Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
04/12/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf i ni ar yr agenda y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog. Rwyf wedi cael gwybod, o dan Reol Sefydlog 12.58, y bydd arweinydd y tŷ, Julie James, yn ateb cwestiynau ar ran y Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Dai Lloyd.
The first item on this afternoon's agenda is questions to the First Minister. I have received notification, under Standing Order 12.58, that the leader of the house, Julie James, will answer questions today on behalf of the First Minister, and the first question is from Dai Lloyd.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am welliannau i wasanaethau cymdeithasol pobl hŷn yng Nghymru? OAQ53040
1. Will the First Minister make a statement on improvements to older people's social services in Wales? OAQ53040
Older people with care and support needs deserve to have those needs fully met. That is why we have allocated an additional £10 million this winter to social services to drive service improvement and deliver better outcomes for older people across Wales.
Mae pobl hŷn ag anghenion gofal a chymorth yn haeddu i'r anghenion hynny gael eu diwallu'n llawn. Dyna pam yr ydym ni wedi dyrannu £10 miliwn yn ychwanegol y gaeaf hwn i'r gwasanaethau cymdeithasol i ysgogi gwelliant i wasanaethau a sicrhau gwell canlyniadau i bobl hŷn ledled Cymru.
Diolch yn fawr am yr ateb yna. Nawr, yn naturiol, mae mynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd yn un o amcanion datganedig eich Llywodraeth chi. Fodd bynnag, mae toriadau ariannol gan eich Llywodraeth i awdurdodau lleol yn golygu bod cynghorau ar draws Cymru yn ei chael hi'n fwyfwy anodd diogelu gwasanaethau rheng-flaen, fel gwasanaethau cymdeithasol pobl hŷn. Rydym ni'n clywed am gau canolfannau dydd, unigolion yn wynebu taliadau uwch am wasanaethau, gostyngiadau yn y ddarpariaeth pryd ar glud, a lleihad mewn gwasanaethau cyfeillio. Pryd fydd eich geiriau cynnes chi, felly, fel Llywodraeth ar fynd i'r afael ag unigrwydd yn trosglwyddo yn ymrwymiadau cadarn ar ffurf arian i'n llywodraeth leol?
Thank you very much for that response. Naturally, tackling loneliness and isolation is one of the stated goals of your Government. However, financial cuts made by your Government to local authority budgets mean that councils the length and breadth of Wales are finding it more and more difficult to safeguard front-line services, such as social services for older people. We hear about the closure of day centres, individuals facing higher payments for services, reductions in meals-on-wheels provision, and a reduction in befriending services. When will your warm words as a Government, therefore, on tackling loneliness become firm commitments in the form of funding for our local authorities?
The Member makes a very important point. And that is why, next year, local authorities' social care services will receive an additional £50 million—£20 million of that as part of the local government revenue support grant, and the remaining £30 million as a specific grant from the health and social services budget. Specifically, as well, we've looked at digital inclusion issues around older people, and we've announced a £6 million programme specifically to look at healthcare service needs to ensure that we do get better digital skills amongst older people, as there is definitely a role to play for digitally enabled citizenry in that regard.
Mae'r Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn. A dyna pam, y flwyddyn nesaf, y bydd gwasanaethau gofal cymdeithasol awdurdodau lleol yn cael £50 miliwn yn ychwanegol—£20 miliwn o hynny yn rhan o'r grant cymorth refeniw llywodraeth leol, a'r £30 miliwn arall fel grant penodol o'r gyllideb iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Yn benodol, hefyd, rydym ni wedi ystyried materion cynhwysiant digidol yn ymwneud â phobl hŷn, ac rydym ni wedi cyhoeddi rhaglen gwerth £6 miliwn i edrych yn benodol ar anghenion gwasanaeth gofal iechyd i sicrhau ein bod ni'n cael gwell sgiliau digidol ymhlith pobl hŷn, gan ei bod hi'n sicr bod swyddogaeth i'w chyflawni gan ddinasyddion sydd wedi'u galluogi'n ddigidol yn hynny o beth.
Leader of the house, concerns of recent reports from Betsi Cadwaladr health board that one of the key risks to the delivery of their winter resilience planning is the ability to secure a sufficient number of domiciliary care staff, particularly over the Christmas and new year period, to support the delivery of their own contingency plan are very worrying indeed. Now, we all appreciate the health and social care staff who work tirelessly to care for our nation and those who put their own family life on hold over the festive period to staff our services. However, considering that there are already workforce pressures in these areas, it is likely that the existing workforce will experience even greater pressure, which could have a direct impact on the quality of care people receive and on those delivering the care. Now, it is vital that services are staffed safely to support our vulnerable people at home and to reduce avoidable hospital admissions. What work are you doing, or your Government, exactly, with the Betsi Cadwaladr health board, and our local authorities, to ensure that there is resilience built in these areas to ensure services are safely staffed across the festive period and that we do not see anyone actually falling through the net at this particular time of year?
Arweinydd y tŷ, mae pryderon adroddiadau diweddar gan fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, mai un o'r risgiau allweddol i ddarpariaeth eu gwaith cynllunio i wrthsefyll pwysau'r gaeaf yw'r gallu i sicrhau nifer ddigonol o staff gofal cartref, yn enwedig dros gyfnod y Nadolig a'r flwyddyn newydd, i gynorthwyo darpariaeth eu cynllun wrth gefn eu hunain yn peri pryder mawr. Nawr, rydym ni i gyd yn gwerthfawrogi'r staff iechyd a gofal cymdeithasol sy'n gweithio'n ddiflino i ofalu am ein cenedl ac sy'n cefnu ar eu bywydau teuluol eu hunain dros gyfnod y Nadolig i staffio ein gwasanaethau. Fodd bynnag, o ystyried bod pwysau ar y gweithlu yn y meysydd hyn eisoes, mae'n debygol y bydd y gweithlu presennol yn dioddef mwy o bwysau fyth, a allai gael effaith uniongyrchol ar ansawdd y gofal y mae pobl yn ei gael ac ar y rhai sy'n darparu'r gofal. Nawr, mae'n hanfodol bod gwasanaethau yn cael eu staffio yn ddiogel i gynorthwyo ein pobl agored i niwed yn eu cartrefi ac i leihau derbyniadau i'r ysbyty y gellir eu hosgoi. Pa waith ydych chi'n ei wneud, neu eich Llywodraeth, yn union, gyda bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, a'n hawdurdodau lleol, i sicrhau bod gallu'n cael ei ddatblygu yn y meysydd hyn i wrthsefyll pwysau i sicrhau bod gwasanaethau yn cael eu staffio'n ddiogel trwy gyfnod y Nadolig ac nad ydym ni'n gweld unrhyw un yn syrthio drwy'r rhwyd ar yr adeg benodol hon o'r flwyddyn?
As I just said, despite the austerity budget that we've had, in the ninth year of austerity so far, we have been able to put an additional £50 million in—£20 million through the local government revenue support grant, and the remaining £30 million as a specific grant from health and social services—in order to ensure the sort of resilience that the Member discusses. Also, the Cabinet Secretary recently made his statement on winter resilience in this regard, and we do work very hard indeed to make sure that, given the austerity that we've been suffering all this time, we have sufficient resource to put in. That's why we fund health and social care at a higher per capita rate than England does, for example, for exactly the reasons that she outlined.
Fel y dywedais, er gwaethaf y gyllideb cyni cyllidol yr ydym ni wedi ei chael, yn y nawfed flwyddyn o gyni cyllidol hyd yma, rydym ni wedi gallu cyfrannu £50 miliwn yn ychwanegol—£20 miliwn drwy'r grant cymorth refeniw llywodraeth leol, a'r £30 miliwn arall fel grant penodol gan y gwasanaethau iechyd a'r gwasanaethau cymdeithasol—i sicrhau'r math o allu i wrthsefyll pwysau y mae'r Aelod yn ei drafod. Hefyd, gwnaeth Ysgrifennydd y Cabinet ei ddatganiad yn ddiweddar ar wrthsefyll pwysau'r gaeaf yn hyn o beth, ac rydym ni'n gweithio'n galed iawn i wneud yn siŵr, o ystyried y cyni cyllidol yr ydym ni wedi bod yn ei ddioddef am yr holl gyfnod hwn, bod gennym ni adnoddau digonol i'w cyfrannu. Dyna pam yr ydym ni'n ariannu iechyd a gofal cymdeithasol ar gyfradd uwch y pen nag y mae Lloegr yn ei wneud, er enghraifft, am yr union resymau a amlinellwyd ganddi hi.
Leader of the house, last week, the Welsh Government announced an additional £15 million funding to help increase joint working between local authorities and health boards to support adults with care needs in their homes. Leader of the house, what difference will this additional money make to avoiding unnecessary hospital admissions, returning patients back to their homes, and to aid the quality of life for carers throughout Wales?
Arweinydd y tŷ, yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru £15 miliwn ychwanegol o gyllid i helpu i gynyddu cydweithio rhwng rhwng awdurdodau lleol a byrddau iechyd i gynorthwyo oedolion ag anghenion gofal yn eu cartrefi. Arweinydd y tŷ, pa wahaniaeth fydd yr arian ychwanegol hwn yn ei wneud i osgoi derbyniadau diangen i'r ysbyty, i ddychwelyd cleifion i'w cartrefi, ac i gynorthwyo ansawdd bywyd i ofalwyr ledled Cymru?
The Member is quite right; that's exactly what the additional money is for. Just to give you two examples, in Western Bay, a £5 million investment has supported a range of intermediate care services. So far this year, over 900 hospital admissions have been avoided and 10,000 bed days saved, resulting in over £1 million in cost avoidance. And, in Cwm Taf, for example, over £1.8 million to continue to develop the 'stay well at home' service. As a result of that service, emergency admissions for patients aged 61 and over has significantly reduced. Last year, for example, 13,000 bed days were avoided, which equates to £1.6 million in financial savings. You can see that the investment pays dividends all round, and that's why the Welsh Government is committed to that kind of dual care.
Mae'r Aelod yn llygad ei lle; dyna'n union y mae'r arian ychwanegol ar ei gyfer. Dim ond i roi dwy enghraifft i chi, ym Mae'r Gorllewin, mae buddsoddiad o £5 miliwn wedi cynorthwyo amrywiaeth o wasanaethau gofal canolraddol. Hyd yn hyn eleni, llwyddwyd i osgoi dros 900 o dderbyniadau i'r ysbyty ac arbedwyd 10,000 o ddiwrnodau gwely, gan arwain at osgoi costau o fwy nag £1 filiwn. Ac, yng Nghwm Taf, er enghraifft, dros £1.8 miliwn i barhau i ddatblygu'r gwasanaeth 'cadw'n iach gartref'. O ganlyniad i'r gwasanaeth hwnnw, mae derbyniadau brys ymhlith cleifion 61 oed a hŷn wedi lleihau'n sylweddol. Y llynedd, er enghraifft, llwyddwyd i osgoi 13,000 o ddiwrnodau gwely, sy'n cyfateb i £1.6 miliwn mewn arbedion ariannol. Gallwch weld bod y buddsoddiad yn talu ar ei ganfed i bawb, a dyna pam mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i'r math hwnnw o ofal deuol.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y rôl y gall tai gwarchod ei chwarae yn y dyfodol o ran darparu tai o ansawdd uchel i bobl hŷn? OAQ53061
2. Will the First Minister make a statement on the role that sheltered housing can play in the future provision of high-quality housing for older people? OAQ53061
Yes. Sheltered housing is a well-established housing model for older people in Wales. It's important that all accommodation continues to meet people's needs, demands and aspirations, and, to support this, we are making record investment in housing of £1.7 billion, including providing affordable homes specifically for older people.
Gwnaf. Mae tai gwarchod yn fodel tai sydd wedi'i hen sefydlu ar gyfer pobl hŷn yng Nghymru. Mae'n bwysig bod yr holl lety yn parhau i ddiwallu anghenion pobl a bodloni eu gofynion a'u dyheadau, ac, i gefnogi hyn, rydym ni'n gwneud y buddsoddiad mwyaf erioed mewn tai o £1.7 biliwn, gan gynnwys darparu cartrefi fforddiadwy ar gyfer pobl hŷn yn benodol.
Thank you, leader of the house. Bron Afon community housing are currently consulting on the closure of three sheltered housing complexes in my constituency—Glanwern House, Pen-y-Bryn, and the Beeches. As you can appreciate, this is causing a huge amount of anxiety for the residents in those complexes and is a particular worry in the run-up to Christmas. Would you agree with me that, although housing associations have a duty to plan for future housing need, their paramount duty is to their current tenants? And what steps will you take to ensure that the needs of the older people affected by this consultation will be properly protected?
Diolch, arweinydd y tŷ. Mae tai cymunedol Bron Afon wrthi'n ymgynghori ar hyn o bryd ar gau tair canolfan tai gwarchod yn fy etholaeth i—Tŷ Glanwern, Pen-y-Bryn, a'r Beeches. Fel y byddwch yn gallu gwerthfawrogi, mae hyn yn achosi llawer iawn o bryder i breswylwyr yn y canolfannau hynny ac mae'n bryder arbennig wrth i ni agosáu at y Nadolig. A fyddech chi'n cytuno â mi, er bod gan gymdeithasau tai ddyletswydd i gynllunio ar gyfer angen tai yn y dyfodol, bod eu dyletswydd pennaf i'w tenantiaid presennol? A pha gamau y byddwch chi'n eu cymryd i sicrhau y bydd anghenion y bobl hŷn sy'n cael eu heffeithio gan yr ymgynghoriad hwn yn cael eu diogelu'n briodol?
I understand the Member's concern. We do absolutely agree that tenant well-being and security is of paramount importance. I understand that that's your primary concern, as you've just said, and that was the reason for your meeting with Rebecca Evans, the Minister for Housing and Regeneration, about this issue last week. We are being assured by officials that the 73 potentially affected tenants are being kept at the heart of Bron Afon's process in consulting on the matter. I also am told that no final decision has yet been made by Bron Afon's board, but, if the preferred option of closure and redevelopment of the three sheltered schemes was to be opted for, for example, then a full tenant consultation would then continue to take place. I think the Member's absolutely right—we have to make sure that tenants are at the front and centre of any such consultation and that their needs continue to be robustly met throughout that process. We're advised that tenants will be rehoused within the local area, wherever possible, identifying suitable alternative accommodation, and so on, should that option go ahead, but I understand that no final decision has yet been made.
Rwy'n deall pryder yr Aelod. Rydym ni'n cytuno'n llwyr bod lles a diogelwch tenantiaid yn hollbwysig. Rwy'n deall mai dyna eich prif bryder, fel yr ydych chi newydd ei ddweud, a dyna oedd y rheswm am eich cyfarfod gyda Rebecca Evans, y Gweinidog Tai ac Adfywio, am y mater hwn yr wythnos diwethaf. Rydym ni'n cael ein sicrhau gan swyddogion bod 73 o denantiaid a allai gael eu heffeithio yn cael eu cadw'n ganolog i broses Bron Afon wrth ymgynghori ar y mater. Rwy'n cael fy hysbysu hefyd nad oes unrhyw benderfyniad terfynol wedi ei wneud hyd yn hyn gan fwrdd Bron Afon, ond, pe byddai'r dewis a ffefrir o gau ac ailddatblygu'r cynlluniau gwarchod yn cael ei ddewis, er enghraifft, yna byddai ymgynghoriad tenantiaid llawn yn parhau i gael ei gynnal wedyn. Rwy'n credu bod yr Aelod y llygad ei lle—mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod tenantiaid yn dod yn gyntaf a'u bod yn ganolog i unrhyw ymgynghoriad o'r fath a bod eu hanghenion yn parhau i gael eu diwallu mewn ffordd gadarn drwy gydol y broses honno. Rydym ni'n cael ein hysbysu y bydd tenantiaid yn cael eu hailgartrefu yn yr ardal leol, pan fo'n bosibl, gan ddod o hyd i lety arall addas, ac ati, pe byddai’r dewis hwnnw'n mynd rhagddo, ond deallaf nad oes penderfyniad terfynol wedi ei wneud hyd yn hyn.
Cabinet Secretary, can I commend the Welsh Government for commissioning the University of Sheffield and Sheffield Hallam University to look at housing needs of older people and other general care needs? They found that 18 local authorities in Wales expect an increase in the general housing needs of older people; 16 local authorities expected an increase in demand for extra-care housing for older people; 14 local authorities expected an increase in demand for age-designated housing; and then eight local authorities expect an increase in demand for sheltered housing for older people. What we need is really good, deep data and a coherent housing strategy for older people. So, I commend you for doing the research; now we need to really see some sort of action plan for the future.
Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i ganmol Llywodraeth Cymru am gomisiynu Prifysgol Sheffield a Phrifysgol Sheffield Hallam i edrych ar anghenion tai pobl hŷn ac anghenion gofal cyffredinol eraill? Canfuwyd ganddynt bod 18 o awdurdodau lleol yng Nghymru yn disgwyl cynnydd i anghenion tai cyffredinol pobl hŷn; roedd 16 o awdurdodau lleol yn disgwyl cynnydd i'r galw am dai gofal ychwanegol ar gyfer pobl hŷn; roedd 14 awdurdod lleol yn disgwyl cynnydd i'r galw am dai oedran dynodedig; ac yna mae wyth awdurdod lleol yn disgwyl cynnydd i'r galw am dai gwarchod ar gyfer pobl hŷn. Yr hyn sydd wir ei angen arnom ni yw data da, trwyadl a strategaeth dai gydlynol ar gyfer pobl hŷn. Felly, rwy'n eich canmol am wneud y gwaith ymchwil; nawr mae wir angen i ni weld rhyw fath o gynllun gweithredu ar gyfer y dyfodol.
I don't disagree with the Member. Sheltered housing, as he says, is a well-established approach to older people's housing, but it is one of a suite of interventions and accommodations that are possible. One of the purposes of doing the research is to do just that. And, actually, more generally in the Government, we are looking across the piece at what our data sets are able to tell us in terms of using them for better service planning, and that is very much a part of the approach going forward.
