all, at that time, in the mid-eighteenth century, such that Catherine the Great, the Empress of Russia, sent an envoy here to little old Wales to discover how those schools operated. You might not find that on your Google search, which is why we do need to teach Welsh history in our Welsh schools. So, I would make that plea, but, obviously, I've made that before.
In terms of time, I'm just going to concentrate on one point in your White Paper, and it is a point already alluded to by Suzy and by Siân Gwenllian. It's with regard to the duty on all schools—I see under section 3.79 here, bullet point 4:
'Duty on all schools and Funded Nursery Settings to teach English as a compulsory element of the new curriculum for Wales.'
I can understand where that comes from from an equality point of view, but it actually does not happen at the moment. I think it would be a backward step if our Welsh-medium nurseries, playgroups and early years in schools actually started introducing English now because this is about immersion of language. It is an unequal situation at the moment. I speak as a chair of governors of a Welsh-medium primary school in Swansea, where 92 per cent of the children come from a non-Welsh-speaking background. They depend for their Welsh learning on the school. So, only 8 per cent of them have some Welsh at home, and, in fact, only half of those have one parent. So, in other words, 4 per cent have one parent speaking Welsh. So, 92 per cent have a totally non-Welsh background. It is an unequal situation then, because it's about early language learning and immersion in that language.
The school that I'm now the chair of governors—previously, over 20 years ago, it was a bilingual school. It wasn't a Welsh-medium school, it was bilingual—English and Welsh. What we discovered was that some of the children did not always end up fluent in Welsh by the age of 11. Now they do. They start off, everything is in Welsh, English is introduced at seven—by 11, everybody is bilingual, coming from the 92 per cent non-Welsh-speaking background or not. And, obviously, it is easier to learn another language like French, Spanish and German, especially introduced at primary level. So, I would implore you—all international experience about learning language in a minority situation that we are in now, it is not equal, and we have to redress that inequality by making sure it's Welsh-only up until the age of seven, and then you also introduce other languages after that, because they have the overwhelming English influence at home, all around them, on television. They depend on the school for that Welsh. Look again, please, Minister, at section 3.79. Diolch yn fawr.
A gaf i ddiolch yn fawr i'r Gweinidog am ei datganiad? Rwy'n croesawu llawer o'r sylwadau ac, yn amlwg, gynnwys y cyfraniadau y prynhawn yma. Yn amlwg, gan ganolbwyntio ar yr arwyddocâd hanesyddol yn gyntaf, y Parchedig Griffith Jones o Landdowror yn Sir Gaerfyrddin a sefydlodd ysgolion Sul cylchynol yn y ddeunawfed ganrif fel templed ar gyfer pob ysgol fodern. Roedd yr ysgolion cylchynol mor llwyddiannus fel mai Cymru oedd un o'r gwledydd mwyaf llythrennog o wledydd Ewrop gyfan, ar y pryd, yng nghanol y ddeunawfed ganrif, i'r graddau y gwnaeth Catherine Fawr, Ymerodres Rwsia, anfon cennad yma i Gymru fach i ddarganfod sut yr oedd yr ysgolion hynny'n gweithredu. Efallai na fyddwch yn dod o hyd i hynny wrth chwilio yn Google, a dyna pam mae angen inni addysgu hanes Cymru yn ein hysgolion yng Nghymru. Felly, byddwn yn gwneud y ple hwnnw, ond, yn amlwg, rwyf wedi gwneud hynny o'r blaen.
O ran amser, rwy'n mynd i ganolbwyntio ar un pwynt yn eich Papur Gwyn, ac mae'n bwynt y cyfeiriwyd ato eisoes gan Suzy a Siân Gwenllian. O ran y ddyletswydd ar yr holl ysgolion—rwy'n ei weld o dan adran 3.79 yma, pwynt bwled 4:
'Dyletswydd ar bob ysgol a Lleoliad Meithrin a Gyllidir i addysgu Saesneg fel elfen orfodol o'r cwricwlwm newydd i Gymru.'
Gallaf ddeall hynny o safbwynt cydraddoldeb, ond mewn gwirionedd nid yw'n digwydd ar hyn o bryd. Rwy'n credu y byddai'n gam yn ôl pe byddai ein meithrinfeydd a'n grwpiau chwarae cyfrwng Cymraeg a'r blynyddoedd cynnar mewn ysgolion yn dechrau cyflwyno Saesneg nawr oherwydd mae hyn yn ymwneud â throchi iaith. Mae'n sefyllfa anghyfartal ar hyn o bryd. Rwy'n siarad fel cadeirydd llywodraethwyr ysgol gynradd cyfrwng Cymraeg yn Abertawe, lle mae 92 y cant o'r plant yn dod o gefndir di-Gymraeg. Maen nhw'n dibynnu ar yr ysgol i ddysgu Cymraeg. Felly, dim ond 8 y cant ohonyn nhw sydd â rhywfaint o Gymraeg yn y cartref, ac, yn wir, dim ond hanner o'r rheini sydd ag un rhiant. Felly, mewn geiriau eraill, mae gan 4 y cant un rhiant yn siarad Cymraeg. Felly, mae 92 y cant o gefndir hollol ddi-Gymraeg. Mae'n sefyllfa anghyfartal wedyn, oherwydd mae'n ymwneud â dysgu iaith yn gynnar a throchi yn yr iaith honno.
Roedd yr ysgol yr wyf i bellach yn gadeirydd y llywodraethwyr ynddi—yn arfer bod, dros 20 mlynedd yn ôl, yn ysgol ddwyieithog. Nid ysgol cyfrwng Cymraeg oedd hi, roedd hi'n ddwyieithog—Cymraeg a Saesneg. Yr hyn a ganfuwyd gennym oedd nad oedd rhai o'r plant bob amser yn siarad Cymraeg yn rhugl yn y pen draw, erbyn eu bod yn 11 oed. Maen nhw erbyn hyn. Maen nhw'n dechrau, mae popeth yn Gymraeg, mae Saesneg yn cael ei chyflwyno pan fydd y plant yn saith oed—erbyn eu bod nhw'n 11, mae pawb yn ddwyieithog, ac yn dod o'r cefndir 92 y cant di-Gymraeg hwnnw neu beidio. Ac, yn amlwg, mae'n haws dysgu iaith arall fel Ffrangeg, Sbaeneg ac Almaeneg, yn enwedig os caiff ei chyflwyno ar lefel cynradd. Felly, byddwn yn erfyn arnoch—mae'r holl brofiad rhyngwladol ynghylch dysgu iaith mewn sefyllfa leiafrifol yr ydym ni ynddi nawr, nid yw'n gyfartal, ac mae'n rhaid inni unioni'r anghydraddoldeb hwnnw drwy wneud yn siŵr mai Cymraeg yn unig a geir hyd at saith oed, ac yna rydych chi hefyd yn cyflwyno ieithoedd eraill ar ôl hynny, oherwydd bod ganddyn nhw'r dylanwad Saesneg llethol hwnnw yn y cartref, o'u cwmpas i gyd, ar y teledu. Maen nhw'n dibynnu ar yr ysgol am y Gymraeg. Edrychwch eto, os gwelwch yn dda, Gweinidog, ar adran 3.79. Diolch yn fawr.
Thank you, Dai. The experience that you've just described in the school of which you are a chairman is the experience I have in my own family. My children are bilingual children. I took the time to ask my 14-year-old last night whether she had any regrets, because, for a parent to make that choice, it's sometimes not an easy choice. It has not been without its pitfalls when I have sat alongside them and, gosh, their Welsh far exceeded mine very, very, very quickly. It's sometimes not a comfortable place to be and it's not without its pitfalls. But I asked her last night whether she had any regrets and she said, 'I am proud. I am really proud that I can speak two languages' and, as she reminded me, 'That's something that you can't do', and, when they want to gang up on me and when they want me to not understand what they are saying about me—well, you can imagine how they address one another. Let me be absolutely clear here. I in no way want to undermine the principle of immersion, which is an important way in which we can assure that children can be bilingual children.
Can I just make the point about a Welsh dimension to this curriculum? Can I just say that a Welsh dimension has to be more than just Welsh history, Dai? There seems to be a debate where we always talk about the Welsh dimension only in the confines of Welsh history lessons. I don't want children just to learn about Welsh history—which, of course, I want them to do—I want them to understand about Wales's contribution to the wider world, I want them to understand about Welsh writers, actors, musicians, those people that have excelled in the expressive arts; the fact that it is a Welshman in Geneva who is running the hadron collider. So, I don't want the Welsh dimension simply to be the preserve of Welsh history lessons. I want the Welsh dimension of our curriculum to stretch right across every single area of experience and learning, because there is no area of learning and experience where Wales hasn't got a proud story to tell about its contribution to all those very, very important aspects. And we cannot confine it just to learning about our history.
Diolch, Dai. Y profiad yr ydych chi newydd ei ddisgrifio yn yr ysgol yr ydych chi'n gadeirydd y llywodraethwyr arni yw'r profiad sydd gen i yn fy nheulu fy hun. Mae fy mhlant i yn blant dwyieithog. Cymerais yr amser i ofyn i fy mhlentyn 14 mlwydd oed neithiwr a oedd yn edifar ganddi, oherwydd nid yw bob amser yn hawdd i riant wneud y dewis hwnnw. Nid yw wedi bod yn ddi-broblem pan wyf wedi eistedd wrth eu hymyl, a sylweddoli bod eu Cymraeg yn llawer gwell na fy un i yn gyflym iawn, iawn, iawn. Nid yw bob amser yn sefyllfa gyfforddus i fod ynddi ac nid yw heb ei phroblemau. Ond gofynnais iddi neithiwr a oedd yn edifar am unrhyw beth, a dywedodd 'Rwy'n falch. Rwy'n hynod falch fy mod yn gallu siarad dwy iaith ac, fel y gwnaeth fy atgoffa i, 'Mae hynny'n rhywbeth na alli di ei wneud'. A phan maen nhw'n uno gyda'i gilydd yn fy erbyn i a phan nad ydyn nhw eisiau i mi ddeall beth maen nhw'n ei ddweud amdanaf—wel, gallwch chi ddychmygu sut maen nhw'n siarad â'i gilydd. Gadewch imi fod yn gwbl glir yma. Nid wyf i mewn unrhyw ffordd eisiau tanseilio'r egwyddor trochi, sy'n ffordd bwysig o sicrhau y gall plant fod yn blant dwyieithog.
A gaf i wneud y pwynt ynghylch dimensiwn Cymreig y cwricwlwm hwn? A gaf i ddweud bod dimensiwn Cymreig yn gorfod bod yn fwy na dim ond hanes Cymru, Dai? Ymddengys bod dadl lle'r ydym bob amser yn sôn am y dimensiwn Cymreig dim ond o fewn cyfyngiadau gwersi hanes Cymru. Nid wyf i eisiau i blant ddysgu am hanes Cymru yn unig—ac, wrth gwrs, rwyf eisiau iddyn nhw ddysgu am hanes Cymru—ond rwyf eisiau iddyn nhw ddeall am gyfraniad Cymru i'r byd ehangach, rwyf eisiau iddyn nhw ddeall am awduron, actorion, cerddorion Cymru, y bobl hynny sydd wedi rhagori yn y celfyddydau mynegiannol; y ffaith mai Cymro yn Genefa sy'n rhedeg y peiriant gwrthdaro hadron. Felly, nid wyf eisiau i'r dimensiwn Cymreig fod yn fater o wersi hanes Cymru yn unig. Rwyf eisiau i ddimensiwn Cymreig ein cwricwlwm ymestyn i bob maes profiad a dysgu, oherwydd nid oes un maes dysgu a phrofiad lle nad oes gan Gymru stori falch i'w hadrodd am ei chyfraniad at yr holl agweddau pwysig iawn, iawn hynny. Ac ni allwn ei gyfyngu i ddysgu am ein hanes yn unig.
Thank you. I have two more speakers and, as you can see, we are going over, but I will call those two speakers, but I would ask them to be brief and just to cover additional points that may not have already been raised. Dawn Bowden.
Diolch. Mae gennyf ddau siaradwr arall ac, fel y gallwch chi weld, rydym ni wedi mynd dros amser. Ond fe wnaf i alw'r ddau siaradwr hynny, ond byddwn yn gofyn iddyn nhw fod yn gryno a dim ond i godi pwyntiau ychwanegol nad ydyn nhw wedi'u codi eisoes. Dawn Bowden.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I will cut my preamble to the question. I briefly wanted, therefore, Minister, if I could, to focus on one of the four purposes that are set out in the proposed structural changes to the curriculum—that of ensuring that our children are ethical, informed citizens and, particularly, that they're knowledgeable about their culture, community and society in the world now and in the past. The objectives of this purpose are clearly laudable, but I'd like to follow on, I think, from the point that Paul Davies made earlier in his contribution, when he was asking the First Minister questions, regarding the lack of knowledge, or even denial, actually, about the Holocaust.
Having just spent the last week reflecting on the Holocaust and genocide and how the conditions for that can be created through ignorance and prejudice, and knowing, as we all do, that populism and intolerance is on the rise, I'd be interested to know what specifically we're likely to see in the new curriculum that will ensure that we do see more tolerant, inclusive and respectful individuals coming out of school, who have a greater understanding of the impact of their words and their actions. I'm sure you'll probably say that this is probably more appropriate for discussion or question once we're talking about the draft curriculum, but I'd still welcome your thoughts at this stage in terms of what specifically we can do within the curriculum to make sure that our children do come out of school with that much more rounded view and values and approach towards their place in society.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n mynd i hepgor fy rhagymadrodd i'r cwestiwn. Yn fyr roeddwn i, felly, Gweinidog, os gaf i, eisiau canolbwyntio ar un o'r pedwar diben a nodir yn y newidiadau strwythurol arfaethedig i'r cwricwlwm—sef sicrhau bod ein plant yn ddinasyddion moesegol, gwybodus ac, yn arbennig, eu bod yn llawn gwybodaeth am eu diwylliant, eu cymuned a'u cymdeithas yn y byd nawr ac yn y gorffennol. Mae amcanion y diben hwn yn amlwg yn ganmoladwy, ond hoffwn i, rwy'n credu, ddilyn ymlaen o'r pwynt a wnaed gan Paul Davies yn gynharach yn ei gyfraniad, pan oedd yn gofyn y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ynghylch y diffyg gwybodaeth am yr Holocost, neu wadu ei fodolaeth hyd yn oed.
Treuliais yr wythnos ddiwethaf yn myfyrio ar yr Holocost a hil-laddiad a sut y gellir creu'r amodau ar gyfer hynny drwy anwybodaeth a rhagfarn. Gan wybod, fel yr ydym ni i gyd, bod poblyddiaeth ac anoddefgarwch yn cynyddu, byddai gennyf ddiddordeb i wybod beth yn benodol yr ydym ni'n debygol o'i weld yn y cwricwlwm newydd a fydd yn sicrhau ein bod yn gweld mwy o unigolion goddefgar, cynhwysol a pharchus yn gadael yr ysgol, sydd â gwell dealltwriaeth o effaith eu geiriau a'u gweithredoedd. Rwy'n siŵr y byddwch, fwy na thebyg, yn dweud bod hyn yn fwy priodol i'w drafod neu ei gwestiynu pan rydym yn sôn am y cwricwlwm drafft. Ond byddwn i'n dal i groesawu eich meddyliau ar hyn o bryd o ran beth yn benodol y gallwn ni ei wneud o fewn y cwricwlwm i wneud yn siŵr bod ein plant yn gadael yr ysgol â barn, gwerthoedd ac agwedd llawer mwy cytbwys tuag at eu lle mewn cymdeithas.
Can I thank Dawn Bowden for that question? When designing the curriculum and the individual content of AoLEs in schools, schools will be placed on a duty to be able to judge that content against whether that achieves those purposes. So, the fact that that purpose is there at the very centre of our curriculum—and the expectations of what kind of people we expect to leave our compulsory education system I believe are quite clear.
I know that, over the weekend, the Member has been deeply involved with issues around remembrance of the Holocaust and I was very pleased last week to use my official communications channel to promote and highlight the fantastic resources that the Holocaust Education Trust have and to promote the use of those resources in Welsh schools. Can I give you a very practical example of how this is already happening with regards to our DCF, our digital competence framework? Sometimes people think, when we talk about the DCF, we only talk about how you use a computer, but it goes way beyond that. One of the things that we're working on on the DCF is the ability to spot fake news: to be able to go online, see a piece of information and to be able to ask yourselves those critical questions about whether this is true or false or how you can go and find out other information so you can corroborate what you've just read. And that ability to interrogate information that is made available on social media networks I think is now more important than it has ever been and that's, for instance, a crucial point of what we're currently working on with the digital competence framework, and, of course, that will be a statutory part of the curriculum going forward.
A gaf i ddiolch i Dawn Bowden am y cwestiwn hwnnw? Wrth gynllunio'r cwricwlwm a chynnwys unigol y meysydd dysgu a phrofiad mewn ysgolion, bydd dyletswydd ar ysgolion i allu barnu'r cynnwys hwnnw yn erbyn cyflawniad y dibenion hynny. Felly, mae'r ffaith bod y diben hwnnw yno yn ganolbwynt i'n cwricwlwm—a'r disgwyliadau o ran pa fath o bobl yr ydym yn disgwyl iddyn nhw adael ein system addysg orfodol, rwy'n credu, yn eithaf clir.
Rwy'n gwybod, dros y penwythnos, fod yr Aelod wedi bod yn gysylltiedig i raddau mawr â'r materion yn ymwneud â chofio'r Holocost. Ac roeddwn yn falch iawn yr wythnos ddiwethaf o ddefnyddio fy sianel gyfathrebu swyddogol i hyrwyddo a thynnu sylw at yr adnoddau gwych sydd gan Ymddiriedolaeth Addysg yr Holocost ac i hyrwyddo'r defnydd o'r adnoddau hynny yn ysgolion Cymru. A gaf i roi enghraifft ymarferol iawn i chi o sut y mae hyn yn digwydd eisoes o ran ein fframwaith cynhwysedd digidol? Weithiau bydd pobl yn meddwl ein bod ni, wrth sôn am y fframwaith cymhwysedd digidol, yn sôn yn unig am sut yr ydych chi'n defnyddio cyfrifiadur, ond mae'n llawer mwy na hynny. Un o'r pethau yr ydym ni'n gweithio arno yn y fframwaith yw'r gallu i adnabod newyddion ffug: i allu mynd ar-lein, gweld darn o wybodaeth a gallu gofyn y cwestiynau hollbwysig hynny i'ch hunain ynghylch a yw hyn yn wir neu'n ffug neu sut y gallwch chi gael gafael ar wybodaeth arall er mwyn cadarnhau yr hyn yr ydych newydd ei ddarllen. Mae'r gallu hwnnw i gwestiynu'r wybodaeth sydd ar gael ar rwydweithiau cyfryngau cymdeithasol, rwy'n credu, yn bwysicach nag y bu erioed ac mae hwnnw'n bwynt hollbwysig, er enghraifft, o'r hyn yr ydym ni'n gweithio arno ar hyn o bryd o ran y fframwaith cymhwysedd digidol, ac, wrth gwrs, bydd yn rhan statudol o'r cwricwlwm yn y dyfodol.
Finally, Rhianon Passmore.
Yn olaf, Rhianon Passmore.
Diolch, Deputy Llywydd. Thank you, Minister. There is, indeed, great potential and opportunity within this new curriculum, and, I believe, great prizes: I do welcome very much the strategic intention around early and pre-linguistic development across Wales. We need that linguistic development. We can be a bilingual nation to a greater extent, but we need to be a multilingual nation to take our true place in the world—and I won't talk about the areas of experience and learning about music and the arts today. Can you outline for me how you believe the role of the education improvement consortia will play out in delivery and potentially helping to implement the new curriculum in Wales?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch, Gweinidog. Yn wir, mae potensial a chyfle mawr yn y cwricwlwm newydd hwn, ac, rwy’n credu, gwobrau gwych: rwy’n croesawu’n fawr iawn y bwriad strategol o amgylch datblygiad cynnar a chyn-ieithyddol ledled Cymru. Mae angen y datblygiad ieithyddol hwnnw arnom. Gallwn ni fod yn genedl ddwyieithog i raddau mwy, ond mae angen inni fod yn wlad amlieithog i gymryd ein gwir le yn y byd—ac ni wnaf sôn am y meysydd profiad a dysgu o ran cerddoriaeth a'r celfyddydau heddiw. A allwch chi amlinellu imi sut yr ydych chi’n credu y bydd y consortia gwella addysg yn cyfrannu at gyflenwi hyn a helpu o bosibl i roi’r cwricwlwm newydd ar waith yng Nghymru?
Thank you, Rhianon, for that. Clearly, the middle tier, which includes our local education authorities, Estyn and the regional school improvement services, will have a critical role to play in ensuring that the curriculum is adopted and delivered to a very high standard. What I would like to do is to reassure schools that we will be using this period of time between the publication of the AoLEs, the passage of this legislation, and the statutory roll-out in 2022 to make sure that all aspects of our education system are up to speed and that any judgments that the school improvement service may or may not make as regards the effectiveness of the school—the personnel that they deploy to that school will be well-versed in the pedagogical principles and the ethos of this curriculum.
Diolch, Rhianon, am hynny. Yn amlwg, bydd gan yr haen ganol, sy'n cynnwys ein hawdurdodau addysg lleol, Estyn a’r gwasanaethau gwella ysgolion rhanbarthol, ran hanfodol i'w chwarae i sicrhau bod y cwricwlwm yn cael ei fabwysiadu a’i gyflenwi at safon uchel iawn. Yr hyn yr hoffwn i ei wneud yw sicrhau'r ysgolion y byddwn ni'n defnyddio'r cyfnod hwn rhwng cyhoeddi’r meysydd dysgu a phrofiad, pasio’r ddeddfwriaeth hon, a’r cyflwyno statudol yn 2022 i wneud yn siŵr bod pob agwedd ar ein system addysg yn ddigon da a bod unrhyw ddyfarniadau y gallai’r gwasanaeth gwella ysgolion eu gwneud neu beidio o ran effeithiolrwydd yr ysgol—y bydd y personél y maen nhw’n eu hanfon i’r ysgol honno’n gyfarwydd iawn ag egwyddorion addysgeg ac ethos y cwricwlwm hwn.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr iawn, Gweinidog.
Item 4 on the agenda this afternoon is a statement by the Minister for Health and Social Services, 'Healthy Weight: Healthy Wales—Our national ambitions to prevent and reduce obesity in Wales'. I call on the Minister for Health and Social Services to deliver the statement—Vaughan Gething.
Eitem 4 ar yr agenda y prynhawn yma yw datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ‘Pwysau Iach: Cymru Iach—Ein huchelgeisiau cenedlaethol i atal a lleihau gordewdra yng Nghymru’. Rwy’n galw ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gyflwyno’r datganiad—Vaughan Gething.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm happy to update Members today on the launch of 'Healthy Weight: Healthy Wales'. I had the pleasure of launching a consultation with stakeholders on 17 January. This set out our national ambitions to prevent and reduce obesity across Wales. The consultation begins a period of engagement, challenge and reflection as we develop our priorities for action.
Obesity is one of the greatest public health challenges of our generation, and the Assembly, of course, agreed to make the production of this strategy a statutory requirement through the passage of our Public Health Act 2017. We know that the UK has one of the highest levels of obesity in Western Europe. The challenge of tackling obesity is one that faces countries across the world. So, we are no exception here in Wales. Twenty seven per cent of our four to five-year-olds and 60 per cent of our adults are either overweight or obese.
High rates of overweight or obese four and five-year-olds are a matter of national concern. This Government is not prepared to stand by and do nothing. That could let a poor diet or physical inactivity be defining features in the lives of our children and young people. We know that being overweight increases our risk of developing major health conditions such as coronary heart disease, type 2 diabetes and some cancers. We also know that this is a risk to our mental health that can lead to low self esteem, depression and anxiety.
The long-term sustainability of our NHS will require us to improve public and population health, encouraging people to manage their own health and wellbeing, to lose weight and to be active. Last year, I launched ‘A Healthier Wales’, the Welsh Government’s long-term plan for health and social care in Wales. The plan sets the scene for how all healthcare issues will be approached in Wales from now on. In that plan, I outlined a vision for the people of Wales to live longer, healthier and happier lives. Being a healthy weight is a key component to achieving that vision. To develop the consultation, Public Health Wales has undertaken extensive research to develop a strong case for change, and that has been published in parallel. This has led to the development of four key themes.
Leadership and enabling is our first theme. We recognise that a coherent systems approach at both a national and a local level will be essential. Too often in the past, great plans have failed to deliver their intended outcomes because of a lack of understanding of how the policy will be implemented. I look forward to hearing from partners about how we can ensure that we deliver measures that are co-produced with communities and that are scalable, evidenced based and evaluated on an ongoing basis to drive the continuous improvement we know we need to see.
The healthy environment theme considers how we can provide greater opportunities in a person's everyday life to enable them to make healthier choices. We want to ensure that our lived environments, from our daily shop, eating choices, daily commutes or leisure time can be geared to support us to move more and to eat healthier. Our proposals here include bringing forward legislation for the first time to help tackle obesity—this includes on price promotions, calorie labelling on foods eaten out of the home, and banning the sale of energy drinks to children. I also want us to work proactively with industry to drive change through reformulation and to limit the advertising of unhealthy foods. Developing healthy weight environments through our planning and infrastructure could help us to create real opportunities to encourage healthier options on our high streets and to increase opportunities for daily physical activity.
Where we spend our time can often dictate the food and activity choices we make, and politicians will know that themselves. In the healthy settings theme, we consider how changes in our education, work and leisure could help us to maintain a healthy weight. We spend a large amount of our time in education, work or in public settings, all of which can play a key role to nudge us towards making unhealthy choices. In particular, we are proposing strengthened support for early years and schools settings to enable healthy eating and daily physical activity opportunities.
However, I am also clear that schools in particular cannot pick up the sole burden of tackling childhood obesity. They are an important part of the solution, however, through our third, healthy people theme of the consultation, we want to consider how we can motivate and support communities and individuals to attain and maintain a healthy body weight. That includes considering key points in our lives where we know additional support could be best placed. Crucially, we want to embed healthy eating and activity habits from the beginning, for example, helping women to manage their weight in pregnancy, through the first 1,000 days of their child's life, and providing the support that people need. We will work with health boards to ensure that we have a consistent clinical pathway in place as well.
There are strong links to levels of obesity within areas of higher deprivation and we want to consider how we close the health inequalities gap. Our proposals set out how we want to work with communities to increase support. In particular, we want to think about how interventions with children and families can be targeted and facilitated in a way that helps to achieve positive and sustainable lifestyle choices.
During the consultation, we will hold a number of consultation events across Wales, including discussions with members of the public in town centres, colleges and places of work. We're committed to publishing a final strategy in October of this year. I welcome your views today across the Chamber and I look forward to working proactively across the Chamber to ensure that we develop a set of proposals and actions that should put Wales at the forefront of efforts to prevent and then to reduce obesity.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy’n hapus i ddiweddaru'r Aelodau heddiw ar lansiad ‘Pwysau Iach: Cymru Iach’. Fe ges i’r pleser o lansio ymgynghoriad â rhanddeiliaid ar 17 Ionawr. Roedd hwn yn amlinellu ein huchelgeisiau cenedlaethol i atal a lleihau gordewdra ledled Cymru. Mae'r ymgynghoriad yn dechrau cyfnod o ymgysylltu, herio a myfyrio wrth inni ddatblygu ein blaenoriaethau ar gyfer gweithredu.
Mae gordewdra yn un o heriau iechyd cyhoeddus mwyaf ein cenhedlaeth, ac wrth gwrs, cytunodd y Cynulliad i wneud cynhyrchu’r strategaeth hon yn ofyniad statudol drwy basio ein Deddf Iechyd y Cyhoedd 2017. Rydym yn gwybod bod gan y DU un o'r lefelau gordewdra uchaf yng Ngorllewin Ewrop. Mae’r her o fynd i'r afael â gordewdra’n un sy'n wynebu gwledydd ledled y byd. Felly, dydyn ni ddim yn eithriad yma yng Nghymru. Mae saith ar hugain y cant o'n plant pedair i bum mlwydd oed a 60 y cant o’n hoedolion naill ai’n rhy drwm neu'n ordew.
Mae cyfraddau uchel o blant pedair a phum mlwydd oed sydd dros bwysau neu'n ordew yn fater o bryder cenedlaethol. Nid yw’r Llywodraeth hon yn barod i sefyll o'r neilltu a gwneud dim. Gallai hynny adael i ddeiet gwael neu anweithgarwch corfforol fod yn nodweddion sy’n diffinio bywydau ein plant a’n pobl ifanc. Rydym yn gwybod bod bod dros bwysau’n cynyddu ein risg o ddatblygu cyflyrau iechyd difrifol fel clefyd coronaidd y galon, diabetes math 2 a rhai mathau o ganser. Rydym ni hefyd yn gwybod bod hyn yn risg i’n hiechyd meddwl sy’n gallu arwain at ddiffyg hunan-barch, iselder a gorbryder.
Er mwyn cynaliadwyedd ein GIG yn y tymor hir, bydd angen inni wella iechyd y cyhoedd a’r boblogaeth, annog pobl i reoli eu hiechyd a’u lles eu hunain, i golli pwysau ac i fod yn egnïol. Y llynedd, lansiais ‘Cymru Iachach’, cynllun hirdymor Llywodraeth Cymru ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru. Mae’r cynllun yn nodi’r ymagwedd tuag at bob mater gofal iechyd yng Nghymru o hyn ymlaen. Yn y cynllun hwnnw, amlinellais weledigaeth ar gyfer pobl Cymru i fyw bywydau hirach, iachach a hapusach. Mae pwysau iach yn elfen allweddol i wireddu'r weledigaeth honno. I ddatblygu’r ymgynghoriad, mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi cynnal ymchwil helaeth i ddatblygu achos cryf dros newid, ac mae hwnnw wedi'i gyhoeddi ochr yn ochr. Mae hyn wedi arwain at ddatblygu pedair thema allweddol.
Arweinyddiaeth a galluogi yw ein thema gyntaf. Rydym yn cydnabod y bydd ymagwedd systemau cydlynol ar lefel genedlaethol ac ar lefel leol yn hanfodol. Yn rhy aml yn y gorffennol, mae cynlluniau mawr wedi methu â chyflawni eu canlyniadau arfaethedig oherwydd diffyg dealltwriaeth o sut y caiff y polisi ei weithredu. Rwy’n edrych ymlaen at glywed gan bartneriaid ynglŷn â sut y gallwn sicrhau ein bod yn darparu mesurau sy’n cael eu cyd-gynhyrchu gyda chymunedau ac y maedd eu cyflwyno ar raddfa fwy, sy'n seiliedig ar dystiolaeth ac sy'n cael eu gwerthuso’n barhaus i ysgogi’r gwelliant parhaus rydym ni’n gwybod bod angen inni ei weld.
Mae'r thema amgylchedd iach yn ystyried sut y gallwn ddarparu mwy o gyfleoedd ym mywyd bob dydd unigolion i'w galluogi i wneud dewisiadau iachach. Hoffem ni sicrhau bod ein hamgylcheddau byw, ein siopa bob dydd, ein dewisiadau bwyta, ein cymudo dyddiol neu ein hamser hamdden yn gallu cael eu trefnu i’n cefnogi ni i symud mwy a bwyta'n iachach. Mae ein cynigion yma’n cynnwys cyflwyno deddfwriaeth am y tro cyntaf i helpu i fynd i'r afael â gordewdra—mae hyn yn cynnwys ar hyrwyddiadau pris, labelu calorïau ar fwydydd sy’n cael eu bwyta y tu allan i'r cartref, a gwahardd gwerthu diodydd egni i blant. Hoffwn hefyd inni weithio'n rhagweithiol gyda'r diwydiant i sbarduno newid drwy ailfformwleiddio ac i gyfyngu ar hysbysebu bwydydd afiach. Gallai datblygu amgylcheddau pwysau iach drwy ein cynllunio a'n seilwaith ein helpu i greu cyfleoedd go iawn i annog dewisiadau iachach ar ein strydoedd ac i gynyddu'r cyfleoedd am weithgarwch corfforol dyddiol.
Mae ble rydym ni’n treulio ein hamser yn aml yn gallu arwain y dewisiadau bwyd a gweithgarwch rydym ni’n eu gwneud, a bydd gwleidyddion yn gwybod hynny eu hunain. Yn y thema lleoliadau iach, rydym ni’n ystyried sut gallai newidiadau i’n haddysg, ein gwaith a’n hamdden ein helpu i gynnal pwysau iach. Rydym ni’n treulio llawer o'n hamser mewn addysg, yn y gwaith neu mewn lleoliadau cyhoeddus, a gall pob un o’r rhain chwarae rhan allweddol i roi hwb inni tuag at wneud dewisiadau afiach. Yn benodol, rydym ni’n cynnig cymorth cryfach ar gyfer lleoliadau ysgolion a blynyddoedd cynnar er mwyn galluogi bwyta'n iach a chyfleoedd i wneud gweithgarwch corfforol dyddiol.
Fodd bynnag, rwy’n glir hefyd na all ysgolion yn enwedig ysgwyddo holl faich o fynd i'r afael â gordewdra ymhlith plant. Maent yn rhan bwysig o'r ateb, ond, drwy drydedd thema ein hymgynghoriad, sef pobl iach, hoffem ni ystyried sut y gallwn ni gymell a chefnogi cymunedau ac unigolion i gyrraedd a chynnal pwysau corff iach. Mae hynny'n cynnwys ystyried adegau allweddol yn ein bywydau yr ydym ni’n gwybod y byddent yn lle da i gynnig cymorth ychwanegol. Yn hanfodol, hoffem ni ymgorffori arferion iach o ran bwyta a gweithgarwch o'r cychwyn, er enghraifft, helpu menywod i reoli eu pwysau yn ystod beichiogrwydd, drwy’r 1,000 o ddyddiau cyntaf o fywyd y plentyn, a darparu’r cymorth sydd ei angen ar bobl. Byddwn yn gweithio gyda byrddau iechyd i sicrhau bod gennym lwybr clinigol cyson ar waith hefyd.
Ceir cysylltiadau cryf â lefelau gordewdra mewn ardaloedd o amddifadedd uwch a hoffem ni ystyried sut i gau'r bwlch anghydraddoldebau iechyd. Mae ein cynigion yn amlinellu sut hoffem ni weithio gyda chymunedau i gynyddu cefnogaeth. Yn benodol, hoffem ni feddwl am sut i dargedu ymyriadau gyda phlant a theuluoedd a’u hwyluso mewn ffordd sy'n helpu i gyflawni dewisiadau ffordd o fyw sy’n gadarnhaol a chynaliadwy.
Yn ystod yr ymgynghoriad, byddwn yn cynnal nifer o ddigwyddiadau ymgynghori ledled Cymru, gan gynnwys trafodaethau gydag aelodau o'r cyhoedd mewn canol trefi, colegau a lleoedd gwaith. Rydym yn ymrwymedig i gyhoeddi strategaeth derfynol ym mis Hydref eleni. Rwy’n croesawu eich barn heddiw ar draws y Siambr ac rwy’n edrych ymlaen i weithio mewn modd rhagweithiol ar draws y Siambr i sicrhau ein bod yn datblygu cyfres o gynigion a chamau gweithredu a ddylai roi Cymru ar flaen y gad yn yr ymdrechion i atal gordewdra ac yna i’w leihau.
Can I thank the Minister for his statement today and for giving us an advance copy of it? Obesity, as we know, is a major public health challenge in Wales, and you've referred to a number of important statistics today and the impact that obesity can have on people's health, including, very importantly, their mental health and well-being.
We know that, back in 2017, Minister, the Welsh obesity alliance made 18 recommendations on their views of how to tackle obesity and to address the assumption that, and I quote, 'being overweight has become normal in Wales'. That, of course, is something that you repeat in your consultation document. A number of issues have been incorporated into your strategy from the recommendations that the Welsh obesity alliance made, and I'm very pleased to see those referred to and I'm very pleased to see that the Government is consulting on taking action to address them.
One of the points that they have quite rightly raised is the need for increased regulation in the media around advertising of unhealthy food products, and I know that that is something that we as a National Assembly do not yet have devolved responsibility for. But I wonder whether you can tell us what discussions you've had with the health Secretary over the border in the UK Government regarding the opportunities that there may be to be able to work with them, so that we can actually get some UK-wide approach to resolving this issue of media advertising, because I know it's a matter of great concern to many people.
We, of course, all want people to eat healthier meals. We want people to reduce their reliance on ready meals, with very often high salt content and a high proportion of processed foods, and the obesity alliance have suggested that providing cooking lessons, not only in schools, but also to adults, to teach them how to maximise the benefits of self-prepared food, is one way to help shift people's behaviour. Obviously, this is quite a complicated problem, but I would be grateful if you could advise as to what sort of strategy the Government might have to reach those people who are already adults, but we haven't got them as a captive audience in our schools, so that we can equip them to make those lifestyle choices to prepare more food themselves in an affordable way, particularly in those areas where poverty can sometimes be a problem, and the affordability of food in shops and supermarkets is higher than some people can afford.
The 'State of Maternity Services Report' back in 2018, which was launched in November by the Royal College of Midwives, also highlighted the problems associated with obesity rates and pregnancy, and, again, I was pleased to hear reference to that in your statement today. I wonder what you can tell Members today is in place, as it were, or what proposals you're putting forward, to help to address the high rate of obesity. We know that there are many more caesareans in some parts of Wales in our hospitals than might be necessary, and some of that is linked to obesity. So, what action are you taking to address that problem, particularly in those areas where we've got a cluster of obesity problems in relation to pregnancy?
Another issue that was raised by the obesity alliance was that we need to publish data on obesity rates to ensure that there's transparency so that we can measure some progress and inform future policy decisions. I wonder whether you can tell us what the key performance indicators might be in order that we in this Chamber can hold the Government to account for making some progress on what is an extremely important issue.
Can I also ask that you'll look at the whole issue of social prescribing and whether it's proving to be effective? I know that many GPs these days are using social prescribing in terms of prescribing exercise or participation in local gyms. But I don’t think, frankly, that it's promoted as widely as it could be. We know that social prescribing can have a huge impact on people's mental health as well as helping them with their weight, and I'd be grateful to know what the prevalence of the use of social prescribing actually is in Wales, and whether you can give us any information on how we as Assembly Members can hold our own local health boards and GP services in our own areas to account for the delivery against that.
A couple of years ago, as well, there were two health boards in Wales that were flouting some of the Government advice that had been given to them in relation to banning sugary and fatty foods from being sold in vending machines, particularly on the hospital estate. There was data at that time that showed that Abertawe Bro Morgannwg's Morriston Hospital had 18 vending machines that were selling soft drinks, sweets, et cetera, and Singleton and the Princess of Wales hospitals, also operating in that health board area, had 16 soft drinks machines between them. Cwm Taf said that six of its hospitals also offered canned drinks, chocolates and sweets via 37 vending machines. You made reference in your statement to the need for leadership to be shown, and I'm not sure that that represents the sort of leadership that either you or I want to see the NHS actually having. So, can you confirm that sugary drinks, chocolate, other unhealthy snacks in vending machines and hospitals, will be obliterated by your Government in the future?
But I just want to—
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw ac am roi copi ymlaen llaw ohono inni? Mae gordewdra, fel rydym ni’n gwybod, yn her iechyd cyhoeddus fawr yng Nghymru, ac rydych chi wedi cyfeirio at nifer o ystadegau pwysig heddiw ac effaith gordewdra ar iechyd pobl, gan gynnwys, yn bwysig iawn, eu hiechyd meddwl a'u lles.
Rydym ni’n gwybod, yn ôl yn 2017, Gweinidog, bod cynghrair gordewdra Cymru wedi gwneud 18 o argymhellion ar eu barn am sut i fynd i'r afael â gordewdra ac ymdrin â’r dybiaeth bod, ac rwy’n dyfynnu, 'bod dros bwysau wedi dod yn normal yng Nghymru'. Mae hynny, wrth gwrs, yn rhywbeth yr ydych chi’n ei ailadrodd yn eich dogfen ymgynghori. Mae eich strategaeth wedi cynnwys nifer o faterion o’r argymhellion a wnaeth cynghrair gordewdra Cymru, ac rwy’n falch iawn o weld y cyfeiriad at y rheini ac yn falch iawn o weld bod y Llywodraeth yn ymgynghori ynglŷn â chymryd camau i fynd i'r afael â nhw.
Un o'r pwyntiau maen nhw wedi eu codi, yn ddigon teg, yw bod angen mwy o reoleiddio yn y cyfryngau ynghylch hysbysebu cynhyrchion bwyd afiach, ac rwy’n gwybod bod hynny'n rhywbeth nad oes gennym ni fel Cynulliad Cenedlaethol gyfrifoldeb datganoledig drosto eto. Ond tybed a allwch chi ddweud wrthym ni pa drafodaethau rydych chi wedi'u cael gyda'r Ysgrifennydd iechyd dros y ffin yn Llywodraeth y DU ynghylch y cyfleoedd a allai fod i weithio gyda nhw, fel y gallwn ni gael rhyw fath o ffordd i’r DU gyfan i ddatrys y mater hwn o hysbysebu yn y cyfryngau, oherwydd rwy’n gwybod ei fod yn destun pryder mawr i lawer o bobl.