Nid wyf i'n anghytuno â'r aelod. Mae tai gwarchod, fel y dywed, yn ddull sydd wedi'i hen sefydlu o ymdrin â thai ar gyfer pobl hŷn, ond mae'n un o gyfres o ymyraethau a llety sy'n bosibl. Un o ddibenion gwneud y gwaith ymchwil yw i wneud yn union hynny. Ac, mewn gwirionedd, yn fwy cyffredinol yn y Llywodraeth, rydym ni'n edrych yn gyffredinol ar yr hyn y gall ein cyfresi data ei ddweud wrthym ni o ran eu defnyddio ar gyfer cynllunio gwasanaethau yn well, ac mae hynny'n sicr yn rhan o'r ymagwedd wrth symud ymlaen.
Leader of the house, good-quality sheltered housing can play a vital role in ensuring older people remain independent and can help tackle loneliness and isolation. Providing good-quality sheltered housing can also help ensure that family homes become available as older people downsize. Recent studies have also found that utilising sensors in sheltered accommodation can help predict and avoid falls, reducing reliance on our NHS. So, leader of the house, what steps are your Government taking to ensure that we have sufficient sheltered housing to meet future demand and that such accommodation utilises the latest health technologies?
Arweinydd y tŷ, gall tai gwarchod o ansawdd da chwarae rhan hanfodol o ran sicrhau bod pobl hŷn yn aros yn annibynnol a gall helpu i fynd i'r afael ag unigrwydd ac arwahanrwydd. Gall darparu tai gwarchod o ansawdd da hefyd helpu i sicrhau bod cartrefi teuluol ar gael wrth i bobl hŷn symud i gartrefi llai. Mae astudiaethau diweddar hefyd wedi canfod y gall defnyddio synwyryddion mewn llety gwarchod helpu i ragweld ac osgoi codymau, gan leihau dibyniaeth ar ein GIG. Felly, arweinydd y tŷ, pa gamau mae eich Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau bod gennym ni ddigon o dai gwarchod i fodloni'r galw yn y dyfodol a bod llety o'r fath yn defnyddio'r technolegau iechyd diweddaraf?
The Member makes a series of good points there. Since 2002, with the support of £187 million, 43 extra-care schemes have been completed, providing over 2,000 homes for older people, where they can maintain their independence and avoid the need to move to residential care or admission to hospital. We're also investing £105 million capital in the integrated care fund to develop accommodation-led solutions to health and social care. That will support older people to remain living independently in their communities, and, every year, we invest £106 million to support local authorities and housing associations to improve the quality of the social housing stock in Wales through the Welsh quality housing standard.
In particular, though, the Member mentions technological advances that are of interest. We have a number of schemes around Wales, which I've had the privilege to go and see, using something called LoRaWAN technology, which allows you—obviously, with the tenant's permission—to collect data around things like whether the lights have been turned on or whether a kettle has been boiled and so on, and allows you to be alerted to the fact that the person's pattern of movement has changed and, therefore, somebody can call much more speedily than if you were just doing that as a routine check. So, I'm very impressed so far with some of the schemes that we've looked at, and we've been supporting them from our digital budgets, actually, in taking forward such innovative schemes. We're looking forward to being able to mainstream some of that technology in the very foreseeable future.
Mae'r Aelod yn gwneud cyfres o bwyntiau da yn y fan yna. Ers 2002, gyda chymorth £187 miliwn, cwblhawyd 43 o gynlluniau gofal ychwanegol, gan ddarparu dros 2,000 o gartrefi ar gyfer pobl hŷn, lle gallant gynnal eu hannibyniaeth ac osgoi'r angen i symud i ofal preswyl neu gael eu derbyn i'r ysbyty. Rydym ni hefyd yn buddsoddi £105 miliwn o gyfalaf yn y gronfa gofal integredig i ddatblygu atebion a arweinir gan lety i iechyd a gofal cymdeithasol. Bydd hynny'n cynorthwyo pobl hŷn i barhau i fyw'n annibynnol yn eu cymunedau, a, bob blwyddyn, rydym ni'n buddsoddi £106 miliwn i gynorthwyo awdurdodau lleol a chymdeithasau tai i wella ansawdd y stoc tai cymdeithasol yng Nghymru drwy safon ansawdd tai Cymru.
Yn benodol, fodd bynnag, mae'r Aelod yn sôn am ddatblygiadau technolegol sydd o ddiddordeb. Mae gennym ni nifer o gynlluniau ledled Cymru, yr wyf i wedi cael y fraint o fynd i'w gweld, gan ddefnyddio rhywbeth o'r enw technoleg LoRaWAN, sy'n caniatáu i chi gasglu data—gyda chaniatâd y tenant, yn amlwg—ar bethau fel pa un a yw'r goleuadau wedi cael eu troi ymlaen neu a yw tegell wedi ei ferwi ac ati, ac yn caniatáu i chi gael eich hysbysu am y ffaith fod patrwm symud yr unigolyn wedi newid ac, felly, gall rhywun alw yn gyflymach o lawer na phe byddech chi ddim ond yn gwneud hynny fel archwiliad mater o drefn. Felly, mae rhai o'r cynlluniau yr ydym ni wedi eu hystyried wedi gwneud cryn argraff arnaf i hyd yn hyn, ac rydym ni wedi bod yn eu cynorthwyo o'n cyllidebau digidol, a dweud y gwir, i fwrw ymlaen â chynlluniau arloesol o'r fath. Rydym ni'n edrych ymlaen at allu rhoi rhywfaint o'r dechnoleg honno yn y brif ffrwd yn y dyfodol agos iawn.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Questions now from the party leaders. The Plaid Cymru leader, Adam Price.
Diolch, Llywydd. Leader of the house, a month ago, you told us that a meaningful and binding vote on the 14-mile M4 relief road would be taken here this week. Yet, hiding behind the inspectors' report, which your Government received in September, you remain paralysed by division among your backbenchers, by the opposition of the Future Generations Commissioner for Wales and by the First Minister's seeming inability or unwillingness to make this call. Doesn't this prevarication over the biggest investment decision your Government has ever had to make typify the gridlock at the heart of your Government?
Diolch, Llywydd. Arweinydd y tŷ, fis yn ôl, dywedasoch wrthym y byddai pleidlais ystyrlon a therfynol ar ffordd liniaru 14 milltir yr M4 yn cael ei chynnal yma yr wythnos hon. Ac eto, gan guddio y tu ôl i adroddiad yr arolygwyr, a dderbyniwyd gan eich Llywodraeth ym mis Medi, rydych chi'n dal i fod wedi eich parlysu gan raniadau ymhlith aelodau eich meinciau cefn, gan wrthwynebiad Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru a chan anallu neu amharodrwydd ymddangosiadol y Prif Weinidog i wneud y penderfyniad hwn. Onid yw'r oedi hwn ynghylch y penderfyniad buddsoddi mwyaf y bu'n rhaid i'ch Llywodraeth ei wneud erioed yn nodweddiadol o'r dagfa wrth wraidd eich Llywodraeth?
On the contrary, I think your question shows a complete lack of understanding of the seriousness of a quasi-judicial decision. Llywydd, I have outlined to this house the constitutional position on this matter several times. I'm more than happy to do it again. It is absolutely paramount that the legal advice received at the same time as the local inquiry is what any First Minister making that decision takes into account. That advice is not yet ready. It is important that the advice is prepared correctly. Speed is not of the essence; accuracy is of the essence. When that advice has been prepared, the First Minister will be able to take that preliminary decision on the traffic Orders and the acquisition of land Orders, and then, after that, we will be able to look at the affordability issues, and it will be at that point that a vote can take place in this place. This is not now going to happen under this particular administration, but I said only last week that I would be recommending to any successor of mine that that commitment should be honoured, and I've been assured by all three candidates that it will be.
I'r gwrthwyneb, rwy'n credu bod eich cwestiwn yn dangos diffyg dealltwriaeth llwyr o ddifrifoldeb penderfyniad lled-farnwrol. Llywydd, rwyf i wedi amlinellu i'r tŷ hwn y safbwynt cyfansoddiadol ar y mater hwn sawl gwaith. Rwy'n fwy na bodlon i wneud hynny eto. Mae'n hollbwysig mai'r cyngor cyfreithiol a dderbyniwyd ar yr un pryd â'r ymchwiliad lleol yw'r hyn y bydd unrhyw Brif Weinidog sy'n gwneud y penderfyniad hwnnw yn ei gymryd i ystyriaeth. Nid yw'r cyngor hwnnw'n barod eto. Mae'n bwysig bod y cyngor yn cael ei baratoi'n gywir. Nid yw cyflymder yn hollbwysig; mae cywirdeb yn hollbwysig. Pan fydd y cyngor hwnnw wedi ei baratoi, bydd y Prif Weinidog yn gallu gwneud y penderfyniad rhagarweiniol hwnnw am y Gorchmynion traffig a'r Gorchmynion caffael tir, ac yna, wedi hynny, byddwn yn gallu ystyried y materion fforddiadwyedd, ac ar yr adeg honno y gellir cynnal pleidlais yn y lle hwn. Nid yw hyn yn mynd i ddigwydd erbyn hyn o dan y weinyddiaeth benodol hon, ond dywedais ddim ond yr wythnos diwethaf y byddwn yn argymell i unrhyw olynydd i mi y dylid anrhydeddu'r ymrwymiad hwnnw, ac fe'm sicrhawyd gan bob un o'r tri ymgeisydd y bydd hynny'n digwydd.
Leader of the house, are you able to say now, if you feel comfortable, that the by-now £1.7 billion investment proposed for the relief road will largely benefit England? Let me quote you some statistics—they're contained in your own Government's wider economic impact assessment of the M4 corridor around Newport, published in 2016. It predicted that, by 2037, the relief road would have the biggest extra annual impact on GVA within Wales, as we might expect, in Newport and Monmouthshire—£12.3 million. However, for Somerset and south Gloucestershire, the impact was larger—£13.5 million. For Cardiff and the Vale it was only £1.3 million. Even for the Gwent Valleys it was only £1.3 million, and for the centre of the Valleys it was a paltry £0.8 million. Yet, for Bristol, it's £7 million—more than all of those put together. Are you proud that the biggest investment you will ever make, and for which Welsh taxpayers will be paying decades into the future for, by your own Government's admission, will benefit England more than Wales?
Arweinydd y tŷ, a ydych chi'n gallu dweud nawr, os ydych chi'n teimlo'n gyfforddus, y bydd y buddsoddiad gynigir o £1.7 biliwn erbyn hyn ar gyfer y ffordd liniaru o fudd i Loegr yn bennaf? Gadewch i mi ddyfynnu rhai ystadegau i chi—maen nhw wedi eu cynnwys yn asesiad effaith economaidd ehangach eich Llywodraeth eich hun o goridor yr M4 o amgylch Casnewydd, a gyhoeddwyd yn 2016. Rhagwelodd y byddai'r ffordd liniaru, erbyn 2037, yn cael yr effaith flynyddol ychwanegol fwyaf ar werth ychwanegol gros yng Nghymru, fel y byddem ni'n ei ddisgwyl, yng Nghasnewydd a Sir Fynwy—£12.3 miliwn. Fodd bynnag, ar gyfer Gwlad yr Haf a de Swydd Gaerloyw, roedd yr effaith yn fwy—£13.5 miliwn. Dim ond £1.3 miliwn ydoedd ar gyfer Caerdydd a'r Fro. Hyd yn oed i Gymoedd Gwent dim ond £1.3 miliwn ydoedd, ac ar gyfer y canol y Cymoedd y swm pitw oedd £0.8 miliwn. Ac eto, ar gyfer Bryste, mae'n £7 miliwn—mwy na phob un o'r rheini gyda'i gilydd. A ydych chi'n falch y bydd y buddsoddiad mwyaf y byddwch chi'n ei wneud byth, ac un y bydd trethdalwyr Cymru yn talu amdano ddegawdau i'r dyfodol, yn ôl cyfaddefiad eich Llywodraeth eich hun, yn fwy o fudd i Loegr nag i Gymru?
As I said, this is not the point in time at which the Assembly should make any of its opinions known on those or any other issues. There is a process that needs to be gone through. There is a very strict statutory process for what can be taken into account in making the Orders. I've outlined it, I think, ad nauseam, it's fair to say, Llywydd. I can do it again, if you want me to. This is not the time to discuss the issues that the Member raises. I don't know how I can make that any clearer.
Fel y dywedais, nid dyma'r adeg y dylai'r Cynulliad gyhoeddi unrhyw un o'i safbwyntiau ar y rhain nac unrhyw faterion eraill. Ceir proses y mae angen mynd drwyddi. Mae proses statudol lem iawn ar gyfer yr hyn y ceir ei gymryd i ystyriaeth wrth wneud y Gorchmynion. Rwyf i wedi ei amlinellu, rwy'n credu, hyd syrffed, mae'n deg i ddweud, Llywydd. Gallaf ei wneud eto, os ydych chi'n dymuno i mi wneud hynny. Nid dyma'r amser i drafod y materion y mae'r Aelod yn eu codi. Nid wyf i'n gwybod sut y gallaf i wneud hynny'n fwy eglur.
The decision you're referring to is a planning decision. I was asking you simply whether you think it's right that we are saddling future generations in Wales not just with a huge massive negative legacy in terms of the environment, but whether we should actually be using our own money to give a competitive advantage to the nation next door. Now, leader of the house, can I suggest a rather neat and exceedingly cheap solution to the whole problem? That's simply to partially close the junction 26 High Cross interchange next to the Brynglas tunnels. This would mean closing the eastbound slip road and the westbound exit slip road. At one stroke, it's estimated this would reduce the traffic through the tunnels by as much as 40 per cent. At the same time, we could use some of the money saved to help Newport become a less car-dependent city. Do you agree that an up-to-date study into this idea, and, indeed, complementary changes to the road network south of Newport, and, crucially, investment in our public transport network would be a good way out of the M4 impasse in which you are clearly stuck?
Mae'r penderfyniad yr ydych chi'n cyfeirio ato yn benderfyniad cynllunio. Y cwbl yr oeddwn i'n ei ofyn i chi oedd a ydych chi'n credu ei bod hi'n iawn ein bod ni nid yn unig yn rhoi'r baich o etifeddiaeth negyddol hollol enfawr ar genedlaethau'r dyfodol yng Nghymru o ran yr amgylchedd, ond pa un a ddylem ni wir fod yn defnyddio ein harian ein hunain i roi mantais gystadleuol i'r wlad drws nesaf. Nawr, arweinydd y tŷ, a gaf i awgrymu ateb eithaf taclus ac eithriadol o rad i'r holl broblem? Sef, yn syml, cau cyfnewidfa High Cross cyffordd 26 ger twnelau Bryn-glas. Byddai hyn yn golygu cau'r ffyrdd ymuno ac ymadael tua'r dwyrain a'r ffordd ymadael tua'r gorllewin. Mewn un cam, amcangyfrifir y byddai hyn yn lleihau'r traffig drwy'r twneli gan gymaint â 40 y cant. Ar yr un pryd, gallem ddefnyddio rhywfaint o'r arian sy'n cael ei arbed i helpu Casnewydd i ddod yn ddinas sy'n llai dibynnol ar geir. A ydych chi'n cytuno y byddai astudiaeth gyfredol o'r syniad hwn, ac, yn wir, newidiadau ategol i'r rhwydwaith ffyrdd i'r de o Gasnewydd, ac, yn hanfodol, buddsoddiad yn ein rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus yn ffordd dda allan o sefyllfa amhosibl yr M4 yr ydych chi'n amlwg yn sownd ynddi?
So, again, I don't think we are at an impasse. We're at a particular point in a decision-making process that is extremely complex. The Member's pointing out some of the complexities. I have not seen the report of the local planning inspector. That report needs to be accompanied by the appropriate advice. That needs to be taken by the appropriate decision maker, and, at that point, I'm sure that Members will be able to put forward a number of points. He's raised some of them today. There are points from across the Chamber, I'm sure, that will come forward in the debate at the appropriate time. Now is not the appropriate time.
Felly, unwaith eto, nid wyf i'n credu ein bod ni mewn sefyllfa amhosibl. Rydym ar bwynt penodol mewn proses o wneud penderfyniad sy'n gymhleth iawn. Mae'r Aelod yn tynnu sylw at rai o'r cymhlethdodau. Nid wyf i wedi gweld adroddiad yr arolygydd cynllunio lleol. Mae angen i'r adroddiad hwnnw gael ei ategu gan y cyngor priodol. Mae angen i'r penderfynwr priodol gymryd hwnnw i ystyriaeth, ac, ar yr adeg honno, rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau yn gallu codi nifer o bwyntiau. Mae ef wedi codi rhai ohonyn nhw heddiw. Mae pwyntiau o bob rhan o'r Siambr, rwy'n siŵr, a fydd yn cael eu codi yn y ddadl ar yr adeg briodol. Nid nawr yw'r adeg briodol.
Arweinydd yr wrthblaid—Paul Davies.
Leader of the opposition—Paul Davies.
Diolch, Llywydd. Leader of the house, is Wales building enough homes?
Diolch, Llywydd. Arweinydd y tŷ, a yw Cymru yn adeiladu digon o gartrefi?
So, as you know, we have a large number of commitments on housing that the Government is extremely proud of. We've taken steps, for example, to prioritise social housing, support for the most vulnerable, and protecting our existing social stock. I, personally, am very proud that this is a Government that took steps to end the right to buy, ensuring we do not lose any more precious affordable housing in Wales. I come from a council estate in north Swansea that has largely turned from social housing into really very poor private sector housing. That is a step that I abhor, and which the Conservative Government foisted on Wales. I'm very proud we've been able to turn back that tide.
Felly, fel y gwyddoch, mae gennym ni nifer fawr o ymrwymiadau o ran tai y mae'r Llywodraeth yn hynod falch ohonynt. Rydym ni wedi cymryd camau, er enghraifft, i flaenoriaethu tai cymdeithasol, cymorth i'r rhai mwyaf agored i niwed a diogelu ein stoc gymdeithasol bresennol. Yn bersonol, rwy'n falch iawn bod hon yn Llywodraeth a gymerodd gamau i roi terfyn ar yr hawl i brynu, gan sicrhau nad ydym yn colli rhagor o dai fforddiadwy gwerthfawr yng Nghymru. Rwy'n dod o ystâd cyngor yng ngogledd Abertawe sydd wedi troi i raddau helaeth o fod yn dai cymdeithasol i dai sector preifat gwael iawn a dweud y gwir. Mae hwnnw'n gam sy'n wrthun i mi, ac a orfodwyd ar Gymru gan y Llywodraeth Geidwadol. Rwy'n falch iawn ein bod ni wedi gallu gwrthdroi'r llif hwnnw.
Well, clearly, Wales is not building enough homes, leader of the house. Let me remind you that your Government has been responsible for housing policies since 2006, yet what you have done so far is completely inadequate. The new housing completion rate consistently falls short of the targets set by the Welsh Government with just 6,000 homes being built in the last 12 months: 19 per cent fewer than the year before, as opposed to the target of 8,700. Now, according to Professor Holman, a leading expert on housing who your Government commissioned to look into this issue, Wales needs an additional 12,000 new homes per year between 2011 and 2031 to avoid people living in unsatisfactory housing.
Now, in 2015, the Federation of Master Builders argued that Wales needs 14,000 more homes a year to keep up with demand. Whatever projection you take, it is quite clear that the Welsh Government is falling very, very far behind anything like an adequate rate of house building. As a matter of fact, the last time any Government met the real demand for new homes in Wales was in the mid-1990s by a Conservative Government. You've been responsible for housing policy for the last 12 years. Do you agree that you are failing to build enough suitable homes to house our nation now and in the future?
Wel, yn amlwg, nid yw Cymru yn adeiladu digon o gartrefi, arweinydd y tŷ. Gadewch i mi eich atgoffa bod eich Llywodraeth wedi bod yn gyfrifol am bolisïau tai ers 2006, ac eto mae'r hyn yr ydych chi wedi ei wneud hyd yma yn gwbl annigonol. Mae'r cyfraddau cwblhau tai newydd yn methu'n gyson â chyrraedd y targedau a bennwyd gan Lywodraeth Cymru gyda dim ond 6,000 o gartrefi yn cael eu hadeiladu yn ystod y flwyddyn ddiwethaf: 19 y cant yn llai na'r flwyddyn flaenorol, yn hytrach na'r targed o 8,700. Nawr, yn ôl yr Athro Holman, arbenigwr blaenllaw ar dai a gomisiynwyd gan eich Llywodraeth chi i ymchwilio i'r mater hwn, mae Cymru angen 12,000 o gartrefi newydd ychwanegol bob blwyddyn rhwng 2011 a 2031 er mwyn osgoi sefyllfa lle mae pobl yn byw mewn tai anfoddhaol.
Nawr, yn 2015, dadleuodd Ffederasiwn y Meistr Adeiladwyr bod Cymru angen 14,000 yn fwy o gartrefi bob flwyddyn i gadw i fyny â'r galw. Pa bynnag amcanestyniad yr ydych chi'n ei gymryd, mae'n eithaf eglur bod Llywodraeth Cymru ymhell iawn, iawn y tu ôl i unrhyw beth tebyg i gyfradd ddigonol o ran adeiladu tai. A dweud y gwir, y tro diwethaf y gwnaeth unrhyw Lywodraeth fodloni'r galw gwirioneddol am gartrefi newydd yng Nghymru oedd canol y 1990au gan Lywodraeth Geidwadol. Rydych chi wedi bod yn gyfrifol am y polisi tai am y 12 mlynedd diwethaf. A ydych chi'n cytuno eich bod chi'n methu ag adeiladu digon o gartrefi addas i gartrefu ein cenedl nawr ac yn y dyfodol?
Well, I couldn't disagree with him more. We've committed to deliver 20,000 affordable homes during this term of Government, and we're confident this will be delivered in partnership with the housing sector. That investment includes our support for Help to Buy, through which our £460 million investment has thus far helped over 17,800 applicants to access home ownership. We recognise the potential of the small and medium-sized enterprise sector to build more if they have access to the finance needed, and, therefore, the Development Bank of Wales provides £70 million for SMEs through our property development fund and stalled sites fund.
I will say to him this: if you think that the solution to building more homes is to have a bonfire of development control regulations across Wales, then I could not disagree with you more, and it's very obvious, if you look at the evidence, that your Tory colleagues on local planning authorities also agree with me and not you.
Wel, ni allwn anghytuno mwy ag ef. Rydym ni wedi ymrwymo i ddarparu 20,000 o gartrefi fforddiadwy yn ystod y tymor Llywodraeth hwn, ac rydym ni'n ffyddiog y caiff hyn ei gyflawni mewn partneriaeth â'r sector tai. Mae'r buddsoddiad hwnnw yn cynnwys ein cefnogaeth i Cymorth i Brynu, a thrwy hynny mae ein buddsoddiad o £460 miliwn wedi helpu dros 17,800 o ymgeiswyr hyd yn hyn i gael mynediad at berchentyaeth. Rydym ni'n cydnabod potensial y sector mentrau bach a chanolig i adeiladu mwy os yw'r cyllid sydd ei angen ar gael iddynt, ac, felly, mae Banc Datblygu Cymru yn darparu £70 miliwn ar gyfer BBaChau drwy ein cronfa datblygu eiddo a'n cronfa safleoedd segur.
Dywedaf hyn wrtho: os ydych chi'n credu mai'r ateb i adeiladu mwy o gartrefi yw cael coelcerth o reoliadau rheoli datblygiad ledled Cymru, yna ni allwn anghytuno mwy â chi, ac mae'n amlwg iawn, os edrychwch chi ar y dystiolaeth, bod eich cyd-Aelodau Torïaidd ar awdurdodau cynllunio lleol hefyd yn cytuno â mi ac nid â chi.
Leader of the house, you're not just failing on home building; your anti-aspirational policy to scrap the right to buy has removed a vital rung from the property ladder for many families here in Wales. Even for first-time buyers, very few will actually benefit from your land transaction tax relief policy because the average house price in Wales now is higher than the £180,000 threshold. You have failed to bring into use Wales's 27,000 or more empty homes, 4,057 of which are social homes, and you are failing to unlock the potential of Wales's small and medium-sized construction firms, with just five companies in Wales building 80 per cent of our new homes. Now, yesterday, my colleague David Melding put forward an ambitious plan for home building here in Wales: to see 100,000 homes built over the next 10 years in Wales, to give the housing crisis the priority it needs by creating a Cabinet Secretary for housing and planning, and to scrap the land transaction tax for first-time buyers on properties up to £250,000. Leader of the house, will you now endorse these proposals and work with us to truly reignite house building and home ownership here in Wales?
Arweinydd y tŷ, nid yn unig yr ydych chi'n methu o ran adeiladu cartrefi; mae eich polisi gwrth-uchelgais i ddiddymu'r hawl i brynu wedi tynnu gris hanfodol o'r ysgol eiddo i lawer o deuluoedd yng Nghymru. Hyd yn oed i brynwyr tro cyntaf, ychydig iawn fydd yn elwa ar eich polisi rhyddhad treth trafodiadau tir mewn gwirionedd, gan fod y pris tŷ cyfartalog yng Nghymru yn uwch na'r trothwy o £180,000 erbyn hyn. Rydych chi wedi methu â dychwelwyd 27,000 neu fwy o gartrefi gwag Cymru, y mae 4,057 ohonynt yn gartrefi cymdeithasol, i ddefnydd, ac rydych chi'n methu â gwireddu potensial cwmnïau adeiladu bach a chanolig eu maint yng Nghymru, gan mai dim ond pum cwmni yng Nghymru sy'n adeiladu 80 y cant o'n cartrefi newydd. Nawr, ddoe, cyflwynodd fy nghyd-Aelod, David Melding, gynllun uchelgeisiol ar gyfer adeiladu cartrefi yma yng Nghymru: i weld 100,000 o gartrefi yn cael eu hadeiladu dros y 10 mlynedd nesaf yng Nghymru, i roi'r flaenoriaeth angenrheidiol i'r argyfwng tai trwy greu Ysgrifennydd y Cabinet dros dai a chynllunio, ac i gael gwared ar y dreth trafodiadau tir ar gyfer prynwyr tro cyntaf ar eiddo gwerth hyd at £250,000. Arweinydd y tŷ, a wnewch chi gymeradwyo'r cynigion hyn nawr a gweithio gyda ni i wir aildanio gwaith adeiladu tai a pherchentyaeth yma yng Nghymru?
I read with interest the proposals. They seem to me to—. The red tape that was mentioned therein is, of course, the precious protection for our green belts around our cities, and protection for our beautiful countryside. I do not think that scrapping planning and development control is the way forward. I do think, as I said, that maximising the number of homes that can be built through investment means access to decent finance, which your Government, at UK level, has singularly failed to be able to deliver through any of the means that it's tried.
I do also think that—. You didn't mention anything about social or affordable housing—no surprises there. I can tell you now that the large majority of people who have bought their own homes, certainly in the area that I come from—those homes are now in the hands of private rented landlords. That is not a route onto the housing ladder; that is a route down into poor-quality housing, which this Government has fought very hard to maintain throughout the sectors. I don't think you're on good grounds here, because a Government, at UK level, that failed to say that houses should be fit for human habitation is not a good look for any party.
Darllenais y cynigion gyda diddordeb. Maen ymddangos i mi eu bod—. Y biwrocratiaeth y cyfeiriwyd ato ynddynt, wrth gwrs, yw amddiffyniad gwerthfawr i'n lleiniau glas o amgylch ein dinasoedd, a diogelwch i'n cefn gwlad hardd. Nid wyf i'n credu mai diddymu rheolaeth gynllunio a datblygu yw'r ffordd ymlaen. Rwyf i yn credu, fel y dywedais, bod sicrhau'r nifer fwyaf bosibl o gartrefi y gellir eu hadeiladu trwy fuddsoddi yn golygu gallu cael gafael ar gyllid digonol, y mae eich Llywodraeth chi, ar lefel y DU, wedi methu'n lân i'w ddarparu drwy unrhyw un o'r dulliau y mae wedi rhoi cynnig arnynt.
Ac rwyf i hefyd yn credu—. Ni wnaethoch chi gyfeirio o gwbl at dai cymdeithasol na fforddiadwy—nid yw hynny'n syndod. Gallaf ddweud wrthych chi nawr bod mwyafrif helaeth y bobl sydd wedi prynu eu cartrefi eu hunain, yn sicr yn yr ardal yr wyf i'n dod ohoni—mae'r cartrefi hynny yn nwylo landlordiaid rhentu preifat erbyn hyn. Nid yw hwnnw'n llwybr i fynd ar yr ysgol dai; mae'n llwybr at i lawr i dai o ansawdd gwael, y mae'r Llywodraeth hon wedi ymladd yn galed iawn i'w cynnal ym mhob un o'r sectorau. Nid wyf i'n credu eich bod chi ar dir cadarn yn y fan yma, oherwydd nid yw Llywodraeth, ar lefel y DU, a fethodd â dweud y dylai tai fod yn addas i bobl fyw ynddyn nhw yn safbwynt da gan unrhyw blaid.
Arweinydd grŵp UKIP—Gareth Bennett.
Leader of the UKIP group—Gareth Bennett.
Diolch, Llywydd. A few weeks ago, I tasked the First Minister with some questions on the issue of working from home. I think it's a valid issue for us to be talking about here in the Assembly, because there is the ever-increasing problem of congested roads, which, of course, is part of what Adam was talking about earlier. So, we do have to look at ways of getting traffic off the roads. Now, you have a personal input into this, leader of the house, in your role overseeing the digital broadband roll-out across Wales, although, of course, you're here in a different capacity today—I understand that. But, thinking about those things, are you optimistic that your digital broadband roll-out could lead to much greater numbers of people being able to work from home in the near future?
Diolch, Llywydd. Ychydig wythnosau yn ôl, gofynnais rai cwestiynau i'r Prif Weinidog am y mater o weithio o gartref. Credaf ei fod yn bwnc dilys i ni fod yn siarad amdano yma yn y Cynulliad, oherwydd ceir y broblem sy'n cynyddu'n barhaus o dagfeydd ar ffyrdd, sydd, wrth gwrs, yn rhan o'r hyn yr oedd Adam yn sôn amdano yn gynharach. Felly, mae'n rhaid i ni edrych ar ffyrdd o gael traffig oddi ar y ffyrdd. Nawr, mae gennych chi gyfraniad personol at y mater hwn, arweinydd y tŷ, yn eich swyddogaeth o oruchwylio'r cyflwyniad band eang digidol ledled Cymru, er, wrth gwrs, eich bod chi yma mewn swyddogaeth wahanol heddiw—rwy'n deall hynny. Ond, gan ystyried y pethau hynny, a ydych chi'n obeithiol y gallai eich cyflwyniad band eang digidol arwain at niferoedd llawer mwy o bobl yn gallu gweithio o gartref yn y dyfodol agos?
Yes, absolutely. We've got superfast broadband to over 733,000 premises across Wales—that's broadband at over 24 Mbps for around 60,000 of those and over 30 Mbps for the vast majority. The average speed in that roll-out is around 80.5 of fibre to cabinet and up in the three hundreds for fibre to the premises. Wales now has the largest penetration of fibre-to-the-premises properties anywhere in western Europe. We have a good strategy for getting to the remaining properties, including our excellent community strategies, one of which has just won a pan-European award for the community effort that they put in, backed by the Welsh Government's ultrafast voucher scheme. So, the simple answer to his question is: yes, I'm very pleased that the broadband roll-out is happening.
It needs to be accompanied with rather more than just the infrastructure, though, and we follow it with a business exploitation programme, which has been hugely successful in getting SMEs to exploit the connectivity that we've provided to them. A recent report by a well-known university of ours shows SMEs very startlingly the difference in their bottom line if they take full advantage of that new access and if they don't, and we have a business exploitation programme specifically to allow that. We've also been pushing, via the Fair Work Commission, a series of twenty-first century working practices based on outputs and not hours worked, and those will all contribute to people being able to work more frequently from home.
There are a range of other measures that can be put in place to assist people to work from home. I think the Llywydd is going to be impatient with me if I start to enumerate them here, as it would take me about an hour.
Ydw, yn sicr. Rydym ni wedi cael band eang cyflym iawn i dros 733,000 o safleoedd ledled Cymru—mae hynny'n fand eang dros 24 Mbps i tua 60,000 o'r rheini a dros 30 Mbps i'r mwyafrif llethol. Y cyflymder cyfartalog yn y cyflwyniad hwnnw yw tua 80.5 o ffibr i'r cabinet ac oddeutu tri chant a rhywbeth ar gyfer ffibr i'r safle. Mae gan Gymru y treiddiad mwyaf o eiddo ffibr i'r safle yn unman yng ngorllewin Ewrop erbyn hyn. Mae gennym ni strategaeth dda ar gyfer cyrraedd y safleoedd sy'n weddill, gan gynnwys ein strategaethau cymunedol rhagorol, y mae un ohonynt newydd ennill gwobr pan-Ewropeaidd am yr ymdrech gymunedol a wnaed ganddi, gyda chefnogaeth cynllun talebau cyflym iawn Llywodraeth Cymru. Felly, yr ateb syml i'w gwestiwn yw: ydw, rwy'n falch iawn bod y cyflwyniad o fand eang yn digwydd.
Mae angen ei ategu gydag ychydig yn fwy na'r seilwaith yn unig, fodd bynnag, ac rydym ni'n ei ddilyn gyda rhaglen ymelwa busnes, sydd wedi bod yn hynod lwyddiannus o ran cael BBaChau i fanteisio ar y cysylltedd yr ydym ni wedi ei ddarparu iddyn nhw. Mae adroddiad diweddar gan un o'n prifysgolion adnabyddus yn dangos i BBaChau yn eglur dros ben y gwahaniaeth i'w gwaelodlin os byddant yn manteisio i'r eithaf ar y mynediad newydd hwnnw ac os na fyddant, ac mae gennym ni raglen ymelwa busnes yn benodol i ganiatáu hynny. Rydym ni hefyd wedi bod yn gwthio, drwy'r Comisiwn Gwaith Teg, cyfres o arferion gweithio unfed ganrif ar hugain yn seiliedig ar allbynnau ac nid oriau a weithiwyd, a bydd y rheini i gyd yn cyfrannu at bobl yn gallu gweithio'n amlach o gartref.
Mae amrywiaeth o fesurau eraill y gellir eu rhoi ar waith i helpu pobl i weithio o gartref. Rwy'n credu bod y Llywydd yn mynd i fod yn ddiamynedd â mi os dechreuaf eu hegluro yn y fan yma, gan y byddai'n cymryd rhyw awr i mi wneud hynny.
That sounds encouraging. I may give you another opportunity. Now, obviously, the point you made was, of course, not just infrastructure, so I was glad to hear about your business exploitation programme. Thinking specifically about the issue of getting companies to encourage more flexible working, and particularly working from home, are there ways in which you believe the Welsh Government could be offering incentives, such as financial incentives, for instance, to companies in Wales to encourage more working from home? Could the Government set targets for this and offer incentives to companies to reach those targets?
Mae hynny'n swnio'n galonogol. Efallai y gwnaf i roi cyfle arall i chi. Nawr, yn amlwg, nid seilwaith yn unig oedd y pwynt a wnaethoch, wrth gwrs, felly roeddwn i'n falch o glywed am eich rhaglen ymelwa busnes. O feddwl yn benodol am y mater o gael cwmnïau i annog gweithio mwy hyblyg, a gweithio o gartref yn benodol, a oes ffyrdd yr ydych chi'n credu y gallai Llywodraeth Cymru fod yn cynnig cymhellion, fel cymhellion ariannol, er enghraifft, i gwmnïau yng Nghymru i annog mwy o weithio o gartref? A allai'r Llywodraeth bennu targedau ar gyfer hyn a chynnig cymhellion i gwmnïau gyrraedd y targedau hynny?