Wrth gwrs, hoffem ni i gyd weld pobl yn bwyta bwyd iachach. Hoffem ni i bobl leihau eu dibyniaeth ar brydau parod, sy’n aml iawn yn cynnwys llawer o halen a chyfran uchel o fwydydd wedi'u prosesu, ac mae’r gynghrair gordewdra wedi awgrymu bod darparu gwersi coginio, nid yn unig mewn ysgolion ond hefyd i oedolion, i’w haddysgu nhw sut i fanteisio i'r eithaf ar fanteision paratoi eu bwyd eu hunain, yn un ffordd o helpu i newid ymddygiad pobl. Yn amlwg, mae hon yn broblem eithaf cymhleth, ond byddwn yn ddiolchgar pe gallech roi gwybod pa fath o strategaeth a allai fod gan y Llywodraeth i gyrraedd y bobl hynny sydd eisoes yn oedolion, ond sydd ddim yn gynulleidfa gaeth yn ein hysgolion, fel y gallwn ni eu harfogi nhw i wneud y dewisiadau ffordd o fyw hynny i baratoi mwy o’u bwyd eu hunain mewn ffordd fforddiadwy, yn enwedig yn yr ardaloedd hynny lle gall tlodi fod yn broblem weithiau, a lle mae fforddiadwyedd bwyd mewn siopau ac archfarchnadoedd yn uwch nag mae rhai pobl yn gallu ei fforddio.
Roedd yr ‘Adroddiad ar Gyflwr Gwasanaethau Mamolaeth’ yn ôl yn 2018, a lansiwyd ym mis Tachwedd gan Goleg Brenhinol y Bydwragedd, hefyd yn tynnu sylw at y problemau sy'n gysylltiedig â chyfraddau gordewdra a beichiogrwydd, ac, unwaith eto, roeddwn yn falch o glywed eich datganiad heddiw’n cyfeirio at hynny. Tybed beth allwch chi ddweud wrth yr Aelodau heddiw ei fod ar waith, fel petai, neu ba gynigion rydych chi'n eu cynnig, i helpu i fynd i'r afael â chyfradd uchel gordewdra. Rydym yn gwybod bod llawer mwy o doriadau Cesaraidd mewn rhai rhannau o Gymru yn ein hysbytai nag sydd ei angen efallai, ac mae rhywfaint o hynny’n gysylltiedig â gordewdra. Felly, pa gamau rydych chi’n eu cymryd i ddatrys y broblem honno, yn enwedig yn yr ardaloedd hynny lle mae gennym ni glwstwr o broblemau gordewdra mewn perthynas â beichiogrwydd?
Mater arall a godwyd gan y gynghrair gordewdra oedd bod angen inni gyhoeddi data am gyfraddau gordewdra i sicrhau y ceir tryloywder fel y gallwn ni fesur cynnydd a llywio penderfyniadau polisi yn y dyfodol. Tybed a allwch chi ddweud wrthym ni beth fyddai’r dangosyddion perfformiad allweddol fel y gallwn ni yn y Siambr hon ddal y Llywodraeth i gyfrif am wneud rhywfaint o gynnydd ar fater sy’n un pwysig dros ben.
A gaf i ofyn hefyd ichi edrych ar yr holl fater o ragnodi cymdeithasol ac a yw hynny’n effeithiol? Rwy’n gwybod bod llawer o feddygon teulu y dyddiau hyn yn defnyddio rhagnodi cymdeithasol drwy ragnodi ymarfer corff neu fynd i gampfeydd lleol. Ond dydw i ddim yn meddwl, a dweud y gwir, bod hyn yn cael ei hyrwyddo mor eang ag y gallai fod. Rydym ni’n gwybod bod rhagnodi cymdeithasol yn gallu cael effaith enfawr ar iechyd meddwl pobl, yn ogystal â’u helpu nhw gyda’u pwysau, a byddwn yn ddiolchgar o gael gwybod pa mor gyffredin wir yw defnyddio rhagnodi cymdeithasol yng Nghymru, ac a allwch roi unrhyw wybodaeth inni ynglŷn â sut y gallwn ni fel Aelodau Cynulliad ddwyn ein byrddau iechyd lleol a’n gwasanaethau meddygon teulu ein hunain yn ein hardaloedd i gyfrif am gyflawni hynny.
Ychydig o flynyddoedd yn ôl, hefyd, roedd dau fwrdd iechyd yng Nghymru yn diystyru rhywfaint o'r cyngor roedden nhw wedi’i gael gan y Llywodraeth ynglŷn â gwahardd bwydydd llawn braster a siwgr rhag cael eu gwerthu mewn peiriannau gwerthu, yn enwedig ar yr ystad ysbytai. Roedd data ar y pryd yn dangos bod 18 o beiriannau gwerthu yn Ysbyty Treforys Abertawe Bro Morgannwg a oedd yn gwerthu diodydd meddal, melysion, ac ati, a bod gan Ysbyty Singleton ac Ysbyty Tywysoges Cymru, sydd hefyd yn gweithredu yn ardal y bwrdd iechyd hwnnw, 16 o beiriannau diodydd meddal rhyngddynt. Dywedodd Cwm Taf fod chwech o'u hysbytai nhw hefyd yn cynnig diodydd tun, siocledi a melysion mewn 37 o beiriannau gwerthu. Gwnaethoch gyfeirio yn eich datganiad at yr angen i ddangos arweinyddiaeth, ac nid wyf yn siŵr bod hynny'n cynrychioli'r math o arweinyddiaeth yr hoffech chi na fi ei gweld gan y GIG. Felly, a allwch chi gadarnhau y gwnaiff eich Llywodraeth chi, yn y dyfodol, ddileu diodydd llawn siwgr, siocled, byrbrydau afiach eraill mewn peiriannau gwerthu ac ysbytai?
Ond hoffwn i—
And finally.
Ac yn olaf.
I just want to put on record we do welcome the publication of this statement. We want to engage positively with you to address what is a problem in Wales, and you have our full support with the consultation that is under way.
Hoffwn i gofnodi ein bod yn croesawu cyhoeddi’r datganiad hwn. Hoffem ni ymgysylltu'n gadarnhaol â chi i fynd i'r afael â’r broblem hon yng Nghymru, ac mae gennych ein cefnogaeth lawn o ran yr ymgynghoriad sy'n cael ei wneud.
Thank you for the series of questions. You are right that advertising regulation is not devolved, although there is regular contact between officials and the UK Department of Health and Social Care. They're due to be consulting on extra measures around advertising and the potential to have, in particular, high-fat and high-salt-content foods—essentially, to have a watershed in advertising. We're in favour, broadly, of having restrictions on what can be advertised at what time, and, in particular, how that's targeted. Then, we're also considering whether there are things that we might be able to do in the way in which different products are advertised at events we ourselves sponsor and promote.
On your point about cooking for adults, if you look through the consultation document, we do recognise that, actually, helping people to prepare healthier food is a key factor. Actually, almost all of our anti-poverty programmes have looked at helping people to prepare healthier food as well. It's a standard part of the conversation—it's also part of what we look to do in promoting a healthy eating message through schools. It isn't just about educating children—it's actually about the whole school community. Part of what we'll be doing in the consultation is, in addition to the groups that I outlined, we're going to make sure that we talk to parents engaged in Flying Start. We're also going to have some conversations around school communities as well to talk to pupils and to parents, rather than just being one end or the other of the conversation.
On obesity and pregnancy, this comes back to the general challenge that we have on having a healthy weight through life. If you just want to have that conversation immediately before pregnancy or when someone is already pregnant, then there are still things you can do to help people to manage their weight. But, actually, we want to get ahead of that to try and make sure we're having a broader conversation rather than loading this into antenatal education.
But, of course, the reality is that we've increased our midwifery numbers to make sure we're Birthrate Plus compliant, and that is largely driven by the additional complexity in delivery of birth. That's partly because women tend to be older now when they give birth, but also because of the challenges of obesity too. So, there is a challenge about making sure that babies are safely delivered, and we have responded to that by increasing substantially and then sustaining the investment in midwifery training numbers.
But, like I said, in this, I think we're more interested in how we make every contact count, when people have contact with health professionals, and the more general cultural change that we want to see develop. That is about working with people, and it's why we're not referring to this as an obesity strategy, because, actually, the language and the framing in the conversation really matter. If people feel they're being judged, they're unlikely to engage, including those people who do want help to make a difference.
In terms of the measures that we want to adopt, that's part of the point of having the consultation—to see what works, and then, when we have that and when we deliver a strategy, we're clear about how we will have milestones and benchmarks to understand if we are genuinely making progress and what it is apt that the Government should be measured on and what it is apt that we want to set ambitions for the country on. That's a broader question here, because the Government on its own can't resolve this issue—if we could, then we certainly would have done by now.
On your point about social prescribing, I've made a number of statements in the Chamber about social prescribing, about its use not just in, for example, the national exercise referral scheme, but the additional investments we've made, together with the third sector, primarily targeted at mental health. I will update the Chamber again, when we have evaluation on the projects that I've already announced.
On your broader point about obliterating vending machines, there is always a challenge about the balance in what we do. I expect to come from the consultation some measures that will be challenging about how we take that forward. There will be very strong views on either side. If we simply say, 'Hospitals may not sell chocolate', for example, we know that people will simply buy it in other places as well.
So, it's part of the cultural change, but if you look at the way that health boards have moved over the last few years, actually, the food that you will see being made available within our hospital sites has markedly improved, and there's a much greater awareness of the offer and that it is a healthier offer as well. I expect that movement to continue, but I look forward, genuinely, to what Members here and outside have to say during the consultation.
Diolch am y gyfres o gwestiynau. Rydych yn iawn nad yw rheoleiddio hysbysebu wedi'i ddatganoli, er bod swyddogion yn cysylltu’n rheolaidd ag Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol y DU. Maen nhw'n mynd i ymgynghori ynglŷn â mesurau ychwanegol o gwmpas hysbysebu a'r potensial ar gyfer, yn enwedig, bwydydd sy’n cynnwys llawer o fraster a halen—yn y bôn, i gyflwyno trothwy amser ar gyfer hysbysebu. Rydym ni o blaid, yn fras, cyfyngiadau ar yr hyn y gellir ei hysbysebu ar amser penodol, ac, yn benodol, sut mae wedi’i dargedu. Yna, rydym ni hefyd yn ystyried a oes yna bethau y gallem ni eu gwneud o ran sut y mae gwahanol gynhyrchion yn cael eu hysbysebu mewn digwyddiadau rydym ni ein hunain yn eu noddi a’u hyrwyddo.
O ran eich pwynt am goginio ar gyfer oedolion, os edrychwch chi drwy'r ddogfen ymgynghori, rydym ni’n cydnabod, a dweud y gwir, bod helpu pobl i baratoi bwyd iachach yn ffactor allweddol. Yn wir, mae bron bob un o'n rhaglenni gwrthdlodi wedi edrych ar helpu pobl i baratoi bwyd iachach hefyd. Mae'n rhan arferol o'r sgwrs—mae hefyd yn rhan o beth rydym ni’n ceisio ei wneud i hyrwyddo neges bwyta'n iach drwy ysgolion. Nid dim ond mater o addysgu plant yw hyn—mae’n berthnasol i holl gymuned yr ysgol. Rhan o'r hyn y byddwn ni’n ei wneud yn yr ymgynghoriad yw, yn ogystal â’r grwpiau rydw i wedi eu hamlinellu, yw gwneud yn siŵr ein bod ni’n siarad â rhieni sy’n cymryd rhan yn Dechrau'n Deg. Rydym ni hefyd yn mynd i gael rhai sgyrsiau o amgylch cymunedau ysgol yn ogystal â siarad â disgyblion a rhieni, yn hytrach na dim ond bod ar un pen neu’r llall i'r sgwrs.
O ran gordewdra a beichiogrwydd, mae hyn yn berthnasol i'r her gyffredinol sydd gennym ni o gynnal pwysau iach drwy fywyd. Os mai dim ond yn union cyn beichiogrwydd neu pan fydd rhywun eisoes yn feichiog rydych chi am gael y sgwrs honno, gallwch chi ddal i wneud rhai pethau i helpu pobl i reoli eu pwysau. Ond, a dweud y gwir, hoffem ni achub y blaen ar hynny i geisio gwneud yn siŵr ein bod ni'n cael sgwrs ehangach yn hytrach na llwytho hyn i mewn i addysg cyn geni.
Ond, wrth gwrs, y gwir amdani yw ein bod ni wedi cynyddu niferoedd ein bydwragedd i wneud yn siŵr ein bod ni’n cydymffurfio â Birthrate Plus, ac mae hynny’n bennaf oherwydd y cymhlethdod ychwanegol wrth gyflawni geni. Mae hynny'n rhannol oherwydd bod menywod yn tueddu i fod yn hŷn nawr wrth roi genedigaeth, ond hefyd oherwydd heriau gordewdra hefyd. Felly, mae gwneud yn siŵr bod babanod yn cael eu geni’n ddiogel yn her, ac rydym ni wedi ymateb i hynny drwy gynyddu nifer ein bydwragedd yn sylweddol a chynnal y buddsoddiad yn eu hyfforddi.
Ond, fel y dywedais i, yn hyn o beth, rwy’n meddwl bod gennym ni fwy o ddiddordeb mewn sut i wneud i bob cyswllt gyfrif, pan fydd pobl yn cysylltu â gweithwyr iechyd proffesiynol, ac yn y newid diwylliannol mwy cyffredinol yr hoffem ni ei weld yn datblygu. Mae hynny'n golygu gweithio gyda phobl, a dyna pam nad ydym ni'n cyfeirio at hyn fel strategaeth gordewdra, oherwydd y gwir yw bod yr iaith a’i fframio yn y sgwrs yn bwysig iawn. Os yw pobl yn teimlo eu bod nhw’n cael eu barnu, maent yn annhebygol o ddangos diddordeb, gan gynnwys y bobl hynny sydd ag eisiau help i wneud gwahaniaeth.
O ran y mesurau yr hoffem ni eu mabwysiadu, mae hynny’n rhan o bwynt cynnal yr ymgynghoriad—i weld beth sy'n gweithio, ac yna, pan fydd gennym ni hynny a phan fyddwn ni’n cyflawni strategaeth, byddwn ni'n glir ynglŷn â sut y bydd gennym ni gerrig milltir a meincnodau i ddeall a ydym ni wir yn gwneud cynnydd a sut y mae'n briodol i fesur y Llywodraeth a pha uchelgeisiau y dylem ni eu gosod ar gyfer y wlad. Mae hwnnw'n gwestiwn ehangach yma, oherwydd ni all y Llywodraeth ar ei phen ei hun ddatrys y mater hwn—pe gallem ni, byddem yn sicr wedi gwneud hynny erbyn hyn.
Ynglŷn â’ch pwynt am bresgripsiynu cymdeithasol, rwyf wedi gwneud nifer o ddatganiadau yn y Siambr ynglŷn â phresgripsiynu cymdeithasol, am ei ddefnyddio nid yn unig, er enghraifft, yn y cynllun cenedlaethol i atgyfeirio cleifion i wneud ymarfer corff, ond yn y buddsoddiadau ychwanegol rydym ni wedi eu gwneud, ynghyd â’r trydydd sector, sydd wedi’u targedu’n bennaf at iechyd meddwl. Fe wnaf roi’r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr eto, pan fyddwn ni wedi gwerthuso’r prosiectau rwyf i wedi eu cyhoeddi eisoes.
O ran eich pwynt ehangach am ddileu peiriannau gwerthu, mae her bob amser o ran y cydbwysedd yn yr hyn rydym ni’n ei wneud. Rwy’n disgwyl y bydd rhai mesurau’n dod o’r ymgynghoriad a fydd yn heriol ynghylch sut yr ydym ni’n bwrw ymlaen â hynny. Bydd safbwyntiau cryf iawn ar y ddwy ochr. Os ydym ni’n dweud yn syml, ‘Chaiff ysbytai ddim gwerthu siocled’, er enghraifft, rydym ni’n gwybod y bydd pobl yn mynd i’w brynu o leoedd eraill hefyd.
Felly, mae'n rhan o'r newid diwylliannol, ond os edrychwch chi ar sut y mae byrddau iechyd wedi symud dros y blynyddoedd diwethaf, y gwir yw bod y bwyd y byddwch chi’n ei weld ar gael o fewn ein safleoedd ysbyty wedi gwella'n fawr, ac mae llawer mwy o ymwybyddiaeth o'r cynnig a’r ffaith ei fod yn gynnig iachach hefyd. Rwy’n disgwyl i’r symudiad hwnnw barhau, ond rwyf wir yn edrych ymlaen i glywed beth a fydd gan Aelodau yma a'r tu allan i’w ddweud yn ystod yr ymgynghoriad.
I'm very pleased to welcome the Minister's statement today and the progress that is being made on this very important piece of work, which, of course, arises out of a Plaid Cymru amendment to the original legislation. I'd associate myself with everything that the Minister has said himself and that Darren Millar has said about the importance of this issue to the health and well-being of our community.
This is such a wide-ranging potential agenda, and I can only touch on a small number of issues today, but, as Darren Millar has said, I would like to assure the Minister that Plaid Cymru will be keen to support him in the progress of this work and to co-operate in any way that is appropriate.
Rwy’n falch iawn o groesawu datganiad y Gweinidog heddiw a'r cynnydd sy’n cael ei wneud ar y darn pwysig iawn hwn o waith, sydd, wrth gwrs, yn deillio o welliant gan Blaid Cymru i'r ddeddfwriaeth wreiddiol. Byddwn yn fy nghysylltu fy hun â phopeth y mae’r Gweinidog wedi’i ddweud ei hun ac y mae Darren Millar wedi'i ddweud am bwysigrwydd y mater hwn i iechyd a lles ein cymuned.
Mae hon yn agenda bosibl â chwmpas eang iawn, ac allaf fi ddim ond cyffwrdd heddiw ar nifer bach o faterion, ond, fel y dywedodd Darren Millar, hoffwn roi sicrwydd i’r Gweinidog y bydd Plaid Cymru yn awyddus i'w gefnogi i ddatblygu’r gwaith hwn ac i gydweithredu mewn unrhyw ffordd sy’n briodol.
The first question I want to raise with the Minister is the issue of pace on this work. Now, I think it's very important to take time to do it right, but I'm sure that the Minister will agree with me that every day that we are not taking the actions we need to take is a day too long. So, I'd seek the Minister's assurance today that the October timetable will not be allowed to slip and that he will take personal responsibility for ensuring that it doesn't, given the importance of the issues.
Again, in terms of evaluating the progress on the strategy once it's in place, I would put it to the Minister that we will need specific targets. We will need a national target about how we're going to reduce the percentages the Minister's rightly highlighted of our fellow citizens who are either obese or overweight, but we'll also need specific targets for specific organisations to act on, because as the Minister has rightly said himself, we don't need any more warm words on these issues and we do know that what gets measured gets done.
With regard to the Minister's healthy environment heading and the suggestions for legislation, I wonder if the Minister would give further consideration to how the planning system might be used to ensure, for example, that we no longer have so many fast food outlets really, really close to schools. As I understand it at the moment, there is no capacity for local authorities to limit these on health grounds and I really think that many of us would very strongly support a limit. The Minister will be aware that this is actually particularly an issue in poorer communities where young people may choose to buy chips rather than pay for a healthier school dinner, so that they have a little bit more money in their pockets.
With regard to healthier settings, I seek the Minister's reassurance that while there's a lot of emphasis here on physical activity in schools, he'll be aware of the Health, Social Services and Sport Committee's report with regard to physical activity. Will he ensure—working with the Minister for Education, who's here—that this will be built into the new curriculum? I'm particularly keen to see that we take steps to ensure that teachers, especially in primary schools, have the skills and the confidence to build physical confidence and physical activity into what they do with children at that very early age.
Also, with regard to healthier settings, I seek the Minister's assurance that we will ensure that further education colleges are included in this. We know that there's a big drop-off of physical activity, particularly amongst women and girls, between the ages of 16 and 25, and it seems to me that ensuring that further education settings are providing opportunities for young people at that age range can be really, really important in helping to develop and maintain healthy habits, particularly for women and girls.
The Minister's statement rightly highlights that levels of obesity are linked to areas of higher deprivation, and I hope that the Minister will take on board that the strategy should look at access to healthy foods. I would submit, Deputy Presiding Officer, that there are not very many mothers and fathers in Wales who do not know that an apple is better for their child than chips, but the truth is that potatoes are cheaper than apples. So, will he consider exploring, as the strategy's developed, access to healthier foods? I'm thinking particularly of food co-operatives. Some innovative work I saw in the Llanelli area where you've got local farmers coming together with local communities—picking up on Darren Millar's point about needing cooking skills, of course—but using the surplus produce that would otherwise be thrown away to provide at very low cost to local communities.
Just two very brief further points. With regard to healthier people, I'm very pleased to see the Minister's reference to the First 1000 Days. The Minister will, I'm sure, be very well aware of the importance of breastfeeding in ensuring early child health and reducing the risks of obesity. I believe it's very important that we promote that positively to women, but also that we don't put pressure on them. I think it would be a crucial part of this strategy to ensure that there is support for women, going forward—not pressure, because we know that's unhelpful—but support for women, going forward.
Finally, I'd like to pick up on the Minister's own point about the tone of the way in which we discuss these issues with our fellow citizens. The Minister is very right to say that if people feel judged, they will not co-operate, they won't participate—in fact, those at high risk turn to comfort eating. But I'd also add to what the Minister has said—that it's very important that there's nothing in the tone of these discussions that can contribute to the kind of anxiety about weight and body image that we know has such a terrible effect, particularly on young women, but increasingly also on young men, and that, if it's not properly managed, can lead to eating disorders. The Minister's referred himself to the impact of obesity and weight issues on mental health. That is, of course, true for people who carry too much weight, but it can also go the other way. So, I'm seeking the Minister's assurance today that when we look at the language we use, we don't put ourselves in a position where we risk worsening that agenda.
Mae’r cwestiwn cyntaf yr hoffwn i ei ofyn i’r Gweinidog yn ymwneud â chyflymdra’r gwaith hwn. Nawr, rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn cymryd amser i’w wneud yn iawn, ond rwy’n siŵr y gwnaiff y Gweinidog gytuno â mi bod pob diwrnod o beidio â chymryd y camau sydd eu hangen ddiwrnod yn ormod. Felly, rwy’n ceisio sicrwydd gan y Gweinidog heddiw na chaiff amserlen mis Hydref lithro ac y bydd ef yn cymryd cyfrifoldeb personol am sicrhau hynny, o gofio pwysigrwydd y materion.
Unwaith eto, o ran gwerthuso cynnydd y strategaeth pan fydd hi ar waith, byddwn yn dweud wrth y Gweinidog y bydd angen targedau penodol. Bydd angen targed cenedlaethol ar gyfer sut yr ydym ni’n mynd i leihau’r canrannau y mae’r Gweinidog wedi eu nodi’n gywir o’n cyd-ddinasyddion sy'n ordew neu dros bwysau. Ond hefyd bydd angen targedau penodol i sefydliadau penodol weithredu arnynt, oherwydd fel y dywedodd y Gweinidog yn gywir ei hun, does dim angen mwy o eiriau cynnes am y materion hyn ac rydym yn gwybod bod yr hyn sy'n cael ei fesur yn cael ei wneud.
O ran pennawd amgylchedd iach y Gweinidog a’r awgrymiadau ar gyfer deddfwriaeth, tybed a fyddai’r Gweinidog yn rhoi ystyriaeth bellach i sut y gellid defnyddio'r system gynllunio i sicrhau, er enghraifft, nad oes gennym ni mwyach gymaint o siopau bwyd cyflym yn agos iawn i ysgolion. Rwyf ar ddeall nad oes gan awdurdodau lleol y gallu ar hyn o bryd i gyfyngu ar y rhain ar sail iechyd ac rwy'n credu y byddai llawer ohonom yn gryf o blaid cyfyngiad. Bydd y Gweinidog yn gwybod bod hyn yn arbennig o wir mewn cymunedau tlotach lle gall pobl ifanc ddewis prynu sglodion yn hytrach na thalu am ginio ysgol iachach, fel bod ganddyn nhw ychydig mwy o arian yn eu pocedi.
O ran lleoliadau iachach, hoffwn i gael sicrwydd gan y Gweinidog, er bod llawer o bwyslais yma ar weithgarwch corfforol mewn ysgolion, y bydd yn ymwybodol o adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gwasanaethau Cymdeithasol a Chwaraeon am weithgarwch corfforol. A wnaiff sicrhau—gan weithio gyda'r Gweinidog Addysg, sydd yma—y caiff hyn ei gynnwys yn y cwricwlwm newydd? Rwy’n arbennig o awyddus i’n gweld ni’n cymryd camau i sicrhau bod gan athrawon, yn enwedig mewn ysgolion cynradd, y sgiliau a'r hyder i gynnwys hyder corfforol a gweithgarwch corfforol yn yr hyn y maen nhw’n ei wneud gyda phlant mor ifanc â hynny.
Hefyd, o ran lleoliadau iachach, rwy’n ceisio sicrwydd y Gweinidog y byddwn yn sicrhau bod hyn yn cynnwys colegau addysg bellach. Rydym yn gwybod bod gostyngiad mawr o ran gweithgarwch corfforol, yn enwedig ymhlith menywod a merched, rhwng 16 a 25 oed, ac mae'n ymddangos i mi y gallai sicrhau bod lleoliadau addysg bellach yn darparu cyfleoedd i bobl ifanc yn yr ystod oedran hwnnw fod yn bwysig iawn, iawn o ran helpu i ddatblygu a chynnal arferion iach, yn enwedig ar gyfer menywod a merched.
Mae datganiad y Gweinidog yn tynnu sylw, yn briodol, at y cysylltiad rhwng lefelau gordewdra ac ardaloedd o amddifadedd uwch, ac rwy’n gobeithio y gwnaiff y Gweinidog ystyried y dylai’r strategaeth edrych ar y gallu i gael gafael ar fwyd iach. Byddwn i’n cynnig, Dirprwy Lywydd, nad oes llawer iawn o famau a thadau yng Nghymru sydd ddim yn gwybod bod afal yn well i’w plentyn na sglodion. Ond y gwir amdani yw bod tatws yn rhatach nag afalau. Felly, a wnaiff ystyried archwilio, wrth ddatblygu’r strategaeth, y gallu i gael gafael ar fwydydd iachach? Rwy’n meddwl yn benodol am gwmnïau bwyd cydweithredol. Rwyf wedi gweld rhywfaint o waith arloesol yn ardal Llanelli lle mae ffermwyr lleol yn dod ynghyd â chymunedau lleol—i nodi pwynt Darren Millar am yr angen am sgiliau coginio, wrth gwrs—ond yn defnyddio’r cynnyrch dros ben a fyddai fel arall yn cael ei daflu i’w ddarparu’n rhad iawn i gymunedau lleol.
Dim ond dau bwynt byr iawn arall. O ran pobl iachach, rwy’n falch iawn o weld y Gweinidog yn cyfeirio at y 1000 Diwrnod Cyntaf. Bydd y Gweinidog, rwy’n siŵr, yn ymwybodol iawn o bwysigrwydd bwydo ar y fron i sicrhau iechyd cynnar plant a lleihau peryglon gordewdra. Rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni’n hyrwyddo hynny mewn modd cadarnhaol i fenywod, ond heb roi pwysau arnyn nhw ychwaith. Rwy’n credu y byddai'n rhan hanfodol o'r strategaeth hon i sicrhau bod cymorth ar gael i fenywod, yn y dyfodol—nid pwysau, oherwydd gwyddom nad yw hynny o gymorth—ond cymorth i fenywod, yn y dyfodol.
Yn olaf, hoffwn fynd ar drywydd y pwynt a wnaed gan y Gweinidog ei hun am dôn y ffordd yr ydym yn trafod y materion hyn gyda’n cyd-ddinasyddion. Mae'r Gweinidog yn gywir iawn i ddweud, os yw pobl yn teimlo eu bod nhw’n cael eu barnu, na fyddant yn barod i gydweithredu, na wnant gymryd rhan—yn wir, mae'r rhai sydd mewn perygl uchel yn troi at fwyta am gysur. Ond byddwn i hefyd yn ychwanegu at yr hyn y mae’r Gweinidog wedi’i ddweud—ei bod hi’n bwysig iawn nad oes dim byd yn nhôn y trafodaethau hyn sy’n gallu cyfrannu at y math o bryder ynghylch pwysau a’r ddelwedd o’r corff yr ydym ni’n gwybod eu bod nhw’n cael effaith mor ofnadwy, yn enwedig ar fenywod ifanc, ond yn fwyfwy hefyd ar ddynion ifanc, ac, os na chaiff ei reoli’n briodol, sy’n gallu arwain at anhwylderau bwyta. Mae’r Gweinidog ei hun wedi cyfeirio at effaith materion pwysau a gordewdra ar iechyd meddwl. Mae hynny, wrth gwrs, yn wir am bobl sy'n cario gormod o bwysau, ond gall hefyd fynd y ffordd arall. Felly, rwy’n ceisio sicrwydd gan y Gweinidog heddiw, pan fyddwn ni’n edrych ar yr iaith i’w defnyddio, na fyddwn ni’n ein rhoi ein hunain mewn sefyllfa lle’r ydym ni mewn perygl o waethygu’r agenda honno.
I'm happy to confirm the commitment I've already given to an October date for the strategy to be published, and I expect it to have milestones and measures, but for there to be smart milestones, measures and targets, not aspirational ones. I'm really keen to actually have something that is achievable, as well as measures where we can track our progress, so people can see the progress that we are making not just as a Government and public services, but actually how we're influencing and helping to change behaviours, because much of what we're talking about, really, is how we help to change people's behaviour, as well as one of the point you made about how we make healthier choices easier choices. That's really important for us as well.
And on one of those points, of course, unfortunately, it is not at all clear—in fact, the majority view is that we don't have the powers to have public health considerations as a legitimate planning construct, so we can't restrict the number of fast food outlets around schools, leisure centres or other areas. I think that is a problem. It is an area that the Welsh Government argued with the UK Government over with the passage of the last Wales Act, about powers deliberately retained by the UK Government. I think we would be able to make much more progress if we could take that into account as a legitimate planning consideration, and I think that we would all be much the better off for. But that still does not mean that when we consider planning healthy environments taking advantage of what we have, that there isn't more that we can do already in the way that we deliver services and the way we plan new developments.
On your broader point about healthy settings and the activity in schools, there's a point here about health literacy as part of the new curriculum. We've just had a statement lasting over an hour with questions about the development of the new curriculum. We're very clear about the role of health and health literacy within that new curriculum. To be clear about activity in schools, we're not just talking about the daily mile and we're not just talking about sport in schools as well, because people like me who loved and enjoyed sport are one group of people, but, actually, there are others who never liked it at all. But we still need to understand that activity is an important part of getting around and getting on, and that doesn't mean to say we're going to say that everyone has to get up and be brutalised by wearing far too little clothing on a cold day and having someone shout at you; that is not a great way to make people fall in love with a sport or any other form of particular activity. It's how to normalise activity that I think matters.
And on your point about cultural change—of course, that is exactly what I said we're looking to achieve, and I'm sure that the Member for Llanelli will be taking forward his continuing interest in active travel, for example. I mentioned that in the statement about how we get around and move around. That will really matter too. But also, I'm sure you'll recall, of course, the healthy and active fund, with £5 million, that I was very happy to launch with my colleague the Deputy Minister for culture—. It's a slightly updated title now—Deputy Minister for Welsh language and international Affairs. No? That's the Minister. Lord Elis-Thomas anyway—[Laughter.]—and I launched the £5 million healthy and active fund. That's about making use of all the assets that we have and, again, it's looking to promote cultural change, as well as to make the best use of all the opportunities for greater physical activity.
Finally, on your point about breastfeeding, it's a regular topic we return to in the Chamber, and so we should do. There's a challenge with the move from breast is best to breast is normal, and to normalise breastfeeding and to make sure that it is accepted and supported, and, equally, that women who make different choices about feeding their children are not judged either. And that's your final point about not judging people, about wanting to support people to make healthier choices, and not wanting to tip people into a place where they have eating disorders either by overeating or undereating, but actually about how we say, 'What is a healthy weight and a healthy mind to be able to maintain and sustain a healthy weight?', and that is the focus of our attention. That is the way I want the conversation to carry on.
Rwy’n hapus i gadarnhau’r ymrwymiad a roddais eisoes i ddyddiad ym mis Hydref ar gyfer cyhoeddi’r strategaeth. Rwy’n disgwyl y bydd yn cynnwys mesurau a cherrig milltir, ond cerrig milltir, mesurau a thargedau doeth, nid rhai uchelgeisiol. Rwy’n awyddus iawn i gael rhywbeth y gellir ei gyflawni, yn ogystal â mesurau lle gallwn olrhain ein cynnydd, fel y bydd pobl yn gallu gweld y cynnydd a wnawn nid yn unig fel Llywodraeth a gwasanaethau cyhoeddus, ond sut yr ydym ni mewn gwirionedd yn dylanwadu ar ymddygiad ac yn helpu i’w newid. Mae llawer o'r hyn yr ydym yn sôn amdano, mewn gwirionedd, yn ymwneud â sut yr ydym ni’n helpu i newid ymddygiad pobl, yn ogystal ag un o'r pwyntiau y gwnaethoch chi am sut i wneud dewisiadau iachach yn ddewisiadau haws. Mae hynny'n bwysig iawn inni hefyd.
Ac ar un o'r pwyntiau hynny, wrth gwrs, yn anffodus, nid yw’n glir o gwbl—yn wir, barn y mwyafrif yw nad oes gennym ni’r pwerau i ystyriaethau iechyd y cyhoedd fod yn ddyfais gynllunio ddilys, felly nid oes modd cyfyngu ar nifer y siopau bwyd cyflym o gwmpas ysgolion, canolfannau hamdden neu ardaloedd eraill. Credaf fod hynny'n broblem. Mae'n faes lle cafwyd dadl rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn ystod hynt y Ddeddf Cymru ddiwethaf, ynghylch pwerau a gedwir yn fwriadol gan Lywodraeth y DU. Rwy’n credu y gallem wneud llawer mwy o gynnydd pe gellid ystyried hynny yn ystyriaeth gynllunio ddilys, ac rwy’n credu y byddem ni i gyd mewn sefyllfa lawer gwell. Ond eto nid yw hynny'n golygu, pan fyddwn yn ystyried cynllunio amgylcheddau iach i fanteisio ar yr hyn sydd gennym ni, na fyddem ni’n gallu gwneud mwy eisoes yn y ffordd yr ydym yn cyflenwi gwasanaethau ac yn y ffordd yr ydym yn cynllunio datblygiadau newydd.
O ran eich pwynt ehangach ar leoliadau iach a’r gweithgarwch mewn ysgolion, ceir pwynt yma am lythrennedd iechyd fel rhan o'r cwricwlwm newydd. Rydym newydd gael datganiad yn para dros awr gyda chwestiynau am ddatblygiad y cwricwlwm newydd. Rydym yn glir iawn ynglŷn â swyddogaeth iechyd a llythrennedd iechyd o fewn y cwricwlwm newydd. I fod yn glir am y gweithgarwch mewn ysgolion, nid dim ond sôn am y filltir ddyddiol yw hyn ac nid dim ond sôn am chwaraeon mewn ysgolion ychwaith, oherwydd mae pobl fel fi a oedd wrth eu bodd â chwaraeon ac yn eu mwynhau, ond, a dweud y gwir, mae pobl eraill sydd ddim erioed wedi eu hoffi. Serch hynny, mae angen inni ddeall bod gweithgarwch yn rhan bwysig o symud o gwmpas a byw bywyd, ac nid yw hynny’n golygu ein bod ni’n mynd i ddweud bod yn rhaid i bawb orfod gwisgo rhy ychydig o ddillad ar ddiwrnod oer iawn i gael rhywun i weiddi arnoch chi; dydy hynny ddim yn ffordd wych o wneud i bobl syrthio mewn cariad â chwaraeon nac unrhyw fath arall o weithgaredd penodol. Sut i normaleiddio gweithgarwch sy’n bwysig, yn fy marn i.
Ac ar eich pwynt am newid diwylliannol—wrth gwrs, dyna'n union yr hyn a ddywedais yr ydym yn ceisio ei gyflawni, ac rwy’n siŵr y bydd yr Aelod dros Lanelli yn bwrw ymlaen â’i ddiddordeb parhaus mewn teithio llesol, er enghraifft. Soniais am hynny yn y datganiad ynglŷn â sut rydym ni’n mynd o gwmpas ac yn symud o gwmpas. Bydd hynny’n bwysig iawn hefyd. Ond hefyd, rwy’n siŵr y cofiwch chi, wrth gwrs, y gronfa iach ac egnïol, gwerth £5 miliwn, yr oeddwn i’n falch iawn o’i lansio gyda fy nghyd-Aelod, y Dirprwy Weinidog diwylliant—. Mae’r teitl wedi'i ddiweddaru ychydig bellach—Dirprwy Weinidog y Gymraeg a materion rhyngwladol. Na? Dyna’r Gweinidog. Yr Arglwydd Elis-Thomas beth bynnag—[chwerthin.]—a fi a lansiodd y gronfa iach ac egnïol gwerth £5 miliwn. Mae’n ymwneud â defnyddio'r holl asedau sydd gennym ni ac, unwaith eto, mae'n gobeithio hybu newid diwylliannol, yn ogystal â defnyddio’r holl gyfleoedd ar gyfer mwy o weithgarwch corfforol yn y modd gorau posib.
Yn olaf, ar eich pwynt am fwydo ar y fron, mae'n bwnc yr ydym ni’n dychwelyd ato’n rheolaidd yn y Siambr, fel y dylem ni. Mae'n her symud o 'y fron sydd orau' i 'mae’r fron yn normal', a normaleiddio bwydo ar y fron a gwneud yn siŵr ei fod yn cael ei dderbyn a’i gefnogi, ac, ar yr un pryd, nad yw merched sy'n gwneud dewisiadau gwahanol am fwydo eu plant yn cael eu barnu ychwaith. A dyna eich pwynt olaf am beidio â barnu pobl, am geisio helpu pobl i wneud dewisiadau iachach, heb ddymuno gwthio pobl i rywle lle mae ganddyn nhw anhwylderau bwyta naill ai oherwydd bwyta gormod neu ddim digon, ond am sut yr ydym yn dweud, 'Beth yw pwysau iach a meddwl iach i allu cynnal a chadw pwysau iach?', a dyna sy’n hoelio ein sylw. Dyna sut yr hoffwn i’r sgwrs ddigwydd.
I disagree with you one thing, where I think you were saying that poor diet shouldn't be a defining feature. Unfortunately, it is a defining feature of Wales. We are the most obese nation in Europe, and that is a pretty shocking statistic. So, we have to stop talking about it and we actually have to do things about it.
I absolutely agree with the focus on the first 1,000 days; I agree that's a very good place to start. But, as you do acknowledge, we can't leave it to schools to pick up the burden of tackling childhood obesity on their own; we have to work with them. But we absolutely have to tackle food in schools. My predecessor as the Member for Cardiff Central, Jenny Randerson, fought long and hard to introduce the Healthy Eating in Schools (Wales) Measure 2009 and she had this vision of instituting freshly made, fresh food in schools. It simply hasn't happened. We still have the large multiple catering companies bringing in food from goodness knows where and, frankly, there is next to no monitoring going on. I was devastated to learn that Flintshire had abandoned the Food for Life programme they had instituted with the Soil Association because that included elements of monitoring as to where the food was coming from. In none of the catering organisations now serving our local authorities is there any monitoring going on. Since 2013, Estyn has an obligation to report on food and drink, but does not inspect it. And there isn't anybody else doing it unless you've got particularly vigilant governors or school councils. So, we need legislation.
We cannot have catering companies flogging bottles of water in school because they simply don't provide it in a jug. This is outrageous. And we have to remember that people like Gareth Wyn Jones struggled to make meals from fresh food when he tried to do that in Canton in west Cardiff, simply because there isn't enough fresh vegetables available within a 50-mile radius. We already have the hallmarks of what needs to be done in Kevin Morgan's report, 'Good Food For All', published by Institute of Welsh Affairs in 2015, and that is public procurement in schools, hospitals, care homes, prisons and government buildings. That is something that the Government already has powers over, and we need to start instituting healthy food being served up in all of those intuitions as one of the ways in which we need to start changing the conversation.
Lastly, I do hope that the Minister will support Veg Power's latest approach to making vegetables fun for children, because it's no use simply telling children they've got to eat five a day—that isn't going to work, particularly if their parents are simply unaware of the five-a-day message. So, 'eating veg is fun' is the way forward in my view. I think there's an excellent little advert that went out on ITV last week, and I hope that the Minister will associate himself with that sort of creative way of getting children engaged in what they're eating is what they are going to turn into.
Rwy’n anghytuno â chi am un peth, lle rwy’n credu eich bod chi wedi dweud na ddylai deiet gwael fod yn nodwedd ddiffiniol. Yn anffodus, mae'n un o nodweddion diffiniol Cymru. Ni yw’r genedl fwyaf gordew yn Ewrop, ac mae hwnnw'n ystadegyn eithaf syfrdanol. Felly, rhaid inni roi'r gorau i siarad am y peth a rhaid inni wneud rhywbeth gwirioneddol am y peth.
Rwy’n cytuno’n llwyr â’r pwyslais ar y 1,000 diwrnod cyntaf; rwy’n cytuno bod hynny’n lle da iawn i ddechrau. Ond, fel yr ydych chi’n ei gydnabod, allwn ni ddim gadael i ysgolion ysgwyddo'r baich o fynd i'r afael â gordewdra ymhlith plant ar eu pen eu hunain; rhaid inni weithio gyda nhw. Ond yn bendant mae’n rhaid inni fynd i'r afael â bwyd mewn ysgolion. Gwnaeth fy rhagflaenydd fel yr Aelod dros Ganol Caerdydd, Jenny Randerson, ymladd yn hir ac yn galed i gyflwyno Mesur Bwyta'n Iach mewn Ysgolion (Cymru) 2009 ac roedd ganddi’r weledigaeth hon o sefydlu bwyd ffres, newydd ei wneud mewn ysgolion. Nid yw hynny wedi digwydd. Mae gennym lawer o gwmnïau arlwyo mawr o hyd yn dod â bwyd o bwy a ŵyr ymhle ac, a dweud y gwir, does prin ddim monitro’n digwydd. Roedd yn ofnadwy clywed bod Sir y Fflint wedi cefnu ar y rhaglen Bwyd am Oes a sefydlwyd ganddyn nhw ynghyd â Chymdeithas y Pridd oherwydd bod hynny’n cynnwys elfennau o fonitro o ble roedd y bwyd yn dod. Does dim monitro’n digwydd nawr yn unrhyw un o'r sefydliadau arlwyo sy'n gwasanaethu ein hawdurdodau lleol. Ers 2013, mae gan Estyn rwymedigaeth i adrodd ar fwyd a diod, ond dydyn nhw ddim yn ei archwilio. A does neb arall yn gwneud hynny oni bai bod gennych chi lywodraethwyr neu gynghorau ysgol arbennig o wyliadwrus. Felly, mae angen deddfwriaeth.