Yes, we've explored all of those options for twenty-first century working as part of our economic action plan, underneath our 'Prosperity for All' overarching strategy. We're in close communication with a large number of our anchor and regionally important companies around different working practices. I have to say, I've seen some excellent examples of that around Wales, and we have some real flag wavers for that kind of practice. We also have a scheme for the Welsh Government of distributed offices and working from home. We've invested a considerable amount of money in modern IT kit to enable that, and I'm very pleased that in this we're a very serious role model.
Gallem, rydym ni wedi archwilio'r holl ddewisiadau hynny ar gyfer gweithio unfed ganrif ar hugain yn rhan o'n cynllun gweithredu economaidd, o dan ein strategaeth gyffredin 'Ffyniant i Bawb'. Rydym ni mewn cysylltiad agos â nifer fawr o'n cwmnïau angori a chwmnïau o bwys rhanbarthol ynghylch gwahanol arferion gwaith. Mae'n rhaid imi ddweud, rwyf i wedi gweld rhai enghreifftiau rhagorol o hynny ledled Cymru, ac rydym ni wedi cael arloeswyr gwirioneddol ar gyfer y math hwnnw o arfer. Mae gennym ni gynllun hefyd ar gyfer Llywodraeth Cymru o swyddfeydd wedi'u dosbarthu a gweithio o gartref. Rydym ni wedi buddsoddi swm sylweddol o arian mewn offer TG modern i alluogi hynny, ac rwy'n falch ein bod ni'n esiampl o ddifrif iawn yn hyn o beth.
Thank you for the details of that initiative. Now, another thing I know that you have been involved with in the past is travel plan co-ordinators, who were supposed to be working with employers across Wales to encourage sustainable travel, and they were supposed to be encouraging things like car sharing and video-conferencing as well as flexible working and working from home. I have struggled to find much information on these travel plan co-ordinators. There does seem to be a lack of information in the public domain on the success, or otherwise, of this scheme so far. So, could you do anything to enlighten us on this, either today or, failing that, perhaps on a date in the near future?
Diolch am fanylion y fenter honno. Nawr, peth arall yr wyf i'n gwybod eich bod chi wedi bod yn gysylltiedig ag ef yn y gorffennol yw cydgysylltwyr cynlluniau teithio, a oedd i fod i weithio gyda chyflogwyr ledled Cymru i annog teithio cynaliadwy, ac roedden nhw i fod i annog pethau fel rhannu ceir a fideo-gynadledda yn ogystal â gweithio hyblyg a gweithio o gartref. Rwyf i wedi cael trafferth i ddod o hyd i lawer o wybodaeth am y cydgysylltwyr cynlluniau teithio hyn. Mae'n ymddangos bod diffyg gwybodaeth yn y parth cyhoeddus am lwyddiant, neu fel arall, y cynllun hwn hyd yma. Felly, a allwch chi wneud unrhyw beth i'n goleuo ni ynghylch hyn, naill ai heddiw neu, os nad heddiw, efallai ar ddyddiad yn y dyfodol agos?
Yes, we're looking at regional co-ordinators across Wales to work with clusters of companies to make sure that we get the best economic impact for Welsh Government spending, and indeed for the spending that the companies themselves put in place, and that has a range of items associated with it, including, for example, for some tourist industries, sharing back-office functions, because it's clear that an HR function is very difficult to sustain in a lifestyle company. So, we've had extensive conversations around Wales with different clusters of companies about taking forward twenty-first century working practices. I'm happy to provide the Member with more—if he wants to write in and tell me exactly what he wants, I'm happy to provide him with more information, but there is a very large range of initiatives in place.
Gallaf, rydym ni'n edrych ar gydgysylltwyr rhanbarthol ledled Cymru i weithio gyda'r clystyrau o gwmnïau i wneud yn siŵr ein bod ni'n cael yr effaith economaidd orau bosibl ar gyfer gwariant Llywodraeth Cymru, ac yn wir ar gyfer y gwariant y mae'r cwmnïau eu hunain yn ei roi ar waith, a cheir amrywiaeth o eitemau yn gysylltiedig â hynny, gan gynnwys, er enghraifft, i rai diwydiannau twristiaeth, rhannu swyddogaethau swyddfa gefn, oherwydd mae'n eglur ei bod yn anodd iawn cynnal swyddogaeth adnoddau dynol mewn cwmni ffordd o fyw. Felly, rydym ni wedi cael sgyrsiau helaeth ledled Cymru gyda gwahanol glystyrau o gwmnïau am fwrw ymlaen ag arferion gweithio yr unfed ganrif ar hugain. Rwy'n hapus i roi mwy o wybodaeth i'r Aelod—os hoffai ysgrifennu i mewn a dweud wrthyf yn union beth mae ef ei eisiau, rwy'n hapus i roi rhagor o wybodaeth iddo, ond mae amrywiaeth fawr iawn o fentrau ar waith.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am yr amserlen ar gyfer gwneud penderfyniad ar ffordd liniaru'r M4? OAQ53033
3. Will the First Minister make a statement on the timetable for making a decision on the M4 relief road? OAQ53033
Yes. Consideration of the inquiry report is ongoing, to inform a decision as to whether to make the statutory Orders for the scheme. A final investment decision would follow on from any making of the statutory Orders.
Gwnaf. Mae ystyriaeth o'r adroddiad ymchwilio yn parhau, i hysbysu penderfyniad ynghylch pa un a ddylid gwneud y Gorchmynion statudol ar gyfer y cynllun. Byddai penderfyniad buddsoddi terfynol yn dilyn ymlaen o unrhyw gam i wneud y Gorchmynion statudol.
But consideration isn't ongoing by the First Minister. You refer to his following a strict statutory process, but where in that statutory process does it say that the inspector's report should be intercepted by lawyers and officials in Welsh Government, and withheld from the First Minister for a period, now, of two to three months? Doesn't that suggest there is something wrong with this process? The statute requires the First Minister to take the decision, and to do so on the basis of the inspector's report. Why has he not done so?
Ond nid yw ystyriaeth yn parhau gan y Prif Weinidog. Rydych chi'n cyfeirio at y ffaith ei fod yn dilyn proses statudol lem, ond ble yn y broses statudol honno y mae'n dweud y dylai adroddiad yr arolygydd gael ei godi gan gyfreithwyr a swyddogion yn Llywodraeth Cymru, a chael ei gadw'n ôl oddi wrth y Prif Weinidog am gyfnod, erbyn hyn, o ddau neu dri mis? Onid yw hynny'n awgrymu bod rhywbeth o'i le â'r broses hon? Mae'r statud yn ei gwneud yn ofynnol i'r Prif Weinidog wneud y penderfyniad, a gwneud hynny ar sail adroddiad yr arolygydd. Pam nad yw wedi gwneud hynny?
Because, as I have said ad nauseam in this Chamber, we are waiting on the legal advice to go with that, to ensure that we get that process accurate. Timing is not of the essence here; accuracy is. I really don't know how I can make this any clearer. I have repeated it until—. Well, I can't believe that anybody hasn't heard me saying it. So, there is a process we're in. We need the legal advice to go with the inspector's report. When that legal advice is correct and accurate to the satisfaction of the lawyers giving it, it will be put to the decision maker to take the decision, taking into account relevant considerations and not taking into account irrelevant decisions. I've said this—. I don't, Llywydd, know any other way of making it any plainer.
Oherwydd, fel yr wyf i wedi ei ddweud hyd syrffed yn y Siambr hon, rydym ni'n aros am y cyngor cyfreithiol i ategu hynny, i sicrhau ein bod ni'n cyflawni'r broses honno'n gywir. Nid yw amser yn hollbwysig yn y fan yma; cywirdeb sy'n bwysig. Nid wyf i wir yn gwybod sut y gallaf i wneud hyn yn fwy eglur. Rwyf i wedi ailadrodd tan—. Wel, ni allaf gredu nad oes neb sydd heb fy nghlywed i'n ei ddweud. Felly, ceir proses yr ydym ni ynddi. Mae angen y cyngor cyfreithiol arnom ni i fynd gydag adroddiad yr arolygydd. Pan fydd y cyngor cyfreithiol hwnnw yn iawn ac yn gywir er boddhad y cyfreithwyr sy'n ei roi, bydd yn cael ei gyflwyno i'r sawl sy'n gwneud y penderfyniad i wneud y penderfyniad, gan gymryd i ystyriaeth ystyriaethau perthnasol a heb gymryd penderfyniadau amherthnasol i ystyriaeth. Rwyf i wedi dweud hyn—. Wn i ddim, Llywydd, am unrhyw ffordd arall o'i wneud yn fwy eglur.
O ystyried eich bod chi'n teimlo nad oes lle gan y Llywodraeth ar hyn o bryd i wneud unrhyw sylw ynglŷn â'r oedi, a ydych chi'n gallu gwneud sylw ynglŷn ag unrhyw waith mae eich swyddogion chi yn gallu ei wneud y tu ôl i'r llenni, fel petai, tra mae yna oedi, er mwyn edrych ar atebion amgen?
Given the fact that you feel that the Government doesn't have a role in making any comment on the delay, can you make any comment on the work that your officials can do behind the scenes, as it were, whilst there is this delay, in order to look at alternative solutions?
Well, I don't think there is a delay; I think they are going through the process. When the process is completed—. The process is what it is. People can use all kinds of emotive language around it, but in the end, we're in a very quasi-judicial process. It inexorably takes its time to get there. I just do not know what else I can say to make that more plain.
Wel, nid wyf i'n credu bod oedi; rwy'n credu eu bod nhw'n mynd trwy'r broses. Pan fydd y broses wedi ei chwblhau—. Mae'r broses yr hyn yr yw hi. Gall pobl ddefnyddio pob math o iaith emosiynol yn ei chylch, ond yn y pen draw, rydym ni mewn proses led-farnwrol iawn. Mae'n anochel ei bod yn cymryd ei hamser i gyrraedd y diwedd. Nid wyf i'n gwybod beth arall y gallaf i ei ddweud i wneud hynny'n fwy eglur.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am adfywio canol tref Pontypridd? OAQ53051
4. Will the First Minister make a statement on the regeneration of Pontypridd town centre? OAQ53051
Yes. The First Minister recently visited Pontypridd and witnessed the significant progress being made in regenerating the town. These are important town centre schemes, which continue to benefit from Welsh Government support and investment.
Gwnaf. Ymwelodd y Prif Weinidog â Phontypridd yn ddiweddar gan weld y cynnydd sylweddol sy'n cael ei wneud o ran adfywio'r dref. Mae'r rhain yn gynlluniau canol tref pwysig, sy'n parhau i elwa ar gymorth a buddsoddiad Llywodraeth Cymru.
Well, thank you for that answer. Over the past few years, Welsh Government resources have enabled the Taff Vale precinct to be purchased, support for the business bid in Pontypridd town centre to allow the regeneration of businesses and give them a greater say in the operation of the town, the work with the European funding, the lido, the pedestrianisation, the bypass, and crucially, I think, the decision to move Transport for Wales in there—the town is now regenerating at a pace, and there are further plans for that regeneration. Now, it seems this is partly based on the actual partnership of Welsh Government, the local council and local representatives working together for regeneration. Bearing in mind the issue around the regeneration of our town centres, what lessons do you think there are that can be learned from the way in which Pontypridd is now regenerating and beginning to become a very vibrant, modern town with all sorts of new businesses and opportunities, for other towns in Wales?
Wel, diolch am yr ateb yna. Dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, mae adnoddau Llywodraeth Cymru wedi caniatáu i ganolfan siopa Bro Taf gael ei phrynu, cymorth ar gyfer y cais busnes yng nghanol tref Pontypridd i ganiatáu adfywiad busnesau a rhoi mwy o lais iddyn nhw o ran gweithrediad y dref, y gwaith gyda'r cyllid Ewropeaidd, y pwll nofio, y gwaith i greu parth cerddwyr, y ffordd osgoi, ac yn hollbwysig, rwy'n credu, y penderfyniad i symud Trafnidiaeth Cymru yno—mae'r dref yn adfywio'n gyflym erbyn hyn, a cheir rhagor o gynlluniau ar gyfer yr adfywio hwnnw. Nawr, mae'n ymddangos bod hyn yn rhannol seiliedig ar bartneriaeth wirioneddol Llywodraeth Cymru, y cyngor lleol a chynrychiolwyr lleol yn gweithio gyda'i gilydd ar gyfer adfywio. Gan gadw mewn cof y mater ynghylch adfywio canol ein trefi, pa wersi ydych chi'n ei gredu sydd yno, y gellir eu dysgu o'r ffordd y mae Pontypridd yn adfywio erbyn hyn ac yn dechrau dod yn dref fodern a bywiog iawn gyda phob math o fusnesau a chyfleoedd newydd, ar gyfer trefi eraill yng Nghymru?
Yes, I think it’s an excellent example. I had the privilege of being there when the first bulldozer arrived on site, with the Member himself, and we had one of those delightful photographs, Llywydd, where we're all wearing unsuitable personal protective equipment for the purposes of the photograph. The Member, I'm sure, looked lovely in it; it's not a good look for myself. [Laughter.] It’s been a phenomenal success since then. At that point in time there was an eyesore in the middle of the town, and it was a very poor-looking centre. But now, it’s completely different. I think that that's absolutely right.
And the Member's right to say that this is largely because we've had a targeted regeneration investment programme, which commenced earlier this year—a £100 million capital investment programme running for three years to support regionally prioritised regeneration projects such as this. Pontypridd is identified as a regional priority area, and officials are working very closely with the local authority on a number of projects. So, I think that collaborative approach is essential to understand the place, if you like, because one size certainly doesn't fit all, and you can see that in Pontypridd and other areas that have been successful.
I'm very fond myself of the BID initiative—Swansea was one of the first business improvement districts. It's been very successful in pulling small businesses together across the piece, and they're to be recommended for town centres that don't yet have them.
We've got a town centre loans fund of £27.595 million currently supporting town centre regeneration in 17 different areas of Wales. Rhondda Cynon Taf has got £1.8 million from the fund for the towns of Pontypridd and Aberdare. And we’re also supporting investment in public libraries via the museums, archives and libraries division’s capital programme. RCT got a transformation fund grant, for example, for the new Taff Vale library in Pontypridd.
What’s nice about that is that it’s a mixed development. So, you have some office buildings there, you've got some regeneration, you've got a nice feeling of buzz around the city, you've got some public services, you've got a nice feeling of life coming back into the town centre. So, I think the Member’s absolutely right: it is a very good project to show what can happen when you take into account the particular character with a place-based approach.
Ydy, rwy'n credu ei bod yn enghraifft ardderchog. Cefais y fraint o fod yno pan gyrhaeddodd y tarw dur cyntaf ar y safle, gyda'r Aelod ei hun, a chawsom ni un o'r ffotograffau hyfryd hynny, Llywydd, lle'r ydym ni i gyd yn gwisgo cyfarpar diogelu personol anaddas at ddibenion y llun. Roedd yr Aelod, rwy'n siŵr, yn edrych yn hyfryd ynddo; nid oeddwn i'n edrych yn dda iawn. [Chwerthin.] Bu'n llwyddiant ysgubol ers hynny. Bryd hynny, roedd canol y dref yn hyll, ac roedd yn ganolfan a oedd yn edrych yn wael iawn. Ond nawr, mae'n hollol wahanol. Rwy'n credu bod hynny'n gwbl gywir.
Ac mae'r Aelod yn iawn i ddweud bod hyn i raddau helaeth oherwydd ein bod ni wedi cael rhaglen buddsoddiad adfywio wedi'i dargedu, a ddechreuodd yn gynharach eleni—rhaglen buddsoddiad cyfalaf gwerth £100 miliwn yn para am dair blynedd i gynorthwyo prosiectau adfywio a flaenoriaethwyd yn rhanbarthol fel hwn. Nodir Pontypridd fel ardal o flaenoriaeth rhanbarthol, ac mae swyddogion yn gweithio'n agos iawn gyda'r awdurdod lleol ar nifer o brosiectau. Felly, rwy'n credu bod dull cydweithredol yn hanfodol i ddeall y lle, os mynnwch chi, oherwydd yn sicr nid yw'n fater o un ateb i bopeth, a gallwch weld hynny ym Mhontypridd ac ardaloedd eraill sydd wedi bod yn llwyddiannus.
Rwy'n hoff iawn fy hun o fenter AGB—Abertawe a oedd un o'r ardaloedd gwella busnes cyntaf. Mae wedi bod yn llwyddiannus iawn o ran dod â busnesau bach ynghyd yn gyffredinol, a dylid eu hargymell ar gyfer canol trefi lle nad ydyn nhw wedi eu sefydlu eto.
Mae gennym ni gronfa benthyciadau canol trefi gwerth £27.595 miliwn ar hyn o bryd yn cynorthwyo adfywiad canol trefi mewn 17 o wahanol ardaloedd o Gymru. Mae Rhondda Cynon Taf wedi cael £1.8 miliwn o'r gronfa ar gyfer trefi Pontypridd ac Aberdâr. Ac rydym ni hefyd yn cefnogi buddsoddiad mewn llyfrgelloedd cyhoeddus trwy raglen gyfalaf yr is-adran amgueddfeydd, archifau a llyfrgelloedd. Derbyniodd Rhondda Cynon Taf grant cronfa drawsnewid, er enghraifft, ar gyfer llyfrgell newydd Bro Taf ym Mhontypridd.
Yr hyn sy'n braf am hwnnw yw ei fod yn ddatblygiad cymysg. Felly, mae gennych chi rai adeiladau swyddfa yno, mae gennych chi rywfaint o adfywio, mae gennych chi deimlad braf o gyffro o gwmpas y ddinas, mae gennych chi rai gwasanaethau cyhoeddus, mae gennych chi deimlad braf o fywyd yn dychwelyd i ganol y dref. Felly, rwy'n credu bod yr Aelod yn llygad ei le: mae'n brosiect da iawn i ddangos yr hyn a all ddigwydd pan fyddwch chi'n cymryd y cymeriad penodol i ystyriaeth gyda dull sy'n seiliedig ar le.
Leader of the house, in the Chancellor’s recent budget, he made available £900 million to alleviate business rates in England. In Pontypridd and other town centres across my electoral region, business rates come up time and time again as being an obstacle to regenerate those high streets and give confidence to people to invest in them. The Chancellor’s initiative of £900 million will see businesses with a rateable value of up to £51,000 benefit from this money over two years. What assessment has the Government taken here of the consequentials that will flow from that announcement, and will it make that money available to businesses here in Wales to alleviate the burden of business rates that are so cumbersome on the development of town centres the length and breadth of South Wales Central?
Arweinydd y tŷ, yng nghyllideb ddiweddar y Canghellor, rhoddodd £900 miliwn ar gael i liniaru ardrethi busnes yn Lloegr. Ym Mhontypridd a chanol trefi eraill ar draws fy rhanbarth etholiadol i, mae ardrethi busnes yn cael eu crybwyll dro ar ôl tro fel rhwystr i adfywio'r strydoedd mawr hynny ac i roi hyder i bobl fuddsoddi ynddynt. Bydd menter £900 miliwn y Canghellor yn gweld busnesau â gwerth ardrethol o hyd at £51,000 yn elwa ar yr arian hwn dros ddwy flynedd. Pa asesiad mae'r Llywodraeth wedi ei gynnal yma o'r symiau canlyniadol a fydd yn deillio o'r cyhoeddiad hwnnw, ac a fydd yn rhoi'r arian hwnnw ar gael i fusnesau yma yng Nghymru i leddfu baich ardrethi busnes sydd yn gymaint o lyffethair i ddatblygiad canol trefi ar hyd a lled Canol De Cymru?
Well, we agree that business rates are one of the main levers that you can use as a Government to make sure that SMEs take their rightful place. We have a series of made-in-Wales schemes for that, which are very generous. And I don't think that one size fits all, so what we need to do is look in Wales, as I say, at a place-based approach, and we need to give local authorities the discretion to ensure that the rateable regime in their area fits the place that they're looking at. So, for example, what might be okay in the centre of Cardiff or Swansea will certainly not be okay in Taff Vale or Pontypridd, just to use two examples. And so, I'm very keen that we look to see what discretion we can have in the rates system in order to build the place-based approach that we know works.
Wel, rydym ni'n cytuno mai ardrethi busnes yw un o'r prif ysgogiadau y gallwch chi eu defnyddio fel Llywodraeth i wneud yn siŵr bod BBaChau yn cymryd eu lle haeddiannol. Mae gennym ni gyfres o gynlluniau a wnaed yng Nghymru ar gyfer hynny, sy'n hael iawn. Ac nid wyf i'n credu bod un ateb yn addas i bawb, felly yr hyn y mae angen i ni ei wneud yw edrych yng Nghymru, fel y dywedaf, ar ddull sy'n seiliedig ar le, ac mae angen i ni roi'r disgresiwn i awdurdodau lleol sicrhau bod y drefn ardrethol yn eu hardal yn cyd-fynd â'r lle y maen nhw'n ei ystyried. Felly, er enghraifft, bydd yr hyn a allai fod yn iawn yng nghanol Caerdydd neu Abertawe yn sicr ddim yn iawn ym Mro Taf neu ym Mhontypridd, dim ond i ddefnyddio dwy enghraifft. Ac felly, rwy'n awyddus iawn ein bod ni'n edrych i weld pa ddisgresiwn y gallwn ni ei gael yn y system ardrethi er mwyn creu'r dull seiliedig ar le yr ydym ni'n gwybod sy'n gweithio.
5. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o lwyddiannau'r gwasanaeth iechyd yng Ngogledd Cymru ers 2009? OAQ53064
5. What assessment has the First Minister made of successes in the health service in North Wales since 2009? OAQ53064
The First Minister continually assesses the performance, successes and challenges of delivering health services across Wales. In north Wales, we've made significant investment to deliver improvements and we are clear on the further work needed to deliver services fit for the future.
Mae'r Prif Weinidog yn asesu perfformiad, llwyddiannau a heriau darparu gwasanaethau iechyd ledled Cymru yn barhaus. Yn y gogledd, rydym ni wedi gwneud buddsoddiad sylweddol i gyflawni gwelliannau ac rydym ni'n eglur ynghylch y gwaith pellach sydd ei angen i ddarparu gwasanaethau sy'n addas ar gyfer y dyfodol.
Wel, gobeithio eich bod chi’n glir ynglŷn â’r hyn sydd angen ei wneud, oherwydd mae’r gwasanaeth mewn mesurau arbennig, onid yw e, ers beth, ryw dair blynedd a hanner erbyn hyn, o dan reolaeth uniongyrchol yr Ysgrifennydd Cabinet. Yn y cyfnod yna, rŷm ni wedi gweld sgandal Tawel Fan a’r gwasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd. Rŷm ni wedi gweld sgandal C. difficile, a nifer o bobl yn marw o’r cyflwr hwnnw yn ystod y cyfnod. Rŷm ni wedi gweld ysbytai cymunedol yn cau. Rŷm ni wedi gweld y gwasanaeth argyfwng ar ei luniau ar draws y gogledd. Rŷm ni wedi gweld argyfwng hefyd mewn gwasanaethau meddygon teulu, ac rŷm ni wedi gweld y Llywodraeth yn tindroi am rhy hir o lawer pan mae’n dod i hyfforddi rhagor o ddoctoriaid a nyrsys. Felly, gyda record fel yna, pam dylai pobl gogledd Cymru gael hyder yng ngallu’r Llywodraeth yma i gynllunio’r gwasanaeth y maen nhw'n ei haeddu?
Well, I hope that you are clear as to what needs to be done, because the service is in special measures, and has been for some three and a half years now, under the direct control of the Cabinet Secretary. In that time, we have seen the Tawel Fan scandal and mental health services in north Wales. We have seen the C. difficile scandal and a number of people dying from that condition during that period. We have seen community hospitals closing. We have seen A&E on its knees across north Wales. We have also seen a crisis in GP services, and we've seen the Government taking far too long when it comes to training more doctors and nurses. With a record like that, why should the people of north Wales have confidence in the ability of this Government to plan the service that they deserve?
Well, under special measures we've provided significant investment and support, which has resulted in progress being made in a number of areas, including maternity services being de-escalated as a special measure concern in February. There's been continued investment to ensure improved access and healthcare for people across north Wales. These include, for example, £17.9 million for the SuRNICC that was opened in September 2018, following a recommendation from the Royal College of Paediatricians and Child Health that there should be one centralised site for neonatal intensive care in north Wales, and, for example also, the emergency and urgent care department at Ysbyty Gwynedd has received £163 million for significant refurbishment work. There are a number of investments made across the piece, and we've continued to support Betsi Cadwaladr as it comes out of special measures. We've made sure that the investment is there, and we've supported the board in order to ensure that we support the board in providing for the health of its population and in providing care closer to home where at all possible.
Wel, o dan fesurau arbennig rydym ni wedi darparu buddsoddiad a chymorth sylweddol, sydd wedi arwain at gynnydd mewn nifer o feysydd, gan gynnwys dad-ddwysáu gwasanaethau mamolaeth fel pryder mesur arbennig ym mis Chwefror. Bu buddsoddiad parhaus i sicrhau gwell mynediad a gofal iechyd i bobl ar draws y gogledd. Mae'r rhain yn cynnwys, er enghraifft, £17.9 miliwn ar gyfer y SuRNICC a agorwyd ym mis Medi 2018, yn dilyn argymhelliad gan Goleg Brenhinol y Pediatregwyr ac Iechyd Plant y dylai fod un safle canolog ar gyfer gofal newyddenedigol dwys yn y gogledd, ac, er enghraifft hefyd, mae'r adran gofal brys ac argyfwng yn Ysbyty Gwynedd wedi cael £163 miliwn ar gyfer gwaith ailwampio sylweddol. Gwnaed nifer o fuddsoddiadau yn gyffredinol, ac rydym ni wedi parhau i gynorthwyo Betsi Cadwaladr wrth iddo ddod allan o fesurau arbennig. Rydym ni wedi gwneud yn siŵr bod y buddsoddiad yno, ac rydym ni wedi cynorthwyo'r bwrdd i sicrhau ein bod ni'n cynorthwyo'r bwrdd i ddarparu ar gyfer iechyd ei boblogaeth a darparu gofal yn nes at y cartref pan fo hynny'n bosibl.
Despite years of warnings by the North Wales Local Medical Committee, general practice in Wales received the lowest percentage share of the NHS budget of any part of the UK last year. That's the key reason why so many practices in north Wales have closed. How will you address that share of funding gap, as opposed to funding gap, and divert provision to deliver services, bringing people who require care and support and the people who provide support closer together, to provide social, emotional and medical care for people at the point of need, such as the Quay to Well-being co-operative led by Dr Anthony Downes in Connah's Quay, and the Community Care Collaborative community in trust company hub in Wrexham led by Dr Karen Sankey?
Er gwaethaf blynyddoedd o rybuddion gan Bwyllgor Meddygol Lleol Gogledd Cymru, cafodd ymarfer cyffredinol yng Nghymru y ganran isaf o gyllideb y GIG o unrhyw ran o'r DU y llynedd. Dyna'r rheswm allweddol pam mae cymaint o feddygfeydd yn y gogledd wedi cau. Sut ewch chi i'r afael â'r bwlch hwnnw yn y gyfran o gyllid, yn hytrach na'r bwlch cyllid, ac arallgyfeirio darpariaeth i ddarparu gwasanaethau, gan ddod â phobl sydd angen gofal a chymorth a phobl sy'n darparu cymorth yn nes at ei gilydd, i ddarparu gofal cymdeithasol, emosiynol a meddygol i bobl ar y pwynt o angen, fel menter gydweithredol Quay to Well-being a arweinir gan Dr Anthony Downes yng Nghei Connah, a'r ganolfan cwmni mewn ymddiriedolaeth y Community Care Collaborative yn Wrecsam a arweinir gan Dr Karen Sankey?
Yes, the Member's right: there are good things happening, and as I've said, I've read out a few of the good things that are happening. For example, over £14 million has been provided to develop integrated health and social care centres at Flint, Blaenau Ffestiniog and Tywyn—sorry, Tywyn Memorial Hospital; I should have put my glasses on, Llywydd—providing a range of integrated, co-located health, social care and third sector facilities.
All local authorities in north Wales have seen increases in life expectancy between 2001-03 and 2014-16. For example, the number of full-time equivalent staff directly employed by Betsi Cadwaladr university health board has increased by 5 per cent since 2008, and medical and dental consultants increased by 17.1 per cent. Nurses, midwives and health visitors increased by 3.9 per cent. The most recent statistics show that, at the end of September 2018, there were 6,291 patient pathways over 36 weeks, which is a decrease of 1,000 or 14 per cent compared to August 2018, and a decrease of 2,691 or 30 per cent compared to September 2017. So, we're headed in the right direction and the support is clearly making a significant difference.
Ie, mae'r Aelod yn iawn: mae pethau da yn digwydd, ac fel yr wyf i wedi ei ddweud, rwyf i wedi darllen yn uchel rai o'r pethau da sy'n digwydd. Er enghraifft, darparwyd dros £14 miliwn i ddatblygu canolfannau iechyd a gofal cymdeithasol integredig yn y Fflint, Blaenau Ffestiniog a Thywyn—mae'n ddrwg gen i, Ysbyty Coffa Tywyn; dylwn i fod wedi gwisgo fy sbectol, Llywydd—yn darparu amrywiaeth o gyfleusterau iechyd, gofal cymdeithasol a thrydydd sector integredig wedi'u cyd-leoli.
Bu cynnydd i ddisgwyliad oes ym mhob awdurdod lleol yn y gogledd rhwng 2001-03 a 2014-16. Er enghraifft, mae nifer y staff cyfwerth ag amser llawn a gyflogir yn uniongyrchol gan fwrdd iechyd prifysgol Betsi Cadwaladr wedi cynyddu gan 5 y cant ers 2008, a chynyddodd nifer y meddygon a'r deintyddion ymgynghorol gan 17.1 y cant. Cynyddodd nifer y nyrsys, bydwragedd ac ymwelwyr iechyd gan 3.9 y cant. Mae'r ystadegau diweddaraf yn dangos, ar ddiwedd mis Medi 2018, bod 6,291 o lwybrau cleifion dros 36 wythnos, sy'n ostyngiad o 1,000 neu 14 y cant o'i gymharu â mis Awst 2018, a gostyngiad o 2,691 neu 30 y cant o'i gymharu â mis Medi 2017. Felly, rydym ni'n symud i'r cyfeiriad cywir ac mae'r cymorth yn amlwg yn gwneud gwahaniaeth sylweddol.
6. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu sut y bydd y Comisiwn Gwaith Teg yn cyfrannu at gyfleoedd cyflogaeth gwell yng Nghymru? OAQ53028
6. Will the First Minister outline how the Fair Work Commission will contribute to enhanced employment opportunities in Wales? OAQ53028
Yes, the Fair Work Commission is currently testing the evidence about fair work in Wales. Its recommendations will inform our thinking about how best to take forward our ambition for Wales to be a fair work nation.
Gwnaf, mae'r Comisiwn Gwaith Teg wrthi'n profi'r dystiolaeth ynghylch gwaith teg yng Nghymru ar hyn o bryd. Bydd ei argymhellion yn hysbysu ein meddylfryd o ran y ffordd orau o fwrw ymlaen â'n huchelgais i Gymru fod yn genedl gwaith teg.
Thank you. The Bevan Foundation has described the gig economy in Wales as a triple rip-off that hurts workers, drives up the benefit bill and deprives the state of tax revenues. I know that good-quality work is a key aim within the Welsh Government's economic strategy, and in particular I welcome the establishment of the Fair Work Commission. How will the work of the commission contribute to tackling the most harmful effects of the gig economy?
Diolch. Mae Sefydliad Bevan wedi disgrifio'r economi "gig" yng Nghymru fel twyll triphlyg sy'n niweidio gweithwyr, yn cynyddu'r bil budd-daliadau ac yn amddifadu'r wladwriaeth o refeniw treth. Gwn fod gwaith o ansawdd da yn nod allweddol yn strategaeth economaidd Llywodraeth Cymru, ac rwy'n croesawu yn arbennig sefydliad y Comisiwn Gwaith Teg. Sut bydd gwaith y comisiwn yn cyfrannu at fynd i'r afael ag effeithiau mwyaf niweidiol yr economi "gig"?
Yes, the report is an excellent one. The commission has been engaging with a large number and wide range of organisations and individuals as part of its evidence gathering, including the Bevan Foundation that Vikki Howells has highlighted there. We recognise the pernicious effects of the inappropriate use of zero-hours contracts. For those who earn a living through the gig economy, the uncertainty, instability and insecurity under which they work can weigh heavily on their lives. There was a terrible report from the Equality and Human Rights Commission recently around what can happen to people's mental health when they suffer from pernicious debt, and the campaign—I hope everyone in the Chamber has seen, Llywydd—about being careful about the cost of Christmas and telling people where to go for debt advice if they get into some of those difficulties is a very important one as people approach a festival season in which they might struggle to have even the basic necessities of life.
We've asked the commission to very seriously consider all aspects of unfair work and the use of zero-hours contracts, in particular for those very real reasons that the inability to plan or bank on any particular income can have really serious consequences in terms of mental health and debt and anyone's ability to just live their lives as they wish to do. We've asked the commission to report its recommendations in the spring next year, and we expect those to shape our thinking about how we encourage and drive the fair work agenda right across Wales.
Ie, mae'r adroddiad yn un rhagorol. Mae'r comisiwn wedi bod yn ymgysylltu â nifer fawr ac amrywiaeth eang o sefydliadau ac unigolion yn rhan o'i waith casglu tystiolaeth, gan gynnwys Sefydliad Bevan y mae Vikki Howells wedi tynnu sylw ato yn y fan yna. Rydym ni'n cydnabod effeithiau niweidiol y defnydd amhriodol o gontractau dim oriau. I'r rhai sy'n ennill bywoliaeth drwy'r economi "gig", gall yr ansicrwydd, yr ansefydlogrwydd a'r diffyg diogelwch y maen nhw'n gweithio ar eu sail, greu pwysau trwm ar eu bywydau. Cafwyd adroddiad echrydus gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn ddiweddar ynghylch yr hyn a all ddigwydd i iechyd meddwl pobl pan eu bod yn dioddef gan ddyled niweidiol, ac mae'r ymgyrch—rwy'n gobeithio bod pawb yn y Siambr wedi gweld, Llywydd—am fod yn ofalus ynghylch cost y Nadolig a dweud wrth bobl ble i fynd am gyngor ar ddyled os byddant yn canfod eu hunain mewn rhai o'r anawsterau hynny, yn un pwysig iawn wrth bobl nesáu at dymor y Nadolig pryd y gallent gael trafferthion i gael hanfodion bywyd hyd yn oed.
Rydym ni wedi gofyn i'r comisiwn ystyried yn ddifrifol iawn pob agwedd ar waith annheg a'r defnydd o gontractau dim oriau, yn enwedig am y rhesymau gwirioneddol hynny y gall yr anallu i gynllunio neu ddibynnu ar unrhyw incwm penodol arwain at oblygiadau difrifol iawn o ran iechyd meddwl a dyled a gallu rhywun i fyw ei fywyd fel y mae'n dymuno ei wneud. Rydym ni wedi gofyn i'r comisiwn adrodd ei argymhellion yng ngwanwyn y flwyddyn nesaf, ac rydym ni'n disgwyl i'r rheini lywio ein syniadau ynghylch sut yr ydym ni'n annog ac yn hyrwyddo'r agenda gwaith teg ledled Cymru gyfan.