Ni allwn gael sefyllfa lle mae cwmnïau arlwyo'n gwerthu poteli dŵr yn yr ysgol oherwydd yn syml nad ydyn nhw’n ei ddarparu mewn jwg. Mae hyn yn warthus. A rhaid inni gofio bod pobl fel Gareth Wyn Jones wedi cael anhawster i wneud prydau o fwyd ffres pan geisiodd wneud hynny yn Nhreganna yng ngorllewin Caerdydd, oherwydd nad oes digon o lysiau ffres ar gael o fewn 50 milltir. Mae gennym eisoes nodweddion yr hyn sydd angen ei wneud yn adroddiad Kevin Morgan, 'Bwyd Da i Bawb', a gyhoeddwyd gan y Sefydliad Materion Cymreig yn 2015, sef caffael cyhoeddus mewn ysgolion, ysbytai, cartrefi gofal, carchardai ac adeiladau'r llywodraeth. Mae hynny'n rhywbeth y mae gan y Llywodraeth bwerau drosto eisoes, ac mae angen inni ddechrau gweini bwyd iach yn yr holl sefydliadau hynny fel un ffordd o ddechrau newid i'r sgwrs.
Yn olaf, rwy’n gobeithio y gwnaiff y Gweinidog gefnogi syniad diweddaraf Veg Power i wneud llysiau’n hwyl i blant, oherwydd does dim pwynt dweud wrth blant bod yn rhaid iddyn nhw fwyta 5 y dydd—dydy hynny ddim yn mynd i weithio, yn enwedig os nad yw eu rhieni’n gwybod am y neges pump y dydd. Felly, ‘mae bwyta llysiau’n hwyl’ yw'r ffordd ymlaen yn fy marn i. Rwy'n credu bod hysbyseb fach ragorol wedi mynd allan ar ITV yr wythnos ddiwethaf, ac rwy’n gobeithio y bydd y Gweinidog yn ei gysylltu ei hun â’r math hwnnw o ffordd greadigol o ennyn diddordeb plant yn y syniad mai’r hyn y maen nhw'n ei fwyta y byddan nhw’n troi iddo.
Thank you for the comments and points. I do want to make clear that the Government does not accept that we should allow poor diet to continue to be a defining feature of the way people live their lives and that must be the ambition of the Government to set out. And I recognise what you've had to say about healthy eating within schools and the challenges of procurement, about having healthy meals and adherence to the current regulations we have when considering further legislative change. It's not just about the curriculum, but whether there is legislative change needed as well. And of course, we're having a conversation to flesh out what the most appropriate steps are to make the biggest difference. That will require us to work together with local authorities in thinking about what is guidance, what is required to actually achieve the right outcome.
But I should say that, when you go into primary schools in particular, I'm regularly struck by how consistent the message is about healthy eating. Messages about high sugar, high fat, high salt, and the way that your final point is about the normalisation of making healthy food, and that it's fun to eat healthy food as opposed to something that is an act of penance, rather than something that you should actually enjoy. And I know this from my own child in the school system and the term's current project is 'scrumptious', so they're looking to try out new and different tastes and flavours and to make them interesting and to normalise it at an early age. And I'm delighted to say he is in particular enjoying this theme of his learning journey, and I wish that other children have the same opportunity. So, again, we look at what we do, how we do it, and how we make it more consistent to make the real cultural change we're all looking to achieve.
Diolch am y sylwadau a'r pwyntiau. Hoffwn egluro nad yw'r Llywodraeth yn derbyn y dylem ni ganiatáu i ddeiet gwael barhau i fod yn nodwedd ddiffiniol yn y ffordd y mae pobl yn byw eu bywydau a bod yn rhaid i’r Llywodraeth anelu at nodi hynny. Ac rwy’n cydnabod yr hyn yr ydych wedi ei ddweud am fwyta'n iach o fewn ysgolion a heriau caffael, am brydau bwyd iach a chadw at y rheoliadau presennol sydd gennym ni wrth ystyried newid deddfwriaethol pellach. Nid mater o’r cwricwlwm yn unig yw hyn, ond a oes angen newid deddfwriaethol hefyd. Ac wrth gwrs, rydym ni'n cael sgwrs i roi cnawd ar beth yw'r camau mwyaf priodol i wneud y gwahaniaeth mwyaf. Bydd hynny’n golygu bod angen inni weithio gydag awdurdodau lleol i feddwl am beth yw'r canllawiau, beth sydd ei wir angen i sicrhau'r canlyniad iawn.
Ond dylwn ddweud, pan ewch chi i'r ysgolion cynradd yn enwedig, mai un peth sy’n fy nharo i’n rheolaidd yw pa mor gyson yw’r neges ynghylch bwyta'n iach. Negeseuon am ormod o siwgr, gormod o fraster, gormod o halen, a'r ffordd y mae eich pwynt olaf am normaleiddio gwneud bwyd iach, a’i bod hi’n hwyl bwyta bwyd iach yn hytrach na rhywbeth sy’n weithred o benyd, yn hytrach na rhywbeth y dylech chi wir ei fwynhau. Ac rwy’n gwybod hyn gan fod gen i blentyn fy hun yn y system ysgol a phrosiect presennol y tymor yw 'blasus'. Felly maen nhw’n ceisio rhoi cynnig ar flasau newydd a gwahanol a’u gwneud nhw’n ddiddorol a normaleiddio’r peth i blant ifanc. Ac rwy’n falch iawn o ddweud ei fod yn mwynhau’r thema hon ar ei siwrne ddysgu yn fawr, a hoffwn i blant eraill gael yr un cyfle. Felly, unwaith eto, rydym yn edrych ar yr hyn a wnawn, sut yr ydym yn ei wneud, a sut yr ydym yn ei wneud yn fwy cyson i wneud y newid diwylliannol gwirioneddol y mae pawb yn ceisio ei gyflawni.
Thanks, Minister, for your statement today. Obesity is an important issue, as all of the speakers have made clear, and it's going to become more and more of a problem, financially, unless we can get to grips with it. I think I don't disagree with anything that anyone else has said in the Chamber today, but different people are coming from different angles, and it's going to be a difficult job to bring all of these approaches together in a coherent programme. So, there are difficulties ahead. Jenny Rathbone was just talking about the importance of the school diet, and she also mentioned public procurement, which is something that has cropped up recently on the environment committee, which is chaired by Mike Hedges, who's also a very keen proponent of using the lever of public procurement. So, this is something that we could do, and it could also link in to food producers in a post-Brexit environment finding a market for their produce. So, I hope that there is some way in which that idea of public procurement can feed into your programme of tackling obesity. Of course, that's only one angle. Physical activity is certainly another major issue and the need to increase physical activity among the young, and I think it needs to be brought into schools as much as it can be done. But you've actually yourself raised some of the issues that other people have also touched on, in that we can't just limit physical activity to people who are good at it, because the problem, actually, is getting people who are not that great at physical activity, who may not think that they've got a physically very attractive body or a sporty body, into meaningful physical activity. Angela Burns has raised this issue before when she's spoken about it from the Conservative benches. So, this is one of the problems.
Darren Millar was talking about social prescribing, which of course is another thing that we can meaningfully use. But again the problem of social prescribing is that, if you're going to get people to go to gyms, if people think that they're fat, they're probably, a lot of them—it's going to be difficult to get them to go to the gym because they will probably have certain anxieties about their body shape. So, these are massive difficulties, and how we are going to overcome them, I don't know. We do need a joined-up approach.
Active travel is also certainly part of it, and I'm slightly concerned about the way that active travel has kind of been bounced around the Government in the past. It's gone between different portfolios and different departments and different Ministers. So, I hope it's something that is going to be taken seriously. Seemingly, Lee Waters, I think you suggested, or someone suggested, may now be responsible for it. Now, we don't have any real evidence that, since the active travel Act was introduced, levels of participation have improved much. So, I think we do need to use that Act, get a grip of it, implement it properly and use it as part of your programme. So, it's a wide-ranging issue and I'd be glad to hear your thoughts on it today.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Mae gordewdra yn fater pwysig, fel y mae’r siaradwyr i gyd wedi’i wneud yn glir, ac mae'n mynd i fod yn fwy a mwy o broblem, yn ariannol, os na allwn ni fynd i'r afael ag ef. Nid wyf yn credu fy mod yn anghytuno â dim byd a ddywedodd neb arall yn y Siambr heddiw. Ond mae pobl wahanol yn dod o onglau gwahanol, a bydd yn waith anodd dwyn pob un o'r dulliau hyn ynghyd mewn rhaglen gydlynol. Felly, mae yna anawsterau o’n blaenau ni. Mae Jenny Rathbone newydd sôn am bwysigrwydd deiet ysgol, a soniodd hefyd am gaffael cyhoeddus, sy'n rhywbeth sydd wedi ymddangos yn ddiweddar ar bwyllgor yr amgylchedd, sy’n cael ei gadeirio gan Mike Hedges; mae yntau’n awyddus iawn i gynnig defnyddio caffael cyhoeddus fel ysgogydd. Felly, mae hyn yn rhywbeth y gallem ni ei wneud, a gallai hefyd gael ei gysylltu â chynhyrchwyr bwyd mewn amgylchedd ar ôl Brexit sy’n ceisio dod o hyd i farchnad ar gyfer eu cynnyrch. Felly, rwy’n gobeithio y gall y syniad hwnnw o gaffael cyhoeddus rywsut gyfrannu at eich rhaglen o fynd i'r afael â gordewdra. Wrth gwrs, dim ond un ongl yw honno. Mae gweithgarwch corfforol yn sicr yn fater mawr arall a'r angen i gynyddu gweithgarwch corfforol ymysg pobl ifanc, ac rwy’n credu bod angen ei gyflwyno mewn ysgolion gymaint â phosibl. Ond rydych chi eich hun wedi codi rhai o'r materion a gafodd sylw gan bobl eraill hefyd, sef na allwn ni gyfyngu gweithgarwch corfforol i bobl sy’n gallu ei wneud yn dda. Y broblem, a dweud y gwir, yw perswadio pobl sydd ddim cystal â hynny am wneud gweithgarwch corfforol, y rheini sydd o bosib ddim yn credu bod ganddynt gorff deniadol iawn neu gorff addas i chwaraeon, i wneud gweithgaredd corfforol ystyrlon. Mae Angela Burns wedi codi'r mater hwn o’r blaen wrth siarad am y peth o feinciau'r Ceidwadwyr. Felly, mae hyn yn un o'r problemau.
Roedd Darren Millar yn sôn am bresgripsiynau cymdeithasol, sydd wrth gwrs yn beth arall y gallwn ni ei ddefnyddio mewn ffordd ystyrlon. Ond eto y broblem â phresgripsiynau cymdeithasol yw, os ydych chi'n mynd i berswadio pobl i fynd i gampfeydd, os yw pobl yn credu eu bod nhw'n dew, fwy na thebyg, lawer ohonynt—bydd yn anodd eu perswadio nhw i fynd i'r gampfa oherwydd bydd ganddyn nhw rai pryderon am siâp eu corff. Felly, mae'r rhain yn anawsterau enfawr, a sut rydym ni’n mynd i’w goresgyn nhw, wn i ddim. Mae angen dull gweithredu cydgysylltiedig.
Mae teithio llesol hefyd yn sicr yn rhan ohono, ac rwy’n bryderus braidd ynghylch y ffordd y mae teithio llesol wedi cael ei basio o amgylch y Llywodraeth yn y gorffennol. Mae wedi mynd rhwng gwahanol bortffolios a gwahanol adrannau a gwahanol Weinidogion. Felly, rwy’n gobeithio bod hynny’n rhywbeth sy’n mynd i gael ei gymryd o ddifrif. Yn ôl pob golwg, efallai mai Lee Waters, rwy’n credu bod rhywun wedi awgrymu hynny, sy’n gyfrifol am hynny erbyn hyn. Nawr, nid oes gennym dystiolaeth wirioneddol, ers cyflwyno’r Ddeddf teithio llesol, bod lefelau cyfranogiad wedi gwella rhyw lawer. Felly, rwy’n credu bod angen inni ddefnyddio'r Ddeddf honno, cael gafael arni, ei gweithredu'n gywir a’i defnyddio'n rhan o'ch rhaglen. Mae'n fater eang, a byddwn i’n falch o glywed eich barn ar y mater heddiw.
Thank you for the range of areas you've covered. On body image, active travel and procurement, for example, I think I've covered those in the statement and been clear that they're areas that we need to cover. They're part of the consultation and I'm looking forward to hearing what people have to say about the proposals that we are consulting upon. I'm genuinely interested in what people have to say and about evidence of what has the best prospect of working, because we're not alone in having this challenge. Every other western nation has a similar challenge, and doing nothing isn't really an option. That will mean that we'll need to learn as we do as well, because there isn't a western European country you can point to where they've got it right on a national level. There is some evidence about parts of Holland on a city basis where leadership has made a real difference, though.
I just politely disagree with you on your point about physical activity in the young. Of course it's important that we try to encourage patterns for life in young people, but, actually, physical activity matters for all of us, whether you're young, whether you see yourself as middle-aged or older, and I won't ask people in this Chamber to put themselves into categories like that, but we know that there are benefits for all of us in remaining physically active through all points in our lives, and it's about what form of activity and how we then make that an easier thing to do and, again, a normal thing to do and, again, not a form of penance or punishment.
Diolch i chi am yr ystod o feysydd yr ydych chi wedi sôn amdanynt. Ynglŷn â delwedd y corff, teithio llesol a chaffael, er enghraifft, rwy’n credu fy mod i wedi sôn am y rheini yn y datganiad ac wedi bod yn glir eu bod yn feysydd y mae angen inni roi sylw iddynt. Maen nhw'n rhan o'r ymgynghoriad ac rwy’n edrych ymlaen at glywed beth sydd gan bobl i'w ddweud am y cynigion yr ydym yn ymgynghori arnynt. Mae gennyf wir ddiddordeb yn yr hyn sydd gan bobl i’w ddweud ac mewn tystiolaeth o'r hyn sydd â’r gobaith gorau o weithio, oherwydd nid ni yn unig sy’n wynebu’r her hon. Mae gan bob cenedl orllewinol arall her debyg, ac nid yw gwneud dim yn opsiwn. Bydd hynny'n golygu y bydd angen inni ddysgu wrth weithio hefyd, oherwydd does dim un wlad yng ngorllewin Ewrop y gallwch chi ddweud ei bod hi wedi cael hyn yn iawn ar lefel genedlaethol. Ceir peth tystiolaeth, serch hynny, ynghylch rhannau o'r Iseldiroedd fesul dinas lle mae arweinyddiaeth wedi gwneud gwahaniaeth gwirioneddol.
Rwy’n anghytuno’n gwrtais â chi ar eich pwynt am weithgarwch corfforol ymysg pobl ifanc. Wrth gwrs mae'n bwysig ein bod ni’n ceisio hybu patrymau oes ar gyfer pobl ifanc, ond, mewn gwirionedd, mae gweithgarwch corfforol yn bwysig i bob un ohonom, pa un a ydych yn ifanc, yn eich gweld eich hun fel rhywun canol oed neu hŷn. Nid wyf yn mynd i ofyn i'r bobl yn y Siambr hon roi eu hunain mewn categorïau fel yna, ond rydym yn gwybod bod manteision i bob un ohonom o aros yn egnïol yn gorfforol drwy bob cyfnod yn ein bywydau. Mae'n ymwneud â'r math o weithgarwch a sut rydym yn ei wneud yn haws ac yn beth normal i'w wneud ac, unwaith eto, ddim yn fath o benyd neu gosb.
Thank you, Minister. I've got a couple of questions today around the issue of childhood obesity, which is an issue that I am very concerned about. Of course, we know that there can be specific geographical problems in terms of tackling that issue, and a statistic that has always shocked me is the fact that a quarter of children in the Cwm Taf health board area are obese—not just overweight, but clinically obese. I know your statement talks about tackling health inequalities, but would you be able to provide any further information on this, or, indeed, examples of best practice that you would look to promote?
Childhood obesity can also be made worse by not giving our young people the confidence to get out and about in the natural world, which, again, is a cause that I have championed since I've come to this place. In the south Wales Valleys, there's a natural world that is quite often on their very doorsteps. With just 13 per cent of Welsh children considering themselves to have a strong connection to the outdoors, how are you working with colleagues across Government to see how that perception can be tackled? I’ve spoken previously about the role more formal outdoors education can play within that. So, I'd be interested in hearing what discussions you may have had about how that could fit into the strategy to tackle childhood obesity.
Diolch, Gweinidog. Mae gen i gwpl o gwestiynau heddiw ynghylch gordewdra ymhlith plant, sy'n fater yr wyf yn bryderus iawn yn ei glych. Wrth gwrs, rydym yn gwybod y gall fod problemau daearyddol penodol o ran mynd i'r afael â mater hwnnw, ac un ystadegyn sydd wedi rhoi sioc imi erioed yw'r ffaith bod chwarter y plant yn ardal bwrdd iechyd Cwm Taf yn ordew—nid dim ond dros bwysau, ond yn glinigol ordew. Gwn fod eich datganiad yn sôn am fynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd, ond a fyddai modd ichi roi unrhyw wybodaeth bellach am hyn, neu, yn wir, enghreifftiau o arfer gorau y byddech yn awyddus i’w hyrwyddo?
Mae gordewdra ymhlith plant hefyd yn gallu gwaethygu drwy inni beidio â rhoi i'n pobl ifanc yr hyder i fynd allan i’r byd naturiol, sydd, unwaith eto, yn achos yr wyf i wedi ei hyrwyddo ers imi ddod i'r lle hwn. Yng Nghymoedd y De, mae'r byd naturiol yn union ar garreg eu drws yn aml. Dim ond 13 y cant o blant Cymru sy’n ystyried bod ganddynt gysylltiad cryf â'r awyr agored, felly sut rydych chi’n gweithio gyda chymheiriaid ar draws y Llywodraeth i weld sut y gallwn ni fynd i'r afael â’r canfyddiad hwnnw? Rwyf wedi siarad o'r blaen am sut y gall addysg awyr agored fwy ffurfiol gyfrannu at hynny. Felly, byddai gennyf ddiddordeb mewn clywed pa drafodaethau yr ydych chi o bosib wedi'u cael ynghylch sut y gallai hynny gyd-fynd â’r strategaeth i fynd i'r afael â gordewdra ymhlith plant.
Thank you for the comments. You're right to point out the differential scale of the challenge that we face. And it's part of the re-normalisation of activity and thinking about the choices that we make as parents, because we make choices for our children, and, in doing so, we're actually helping to set their patterns for life, and that is part of our challenge. Again, it goes back to not judging people. If you say to parents, 'You're bad parents because your child is overweight', that is never going to—well, for the great majority of people, that will send them further away and it won't engage the level of trust and the conversation we need to have about how we make those healthier choices much easier for people. And there are micro-community examples of things that have worked. The challenge is to do this at scale, and that's our big challenge: to have significant cultural change and community changes in behaviour.
There is always a greater opportunity to be had when children are younger and parents are, frankly, more likely to share stories with each other. You're more likely to have interaction with parents when the children are younger, with the different activities they undertake pre primary school and after as well. So, there is a real point of opportunity within those early years in life. We're actually seeing some helpful changes with, for example, the First 1000 Days programme, but we're looking to have a greater scale in consistency and activity.
On the broader point about how we're working across Government, on the healthy and active theme, we initially actually had two different strategies: one on activity and one on healthy weight. We've deliberately brought them together because there are clear links and we want to make them deliberate. In fact, last week, I and the Deputy Minister were attending the cross-Government group looking at how we take forward greater activity, to look at the different levers of Government from active travel to a healthier environment to people in Lesley Griffiths's team, and to look at how we deal with this across Government and not just say, 'This is about health and education'. And that's also part of the reason why we had the healthy and active fund working with not just Sport Wales but also, for example, with Natural Resources Wales as well to make use of the assets we already have, and, again, to normalise the use of those assets that exist within easy reach of every community to make sure people know that they're there and actually take up the opportunity to use them.
Diolch am y sylwadau. Rydych chi’n iawn i nodi maint gwahaniaethol yr her sy'n ein hwynebu. Ac mae’n rhan o ail-normaleiddio gweithgarwch a meddwl am y dewisiadau a wnawn ni fel rhieni, oherwydd rydym ni’n gwneud dewisiadau ar gyfer ein plant, ac, wrth wneud hynny, rydym ni mewn gwirionedd yn helpu i bennu eu patrymau ar gyfer bywyd, ac mae hynny'n rhan o'n her. Unwaith eto, mae'n mynd yn ôl i beidio â barnu pobl. Os dywedwch chi wrth rieni, 'Rydych chi'n rhieni gwael oherwydd mae eich plentyn dros bwysau', wnaiff hynny byth—wel, i’r mwyafrif helaeth o bobl, bydd hynny’n eu hanfon nhw’n bellach i ffwrdd ac ni fydd yn ennyn y math o ymddiriedaeth a’r sgwrs y mae angen inni ei chael ynglŷn â sut i wneud y dewisiadau iachach hynny’n llawer haws i bobl. A cheir enghreifftiau micro-gymunedol o bethau sydd wedi gweithio. Yr her yw gwneud hyn ar raddfa, a dyna yw ein her fawr: creu newid diwylliannol sylweddol a newidiadau mewn ymddygiad cymunedol.
Mae’r cyfle bob amser yn fwy pan fydd plant yn iau, ac mae rhieni, a dweud y gwir, yn fwy tebygol o rannu straeon â'i gilydd. Rydych chi'n fwy tebygol o ryngweithio â rhieni pan fo’r plant yn iau, â’r gwahanol weithgareddau y maen nhw’n eu gwneud cyn ysgol gynradd ac wedyn hefyd. Felly, mae cyfle go iawn yn digwydd yn y blynyddoedd cynnar hynny mewn bywyd. Yn wir, rydym ni’n gweld rhai newidiadau buddiol gyda, er enghraifft, rhaglen y 1000 Diwrnod Cyntaf, ond y bwriad yw cynyddu’r raddfa o ran cysondeb a gweithgarwch.
Ar y pwynt ehangach ynglŷn â sut yr ydym ni’n gweithio ar draws y Llywodraeth, ar y thema iach ac egnïol, mewn gwirionedd roedd gennym ni ddwy wahanol strategaeth i ddechrau: un ar weithgarwch ac un ar bwysau iach. Rydym ni wedi dod â nhw at ei gilydd yn fwriadol oherwydd bod cysylltiadau clir yno a hoffem ni sicrhau eu bod yn fwriadol. Yn wir, yr wythnos diwethaf, roeddwn i a’r Dirprwy Weinidog yn bresennol mewn grŵp traws-Lywodraeth yn edrych ar sut y gallwn fwrw ymlaen â mwy o weithgarwch, i edrych ar wahanol ddulliau Llywodraeth o deithio llesol i amgylchedd iachach i bobl yn nhîm Lesley Griffiths, ac i edrych ar sut i ymdrin â hyn ar draws y Llywodraeth ac nid dim ond dweud, 'Mater iechyd ac addysg yw hwn'. Ac mae hynny hefyd yn rhan o'r rheswm pam yr oedd gennym ni’r gronfa iach ac egnïol yn gweithio nid yn unig gyda Chwaraeon Cymru ond hefyd, er enghraifft, gyda Chyfoeth Naturiol Cymru yn ogystal i ddefnyddio’r asedau sydd gennym ni eisoes, ac, unwaith eto, i normaleiddio defnyddio'r asedau hynny sy’n bodoli o fewn cyrraedd rhwydd i bob cymuned i wneud yn siŵr bod pobl yn gwybod eu bod nhw yno a’u bod nhw wir yn manteisio ar y cyfle i'w defnyddio nhw.
And, finally, Caroline Jones.
Ac, yn olaf, Caroline Jones.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you for your statement, Minister. Obesity is one of the greatest challenges facing our nation, and I welcome the fact that the Welsh Government has unveiled this strategy, because we are the most obese nation in Europe. So, a strategy is very welcome. Minister, there is much about your plan that I support and I welcome the focus on prevention, particularly in the early years. But, whatever age, if change is needed, it is to be welcomed and encouraged.
Minister, in addition to the strategy, will you be working with the Minister for Education to ensure the new curriculum makes provision to teach children and young people about healthy eating? In our communities and towns, we must also ensure that mums, young mums, feel confident about the facilities available for breastfeeding. I welcome the ban on energy drinks for the under 16s. Thankfully, the number of young people consuming sugary drinks has fallen by a quarter over the past decade, and those who consume them drink far less than 10 years ago. School playing fields, or lack of them due to these areas being built on, are also a major concern to me because physical activity is extremely important and it's becoming less and less.
Employers offering assistance to purchase bicycles to cycle to work is also to be welcomed and needs to be highlighted more. However, according to the national diet and nutrition survey, fibre intake is down, as is vitamin and mineral consumption, and many people still consume much less than five a day. Minister, over the past year or so, we have seen the increasing popularity of veganism, and, while a vegan diet can be really healthy, care has to be taken to ensure the right balance of vitamins and minerals. Minister, will you be considering improvements to food labelling to help people ensure that, in addition to reducing fat, salt and sugar, they consume sufficient vitamins and minerals to maintain a healthy body?
On the subject of food labelling, I have concerns about mandating calorie labelling for food purchased and eaten outside the home. While this is relatively easy for large outlets, such as McDonalds or Greggs, the little local cafe may not be able to cope with the additional demands and costs. So, Minister, what consideration have you given to incentivising moves such as this by offering, for example, a reduction of business rates to help those small businesses take this further step?
Finally, Minister, while I welcome the focus on prevention, more must be done to help those who are already overweight or obese. What discussions have you had with the Royal College of General Practitioners about ensuring that GPs have the difficult conversations with their patients regarding weight? And how do you plan to address the concerns of the Royal College of Physicians that little or no progress has been made in improving specialist services for people who are already obese? Tackling health inequalities is also extremely important, as Vikki Howells has already mentioned.
So, thank you once again, Minister. I look forward to seeing your final strategy and I also look forward to working with you to achieve a healthier Wales.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Mae gordewdra yn un o'r heriau mwyaf sy'n wynebu ein cenedl, ac rwy’n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi’r strategaeth hon, oherwydd ni yw’r genedl fwyaf gordew yn Ewrop. Felly, mae croeso mawr i strategaeth. Gweinidog, rwy’n cefnogi llawer o’ch cynllun ac rwy’n croesawu'r pwyslais ar atal, yn enwedig yn y blynyddoedd cynnar. Ond, ar unrhyw oed, os oes angen newid, mae angen ei groesawu a'i annog.
Gweinidog, yn ogystal â’r strategaeth, a fyddwch chi’n gweithio gyda'r Gweinidog Addysg i sicrhau bod y cwricwlwm newydd yn gwneud darpariaeth i addysgu plant a phobl ifanc am fwyta'n iach? Yn ein cymunedau a'n trefi, rhaid inni hefyd sicrhau bod mamau, mamau ifanc, yn teimlo'n hyderus am y cyfleusterau sydd ar gael ar gyfer bwydo ar y fron. Rwy’n croesawu’r gwaharddiad ar ddiodydd egni i blant o dan 16 oed. Diolch byth, mae nifer y bobl ifanc sy’n yfed diodydd llawn siwgr wedi gostwng dros chwarter yn y degawd diwethaf, ac mae'r rhai sy'n eu hyfed nhw’n yfed llawer llai na 10 mlynedd yn ôl. Mae caeau chwarae ysgolion, neu eu diffyg oherwydd adeiladu ar yr ardaloedd hyn, hefyd yn bryder mawr imi oherwydd mae gweithgarwch corfforol yn eithriadol o bwysig ac mae llai a llai ohono’n digwydd.
Mae cyflogwyr sy'n cynnig cymorth i brynu beiciau i feicio i'r gwaith hefyd i'w groesawu ac mae angen rhoi mwy o sylw i hynny. Fodd bynnag, yn ôl yr arolwg cenedlaethol deiet a maeth, mae cymeriant ffibr i lawr, fel y mae cymeriant fitaminau a mwynau, ac mae llawer o bobl yn dal i fwyta llawer llai na phump y dydd. Gweinidog, dros y flwyddyn ddiwethaf, rydym ni wedi gweld feganiaeth yn mynd yn fwy poblogaidd, ac, er y gall deiet fegan fod yn iach iawn, mae angen bod yn ofalus i sicrhau’r cydbwysedd cywir o fitaminau a mwynau. Gweinidog, a fyddwch chi’n ystyried gwelliannau i labelu bwyd i helpu pobl i sicrhau eu bod nhw, yn ogystal â lleihau braster, halen a siwgr, yn cael digon o fitaminau a mwynau i gadw corff iach?
A sôn am labelu bwyd, mae gen i bryderon am fandadu labelu calorïau ar gyfer bwyd sy’n cael ei brynu a’i fwyta y tu allan i'r cartref. Er bod hyn yn gymharol hawdd i siopau mawr, fel McDonalds neu Greggs, efallai na fydd y caffi lleol bach yn gallu ymdopi â’r galwadau a’r costau ychwanegol. Felly, Gweinidog, pa ystyriaeth ydych chi wedi ei rhoi i gymell symudiadau fel hyn drwy gynnig, er enghraifft, gostyngiad ardrethi busnes i helpu’r busnesau bach hynny i gymryd y cam pellach hwn?
Yn olaf, Gweinidog, er fy mod i’n croesawu’r pwyslais ar atal, rhaid gwneud mwy i helpu'r bobl hynny sydd eisoes yn rhy drwm neu'n ordew. Pa drafodaethau ydych chi wedi’u cael â Choleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol am sicrhau bod meddygon teulu’n cael y sgyrsiau anodd â'u cleifion ynghylch pwysau? A sut ydych chi’n bwriadu ymateb i bryderon Coleg Brenhinol y Ffisigwyr mai dim ond ychydig neu ddim cynnydd sydd wedi'i wneud o ran gwella gwasanaethau arbenigol ar gyfer pobl sydd eisoes yn ordew? Mae mynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd hefyd yn hynod o bwysig, fel mae Vikki Howells eisoes wedi’i ddweud.
Felly, diolch unwaith eto, Gweinidog. Rwy’n edrych ymlaen at weld eich strategaeth derfynol, ac rwyf hefyd yn edrych ymlaen at weithio gyda chi i sicrhau Cymru iachach.
Thank you for your comments and questions and the broad welcome for the consultation. To try and take them in reverse order, we're clear that we'll be looking at the clinical pathway for dealing with obesity; we recognise that there's more that we need to do, and, again, greater consistency and learning from where that's most successful in the country.
I think your point about GPs having difficult conversations is actually about how contact is regular with different parts of our health and care system. So, it's not just an issue for general practitioners, but, again, how sensitively the conversation takes place and whether the offer of help and support is available. Most people actually want to be a broadly more healthy weight and shape, and they're aware of that, and the challenge is how we help people to do so in a way that is empowering and not judgmental, as I've said many times before.
On your broader point about food labelling, that's the point behind the consultation—to understand that there are different views, but many food businesses already provide the average calories in a serving, whether you're in a large multiple or even in smaller outlets as well. So, we're looking to consult to try and understand what that might look like. On your broader point about changing diet, that is exactly one of the reasons why we're here—not just about more fat, more sugar and more salt, but actually a lack other points within our diets as well.
And the points about energy drinks, breastfeeding, and, indeed, the curriculum, I think have been made in previous contributions so I won't test the patience of the Deputy Presiding Officer by repeating answers I've already given.
Diolch i chi am eich sylwadau a'r cwestiynau a'r croeso cyffredinol i'r ymgynghoriad. I geisio ymdrin â nhw o chwith i'w trefn, rydym ni'n glir y byddwn ni'n edrych ar y llwybr clinigol i fynd i'r afael â gordewdra; rydym yn cydnabod bod mwy y mae angen inni ei wneud, ac, unwaith eto, mwy o gysondeb a dysgu o'r lleoedd y bu hynny fwyaf llwyddiannus yn y wlad.
Rwy'n credu bod eich pwynt am feddygon teulu yn cael sgyrsiau anodd, mewn gwirionedd yn ymwneud â sut y mae cyswllt yn rheolaidd â gwahanol rannau o'n system iechyd a gofal. Felly, mae'n fater nid yn unig ar gyfer meddygon teulu, ond, unwaith eto, pa mor sensitif yw'r sgwrs a pha un a yw'r cymorth a'r gefnogaeth ar gael. Mewn gwirionedd mae'r rhan fwyaf o bobl eisiau bod yn iachach o ran pwysau a siâp, ac maen nhw'n ymwybodol o hynny, a'r her yw sut gallwn ni helpu pobl i wneud hynny mewn ffordd sy'n grymuso ac nid yn beirniadu, fel yr wyf wedi ei ddweud sawl gwaith o'r blaen.
O ran eich pwynt ehangach ynglŷn â labelu bwyd, dyna'r pwynt sydd y tu ôl i'r ymgynghoriad—i ddeall bod barn wahanol, ond mae llawer o fusnesau bwyd eisoes yn darparu'r cyfartaledd o galorïau mewn dogn, pa un a ydych chi mewn cwmni cadwyn neu hyd yn oed mewn siopau llai hefyd. Felly, rydym ni'n bwriadu ymgynghori er mwyn ceisio deall sut y byddai hynny'n edrych. O ran eich pwynt ehangach ynglŷn â newid deiet, dyna'n union un o'r rhesymau pam yr ydym ni yma—nid yn unig ynghylch mwy o fraster, mwy o siwgr a mwy o halen, ond mewn gwirionedd y diffygion o ran ein deiet hefyd.
A'r pwyntiau ynghylch diodydd egni, bwydo ar y fron, ac, yn wir, y cwricwlwm, sydd, rwy'n credu wedi'u gwneud mewn cyfraniadau blaenorol felly nid wyf am drethu amynedd y Dirprwy Lywydd drwy ailadrodd atebion yr wyf eisoes wedi eu rhoi.
Thank you very much.
Diolch yn fawr iawn.
Item 5 is a statement by the Deputy Minister and the Chief Whip, 'Making Wales a Nation of Sanctuary', and I call on the Deputy Minister and Chief Whip, Jane Hutt.
Eitem 5 yw datganiad gan y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, 'Gwneud Cymru'n Genedl Noddfa', a galwaf ar y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, Jane Hutt.
Today, the Welsh Government is publishing the ‘Nation of Sanctuary—Refugee and Asylum Seeker Plan'. The plan captures a range of actions to improve the lives of people seeking sanctuary in Wales, and these actions span across Welsh Government and beyond. They reflect the joined-up approach needed to improve and enhance the experience of refugees and asylum seekers in Wales.
The plan represents a significant step towards our ambition of making Wales a nation of sanctuary. The name we've given this plan is a clear statement of our intent. Wales has a long and proud history of welcoming refugees, but we want to move beyond welcoming individuals, by harnessing their skills and enriching our communities.
Our previous refugee and asylum seeker delivery plan was published in March 2016. Since then, the humanitarian concern prompted by the Syrian refugee crisis led to the Equality, Local Government and Communities Committee undertaking an inquiry in this area. They recommended that Welsh Government revise its plan to better suit the needs of refugees and asylum seekers in Wales. As a Welsh Government, we also wanted to show stronger leadership and direction in this area, and we agreed to develop and consult on a revised version of the plan.
The nation of sanctuary plan has been developed through co-production. We met and listened to people seeking sanctuary and engaged with the organisations that represent them, both before and during the consultation. Their participation and views were crucial in the creation of the revised plan and I'd like to thank all of them for dedicating their time and to supporting this process. This engagement helped us to better understand the current challenges that these individuals face on a daily basis, which is crucial if we are to provide effective support to address these problems. I would also like to thank the members of the Equality, Local Government and Communities Committee for their excellent report, 'I used to be someone', and its recommendations, which created a strong basis for our discussions with those seeking sanctuary.
Heddiw, mae Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi 'Cenedl Noddfa—Cynllun Ceiswyr Lloches a Ffoaduriaid'. Mae'r cynllun yn cynnwys ystod o gamau gweithredu i wella bywydau pobl sy'n ceisio lloches yng Nghymru, ac mae'r camau gweithredu hyn yn rhychwantu ar draws Llywodraeth Cymru a thu hwnt. Maen nhw'n adlewyrchu'r dull cydgysylltiedig sydd ei angen i wella profiad ffoaduriaid a cheiswyr lloches yng Nghymru.
Mae'r cynllun yn cynrychioli cam sylweddol tuag at ein huchelgais o wneud Cymru'n genedl noddfa. Mae'r enw yr ydym wedi ei roi ar y cynllun hwn yn ddatganiad clir o'n bwriad. Mae gan Gymru hanes hir a balch o groesawu ffoaduriaid, ond rydym ni eisiau symud y tu hwnt i groesawu unigolion, drwy ddefnyddio eu sgiliau a chyfoethogi ein cymunedau.
Cyhoeddwyd ein cynllun cyflawni blaenorol ar gyfer ceiswyr lloches a ffoaduriaid ym mis Mawrth 2016. Ers hynny, arweiniodd y pryder dyngarol a ysgogwyd gan argyfwng ffoaduriaid Syria i'r Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol gynnal ymchwiliad i hyn. Roedd yn argymell bod Llywodraeth Cymru yn adolygu ei chynllun i ddiwallu anghenion ffoaduriaid a cheiswyr lloches yng Nghymru yn well. Fel Llywodraeth Cymru, roeddem ni hefyd eisiau dangos arweinyddiaeth a chyfeiriad cryfach yn y maes hwn, ac fe wnaethom ni gytuno i ddatblygu ac ymgynghori ynghylch fersiwn ddiwygiedig o'r cynllun.
Datblygwyd cynllun cenedl noddfa drwy gydgynhyrchu. Fe wnaethom ni gyfarfod a gwrando ar bobl a oedd yn ceisio lloches ac ymgysylltu â'r sefydliadau sy'n eu cynrychioli, cyn ac yn ystod yr ymgynghoriad. Roedd eu cyfranogiad a'u barn yn hollbwysig wrth greu cynllun diwygiedig ac fe hoffwn i ddiolch i bob un ohonyn nhw am neilltuo amser ac am gefnogi'r broses hon. Fe wnaeth yr ymgysylltiad hwn ein helpu ni i ddeall yn well yr heriau presennol sy'n wynebu'r unigolion hyn yn ddyddiol, sy'n hollbwysig os ydym ni am ddarparu cymorth effeithiol i ddatrys y problemau hyn. Hoffwn hefyd ddiolch i aelodau'r Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol am eu hadroddiad rhagorol, 'Roeddwn i'n arfer bod yn rhywun', a'i argymhellion, a greodd sylfaen gref ar gyfer ein trafodaethau gyda'r rhai hynny sy'n ceisio lloches.
As always, we must acknowledge that asylum and immigration policy is not devolved to the Welsh Government. We do not control many of the key levers to make a difference. The plan reflects our efforts to implement positive change in those areas where we have responsibility. It outlines our commitment to continue to work with the UK Government, local authorities, the Welsh Refugee Coalition—who I'll be meeting shortly—and people seeking sanctuary to deliver better outcomes.
It is a very challenging climate for refugees and asylum seekers in the UK. The political discourse and media reporting around immigration over the last few years has heightened tensions between communities. Welsh communities have now welcomed close to 1,000 resettled Syrian refugees, with much positivity and very few negative incidents. In that time, Welsh communities have also welcomed many more refugees from across the world who arrived through the spontaneous asylum route. The Welsh Government is opposed to the two-tier system, which penalises those who arrive through the asylum route. In addition, we're also opposed to the closure of the Dubs scheme, which was providing a legal route to safety for refugee children in Europe. Moreover, we continue to oppose the compliant or hostile environment policies, which counter our international obligations to refugees and asylum seekers. We fundamentally believe in putting people first and not using immigration status as a barrier to support. We celebrate the support that has been given to refugees and asylum seekers regardless of their country of origin, and we aim to help them contribute to Welsh society in a variety of ways.
Refugees and asylum seekers possess experience and skills that are of value to Wales. If we provide these individuals with the right support, we can unlock their potential, with great benefit to this country. One of the key ways to improve support over the coming two years will be via our ReStart: Refugee Integration project, which will deliver an ambitious integration support programme for refugees, primarily in Wales's four asylum dispersal clusters. The project will improve access to language tuition, employability support and local cultural knowledge to aid integration. At least 520 refugees will receive a holistic assessment of their needs and be given targeted support to help their efforts to integrate into society.
The nation of sanctuary plan takes a holistic approach to help the integration of people seeking sanctuary. It will be supported by our soon-to-be launched sanctuary website. The site will provide a wealth of relevant information in one accessible location for refugees and asylum seekers. Ensuring that people seeking sanctuary can develop their knowledge of life in Wales and understand their rights and opportunities is vital to help their integration and settlement. The site includes sections on health, education and employment, as well as language and general information on the culture and history of Wales.
The plan I'm launching today highlights a range of targeted and culturally appropriate support to best suit the needs of refugees and asylum seekers. We recognise the importance of designing and delivering services that take these needs into account: mental health services that address the difficult and individual experiences of people seeking sanctuary; interventions to mitigate the risk of refugees and asylum seekers from falling into destitution and actions to prevent these vulnerable individuals from being exploited; and support to ensure that refugees and asylum seekers are safeguarded, in particular unaccompanied asylum-seeking children. For example, we've provided funding to local authority social services that aims to establish an evidence base for a guardianship service for unaccompanied asylum-seeking children. This would include any demand for such a service and what it could look like. The funding is also available for social worker training in age assessment, immigration law and cultural awareness.
We believe the plan is another step in the right direction and will be monitored rigorously to deliver on the objectives and actions. We recognise there is more to be done. I will continue to explore new ways to provide more inclusive services for people seeking sanctuary, and we intend to maintain momentum following the publication of the plan.
It is in nobody’s interest to prevent individuals from seeking to take up opportunities and adding to the diversity of our communities. Eligible refugees and their family members are able to access statutory student support. The Minister for Education has confirmed that our officials are also exploring possible changes to the eligibility criteria for statutory student funding to enable asylum seekers to benefit from the support available.
We recognise that asylum seekers are often isolated and their mental health can deteriorate through no right to work and very little money to access the wider community. The Minister for Economy and Transport has confirmed that officials are exploring the potential for asylum seekers to become a specific group of persons to benefit from discounted bus travel. Persons aged 60 and over or who are disabled and reside in Wales are already eligible to apply to the relevant local authority for a bus pass, which should entitle them to free bus travel throughout Wales.
We are delighted that the UNHCR—the UN high commissioner for refugees—representative to the UK has provided a wholehearted endorsement of the plan. The UNHCR is the UN's refugee agency and is dedicated to saving lives and protecting the rights of people seeking sanctuary. We value the words of support and encouragement from the UNHCR and we appreciate this acknowledgement of our efforts to improve the lives of refugees and asylum seekers in Wales.
Over the next few years, we intend to build upon this plan to ensure Wales is truly a nation of sanctuary for refugees and asylum seekers, for the improvement of everybody in society.
Fel bob amser, mae'n rhaid inni gydnabod nad yw polisi lloches a mewnfudo wedi ei ddatganoli i Lywodraeth Cymru. Nid ydym ni'n rheoli llawer o'r dulliau dylanwadu allweddol i wneud gwahaniaeth. Mae'r cynllun yn adlewyrchu ein hymdrechion i weithredu newid cadarnhaol yn y meysydd hynny lle mae gennym ni gyfrifoldeb. Mae'n amlinellu ein hymrwymiad i barhau i weithio gyda Llywodraeth y DU, awdurdodau lleol, Clymblaid Ffoaduriaid Cymru—y byddwn yn cwrdd â nhw cyn bo hir—a phobl sy'n ceisio lloches i gyflawni gwell canlyniadau.
Mae'n hinsawdd heriol iawn i ffoaduriaid a cheiswyr lloches yn y DU. Mae'r sgyrsiau gwleidyddol a'r adrodd ynghylch mewnfudo ar y cyfryngau dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf wedi dwysáu tensiynau rhwng cymunedau. Mae cymunedau Cymru bellach wedi croesawu'n agos at 1,000 o ffoaduriaid o Syria sydd wedi adsefydlu, gyda llawer o agweddau cadarnhaol ac ychydig iawn o ddigwyddiadau negyddol. Yn ystod y cyfnod hwnnw, mae cymunedau Cymru hefyd wedi croesawu llawer mwy o ffoaduriaid o bedwar ban byd a gyrhaeddodd drwy'r llwybr lloches digymell. Mae Llywodraeth Cymru yn gwrthwynebu'r system ddwy-haen, sy'n cosbi'r rhai sy'n cyrraedd drwy'r llwybr lloches. Hefyd, rydym ni'n gwrthwynebu cau cynllun Dubs, a oedd yn darparu llwybr cyfreithlon i ddiogelwch ar gyfer plant sy'n ffoaduriaid yn Ewrop. Yn ogystal â hyn, rydym ni'n parhau i wrthwynebu'r polisïau amgylchedd gelyniaethus neu gydymffurfiol, sy'n mynd yn erbyn ein rhwymedigaethau rhyngwladol i ffoaduriaid a cheiswyr lloches. Rydym yn credu'n sylfaenol mewn rhoi pobl yn gyntaf ac nid defnyddio statws mewnfudo i rwystro cymorth. Rydym ni'n clodfori'r cymorth a roddwyd i ffoaduriaid a cheiswyr lloches ni waeth beth fyddai eu gwlad wreiddiol, a'n nod yw eu helpu i gyfrannu at gymdeithas Cymru mewn amrywiaeth o ffyrdd.
Mae ffoaduriaid a cheiswyr lloches yn meddu ar brofiad a sgiliau sydd o werth i Gymru. Os rhown ni'r gefnogaeth iawn i'r unigolion hyn, gallwn ni ddatgloi eu potensial er budd mawr i'r wlad hon. Un o'r ffyrdd allweddol o wella cefnogaeth dros y ddwy flynedd nesaf fydd drwy ein prosiect integreiddio ffoaduriaid, sef ReStart, a fydd yn darparu rhaglen uchelgeisiol i gefnogi integreiddio ar gyfer ffoaduriaid, yn bennaf yn y pedwar clwstwr didoli lloches yng Nghymru. Bydd y prosiect yn cynyddu cyfleoedd i gael hyfforddiant iaith, cymorth cyflogadwyedd a gwybodaeth ddiwylliannol leol i hybu integreiddio. Bydd o leiaf 520 o ffoaduriaid yn cael asesiad cyfannol o'u hanghenion a rhoddir cymorth wedi'i dargedu i helpu eu hymdrechion i integreiddio i'r gymdeithas.
Mae'r cynllun cenedl noddfa yn mabwysiadu ymagwedd gyfannol i helpu pobl sy'n ceisio lloches i integreiddio. Caiff ei gefnogi gan ein gwefan noddfa a fydd yn cael ei lansio'n fuan. Bydd y wefan yn darparu cyfoeth o wybodaeth berthnasol mewn un lleoliad hygyrch ar gyfer ffoaduriaid a cheiswyr lloches. Mae sicrhau y gall pobl sy'n ceisio lloches ddatblygu eu gwybodaeth am fywyd yng Nghymru a deall eu hawliau a'r cyfleoedd yn hanfodol i'w helpu i ddod yn rhan o gymdeithas. Mae'r wefan yn cynnwys adrannau ar iechyd, addysg a chyflogaeth, yn ogystal ag iaith a gwybodaeth gyffredinol am ddiwylliant a hanes Cymru.
Mae'r cynllun yr wyf yn ei lansio heddiw yn tynnu sylw at amrywiaeth o gymorth wedi ei dargedu sy'n briodol yn ddiwylliannol ac sy'n gweddu orau ar gyfer anghenion ffoaduriaid a cheiswyr lloches. Rydym yn cydnabod pwysigrwydd cynllunio a darparu gwasanaethau sy'n ystyried yr anghenion hyn: gwasanaethau iechyd meddwl sy'n mynd i'r afael â phrofiadau anodd ac unigol pobl sy'n ceisio lloches; ymyraethau i liniaru'r perygl o ffoaduriaid a cheiswyr lloches yn disgyn i amddifadedd a chamau gweithredu i atal yr unigolion sy'n agored i niwed hyn rhag camfanteisio arnynt; a chefnogaeth i sicrhau bod ffoaduriaid a cheiswyr lloches yn cael eu diogelu, yn enwedig plant sy'n ceisio lloches ar eu pennau eu hunain. Er enghraifft, rydym ni wedi darparu cyllid i wasanaethau cymdeithasol awdurdodau lleol i geisio sefydlu sylfaen dystiolaeth ar gyfer gwasanaeth gwarcheidiaeth i blant sy'n ceisio lloches ar eu pennau eu hunain. Byddai hyn yn cynnwys unrhyw alw am wasanaeth o'r fath a sut y gallai edrych. Mae'r cyllid hefyd ar gael ar gyfer hyfforddi gweithiwr cymdeithasol i asesu oedran, a hyfforddiant mewn cyfraith fewnfudo ac ymwybyddiaeth ddiwylliannol.
Rydym ni'n credu bod y cynllun yn gam arall i'r cyfeiriad cywir a chaiff ei fonitro'n drylwyr i gyflawni'r amcanion a'r camau gweithredu. Rydym yn cydnabod bod mwy i'w wneud. Byddaf yn parhau i edrych am ffyrdd newydd o ddarparu gwasanaethau mwy cynhwysol i bobl sy'n ceisio lloches, ac rydym yn bwriadu cynnal y momentwm yn dilyn cyhoeddi'r cynllun.
Nid yw atal unigolion rhag ceisio manteisio ar gyfleoedd ac ychwanegu at amrywiaeth ein cymunedau o fudd i neb. Mae ffoaduriaid cymwys ac aelodau o'u teuluoedd yn gallu cael gafael ar gymorth statudol i fyfyrwyr. Mae'r Gweinidog Addysg wedi cadarnhau bod ein swyddogion hefyd yn ymchwilio i newidiadau posibl i'r meini prawf cymhwysedd ar gyfer cyllid myfyrwyr statudol i alluogi ceiswyr lloches i elwa ar y cymorth sydd ar gael.
Rydym yn cydnabod bod ceiswyr lloches yn aml wedi'u hynysu, ac y gall eu hiechyd meddwl ddirywio oherwydd nad oes ganddyn nhw'r hawl i weithio a dim ond ychydig iawn o arian i gael mynediad i'r gymuned ehangach. Cadarnhaodd Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth bod swyddogion yn ymchwilio i'r posibilrwydd y gall ceiswyr lloches ddod yn grŵp penodol o bobl sy'n elwa ar deithio ar fws am bris rhatach. Mae pobl 60 oed a hŷn neu sy'n anabl ac yn byw yng Nghymru eisoes yn gymwys i wneud cais i'r awdurdod lleol perthnasol am docyn bws, a ddylai roi'r hawl iddyn nhw deithio am ddim ar fysiau ledled Cymru.
Rydym ni'n falch iawn bod cynrychiolydd UNHCR—Uchel Gomisiynydd y Cenhedloedd Unedig dros Ffoaduriaid—y DU wedi rhoi cefnogaeth lwyr i'r cynllun. Asiantaeth ffoaduriaid y Cenhedloedd Unedig yw UNHCR ac mae wedi ymrwymo i achub bywydau a diogelu hawliau pobl sy'n ceisio lloches. Rydym ni'n gwerthfawrogi'r geiriau o gefnogaeth ac anogaeth gan yr UNHCR ac rydym yn gwerthfawrogi'r gydnabyddiaeth o'n hymdrechion i wella bywydau ffoaduriaid a cheiswyr lloches yng Nghymru.
Dros yr ychydig flynyddoedd nesaf, rydym yn bwriadu adeiladu ar y cynllun hwn i sicrhau bod Cymru yn wirioneddol yn genedl noddfa i ffoaduriaid a cheiswyr lloches, er lles pawb mewn cymdeithas.
Thanks, again, Deputy Minister, for meeting me this morning to pre-brief me on this, and no doubt other colleagues from across the Chamber, and for your statement. We've long provided a safe haven for victims of persecution, violence, ethnic cleansing and genocide from across the world, and long may that remain the case, because if we ever lose that, we'll have lost our humanity and true identity.
In your plan, you provide definitions of asylum seekers and refugees, showing that an asylum seeker is a person fleeing persecution in his or her homeland. A refugee is a person who, owing to a well-founded fear of being persecuted on grounds of race, religion, nationality, membership of a particular social group or political opinion, is unsafe at home. You also state the term 'refugee' includes individuals not recognised as refugees but who have been granted indefinite leave to remain.
As I warned you this morning, I will therefore question you on the basis of concerns raised with me by a failed asylum seeker at last Friday's Holocaust memorial event in Wrexham, currently going through the appeals process. Would such persons be therefore covered by this or would they not? If not, would you consider that further to see whether they might be incorporated?
Some months ago, in June, responding to a statement by the then leader of the house on Wales—a nation of sanctuary, I noted figures from the previous year that had showed a very mixed picture for resettlement of refugees across Wales. It showed at that point that Merthyr Tydfil and Neath Port Talbot had accepted no refugees, Carmarthenshire was the highest at 51 and Swansea with 33. In north Wales, Denbighshire had 21 but only five in Flintshire and two in Conwy. The then leader of the house replied,
'The Member did raise why there is patchy take-up...but, of course, they're not the ongoing stats.'
Are you able to provide now or subsequently to Members an up-to-date picture, or as up to date as possible, of the stats so we can establish whether the situation is improving in the areas where at that point there appeared to be greater barriers?
You refer in your statement to a commitment to work with UK Government, local authorities, Welsh refugee coalition and people seeking sanctuary to deliver better outcomes, and of course you used the word co-production. You also referred to your ReStart: Refugee Integration project to deliver an ambitious integration support programme for refugees primarily in Wales for asylum dispersal clusters and state that ensuring that people seeking sanctuary can develop their knowledge of life in Wales and understand rights and opportunities as being vital to help their integration and settlement.
How do you also propose to engage with the broader population, because it's clearly a two-way process? Unless we can break down barriers to understanding at home, then no matter how well we seek to integrate our new neighbours, those barriers will persist. So, it is very much a two-way process.
Much of the heavy lifting across Wales is already being done, often on a shoestring, by a myriad of third sector bodies and partnerships between the third sector and others. So, how do you propose to engage with such projects? I'll give you a few examples. I think I mentioned to you this morning I'm honorary president of the North Wales Association for Multicultural Integration, which has been delivering on this very agenda for a number of years. Last May, I hosted in the Assembly the Let Us Integrate through Music and Art event put on by the North Wales Association for Multicultural Integration and Cwmbran-based KIRAN, the Knowledge based Inter-community Relationship and Awareness Network, aimed at removing barriers that keep people apart and promoting the mutual understanding that brings them together. Last May, I had a meeting in the Assembly with the Welsh Refugee Council, the North Wales Association for Multicultural Integration and the personal support service CAIS to talk about how we can work in partnership to break down barriers and increase understanding of each other's cultures.
Last October, both I and Julie James spoke at NWAMI's annual Celebration of Integration Day event at the Temple of Peace in Cardiff. I closed the event by again emphasising the importance of integration by celebrating our glorious diversity together, building community cohesion and a tolerant society through cultural engagement. So, I hope you will outline further how your plan will engage and embrace those projects already operating across the nation of Wales, doing this heavy lifting to build bridges from both ends.
Finally, if I may, just a question on how we can support within this agenda the local city and town initiatives that are also taking off. You'll recall well how Wales became a fair-trade nation because of the jigsaw pieces starting separately and coming together, with Wrexham as the first fair-trade town and others coming together before Wales could become a whole fair-trade nation. Now, in this case, last summer for example, Synergy in Flintshire, working together to make Flintshire a place of sanctuary for refugees and those fleeing violence and persecution, united not only Synergy members, but the Wales Cities of Sanctuary, Ethnic Minorities and Youth Support Team Wales, church, charity and action group representatives, Theatr Clwyd and Aura libraries and leisure—again, work on the ground that can further benefit from working with your plan.
And finally—
Diolch, unwaith eto, Dirprwy Weinidog, am gyfarfod â mi y bore 'ma i'm rhoi ar ben ffordd ynghylch hyn, a chydweithwyr eraill ar draws y Siambr mae'n debyg, ac am eich datganiad. Rydym ni ers tro bellach wedi darparu hafan ddiogel i ddioddefwyr erledigaeth, trais, glanhau ethnig a hil-laddiad o bedwar ban byd, a hir y pery hynny, oherwydd os collwn ni hynny fyth, byddwn wedi colli ein dynoliaeth a'n gwir hunaniaeth.
Yn eich cynllun, rydych chi'n darparu diffiniadau o geiswyr lloches a ffoaduriaid, sy'n dangos bod ceisiwr lloches yn unigolyn sy'n ffoi rhag erledigaeth yn ei famwlad. Ffoadur yw unigolyn sydd, oherwydd ofn rhesymol o gael ei erlid ar sail hil, crefydd, cenedligrwydd, aelodaeth o grŵp cymdeithasol arbennig neu farn wleidyddol, yn teimlo ei fod mewn perygl gartref. Rydych chi'n nodi hefyd bod y term 'ffoaduriaid' yn cynnwys unigolion, nas cydnabyddir eu bod nhw'n ffoaduriaid ond sydd wedi cael caniatâd amhenodol i aros.
Fel y rhybuddiais wrthych y bore 'ma, fe'ch holaf felly ar sail pryderon a godwyd â mi gan geisiwr lloches aflwyddiannus yn ystod digwyddiad i goffau'r Holocost ddydd Gwener diwethaf yn Wrecsam, sydd ar hyn o bryd yn mynd drwy'r broses apelio. A fyddai unigolion o'r fath felly yn cael eu cynnwys yn hyn neu beidio? Os na fydden nhw, a fyddech chi'n ystyried hyn eto i weld pa un a yw hi'n bosibl eu cynnwys?
Rai misoedd yn ôl, ym mis Mehefin, wrth ymateb i ddatganiad gan arweinydd y tŷ ar y pryd ar Gymru—cenedl noddfa, nodais ffigurau o'r flwyddyn flaenorol a oedd wedi dangos darlun cymysg iawn o ailsefydlu ffoaduriaid ledled Cymru. Dangosodd bryd hynny nad oedd Merthyr Tudful na Chastell-nedd Port Talbot wedi derbyn unrhyw ffoaduriaid, Sir Gaerfyrddin oedd yr uchaf gyda 51 ac Abertawe gyda 33. Yn y gogledd, roedd gan Sir Ddinbych 21 ond dim ond pump yn Sir y Fflint a dau yng Nghonwy. Atebodd arweinydd y tŷ ar y pryd,
Cododd yr Aelod y pwynt pam y ceir anghysondeb yn y nifer a fanteisiodd ar y cyfle...ond, wrth gwrs, nid ydyn nhw'n ystadegau parhaus.
A ydych chi'n gallu darparu nawr neu yn nes ymlaen ddarlun cyfredol, neu mor gyfredol â phosibl, o'r ystadegau i'r Aelodau fel y gallwn sefydlu pa un a yw'r sefyllfa yn gwella yn yr ardaloedd lle bryd hynny roedd hi'n ymddangos y ceid mwy o rwystrau?
Rydych yn cyfeirio yn eich datganiad at ymrwymiad i weithio gyda Llywodraeth y DU, awdurdodau lleol, Clymblaid Ffoaduriaid Cymru a phobl sy'n ceisio lloches i gyflawni canlyniadau gwell, ac wrth gwrs fe wnaethoch chi ddefnyddio'r gair cydgynhyrchu. Cyfeiriasoch hefyd at eich prosiect integreiddio ffoaduriaid, ReStart, i gyflawni rhaglen uchelgeisiol i gefnogi integreiddio ar gyfer ffoaduriaid yn bennaf yng Nghymru ar gyfer clystyrau didoli lloches a datgan hefyd bod sicrhau bod pobl sy'n ceisio lloches yn gallu datblygu eu gwybodaeth am fywyd yng Nghymru a deall hawliau a chyfleoedd, yn hanfodol i'w helpu i integreiddio a dod yn rhan o'r gymdeithas.
Sut ydych chi hefyd yn bwriadu ymgysylltu â'r boblogaeth ehangach, gan ei bod yn amlwg yn broses ddwy ffordd? Oni bai inni dorri'r rhwystrau rhag deall gartref, yna ni waeth pa mor dda yr ydym yn ceisio integreiddio ein cymdogion newydd, bydd y rhwystrau hynny yn parhau. Felly, mae hyn wirioneddol yn broses dwy ffordd.
Mae'r gwaith caib a rhaw eisoes yn cael ei wneud ledled Cymru, yn aml am y nesaf peth i ddim, gan fyrdd o gyrff y trydydd sector a phartneriaethau rhwng y trydydd sector ac eraill. Felly, sut ydych chi'n bwriadu ymgysylltu â phrosiectau o'r fath? Fe rof i ychydig o enghreifftiau ichi. Rwy'n credu fy mod i wedi sôn wrthych y bore yma fy mod i'n Llywydd Anrhydeddus Cymdeithas Integreiddio Amlddiwylliannol Gogledd Cymru, sydd wedi bod yn cyflawni'r agenda hon dros nifer o flynyddoedd. Fis Mai diwethaf, yn y Cynulliad cynhaliais y digwyddiad Gadewch inni Integreiddio Drwy Gerddoriaeth a Chelf a gyflwynwyd gan Gymdeithas Integreiddio Amlddiwylliannol Gogledd Cymru a KIRAN o Gwmbrân, y rhwydwaith perthynas ac ymwybyddiaeth rhwng cymunedau ar sail gwybodaeth, sydd â'r nod o ddileu'r rhwystrau sy'n cadw pobl ar wahân a hybu'r cyd-ddealltwriaeth sy'n dod â phawb at ei gilydd. Fis Mai diwethaf, cefais gyfarfod yn y Cynulliad gyda Chyngor Ffoaduriaid Cymru, Cymdeithas Integreiddio Amlddiwylliannol Gogledd Cymru a gwasanaethau cymorth personol CAIS i siarad ynghylch sut y gallwn ni weithio mewn partneriaeth i chwalu rhwystrau a chynyddu dealltwriaeth o ddiwylliannau ein gilydd.
Fis Hydref diwethaf, siaradodd Julie James a minnau yn nigwyddiad NWAMI Dathlu Blynyddol Diwrnod Integreiddio Rhyngwladol yn y Deml Heddwch yng Nghaerdydd. Fe wnes i gloi'r digwyddiad drwy bwysleisio unwaith eto pwysigrwydd integreiddio drwy ddathlu gyda'n gilydd ein hamrywiaeth odidog, gan adeiladu cydlyniant cymunedol a chymdeithas oddefgar drwy ymgysylltu diwylliannol. Rwy'n gobeithio felly, y gwnewch chi amlinellu'n ehangach sut bydd eich cynllun yn ymgysylltu a chofleidio'r prosiectau hynny sydd eisoes yn gweithredu ar draws y genedl, yn gwneud y gwaith caib a rhaw i godi pontydd o'r ddau ben.
Yn olaf, os caf, dim ond cwestiwn ynghylch sut y gallwn ni gefnogi o fewn yr agenda hon y mentrau dinas a thref lleol sydd hefyd yn codi stêm. Fe gofiwch yn dda sut y daeth Cymru yn genedl fasnach deg wrth i ddarnau'r jig-so ddechrau ar wahân ac yna dod at ei gilydd, a Wrecsam y dref fasnach deg gyntaf ac eraill yn dod at ei gilydd cyn y gallai Cymru ddod yn genedl fasnach deg gyfan. Nawr, yn yr achos hwn, yr haf diwethaf er enghraifft, Synergedd yn Sir y Fflint, yn gweithio gyda'i gilydd i wneud Sir y Fflint yn noddfa i ffoaduriaid a'r rhai a oedd yn dianc rhag trais ac erledigaeth, yn uno nid yn unig aelodau Synergedd, ond Dinasoedd Noddfa Cymru, Tîm Cymorth Lleiafrifoedd Ethnig ac Ieuenctid Cymru, cynrychiolwyr yr eglwys, elusenau a grwpiau gweithredu, Theatr Clwyd a hamdden a llyfrgelloedd Aura—unwaith eto, gwaith ar lawr gwlad a allai elwa'n ychwanegol ar weithio gyda'ch cynllun chi.
Ac yn olaf—
No, you've had 'finally'. This is the second 'finally'. Come on, move on. Quick.
Na, rydych chi wedi cael 'yn olaf'. Dyma'r ail 'yn olaf'. Dewch, symudwch ymlaen yn gyflym.
This Friday in Wrexham is the launch of Wrexham's town of sanctuary, a campaign to make Wrexham a town of sanctuary and an invitation to local groups and individuals to get involved—a prime example of great work that you can benefit from by joining up the dots, I hope you'll agree.
Ddydd Gwener bydd ymgyrch i wneud Wrecsam yn dref noddfa yn cael ei lansio ac mae gwahoddiad i grwpiau ac unigolion lleol fod yn rhan ohono—enghraifft wych o waith da y gallwch elwa arno drwy gysylltu'r dotiau, rwy'n gobeithio y byddwch yn cytuno.
Thank you very much, Mark Isherwood, and thank you for your opening words and for the opportunity to have a discussion prior to this statement this afternoon. You do make a very important point about the way in which we support our refugees and asylum seekers, and I think in the plan, as you highlight, in our recognition of asylum seekers and refugees, we use the phrase 'people seeking sanctuary' in our plan, and we're using that as a term to refer to refugees or asylum seekers from any background and in any circumstances. We need to recognise these members, as we say in the plan, as people first and foremost, and, of course, their immigration status is key to this in terms of their rights, their opportunities and obligations. So, we have to recognise this in terms of well-being and protection.
You did ask that first question about the situation where there are refused asylum seekers who maybe in the position I think you mentioned, where they may be under appeal, but there are obviously situations we've raised in this Chamber, across this Chamber, about people in those circumstances, and people have made representations. We can only make representations, as we do as elected Members, and indeed as a Welsh Government, on behalf of those people. But what we need to do is say that we will provide within our powers essential support to refused asylum seekers, and I think that's where all of the services and all of the agencies, as you say, come together in order to provide that kind of support, because there is a danger of trafficking, exploitation, destitution or even serious health conditions arising from people who can't claim public funds, which of course is often the circumstance. We continue to ensure that refused asylum seekers are not denied healthcare; they're entitled to the same services as any other citizen. The plan does contain the action to work towards preventing people seeking sanctuary, including those with no recourse to public funds, becoming human trafficking or modern slavery victims. So, this is a point where we have to look at the holistic approach, within our powers, to the circumstances of refugees in terms of their needs, particularly if they have been refused in terms of their situation.
Now, we do need to move forward, and this plan does, in terms of the ways in which we can help with integration. The ReStart: Refugee Integration project, which, of course, I highlight in the statement, is going to be a very ambitious integration support programme for refugees, and primarily, of course, in the four asylum dispersal clusters—Cardiff, Swansea, Newport and Wrexham. That's going to provide particular support for, as I've said, at least 520 refugees. The total cost is £2 million, and that is going to include match funding from the Welsh Government as well.
It is about also ensuring that we can focus on some of those key areas, such as housing needs. You mentioned that, of course, access to appropriate accommodation is a key issue for people seeking sanctuary. We're seeking to work more closely with the UK Government in terms of the new asylum accommodation and support contracts, but, obviously, that's something where we're very dependent on UK Government co-operation. But, we can work, particularly in our Refugee Well Housing project, in terms of supporting and funding the Move-On project after refugees receive recognition of their status.
You make a very important point, Mark, about the organisations, civic society and communities that are playing their part. You described that yourself, in terms of the events you've attended and the organisation that you're already a patron of—a president of. I think, also, we need to recognise that, in terms of the Welsh Refugee Coalition, there are over 30 organisations. Many of those are all-Wales organisations, and some are more local.
You also ask the question about the statistics, and updating those statistics that you asked the former leader of the house about, in terms of the interim statement she made on the plan. I certainly will provide the update on those statistics for you,FootnoteLink but I think it is very welcome that we see that we are reaching nearly 1,000 refugees, in terms of the Syrian displacement scheme. That's something that is a result of local authorities agreeing to support and resettle Syrian refugees. Across this Chamber, we will all know where our local authorities are in terms of that support, but I will give you the update on that.
I'm also very keen to support—it goes back to the community—the community sponsorship schemes that are taking place across Wales. I think we saw Wales highlighted in terms of the Refugees Welcome campaign—the growth of community sponsorship organisations was actually started in west Wales, in the town of Narberth, and has spread. Certainly, Penarth and, in my own constituency, Croeso Llantwit are progressing the same community sponsorship. So, clearly, we have a lot to develop as a result of the plan, and I thank you for your questions.
Diolch yn fawr iawn, Mark Isherwood, a diolch i chi am eich geiriau agoriadol ac am y cyfle i gael trafodaeth cyn y datganiad hwn y prynhawn yma. Mi rydych chi'n gwneud pwynt pwysig iawn ynglŷn â'r ffordd yr ydym ni'n cefnogi ein ffoaduriaid a cheiswyr lloches, ac rwy'n credu ein bod yn y cynllun, fel yr ydych yn pwysleisio, yn y ffordd yr ydym ni'n cydnabod ceiswyr lloches a ffoaduriaid, yn defnyddio'r ymadrodd 'pobl sy'n ceisio lloches' yn ein cynllun, ac rydym ni'n defnyddio hwnnw fel term i gyfeirio at ffoaduriaid neu geiswyr lloches o unrhyw gefndir ac o dan unrhyw amgylchiadau. Mae angen i ni gydnabod bod yr aelodau hyn, fel y dywedwn yn y cynllun, yn bobl yn gyntaf ac yn bennaf, ac, wrth gwrs, mae eu statws mewnfudo yn allweddol o ran eu hawliau, eu cyfleoedd a'u rhwymedigaethau. Felly, mae'n rhaid inni gydnabod hyn o ran lles a diogelwch.
Fe wnaethoch chi ofyn y cwestiwn cyntaf am y sefyllfa pan geir ceiswyr lloches a wrthodwyd efallai yn y sefyllfa y gwnaethoch chi ei chrybwyll, lle y gallent fod o dan apêl, ond yn amlwg, ceir sefyllfaoedd yr ydym wedi eu codi yn y Siambr hon, ar draws y Siambr hon, am bobl dan yr amgylchiadau hynny, ac mae pobl wedi cyflwyno sylwadau. Dim ond cyflwyno sylwadau y gallwn ni, fel y gwnawn fel Aelodau etholedig, ac yn wir fel Llywodraeth Cymru, ar ran y bobl hynny. Ond yr hyn sydd angen inni ei wneud yw dweud y byddwn yn darparu o fewn ein pwerau, gymorth hanfodol i geiswyr lloches a wrthodwyd, ac rwy'n credu mai dyna ble mae'r holl wasanaethau a'r holl asiantaethau, fel y dywedwch, yn dod at ei gilydd er mwyn darparu cymorth o'r math hwnnw, oherwydd ceir perygl o fasnachu pobl, camfanteisio, amddifadedd neu cyflyrau iechyd difrifol hyd yn oed, yn deillio o bobl nad ydyn nhw'n cael hawlio arian cyhoeddus, sydd wrth gwrs yn digwydd yn aml. Rydym yn parhau i sicrhau nad yw gofal iechyd yn cael ei atal yn achos ceiswyr lloches a wrthodwyd; mae ganddyn nhw'r un hawl i'r gwasanaethau ag unrhyw ddinesydd arall. Mae'r cynllun yn cynnwys camau gweithredu i geisio sicrhau na fydd pobl sy'n ceisio lloches, gan gynnwys y rhai nad ydyn nhw'n cael arian cyhoeddus yn dod yn ddioddefwyr masnachu pobl neu gaethwasiaeth fodern. Felly, mae hwn yn bwynt lle mae'n rhaid inni edrych ar ymagwedd gyfannol, o fewn ein pwerau, at amgylchiadau ffoaduriaid o ran eu hanghenion yn arbennig os cawsant eu gwrthod oherwydd eu sefyllfa.
Nawr, mae angen inni symud ymlaen, a dyna wna'r cynllun hwn, o ran y ffyrdd y gallwn ni helpu gydag integreiddio. Mae'r Prosiect Integreiddio Ffoaduriaid ReStart, yr wyf yn tynnu sylw ato yn fy natganiad wrth gwrs, yn mynd i fod yn rhaglen cefnogi integreiddio uchelgeisiol iawn ar gyfer ffoaduriaid, ac yn bennaf, wrth gwrs, yn y pedwar clwstwr didoli lloches—Caerdydd, Abertawe, Casnewydd a Wrecsam. Mae hynny'n mynd i ddarparu cymorth penodol fel yr wyf i wedi ei ddweud, i o leiaf 520 o ffoaduriaid. Cyfanswm y gost yw £2 miliwn, ac mae hynny'n mynd i gynnwys arian cyfatebol gan Lywodraeth Cymru hefyd.
Mae'n ymwneud hefyd â sicrhau y gallwn ganolbwyntio ar rai o'r meysydd allweddol hynny, megis anghenion tai. Fe soniasoch chi fod cael mynediad i lety priodol yn fater allweddol i bobl sy'n ceisio lloches. Rydym yn bwriadu gweithio'n agosach gyda Llywodraeth y DU o ran y contractau llety lloches a chymorth newydd, ond, yn amlwg, mae hwnnw'n faes lle'r ydym ni'n dibynnu ar gydweithrediad Llywodraeth y DU. Ond, gallwn weithio, yn arbennig yn ein Prosiect Tai i Ffoaduriaid, o ran cefnogi ac ariannu'r prosiect Symud Ymlaen ar ôl i statws ffoaduriaid gael ei gydnabod.
Rydych chi'n gwneud pwynt pwysig iawn, Mark, am y sefydliadau, y gymdeithas ddinesig a chymunedau sy'n chwarae eu rhan. Fe wnaethoch chi ddisgrifio hynny eich hun, o ran y digwyddiadau y buoch chi ynddyn nhw a'r sefydliad yr ydych eisoes yn noddwr ohono—yn Llywydd. Rwy'n credu hefyd, bod angen inni gydnabod, o ran Clymblaid Ffoaduriaid Cymru, y ceir dros 30 o sefydliadau. Mae llawer o'r rheini yn sefydliadau Cymru gyfan, ac mae rhai yn fwy lleol.
Rydych chi hefyd yn gofyn y cwestiwn am yr ystadegau, a diweddaru'r ystadegau hynny y gwnaethoch chi holi cyn-arweinydd y Tŷ amdanyn nhw, o ran y datganiad dros dro a wnaeth ar y cynllun. Byddaf i'n sicr yn rhoi'r newyddion diweddaraf am yr ystadegau hynny i chi,FootnoteLink ond rwy'n credu bod y ffaith ein bod bron â chyrraedd 1,000 o ffoaduriaid o ran cynllun dadleoli Syria yn rhywbeth i'w groesawu. Dyma ganlyniad awdurdodau lleol yn cytuno i gefnogi ac adsefydlu ffoaduriaid o Syria. Ar draws y Siambr hon, fe fyddwn ni i gyd yn gwybod beth yw sefyllfa ein hawdurdodau lleol o ran y cymorth hwnnw, ond cewch y wybodaeth ddiweddaraf am hynny gennyf i.
Rwyf hefyd yn awyddus iawn i gefnogi—mae'n mynd yn ôl i'r gymuned—gynlluniau nawdd cymunedol sy'n digwydd ledled Cymru. Rwy'n credu y gwelsom ni Gymru yn cael ei hamlygu o ran yr ymgyrch Croeso i Ffoaduriaid—dechreuodd y twf mewn mudiadau nawdd cymunedol yn y gorllewin mewn gwirionedd, yn nhref Arberth, ac mae wedi lledaenu. Yn sicr, mae Penarth ac, yn fy etholaeth fy hun, Croeso Llanilltud Fawr yn cynyddu'r un math o nawdd cymunedol. Felly, yn amlwg, mae gennym ni lawer i'w ddatblygu o ganlyniad i'r cynllun hwn, a diolchaf i chi am eich cwestiynau.
Thank you. We are halfway through the statement and we've had one set of questions. I've got a number of speakers. So, Helen Mary Jones.
Diolch. Rydym ni hanner ffordd drwy'r datganiad ac rydym ni wedi cael un cyfres o gwestiynau. Mae gen i nifer o siaradwyr. Felly, Helen Mary Jones.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'd like to thank the Minister very much for her statement today. There is a great deal to be welcomed both in the actual plan and in the statement. I'd like to apologise to the Minister and to the Chamber for the fact that I've stepped in at the last minute to respond to this statement because my colleague Leanne Wood has had to go home due to climatic conditions beyond her control. So, if I'm asking questions of the Minister that she's already explored—that the Deputy Minister has already explored—separately with Leanne Wood, I hope that she will forgive me and simply tell me to go and ask Leanne. [Laughter.]
First of all, I think, in all seriousness, we have to acknowledge that there are some serious barriers remaining to creating the nation of sanctuary that we all aspire to, I hope, in this Chamber—or most of us at least. These barriers stem from the fact that the UK has had a deeply dysfunctional public debate on migration, including on immigration and asylum, for many, many years. I would slightly disagree with the Minister here, because this is not just in recent years. To my knowledge, this goes back 20 years at least. I can think of some very unhelpful columns written in The Sun newspaper by the then Cabinet Minister David Blunkett, for example, raising questions about civil rights lawyers and the decision to restrict the civil liberties of asylum seekers.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch yn fawr iawn i'r Gweinidog am ei datganiad heddiw. Mae llawer i'w groesawu yn y cynllun ei hun ac yn y datganiad. Hoffwn ymddiheuro i'r Gweinidog ac i'r Siambr am y ffaith fy mod wedi camu i'r adwy ar y funud olaf i ymateb i'r datganiad hwn, oherwydd y bu'n rhaid i fy nghyd-Aelod, Leanne Wood fynd adref oherwydd amodau tywydd y tu hwnt i'w rheolaeth. Felly, os wyf i'n gofyn cwestiynau i'r Gweinidog y mae hi eisoes wedi eu harchwilio—y mae'r Dirprwy Weinidog eisoes wedi eu harchwilio—ar wahân gyda Leanne Wood, gobeithiaf y bydd hi'n maddau i mi ac yn dweud wrthyf am fynd i ofyn i Leanne. [Chwerthin.]
Yn gyntaf oll, rwy'n credu, o ddifrif, bod yn rhaid i ni gydnabod bod rhai rhwystrau difrifol yn dal i fodoli rhag creu'r genedl noddfa yr ydym i gyd yn dyheu amdani, gobeithio, yn y Siambr hon—neu'r rhan fwyaf ohonom o leiaf. Mae'r rhwystrau hyn yn deillio o'r ffaith bod y DU wedi cael dadl gyhoeddus gamweithredol iawn ynghylch ymfudo, gan gynnwys mewnfudo a lloches, am flynyddoedd lawer iawn. Byddwn yn anghytuno rhywfaint â'r Gweinidog yn y fan yma, oherwydd nid yn unig yn ystod y blynyddoedd diwethaf y mae hyn. Hyd y gwn i, mae hyn yn mynd yn ôl 20 mlynedd o leiaf. Gallaf feddwl am rai colofnau nad oeddent o gymorth o gwbl a ysgrifennwyd ym mhapur newydd The Sun gan David Blunkett a oedd yn Weinidog yn y Cabinet ar y pryd, er enghraifft, codi cwestiynau ynghylch cyfreithwyr hawliau sifil a'r penderfyniad i gyfyngu ar hawliau sifil ceiswyr lloches.
I do think we have to acknowledge that this is a profoundly political issue. And while nobody in this Chamber could ever doubt the personal commitment of Mark Isherwood to the issues that he's just been raising with the Minister, it is incumbent upon us to point out that he sits in this Chamber in the name of the party that is responsible for the hostile environment and responsible, for example, for the dreadful conditions faced by people seeking sanctuary in some of the Home Office provided accommodation, for example. I know it's traditional in this Chamber, Deputy Presiding Officer, and I support that, to seek to be consensual when we can, but we cannot, I would put to the Minister, address these profoundly difficult issues unless we acknowledge the hostile environment—and I don't just mean the particular hostile environment, but the generally very difficult environment.
So, I'd ask the Minister, in terms of my first question: what can we all do to try and correct some of these misconceptions and some of the prejudices that have led directly to some of the challenges that people seeking sanctuary in Wales face? The Minister's statement mentions that co-production has been key to the formation of this plan, and I'd be interested to hear a little more about how asylum seekers themselves have been involved in the development of the plan and what, if anything, has changed in terms of the proposals as a result of their input. I'm sure the Minister would agree with me that this is crucially important.
The Minister mentioned in her response to Mark Isherwood some of the problems faced around accommodation for asylum seekers. We know that some of that is of very, very poor quality. I was encouraged to hear the Minister say that she is still seeking to be able to participate in the letting of that new contract, and I wonder if she can tell us a little bit more today about what the Welsh Government has been doing about that because it seems to me that it is in no-one's interests, not even the interests of the Home Office, that the Welsh Government should not be allowed to participate in the setting of that contract and ensuring that the accommodation provided is of the standard that we would aspire to, as set out in the plan the Minister is announcing today.
Linked to this issue, the Minister's statement also refers to the big issue of homelessness amongst refugees and asylum seekers and the Minister will be very well aware of the ambitious plans launched by Crisis last year to end homelessness across the whole of the UK. I know that my colleagues have raised this with your predecessor and I wonder to what extent the ambitions and actions suggested by Crisis have informed the accommodation issues that you raise in the report. I think it's very important that we do commit ourselves to ultimately ending homelessness, and particularly for this very, very vulnerable group of people who I am happy, and I'm sure the Minister would be happy, to call our fellow citizens, because they're our fellow citizens if they're here as far as I'm concerned.
May I turn briefly to two education issues? Under the 'Ambitious and Learning' heading in the action plan, action 8 refers to tackling bullying, obviously in schools, and that must be very, very welcome. I'm sure the Minister would agree with me that this bullying often arises from the ignorance and prejudice that I referred to earlier on and that is that very damaging culture that we have to seek to address. Has the Minister had the opportunity to discuss with the Minister for Education how the new curriculum—the commitment in the new curriculum to helping our young people to grow up to be good citizens—how we can address some of this prejudice and discrimination through that new curriculum and indeed through other measures before the new curriculum comes in, and what measures the Welsh Government can take, particularly to help challenge the rise of the far right? I'm thinking particularly here of young people being vulnerable to those messages when they hear them on social media.
There's much emphasis very rightly in the plan on integration and encouraging people to participate in the community. Of course, essential to that is asylum seekers being able to have access to learning English and Welsh. Of course, the decision has been made to remove the mega grant, which was a crucial tool to enable schools to teach languages to people who have very recently come. How are we going to ensure that the resources are there, particularly for schools, and also for adult learners, to ensure that people can get access to learning the two languages of this country? Because without that no attempt at integration will be possible.