Leader of the house, I've just heard your answer, but can you outline what is the working relationship between the Fair Work Commission and the Welsh Government's economic contract and calls to action?
Arweinydd y tŷ, rwyf i newydd glywed eich ateb, ond a allwch chi amlinellu beth yw'r berthynas waith rhwng y Comisiwn Gwaith Teg a chontract economaidd a galwadau i weithredu Llywodraeth Cymru?
Yes. We've asked the Fair Work Commission to take into account all Government strategy in their work, but they're acting on their own. They're taking evidence at the moment. They're supported by a small secretariat from the Welsh Government, but we've asked them to look across the piece and to say how best that piece can meld together with our current set of priorities and strategies, and what we need to do in order to make that jigsaw best fit.
Gallaf. Rydym ni wedi gofyn i'r Comisiwn Gwaith Teg gymryd holl strategaethau'r Llywodraeth i ystyriaeth yn eu gwaith, ond maen nhw'n gweithredu ar eu pennau eu hunain. Maen nhw'n casglu tystiolaeth ar hyn o bryd. Maen nhw'n cael eu cynorthwyo gan ysgrifenyddiaeth fach o Lywodraeth Cymru, ond rydym ni wedi gofyn iddyn nhw ystyried y sefyllfa yn gyffredinol ac i ddweud sut orau y gellir cyfuno'r sefyllfa honno gyda'n cyfres bresennol o flaenoriaethau a strategaethau, a'r hyn y mae angen i ni ei wneud er mwyn gwneud i'r jig-so hwnnw ffitio orau.
7. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu'r camau sy'n cael eu cymryd i gefnogi datblygu economaidd yng Nghonwy? OAQ53063
7. Will the First Minister state what action he's taking to support economic development in Conwy? OAQ53063
Yes. Our 'Prosperity for All' national strategy and economic action plan set out the actions we are taking to support economic development across the whole of Wales.
Gwnaf. Mae ein strategaeth genedlaethol a'n cynllun gweithredu economaidd, 'Ffyniant i Bawb' yn nodi'r camau yr ydym ni'n eu cymryd i gynorthwyo datblygiad economaidd ar draws Cymru gyfan.
Thank you. Leader of the house, it is an extremely sad fact that our 100-year-old historic Conwy mussel industry is now on the brink of collapse. Your Government and its decision to enforce the provisions of the Sea Fish Licensing Order 1992, requiring all vessels used to have a costly licence as of 1 September 2017 without any phasing in and without any notice, has now effectively placed those without licences out of employment immediately. And in doing so, there's a huge threat to our mussel industry.
Currently now, there are only two gatherers left and that's now making sure that the purification plant is very close to closure. Putting this into context, there were around 30 vessels in the 1960s and we do have the best beds in Wales in Conwy. Conwy Town Council, thankfully, have decided to offer some financial support, and in a special Conwy County Borough Council meeting last month, the cabinet resolved to explore and support an application by the Conwy Mussels company for a several order.
Leader of the house, this fishery is managed by your Government and is a historic industry. Can you please state what support you will provide to this struggling industry and will you give assurances that if an application for a several order is made, it will not take three to five years? That would be too late; the industry will go. So, please, will you work with your Cabinet and your Government and please save this fishing industry and support that several order for Conwy?
Diolch. Arweinydd y Tŷ, mae'n ffaith drist ofnadwy bod ein diwydiant cregyn gleision 100 mlwydd oed hanesyddol yng Nghonwy ar fin chwalu erbyn hyn. Mae eich Llywodraeth chi a'i phenderfyniad i orfodi darpariaethau Gorchymyn Trwyddedu Pysgod Môr 1992, yn ei gwneud yn ofynnol i bob cwch a ddefnyddir feddu ar drwydded gostus o 1 Medi 2017 heb unrhyw gyflwyniad graddol ac heb unrhyw rybudd, i bob pwrpas wedi gwneud y rhai nad oes ganddynt drwyddedau yn ddi-waith ar unwaith. A thrwy wneud hynny, ceir bygythiad enfawr i'n diwydiant cregyn gleision.
Ar hyn o bryd nawr, dim ond dau o gasglwyr sydd ar ôl ac mae hynny'n gwneud yn siŵr erbyn hyn bod y gwaith puro yn agos iawn at gau. I roi hyn yn ei gyd-destun, roedd tua 30 o gychod yn y 1960au ac mae gennym ni'r gwelyau gorau yng Nghymru yng Nghonwy. Mae Cyngor Tref Conwy, diolch byth, wedi penderfynu cynnig rhywfaint o gymorth ariannol, ac mewn cyfarfod arbennig o Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy fis diwethaf, penderfynodd y cabinet archwilio a chynorthwyo cais gan gwmni Conwy Mussels am orchymyn pysgodfa unigol.
Arweinydd y tŷ, rheolir y bysgodfa hon gan eich Llywodraeth chi ac mae'n ddiwydiant hanesyddol. A allwch chi ddatgan, os gwelwch yn dda, pa gymorth y gwnewch chi ei ddarparu i'r diwydiant hwn sydd mewn trafferthion ac a wnewch chi roi sicrwydd os bydd cais am orchymyn pysgodfa unigol yn cael ei wneud, na fydd yn cymryd tair i bum mlynedd? Byddai hynny'n rhy hwyr; bydd y diwydiant yn diflannu. Felly, os gwelwch yn dda, a wnewch chi weithio gyda'ch Cabinet a'ch Llywodraeth ac achub y diwydiant pysgota hwn a chefnogi'r gorchymyn pysgodfa unigol hwnnw i Gonwy?
I'm not familiar with some of the statistics the Member has just set out, so if she wants to write in to the Cabinet Secretary, we'll make sure that you get a detailed answer to that.
Nid wyf i'n gyfarwydd â rhai o'r ystadegau y mae'r Aelod newydd eu cyflwyno, felly os hoffai ysgrifennu at Ysgrifennydd y Cabinet, byddwn ni'n gwneud yn siŵr eich bod chi'n cael ateb manwl i hynny.
8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am berfformiad y GIG yng Nghymru yn ystod ei gyfnod yn ei swydd? OAQ53031
8. Will the First Minister make a statement on the performance of the Welsh NHS during his time in office? OAQ53031
Yes. We have focused on the NHS as a priority at a time of austerity impacting on public services. The Organisation for Economic Co-operation and Development report, 'Reviews of Health Care Quality: United Kingdom 2016', found quality at the heart of the Welsh health system and highlighted that we prioritise high-quality and patient-centred care.
Gwnaf. Rydym ni wedi canolbwyntio ar y GIG fel blaenoriaeth ar adeg o gyni cyllidol sy'n effeithio ar wasanaethau cyhoeddus. Canfuwyd ansawdd wrth wraidd system iechyd Cymru yn adroddiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, 'Reviews of Health Care Quality: United Kingdom 2016', ac amlygwyd ein bod ni'n blaenoriaethu gofal o ansawdd uchel sy'n canolbwyntio ar y claf.
Leader of the house, many people will disagree with the statement that this particular Government has given sufficient priority to the national health service. Under the leadership of this particular First Minister, the number of individuals that are waiting longer than 36 weeks to receive treatment has increased from zero back in 2009 to 13,500. In that period, the four-hour target for emergency departments has never, ever been met, and the 12-hour target, the number of patients who are breaking that has increased by over 4,000 per cent.
This is not a record of which to be proud and, alongside that, the fact that this is a First Minister who has been the only First Minister or only leader of a Government anywhere in the UK to cut a health service budget is a lamentable performance. Can you, as the leader of the house, assure us that in the next First Minister's in-tray, there will be a note asking for investment in our NHS, not this sort of performance that we've seen in the past?
Arweinydd y tŷ, bydd llawer o bobl yn anghytuno â'r datganiad bod y Llywodraeth benodol hon wedi rhoi digon o flaenoriaeth i'r gwasanaeth iechyd gwladol. O dan arweiniad y Prif Weinidog penodol hwn, mae nifer yr unigolion sy'n aros yn hwy na 36 wythnos am driniaeth wedi cynyddu o ddim yn ôl yn 2009 i 13,500. Yn y cyfnod hwnnw, nid yw'r targed pedair awr ar gyfer adrannau achosion brys erioed, erioed wedi ei fodloni, ac o ran y targed 12 awr, mae nifer y cleifion sy'n mynd y tu hwnt i hwnnw wedi cynyddu gan dros 4,000 y cant.
Nid yw hwn yn hanes i fod yn falch ohono ac, ochr yn ochr â hynny, mae'r ffaith bod hwn yn Brif Weinidog sydd wedi bod yr unig Brif Weinidog neu'r unig arweinydd Llywodraeth mewn unrhyw le yn y DU i dorri cyllideb gwasanaeth iechyd yn berfformiad truenus. A allwch chi, fel arweinydd y tŷ, ein sicrhau y bydd nodyn ym mewnflwch y Prif Weinidog nesaf yn gofyn am fuddsoddiad yn ein GIG, nid y math hwn o berfformiad yr ydym ni wedi ei weld yn y gorffennol?
Well, I think that the Conservatives' ability to divorce their support for an austerity driven political choice at UK level from the effect on the budgets of the Welsh Government is absolutely extraordinary. Llywydd, in terms of our record on the NHS, we continue to see very high reported levels of satisfaction with the Welsh NHS. Our last fundamentals of care survey, for example, showed that 99 per cent of patients felt they were treated with dignity and respect, and 96 per cent were satisfied with the overall care they received. Ninety-three per cent of patients rated their overall care positively in the 2016 cancer patient experience survey, for example.
One of the most crucial outcomes when diagnosed with cancer is survival, and I for one am one of the people who have survived. I've just had my letter saying that I'm five years free of cancer. I'm extremely grateful to the doctors and nurses who worked with me, two of whom were not born in the United Kingdom, and I'm extremely grateful that they chose to come and live and work in Wales. I owe my continued survival to them. I'm pleased to note the continued improvements in one and five-year survival for all cancer patients in Wales. We're very proud of that, and rightly so.
We're leading the way internationally with the Welsh ambulance clinical response model. Ambulance services in England, Northern Ireland, Scotland, Australia and Canada have now replicated the clinical response model approach pioneered here in Wales. More people are starting the treatment they need within the target time. Over 86 per cent of patients have been waiting less than 26 weeks for treatment in September 2018—3.2 percentage points higher than in September 2017, for example. The number of patients waiting over 36 weeks on an RTT pathway was 31 per cent lower in September 2018, compared to September 2017, and 52 per cent lower than the high of August 2015. On its own measures, England is reporting its worst waiting time on record—18 weeks' performance in England in September 2018 was the worst on record.
Over the last three years, we've invested an additional £130 million, we've significantly cut waiting times across the country, we continue to lower our delayed transfers of care figures—they're lower than the historical levels ever seen in Wales—we've prioritised health spending to ensure the NHS in Wales and the wider care system have the resources necessary, while planning for a long-term and sustainable future. Investment in the NHS in Wales is at a record high. We spend more per head on health than England, with more staff than ever before providing high-quality healthcare across all parts of the NHS. Over the last year, more than 1 million patients attended accident and emergency departments across Wales. Despite pressures in October, eight out of 10 patients had been assessed, treated and discharged from A&E departments within four hours. The typical waiting time in October was two hours and 18 minutes from arrival until admission, transfer or discharge.
Llywydd, I think we have every right to be very proud both of our First Minister's record and of our record as a Welsh Labour Government here in the last nine years, and I look forward to the future Government with great pleasure.
Wel, rwy'n credu bod gallu'r Ceidwadwyr i ysgaru eu cefnogaeth i ddewis gwleidyddol wedi'i ysgogi gan gyni cyllidol ar lefel y DU oddi wrth yr effaith ar gyllidebau Llywodraeth Cymru yn gwbl ryfeddol. Llywydd, o ran ein hanes ar y GIG, rydym ni'n parhau i weld lefelau uchel iawn o foddhad gyda GIG Cymru yn cael eu hadrodd. Dangosodd ein harolwg hanfodion gofal diwethaf, er enghraifft, bod 99 y cant o gleifion yn teimlo eu bod yn cael eu trin gydag urddas a pharch, ac roedd 96 y cant yn fodlon â'r gofal cyffredinol yr oeddent yn ei gael. Roedd gan naw deg tri y cant o gleifion farn gadarnhaol ar eu gofal cyffredinol yn arolwg profiad cleifion canser 2016, er enghraifft.
Un o'r canlyniadau mwyaf tyngedfennol o gael diagnosis o ganser yw goroesi, ac rwyf i'n un o'r bobl sydd wedi goroesi. Rwyf i newydd gael fy llythyr yn dweud fy mod i'n rhydd o ganser ers pum mlynedd. Rwy'n hynod ddiolchgar i'r meddygon a'r nyrsys a weithiodd gyda mi, ac roedd dau ohonynt na chawsant eu geni yn y Deyrnas Unedig, ac rwy'n hynod ddiolchgar eu bod wedi dewis dod i fyw a gweithio yng Nghymru. Rwy'n ddyledus iddyn nhw am fy ngoroesiad parhaus. Rwy'n falch o nodi'r gwelliannau parhaus i oroesiad un a phum mlynedd i'r holl gleifion canser yng Nghymru. Rydym ni'n falch iawn o hynny, a hynny'n gwbl briodol.
Rydym ni'n arwain y ffordd yn rhyngwladol gyda model ymateb clinigol ambiwlansys Cymru. Mae gwasanaethau ambiwlans yn Lloegr, Gogledd Iwerddon, yr Alban, Awstralia a Canada wedi efelychu'r dull model ymateb clinigol a arloeswyd yma yng Nghymru erbyn hyn. Mae mwy o bobl yn dechrau'r driniaeth sydd ei hangen arnynt yn unol â'r amser targed. Mae dros 86 y cant o gleifion wedi bod yn aros llai na 26 wythnos am driniaeth ym mis Medi 2018—3.2 pwynt canran yn uwch nag ym mis Medi 2017, er enghraifft. Roedd nifer y cleifion a oedd yn aros am dros 36 wythnos ar lwybr atgyfeirio i driniaeth 31 y cant yn is ym mis Medi 2018, o'i gymharu â mis Medi 2017, a 52 y cant yn is na'r lefel uchaf ym mis Awst 2015. Ar sail ei mesurau ei hun, mae Lloegr yn adrodd ei hamser aros gwaethaf erioed—roedd perfformiad o 18 wythnos yn Lloegr ym mis Medi 2018 y gwaethaf erioed.
Dros y tair blynedd diwethaf, rydym ni wedi buddsoddi £130 miliwn yn ychwanegol, rydym ni wedi lleihau amseroedd aros yn sylweddol ar draws y wlad, rydym ni'n parhau i ostwng ein ffigurau oedi wrth drosglwyddo gofal—maen nhw'n is na'r lefelau hanesyddol a welwyd erioed yng Nghymru—rydym ni wedi blaenoriaethu gwariant ar iechyd i sicrhau bod gan y GIG yng Nghymru a'r system ofal ehangach yr adnoddau angenrheidiol, gan gynllunio ar gyfer dyfodol hirdymor a chynaliadwy. Mae buddsoddiad yn y GIG yng Nghymru yn uwch nag erioed. Rydym ni'n gwario mwy fesul pen ar iechyd nag yn Lloegr, gyda mwy o staff nag erioed o'r blaen yn darparu gofal iechyd o ansawdd uchel ar draws bob rhan o'r GIG. Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, aeth mwy nag 1 filiwn o gleifion i adrannau damweiniau ac achosion brys ledled Cymru. Er gwaethaf pwysau ym mis Hydref, roedd wyth o bob 10 claf wedi cael eu hasesu, eu trin a'u rhyddhau o adrannau damweiniau ac achosion brys o fewn pedair awr. Dwy awr a 18 munud oedd yr amser aros nodweddiadol o gyrraedd i gael eu derbyn, eu trosglwyddo neu eu rhyddhau ym mis Hydref.
Llywydd, rwy'n credu bod gennym ni bob hawl i fod yn falch iawn o hanes ein Prif Weinidog ac o'n hanes fel Llywodraeth Lafur Cymru yma yn y naw mlynedd diwethaf, ac edrychaf ymlaen at Lywodraeth y dyfodol gyda phleser mawr.
With one health board in special measures and three health boards, including Abertawe Bro Morgannwg in my own region, in targeted intervention, the picture is not rosy, however. Despite talk of moving care into the community and of prudent healthcare over the past 10 years, do you not agree that your Government's workforce planning over the past 10 years has simply not been up to scratch?
Gydag un Bwrdd Iechyd mewn mesurau arbennig a thri Bwrdd Iechyd, gan gynnwys Abertawe Bro Morgannwg yn fy rhanbarth i, mewn ymyrraeth wedi'i dargedu, nid yw'r darlun yn fêl i gyd, fodd bynnag. Er gwaethaf siarad am symud gofal i'r gymuned a gofal iechyd darbodus dros y 10 mlynedd diwethaf, onid ydych chi'n cytuno nad yw cynllunio gweithlu eich Llywodraeth dros y 10 mlynedd diwethaf wedi cyrraedd y safon?
No, I don't agree with that at all. I think that there's been a strong focus on recruitment and planning. Llywydd, I won't test your patience by reading out statistics yet again, but the statistics are plain for all to see. We are clearly doing very well indeed We've done extremely well with the recruitment of doctors, for example, this year. The health Secretary has made many statements to that effect and answered questions to that effect in the house on many occasions.
Nac ydw, nid wyf i'n cytuno â hynny o gwbl. Rwy'n credu y bu pwyslais cryf ar recriwtio a chynllunio. Llywydd, wnaf i ddim trethu'ch amynedd drwy ddarllen ystadegau eto, ond mae'r ystadegau yn amlwg i bawb eu gweld. Rydym ni'n amlwg yn gwneud yn dda iawn yn wir. Fe wnaethom yn eithriadol o dda gyda recriwtio meddygon, er enghraifft, eleni. Mae'r Ysgrifennydd Iechyd wedi gwneud sawl datganiad i'r perwyl hwnnw ac wedi ateb cwestiynau i'r perwyl hwnnw yn y tŷ ar sawl achlysur.
9. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ddyfodol llywodraeth leol yng Nghymru? OAQ53027
9. Will the First Minister provide an update on the future of local government in Wales? OAQ53027
Yes. The Cabinet Secretary for Local Government and Public Services set out the next steps for strengthening local government in his oral statement on 17 July.
Gwnaf. Amlinellodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus y camau nesaf ar gyfer cryfhau llywodraeth leol yn ei ddatganiad llafar ar 17 Gorffennaf.
Thank you for that answer. Leader of the house, in March, your Welsh Government proposed three options for the merger of local authorities. The Cabinet Secretary stated at the time that radical change is needed. Yet, he has failed to drive this forward due to pressure from the WLGA. Leader of the house, do you believe that radical change is needed, and if so, when?
Diolch am yr ateb hwnnw. Arweinydd y Tŷ, ym mis Mawrth, cynigiodd Llywodraeth Cymru dri dewis ar gyfer uno awdurdodau lleol. Dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet bryd hynny bod angen newid radical. Eto i gyd, mae wedi methu â bwrw ymlaen gyda hyn oherwydd pwysau gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Arweinydd y Tŷ, a ydych chi'n credu bod angen newid radical, ac os felly, pryd?
I think it's clear that there's an appetite amongst local government to work well together and to collaborate. Members across the Chamber today have mentioned things where collaboration has worked extremely well. Unlike in England, we've protected local government in Wales from the worst of austerity imposed by the UK Government, and we've ensured that vital services can continue to be delivered. Our local authorities collaborate well together and should be very proud of their ability to withstand the onslaught of austerity.
Rwy'n credu ei bod hi'n amlwg bod awydd ymhlith Llywodraeth Leol i weithio'n dda gyda'i gilydd a chydweithredu. Mae Aelodau o bob rhan o'r Siambr heddiw wedi crybwyll pethau lle mae cydweithredu wedi gweithio'n hynod o dda. Yn wahanol i Loegr, rydym ni wedi amddiffyn llywodraeth leol yng Nghymru rhag y gwaethaf o'r cyni y mae Llywodraeth y DU yn ei orfodi, ac rydym wedi sicrhau y gellir parhau i ddarparu gwasanaethau hanfodol. Mae ein hawdurdodau lleol yn cydweithio'n dda gyda'i gilydd ac fe ddylen nhw fod yn falch iawn o'u gallu i wrthsefyll y cyni didrugaredd.
Diolch i arweinydd y tŷ.
Thank you, leader of the house.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Gareth Bennett, a gwelliannau 2 a 3 yn enw Rhun ap Iorwerth. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Gareth Bennett, and amendments 2 and 3 in the name of Rhun ap Iorwerth. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r ddadl ar y cytundeb ymadael â'r Undeb Ewropeaidd a'r datganiad gwleidyddol. Rydw i'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid i gyflwyno'r cynnig—Mark Drakeford.
The next item, therefore, is the debate on the European Union withdrawal agreement and political declaration. I call on the Cabinet Secretary for Finance to move the motion—Mark Drakeford.
Cynnig NDM6889 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi’r Cytundeb Ymadael a’r Datganiad Gwleidyddol ar y berthynas rhwng y DU a’r UE yn y dyfodol y cytunwyd arnynt gan y Cyngor Ewropeaidd a Llywodraeth y DU, ond yn siomedig nad yw Cymru na’r Alban yn cael eu crybwyll yn unrhyw un o’r dogfennau.
2. Yn nodi’n benodol y trefniadau ar gyfer diogelu hawliau dinasyddion ac ar gyfer cyfnod pontio y mae Llywodraeth Cymru wedi dadlau’n gyson drosto ac a fyddai’n osgoi’r canlyniad trychinebus lle na cheir cytundeb ym mis Mawrth 2019.
3. Yn nodi y bydd gan y Cynulliad gyfle arall i drafod y Cytundeb Ymadael wrth iddo ystyried a fydd yn rhoi ei gydsyniad deddfwriaethol ai peidio i Fil y Cytundeb Ymadael y mae Llywodraeth y DU yn bwriadu ei gyflwyno.
4. Yn credu nad yw’r berthynas yn y dyfodol fel y’i rhagwelir gan y Datganiad Gwleidyddol yn bodloni’r model ar gyfer y berthynas rhwng y DU / EU yn y dyfodol a nodir yn Diogelu Dyfodol Cymru, sydd wedi cael ei gefnogi’n gyson gan y Cynulliad ac nad yw’n rhoi sicrwydd cadarn mewn perthynas â hawliau gweithwyr, hawliau dynol a deddfwriaeth yn ymwneud â chydraddoldeb yn y dyfodol.
5. Yn nodi bod llinellau coch Llywodraeth y DU wedi cyfyngu ar gwmpas y cytundeb dros dro y cytunwyd arno â’r UE ac yn credu y dylai Llywodraeth y DU ganolbwyntio’n hytrach ar ddiogelu perthynas hirdymor sy’n darparu fel bod modd cymryd rhan yn y farchnad sengl ac mewn undeb tollau, gan geisio ymestyn Erthygl 50 os bydd angen.
6. Yn credu y dylai Llywodraeth y DU ddatgan yn awr ei bwriad i negodi ar y sail honno ac os yw’n methu â gwneud hynny, dylid naill ai cynnal Etholiad Cyffredinol neu bleidlais gyhoeddus i benderfynu ar y telerau ar gyfer ymadawiad y DU, neu a ydy’n dymuno aros.
Motion NDM6889 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Takes note of the Withdrawal Agreement and the Political Declaration on the future relationship between the UK and the EU agreed by the European Council and the UK Government, but regrets that neither Wales or Scotland are mentioned in either document.
2. Notes in particular the arrangements for the protection of citizens’ rights and for a transition period for which the Welsh Government has consistently argued and which would avoid the catastrophic outcome of ‘no deal’ in March 2019.
3. Notes that the Assembly will have a further opportunity to debate the Withdrawal Agreement as it considers whether or not to give its legislative consent to the Withdrawal Agreement Bill which the UK Government intends to bring forward.
4. Believes that the future relationship as envisaged by the Political Declaration falls short of the model for the UK / EU future relationship set out in Securing Wales’ Future, which has been consistently supported by the Assembly and fails to provide robust guarantees in respect of future workers’ rights, human rights and equalities legislation.
5. Notes that the UK Government’s red lines have constrained the scope of the provisional deal reached with the EU and believes that the UK Government should instead be focused on securing a long-term relationship which provides for participation in the single market and a customs union, seeking to extend the Article 50 period if needs be.
6. Believes that the UK Government should declare now its intention to negotiate on that basis and that if it fails to do so, there should be either a general election or a public vote to decide the terms on which the UK leaves, or whether it wishes to remain.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. Brexit is undoubtedly the most serious political challenge to face the United Kingdom since the creation of this Assembly and it is a challenge that has been turned into a full-blown crisis as a result of the inept and divisive way in which it has been managed by the current UK Government. The motion before the Assembly sets out the Welsh Government's position on the withdrawal agreement and political declaration, and why these do not deliver the sort of Brexit that can secure Wales's future.
Diolch yn fawr, Llywydd. Brexit yn sicr yw'r her wleidyddol fwyaf difrifol i wynebu'r Deyrnas Unedig ers creu'r Cynulliad hwn ac mae'n her sydd wedi troi'n argyfwng llwyr o ganlyniad i'r ffordd ddi-glem a chynhennus y mae Llywodraeth bresennol y DU wedi rheoli hynny. Mae'r cynnig gerbron y Cynulliad yn nodi safbwynt Llywodraeth Cymru ar y cytundeb ymadael a'r datganiad gwleidyddol, a pham nad yw'r rhain yn cyflawni'r math o Brexit a all sicrhau dyfodol Cymru.
For the avoidance of doubt, let me say right at the start that the deal that is before us is unacceptable to the Welsh Government, and one which we believe should be rejected. I hope that the National Assembly for Wales will agree that position, so that those who are ultimately responsible for passing a verdict on the two elements of the deal struck by the Prime Minister, the withdrawal agreement and the political declaration, are left in no doubt of the views of this Assembly.
Llywydd, the UK Parliament is about to embark on its five-day debate. Our discussions this afternoon have been deliberately timed to ensure that the Assembly's consideration is able to influence the meaningful vote in which that debate culminates. And this Assembly also needs to influence what happens if, as now seems inevitable, the House of Commons rejects the Prime Minister's deal. The final part of the Government motion before the Assembly points ahead and sets out the options we believe ought to be considered if that proves to the case.
Llywydd, I want to be clear at the start as well that the advice that the Welsh Government gave to the people of Wales in the run-up to the referendum of 2016 would be unchanged if we were asked to provide advice today. On the basis of all the economic evidence, Wales would be better off remaining within the European Union, and our prosperity is neither so deep-rooted nor so widely shared that we can readily volunteer for an act of economic self-harm. Yet, it remains the fact that Wales and the UK as a whole voted to leave the European Union. And, Llywydd, no matter how strongly we may feel as individuals on either side of the Brexit debate, that is not the focus of this afternoon's consideration. Rather, we are asked to come to our conclusion on the withdrawal agreement and the political declaration.
I begin with the withdrawal agreement, because it is very obviously the more developed of the two, and also the closer of the two to the position of the Welsh Government. Indeed, if I contrast the withdrawal agreement with the content of 'Securing Wales' Future', jointly agreed with Plaid Cymru in January of 2017, and the Prime Minister's Lancaster House speech of the same month, it is striking just how much closer the agreement comes to our position than that of Mrs May. It contains a set of protections for citizenship rights. It provides for a transition period, so essential to avoid a massive dislocation of our economy, and allows for it to be extended if needed. It contains a commitment to pay our bills. It offers regulatory alignment for goods and agricultural products. It even, buried in the depths of obfuscatory language, provides for a customs union. But, Llywydd, part of the reason why we are unable to support the withdrawal agreement this afternoon is because of that very obfuscation, because the agreement demonstrates that even at this very last moment, the Prime Minister remains unwilling to spell out the realities of our situation. Instead, she tours the television studios repeating mantras that convince nobody and, rather, succeed in persuading people of entirely opposing views that they are united at least in this—that they will not support the Prime Minister.
So, the failure of the withdrawal agreement is political as well as practical, but the practical flaws are real as well. Here are just three ways in which the withdrawal agreement fails to deliver an outcome that the Welsh Government could support. Firstly, in terms of so many of the level playing field issues, a technocratic description of things that really matter to Welsh citizens, such as environmental standards and workers' rights, the UK is committed only to non-regression—not, in other words, to keeping pace with evolving European standards. We believe strongly, and have consistently argued, that where the EU moves ahead in such matters, the United Kingdom should do so too. We cannot and will not support anything less.
Secondly, the agreement fails to deal with issues of the services sector, the largest part of our economy, and the one in which the UK has a clear surplus in trade with the EU. It continues to declare a separation of the services sector from goods, with no guarantees that the access to the EU single market will not be seriously restricted. The withdrawal agreement perpetuates an unworkable distinction between goods and services that will damage Welsh businesses, and we cannot support it.
And thirdly, and practically, Llywydd, the prospect of a regulatory border in the Irish sea, with unknown consequences for the economic relationships of Great Britain with the island of Ireland, remains a sticking point for us. Now, we accept the absolute priority of ensuring that a hard border does not return to the island of Ireland, but the backstop as it has been constructed remains worrying and potentially injurious to Wales.
Llywydd, our anxieties about the backstop issue could have been allayed entirely through the political declaration to which I now turn, because the political declaration could have contained a firm commitment from both the EU and the UK to the combination of a permanent customs union and full participation in the single market, which would ensure that we needed no new barriers between any part of the UK and the EU-27, the solution, of course, advanced in 'Securing Wales' Future'. Instead, the political declaration manifestly fails to contain robust commitments from both sides to develop a future relationship that will provide the greatest possible continuity of our economic links with the EU, compatible with no longer being part of its political construction. Rather, it is a cobbled together, back-of-an-envelope document that tries to pay lip service to some of the language used by the UK Government in its White Paper, while moving not a jot from the EU's insistence that you cannot be part in and part out of the single market.
The UK Government has had to admit that it was not able to persuade the EU to make commitments to frictionless trade, and that salutary fact means that it is inevitable that the political declaration leaves us exposed to a dramatic reduction in access to markets compared to that enjoyed by Welsh businesses today.
Er mwyn osgoi amheuaeth, gadewch imi ddweud ar y dechrau fod y cytundeb sydd ger ein bron yn annerbyniol i Lywodraeth Cymru, ac yn un y credwn y dylid ei wrthod. Rwy'n gobeithio y bydd Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn cytuno â'r sefyllfa honno, fel nad oes unrhyw amheuaeth ymysg y rhai sy'n gyfrifol yn y pen draw am ddyfarnu ar y ddwy elfen o'r cytundeb y mae Prif Weinidog y Deyrnas Unedig wedi dod iddo, y cytundeb ymadael a'r datganiad gwleidyddol, ynghylch barn y Cynulliad hwn.
Llywydd, mae Senedd y DU ar fin cychwyn ar ei dadl pum diwrnod. Amserwyd ein trafodaethau y prynhawn yma'n fwriadol i sicrhau bod ystyriaeth y Cynulliad yn gallu dylanwadu ar bleidlais ystyrlon a fydd yn terfynu'r ddadl honno. Hefyd, mae angen i'r Cynulliad hwn ddylanwadu ar yr hyn sy'n digwydd os bydd Tŷ'r Cyffredin, fel yr ymddengys yn anochel bellach, yn gwrthod cytundeb y Prif Weinidog. Mae rhan olaf cynnig y Llywodraeth sydd gerbron y Cynulliad yn edrych tua'r dyfodol ac yn rhestru'r dewisiadau y credwn ni y dylid eu hystyried os mai dyna fydd yn digwydd.
Llywydd, rwyf eisiau bod yn glir ar y dechrau hefyd y byddai'r cyngor a roddodd Llywodraeth Cymru i bobl Cymru yn y cyfnod cyn refferendwm 2016 yr un fath os gofynnwyd inni roi cyngor heddiw. Ar sail yr holl dystiolaeth economaidd, byddai Cymru yn well yn aros o fewn yr Undeb Ewropeaidd, ac nid yw ein ffyniant wedi ymwreiddio mor ddwfn nac wedi ei hannu mor eang fel y gallwn ni wirfoddoli i niweidio'n hunain yn economaidd. Eto i gyd, y ffaith yw bod Cymru a'r Deyrnas Unedig fel uned gyfan wedi pleidleisio i adael yr Undeb Ewropeaidd. A, Llywydd, ni waeth pa mor gryf yr ydym ni'n teimlo fel unigolion ar ddwy ochr y ddadl Brexit, nid hynny yw canolbwynt yr ystyriaeth y prynhawn yma. Yn hytrach, gofynnwyd inni ddod i'n casgliad ar y cytundeb ymadael a'r datganiad gwleidyddol.
Dechreuaf gyda'r cytundeb ymadael, oherwydd mae'n amlwg iawn mai dyma'r mwyaf datblygedig o'r ddwy elfen, a hefyd yr agosaf o'r ddwy at safbwynt Llywodraeth Cymru. Yn wir, os cyferbynnaf y cytundeb ymadael â chynnwys 'Diogelu Dyfodol Cymru', y cytunwyd arno ar y cyd â Phlaid Cymru ym mis Ionawr 2017, ac araith Lancaster House Prif Weinidog y Deyrnas Unedig yn yr un mis, mae'n drawiadol faint yn union yn nes yw'r cytundeb at ein safbwynt ni nag un Mrs May. Mae'n cynnwys cyfres o amddiffyniadau ar gyfer hawliau dinasyddiaeth. Mae'n darparu ar gyfer cyfnod pontio, sydd mor hanfodol er mwyn osgoi dryswch aruthrol i'n heconomi, ac yn caniatáu ar gyfer ymestyn y cyfnod hwnnw os oes angen. Mae'n cynnwys ymrwymiad i dalu'n biliau. Mae'n cynnig alinio rheoleiddio ar gyfer nwyddau a chynnyrch amaethyddol. Mae hyd yn oed, wedi ei gladdu yn nyfnderoedd yr iaith ddryslyd, yn darparu ar gyfer undeb tollau. Ond, Llywydd, rhan o'r rheswm pam na allwn ni gefnogi'r cytundeb ymadael y prynhawn yma yw oherwydd yr union ddryswch hwnnw, oherwydd bod y cytundeb yn dangos, hyd yn oed ar y funud olaf hon, fod Prif Weinidog y Deyrnas Unedig yn parhau'n amharod i egluro'n fanwl realiti ein sefyllfa. Yn hytrach, mae'n teithio o stiwdio deledu i stiwdio deledu yn ailadrodd mantras sy'n argyhoeddi neb ac, yn hytrach, yn llwyddo i berswadio pobl o safbwyntiau hollol gyferbyniol eu bod nhw yn unedig o leiaf yn hyn o beth—na wnân nhw gefnogi'r Prif Weinidog.
Felly, mae methiant y cytundeb ymadael yn wleidyddol yn ogystal ag yn ymarferol, ond mae gwendidau ymarferol gwirioneddol hefyd. Dyma dair ffordd yn unig y bydd y cytundeb ymadael yn methu â chyflawni canlyniad y gallai Llywodraeth Cymru ei gefnogi. Yn gyntaf, o ran cynifer o'r materion chwarae teg, disgrifiad technocratig o bethau sy'n wirioneddol bwysig i ddinasyddion Cymru, megis safonau amgylcheddol a hawliau gweithwyr, mae'r DU yn ymrwymedig dim ond i beidio â'u gwanhau—nid, mewn geiriau eraill, i geisio cael cyfatebiaeth i safonau esblygol Ewropeaidd. Rydym ni'n credu'n gryf, ac wedi dadlau'n gyson, os yw'r UE yn symud ymlaen mewn materion o'r fath, y dylai'r Deyrnas Unedig wneud hynny hefyd. Ni allwn ni ac ni fyddwn ni yn cefnogi unrhyw beth llai.