I've pressed the Minister to work closely with the Minister for Education around the statutory student support. I think it's absolutely crucial that those changes that she mentions in her statement are made, and that asylum seekers and refugees are able to access higher education in Wales. Apart from anything else, it's not in our own interest not to use those skills.
And finally, we know that over 2,000 doctors have been refused visas by the UK Government in what I regard as, frankly, a stupid and self-defeating immigration policy. We know how much we need those highly qualified professionals here in Wales. So far, your party has resisted our calls for Welsh Government to seek to issue its own visas based on our workforce needs, and I wonder, in the light of what you said today, Minister, whether you would consider looking at this again. Thank you.
Credaf fod yn rhaid i ni gydnabod bod hwn yn fater hynod wleidyddol. Ac er na allai neb yn y Siambr hon fyth amau ymrwymiad personol Mark Isherwood i'r materion hynny y mae ef newydd fod yn eu codi â'r Gweinidog, mae'n ddyletswydd arnom ni i dynnu sylw at y ffaith ei fod yn eistedd yn y Siambr hon yn enw'r blaid sy'n gyfrifol am yr amgylched gelyniaethus, ac sy'n gyfrifol, er enghraifft, am yr amodau echrydus a wynebir gan bobl sy'n ceisio lloches mewn rhai o'r lletyau a ddarperir gan y Swyddfa Gartref, er enghraifft. Gwn i ei fod yn draddodiadol yn y Siambr hon, Dirprwy Lywydd, ac rwy'n cefnogi hynny, i geisio bod yn gydsyniol pan y gallwn, ond ni allwn, byddwn yn ei awgrymu i'r Gweinidog, fynd i'r afael â'r materion eithriadol o anodd hyn oni bai ein bod yn cydnabod yr amgylchedd gelyniaethus—ac nid wyf i'n sôn yn unig am yr amgylchedd gelyniaethus penodol, ond yr amgylchedd anodd iawn drwyddi draw.
Felly, gofynnaf i'r Gweinidog, o ran fy nghwestiwn cyntaf: beth all pob un ohonom ni ei wneud i geisio unioni rhai o'r camdybiaethau hyn a rhai o'r rhagfarnau a arweiniodd yn uniongyrchol at rai o'r heriau y mae pobl sy'n ceisio lloches yng Nghymru yn eu wynebu? Mae datganiad y Gweinidog yn crybwyll bod cyd-gynhyrchu wedi bod yn allweddol wrth ffurfio'r cynllun hwn, a byddai diddordeb gennyf mewn clywed ychydig mwy am sut y mae ceiswyr lloches eu hunain wedi cymryd rhan yn natblygiad y cynllun a beth, os oes o gwbl, sydd wedi newid o ran y cynigion o ganlyniad i'w cyfraniad. Rwyf yn siŵr y byddai'r Gweinidog yn cytuno â mi bod hyn yn hollbwysig.
Soniodd y Gweinidog yn ei hymateb i Mark Isherwood am rai o'r problemau a wynebir ynghylch y llety ar gyfer ceiswyr lloches. Gwyddom fod rhywfaint ohono o ansawdd gwael iawn, iawn. Fe'm calonogwyd o glywed y Gweinidog yn dweud ei bod yn ceisio parhau i allu cymryd rhan mewn gosod y contract newydd hwnnw, ac roeddwn i'n meddwl tybed os gallwch chi roi gwybod ychydig mwy i ni heddiw am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ei wneud ynglŷn â hynny, oherwydd mae'n ymddangos i mi nad yw er budd neb, budd y Swyddfa Gartref hyd yn oed, na ddylid caniatáu i Lywodraeth Cymru gymryd rhan mewn gosod y contract hwnnw a sicrhau bod y llety a ddarperir o'r safon y byddem yn ymgyrraedd ato, fel y nodir yn y cynllun y mae'r Gweinidog yn ei gyhoeddi heddiw.
Yn gysylltiedig â'r mater hwn, mae datganiad y Gweinidog hefyd yn cyfeirio at y mater pwysig o ddigartrefedd ymhlith ffoaduriaid a cheiswyr lloches, a bydd y Gweinidog yn ymwybodol iawn o'r cynlluniau uchelgeisiol a lansiwyd gan Crisis y llynedd i roi terfyn ar ddigartrefedd ar draws y DU. Gwn fod fy nghyd-Aelodau wedi codi hyn gyda'ch rhagflaenydd ac roeddwn i'n meddwl i ba raddau tybed y mae'r uchelgeisiau a'r camau gweithredu a awgrymwyd gan Crisis wedi llywio'r materion llety yr ydych chi'n eu codi yn yr adroddiad. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod yn ymrwymo ein hunain, i roi terfyn ar ddigartrefedd yn y pen draw, ac yn enwedig ar gyfer y grŵp hwn sy'n hynod agored i niwed, pobl yr wyf yn hapus, ac yr wyf yn siŵr y byddai'r Gweinidog yn hapus i'w galw'n gyd-ddinasyddion, oherwydd maen nhw'n gyd-ddinasyddion os ydyn nhw yma yn fy nhyb i .
A gaf i droi'n gyflym at ddau fater addysgol? O dan y pennawd 'Uchelgeisiol ac yn Dysgu' yn y cynllun gweithredu, mae cam gweithredu 8 yn cyfeirio at fynd i'r afael â bwlio, yn amlwg mewn ysgolion, ac mae'n rhaid bod hynny i'w groesawu'n fawr. Rwyf yn siŵr y byddai'r Gweinidog yn cytuno â mi bod y bwlio yn aml yn deillio o'r anwybodaeth a'r rhagfarn y cyfeiriais atyn nhw gynnau a dyna'r union ddiwylliant hynod niweidiol yr ydym yn ceisio mynd i'r afael ag ef. A gafodd y Gweinidog y cyfle i drafod â'r Gweinidog Addysg sut bydd y cwricwlwm newydd—yr ymrwymiad yn y cwricwlwm newydd i helpu ein pobl ifanc i dyfu i fod yn ddinasyddion da—sut y gallwn ni fynd i'r afael â rhywfaint o'r rhagfarn a'r gwahaniaethu hwn drwy'r cwricwlwm newydd hwnnw ac yn wir drwy fesurau eraill cyn daw'r cwricwlwm newydd i rym, a pha fesurau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd, yn enwedig i herio twf yr asgell dde eithafol? Rwyf yn meddwl yn arbennig yma am bobl ifanc yn bod yn agored i'r negeseuon hynny pan eu bod yn eu clywed ar y cyfryngau cymdeithasol.
Mae cryn bwyslais, a hynny'n gwbl briodol, yn y cynllun ar integreiddio ac annog pobl i gymryd rhan yn y gymuned. Wrth gwrs, mae ceiswyr lloches yn gallu cael cyfle i ddysgu Cymraeg a Saesneg yn hanfodol i hynny. Wrth gwrs, mae'r penderfyniad wedi ei wneud i ddileu'r grant mawr, a oedd yn fodd hollbwysig o alluogi ysgolion i addysgu ieithoedd i newydd ddyfodiaid. Sut yr ydym ni am sicrhau bod yr adnoddau ar gael, yn enwedig ar gyfer ysgolion, a hefyd ar gyfer dysgwyr sy'n oedolion, er mwyn sicrhau y gall pobl gael y cyfle i ddysgu dwy iaith y wlad hon? Oherwydd heb hynny, ni fydd unrhyw ymgais i integreiddio yn bosibl.
Rwyf wedi pwyso ar y Gweinidog i weithio'n agos â'r Gweinidog Addysg ynghylch y cymorth statudol i fyfyrwyr. Credaf ei fod yn gwbl hanfodol fod y newidiadau hynny y mae hi'n sôn amdanyn nhw yn ei datganiad yn cael eu gweithredu, a bod ceiswyr lloches a ffoaduriaid yn gallu cael mynediad at addysg uwch yng Nghymru. Ar wahân i unrhyw beth arall, nid yw er ein budd ni ein hunain i beidio â defnyddio'r sgiliau hynny.
Ac yn olaf, rydym ni'n gwybod bod Lywodraeth y DU wedi gwrthod fisâu i dros 2,000 o feddygon yn yr hyn yr wyf yn ei ystyried, a dweud y gwir, yn bolisi mewnfudo hurt a hunan-ddinistriol. Gwyddom gymaint mae angen y gweithwyr proffesiynol tra chymwysedig hyn arnom yma yng Nghymru. Hyd yma, mae eich plaid chi wedi gwrthod ein galwadau ar Lywodraeth Cymru i geisio cael cyhoeddi fisâu ei hun yn seiliedig ar ein hanghenion o ran y gweithlu, ac rwy'n meddwl tybed, yng ngoleuni'r hyn yr ydych chi wedi'i ddweud heddiw, Weinidog, pa un a fyddech chi'n ystyried ailedrych ar hyn. Diolch.
Thank you. A large number of questions that I very much welcome from Helen Mary Jones on behalf of Plaid Cymru. I just want to say, in terms of the engagement and co-production and extensive consultation, that 150 people seeking sanctuary engaged with us during the development of the plan. But obviously, I've mentioned that the coalition of organisations on the Wales Strategic Migration Partnership, the Welsh Refugee Coalition and local authorities are very much engaged following the committee's report. Because in 'I used to be someone' the committee said we must seek the views of refugees and asylum seekers, and that's what we've sought to do.
Your points about issues around housing are very important, particularly because that is where the UK Government has clear responsibility. And we have sought to work closely with the UK Government in terms of new asylum accommodation and support contracts but, unfortunately, I have to say many of our recommendations appear to have been rejected. And you will know, I'm sure, that there's been a recent report by the independent chief inspector of borders and immigration identifying that 18.6 per cent of inspected asylum properties in Wales and the south-west were uninhabitable or unsafe. So, in terms of your call to scrutinise on those points—which, of course, I will take back and raise with the UK Government, because, too often, people are forced to occupy substandard housing, or aren't permitted to access accommodation at all. That is totally counter to our aims in terms of the nation of sanctuary.
But I have mentioned already that we are doing more to support the Refugee Well Housing project, and we're repeatedly asking—and thank you again for your support for this—the UK Government to extend the move-on period to 56 days, because that aligns it with other homelessness support, both in England and Wales. But so far, the UK Government has refused to adopt our recommendations. These do not help in terms of the fact that there is a feeling of negativity, even though there are many ways in which we are gaining respect, as you've seen from the UN high commissioner in terms of the way that we're using the powers and skills that we have, recognising the assets of people who come and how they will enhance our Welsh communities, and how we've welcomed them, and counteracting the negative perceptions that, of course, are so unhelpful.
I said in my statement that it's a very challenging climate for refugees and asylum seekers. Indeed, because of the political discourse, the media has a role to play as well as Government policies. I think we have to go back again, I'm afraid, to some of the statements and legislative changes that have led to the hostile environment policies, which, unfortunately, are being implemented, and they are contained, of course, in the Immigration Act 2014. It's now referred to as 'compliant environment policy', but this was about measures to identify and reduce the number of immigrants in the UK. I know that the House of Commons Home Affairs Committee has addressed this.
Finally, I will make the point about bullying, because this is an issue where, again, with the education Minister, our vision, obviously, is to tackle bullying holistically, addressing the root causes, including those from asylum seeking and refugee families. What's great about the Cardiff City of Sanctuary is that I believe that, now, organisations are getting accreditation. I think even Lisvane comprehensive school—my colleague from Cardiff North. Others are getting that kind of recognition. Schools need to be part of it.
And just on your final point about doctors and refusals of visas, I'm very proud of the fact that, in Wales, we have overcome many obstacles for refugee doctors—and I said that in my statement—to come and work, since I was health Minister, to ensure that we now have a large number of refugee doctors who, actually, have been accepted by the General Medical Council and are now practicing throughout the UK.
Diolch. Croesawaf yn fawr y nifer sylweddol o gwestiynau gan Helen Mary Jones ar ran Plaid Cymru. Hoffwn ddweud, o ran ymgysylltu a chyd-gynhyrchu ac ymgynghori eang, bod 150 o bobl sy'n ceisio lloches wedi ymgysylltu â ni yn ystod datblygiad y cynllun. Ond yn amlwg, rwyf wedi sôn bod y gynghrair o sefydliadau ar Bartneriaeth Ymfudo Strategol Cymru, Cynghrair Ffoaduriaid Cymru ac awdurdodau lleol wedi dangos cryn ddiddordeb yn sgil adroddiad y pwyllgor. Yn 'Roeddwn i'n arfer bod yn rhywun' dywedodd y Pwyllgor bod yn rhaid ceisio barn ffoaduriaid a cheiswyr lloches, a dyna beth yr ydym wedi bod yn ceisio ei wneud.
Mae eich pwyntiau ynglŷn â materion ynghylch tai yn bwysig iawn, yn arbennig oherwydd mai dyna ble mae gan Lywodraeth y DU gyfrifoldeb clir. Ac rydym ni wedi ceisio gweithio'n agos â Llywodraeth y DU o ran llety newydd i geiswyr lloches a chontractau cymorth, ond, yn anffodus, mae'n rhaid imi ddweud, mae'n ymddangos bod llawer o'n hargymhellion wedi cael eu gwrthod. A byddwch yn gwybod, rwy'n siŵr, bod adroddiad diweddar gan y prif arolygydd annibynnol ffiniau a mewnfudo yn nodi bod 18.6 y cant o'r tai lloches â arolygwyd yng Nghymru a de-orllewin Lloegr yn dai na ellid byw ynddynt neu'n anniogel. Felly, o ran eich galwad i graffu ar y pwyntiau hynny—y byddaf, wrth gwrs, yn mynd â nhw ac yn eu codi â Llywodraeth y DU, oherwydd, yn rhy aml, gorfodir pobl i fyw mewn tai gwael, neu nid ydyn nhw'n cael cynnig llety o gwbl. Mae hynny'n gwbl groes i'n nodau o ran y genedl noddfa.
Ond rwyf eisoes wedi sôn ein bod yn gwneud mwy i gefnogi'r Prosiect Tai i Ffoaduriaid, ac rydym yn holi dro ar ôl tro—a diolch i chi unwaith eto am eich cefnogaeth yn hyn o beth—Llywodraeth y DU i ymestyn y cyfnod symud ymlaen i 56 diwrnod, oherwydd mae hynny'n ei gysoni â chymorth digartrefedd arall, yng Nghymru a Lloegr. Ond hyd yn hyn, mae Llywodraeth y DU wedi gwrthod mabwysiadu ein hargymhellion. Nid yw'r rhain yn fawr o gymorth o ran y ffaith fod yna deimlad negyddol, er ein bod yn ennill parch mewn sawl ffordd, fel y gwelsoch chi gan Uchel Gomisiynydd y Cenhedloedd Unedig o ran y ffordd yr ydym yn defnyddio'r pwerau a'r sgiliau sydd gennym, gan gydnabod rhinweddau'r bobl sy'n dod a sut y byddan nhw'n ychwanegu at ein cymunedau yng Nghymru, a sut yr ydym ni wedi eu croesawu, ac wedi gwrthweithio'r canfyddiadau negyddol nad ydynt, wrth gwrs, o gymorth o gwbl.
Dywedais yn fy natganiad bod hinsawdd heriol iawn i ffoaduriaid a cheiswyr lloches. Yn wir, oherwydd y drafodaeth wleidyddol, mae gan y cyfryngau ran i'w chwarae yn ogystal â pholisïau'r Llywodraeth. Credaf fod angen i ni fynd yn ôl unwaith eto, mae arnaf ofn, at rai o'r datganiadau a newidiadau deddfwriaethol sydd wedi arwain at y polisïau amgylchedd gelyniaethus, sydd, yn anffodus, yn cael eu gweithredu, ac maen nhw wedi eu cynnwys, wrth gwrs, yn Neddf Mewnfudo 2014. Cyfeirir ato nawr fel 'polisi amgylchedd cydymffurfiol', ond roedd hyn yn ymwneud â mesurau i nodi a lleihau nifer y mewnfudwyr yn y DU. Gwn fod Pwyllgor Materion Cartref Tŷ'r Cyffredin wedi mynd i'r afael â hyn.
Yn olaf, gwnaf y pwynt am fwlio, oherwydd bod hwn yn fater lle, unwaith eto, ynghyd â'r Gweinidog Addysg, ein gweledigaeth, yn amlwg, yw mynd i'r afael â bwlio mewn ffordd gyfannol, mynd at wraidd y mater, gan gynnwys y rhai o deuluoedd ffoaduriaid a cheiswyr lloches. Yr hyn sy'n wych am Gaerdydd Dinas Noddfa yw fy mod i'n credu, erbyn hyn, bod sefydliadau yn cael eu hachredu. ysgol gyfun Llys-faen hyd yn oed, rwy'n credu—fy nghyd-Aelod o Ogledd Caerdydd. Mae eraill yn cael y math hwnnw o gydnabyddiaeth. Mae angen i ysgolion fod yn rhan ohono.
Ac o ran eich pwynt olaf ynghylch meddygon a gwrthod fisâu, rwyf yn falch iawn o'r ffaith ein bod ni, yng Nghymru, wedi goresgyn llawer o rwystrau i feddygon sy'n ffoaduriaid—a dywedais hynny yn fy natganiad—i ddod i weithio, ers i mi fod yn Weinidog iechyd, i sicrhau bod gennym ni erbyn hyn nifer fawr o feddygon sy'n ffoaduriaid, sydd eisoes, mewn gwirionedd, wedi eu derbyn gan y Cyngor Meddygol Cyffredinol a bellach yn ymarfer ledled y DU.
I'll try and be really rapid here. First of all, can I just welcome the ambition and also the spirit of this statement, and also the work of the committee, which I've now become a member of, and their previous report, 'I used to be someone', which has provided a foundation for some of this? I welcome this because it recognises those who are seeking sanctuary, those who are refugees, as an asset, as a gift, not a burden. Not as people as individuals that we have to begrudgingly or reluctantly take under our wing, but actually that we see their capabilities and what they can give to us as well. Would she agree with me that, actually, some of the best examples of what we're doing in Wales, in individual communities, can show us the way?
I spoke last year, in June, in Ystradgynlais, in the miners' welfare hall there, as part of the Josef Herman Foundation and a collaboration with a film unit there where they'd worked to tell the life story of Josef Herman, who fled the persecution of Nazi occupation of Poland in the second world war to that Welsh Valley community, knowing nobody. He settled there, he was invited there, he is now one of the most renowned Welsh-Polish artists with his artistry on display in the national gallery and elsewhere as well, and the foundation. But it was told by Syrian refugee children—they were the ones who told the story. And that community had once again opened its arms. The south Wales Valleys community had opened its arms to say, 'We not only welcome you, we welcome you and the gifts that you bring and what you contribute to us as well.' And that's what I like about this statement; it's the spirit as well as the practical implementation as well.
Would she agree with me that, as well as taking forward working with the UK Government, which I think we need to do—would she commit to actually highlighting where they need to do signally better as well? Not only in terms of accommodation standards and the hostile environment that we've talked about, but things like the Dubs amendment for children refugees and asylum seekers. We need to point out as well where they're failing if we are to be a welcoming UK as well as a welcoming Wales.
The sanctuary website has been mentioned. Could I just ask for clarity on when that will be up and running? Because that will be very useful indeed. And can I just finally say, then, Dirprwy Llywydd, that I also welcome it because it's not complacent? It recognises that this a big step forward but there is more work to be done. It's not complacent. In which case, where are our next steps, where could she guide us to say, both at a Wales level, but also in local communities, local authorities, third sector, and other partners—where should we be looking to do more to become this welcoming nation that recognises these people for the gift that they bring to Wales and the gift they bring to our communities?
Fe geisiaf fod yn gyflym iawn yn y fan yma. Yn gyntaf oll, hoffwn groesawu uchelgais ac ysbryd y datganiad hwn, a hefyd gwaith y pwyllgor yr wyf bellach yn aelod ohono, a'i adroddiad blaenorol, 'Roeddwn i'n arfer bod yn rhywun', sydd wedi rhoi sail ar gyfer peth o'r drafodaeth hon. Rwy'n croesawu hyn gan ei fod yn cydnabod bod y rhai sy'n ceisio lloches, y rhai sy'n ffoaduriaid, yn gaffaeliad, yn rhodd i ni ac nid yn faich. Yn hytrach na'u trin fel unigolion y mae'n rhaid inni eu cymryd o dan ein hadain yn gyndyn ac yn erbyn ein hewyllys, ein bod yn gweld mewn gwirionedd eu galluoedd a'r hyn y gallan nhw ei gynnig i ni hefyd. A fyddai hi'n cytuno â mi y gall rhai o'r enghreifftiau gorau o'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yng Nghymru, mewn cymunedau unigol, ddangos y ffordd i ni, mewn gwirionedd?
Fe siaradais yn Ystradgynlais ym mis Mehefin y llynedd, yn neuadd lles y glowyr yno, mewn digwyddiad a oedd yn rhan o Sefydliad Josef Herman gan gydweithio gydag uned ffilm sydd wedi gweithio yno i adrodd stori bywyd Josef Herman, un oedd wedi ffoi rhag erledigaeth y Natsïaid o wlad Pwyl yn ystod yr ail ryfel byd i'r gymuned Cymoedd de Cymru honno, heb adnabod neb. Ymgartrefodd yno, cafodd ei wahodd yno, ac erbyn hyn, mae'n un o'r artistiaid Cymreig-Pwylaidd enwocaf gyda'i gelfyddyd i'w weld yn yr oriel genedlaethol ac mewn mannau eraill hefyd, yn ogystal â'r Sefydliad. Ond fe adroddwyd y stori gan blant sy'n ffoaduriaid o Syria—ganddyn nhw y clywsom y stori. Ac roedd y gymuned honno wedi agor ei breichiau unwaith eto. Roedd cymuned Cymoedd de Cymru wedi agor ei breichiau a dweud, 'Rydym nid yn unig yn eich croesawu chi, rydym yn eich croesawu chi a'r rhoddion a ddowch gyda chi a'r hyn yr ydych yn ei gyfrannu i ni hefyd.' A dyna'r hyn yr wyf yn ei hoffi am y datganiad hwn; yr ysbryd sydd ynddo yn ogystal â'i weithrediad ymarferol hefyd.
A fyddai hi'n cytuno â mi, yn ogystal â symud ymlaen i weithio gyda Llywodraeth y DU, rhywbeth y credaf fod angen i ni ei wneud—a fyddai hi'n ymrwymo i dynnu sylw mewn gwirionedd at yr hyn y mae angen iddyn nhw wneud yn sylweddol well hefyd? Nid yn unig o ran safonau llety a'r amgylchedd elyniaethus yr ydym wedi ei drafod, ond pethau fel gwelliant Dubs ar gyfer plant ffoaduriaid a cheiswyr lloches. Mae angen inni nodi hefyd y mannau hynny lle maen nhw'n methu os ydym ni am fod yn DU groesawgar yn ogystal â Chymru groesawgar.
Fe soniwyd am y wefan noddfa. Gaf i ofyn am eglurder ynglŷn â phryd y bydd honno'n weithredol? Oherwydd bydd hynny'n ddefnyddiol iawn. Gaf i ddweud yn olaf, Dirprwy Lywydd, fy mod i'n croesawu hynny hefyd gan nad yw'n dangos unrhyw agwedd hunanfodlon? Mae'n cydnabod bod hyn yn gam mawr ymlaen, ond fod yna fwy o waith i'w wneud. Nid yw'n hunanfodlon. Felly, beth yw ein camau nesaf, lle gall hi ein harwain i ddweud, ar lefel Cymru, ond hefyd o fewn cymunedau lleol, awdurdodau lleol, y trydydd sector, a phartneriaid eraill—ble ddylem ni fod yn ceisio gwneud mwy i ddod y genedl groesawgar hon sy'n cydnabod y bobl yma am y rhodd y maen nhw'n ei roi i Gymru ac i'n cymunedau?
I'd like to thank Huw Irranca-Davies for his questions and for reporting on his experience, and particularly that experience with the Joseph Herman Foundation. I think the miners' welfare hall in Ystradgynlais and the fact that all over Wales, as you know, there are communities welcoming Syrian refugees—it's transforming communities as well as transforming lives for those refugees.
I just want to say, on the Dubs amendment, that our latest statistics show that Welsh local authorities are supporting 105 unaccompanied children seeking sanctuary, including a small number that have been resettled via the Dubs amendment. But we have called on the UK Government—. We've objected to the fact that the UK Government closed the Dubs scheme in 2017 because we know that legal routes to safety are crucial for these children and we'd like to do more. Again, it goes back to the UK Government to provide us with the funding for local authorities, because they also would like to do more in terms of ensuring those placements and support.
And we have a guardianship scheme, which is developing. That's a new development, which, of course, again, we're supporting across Wales for unaccompanied children. The sanctuary website will be launched early this year. It's a new site. It's separate from the Welsh Government website. It's English and Welsh, but we will have text-to-speech software in terms of accessibility in many different languages. This is a really important point. Sanctuary is an online resource to support refugees and asylum seekers.
When I met with the Chair of the Equality, Local Government and Communities Committee, John Griffiths, he challenged me, he said, 'You can say all these things, and you can agree that you'll support recommendations, but you've actually got to deliver on them.' I think he's going to be asking me that now. It's absolutely clear what we're up against, but we have to recognise this, as you say, as an opportunity and recognise the assets and the gifts that we have from those we welcome into Wales, which must truly be a nation of sanctuary.
Hoffwn ddiolch i Huw Irranca-Davies am ei gwestiynau ac am adrodd ar ei brofiad, yn arbennig y profiad hwnnw gyda Sefydliad Joseph Herman. Credaf fod neuadd lles y glowyr yn Ystradgynlais a'r ffaith, fel y gwyddoch, fod cymunedau o bob rhan o Gymru yn croesawu ffoaduriaid o Syria—fod hyn yn gweddnewid cymunedau yn ogystal â gweddnewid bywydau'r ffoaduriaid hynny.
Hoffwn ddweud, ynglŷn â gwelliant Dubs, fod ein hystadegau diweddaraf yn dangos bod awdurdodau lleol Cymru yn cefnogi 105 o blant sydd ar eu pennau eu hunain sy'n ceisio lloches, gan gynnwys nifer fach sydd wedi cael eu hadleoli drwy'r gwelliant Dubs. Ond rydym wedi galw ar Lywodraeth y DU—. Rydym wedi mynegi ein gwrthwynebiad i'r ffaith fod Llywodraeth y DU wedi cau cynllun Dubs yn 2017 gan ein bod yn gwybod bod llwybrau cyfreithlon o ran diogelwch yn hanfodol i'r plant hyn ac fe hoffem ni wneud mwy. Unwaith eto, mae'n golygu bod yn rhaid i Lywodraeth y DU ddarparu cyllid ar gyfer awdurdodau lleol, gan eu bod hwythau hefyd eisiau gwneud mwy o ran sicrhau'r lleoliadau a'r cymorth hynny.
Ac mae gennym ni gynllun gwarcheidwadaeth sy'n datblygu. Mae hwn yn ddatblygiad newydd, sydd, wrth gwrs, unwaith eto, yn cael ei gefnogi gennym ni ledled Cymru ar gyfer plant sydd ar eu pennau eu hunain. Bydd y wefan noddfa'n cael ei lansio'n gynnar eleni. Mae'n wefan newydd. Mae ar wahân i wefan Llywodraeth Cymru. Mae'n wefan Gymraeg a Saesneg, ond bydd gennym feddalwedd sy'n trosi testun i siarad mewn llawer o wahanol ieithoedd, er mwyn hygyrchedd. Mae hwn yn bwynt pwysig iawn. Adnodd ar-lein i gefnogi ffoaduriaid a cheiswyr lloches yw Noddfa.
Pan gyfarfûm â Chadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau, John Griffiths, cefais fy herio ganddo ac meddai 'Gallwch ddweud yr holl bethau hyn, ac fe allwch gytuno y byddwch yn cefnogi'r argymhellion, ond mae'n rhaid i chi gyflawni arnynt mewn gwirionedd.' Credaf y bydd yn gofyn hynny i mi nawr. Mae'n gwbl glir beth sydd yn ein hwynebu, ond mae'n rhaid i ni adnabod hyn, fel y dywedwch, fel cyfle a chydnabod yr asedau a'r rhoddion sydd gennym gan y rhai yr ydym yn eu croesawu i Gymru, gwlad a ddylai wir fod yn genedl noddfa.
Thank you for your statement, Deputy Minister. I welcome the statement and completely agree that we should make sure that Wales is indeed a nation of sanctuary for those who need it. As a comparatively prosperous nation, we have a moral obligation to offer sanctuary to those fleeing persecution or war, and we must do all we can to increase our capability to do so and to offer everyone here, whether citizen, migrant, asylum seeker or refugee, a high quality of life. We cannot and should not turn our backs on our fellow citizens and human beings when they need us, and I'm sure everyone here agrees with that.
In March last year, the then leader of the house said
'I'm proud of the response that Welsh communities and public authorities have made since our last refugee and asylum seeker plan was published in 2016.'
But how can your Government have been proud of the fact that two of the local authorities didn't accept a single refugee, not a single one, for resettlement in the previous year? Is that really something your Government should be proud of, Deputy Minister? That same year, as a contrast, the then UKIP-controlled Thanet council committed to resettling eight refugee families, more than almost every local authority in Labour-controlled Wales. So, my question to you, Deputy Minister, would be: what does Welsh Government intend to do to redress this imbalance, apart from publishing another plan?
As I said, I believe we have a moral obligation to assist those fleeing persecution and war, but resources are finite, and everyone needs to remember that, for every economic migrant who takes a place in housing, school, hospital and so on, that is one fewer place for a person with nothing, who is fleeing persecution or war, perhaps in fear for their life. This Welsh Government can claim until the cows come home that it wants immigration for reasons of fairness, but in truth it is for cynical economic reasons. It wants freedom of movement because it helps compress wages, meaning that, for many, the minimum wage has become the maximum available wage. Well, I happen to think that when it comes to who should be able to come into Wales, it should be about more than what is good for the profits of big business. We cannot have open-door economic migration and fulfil the ambitions, the very, very, very good ambitions, set out in the Deputy Minister's statement. You can't have both, Deputy Minister.
If we were to limit the number of economic migrants, we could accept more refugees and asylum seekers, without causing a strain on our already breaking NHS, long housing lists and school place shortages. In short, we could help more asylum seekers and refugees if we could control economic migration. For all the talk of what a caring nation we are, in 2017, the last year I have been able to find figures for, Wales only took in 325 refugees, compared with the thousands of EU economic migrants we had to house who use our NHS and other public services. Were we not forced to take EU migrants, all coming from safe countries, I should add, who decide they want to turn up here, we could take in more refugees who need a safe place for themselves and their families.
It doesn't appear to me that Welsh Labour care much at all, when Labour-controlled Wales has only settled such a small number of refugees but continues to campaign for the freedom of movement that leads to councils only being able to take in very limited numbers of refugees and asylum seekers. You cannot expect to be believed when you say you care about asylum seekers whilst all the time being in favour of total freedom of movement from the EU, simply because you think it benefits our economy, when that is causing us to control the number of refugees we accept. As I have already said, we have finite resources, and so the question arises: who do we prioritise? Asylum seekers or economic migrants? Minister, I would prioritise—well, Deputy Minister, sorry—I would prioritise asylum seekers and refugees over economic migrants any day of the week. And that is why I'm asking you to admit that if we want to maintain public services that perform for everyone in Wales, whether citizens or migrants, we have to agree to control economic migration so we can prioritise the refugees and asylum seekers who need us to offer sanctuary and so that we can ensure that that sanctuary's stable and well resourced.
So, my last question is, Deputy Minister: would you be prepared to control immigration by those who simply want to come here so that we can increase and give a better life than we do at the moment to those who need to come here? Thank you. Just answer the question.
Diolch i chi am eich datganiad, Dirprwy Weinidog. Rwy'n croesawu'r datganiad ac yn cytuno'n llwyr y dylem wneud yn siŵr bod Cymru wir yn genedl o noddfa i'r rhai sydd ei angen. Fel cenedl sy'n gymharol ffyniannus, mae gennym ni ddyletswydd foesol i gynnig lloches i'r rhai sy'n ffoi rhag erledigaeth neu ryfel, ac mae'n rhaid i ni wneud popeth o fewn ein gallu i gynyddu ein gallu i wneud hynny ac i gynnig i bawb sydd yma, boed yn ddinesydd, yn fudwr, yn geisiwr lloches neu'n ffoadur, well ansawdd bywyd. Ni allwn ac ni ddylem droi ein cefnau ar ein cyd-ddinasyddion ac ar bobl pan eu bod angen cymorth, ac rwyf yn siŵr bod pawb yma yn cytuno â hynny.
Ym mis Mawrth y llynedd, dywedodd arweinydd y tŷ ar y pryd:
Rwy'n falch o'r ymateb y mae cymunedau Cymru a'r awdurdodau cyhoeddus wedi ei ddangos ers cyhoeddi ein cynllun ffoaduriaid a cheiswyr lloches diwethaf yn 2016.
Ond sut gall eich Llywodraeth fod yn falch o'r ffaith nad oedd dau o'r awdurdodau lleol wedi derbyn yr un ffoadur, dim un, i'w hailsefydlu yn ystod y flwyddyn flaenorol? A yw hynny wir yn rhywbeth y dylai eich Llywodraeth fod yn falch ohono, Dirprwy Weinidog? Yn ystod yr un flwyddyn honno, mewn gwrthgyferbyniad, fe ymrwymodd Cyngor Thanet, a oedd ar y pryd dan reolaeth UKIP, i ailsefydlu wyth teulu o ffoaduriaid, mwy na bron bob awdurdod lleol yng Nghymru o dan reolaeth Llafur. Felly, fy nghwestiwn i chi, Dirprwy Weinidog, fyddai: beth mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud i unioni'r anghydbwysedd hwn, ar wahân i gyhoeddi cynllun arall?
Fel y dywedais, credaf fod gennym ni ddyletswydd foesol i gynorthwyo'r rhai sy'n ffoi rhag erledigaeth a rhyfel, ond mae adnoddau'n brin, ac mae'n rhaid i bawb gofio, am bob mudwr economaidd sy'n cael lle mewn tŷ, ysgol, ysbyty ac ati, mae hynny'n golygu bod un lle yn llai ar gyfer person sydd heb ddim, sydd yn ffoi rhag erledigaeth neu ryfel, efallai mewn ofn am ei fywyd. Gall y Llywodraeth Cymru hon hawlio drosodd a throsodd ei fod yn cefnogi mewnfudo am resymau o degwch, ond mewn gwirionedd mae'r rhesymau yn rhai economaidd, sinigaidd. Mae eisiau rhyddid i symud oherwydd ei fod yn helpu i gywasgu cyflogau, sy'n golygu, i lawer, fod yr isafswm cyflog wedi dod yr uchafswm cyflog sydd ar gael iddyn nhw. Wel, yn fy marn i, pan fod ystyried pwy ddylai fod yn cael dod i Gymru yn y cwestiwn, fe ddylai fod am fwy na'r hyn sy'n dda i elw busnesau mawr. Allwn ni ddim cael drws agored i fudwyr economaidd a pharhau i gyflawni'r uchelgeisiau, yr uchelgeisiau da iawn, iawn, iawn, a nodir yn natganiad y Dirprwy Weinidog. Allwch chi ddim cael y ddau, Dirprwy Weinidog.
Pe byddem ni'n cyfyngu ar y nifer o fewnfudwyr economaidd, gallem dderbyn mwy o ffoaduriaid a cheiswyr lloches, heb achosi straen ar ein GIG sydd eisoes yn gwegian, rhestrau hir am dai a phrinder lleoedd mewn ysgolion. Yn fyr, gallem helpu mwy o geiswyr lloches a ffoaduriaid pe gallem reoli mudo economaidd. Er gwaetha'r holl sôn ein bod ni'n genedl ofalgar, yn 2017, y flwyddyn olaf y llwyddais i ganfod ffigyrau ar ei chyfer, dim ond 325 o ffoaduriaid a dderbyniwyd gan Gymru, o'i gymharu â'r miloedd o fewnfudwyr economaidd o'r UE yr oedd yn rhaid i ni eu cartrefu, sy'n defnyddio ein GIG a gwasanaethau cyhoeddus eraill. Pe na byddem ni'n cael ein gorfodi i gymryd mewnfudwyr o'r UE, pob un ohonyn nhw yn dod o wledydd diogel, fe ddylwn ychwanegu, sy'n penderfynu eu bod eisiau dod yma, yna fe allem ni gymryd mwy o ffoaduriaid sydd angen lle diogel ar eu cyfer eu hunain a'u teuluoedd.
Nid yw'n ymddangos i mi bod Llafur Cymru yn poeni o gwbl, pan fo Cymru dan reolaeth Llafur ddim ond wedi adsefydlu nifer fach o ffoaduriaid wrth barhau i ymgyrchu dros ryddid i symud sy'n arwain at gynghorau ddim ond yn gallu derbyn nifer gyfyngedig iawn o ffoaduriaid a cheiswyr lloches. Ni allwch ddisgwyl i bobl eich credu pan ddywedwch eich bod yn poeni am geiswyr lloches tra eich bod ar yr un pryd yn cefnogi rhyddid i symud llwyr o'r UE, dim ond am eich bod yn meddwl bod hyn o fudd i'n heconomi, pan fo hynny'n arwain at orfod rheoli nifer y ffoaduriaid yr ydym yn eu derbyn. Fel y dywedais eisoes, mae gennym adnoddau cyfyngedig, ac felly mae'r cwestiwn yn codi: i bwy ydym ni'n rhoi'r flaenoriaeth? I'r ceiswyr lloches neu'r mudwyr economaidd? Gweinidog, fe fyddwn i'n blaenoriaethu—wel, Dirprwy Weinidog, mae'n ddrwg gennyf—byddwn i'n blaenoriaethu ceiswyr lloches a ffoaduriaid yn hytrach nag ymfudwyr economaidd bob tro. A dyna pam yr wyf yn gofyn i chi gyfaddef os ydym ni eisiau cynnal gwasanaethau cyhoeddus sy'n perfformio ar gyfer pawb yng Nghymru, yn ddinasyddion neu'n ymfudwyr, mae'n rhaid inni gytuno i reoli mudo economaidd er mwyn inni flaenoriaethu'r ffoaduriaid a cheiswyr lloches—rhai sydd angen inni gynnig noddfa iddynt, ac fel y gallwn ni sicrhau bod y noddfa honno'n sefydlog gydag adnoddau da.
Felly, fy nghwestiwn olaf, Ddirprwy Weinidog yw: a fyddech chi'n barod i reoli mewnfudiad y rheini sydd yn dymuno dod yma fel y gallwn gynyddu'r nifer a rhoi bywyd gwell nag a wnawn ar hyn o bryd i'r rhai sydd angen dod yma? Diolch. Atebwch y cwestiwn.
Well, I think, you know, you started in a promising way but I'm afraid that didn't last very long. And I just want to say something about the kind of remarks that you make and what it means in terms of response in our communities. In the month following the EU referendum, there was a 72 per cent increase in referrals to the Welsh Government-funded National Hate Crime Report and Support Centre precisely because of the kind of ill-founded views that were coming from those who espouse those views. That spike included a rise across all types of hate crime, and if we look, then, at the opportunities that we have to drive out that kind of hate crime, it has to look towards the spirit of the 'Nation of Sanctuary' plan, which, of course, is a plan for all of those who work and make a contribution in this country: for the doctors, for the nurses, for those who work in our care homes, those who work in agriculture; those are the people who we support and they are part of our community and our nation. And it's very disappointing that you choose to bring these ill-informed views that can then lead to that spike in hate crime that we so abhor in this Chamber.
Wel, rwy'n credu, wyddoch chi, eich bod wedi dechrau mewn ffordd addawol ond mae gen i ofn na wnaeth hynny bara'n hir. Ac rwyf eisiau dweud rhywbeth am y math o sylwadau yr ydych yn eu gwneud a'r hyn y mae'n ei olygu o ran ymateb yn ein cymunedau. Yn ystod y mis yn dilyn refferendwm yr UE, roedd cynnydd o 72 y cant yn yr atgyfeiriadau i Ganolfan Genedlaethol Cefnogi ac Adrodd am Droseddau Casineb a ariennir gan Lywodraeth Cymru yn union oherwydd y math o farn ddi-sail a glywyd gan y rheini sy'n arddel y safbwyntiau hynny. Roedd y cynnydd sydyn yn cynnwys cynnydd ar draws pob math o droseddau casineb, ac os yr edrychwn, felly, ar y cyfleoedd sydd gennym ni i gael gwared â'r math yna o droseddau casineb, mae'n rhaid edrych tuag at ysbryd y cynllun 'Cenedl Noddfa', sydd, wrth gwrs, yn gynllun ar gyfer yr holl bobl sy'n gweithio ac yn gwneud cyfraniad yn y wlad hon: ar gyfer meddygon, y nyrsys, y rhai sy'n gweithio yn ein cartrefi gofal, y rhai sy'n gweithio mewn amaethyddiaeth; nhw yw'r bobl yr ydym ni'n eu cefnogi ac maen nhw'n rhan o'n cymuned ac o'n gwlad. Ac mae'n hynod siomedig eich bod chi'n dewis dod â'r safbwyntiau di-sail yma sy'n gallu arwain at y cynnydd sydyn hwnnw mewn troseddau casineb sydd mor wrthun i ni yn y Siambr hon.
I want to tell you a very short story about my father who was born and brought up in Llanbrynmair and who was called up to fight in the second world war and found himself imprisoned in Stalag 22 for four years and managed to escape from Poland to Scotland. He only was able to do that because he had the help and kindness of strangers in a strange land. He continued all his life and was out there to fight and help retain peace and understanding rather than the promotion of hate and ignorance. And as a consequence of that, he also remained a huge supporter of the European Union that was founded on those very principles of peace and understanding.
We have heard today that there are many, many Syrian refugees in this country, and they are here, equally, because of the consequences of war. We, rightly, make those people welcome. But the issue that I would like to raise here today is that in welcoming those individuals, we do recognise, and we have, in this statement today, the unaccompanied minors. I'm really, really pleased that we in Wales are giving some guardianship support and service to those individuals, because I don't know how many people here in this room would understand how very difficult it is to tell and retell your story about how you've ended up in a country completely traumatised.
I know that my father would understand that, because he couldn't talk about it. So, we need to keep those people, those children safe. The closure of the Dubs scheme is absolutely scandalous because it was, particularly, to keep identified children at the source, where they were identified as being in danger, to travel to safety. I cannot understand how anybody could close a scheme that he himself has identified as being alive today as a consequence of. That only leaves the gates open to human traffickers, and to those young people ending up in slavery. And there's plenty of evidence to support that that is exactly what happens. There's also plenty of evidence to support the fact that unaccompanied minors who end up in the care system are actually going missing. And there's plenty of evidence, also, that supports the fact that, of the young females who find themselves going missing, 86 per cent of them end up in the sex trade.
Rwyf eisiau dweud stori fer iawn wrthych am fy nhad a gafodd ei eni a'i fagu yn Llanbrynmair ac y galwyd arno i ymladd yn yr ail ryfel byd gan gael ei garcharu yn Stalag 22 am bedair blynedd a llwyddo i ddianc o Wlad Pwyl i'r Alban. Yr unig ffordd y llwyddodd i wneud hynny oedd oherwydd iddo gael cymorth a charedigrwydd gan ddieithriaid mewn gwlad ddieithr. Parhaodd ar hyd ei oes gan ymroi i frwydro a helpu i gadw heddwch a chyd-ddealltwriaeth yn hytrach na hyrwyddo casineb ac anwybodaeth. Ac o ganlyniad i hynny, fe barhaodd i fod yn gefnogwr mawr o'r Undeb Ewropeaidd a seiliwyd ar yr egwyddorion hynny o heddwch a chyd-ddealltwriaeth.
Rydym wedi clywed heddiw fod yna nifer fawr iawn o ffoaduriaid o Syria yn y wlad hon, ac maen nhw yma, yn yr un modd, oherwydd canlyniadau rhyfel. Rydym ni, yn gwbl gywir, yn rhoi croeso i'r bobl yma. Ond y mater yr hoffwn i ei godi yn y fan yma heddiw yw'r ffaith, wrth inni groesawu'r unigolion hynny, ein bod yn cydnabod, ac rydym wedi gwneud hynny, yn y datganiad hwn heddiw, y plant sydd ar eu pennau eu hunain. Rwyf yn hynod, hynod falch ein bod ni yng Nghymru yn rhoi cefnogaeth gwarchodaeth a gwasanaeth i'r unigolion hynny, oherwydd wn i ddim faint o bobl yn yr ystafell hon fyddai'n deall pa mor anodd yw adrodd ac ailadrodd eich stori am sut y gwnaethoch gyrraedd mewn gwlad a'ch bod yn dioddef trawma dwys.
Gwn y byddai fy nhad yn deall hynny, gan na allai siarad am y peth. Felly, mae angen inni gadw'r bobl hynny, y plant hynny yn ddiogel. Mae cau'r cynllun Dubs yn gwbl warthus gan ei fod, yn arbennig, ar gyfer nodi plant ar y cychwyn a nodwyd fel rhai oedd mewn perygl fel y gallent deithio tuag at ddiogelwch. Ni allaf ddeall sut y gallai unrhyw un gau cynllun yr oedd ef ei hun wedi cydnabod ei fod yn fyw heddiw o ganlyniad iddo. Ni wna hynny ddim ond gadael y drws ar agor i fasnachwyr mewn pobl, ac i bobl ifanc yn mynd yn gaethweision. Ac mae digon o dystiolaeth i gefnogi'r ffaith mai dyna'n union sy'n digwydd. Mae digon o dystiolaeth hefyd i ategu'r ffaith fod plant ar eu pennau eu hunain sy'n cyrraedd y system gofal yn mynd ar goll. Ac mae digon o dystiolaeth hefyd sy'n cefnogi'r ffaith fod 86 y cant o fenywod ifanc sy'n mynd ar goll yn diweddu yn y fasnach rhyw yn y pen draw.
I want to thank Joyce Watson for that very moving and personal account. It's an account I haven't heard before and I don't think, possibly, those in this Chamber have heard it. It's an account that is on the record about your father's experience. It says everything that we want to do to address and to enable us, in tribute to the memory of what he himself has stood up for—. And you are the product, Joyce, and you're here, I'm sure, because of him.
It's important that you mentioned the Dubs scheme, because it did actually offer a very small but very crucially important signal that, actually, in the UK, we care deeply about the plight of these children, and there was such a strength of feeling when the decision was made by the UK Government to close the scheme. We need to go back to reopening that scheme, to calling for that scheme to be reopened, but we can do things in Wales, and that's why we have responded to the committee inquiry recommendation, as I said, to develop this guardianship service for unaccompanied asylum seeking children.
And the 'Nation of Sanctuary' plan does innclude this action. It's going to fund local authorities this year, it's going to support a pilot measure in respect of guardianship and it does aim to establish the legal needs of those unaccompanied asylum seeking children and explore the demand for a guardianship service and what such a service should look like. And we have already agreed funding; we've provided £550 million over the past two years to assist local authority social services, funding placements, social work training and foster care training. So, this is a very important outcome of the committee's work and of our consultation with those in the Welsh Refugee Coalition to lead us to this point.
Hoffwn ddiolch i Joyce Watson am yr hanes emosiynol a phersonol yna. Mae'n hanes nad wyf i wedi ei glywed o'r blaen, na neb arall yn y Siambr hon o bosib. Mae'n hanes sydd wedi ei gofnodi am brofiad eich tad. Mae'n dweud y cwbl am yr hyn yr ydym ni eisiau ei wneud i'n galluogi ni ac i fynd i'r afael â'r mater, mewn teyrnged er cof am yr hyn y mae ef ei hun wedi sefyll drosto—. Ac rydych chi, Joyce, yn gynnyrch o hynny ac rydych chi yma, rwy'n siŵr, o ganlyniad i'w ddaliadau ef.
Mae'n bwysig eich bod chi wedi crybwyll y cynllun Dubs, oherwydd yr oedd yn cynnig arwydd bach iawn ond un hanfodol bwysig er hynny, ein bod ni yn y DU, yn pryderu'n fawr am helynt y plant hyn, ac roedd teimladau cryf iawn pan wnaed y penderfyniad gan Lywodraeth y DU i ddod a'r cynllun i ben. Mae angen inni fynd yn ôl i ailagor y cynllun hwnnw, i alw am i'r cynllun gael ei ailagor, ond fe allwn ni wneud pethau yng Nghymru, a dyna pam yr ydym ni wedi ymateb i argymhelliad ymchwiliad y pwyllgor, fel y dywedais, i ddatblygu'r gwasanaeth gwarchodaeth hwn ar gyfer plant ar eu pennau eu hunain sy'n ceisio lloches.
Ac mae'r cynllun 'Cenedl Noddfa' yn cynnwys y cam gweithredu hwn. Bydd yn ariannu awdurdodau lleol eleni, bydd yn cefnogi mesur arbrofol yn ymwneud â gwarchodaeth ac mae ganddo'r nod o sefydlu anghenion cyfreithiol plant sydd ar eu pennau eu hunain sy'n ceisio lloches ac archwilio'r galw am wasanaeth gwarchodaeth a sut y byddai gwasanaeth felly yn edrych. Ac rydym eisoes wedi cytuno ar gyllid; rydym wedi darparu £550 miliwn dros y ddwy flynedd ddiwethaf i helpu gwasanaethau cymdeithasol yr awdurdodau lleol, ariannu lleoliadau, hyfforddiant gwaith cymdeithasol a hyfforddiant gofal maeth. Felly, mae hwn yn ganlyniad pwysig iawn o waith y pwyllgor a'n hymgynghoriad â'r rhai yng Nghlymblaid Ffoaduriaid Cymru i'n harwain at y pwynt hwn.
Thank you. I will call the Chair of the committee, John Griffiths, seeing as his report has been mentioned several times, but, John, can you just ask a couple of questions, or a question, really? Thank you.
Diolch. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor, John Griffiths, gan fod ei adroddiad wedi ei grybwyll sawl gwaith, ond, John, a allwch chi ofyn dim ond un neu ddau gwestiwn, neu un cwestiwn, mewn gwirionedd? Diolch.
Yes, certainly, Dirprwy Lywydd. I very much welcome your statement today and the action plan, Deputy Minister, and I think the 'Nation of Sanctuary' is very welcome as a title, because I think it's indicative of the ambition of Welsh Government to drive progress in providing a welcome and the support and services that asylum seekers and refugees need.
Just to pick up on what you said earlier, I would ask that the sort of detail around monitoring and evaluation, indicators, time frames for delivery of actions, identified funding and lead responsibility is set out in as much detail as possible for all of the actions, because I think that's an essential discipline in ensuring delivery. I'd also like to know what sort of update you might be able to provide, Deputy Minister, in terms of the refresh of the community cohesion plan, the way that we can develop adequate relationships with the media to address those issues that have been identified, and whether the assessment of the impact of right-to-rent checks has been done. And finally, whether funding for the guardianship pilot will be available to all local authorities in Wales.
Iawn, yn sicr, Dirprwy Lywydd. Croesawaf eich datganiad yn fawr iawn heddiw a'r cynllun gweithredu, Dirprwy Weinidog, a chredaf fod cryn groeso i deitl y cynllun, 'Cenedl Noddfa' oherwydd rwy'n credu ei fod yn arwydd o uchelgais Llywodraeth Cymru i ysgogi cynnydd wrth ddarparu croeso a'r cymorth a'r gwasanaethau y mae ceiswyr lloches a ffoaduriaid eu hangen.
Dim ond i sylwi ar yr hyn a ddywedasoch yn gynharach, byddwn yn gofyn fod y math o fanylder ynghylch monitro a gwerthuso, dangosyddion, amserlenni ar gyfer cyflawni camau gweithredu, cyllid a nodwyd a chyfrifoldeb arweiniol yn cynnwys cymaint o fanylion ag sy'n bosib ar gyfer pob un o'r camau gweithredu, oherwydd rwy'n credu bod hynny'n ddisgyblaeth hanfodol i sicrhau cwblhau'r tasgau. Hoffwn wybod hefyd pa fath o ddiweddariad y byddwch chi'n gallu ei ddarparu, Dirprwy Weinidog, o ran diweddariad y cynllun cydlyniant cymunedol, y modd y gallwn ddatblygu perthynas addas â'r cyfryngau i fynd i'r afael â'r materion hynny a nodwyd, a pha un a yw gwiriadau'r asesiad o effaith hawl i rentu wedi eu cynnal. Ac yn olaf, a fydd cyllid ar gyfer y cynllun gwarchodaeth arbrofol ar gael i bob awdurdod lleol yng Nghymru.
I thank you very much for those questions, John Griffiths. It's thanks to you and your committee that we are here with a refreshed plan on sanctuary in Wales. I hope you will agree with the way we've laid out the plan—the actions and who is responsible, and that includes the divisions of the Welsh Government and other partners that are clearly laid out in the plan. I expect to be rigorously monitored on this plan, as will I expect the Welsh Refugee Coalition to monitor me on it, as well. But it is across the Government that delivery has to be made by, of course, Ministers, and it will be clearly monitored, I know, by your committee. You raise an issue about the community cohesion programme: we're working to a national community cohesion programme. It's already been developed, as I'm sure you're aware. We're putting it out for consultation for a refresh, and we've continued to fund our network of community cohesion co-ordinators across Wales. And, of course, that's crucial in terms of some of the issues that have been raised in the response to this statement today: the very real threat to people in terms of cohesion and also the key issues that have come out of this very challenging climate that we have for refugees and asylum seekers. We can't be complacent about the fact that although we may, in this Chamber, the majority of us, be espousing and supporting and driving actions, the challenge to this is real and deep, as we have already heard today.
I think the funding that's available for the guardianship scheme and unaccompanied asylum-seeker children scheme is going to be made available to all of the local authorities, but, obviously, we need their co-operation in terms of housing.
And your final point: we are particularly looking at what we can do within our powers in terms of housing, and looking at issues, particularly, for example, around the Rent Smart Wales code of practice. I mean, that's crucial in terms of how we can protect many asylum seekers and refugees and to make sure that where people are rehoused, they're with fit and proper people to be granted a licence. And that's particularly key in terms of exploitation, but we will continue to press with the UK Government in terms of better contracts and for them to accept our recommendations in terms of those contracts in terms of asylum accommodation.
Diolch ichi am y cwestiynau yna, John Griffiths. Rydym yma gyda chynllun wedi ei adnewyddu ar noddfa yng Nghymru o ganlyniad i'ch gwaith chi a'ch pwyllgor. Gobeithiaf eich bod yn cytuno â'r ffordd yr ydym ni wedi amlinellu'r cynllun—y camau gweithredu a phwy sy'n gyfrifol, ac mae hynny'n cynnwys adrannau o Lywodraeth Cymru a phartneriaid eraill sydd wedi cael eu nodi'n glir yn y cynllun. Rwy'n disgwyl cael fy monitro'n drylwyr ar y cynllun hwn, fel ag yr wyf yn disgwyl i'r Glymblaid Ffoaduriaid Cymru fy monitro arno, hefyd. Ond mae'n rhaid i'r ddarpariaeth gael ei gwneud ar draws y Llywodraeth wrth gwrs, Gweinidogion, ac fe fydd yn cael ei fonitro'n glir, mi wn, gan eich pwyllgor chi. Rydych yn codi mater ynghylch y rhaglen cydlyniant cymunedol: rydym yn gweithio yn unol â rhaglen cydlyniant cymunedol genedlaethol. Mae wedi cael ei datblygu eisoes, fel yr ydych yn ymwybodol, rwy'n siŵr. Rydym yn ei rhyddhau ar gyfer ymgynghoriad er mwyn adnewyddu, ac rydym wedi parhau i ariannu ein rhwydwaith o gydgysylltwyr cydlyniant cymunedol ledled Cymru. Ac, wrth gwrs, mae hynny'n hollbwysig o ran rhai o'r materion a godwyd mewn ymateb i'r datganiad hwn heddiw: y bygythiad gwirioneddol i bobl o ran cydlyniant, a hefyd y materion allweddol sydd wedi deillio o'r hinsawdd heriol iawn hwn sydd gennym ar gyfer ffoaduriaid a cheiswyr lloches. Ni allwn fod yn hunanfodlon am y ffaith, er bod y rhan fwyaf ohonom, yn y Siambr hon, yn cytuno ac yn cefnogi ac yn ysgogi camau gweithredu, fod yr her i hyn yn wirioneddol ac yn ddwfn, fel yr ydym eisoes wedi ei glywed heddiw.
Credaf fod y cyllid sydd ar gael ar gyfer y cynllun gwarchodaeth a'r cynllun plant ar eu pennau eu hunain sy'n geiswyr lloches yn mynd i fod ar gael i'r holl awdurdodau lleol, ond, yn amlwg, rydym angen eu cydweithrediad o ran darparu tai.
A'ch pwynt olaf: rydym yn edrych yn arbennig ar yr hyn y gallwn ni ei wneud o fewn ein pwerau o ran tai, ac yn edrych ar faterion, yn arbennig, er enghraifft, ar god ymarfer Rhentu Doeth Cymru. Yn wir, mae hynny'n hollbwysig o ran sut y gallwn ddiogelu llawer o geiswyr lloches a ffoaduriaid ac i wneud yn siŵr, pan fo pobl yn cael eu hailgartrefu, eu bod gyda phobl addas a phriodol i gael trwydded. Ac mae hynny'n allweddol yn enwedig pan fo camfanteisio yn y cwestiwn, ond byddwn yn parhau i roi pwysau ar Lywodraeth y DU o ran contractau gwell a'u bod hwy'n derbyn ein hargymhellion am y contractau hynny o ran llety i geiswyr lloches.
Thank you very much, Deputy Minister. The Adult Placement (Service Providers and Responsible Individuals) (Wales) Regulations 2019, the Regulated Advocacy Services (Service Providers and Responsible Individuals) (Wales) Regulations 2019, and the Regulated Fostering Services (Service Providers and Responsible Individuals) (Wales) Regulations 2019—in accordance with Standing Order 12.24, I propose that the following three motions under the items 6, 7 and 8 on our agenda are grouped for debate. Does any Member object? No.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Weinidog. Rheoliadau Lleoli Oedolion (Darparwyr Gwasanaethau ac Unigolion Cyfrifol) (Cymru) 2019, Rheoliadau Gwasanaethau Eirioli Rheoleiddiedig (Darparwyr Gwasanaethau ac Unigolion Cyfrifol) (Cymru) 2019, a Rheoliadau Gwasanaethau Maethu Rheoleiddiedig (Darparwyr Gwasanaethau ac Unigolion Cyfrifol) (Cymru) 2019—yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, cynigiaf fod y tri chynnig canlynol o dan eitemau 6, 7 ac 8 ar ein hagenda yn cael eu grwpio ar gyfer y ddadl. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes.
Therefore, I call on the Deputy Minister for Health and Social Services to move the motions. Julie Morgan.
Felly, galwaf ar y Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gynnig y cynigion. Julie Morgan.
Cynnig NDM6944 Rebecca Evans
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru; yn unol â Rheol Sefydlog 27.5
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o’r Rheoliadau Gwasanaethau Lleoli Oedolion (Darparwyr Gwasanaethau ac Unigolion Cyfrifol) (Cymru) 2019 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 10 Rhagfyr 2018.
Cynnig NDM6945 Rebecca Evans
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru; yn unol â Rheol Sefydlog 27.5
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o'r Rheoliadau Gwasanaethau Eirioli Rheoleiddiedig (Darparwyr Gwasanaethau ac Unigolion Cyfrifol) (Cymru) 2019 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 10 Rhagfyr 2018.
Cynnig NDM6943 Rebecca Evans (Gŵyr)
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru; yn unol â Rheol Sefydlog 27.5
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o’r Rheoliadau Gwasanaethau Maethu Rheoleiddiedig (Darparwyr Gwasanaethau ac Unigolion Cyfrifol) (Cymru) 2019 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 11 Rhagfyr 2018.
Motion NDM6944 Rebecca Evans
To propose that the National Assembly for Wales; in accordance with Standing Order 27.5
1. Approves that the draft The Adult Placement Services (Service Providers and Responsible Individuals) (Wales) Regulations 2019 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 10 December 2018.
Motion NDM6945 Rebecca Evans
To propose that the National Assembly for Wales; in accordance with Standing Order 27.5
1. Approves that the draft The Regulated Advocacy Services (Service Providers and Responsible Individuals) (Wales) Regulations 2019 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 10 December 2018.
Motion NDM6943 Rebecca Evans
To propose that the National Assembly for Wales; in accordance with Standing Order 27.5
1. Approves that the draft The Regulated Fostering Services (Service Providers and Responsible Individuals) (Wales) Regulations 2019 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 11 December 2018.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and I move the motions.
The Regulation and Inspection of Social Care (Wales) Bill was passed unanimously three years ago. Through phased implementation of the Act, we're establishing a new system of regulation and inspection of social care providers that is robust, streamlined and citizen-focused. The new system better enables Care Inspectorate Wales to take an overview of the whole service, makes registration with the inspectorate easier, and supports citizens to access key information when choosing their care and support. Furthermore, it seeks to ensure that regulated services provided in Wales will be registered and inspected in Wales.
Ensuring consistency in the requirements on regulated services under the Act has been one of our main policy objectives. Therefore, where possible, the requirements on providers and responsible individuals of adult placement, advocacy and fostering services through these regulations before us today equate with those approved by this Assembly and brought into force at phase 2.
But we have been mindful that each service has its own distinct attributes and should be regulated accordingly. Therefore, we have worked extensively with stakeholders to tailor certain requirements to ensure best fit with how each service is delivered in practice without compromising the overall standards expected. Each of these regulations include core requirements in relation to the governance of the service, the way it is carried out, its staffing, and how it safeguards and supports people. They also secure a focus on outcomes and the well-being of individuals and include matters underpinning quality, safety and improvement. Where providers or responsible individuals fall short, the regulations clearly specify which breaches will or may be treated as an offence. The regulations are supported by statutory guidance, which sets out in greater detail how providers and responsible individuals may comply with the requirements.
The 2016 Act sees the regulation and inspection of advocacy services for the first time. Following consultation at phase 1 and with the support of the sector, we are currently focusing on advocacy arranged by local authorities under their duties to assist children, including looked-after children, and certain care leavers who wish to make representations in relation to their need for care and support. I do believe this is a proportionate first step, presenting an opportunity to learn before considering extension to the wider sector.
Officials have engaged with key stakeholders from an early stage in the development of these regulations. This has helped identify crucial adjustments to the phase 2 blueprint to make it work in particular services' context. With post-consultation changes and further clarification within the guidance, I believe we have achieved this. An example of this includes changes to the wording of the adult placement regulations to reflect the importance of matching individuals with compatible families, rather than simply arranging a placement. These regulations also now build in the need for providers to require adult placement carers to notify them within 24 hours of any exercise of control and restraint methods. The service provider is then required to make a record of the incident immediately, minimising risk of delay. A similar amendment has been made in respect of fostering services.
Responding to feedback, the exemption from regulation for a person who provides advocacy to four or fewer persons in a year has been amended so that sibling groups can be considered as a single instance. This now applies whether the provider is an individual or an organisation. The consultation also promoted a change to the duty of candour, removing the requirement to act in an open and transparent way with service commissioners, which consultees felt could be at odds with the primary purpose of advocacy, which is to consider and help represent the views of individuals while ensuring their right to confidentiality.
There have been a number of key alterations prompted by stakeholders to enhance requirements on providers of regulated fostering services, and these include: expanding requirement to notify relevant parties of any incident of child sexual exploitation to cover criminal exploitation too; requiring providers to include information from their policies and procedures that is relevant to children's needs within the young people's written guide to the service; expanding requirements regarding health and development of children to encompass their physical, mental and emotional health and development; and including express reference to the United Nations Convention on the Rights of the Child's article 31, a right to play, and to pathway plans for young people over 16.
A requirement has also been added for a provider's policy and procedures to ensure adequate oversight of savings that are made on behalf of children, including passing on records at the end of their placement, and this addresses issues that were raised by a recent ombudsman case in Bridgend. Finally, transitional provision has been included within the regulations in respect of service managers registration with social care Wales. For adult placements and fostering, this requirement has been deferred until April 2022 and advocacy until September 2022 in order to provide time for new and existing managers to gain the qualifications to register where these have not already been attained. Thank you very much.
Diolch, Dirprwy Lywydd, ac rwy'n cynnig y cynigion.
Cafodd Bil Rheoleiddio ac Arolygu Gofal Cymdeithasol (Cymru) ei basio'n unfrydol dair blynedd yn ôl. Drwy weithredu'r Ddeddf fesul cam, rydym yn sefydlu system newydd o reoleiddio ac arolygu darparwyr gofal cymdeithasol sy'n gadarn, sydd wedi'i symleiddio ac sy'n canolbwyntio ar y dinesydd. Mae'r system newydd yn galluogi Arolygiaeth Gofal Cymru i gymryd golwg cyffredinol o'r gwasanaeth cyfan yn well, mae'n gwneud cofrestru gyda'r arolygiaeth yn haws, ac mae'n helpu dinasyddion i gael gafael ar wybodaeth allweddol wrth ddewis eu gofal a'u cymorth. Hefyd, mae'n ceisio sicrhau y bydd y gwasanaethau a ddarperir yng Nghymru yn cael eu cofrestru a'u harolygu yng Nghymru.
Mae sicrhau cysondeb yn y gofynion ar wasanaethau a reoleiddir o dan y Ddeddf wedi bod yn un o'n prif amcanion polisi. Felly, pan fo'n bosibl, mae'r gofynion ar ddarparwyr ac unigolion cyfrifol gwasanaethau lleoli oedolion, eirioli a maethu drwy'r rheoliadau hyn sydd ger ein bron ni heddiw yn cyfateb i'r rhai hynny a gymeradwywyd gan y Cynulliad hwn ac y daethpwyd â hwy i rym yng nghyfnod 2.
Ond mae'n rhaid inni gofio bod gan bob gwasanaeth ei nodweddion unigryw ei hun ac y dylid ei reoleiddio yn unol â hynny. Felly, rydym wedi gweithio'n helaeth gyda rhanddeiliaid i deilwra gofynion penodol i sicrhau bod hyn yn cyd-fynd orau â'r ffordd y darperir pob gwasanaeth yn ymarferol heb beryglu'r safonau cyffredinol a ddisgwylir. Mae pob un o'r rheoliadau hyn yn cynnwys gofynion craidd o ran llywodraethu'r gwasanaeth, y ffordd y mae'n cael ei gynnal, ei staffio, a sut y mae'n diogelu ac yn cefnogi pobl. Maen nhw hefyd yn sicrhau pwyslais ar ganlyniadau a lles unigolion ac yn cynnwys materion sy'n sail i ansawdd, diogelwch a gwelliant. Pan nad yw darparwyr neu unigolion cyfrifol yn cyrraedd y safon, mae'r rheoliadau yn pennu'n glir pa dor-rheoliadau a gaiff eu trin fel troseddau, neu y gallent gael eu trin fel troseddau. Cefnogir y rheoliadau gan ganllawiau statudol, sy'n nodi mewn mwy o fanylder sut y gall darparwyr ac unigolion cyfrifol gydymffurfio â gofynion.
Mae Deddf 2016 yn gweld rheoleiddio ac arolygu gwasanaethau eirioli am y tro cyntaf. Yn dilyn ymgynghoriad yng nghyfnod 1 a gyda chymorth y sector, rydym ar hyn o bryd yn canolbwyntio ar eiriolaeth a drefnir gan awdurdodau lleol o dan eu dyletswyddau i gynorthwyo plant, gan gynnwys plant sy'n derbyn gofal, a rhai pobl ifanc sy'n gadael gofal sy'n dymuno gwneud sylwadau ynghylch eu hangen am ofal a chymorth. Rwy'n credu bod hwn yn gam cyntaf cymesur, sy'n rhoi cyfle i ddysgu cyn ystyried estyniad i'r sector ehangach.
Mae swyddogion wedi ymgysylltu â rhanddeiliaid allweddol o gam cynnar wrth ddatblygu'r rheoliadau hyn. Mae hyn wedi helpu i nodi addasiadau hollbwysig i lasbrint cyfnod 2 i'w wneud i weithio yng nghyd-destun gwasanaethau penodol. Gan fod newidiadau ar ôl ymgynghori ac eglurhad pellach yn y canllawiau, rwy'n credu ein bod wedi cyflawni hyn. Mae un enghraifft o hyn yn cynnwys newidiadau i eiriad y rheoliadau lleoli oedolion i adlewyrchu pwysigrwydd paru unigolion â theuluoedd sy'n gydnaws, yn hytrach na dim ond trefnu lleoliad. Mae'r rheoliadau hyn hefyd erbyn hyn yn cynnwys yr angen i ddarparwyr fynnu bod gofalwyr lleoliadau oedolion yn eu hysbysu o fewn 24 awr ar ôl defnyddio unrhyw ddulliau rheoli ac atal. Mae'n ofynnol i'r darparwr gwasanaeth wedyn wneud cofnod o'r digwyddiad ar unwaith, gan leihau'r risg o oedi cymaint â phosibl. Mae gwelliant tebyg wedi ei wneud ar gyfer gwasanaethau maethu.
Gan ymateb i adborth, mae'r eithrio rhag cael ei reoleiddio ar gyfer unigolyn sy'n eirioli ar ran pedwar neu lai o bobl mewn blwyddyn wedi ei ddiwygio fel y gellir ystyried grwpiau o frodyr a chwiorydd fel un digwyddiad. Mae hyn bellach yn berthnasol pa un a yw darparwr yn unigolyn neu yn sefydliad. Fe wnaeth yr ymgynghoriad hefyd hybu newid i'r dyletswydd o onestrwydd, gan waredu'r gofyniad i weithredu mewn modd agored a thryloyw â chomisiynwyr gwasanaeth, gan fod ymgyngoreion yn teimlo y gallai hyn fod yn groes i brif bwrpas eiriolaeth, sef i ystyried a helpu i gynrychioli barn unigolion wrth sicrhau eu hawl i gyfrinachedd.
Bu nifer o newidiadau allweddol a ysgogwyd gan randdeiliaid i wella gofynion ar ddarparwyr gwasanaethau maethu rheoledig, ac mae'r rhain yn cynnwys: ehangu'r gofyniad i hysbysu partïon perthnasol am unrhyw ddigwyddiad o gamfanteisio ar blant yn rhywiol i gynnwys camfanteisio troseddol hefyd; ei gwneud yn ofynnol i ddarparwyr gynnwys gwybodaeth am eu polisïau a'u gweithdrefnau sy'n berthnasol i anghenion plant yn y canllawiau ysgrifenedig i'r gwasanaeth ar gyfer pobl ifanc; ehangu gofynion ynghylch iechyd a datblygiad plant i gynnwys eu hiechyd a'u datblygiad corfforol, meddyliol ac emosiynol; a chynnwys cyfeiriad pendant at Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, erthygl 31, yr hawl i chwarae, ac i gynlluniau llwybr ar gyfer pobl ifanc dros 16 oed.
Mae gofyniad wedi'i ychwanegu hefyd i bolisïau a gweithdrefnau darparwr sicrhau bod goruchwyliaeth ddigonol o gynilion a wneir ar ran plant, gan gynnwys trosglwyddo cofnodion ar ddiwedd eu lleoliad, ac mae hyn yn ymdrin â materion a godwyd gan achos ombwdsmon yn ddiweddar ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Yn olaf, mae darpariaeth drosiannol wedi'i chynnwys yn y rheoliadau ar gyfer cofrestru rheolwyr gwasanaeth â gofal cymdeithasol Cymru. Ar gyfer lleoliadau oedolion a maethu, mae'r gofyniad hwn wedi'i ohirio tan fis Ebrill 2022 ac eiriolaeth tan fis Medi 2022 er mwyn rhoi amser i reolwyr newydd a phresennol i ennill y cymwysterau i gofrestru os nad yw'r rhain eisoes wedi'u cwblhau. Diolch yn fawr iawn.
I'd like to thank the Deputy Minister very much for her statement and to ensure her that Plaid Cymru will be supporting, obviously, these regulations today. I just wish to raise with the Deputy Minister one particular use of language in the regulated fostering services regulations. We refer in the regulations to 'foster parents'. The Deputy Minister will be very aware that that is no longer the term that is routinely used in the sector and there are very good reasons for that. Using the term 'foster carer' recognises the professionalism of foster carers, which I know the Deputy Minister is very well aware of. Also, using the term 'foster parents' can also create difficulties particularly for older children, who may still have very strong feelings for their own biological parents—they may be hoping to return, many of them will return—and using the term 'foster parent' can actually put a barrier between the foster carer and the child or young person they're taking care of. It can also be a term that can be confusing for children who eventually end up being adopted, because their foster carer is not actually going to be, very often, their long-term parent. So, I would just like to ask the Deputy Minister to clarify why we are still using a term that I think the sector on the whole, and particularly young people who are care experienced, are not enamoured of, not particularly keen on, and whether it would be possible—it's not a reason, certainly, to oppose these regulations today, but whether it would be possible, going forward, to consider a more appropriate and more contemporary use of language. I suspect that it may be that this is the right language to use in these regulations because it may fall out of the primary legislation, but I do think that it is something that we should be very careful of. Foster carers are not, and are not seeking to be, parents, though they do offer, of course, very often, the kind of love and support that the best parents do.
Hoffwn i ddiolch yn fawr iawn i'r Dirprwy Weinidog am ei datganiad a'i sicrhau hi y bydd Plaid Cymru yn cefnogi, yn amlwg, y rheoliadau hyn heddiw. Rwy'n dymuno crybwyll un defnydd penodol o iaith yn y rheoliadau gwasanaethau maethu rheoledig gyda'r Dirprwy Weinidog. Rydym yn cyfeirio yn y rheoliadau at 'rieni maeth'. Bydd y Dirprwy Weinidog yn ymwybodol iawn nad dyna'r term a ddefnyddir fel rheol yn y sector erbyn hyn a bod rhesymau da iawn am hynny. Mae defnyddio'r term 'gofalwr maeth' yn cydnabod proffesiynoldeb gofalwyr maeth, ac rwyf yn gwybod bod y Dirprwy Weinidog yn ymwybodol iawn o hynny. Gall defnyddio'r term 'rhieni maeth' hefyd greu anawsterau yn enwedig i blant hŷn, sydd efallai yn dal i fod â theimladau cryf iawn tuag at eu rhieni biolegol—mae'n bosib eu bod nhw'n gobeithio dychwelyd, bydd llawer ohonyn nhw yn dychwelyd—a gallai defnyddio'r term 'rhiant maeth' fod yn rhwystr mewn gwirionedd rhwng y gofalwr maeth a'r plentyn neu'r person ifanc y mae'n gofalu amdano. Gall hefyd fod yn derm a allai achosi dryswch i blant sy'n cael eu mabwysiadu yn y pen draw, oherwydd yn aml iawn, nid eu gofalwr maeth fydd eu rhiant hirdymor mewn gwirionedd. Felly, hoffwn ofyn i'r Dirprwy Weinidog egluro pam yr ydym ni'n dal i ddefnyddio term sydd yn fy marn i yn un nad yw'r sector ar y cyfan, ac yn enwedig pobl ifanc sydd â phrofiad o dderbyn gofal, yn rhy hoff ohono, nid yn arbennig o hapus ag ef, ac a fyddai'n bosibl—nid yw'n rheswm, yn sicr, i wrthwynebu'r reoliadau hyn heddiw, ond pa un a fyddai'n bosibl, wrth symud ymlaen, i ystyried geiriad mwy priodol a mwy cyfoes. Rwyf yn amau y gallai'r geiriad fod yn briodol i'w defnyddio yn y rheoliadau hyn oherwydd gallai ddisgyn drwy rwyd y ddeddfwriaeth sylfaenol, ond rwyf yn credu ei fod yn rhywbeth y dylem ni fod yn ofalus iawn ohono. Nid yw gofalwyr maeth yn rieni, ac nid ydyn nhw'n ceisio bod yn hynny, er eu bod yn cynnig, wrth gwrs, yn aml iawn, y math o gariad a chefnogaeth y mae'r rhieni gorau yn ei wneud.
I call on the Deputy Minister for Health and Social Services to reply.
Rwy'n galw ar y Dirprwy Weinidog dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb.
Thank you very much. And thank you very much to Helen Mary Jones for her contribution to the debate. She's absolutely right—the reason we use the words 'foster parent' is because that is the wording used in the legislation, and so that's why we have to use it in these regulations. But she makes a very important point, and, of course, for young people in particular, they do not see their foster carers as parents, as they have their own parents, and it's often very difficult for them to come to terms with that sort of language. So, I absolutely accept the point that she makes, and I think that is something that the Welsh Government would want to support at other times, when you use that expression. But here we can't do it because it is the legislation. So, with those comments I move the motions.
Diolch yn fawr iawn. A diolch yn fawr iawn i Helen Mary Jones am ei chyfraniad i'r ddadl. Mae hi'n llygad ei lle—y rheswm yr ydym ni'n defnyddio'r geiriau 'rhiant maeth' yw oherwydd dyna'r geiriad a ddefnyddir yn y ddeddfwriaeth, ac felly dyna pam mae'n rhaid inni ddefnyddio hynny yn y rheoliadau hyn. Ond mae hi'n gwneud sylw pwysig iawn, ac, wrth gwrs, ar gyfer pobl ifanc yn benodol, nid ydyn nhw'n gweld eu gofalwyr maeth fel rhieni, oherwydd bod ganddyn nhw eu rhieni eu hunain, ac yn aml mae'n anodd iawn iddyn nhw ymdopi ag iaith fel yna. Felly, rwy'n derbyn yn llwyr y sylw a wna, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y byddai Llywodraeth Cymru yn dymuno ei gefnogi ar adegau eraill, pan rydych chi'n defnyddio'r ymadrodd hwnnw. Ond yma ni allwn ni wneud hynny oherwydd dyna'r ddeddfwriaeth. Felly, gyda'r sylwadau hynny, rwy'n cynnig y cynigion.
Thank you very much. The proposal is to agree the motion under item 6. Does any Member object? Therefore, the motion under item 6 is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw cytuno ar y cynnig o dan eitem 6. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, cytunir ar y cynnig o dan eitem 6 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
The proposal is to agree the motion under item 7. Does any Member object? Therefore, the motion under item 7 is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Y cynnig yw cytuno ar y cynnig o dan eitem 7. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, cytunir ar y cynnig o dan eitem 7 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
The proposal is to agree the motion under item 8. Does any Member object? The motion under item 8 is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Y cynnig yw cytuno ar y cynnig o dan eitem 8. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, cytunir ar y cynnig o dan eitem 8 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 9 on the agenda is the debate on the External Affairs and Additional Legislation Committee's report on Brexit preparedness, and I call on the Chair of that committee to move the motion—David Rees.
Eitem 9 ar yr agenda yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol ar barodrwydd ar gyfer Brexit, a galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor hwnnw i gynnig y cynnig—David Rees.
Cynnig NDM6946 David Rees
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol o'r enw 'Paratoi ar gyfer Brexit—adroddiad dilynol ar barodrwydd porthladdoedd Cymru’, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 26 Tachwedd 2018.
2. Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol o'r enw 'Paratoi ar gyfer Brexit—Adrodd ar barodrwydd y sector gofal iechyd a meddyginiaethau yng Nghymru’, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 3 Rhagfyr 2018.
3. Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol o'r enw 'Paratoi ar gyfer Brexit—Adrodd ar barodrwydd y sector bwyd a diod yng Nghymru’, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 10 Rhagfyr 2018.
Motion NDM6946 David Rees
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the report of the External Affairs and Additional Legislation Committee entitled 'Preparing for Brexit—Follow-up report on the preparedness of Welsh ports', which was laid in the Table Office on 26 November 2018.
2. Notes the report of the External Affairs and Additional Legislation Committee entitled 'Preparing for Brexit—Report on the preparedness of the healthcare and medicines sector in Wales', which was laid in the Table Office on 3 December 2018.
3. Notes the report of the External Affairs and Additional Legislation Committee entitled 'Preparing for Brexit—Report on the preparedness of the food and drink sector in Wales', which was laid in the Table Office on 10 December 2018.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Our motion today asks the National Assembly to note our three reports on the Brexit preparedness of three sectors: ports, healthcare and medicines, and food and drink. They follow on from our report last February, which sought clarification on the Welsh Government's preparations for when the UK left the EU.
Last week we received a series of statements from Ministers on the preparations the Welsh Government are making within their portfolios, specifically in relation to a 'no deal' Brexit. This was unprecedented, and reflects the concerns that exist in our communities and public sector bodies regarding how there would be business and service continuity upon exiting the EU. It is our committee's hope that today will offer an opportunity to debate some of those issues.
These reports lay out, in no uncertain terms, the risk to these three sectors of various Brexit scenarios. And before anyone gets up and says, 'Here we go, project fear again', the committee's reports are based upon evidence received from experts and stakeholders, and that is the basis for our conclusions.
After the rejection of the withdrawal agreement and the political declaration a fortnight ago, it is not alarmist to actually say that we are now facing the real possibility of leaving the European Union without a deal. Now, I appreciate that we are still awaiting the outcome of today's votes in Westminster, which may lead to a deal being agreed together with a political declaration that works for the Welsh economy and Welsh citizens, but we cannot fail to repeat that now-infamous saying, 'The clock is ticking', and we are fast approaching the midnight hour. In fact, if you read the front of our report, the opening lines say:
'With less than five months until the UK leaves the European Union'—
today, it is two months before we leave the European Union. Time is moving on.
Now, leaving without a deal is something that our committee has consistently warned against. it is neither necessary nor desirable to sever the ties with Europe in such a disorderly and potentially chaotic way. So, before turning to the content of the reports in detail, it might be worth reminding this Chamber of what we mean by a 'no deal' Brexit, and I'll try and simplify it as much as possible.
Leaving with no deal would see decades of co-operation with the European Union come to an abrupt end. It would have far-reaching consequences for many aspects of life in Wales. In trade terms, it would mean that we erect a myriad of new barriers to trade where none currently exist—everything from new taxes on imports and exports to new checks and barriers at the border. We could lose access to EU agencies and programmes, something that we have been benefiting from for a long time. The clear and overwhelming message that we have received from stakeholders during our time considering these issues has been that 'no deal' should be avoided.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae ein cynnig heddiw yn gofyn i'r Cynulliad Cenedlaethol nodi ein tri adroddiad ynglŷn â pha mor barod yw tri sector ar gyfer Brexit: porthladdoedd, gofal iechyd a meddyginiaethau, a bwyd a diod. Daw'r rhain yn sgil ein hadroddiad fis Chwefror diwethaf, a oedd yn gofyn am eglurhad ynglŷn â pharatoadau Llywodraeth Cymru ar gyfer yr adeg pan fyddai'r DU yn gadael yr UE.
Yr wythnos diwethaf fe gawsom ni gyfres o ddatganiadau gan Weinidogion ynglŷn â'r paratoadau y mae Llywodraeth Cymru yn eu gwneud yn eu meysydd cyfrifoldeb, yn benodol mewn cysylltiad â Brexit heb gytundeb. Ni wnaed peth fel hyn erioed o'r blaen, ac mae hynny'n arwydd o'r pryderon sy'n bodoli yn ein cymunedau a chyrff sector cyhoeddus ynghylch sut y byddai dilyniant o ran busnes a gwasanaeth ar ôl gadael yr UE. Mae ein pwyllgor yn gobeithio y bydd heddiw'n cynnig cyfle i drafod rhai o'r materion hynny.
Mae'r adroddiadau hyn yn egluro, heb flewyn ar dafod, y risg i'r tri sector hyn o sefyllfaoedd Brexit amrywiol. A chyn i unrhyw un godi ar ei draed a dweud, 'Dyma ni eto, codi bwganod eto', mae adroddiadau'r pwyllgor yn seiliedig ar dystiolaeth a gafwyd gan arbenigwyr a rhanddeiliaid, a dyna'r sail i'n casgliadau.
Ar ôl gwrthod y cytundeb ymadael a'r datganiad gwleidyddol bythefnos yn ôl, nid codi bwganod yw dweud mewn difrif ein bod ni bellach yn wynebu'r posibilrwydd gwirioneddol o adael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb. Nawr, rwy'n sylweddoli ein bod ni'n dal i ddisgwyl canlyniad pleidleisiau heddiw yn San Steffan, a allai arwain at daro bargen ynghyd â datganiad gwleidyddol sy'n gweithio i economi Cymru a dinasyddion Cymru, ond ni allwn ni beidio ag ailadrodd y dywediad drwgenwog hynny bellach, 'Mae'r cloc yn tician', ac rydym ni'n agosau'n gyflym at yr awr dyngedfennol. Yn wir, os darllenwch chi flaen ein hadroddiad, mae'r llinellau agoriadol yn dweud:
Gyda llai na phum mis nes bod y DU yn gadael yr Undeb Ewropeaidd
—heddiw, mae hi'n ddau fis cyn inni adael yr Undeb Ewropeaidd. Mae amser yn cerdded.
Nawr, mae gadael heb gytundeb yn rhywbeth y mae ein pwyllgor wedi rhybuddio'n gyson yn ei erbyn. Nid yw hi naill ai'n angenrheidiol nac yn ddymunol i dorri'r cysylltiadau ag Ewrop mewn ffordd mor afreolus ac o bosib anhrefnus. Felly, cyn troi at gynnwys yr adroddiadau yn fanwl, efallai y byddai'n werth atgoffa'r Siambr hon o'r hyn a olygwn ni wrth Brexit heb gytundeb, ac fe wnaf i geisio symleiddio hynny cymaint â phosib.
Byddai gadael heb unrhyw gytundeb yn gweld degawdau o gydweithredu gyda'r Undeb Ewropeaidd yn dod i ben yn ddisymwth. Byddai gan hynny oblygiadau pellgyrhaeddol i sawl agwedd ar fywyd yng Nghymru. O ran masnach, byddai'n golygu ein bod yn codi llu o rwystrau masnachu newydd lle nad oes dim yn bodoli ar hyn o bryd—popeth o drethi newydd ar fewnforion ac allforion i wiriadau a rhwystrau newydd ar y ffin. Fe allem ni golli mynediad i asiantaethau a rhaglenni'r UE, rhywbeth yr ydym ni wedi elwa arno ers cryn amser. Y neges glir a phendant a gawsom ni gan randdeiliaid yn ystod ein hamser yn ystyried y materion hyn yw y dylid osgoi peidio â chael cytundeb.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Llywydd, I will now turn to our three reports in a little bit more detail. The reports being debated today look in depth at some of the issues faced by three sectors—three sectors that are important to the Welsh economy. They also build upon previous reports of the committee. Whilst it would not be possible to consider all of the issues in the time available to me today, I would encourage Members from across the Chamber to study them carefully if you haven't already done so.
Our follow-up report on the implications of Brexit for ports revisits some of the issues we first brought to the attention of the National Assembly in August 2017. We took evidence from stakeholders involved in running Welsh ports, from hauliers, together with representatives from the aviation and tourism sectors. It's worth noting that not only do Welsh ports perform an important function in our modern economy, they actually also support over 18,000 jobs in Wales.
The fundamental issue at Wales's major roll-on, roll-off ports is this: they lack the physical capacity and infrastructure to accommodate new customs and border checks, together with the parking requirements that would be entailed in all of that. That's why we call upon the Welsh Government to publish its contingency plans for managing traffic at Welsh ports should new delays and checks become necessary after 29 March 2019.
While I appreciate that the Welsh Government believes that there may be some aspects of commercial sensitivity in doing this, I welcome subsequent assurances given to me by the Minister for Economy and Transport on this matter. However, it would be helpful if the Government could share this information with us on a confidential basis.
On 'no deal', we heard from port operators and hauliers that a transition period was essential as we leave the EU. In particular, the Road Haulage Association told us that
'UK and EU road hauliers, the majority of their customers and officialdom are not, and will not be, ready for a "no deal", "no transition" scenario.'
They also told us that
'current preparations are insufficient to avoid catastrophic disruption to supply chains'
in such a scenario.
We noted this in our report about the proposals for future customs arrangements if we have an orderly Brexit. Widely-held concerns remain about the timescales for transitioning to any new system. We also note the difficulties that may be faced by exporters if they have to operate two complicated sets of systems after Brexit. It is helpful in that regard that the Welsh Government is working with key sectors of the economy to build that resilience.
I also welcome the contribution by the Minister for Economy and Transport last week, which reminded us all of the challenges in gaining heavy goods vehicle permits for Welsh businesses and the impact that might have on our indigenous companies. A simple matter that we all take for granted—that we can transport our goods across Europe without any difficulty—is now one that 'no deal' could severely damage.
Llywydd, our report on the healthcare and medicines sector heard wide-ranging concerns from health sector organisations. These included the implications of Brexit for the continued supply of medicines, access to clinical trials and maintenance of the health and social care workforce. One of the concerns raised with us was around the lack of communication and continuing uncertainty with regard to Brexit. Although much uncertainty remains, the increase in communication with front-line staff, as outlined in the Welsh Government's response to the committee's report, is welcomed, and I thank the Minister for Health and Social Services for his contribution last week.
In terms of the supply of medicines, the Association of the British Pharmaceutical Industry told us that
‘the number one ask is for a deal with regulatory co-operation and frictionless trade and movement across borders.'
We heard that 45 million patient packs of medicine move from the UK to the EU every month, with 37 million packs moving in the other direction. Before someone says that they need us more than we need them, they are different medicines and they have different needs, so it's not as easy or straightforward as people think.
In our recommendation 2, we called for the Welsh Government to share details with us of work under way to ensure continuity of supply. It is reassuring to see in the Minister's response a level of detail in terms of progressing with these arrangements.
Llywydd, when looking at the implications of Brexit for healthcare and medicines, it has been the well-being of patients that has been at the forefront of our minds. In particular, our membership of the EU currently gives Wales access to the very cutting edge in medical research and clinical trials. If the steady progress that we have made in improving the lives and health of our people is to continue after Brexit, it is vital that we secure close regulatory co-operation in the field of healthcare and medicines.
I welcome the steps being taken by the Welsh Government to work with counterparts in the Department of Health and Social Care in Westminster, as outlined in the Minister’s response. However, we do need more certainty from Government at both ends of the M4, and perhaps the Minister can address this in his contribution to the debate today, and I do refer to the Minister for Brexit in that scenario.
A final issue in relation to the impact of Brexit on healthcare in Wales relates to the health and social care workforce. It's been discussed in many committees, that issue. In its evidence the British Medical Association Cymru told us that approximately 6.5 per cent of doctors currently working in Wales are from the European Economic Area. However, in terms of the wider workforce, we heard that a lack of robust data, particularly in relation to the social care and allied health professionals, is hampering efforts to prepare for Brexit. I am aware that there's been a briefing from the NHS Confederation that gives a bit more figures but the actual robust data is not there as such yet. As a committee we welcome the research work currently under way to assess the scale of the challenge and look forward to its publication in the coming weeks.
Our third and final report looked at the potential implications of Brexit on the food and drink sector in Wales, something which was brought to the fore yesterday by several major companies highlighting the concerns they had if we left without a deal. The key message to us in our inquiry was that to leave the EU without a deal that secures frictionless access to the single market could be potentially disastrous for the sector in Wales. We heard that around two thirds of Welsh food and drink exports currently go to the European Union and that, in 2016, the total value of exports was around £335 million.
Trading on World Trade Organization terms in the event of a 'no deal' would be particularly damaging for the red meat industry in Wales. It would see considerable new taxes placed on the export of red meat to our nearest neighbours, who currently account for about 90 per cent of all our red meat exports. Furthermore, we heard that it would be very difficult to replace the European market with trade to the rest of the world in the short term. It will take a concerted effort over a number of years for rest of the world markets to mature, and the committee welcomes the work currently being undertaken by the Welsh Government in that regard, but it is a longer term solution.
Finally, in terms of the food and drinks sector in Wales, we heard about the EU’s protected food names scheme, which currently gives 15 Welsh products legal protections against imitation. They include Welsh lamb, beef, Anglesey sea salt and Pembrokeshire earlies, just to name a few. It's vitally important that protected status for Welsh food and drink products is secured after Brexit and I welcome the way in which all Governments of the UK are working collaboratively on a successor scheme.
It is vital, with the level of change that we're about to see in the agriculture and food sectors as a result of Brexit, that this Assembly also has ample opportunity to scrutinise policy proposals in detail. I'm sure all Ministers will reflect upon this going forward, so that we are able as a legislature to actually scrutinise the policies that come forward to us.
Llywydd, it's important that we raise this awareness today in our national forum. As you will be aware, Brexit is a complicated issue that affects many aspects of our national life. I commend these reports to the National Assembly for Wales and look forward to other Members' contributions today and will respond accordingly.
Llywydd, trof yn awr at ein tri adroddiad gydag ychydig mwy o fanylder. Mae'r adroddiadau sy'n cael eu trafod heddiw yn edrych yn fanwl ar rai o'r materion y mae'r tri sector yn eu hwynebu—tri sector sy'n bwysig i economi Cymru. Maen nhw hefyd yn adeiladu ar adroddiadau blaenorol y Pwyllgor. Er na fyddai hi'n bosib ystyried y materion i gyd yn yr amser sydd ar gael imi heddiw, rwy'n annog aelodau o bob rhan o'r Siambr i'w hastudio'n ofalus os nad ydych chi eisoes wedi gwneud hynny.
Mae ein hadroddiad dilynol ar oblygiadau Brexit ar gyfer porthladdoedd yn ailystyried rhai o'r materion y daethom ni â nhw'n gyntaf i sylw'r Cynulliad Cenedlaethol ym mis Awst 2017. Cawsom dystiolaeth gan randdeiliaid sy'n ymwneud â rhedeg porthladdoedd Cymru, gan gludwyr nwyddau, ynghyd â chynrychiolwyr o'r sectorau awyrennau a thwristiaeth. Mae'n werth nodi bod porthladdoedd Cymru nid yn unig yn cyflawni swyddogaeth bwysig yn ein heconomi fodern, maen nhw mewn gwirionedd hefyd yn cefnogi dros 18,000 o swyddi yng Nghymru.
Y mater sylfaenol ym mhorthladdoedd Cymru ble mae fferïau cerbydau yn mynd a dod yw hyn: nad oes ganddyn nhw'r gallu materol na'r seilwaith i ymdopi â gwiriadau ffiniau a thollau newydd, ynghyd â'r gofynion parcio y byddai hynny i gyd yn ei olygu. Dyna pam ein bod ni'n galw ar i Lywodraeth Cymru gyhoeddi ei chynlluniau wrth gefn o ran rheoli traffig ym mhorthladdoedd Cymru pe byddai oedi a gwiriadau newydd yn angenrheidiol ar ôl 29 Mawrth 2019.
Er fy mod i'n sylweddoli bod Llywodraeth Cymru yn credu y gall fod rhai agweddau masnachol sensitif ynghlwm â gwneud hyn, rwy'n croesawu'r sicrwydd a roddwyd i mi er hynny gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ar y mater hwn. Fodd bynnag, byddai'n ddefnyddiol pe gallai'r Llywodraeth rannu'r wybodaeth hon gyda ni yn gyfrinachol.
O ran Brexit heb gytundeb, clywsom gan weithredwyr porthladdoedd a chludwyr nwyddau fod cyfnod pontio yn hanfodol wrth inni adael yr UE. Yn benodol, dywedodd y gymdeithas cludo nwyddau ar y ffyrdd wrthym ni
nad yw, ac na fydd cludwyr ffyrdd y DU a'r UE, mwyafrif eu cwsmeriaid a'r drefn swyddogol yn barod am sefyllfa heb gytundeb a heb gyfnod pontio.
Fy wnaethon nhw ddweud wrthym ni hefyd bod
y paratoadau cyfredol yn annigonol i osgoi tarfu trychinebus ar gadwyni cyflenwi
mewn sefyllfa o'r fath.
Nodwyd hyn gennym ni yn ein hadroddiad am y cynigion ar gyfer y trefniadau o ran tollau yn y dyfodol os cawn ni Brexit trefnus. Mae pryderon cyffredin yn bodoli o hyd am yr amserlenni ar gyfer pontio i unrhyw system newydd. Nodwn hefyd yr anawsterau a all wynebu allforwyr os yw'n rhaid iddyn nhw weithredu dwy set gymhleth o systemau ar ôl Brexit. Mae'n ddefnyddiol yn hynny o beth bod Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda sectorau allweddol yr economi i feithrin y cydnerthedd hwnnw.
Rwyf hefyd yn croesawu'r cyfraniad a wnaeth Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth yr wythnos diwethaf, a atgoffodd bob un ohonom ni o'r holl heriau wrth geisio sicrhau trwyddedau cerbydau nwyddau trwm ar gyfer busnesau Cymru ac effaith bosib hynny ar ein cwmnïau cynhenid. Mae'r mater syml yr ydym ni i gyd yn ei gymryd yn ganiataol—y gallwn ni gludo ein nwyddau ar draws Ewrop heb unrhyw anhawster—erbyn hyn yn un y gallai peidio â chael cytundeb achosi niwed difrifol iddo.
Llywydd, wrth lunio ein hadroddiad ar y sector gofal iechyd a meddyginiaethau fe glywsom ni bryderon niferus gan sefydliadau yn y sector iechyd. Roedd y rhain yn cynnwys goblygiadau Brexit o ran cael cyflenwad parhaus o feddyginiaethau, gallu manteisio ar dreialon clinigol a chynnal y gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol. Roedd un o'r pryderon a fynegwyd inni ynglŷn â diffyg cyfathrebu a'r ansicrwydd sy'n dal i fod o ran Brexit. Er bod llawer o ansicrwydd o hyd, croesewir y cynnydd mewn cyfathrebu â staff rheng flaen, fel yr amlinellir yn ymateb Llywodraeth Cymru i adroddiad y pwyllgor, ac rwy'n diolch i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol am ei gyfraniad yr wythnos diwethaf.
O ran cyflenwi meddyginiaethau, dywedodd Cymdeithas Diwydiant Fferyllol Prydain wrthym ni mai'r
prif ddyhead yw cytundeb lle caiff cydweithredu ei reoleiddio a lle mae modd symud a masnachu'n rhwydd ar draws ffiniau.
Rydym ni wedi clywed bod 45 miliwn o becynnau meddyginiaeth i gleifion yn symud o'r DU i'r UE bob mis, gyda 37 miliwn o becynnau yn symud i'r cyfeiriad arall. Cyn i rywun ddweud eu bod nhw ein hangen ni fwy nag y mae arnom ni eu hangen nhw, maen nhw'n feddyginiaethau gwahanol ac mae ganddyn nhw wahanol anghenion, felly nid yw hi mor hawdd nac mor syml ag y mae pobl yn credu.
Yn ein hargymhelliad 2 ni, fe wnaethom ni alw ar i Lywodraeth Cymru rannu manylion gyda ni o waith sydd ar y gweill i sicrhau parhad cyflenwad. Mae'n galonogol gweld cryn fanylder o ran gwneud cynnydd gyda'r trefniadau hyn yn ymateb y Gweinidog.
Llywydd, wrth edrych ar oblygiadau Brexit ar gyfer gofal iechyd a meddyginiaethau, lles cleifion sydd wedi bod yn flaenaf yn ein meddyliau. Yn benodol, mae ein haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd ar hyn o bryd yn golygu y gall Cymru fanteisio ar yr ymchwil meddygol a'r treialon clinigol gorau posib. Os yw'r cynnydd cyson yr ydym ni wedi'i wneud i wella bywydau ac iechyd ein pobl i barhau ar ôl Brexit, mae'n hanfodol inni sicrhau bod cydweithio agos wedi ei reoleiddio ym maes gofal iechyd a meddyginiaethau.
Rwy'n croesawu'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i weithio â'u cymheiriaid yn yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn San Steffan, fel yr amlinellir yn ymateb y Gweinidog. Fodd bynnag, mae angen mwy o sicrwydd arnom ni gan y Llywodraeth ar ddau ben yr M4, ac efallai y gall y Gweinidog fynd i'r afael â hyn yn ei gyfraniad at y ddadl heddiw, ac rwyf yn cyfeirio at y Gweinidog Brexit yn hynny o beth.
Mater terfynol mewn cysylltiad ag effaith Brexit ar ofal iechyd yng Nghymru yw hwnnw'n ymwneud â'r gweithlu gofal cymdeithasol ac iechyd. Mae wedi'i drafod mewn sawl pwyllgor, y mater hwnnw. Yn ei thystiolaeth, dywedodd Cymdeithas Feddygol Prydain Cymru wrthym ni fod tua 6.5 y cant o feddygon yn gweithio yng Nghymru ar hyn o bryd yn dod o'r Ardal Economaidd Ewropeaidd. Fodd bynnag, o ran y gweithlu ehangach, clywsom fod diffyg data cadarn, yn enwedig mewn cysylltiad â'r gweithwyr gofal cymdeithasol ac iechyd proffesiynol cysylltiedig, yn llesteirio ymdrechion i baratoi ar gyfer Brexit. Rwyf yn ymwybodol bod Cydffederasiwn y GIG wedi cyhoeddi briff sy'n rhoi ychydig mwy o ffigurau ond nid oes unrhyw ddata gwirioneddol gadarn ar gael hyd yn hyn. Fel pwyllgor rydym ni'n croesawu'r gwaith ymchwil sydd ar y gweill ar hyn o bryd i asesu maint yr her ac yn edrych ymlaen at adeg ei gyhoeddi yn yr wythnosau nesaf.
Roedd ein trydydd adroddiad a'r un terfynol yn edrych ar oblygiadau posib Brexit i'r sector bwyd a diod yng Nghymru, rhywbeth a amlygwyd ddoe gan nifer o gwmnïau mawr a oedd yn tynnu sylw at eu pryderon os ydym ni'n gadael heb gytundeb. Y neges allweddol i ni yn ein hymchwiliad oedd y gallai gadael yr UE heb gytundeb fydd yn sicrhau mynediad rhwydd i'r farchnad sengl fod yn drychinebus i'r sector yng Nghymru. Clywsom fod tua dwy ran o dair o fwyd a diod Cymru sy'n cael ei allforio ar hyn o bryd yn mynd i'r Undeb Ewropeaidd ac, yn 2016, mai cyfanswm gwerth allforion oedd tua £335 miliwn.
Byddai masnachu ar delerau Sefydliad Masnach y Byd pe na byddai cytundeb yn arbennig o niweidiol i'r diwydiant cig coch yng Nghymru. Byddai'n gweld trethi newydd sylweddol ar allforio cig coch i'n cymdogion agosaf, sydd ar hyn o bryd yn cyfrif am tua 90 y cant o'n holl allforion cig coch. At hynny, clywsom y byddai'n anodd eithriadol gwneud iawn am y farchnad Ewropeaidd drwy fasnachu gyda gweddill y byd yn y tymor byr. Bydd yn cymryd ymdrech benodol dros nifer o flynyddoedd i weddill marchnadoedd y byd aeddfedu, ac mae'r pwyllgor yn croesawu'r gwaith sy'n cael ei wneud ar hyn o bryd gan Lywodraeth Cymru yn hynny o beth, ond mae'n ateb mwy hirdymor.
Yn olaf, o ran y sector bwyd a diod yng Nghymru, rydym ni wedi clywed am gynllun enwau bwyd gwarchodedig yr UE, sydd ar hyn o bryd yn rhoi gwarchodaeth gyfreithiol i 15 o gynhyrchion Cymreig rhag cael eu ffugio. Maen nhw'n cynnwys cig oen Cymru, cig eidion, halen môr Môn a thatws newydd cynnar Sir Benfro, dim ond i enwi ond ychydig. Mae'n hanfodol bwysig y caiff statws gwarchodedig ar gyfer cynhyrchion bwyd a diod Cymru ei sicrhau ar ôl Brexit ac rwy'n croesawu'r ffordd y mae pob Llywodraeth yn y DU yn cydweithio ar gynllun olynol.
Mae hi yn hanfodol, gyda maint y newid yr ydym ni ar fin ei weld yn y sectorau amaethyddiaeth a bwyd o ganlyniad i Brexit, fod y Cynulliad hwn hefyd yn cael digon o gyfle i graffu ar y cynigion polisi yn fanwl. Rwy'n siŵr y bydd pob Gweinidog yn ystyried hyn yn ddwys wrth gamu i'r dyfodol, fel y gallwn ni fel deddfwrfa graffu mewn gwirionedd ar y polisïau sy'n cael eu cyflwyno i ni.
Llywydd, mae'n bwysig ein bod ni'n codi'r ymwybyddiaeth hon heddiw yn ein fforwm cenedlaethol. Fel y byddwch chi'n ymwybodol, mae Brexit yn fater cymhleth sy'n effeithio ar sawl agwedd ar ein bywyd cenedlaethol. Rwy'n cymeradwyo'r adroddiadau hyn i Gynulliad Cenedlaethol Cymru ac yn edrych ymlaen at gyfraniadau Aelodau eraill heddiw a byddaf yn ymateb yn unol â hynny.
Can I start by thanking our Chairman, David Rees, for the way he's led the committee? I think he's done so with great alacrity. This is very pressing and serious work and I do appreciate the way you've chaired our meetings and sought to draw out a consensus amongst committee members. But the first thing to emphasise is that, if we leave the EU without a transitionary period, then the disruption is likely to be severe, at least in the areas we are identifying, and potentially we run considerable risks, and indeed it appears that some of those risks are heavier in Wales than they are in other parts of the UK. So, this is very, very serious work indeed and I'm really, really—one thing that gives me encouragement is that we've been so led in it and backed by a wonderful secretariat in terms of producing and helping us produce these reports.
I also want to commend broadly the Welsh Government for taking, I think, quite a responsible attitude in trying to seek out all the practical ways that it can liaise with the UK Government to ensure that a range of contingencies are prepared. I do welcome this. I think it is a mature approach.
I want to refer just to some of the concerns that have already been raised by our Chair, but let me amplify a couple of them. In terms of the ports, we do need to know more about Welsh Government planning to cope with traffic-related issues, particularly at Holyhead. Now, the UK Government has started to do this in terms of the channel ports in particular. So, the commercial sensitivities, I'm not so sure that they are that pressing, and, anyway, the biggest need is for us to get some information and communication out there. So, I do hope this can be readdressed. An issue for the UK Government that the Welsh Government can put pressure on is the capacity at the moment at our ports to deal with the changes in the regulatory regimes that may apply very, very quickly. This is a great worry for the stakeholders and I think, again, we need some reassurance.
In terms of healthcare, as has been mentioned, the issue of the number of medicines that come into Britain and the number that go across to Europe is really quite substantial. And this, again, requires very careful co-ordination, particularly around those that perish quickly, like insulin. This was emphasised to us. I know there's an ongoing challenge about warehousing. We were already quite close to capacity in some respects as far as I understand, especially over the ones that require careful storage. These medicines are often required by the most vulnerable in society, so there's an issue there.
The staffing implications are really important. I won't repeat them, other than to say I think the Welsh Government is hoping to report on this specifically about staffing in social and healthcare, and expecting to report sometime in March. I do hope it's able to report as early as possible. I do realise you don't yet know the actual situation we'll be facing, but it's very important that we get some clear information and, again, that that is communicated.
Finally, on food and drink, if we could have some update on the food supply issue of Tesco's announcement that they were concerned. I think this just emphasises the whole issue of leaving the European Community after 40 years, whatever your views are about it. Trading and economic patterns are very set. We've been Europeanised substantially. We have globalisation over this. The supply chains are incredibly intricate, and we do need to bear that in mind, and it will be inevitably disruptive if those are broken without a deal and a transitionary period.
Finally, I do think we now have to spell out what is likely to happen to lamb if we don't have a deal. We will face a 43 per cent tariff. That's the best scenario. We could be in a worse situation than that. We will lose our markets overnight in Europe. Many of the countries there will start to produce more lamb. Now, that will take them a little while, but New Zealand only uses half its quota at the moment in the European market. There's every chance that the slack created by Welsh lamb becoming too expensive could then go to a competitor, and this could devastate our industry. I think it's time that everyone in this Chamber really stood up and addressed these home truths and recognised them, because to see the backbone of our livestock industry devastated would be astonishing. Many of us in the Chamber remember the Chernobyl episode and what that did to much of our lamb production, particularly in north Wales. To see that redoubled and magnified is really quite a shocking prospect, and that's why we need a deal.
A gaf i ddechrau drwy ddiolch i'n Cadeirydd, David Rees, am y ffordd y mae wedi arwain y pwyllgor? Rwy'n credu ei fod wedi gwneud hynny â pharodrwydd mawr. Mae hyn yn waith brys a difrifol iawn ac rwyf yn gwerthfawrogi'r ffordd yr ydych chi wedi cadeirio ein cyfarfodydd a cheisio cael consensws ymhlith aelodau'r Pwyllgor. Ond y peth cyntaf i'w bwysleisio yw, os byddwn yn gadael yr UE heb gyfnod pontio, yna mae'r tarfu yn debygol o fod yn ddifrifol, o leiaf yn y meysydd yr ydym ni'n eu canfod, ac mae hi'n bosib ein bod ni'n wynebu peryglon sylweddol, ac yn wir mae'n ymddangos bod rhai o'r peryglon hynny yn fwy difrifol yng Nghymru nag ydyn nhw mewn rhannau eraill o'r DU. Felly, mae hwn yn waith difrifol iawn, iawn yn wir ac rwy'n wirioneddol—un peth sy'n codi fy nghalon yw ein bod ni wedi cael arweiniad a chefnogaeth ysgrifenyddiaeth wych o ran cynhyrchu a'n helpu ni i gynhyrchu'r adroddiadau hyn.
Fe hoffwn i hefyd ganmol Llywodraeth Cymru am fod ag, rwy'n credu, agwedd pur gyfrifol wrth geisio chwilio am ffyrdd ymarferol y gall y Cynulliad drafod gyda Llywodraeth y DU i sicrhau bod ystod o gynlluniau wrth gefn yn barod. Rwyf yn croesawu hyn. Rwy'n credu ei bod hi'n ffordd aeddfed o fynd ati.
Rwyf eisiau cyfeirio dim ond at rai o'r pryderon y mae ein Cadeirydd eisoes wedi cyfeirio atyn nhw, ond caniatewch imi ymhelaethu ar un neu ddau ohonyn nhw. O ran y porthladdoedd, mae angen inni wybod mwy am gynlluniau Llywodraeth Cymru i ymdopi â materion sy'n gysylltiedig â thraffig, yn enwedig yng Nghaergybi. Nawr, mae Llywodraeth y DU wedi dechrau gwneud hyn o ran porthladdoedd y sianel yn arbennig. Felly, y sensitifrwydd masnachol, nid wyf mor siŵr a ydyn nhw mor bwysig â hynny, a, beth bynnag, yr angen mwyaf yw inni gael peth gwybodaeth a dechrau cyfathrebu. Felly, rwyf yn gobeithio y gellir ailystyried hyn. Mater i Lywodraeth y DU y gall Llywodraeth Cymru roi pwysau yn ei gylch yw gallu ein porthladdoedd ar hyn o bryd i ymdrin â'r newidiadau yn y trefniadau rheoliadol a all fod yn berthnasol yn gyflym iawn, iawn. Mae hyn yn bryder mawr i'r rhanddeiliaid ac rwy'n credu, unwaith eto, bod angen rhywfaint o sicrwydd arnom ni.
O ran gofal iechyd, fel sydd wedi'i grybwyll, mae nifer y meddyginiaethau sy'n dod i Brydain a'r nifer sy'n mynd ar draws Ewrop yn fater eithaf sylweddol mewn gwirionedd. Ac, unwaith eto, mae angen cydlynu hyn yn ofalus iawn, yn enwedig o ran y rhai sy'n dirywio'n gyflym, fel inswlin. Pwysleisiwyd hyn i ni. Rwy'n gwybod bod her barhaus am warysau. Roeddem ni eisoes yn eithaf agos at y capasiti mewn rhai agweddau fel rwy'n deall, yn arbennig gyda'r rhai y mae angen eu storio'n ofalus. Mae'r meddyginiaethau hyn yn aml eu hangen gan y mwyaf agored i niwed mewn cymdeithas, felly mae hynny'n broblem.
Mae'r goblygiadau staffio yn wirioneddol bwysig. Wnaf i ddim eu hailadrodd, heblaw dweud fy mod i'n credu bod Llywodraeth Cymru yn gobeithio adrodd ar hyn yn benodol ynglŷn â staffio yn y byd gofal iechyd a chymdeithasol, ac yn disgwyl cyflwyno adroddiad rywbryd ym mis Mawrth. Rwyf yn gobeithio y gall hi gyflwyno adroddiad cyn gynted â phosib. Rwyf yn sylweddoli nad ydych chi eto yn gwybod y sefyllfa wirioneddol y byddwn yn ei hwynebu, ond mae'n bwysig iawn inni gael rhywfaint o wybodaeth glir ac, unwaith eto, bod cyfathrebu ynglŷn â hynny.
Yn olaf, o ran bwyd a diod, pe gallem ni gael rhyw fath o ddiweddariad ar fater cyflenwad bwyd Tesco a'u cyhoeddiad eu bod yn poeni. Rwy'n credu bod hyn yn pwysleisio'r holl fater o adael y gymuned Ewropeaidd ar ôl 40 mlynedd, beth bynnag yw eich barn yn ei gylch. Mae patrymau economaidd a masnachu yn gadarn iawn. Rydym ni wedi cael ein Hewropeiddio yn sylweddol. Mae globaleiddio yn rhan o hyn. Mae'r cadwyni cyflenwi yn anhygoel o gymhleth, ac mae angen inni gadw hynny mewn cof, a bydd tarfu anochel os caiff y rhai hynny eu torri heb gytundeb a chyfnod pontio.
Yn olaf, rwyf yn credu bod yn rhaid inni bellach egluro'n fanwl beth sy'n debygol o ddigwydd i gig oen os nad oes gennym ni gytundeb. Byddwn yn wynebu tariff o 43 y cant. Dyna'r sefyllfa orau. Fe allem ni fod mewn sefyllfa waeth na hynny. Byddwn yn colli ein marchnadoedd dros nos yn Ewrop. Bydd llawer o'r gwledydd yna yn dechrau cynhyrchu mwy o gig oen. Nawr, bydd hynny'n cymryd peth amser iddyn nhw, ond nid yw Seland Newydd ond yn defnyddio hanner ei chwota ar hyn o bryd yn y farchnad Ewropeaidd. Mae hi'n bosib iawn y gall cystadleuydd fanteisio ar y diffyg a grëir oherwydd bod cig oen Cymru yn rhy ddrud, a gallai hyn ddinistrio ein diwydiant. Rwy'n credu ei bod hi'n bryd i bawb yn y Siambr hon sefyll ar eu traed mewn difrif mynd i'r afael â'r gwirioneddau hyn a'u cydnabod, oherwydd byddai gweld asgwrn cefn ein diwydiant da byw yn cael ei difrodi yn syfrdanol. Mae llawer ohonom ni yn y Siambr yn cofio digwyddiad Chernobyl a'r hyn a wnaeth hynny i lawer o'n cynhyrchiant cig oen, yn enwedig yn y gogledd. Byddai gweld dyblygu hynny ar raddfa fwy yn bosibilrwydd brawychus iawn mewn gwirionedd, a dyna pam mae angen cytundeb arnom ni.
I lose count of how many times warnings have been sounded in this Chamber about the real uncertainties that face us from any kind of Brexit, and the huge risks that are in front of us should there be a very hard or even a 'no deal' departure from the European Union. It's important that we remember the context in which this debate takes place today and what is happening down the M4 in the Houses of Parliament, and we should always strive, however unlikely it feels at times, to hope that our message and our concerns here in this national Parliament of ours are heard by those making decisions in Westminster and in Whitehall.
It's no secret that I was among the half of the population that wished to remain in the European Union. It is no secret that I am a proud supporter of the value of membership of the European Union to Wales—the value to a small nation of being a part of European networks. I want Wales, as you know, to be an independent nation within wider networks: the European Union a new British union, perhaps, a Celtic union—who knows? So, any departure to me was against the Welsh national interest. And we, I regret—and I take my part of the blame for it—failed to emphasise that enough in what was, in effect, a very English referendum, rather than a British one. Scotland and Northern Ireland, I think, tell us that, and I have little doubt that now we would have a different result in Wales now that we have had time to discuss the specifically Welsh implications. But the referendum took place nearly three years ago.
But now to be in a position where we are facing the most damaging Brexit possible is to be in a position where everyone will bear the brunt, wherever they are in the UK, although I fear that Wales would be amongst the hardest hit. Pseudo-British imperialists will revel no doubt in a perverse pursuit of splendid isolation, where real isolation is one which can only limit opportunities for the impoverished, for the enterprising, for the young, for business, for agriculture, for our public services, for tolerance, for international co-operation—the list is far longer than the Llywydd would allow me to run through comprehensively time wise.
But today we note three reports sounding more warnings—three reports by the external affairs committee. The Chair has already eloquently reminded us of some of the warnings that committee sounded on the effects of Brexit on ports, on health, and on the food and drink sector in Wales. The Government has accepted the many recommendations made for preparatory work needed, and I'm pleased they have been accepted. But, of course, preparation simply cannot be done adequately, not even given all the time in the world, let along the eight weeks that we have left, to put us in a position where we could look forward, realistically, to being on an equal footing post hard or 'no deal' Brexit as we are on now.
We are dealing today, of course, with the legacy of decisions taken following that referendum in 2016, namely the decision to trigger article 50 so quickly, setting a date for departing from the European Union—a date with destiny without a clue about what destiny we were really even seeking. And I'm very proud that my Plaid Cymru colleagues in Westminster voted against the triggering of article 50 then, and perhaps history can judge if Labour and the Conservatives were right to hurry, as happened, to trigger that. But, it's clear to me and my colleagues—we want that date put back. I want article 50 delayed, to buy time, perhaps to seek a less damaging Brexit, perhaps taking into account some of the warnings that have been sounded again in these three reports by this Assembly committee. But it would be time even better spent, in our opinion, to ask the people again if this is what they, and people like my eldest daughter—a passionate European who has become eligible to vote since that referendum—still really want.
Rwyf wedi colli cyfrif o sawl gwaith y gwnaed rhybuddion yn y Siambr hon am yr ansicrwydd gwirioneddol yr ydym ni'n ei wynebu yn sgil unrhyw fath o Brexit, a'r peryglon enfawr sydd o'n blaenau pe baem ni'n gadael yr Undeb Ewropeaidd gyda chytundeb caled iawn neu hyd yn oed heb gytundeb o gwbl. Mae'n bwysig inni gofio'r cyd-destun y mae'r ddadl hon yn digwydd ynddo heddiw a'r hyn sy'n digwydd i lawr yr M4 yn Senedd y DU, ac fe ddylem ni wastad ymdrechu, ni waeth pa mor annhebygol y bo hi'n teimlo ar adegau, i obeithio y caiff ein neges a'n pryderon yma yn ein Senedd genedlaethol ni wrandawiad gan y rhai sy'n gwneud penderfyniadau yn San Steffan ac yn Whitehall.
Nid yw hi'n gyfrinach fy mod i ymysg hanner y boblogaeth a oedd yn dymuno aros yn yr Undeb Ewropeaidd. Nid yw'n gyfrinach fy mod i'n gefnogwr balch o werth aelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd i Gymru—y gwerth i genedl fach o fod yn rhan o rwydweithiau Ewropeaidd. Rwyf eisiau gweld Cymru, fel y gwyddoch chi, yn genedl annibynnol o fewn rhwydweithiau ehangach: yr Undeb Ewropeaidd, Undeb Prydeinig newydd, efallai, Undeb Celtaidd—pwy a ŵyr? Felly, roedd unrhyw ymadawiad i mi yn erbyn buddiannau cenedlaethol Cymru. Ac fe wnaethom ni, rwy'n difaru—ac rwy'n cymryd fy rhan i o'r bai amdano—fethu â phwysleisio hynny ddigon yn yr hyn a oedd, mewn gwirionedd, yn refferendwm Saesnig iawn, yn hytrach nag un Brydeinig. Mae'r Alban a Gogledd Iwerddon, rwy'n credu, yn dweud hynny wrthym ni, ac nid oes gennyf fawr ddim ameuaeth y byddai gennym ni bellach ganlyniad gwahanol yng Nghymru nawr ein bod ni wedi cael amser i drafod y goblygiadau penodol i Gymru. Ond cynhaliwyd y refferendwm bron dair blynedd yn ôl.
Ond mae bod mewn sefyllfa bellach lle'r ydym ni'n wynebu'r Brexit mwyaf niweidiol posib yn sefyllfa lle bydd pawb yn dioddef, ble bynnag y bo nhw yn y DU, er bod arnaf ofn y byddai Cymru ymysg y mannau fydd yn dioddef fwyaf. Bydd imperialiwyr cocsio bach Prydain yn ymhyfrydu mae'n siŵr mewn ymgyrch wyrdroëdig o arwahanrwydd gogoneddus, lle gall arwahanrwydd gwirioneddol ddim ond cyfyngu ar gyfleoedd ar gyfer y tlawd, ar gyfer y mentrus, ar gyfer pobl ifanc, ar gyfer busnes, ar gyfer amaeth, ar gyfer ein gwasanaethau cyhoeddus, ar gyfer goddefgarwch, ar gyfer cydweithredu rhyngwladol—mae'r rhestr yn llawer hwy nag y byddai'r Llywydd yn caniatáu imi sôn amdani'n gynhwysfawr yn yr amser sydd ar gael.
Ond heddiw rydym ni'n nodi tri adroddiad sy'n gwneud rhagor o rybuddion—tri adroddiad gan y pwyllgor materion allanol. Mae'r Cadeirydd eisoes wedi ein hatgoffa'n huawdl o rai o'r rhybuddion a wnaeth y pwyllgor hwnnw ynglŷn ag effeithiau Brexit ar borthladdoedd, ar iechyd, ac ar y sector bwyd a diod yng Nghymru. Mae'r Llywodraeth wedi derbyn yr argymhellion lu a wnaed ar gyfer y gwaith paratoi sydd ei angen, ac rwy'n falch eu bod wedi eu derbyn. Ond, wrth gwrs, ni ellir paratoi'n ddigonol, hyd yn oed pe cafwyd yr holl amser yn y byd, heb sôn am yr wyth wythnos sydd ar ôl, i'n rhoi ni mewn sefyllfa lle gallem ni edrych ymlaen, yn realistig, i fod ar yr un tir ag yr ydym ni arno hyn o bryd yn dilyn Brexit caled neu un heb gytundeb o gwbl.
Rydym ni heddiw, wrth gwrs, yn ymdrin ag effeithiau'r penderfyniadau a wnaed yn dilyn y refferendwm yn 2016, sef y penderfyniad i sbarduno Erthygl 50 mor gyflym, a oedd yn pennu dyddiad ar gyfer ymadael â'r Undeb Ewropeaidd—dyddiad gyda thynged iddo heb unrhyw syniad ynghylch pa dynged yr oeddem ni mewn gwirionedd yn ei dymuno. Ac rwy'n falch iawn i fy nghyd-Aelodau ym Mhlaid Cymru yn San Steffan bleidleisio yn erbyn sbarduno Erthygl 50 bryd hynny, ac efallai y gall hanes farnu a oedd Llafur a'r Ceidwadwyr yn iawn i frysio, fel a ddigwyddodd, i sbarduno hynny. Ond, mae'n amlwg i mi ac i'm cyd-Aelodau—rydym ni eisiau gohirio'r dyddiad hwnnw. Rwyf eisiau oedi gydag erthygl 50, i roi amser i'n hunain, efallai i geisio Brexit llai niweidiol, efallai gan ystyried rhai o'r rhybuddion a wnaed unwaith eto yn y tri adroddiad gan y pwyllgor Cynulliad hwn. Ond gellid defnyddio'r amser hyd yn oed yn well, yn ein barn ni, drwy ofyn i'r bobl unwaith eto ai dyma beth maen nhw, a phobl fel fy merch hynaf—Ewropead angerddol sydd bellach yn gymwys i bleidleisio ers y refferendwm hwnnw—yn dal i fod eisiau mewn gwirionedd.
I'm going to focus on one of the three reports, but before I do, as somebody who's recently joined the committee, can I just commend the work that the committee has done on these three reports and the thoroughness of them, and the fact that they deal with facts very directly? It isn't unnecessary scare stories or fear; it's purely what the scenarios look like, particularly with no deal, but even on a managed Brexit withdrawal, and what we need to do. But it is a stark reminder of what we are facing.
Just to pick up on David's point about sheep and lamb within Wales, we often think of those pastoral idylls in mid Wales or north Wales—light lamb and so on—but, of course, colleagues here who sit on these benches who represent the south Wales Valleys, like my own—. They wouldn't be massively dissimilar to my own. Forty per cent of the territorial area of my constituency is upland hill farm. Those farmers traditionally actually survived by not simply doing hill farming but by being the haulage company, being the scaffolder or running the bakery. That's the only way they've been able to do it. They know very much what the risks are now of cutting off the ties of non-tariff access into Europe, regardless, I have to say, of the wider potential that there is, because we have links now out into middle eastern countries, out into Dubai, Qatar and so on. And just one point on that: it's based on the gold standard of our produce—the high animal welfare standards, the high slaughter standards that we have. So, one thing that we do need to do in preparing for Brexit is to make sure that in no way do we compromise those standards, because, curiously, what has been previously criticised as the gold standard, gold-plating our regulations and the way we do it, is actually that very standard why our export markets do have the potential to grow even after Brexit and withdrawal. But we cannot lose that European market because then we'll end up back in the situation where, in the south Wales Valleys, you will have farmers on their uppers. You will have abandoned upland hill farming in south Wales, and that is not only economically important, it is culturally important as well.
Rwy'n mynd i ganolbwyntio ar un o'r tri adroddiad, ond cyn gwneud, gan fy mod i wedi ymuno â'r pwyllgor yn ddiweddar, a gaf i ganmol y gwaith y mae'r pwyllgor wedi ei wneud ar y tri adroddiad yma a pha mor drylwyr ydyn nhw, a'r ffaith eu bod nhw'n ymdrin â ffeithiau yn uniongyrchol iawn? Nid storïau brawychu neu ofn diangen mohonyn nhw; yr hyn y maen nhw'n ei wneud yw disgrifio'r gwahanol bosibiliadau, yn enwedig os nad oes cytundeb, ond hyd yn oed o ran ymadael gyda Brexit rheoledig, a beth y mae angen inni ei wneud. Ond maen nhw'n ein hatgoffa'n glir o'r hyn yr ydym yn ei wynebu.
Dim ond i ymateb i sylw David ynghylch defaid ac ŵyn yng Nghymru, rydym ni'n aml yn meddwl am y gwynfydau bugeiliol hynny yn y canolbarth neu'r gogledd—cig oen ysgafn ac yn y blaen—ond, wrth gwrs, nid yw cyd-Aelodau yma sy'n eistedd ar y meinciau hyn sy'n cynrychioli Cymoedd y De, fel fy un i—. Nid ydyn nhw'n aruthrol o annhebyg i fy un i. Mae 40 y cant o ardal diriogaethol fy etholaeth i yn dir ffermydd mynydd. Roedd y ffermwyr hynny yn draddodiadol mewn gwirionedd wedi goroesi nid yn unig drwy ffermio'r mynydd, ond drwy fod y cwmni cludo nwyddau, bod y sgaffaldiwr neu redeg y becws. Dyna'r unig ffordd maen nhw wedi gallu ei wneud. Maen nhw'n gwybod yn dda iawn beth yw'r peryglon yn awr o dorri'r cysylltiadau o fynediad di-dariff i Ewrop, beth bynnag, mae'n rhaid imi ddweud, o'r posibilrwydd ehangach sydd yna, oherwydd mae gennym ni gysylltiadau bellach â gwledydd y dwyrain canol, gyda Dubai, Qatar ac ati. A dim ond un sylw ynglŷn â hynny: Mae'n seiliedig ar safon aur ein cynnyrch—safonau lles anifeiliaid uchel, y safonau lladd uchel sydd gennym ni. Felly, un peth y mae angen inni ei wneud wrth baratoi ar gyfer Brexit yw gwneud yn siŵr nad ydym ni mewn unrhyw fodd yn peryglu'r safonau hynny, oherwydd, yn rhyfedd iawn, mae'r hyn sydd wedi ei feirniadu o'r blaen fel y safon aur, goreuro ein rheoliadau a'r ffordd yr ydym ni'n gwneud hynny, dyna mewn gwirionedd yw'r union safon pam mae hi'n bosib i'n marchnadoedd allforio dyfu hyd yn oed ar ôl Brexit ac ymadael. Ond ni allwn ni golli'r farchnad Ewropeaidd honno oherwydd byddwn ni wedyn yn y pen draw yn ôl yn y sefyllfa, yng Nghymoedd y De, lle bydd gennych chi ffermwyr yn ei chael hi'n anodd cael deupen llinyn ynghyd. Byddwch chi wedi cefnu ar ffermio mynydd yn ucheldiroedd y de, ac mae hynny nid yn unig yn bwysig yn economaidd, mae'n bwysig yn ddiwylliannol hefyd.
But I want to turn to this very good report on the preparedness of the food and drink sector in Wales. It opens by making the point that we cannot repeat too often: every one of us, in our constituencies, one of the biggest employers, both in manufacturing and primary food production is food, whether they are doing tinfoil plates and packaging for aeroplanes or whether they are farmers or whatever—it's food production and manufacturing.
But I want to pick up a couple of specific points in here, and I welcome the fact that the Government accepted all the recommendations that came through in this report on food. First of all, do we have, Minister, any confidence that we will have trade deals signed off by the time we get to 31 March? We're still waiting to see. We hope that we will have trade deals in place. We are told that pens are poised and that lots of preparation has gone on, but we haven't seen anything yet. Does he know that we have any deals ready to go?
Can I ask about the role of the Wales offices overseas and the presence in consulates and embassies? Because those potential export markets are going to rely on some very good, fast-footed work out there and the soft diplomacy as well as the deals that might be negotiated. So, what will be the roles of our Welsh Government personnel but also working alongside UK colleagues as well?
I mentioned the threat of lower standards for imports, but there's also the threat, as David mentioned as well, of dumping. This has long been a threat that we would suddenly find ourselves forced into a compromise situation where we had to, in order to keep food on the shelves, basically accept whatever was available. We cannot do that; we simply cannot do that. But it is a hard reality of something that is now facing us.
Can I also turn to the issue of protected status foods? I welcome very much the work that has been done around UK geographical indication schemes after Brexit, the collaboration that's being done to look at that and the reciprocity with the EU. So, that is being done on the basis of: if we bring forward our protected food names then we will of course welcome EU food names, some of which we have already. But my question on that, Minister, would be: what are our thoughts on whether we can actually accelerate now the number of food products that are from Wales that come under the new or existing protected foods names? Because we have had some good successes, but we have been very slow in getting the volume of products actually up there. So, perhaps we might be able to do more of that and faster.
A couple of points then in terms of the work that's being done to mitigate the effects of a 'no deal' Brexit on the security and continuity of food supplies in Wales. One of those is to do with the food safety and food security issue. It isn't picked up, I don't think, in the report. I'm turning to my colleague on the left, and David's shaking his head. We learnt to our failure within the UK after the horse meat scandal—I'm running out of time. We learnt to our failure about, actually, the importance of multinational security. Horse meat, contaminated horse meat, non-horse meat went through 20 different countries. As we go through Brexit, particularly with a hard deal, are we going to compromise that?
And my final point—final, final, final point; I promise I'll skim through all the rest there—is a recommendation that isn't in there at all. It's been understandably very outward-focusing on what would we do in the case of stepping out from the EU. I would say that one of our recommendations going forward is that we need to build local food networks. When we talk about food security and imports and exports, I get it and it's where we are with Brexit. But part of the resilience, going forward, has got to be to build that local food network where we produce and we sell within our own areas, within our own regions, going forward, as well. Thank you.
Ond rwyf eisiau troi at yr adroddiad da iawn yma am barodrwydd y sector bwyd a diod yng Nghymru. Mae'n dechrau gyda'r sylw na allwn ni mo'i ailadrodd yn rhy aml: pob un ohonom ni, yn ein hetholaethau, mai un o'r cyflogwyr mwyaf o ran gweithgynhyrchu a chynhyrchu bwyd sylfaenol yw bwyd, pa un a yw hynny'n gwneud platiau ffoil tin a deunydd pacio ar gyfer awyrennau neu a ydyn nhw'n ffermwyr neu beth bynnag—cynhyrchu bwyd a gweithgynhyrchu yw hynny.
Ond fe hoffwn i grybwyll un neu ddau o bwyntiau penodol yn y fan yma, ac rwy'n croesawu'r ffaith y derbyniodd y Llywodraeth yr holl argymhellion a ddaeth i'r amlwg yn yr adroddiad hwn ar fwyd. Yn gyntaf oll, a oes gennym ni, Gweinidog, unrhyw hyder y bydd gennym ni gytundebau masnach wedi'u cymeradwyo erbyn y daw 31 Mawrth ar ein gwarthaf? Rydym ni'n dal i aros i weld. Rydym ni'n gobeithio y bydd gennym ni gytundebau masnachu ar waith. Dywedir wrthym ni ein bod ni ar fin llofnodi ac y bu llawer o baratoi, ond nid ydym ni wedi gweld unrhyw beth eto. A yw'n gwybod a oes gennym ni unrhyw gytundebau yn barod i'w gweithredu?
A gaf i holi ynglŷn â swyddogaeth swyddfeydd Cymru dramor a'r presenoldeb mewn llysgenadaethau a swyddfeydd is-genhadon? Oherwydd mae'r marchnadoedd allforio posib hynny yn mynd i ddibynnu ar beth gwaith trylwyr, deheuig ac ar ddiplomyddiaeth dringar yn ogystal â chytundebau a allai gael eu negodi. Felly, beth fydd swyddogaeth ein personél yma yn Llywodraeth Cymru ond hefyd yn gweithio ochr yn ochr â chydweithwyr yn y DU hefyd?
Soniais am y bygythiad o safonau is ar gyfer mewnforio, ond dyna'r bygythiad hefyd, fel y soniodd David, o waredu. Ers tro bu hyn yn fygythiad sef y byddem ni'n canfod ein hunain yn sydyn wedi ein gorfodi i sefyllfa o gyfaddawd ble byddai'n rhaid inni, er mwyn cadw bwyd ar y silffoedd, yn y bôn dderbyn beth bynnag a oedd ar gael. Ni allwn ni wneud hynny; does fiw inni wneud hynny. Ond dyna wirionedd plaen rhywbeth sydd bellach yn ein hwynebu ni.
A gaf i droi hefyd at y mater o fwydydd gyda statws gwarchodedig? Rwy'n croesawu'n fawr iawn y gwaith sydd wedi'i wneud ynglŷn â chynlluniau dynodiad daearyddol y DU ar ôl Brexit, y cydweithio sy'n digwydd i edrych ar hynny a'r cydgyfnewidioldeb gyda'r UE. Felly, gwneir hynny ar sail: os ydym ni'n bwrw ymlaen gyda'n henwau bwyd gwarchodedig yna byddwn wrth gwrs yn croesawu enwau bwyd yr UE, gyda rhai yn enwau sydd gennym ni eisoes. Ond fy nghwestiwn i ynglŷn â hynny, Gweinidog, fyddai: beth yw ein barn ynglŷn ag a allwn ni mewn gwirionedd gynyddu bellach nifer y cynhyrchion bwyd sy'n dod o Gymru sy'n dod o dan yr enwau bwyd gwarchodedig presennol neu newydd? Oherwydd rydym ni wedi cael rhai llwyddiannau da, ond rydym ni wedi bod yn araf iawn yn cynyddu nifer y cynhyrchion mewn gwirionedd. Felly, efallai y gallem ni wneud mwy o hynny ac yn gyflymach.
Ambell sylw wedyn o ran y gwaith sy'n cael ei wneud i liniaru effeithiau Brexit heb gytundeb ar ddiogelwch a pharhad cyflenwadau bwyd yng Nghymru. Mae un o'r rheini yn ymwneud â'r mater o ddiogelwch bwyd a diogelu'r cyflenwad bwyd. Nid yw'r adroddiad, nid wyf yn credu, yn sôn am hynny. Rwy'n troi at fy nghyd-Aelod ar y chwith, ac mae David yn ysgwyd ei ben. Rydym ni wedi dysgu er methiant inni yn y Deyrnas Unedig ar ôl y sgandal cig ceffyl—mae amser yn mynd yn drech na fi. Rydym ni wedi dysgu er methiant inni, mewn gwirionedd, am bwysigrwydd diogelwch rhyngwladol. Cig ceffyl, cig ceffyl wedi ei halogi, aeth cig nad oedd yn gig ceffyl drwy 20 o wledydd gwahanol. Wrth inni fynd drwy Brexit, yn enwedig gyda chytundeb caled, a ydym ni'n mynd i gyfaddawdu ar hynny?
A'm sylw olaf—y sylw olaf, olaf, olaf; rwy'n addo brysio drwy'r holl bethau sy'n weddill—yw argymhelliad nad yw yno yn gyfan. Mae wedi bod yn canolbwyntio ar edrych tuag allan o ran yr hyn y byddem yn ei wneud yn achos ymadael â'r UE, ac mae hynny'n ddealladwy iawn. Byddwn yn dweud mai un o'n hargymhellion wrth gamu i'r dyfodol yw bod angen inni adeiladu rhwydweithiau bwyd lleol. Pan rydym ni'n sôn am ddiogelu'r cyflenwad bwyd a mewnforion ac allforion, rwy'n deall hynny a dyna lle'r ydym ni arni gyda Brexit. Ond mae'n rhaid i ran o'r cydnerthedd, wrth gamu i'r dyfodol, fod ynglŷn ag adeiladu'r rhwydwaith bwyd lleol hwnnw lle'r ydym ni'n cynhyrchu a lle'r ydym ni'n gwerthu yn ein hardaloedd ein hunain, yn ein rhanbarthau ein hunain, yn y dyfodol, hefyd. Diolch.
Sometimes when I sit here, I don't actually notice that the time has lapsed for the speaker, but it's always useful, then, for the speaker to notice it himself and draw my attention to the fact that he was out of time [Laughter.].
Weithiau, pan rwy'n eistedd yma, nid wyf i mewn gwirionedd yn sylwi bod yr amser wedi dod i ben ar gyfer y siaradwr, ond mae hi bob amser yn ddefnyddiol, wedyn, i'r siaradwr sylwi ar hynny ei hun a thynnu fy sylw at y ffaith i amser fynd yn drech nag ef.[chwerthin.]
Y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit i ymateb i'r ddadl yma—Jeremy Miles.
The Counsel General and Brexit Minister to respond to this debate—Jeremy Miles.
Diolch, Llywydd. Cyn dechrau, rwyf am ddiolch i aelodau’r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol am y tri adroddiad yn edrych ar baratoadau Llywodraeth Cymru ar gyfer ymadael â’r Undeb Ewropeaidd. A diolch, hefyd, am y cyfle i ymateb i’r drafodaeth hon. Rwy’n falch o ddweud bod Llywodraeth Cymru, yn ein hymateb ffurfiol, wedi derbyn pob un o'r argymhellion ym mhob un o’r adroddiadau.
Wrth gwrs, mae’r sefyllfa o ran bob un o’r materion hyn yn newid yn gyflym, fel y soniodd David Rees, ac rwy’n croesawu’r cwestiynau a’r sylwadau ychwanegol rydyn ni wedi’u clywed heddiw. Dwi ddim wir am roi amser heddiw i drafod y ffordd druenus mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi ymdrin â’r negodiadau Brexit a’r argyfwng sy’n wynebu ein gwlad o ganlyniad i hynny; bydd cyfle arall i edrych ar y sefyllfa yfory. Ond, mae’n rhaid imi ddweud, unwaith eto, fel yr ydw i ac Aelodau eraill o’r Cabinet wedi pwysleisio dro ar ôl tro, bydd ymadael â’r Undeb Ewropeaidd heb gytundeb yn drychinebus, fel y soniodd Rhun ap Iorwerth ac eraill. Ac ar y funud olaf hon hyd yn oed, rydyn ni’n annog Prif Weinidog y Deyrnas Unedig i sicrhau cytundeb sydd er budd Cymru a’r Deyrnas Unedig yn gyfan.
Yr wythnos diwethaf yn y Cynulliad, neilltuwyd diwrnod cyfan o Gyfarfod Llawn i amlinellu’r effeithiau ymadael heb gytundeb ar draws gwahanol sectorau. Mae hyn yn dangos mor sylweddol, yn ein barn ni, yw’r peryglon i Gymru os byddwn yn ymadael heb gytundeb, ac mor ddifrifol yw’r neges i Lywodraeth y Deyrnas Unedig: mae’n rhaid iddyn nhw sicrhau cytundeb. Roedd y datganiadau’n tynnu sylw at rai o’r effeithiau mwyaf difrifol a allai godi o ganlyniad i ymadael heb gytundeb, ac mae’r rhain i’w gweld yn yr adroddiadau a osodwyd gan y pwyllgor. Does dim modd i mi osod ymateb Llywodraeth Cymru i’r holl argymhellion o fewn yr amser sydd ar gael, ond gallaf ddweud yn fras beth yw’n hymateb i’r materion pwysig. Mae nifer o effeithiau posib ymadael heb gytundeb yn deillio o oedi wrth y ffiniau. Rwyf am bwysleisio mai Llywodraeth y Deyrnas Unedig sy’n gwbl gyfrifol am reoli ffiniau’r Deyrnas Unedig. Rŷn ni’n gweithio gyda nhw i ddeall a lleddfu effaith y newidiadau ar ein seilwaith drafnidiaeth, ein busnesau a’n pobl, ond does dim modd i ni, ein hunain, benderfynu ar y trefniadau tollau.
Mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi penderfynu peidio â gosod gwiriadau ychwanegol ar nwyddau o wledydd yr Undeb Ewropeaidd, dros dro o leiaf, pe byddem yn ymadael heb gytundeb. Ond dydy hyn ddim yn gwarantu y bydd y nwyddau’n llifo mor rhydd ag y maen nhw ar hyn o bryd. Os byddwn ni’n ymadael heb gytundeb, bydd Iwerddon yn gorfod trin nwyddau o’r Deyrnas Unedig fel rhai o drydedd wlad, gan gynnwys yr holl wiriadau angenrheidiol, a gallai hynny achosi oedi ym mhorthladdoedd Cymru.
Yn y rhan fwyaf o’n porthladdoedd, byddai modd rheoli effaith yr oedi o fewn y gofod sydd ar gael yn y porthladdoedd eu hunain, ond byddai Caergybi’n ei chael hi’n anoddach i ddygymod. Fel y dywedodd Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ddydd Mawrth diwethaf—ac rwy’n cyfeirio Aelodau at ei ddatganiad ar hyn, a oedd yn gallu amlinellu ychydig yn fwy nag ymateb ffurfiol y Llywodraeth i’r pwyllgor, oherwydd gallu cyfeirio at rai o’r elfennau cyfrinachedd oedd yn gymwys ar y pryd—er bod gwaith modelu’n awgrymu ei bod yn debygol y gellid cadw’r traffig a fyddai’n oedi yng Nghaergybi o fewn y porthladd, rŷn ni’n datblygu cynlluniau wrth gefn i amharu cyn lleied â phosib ar yr ardal leol. Mae hyn yn cynnwys edrych ar nifer o safleoedd y gellid eu defnyddio fel gofod wrth gefn ar gyfer lorïau os bydd oedi wrth y ffin.
Thank you, Llywydd. Before I start, I'd like to thank members of the External Affairs and Additional Legislation Committee for the three reports looking at the Welsh Government's preparedness for exiting the European Union. I'd also like to thank you for the opportunity to reply to this debate. I'm pleased to say that the Welsh Government, in our formal response, have accepted all of the recommendations in each of the reports.
Of course, the situation in terms of each of these issues changes swiftly, as David Rees mentioned, and I welcome the additional questions and comments that we have heard today. I do not wish to spend time today discussing the appalling way that the UK Government has dealt with the Brexit negotiations and the crisis facing our nation as a result of that; there will be another opportunity to look at that situation tomorrow. But, I do have to say, once again, as I and other Cabinet Members have emphasised time and again, exiting the European Union without a deal will be disastrous, as Rhun ap Iorwerth and others have already mentioned. And at this eleventh hour, we encourage the Prime Minister of the United Kingdom to secure a deal that would benefit Wales and the UK as a whole.
Last week in the Assembly, a whole day of Plenary proceedings was allocated to outline the impacts of a 'no deal' Brexit on various sectors. This shows how significant the dangers for Wales are, in our view, if we do leave the European Union without a deal, and how grave the message is for the UK Government that they must secure a deal. The statements highlighted some of the most grave impacts that could arise from a 'no deal' exit and these can be seen, too, in the reports laid by the committee. I can't lay out the Welsh Government's response to all of the recommendations in the time available, but I can tell you what our response is to the most important issues. Many of the possible impacts of a 'no deal' Brexit stem from delays at borders, and I want to emphasise that the UK Government is entirely responsible for managing the UK's borders. We are working with them to understand and mitigate the impacts on our transport infrastructure, our business and on our people, but we, ourselves, can't decide on customs arrangements.
The UK Government has decided not to put additional checks in place on goods from European Union nations, temporarily at least, if we were to leave without a deal. But this does not guarantee that goods will flow as freely as they currently do. If we do leave without a deal, then Ireland will have to treat goods from the UK as goods from a third country, including all the necessary checks, and that could lead to delays at Welsh ports.
In most of our ports, we would be able to manage the impact of the delays within the space available in the ports themselves, but Holyhead would find it more difficult to cope with this. As the Minister for Economy and Transport said last Tuesday—and I refer Members to his statement on this issue, which could outline matters in more detail than the Government's response to the committee's recommendations, because it could refer to some of the confidentiality issues that applied at the time—although modelling work suggested that it was likely that we could keep the traffic delayed at Holyhead within the port itself, we have developed contingencies in order to have as little effect as possible on the locality. This includes looking at a number of sites that could be used as contingency spaces for lorries if there is delay at the border.
I'm pleased, therefore, to be able to report that we are taking substantive action in this area, and that we are reasonably confident that disruption at our ports will not lead to severe problems on our road network. This does not, however, reduce the risk of border disruption adversely affecting our businesses and our citizens, with potential chaos at Dover a much more serious threat from this perspective. In particular, the potential difficulties at the ports could have an impact on the ability to bring sufficient supply of medicines and medical devices into the country, as the committee has identified in its report on the preparedness of the healthcare and medicines sector in Wales.
The Welsh Government has been clear that a 'no deal' Brexit would cause serious and unavoidable harm to our health and care services. As the Minister for Health and Social Services outlined in Plenary, we have been working closely with the NHS, local authorities and professional and representative bodies to plan and prepare wherever possible, and we've worked with them to understand the risks and how they can be reduced. We've been focusing on ensuring the availability of a supply of medicines, medical devices and clinical consumables in the event of a 'no deal' Brexit. For medicines, again, the principal responsibility lies squarely with the UK Government. But in acknowledgement of the point that David Rees raised, we have been doing, and continue to do, everything we can to ensure that the assurances that UK Ministers are giving about the ability of the buffer requirements placed on pharmaceutical companies, the additional warehousing and alternative transport routes, including air routes for radioisotopes, are well founded. On medical devices and consumables, as the health Minister outlined, we will use UK arrangements where that is the right thing to do, but we are already taking additional steps, including with regard to storage capacity, where we have areas of concern or where we feel we can provide additional certainty in Wales.
Turning to the food and drinks sector, which, as Huw Irranca-Davies noted, is a crucial part of the Welsh economy, and one that could face significant upheaval in the event of leaving without a deal, as the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs indicated in her statement in the Chamber last week, where she addressed the risk to what David Melding referred to very powerfully as 'the backbone of our agricultural sector'. We are supporting food and drink businesses on how to check their readiness and understand the implications for their supply chains for 'no deal' through our Brexit portal and through the business resilience and red meat project, funded through our EU transition fund. Regardless of our strong differences of opinion with the UK Government, we are working closely with them and the other devolved administrations on issues such as the geographical indicators about which Huw Irranca-Davies asked, and, in this context, to ensure there is a UK-wide contingency plan with a view to maintaining food supply to the public in the event even of the worst-case scenarios. And we see how vital this is, given the contents of the letter this week to Members of Parliament from the British Retail Consortium, which David Melding and others referred to. We are in an ongoing process of assurance about the actions under way.
Finally, I would like to acknowledge that the committee's reports all flag the importance of effective communications with the public, businesses and partners. The Welsh Government shares the committee's view, and our website, Paratoi Cymru, is a single, comprehensive source of information for the people of Wales about the actions we are taking to prepare for the significant impact of a 'no deal' Brexit. It sets out guidance and advice for citizens, organisations, and a breadth of sectors across Wales, about the steps that need to be taken to prepare for this outcome, and I would seek your support in this Chamber in ensuring the people of Wales make full use of this resource.
Rwy'n falch, felly, i allu dweud ein bod ni'n gweithio'n ddygn yn y maes hwn, a'n bod ni'n weddol ffyddiog na fydd tarfu ar ein porthladdoedd yn arwain at broblemau difrifol ar ein rhwydwaith ffyrdd. Nid yw hyn, fodd bynnag, yn lleihau'r risg y bydd anhrefn ar y ffin yn effeithio'n andwyol ar ein busnesau a'n dinasyddion, gydag anhrefn posib yn Dover yn fygythiad mwy difrifol o lawer yn hyn o beth. Yn benodol, gallai anawsterau posib yn y porthladdoedd effeithio ar y gallu i ddod â chyflenwad digonol o feddyginiaethau a dyfeisiau meddygol i'r wlad, fel y nodwyd gan y pwyllgor yn ei adroddiad ynglŷn â pharodrwydd y sector gofal iechyd a meddyginiaethau yng Nghymru.
Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn glir y byddai Brexit heb gytundeb yn achosi niwed difrifol ac anochel i'n gwasanaethau iechyd a gofal. Fel yr amlinellodd y Gweinidog dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn y Cyfarfod Llawn, rydym ni wedi bod yn gweithio'n agos gyda'r GIG, awdurdodau lleol a chyrff proffesiynol a chynrychiadol i gynllunio a pharatoi lle bo hynny'n bosib, ac rydym ni wedi cydweithio â nhw i ddeall y peryglon a sut y gellir eu lleihau. Rydym ni wedi bod yn canolbwyntio ar sicrhau bod cyflenwad o feddyginiaethau, dyfeisiau meddygol a nwyddau traul clinigol os bydd Brexit heb gytundeb. O ran meddyginiaethau, unwaith eto, Llywodraeth y DU sy'n bennaf gyfrifol. Ond i gydnabod sylw David Rees, rydym ni wedi bod yn gwneud, ac yn parhau i wneud, popeth a allwn ni i sicrhau bod y sicrwydd y mae Gweinidogion y DU yn ei roi ynghylch gallu'r gofynion byffer a roddir ar gwmnïau fferyllol, y storfeydd ychwanegol a'r llwybrau trafnidiaeth amgen, gan gynnwys llwybrau awyr ar gyfer radioisotopau, yn rhesymol. O ran dyfeisiau meddygol a nwyddau traul, fel yr amlinellodd y Gweinidog iechyd, byddwn yn defnyddio trefniadau'r DU os mai dyna yw'r peth priodol i'w wneud, ond rydym ni eisoes yn cymryd camau ychwanegol, gan gynnwys o ran capasiti storio, lle mae gennym ni feysydd sy'n peri pryder neu lle'r ydym ni'n teimlo y gallwn ni ddarparu sicrwydd ychwanegol yng Nghymru.
Gan droi at y sector bwyd a diod, sydd, fel y nododd Huw Irranca-Davies, yn rhan hanfodol o economi Cymru, ac yn un a allai wynebu newid sylweddol pe byddid yn gadael heb gytundeb, fel y cyfeiriodd Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig ato yn ei datganiad yn y Siambr yr wythnos diwethaf, lle bu'n ymdrin â'r perygl i'r hyn y cyfeiriodd David Melding yn rymus iawn ato fel 'asgwrn cefn ein sector amaethyddol'. Rydym ni'n cefnogi busnesau bwyd a diod o ran sut i wirio eu bod yn barod ac yn deall y goblygiadau ar gyfer eu cadwyni cyflenwi pe na byddai cytundeb trwy ein porth Brexit a thrwy'r prosiect cydnerthedd busnesau a chig coch, a ariennir drwy ein cronfa bontio'r UE. Er gwaethaf ein gwahaniaethau barn cryf â Llywodraeth y DU, rydym ni'n gweithio'n agos gyda nhw a'r gweinyddiaethau datganoledig eraill ar faterion fel y dangosyddion daearyddol yr holodd Huw Irranca-Davies yn eu cylch, ac, yn y cyd-destun hwn, i sicrhau bod yna gynllun wrth gefn ar gyfer y DU yn ei chyfanrwydd gyda golwg ar gynnal cyflenwad bwyd i'r cyhoedd hyd yn oed pe byddai'r sefyllfaoedd gwaethaf posib yn digwydd. A gwelwn mor hanfodol yw hyn, o ystyried cynnwys y llythyr yr wythnos hon i Aelodau Seneddol gan Gonsortiwm Manwerthu Prydain, y cyfeiriodd David Melding ac eraill ato. Rydym ni mewn proses barhaus o sicrwydd ynghylch y camau gweithredu ar y gweill.
Yn olaf, fe hoffwn i gydnabod bod adroddiadau'r pwyllgor i gyd yn cyfeirio at bwysigrwydd cyfathrebu effeithiol gyda'r cyhoedd, busnesau a phartneriaid. Mae Llywodraeth Cymru o'r un farn â'r pwyllgor, ac mae ein gwefan, Paratoi Cymru, yn ffynhonnell unigol, gynhwysfawr o wybodaeth i bobl Cymru ynglŷn â'r hyn yr ydym ni'n ei wneud i baratoi ar gyfer effaith sylweddol Brexit heb gytundeb. Mae'n nodi canllawiau a chyngor i ddinasyddion, sefydliadau, ac amrywiaeth o sectorau ledled Cymru, am yr hyn sydd angen ei wneud i baratoi ar gyfer y canlyniad hwn, ac rwy'n gofyn am eich cymorth yn y Siambr hon i sicrhau bod pobl Cymru yn gwneud defnydd llawn o'r adnodd hwn.
David Rees i ymateb i'r ddadl.
David Rees to reply to the debate.
Diolch, Llywydd. I thank Members for their contributions today and the Counsel General for responding on behalf of the Welsh Government's position.
David Melding, once again, provided a very thoughtful and sincere contribution, seeking to ensure that we are ready for any outcome, as he has always been within the committee. He's been a very strong voice for the sheep farming industry and Welsh lamb, and he highlighted the concerns about the damage that could do to the Welsh economy as a consequence if we don't get that sorted out. He also pointed out, very clearly, that 'Voids are there to be filled' if we're not careful. He also mentioned one thing that perhaps hasn't else been reflected: warehousing and storage capacity for the medicines. Now, I understand a lot of fridges have been bought up by various companies for storage of those medicines. Now, just as an example—nothing to do with Brexit—but not too long ago, we had a problem with EpiPens, simply because of production faults—nothing to do with Brexit, but production faults—and we could see the consequences on the supply chain and the damages to patients and the difficulties presented to Welsh patients simply because of a shortage of Epi-Pens. Now, if we're not careful, this is going to be expanded beyond just one particular product. So, we need to ensure we address these matters and we prepare for them.
Rhun reminded us of the value of EU membership to Wales—that he presented and he believes in. Many in this Chamber will probably agree with him and there will be others who do not agree with him. That is the nature of our democracy. He also reminded us that we're now facing an unknown destiny and we're not in a position by now—we should actually be better placed now to know what's coming down the road, and we don't. His argument on another referendum, I'm sure, will be discussed tomorrow in another debate, because I'm trying to focus on our reports and to keep to that.
Huw reminded us of the reports, actually, affecting a lot more people than—. People talk about lamb and sheep farming; it isn't just mid Wales, north Wales or west Wales. It's actually upland Valleys communities as well. It's all over Wales: rural, urban, the whole lot. And he also reminded us of the opportunities that we're actually going to have by building resilience in our local food networks and developing those very strongly.
Counsel General, thank you for your responses. You highlighted what was very much said last week and you reminded everyone again that, in fact, the deal is critical and the UK Government also has to address these matters, but we still have to address who would pay the additional cost if we use air routes; who will pay the additional cost of storage and medicines? That's something that needs to be resolved with the UK Government. And there's still much to be resolved in a very, very short space of time, and I really want you to take that message back to the next meeting of the JMC(EN) whenever they do decide to meet again in the future.
Can I also put on record my thanks to the clerking team and the witnesses who gave evidence to the committee? Because without both those groups we wouldn't be able to produce our reports and present Members with the consideration of some of the concerns that we need to address to ensure that Wales and its people are served to the best we can serve them. Brexit has been compared by some to the task of delivering the Olympics. The Institute for Government, however, has gone further and suggested that the continuing uncertainty makes it like delivering an Olympics without knowing the year, the location, or whether it's the summer or winter games. Now, all the governments of the UK, and the EU, therefore, have a difficult task in preparing the whole plethora of organisations and sectors that will, potentially, be affected by Brexit. We hope that by focusing on our work and some of those key sectors that are important to Wales we will be able to raise the issues in the eyes of the Welsh Government and ask the Welsh Government, 'Make sure you prepare for situations—all situations'. We do not know what the outcomes will be. I still don't think we will know tomorrow morning what the outcomes will be, because if the Brady amendment is accepted, we've already been told by the EU and the European Parliament that it doesn't matter because they're not going to change the deal. So, there are deep concerns where we will end up and, therefore, we have to make sure our preparations are solid. Diolch yn fawr.
Diolch, Llywydd. Diolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau heddiw a'r Cwnsler Cyffredinol am ymateb ar ran Llywodraeth Cymru.
Cyfrannodd David Melding, unwaith eto, yn feddylgar ac yn ddiffuant iawn, gan geisio sicrhau ein bod ni'n barod am unrhyw ganlyniad, fel y bu erioed yn y pwyllgor. Mae wedi bod yn llais cryf iawn i'r diwydiant ffermio defaid a chig oen Cymru, ac amlygodd bryderon am y niwed y gallai hynny ei wneud i economi Cymru os nad ydym ni'n datrys hynny. Dywedodd hefyd, yn amlwg iawn, bod 'diffygion yno i'w llenwi' os nad ydym ni'n ofalus. Soniodd hefyd am un peth nad yw efallai wedi'i adlewyrchu fel arall: gallu cadw meddyginiaethau mewn warysau a storfeydd. Nawr, rwy'n deall y prynwyd llawer o oergelloedd gan gwmnïau amrywiol ar gyfer storio'r meddyginiaethau hynny. Nawr, dim ond, er enghraifft—dim i'w wneud â Brexit—ond nid gymaint â hynny yn ôl, roedd gennym ni broblem gydag EpiPens, dim ond oherwydd diffygion cynhyrchu—dim i'w wneud â Brexit, ond diffygion cynhyrchu—ac fe allem ni weld y canlyniadau ar y gadwyn gyflenwi a'r difrod i gleifion a'r anawsterau a fu i gleifion Cymru oherwydd prinder Epi-Pens. Nawr, os nad ydym ni'n ofalus, bydd hyn yn digwydd gyda mwy nag un cynnyrch penodol. Felly, mae angen inni sicrhau ein bod yn mynd i'r afael â'r materion hyn a'n bod yn paratoi ar eu cyfer.
Cawsom ein hatgoffa gan Rhun am werth aelodaeth o'r UE i Gymru—y cyflwynodd ac y mae'n credu ynddo. Bydd llawer yn y Siambr hon fwy na thebyg yn cytuno ag ef, a bydd eraill nad ydynt yn cytuno ag ef. Dyna natur ein democratiaeth. Atgoffodd ni hefyd ein bod ni bellach yn wynebu dyfodol ansicr yn awr ac nad ydym ni mewn sefyllfa erbyn hyn—fe ddylem ni mewn gwirionedd fod mewn sefyllfa well bellach i wybod beth sydd ar y gorwel, ac nid ydym ni. Caiff ei ddadl ar refferendwm arall, mae'n siŵr gen i, ei thrafod yfory mewn dadl arall, oherwydd rwy'n ceisio canolbwyntio ar ein hadroddiadau a chadw at hynny.
Atgoffodd Huw ni bod yr adroddiadau, mewn gwirionedd, yn effeithio ar lawer mwy o bobl nag—. Mae pobl yn sôn am ffermio defaid ac ŵyn; nid yw hynny'n berthnasol dim ond i'r canolbarth, y gogledd neu'r gorllewin. Mae'n berthnasol i gymunedau'r ucheldir yn y Cymoedd mewn gwirionedd hefyd. Mae'n berthnasol i Gymru gyfan: gwledig, trefol, y cwbl. A bu iddo hefyd ein hatgoffa ni o'r cyfleoedd hynny fydd mewn gwirionedd yn dod i'n rhan drwy adeiladu cydnerthedd yn ein rhwydweithiau bwyd lleol a datblygu'r rheini yn rhai cryfion iawn.
Cwnsler Cyffredinol, diolch am eich ymatebion. Fe wnaethoch chi ddal sylw ar yr hyn a ddywedwyd i raddau helaeth iawn yr wythnos diwethaf ac fe wnaethoch chi atgoffa pawb eto, mewn gwirionedd, bod y cytundeb yn hollbwysig ac mae'n rhaid i Lywodraeth y DU hefyd fynd i'r afael â'r materion hyn, ond mae'n rhaid i ni o hyd i fynd i'r afael â phwy fyddai'n talu'r gost ychwanegol os ydym ni'n defnyddio llwybrau awyr; pwy fydd yn talu'r gost ychwanegol o storio a meddyginiaethau? Mae hynny'n rhywbeth y mae angen ei ddatrys gyda Llywodraeth y DU. Ac mae llawer eto i'w ddatrys mewn cyfnod byr iawn o amser, ac rwy'n wirioneddol eisiau ichi fynd â'r neges honno yn ôl i gyfarfod nesaf y Cyd-bwyllgor Gweinidogion (Negodiadau'r UE) pryd bynnag maen nhw'n penderfynu cwrdd eto yn y dyfodol.
A gaf i hefyd ddiolch ar goedd i'r tîm clercio a'r tystion a roddodd dystiolaeth i'r pwyllgor? Oherwydd heb y grwpiau hynny ni fyddem ni'n gallu cynhyrchu ein hadroddiadau a chyflwyno i'r Aelodau yr ystyriaethau ynghylch rhai o'r pryderon y mae angen inni roi sylw iddyn nhw er mwyn sicrhau y caiff Cymru a'i phobl eu gwasanaethu orau ag y gallwn ni eu gwasanaethu. Mae Brexit wedi ei gymharu gan rai â'r gorchwyl o gynnal y Gemau Olympaidd. Mae Sefydliad y Llywodraeth, fodd bynnag, wedi mynd ymhellach ac awgrymu bod yr ansicrwydd parhaus yn ei gwneud hi'n debyg i gynnal gemau Olympaidd heb wybod y flwyddyn, y lleoliad, neu ai gemau'r haf neu'r gaeaf ydyn nhw. Nawr, felly, mae gan holl lywodraethau'r DU, a'r UE, orchwyl anodd wrth baratoi y llu o sefydliadau a sectorau a gaiff, o bosib, eu heffeithio gan Brexit. Rydym ni'n gobeithio drwy ganolbwyntio ar ein gwaith a rhai o'r sectorau allweddol hynny sy'n bwysig i Gymru y bydd modd inni ddwyn sylw Llywodraeth Cymru at y materion hyn a gofyn i Lywodraeth Cymru, 'Gwnewch yn siŵr eich bod yn paratoi ar gyfer sefyllfaoedd—pob sefyllfa'. Wyddom ni ddim beth fydd y canlyniadau. Rwy'n dal i gredu na fyddwn ni'n gwybod bore yfory beth fydd y canlyniadau, oherwydd os derbynnir gwelliant Brady, dywedwyd wrthym ni eisoes gan yr UE a Senedd Ewrop nad oes ots oherwydd dydyn nhw ddim yn mynd i newid y cytundeb. Felly, mae yna bryderon dybryd beth fydd pen draw hyn ac, felly, mae'n rhaid inni wneud yn siŵr bod ein paratoadau yn gadarn. Diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw a ddylid nodi adroddiadau'r pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the committee's reports. Does any Member object? The motion is, therefore, agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cynnig i atal dros dro Reolau Sefydlog 12.20 ac 12.22 a'r rhan honno o Reol Sefydlog 11.16 sy'n ei gwneud yn ofynnol bod y cyhoeddiad wythnosol o dan Reol Sefydlog 11.11 yn darparu'r amserlen ar gyfer busnes yn y Cyfarfod Llawn yr wythnos ganlynol er mwyn caniatau cynnal dadl ar y rhagolygon am gytundeb Brexit yn dilyn y bleidlais yn Nhŷ'r Cyffredin i'w gynnal fory. Galwaf ar y Trefnydd i wneud y cynnig yn ffurfiol.
The next item is the motion to suspend Standing Orders 12.20 and 12.22, and that part of Standing Order 11.16 that requires the weekly announcement under Standing Order 11.11, to constitute the timetable for business in Plenary for the following week in order to enable the Government debate on the prospects of a Brexit deal following the House of Commons vote to be held tomorrow. I call on the Trefnydd to move the motion formally.
Cynnig NNDM6953 Rebecca Evans
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheolau Sefydlog 33.6 a 33.8:
Yn atal Rheol Sefydlog 12.20(i), 12.22(i) a’r rhan honno o Reol Sefydlog 11.16 sy’n ei gwneud yn ofynnol bod y cyhoeddiad wythnosol o dan Reol Sefydlog 11.11 yn darparu’r amserlen ar gyfer busnes yn y Cyfarfod Llawn yr wythnos ganlynol, er mwyn caniatáu i ddadl ar 'Y Rhagolygon am Gytundeb Brexit yn dilyn y Bleidlais yn Nhŷ’r Cyffredin' gael ei hystyried yn y Cyfarfod Llawn ddydd Mercher 30 Ionawr 2019.
Motion NNDM6953 Rebecca Evans
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Orders 33.6 and 33.8:
Suspends Standing Order 12.20(i), 12.22(i) and that part of Standing Order 11.16 that requires the weekly announcement under Standing Order 11.11 to constitute the timetable for business in Plenary for the following week, to allow a debate on 'The Prospects for a Brexit Deal Following the House of Commons Vote' to be considered in Plenary on Wednesday 30 January 2019.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Formally moved.
Cynigiwyd yn ffurfiol.
Y cynnig yw i atal y Rheolau Sefydlog dros dro, felly. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to suspend Standing Orders. Does any Member object? No. The motion is, therefore, agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Sy'n dod â'n trafodaethau ni am y dydd i ben.
And that brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:40.
The meeting ended at 18:40.