Yn ail, nid yw'r cytundeb yn ymdrin â materion y sector gwasanaethau, y rhan fwyaf o'n heconomi, a'r rhan y mae gan y DU warged clir mewn masnach gyda'r UE. Mae'n parhau i ddatgan bod y sector gwasanaethau ar wahân i nwyddau, gyda dim sicrwydd na fydd mynediad i farchnad sengl yr UE wedi ei gyfyngu'n ddifrifol. Mae'r cytundeb ymadael yn parhau i wahaniaethu mewn modd anymarferol rhwng nwyddau a gwasanaethau, a fydd yn niweidio busnesau Cymru, ac ni allwn ni ei gefnogi.
Ac yn drydydd, ac yn ymarferol, Llywydd, mae'r posibilrwydd o ffin ym Môr Iwerddon a fyddai'n cael ei rheoleiddio, gyda chanlyniadau anhysbys i berthynas economaidd Prydain Fawr gydag Ynys Iwerddon, yn parhau i fod yn faen tramgwydd i ni. Nawr, rydym ni'n derbyn y flaenoriaeth absoliwt o sicrhau nad yw ffin galed yn dychwelyd i Iwerddon, ond mae'r trefniadau wrth gefn, fel y maen nhw wedi eu llunio, yn parhau i beri pryder ac fe allan nhw fod yn niweidiol i Gymru.
Llywydd, gellid bod wedi lleddfu ein pryderon am y trefniadau wrth gefn yn gyfan gwbl drwy'r datganiad gwleidyddol y trof ato nawr. Gallai'r datganiad gwleidyddol fod wedi cynnwys ymrwymiad cadarn gan yr UE a'r DU i gael cyfuniad parhaol o undeb tollau a chyfranogiad llawn yn y farchnad sengl. Byddai hynny'n sicrhau na fyddai angen unrhyw rwystrau newydd rhwng unrhyw ran o'r DU a 27 aelod yr UE, sef yr ateb, wrth gwrs, a ddatblygwyd yn 'Diogelu Dyfodol Cymru'. Yn lle hynny, mae'r datganiad gwleidyddol yn amlwg yn methu â chynnwys ymrwymiadau cadarn o'r ddwy ochr i ddatblygu perthynas ar gyfer y dyfodol a fydd yn rhoi'r parhad mwyaf posibl i'n cysylltiadau economaidd gyda'r UE, yn gydnaws â pheidio â bod mwyach yn rhan o'i adeiladaeth wleidyddol. Yn hytrach, mae'n gybolfa o ddogfen a luniwyd ar gefn amlen sy'n ceisio efelychu peth o'r iaith a ddefnyddir gan Lywodraeth y DU yn ei Phapur Gwyn, ond heb symud rhithyn o safbwynt yr UE na ellwch chi gael troed i mewn a throed allan o'r farchnad sengl.
Mae Llywodraeth y DU wedi gorfod cyfaddef nad oedd yn gallu darbwyllo'r UE i wneud ymrwymiadau i fasnachu rhwydd, ac mae'r ffaith werthfawr honno'n golygu ei bod yn anochel bod y datganiad gwleidyddol yn ein gadael gyda llawer llai o fynediad i farchnadoedd o'i gymharu â'r hyn y mae busnesau Cymru yn ei fwynhau heddiw.
I'm grateful to the Cabinet Secretary. I understand that the Cabinet Secretary's favoured means out of the current impasse would be a vote of no confidence passing and a general election following. If that general election happens, will the Labour Party be committing to offering a people's vote?
Rwy'n ddiolchgar i Ysgrifennydd y Cabinet. Deallaf mai ffordd ddelfrydol Ysgrifennydd y Cabinet allan o'r cyfyngder presennol fyddai pleidlais o ddiffyg hyder ac etholiad cyffredinol ar ôl hynny. Os yw'r etholiad cyffredinol hwnnw'n digwydd, a fydd y Blaid Lafur yn ymrwymo i gynnig pleidlais i'r bobl?
Llywydd, I plan to return to that set of issues at the end of what I say, and I'll do my best to respond to some of the points the Member has made at that point in time—
Llywydd, rwy'n bwriadu dychwelyd at y gyfres honno o faterion ar ddiwedd yr hyn a ddywedaf, a byddaf yn gwneud fy ngorau i ymateb i rai o sylwadau'r Aelod bryd hynny—
Will the Cabinet Secretary—?
A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet—?
I've answered the question in—
Rwyf wedi ateb y cwestiwn yn—
It's up to you whether to take the intervention or not, Cabinet Secretary.
Fe gewch chi ddewis cymryd ymyriad ai peidio, Ysgrifennydd y Cabinet.
Llywydd, thank you very much. I heard the question the first time; I don't need to hear it a second. [Laughter.] What sort of security does that provide—[Interruption.] What sort of security does the political declaration provide to Welsh employers and Welsh workers, particularly those in industries reliant on just-in-time supply chains or whose business model is based on embedding services in their offer, that, at the end of the transition period, their investment and their jobs are safe.
The political declaration contains less than a page on mobility, Llywydd—that fundamentally important issue to Welsh businesses, public services and our universities. It confirms that the current UK Government has unilaterally decided to end the current freedom of movement rights, simultaneously hobbling vital access to skills for our businesses and public services, removing rights for British citizens to live and work in other parts of Europe and dealing a fatal blow to full and unfettered access to the single market.
Llywydd, if the withdrawal agreement has serious flaws, the political declaration would need to be rewritten wholesale if we as a Government were to consider supporting its approval. Instead, the motion we have put in front of the Assembly this afternoon responds carefully and clearly to the rapidly changing circumstances in which we find ourselves. The second amendment, tabled by Plaid Cymru, basically covers the same ground as our own. There is little in it with which we might take issue, and we will not oppose it this afternoon.
Let me turn now to what should happen, if, as we believe it should, the House of Commons votes down the Prime Minister's deal. First of all, we entirely reject the Prime Minister's view that it is her deal or no deal. In our view, there are at least three credible ways in which such a position can be resolved. Firstly, it is still not impossible that this or an alternative Government could negotiate a very different deal, one which meets Labour's six tests and the prospectus set out in 'Securing Wales' Future'. Then, like others, from Nicola Sturgeon to Arlene Foster, we would consider lending our support to a renegotiated deal, based clearly on full participation in the single market and a customs union. This is a form of Brexit known today, in the shorthand, as Norway plus, which would provide the long-term certainty our businesses and people need.
Secondly, Llywydd, there remains the prospect of a general election, as Adam Price said. A general election would give a new Government a clear mandate to renegotiate, to stage a second public vote, or, if today's opinion of the EU's advocate general is confirmed, to withdraw the article 50 notification.
And, thirdly, of course, there is a new public vote itself. I want to repeat the First Minister's clear assurance that this Government would campaign vigorously for such a vote, should there be neither a general election nor a renegotiation, and that such a vote must have the option of remaining within the European Union on the ballot paper. But, Llywydd, we cannot support the third amendment in front of the Assembly, which seems to demand a people's vote in any circumstances, and which implies that it is the only future possibility, when, plainly, it is not.
So, Llywydd, to conclude, I hope this National Assembly will send a clear message this afternoon that the deal that has been negotiated by the Prime Minister is unacceptable. It fails to meet the fundamental interests of Wales and the United Kingdom as a whole, and it should be rejected.
Llywydd, diolch yn fawr iawn. Clywais y cwestiwn y tro cyntaf; nid oes angen imi ei glywed yr ail waith. [Chwerthin.] Pa fath o sicrwydd y mae hynny yn ei roi—[Torri ar draws.] Pa fath o sicrwydd y mae datganiad gwleidyddol yn ei roi i gyflogwyr Cymru a gweithwyr Cymru, yn enwedig y rhai mewn diwydiannau sy'n ddibynnol ar gadwyni cyflenwi amser-benodol neu y mae eu model busnes yn seiliedig ar gynnwys gwasanaethau yn eu pecyn cynnig, bod, ar ddiwedd y cyfnod pontio, eu buddsoddiad a'u swyddi'n ddiogel.
Mae'r datganiad gwleidyddol yn cynnwys llai na thudalen am symudedd, Llywydd—y mater sylfaenol bwysig hwnnw i fusnesau a gwasanaethau cyhoeddus Cymru ac i'n prifysgolion. Mae'n cadarnhau bod Llywodraeth bresennol y DU wedi penderfynu o'i phen a'i phastwn ei hun i roi terfyn ar yr hawliau rhyddid i symud presennol, ac ar yr un pryd, gyfyngu ar fynediad hollbwysig i sgiliau ar gyfer ein busnesau a gwasanaethau cyhoeddus, dileu hawliau dinasyddion Prydeinig i fyw a gweithio mewn rhannau eraill o Ewrop, a rhoi ergyd farwol i sicrhau mynediad llawn a dilyffethair i'r farchnad sengl.
Llywydd, os oes gan y cytundeb ymadael ddiffygion difrifol, byddai angen ailysgrifennu'r datganiad gwleidyddol ar raddfa eang pe byddem ni fel Llywodraeth yn ystyried cefnogi ei gymeradwyo. Yn lle hynny, mae'r cynnig yr ydym ni wedi ei gyflwyno ger bron y Cynulliad y prynhawn yma yn ymateb yn ofalus ac yn glir i'r amgylchiadau bythol gyfnewidiol yr ydym ni ynddyn nhw. Mae'r ail welliant, a gyflwynwyd gan Blaid Cymru, yn y bôn yn ymdrin â'r un agweddau â'n rhai ni. Prin yw'r agweddau ynddo y buasem yn wrthwynebus iddyn nhw, ac ni fyddwn yn ei wrthwynebu y prynhawn yma.
Gadewch imi droi yn awr at yr hyn a ddylai ddigwydd, os bydd Tŷ'r Cyffredin, fel y credwn y dylai, yn pleidleisio i wrthwynebu cytundeb y Prif Weinidog. Yn gyntaf oll, rydym ni'n gwrthod yn gyfan gwbl safbwynt y Prif Weinidog bod yn rhaid derbyn ei chytundeb hi neu beidio â chael un o gwbl. Yn ein barn ni, mae yna o leiaf dair ffordd gredadwy o ddatrys y sefyllfa. Yn gyntaf, nid yw'n amhosib o hyd y gallai'r Llywodraeth hon neu un arall negodi cytundeb gwahanol iawn, un sy'n bodloni chwe phrawf Llafur a'r manylion a amlinellir yn 'Diogelu Dyfodol Cymru'. Yna, fel pobl eraill, o Nicola Sturgeon i Arlene Foster, byddem yn ystyried cefnogi cytundeb newydd, wedi ei seilio'n amlwg ar gymryd rhan lawn yn y farchnad sengl ac undeb tollau. Gelwir y math hwn o Brexit heddiw wrth y term llaw-fer Norway plus, a fyddai'n rhoi'r sicrwydd hirdymor sydd ei angen ar ein busnesau a'n pobl.
Yn ail, Llywydd, erys y posibilrwydd o etholiad cyffredinol, fel y dywedodd Adam Price. Byddai etholiad cyffredinol yn rhoi mandad clir i Lywodraeth newydd ailnegodi, i gynnal ail bleidlais gyhoeddus neu, os cadarnheir barn eiriolwr cyffredinol yr UE heddiw, i ddiddymu hysbysiad Erthygl 50.
Ac, yn drydydd, wrth gwrs, dyna'r bleidlais gyhoeddus newydd ei hun. Rwyf eisiau ailadrodd sicrwydd clir Prif Weinidog Cymru y byddai'r Llywodraeth hon yn ymgyrchu'n frwd am bleidlais o'r fath, os na fydd etholiad cyffredinol nac ailnegodi, a bod yn rhaid i bleidlais o'r fath gael y dewis o aros o fewn yr Undeb Ewropeaidd ar y papur pleidleisio. Ond, Llywydd, ni allwn ni gefnogi'r trydydd gwelliant sydd gerbron y Cynulliad, yr ymddengys ei fod yn galw am bleidlais y bobl dan unrhyw amgylchiadau, ac sy'n awgrymu mai dyna'r unig bosibilrwydd ar gyfer y dyfodol, pan nad yw hynny'n wir, yn amlwg.
Felly, Llywydd, i gloi, rwy'n gobeithio y bydd y Cynulliad Cenedlaethol hwn yn anfon neges glir y prynhawn yma fod y cytundeb a negodwyd gan Brif Weinidog y Deyrnas Unedig yn annerbyniol. Mae'n methu â bodloni buddiannau sylfaenol Cymru a'r Deyrnas Unedig yn ei chyfanrwydd, a dylid ei wrthod.
Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Galwaf Neil Hamilton i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Gareth Bennett. Neil Hamilton.
I have selected the three amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. I call on Neil Hamilton to move amendment 1, tabled in the name of Gareth Bennett. Neil Hamilton.
Gwelliant 1—Gareth Bennett
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn cydnabod bod pobl wedi pleidleisio drwy fwyafrif ar 23 Mehefin 2016 heb unrhyw amwysedd, neu gyfyngiad, i adael yr UE, ac yn credu y dylai Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru anrhydeddu ysbryd a llythyren y penderfyniad hwnnw.
2. Yn credu bod Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru wedi rhwystro dymuniadau y 17.4 miliwn o bobl a bleidleisiodd i ymadael.
3. Yn credu bod cytundeb ymadael drafft Llywodraeth y DU yn ildiad, sy'n negyddu canlyniad y refferendwm yn sylweddol, gan gadw'r DU yn undeb tollau'r UE am gyfnod amhenodol ac, i bob pwrpas, yn y farchnad sengl, gan ein hamddifadu o unrhyw lais ffurfiol neu bleidlais ym mhenderfyniadau'r UE.
4. Yn galw ar y DU a Llywodraeth Cymru i gofleidio adfer sofraniaeth genedlaethol Prydain y tu allan i'r UE a'r cyfleoedd byd-eang i fasnachu â gweddill y byd.
Amendment 1—Gareth Bennett
Delete all and replace with:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Recognises that the people voted by a majority on 23 June 2016 without any equivocation, or qualification, to leave the EU, and believes that the UK and Welsh Governments should honour both the spirit and the letter of that decision.
2. Believes that both the UK and Welsh Governments have frustrated the wishes of the 17.4 million people who voted leave.
3. Believes that the UK Government’s draft Withdrawal Agreement is a capitulation, which substantially negates the referendum result, by keeping the UK indefinitely in the EU customs union and, effectively, in the single market, whilst depriving us of any formal voice or vote in EU decisions.
4. Calls upon the UK and Welsh Governments to embrace the restoration of Britain's national sovereignty outside the EU and the global opportunities for trade with the rest of the world.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch, Llywydd. I agree, but from a completely different perspective, with much of what the Cabinet Secretary has just said. But we need to understand that the background to this is the result of the referendum that was held two and a half years ago. And, without any kind of qualification, the people voted to leave the EU. They didn't vote to give the UK Government a mandate to negotiate, nor, indeed, to bring back to them the terms of the results of that negotiation. What this agreement does not do is deliver on that vote. In fact, it is, in political terms, a national humiliation, a capitulation, which has given the EU everything, and, actually, given the UK nothing. It doesn't take back control of our laws, take back control of our money, or take back control of our borders. As I've said previously, there is no rational explanation to what Theresa May has achieved, except some kind of deliberate sabotage strategy on her part, whereby, in the two years allowed under article 50 to negotiate a deal with the EU, we do absolutely nothing to prepare for the failure of those negotiations, the result of which is we now have a dog's breakfast of an agreement, so-called, with the EU, and a gun placed at our head, saying 'Take it or leave it.' And the 'take it' proposal basically means that we don't leave the EU in anything other than a formal sense.
Everything that the EU wanted out of these negotiations it's got in the withdrawal agreement, which is legally binding. Everything that the UK might want is in the political declaration, which is not. And the transition period that has been agreed, under article 32, keeps us in the EU for an indefinite period, because article 32 says, in effect, that this agreement shall terminate in the year 20XX. So, there's no means by which we can extricate ourselves from this agreement without the EU's approval. It leaves us with no voice, no vote, and no veto in the EU. Theresa May has achieved what I think anybody would have thought at the start of this process was the impossible of producing an outcome that is even worse than staying in the EU itself. It consigns the United Kingdom to a period of purgatory, when we will have to try and expiate our anti-federalist sins at the EU's behest, whilst actually achieving nothing in practical terms from leaving the EU. This negotiation has been completely bungled, and the best outcome now that we can expect is that, on 29 March next year, I hope that this agreement will be rejected by the House of Commons and we leave the European Union, not without a deal, but on the same terms on which we deal with the rest of the world—the World Trade Organization's terms.
Diolch, Llywydd. Rwy'n cytuno, ond o safbwynt cwbl wahanol, â llawer o'r hyn y mae Ysgrifennydd y Cabinet newydd ei ddweud. Ond mae angen inni ddeall mai'r cefndir i hyn yw canlyniad y refferendwm a gynhaliwyd ddwy flynedd a hanner yn ôl. Heb unrhyw fath o amod, pleidleisiodd y bobl i adael yr UE. Wnaethon nhw ddim pleidleisio i roi mandad negodi i Lywodraeth y DU nac, yn wir, i gyflwyno canlyniadau'r trafodaethau hynny ger eu bron. Yr hyn nad yw'r cytundeb hwn yn ei wneud yw anrhydeddu'r bleidlais honno. Yn wir, mewn termau gwleidyddol, mae'n destun cywilydd cenedlaethol, yn ymostyngiad, sydd wedi rhoi popeth i'r Undeb Ewropeaidd, ac mewn gwirionedd, wedi rhoi dim byd i'r Deyrnas Unedig. Nid yw'n adfer rheolaeth o'n cyfreithiau, yn adfer rheolaeth o'n harian, nac yn adfer rheolaeth o'n ffiniau. Fel rwyf wedi dweud o'r blaen, nid oes unrhyw eglurhad rhesymegol i'r hyn y mae Theresa May wedi ei gyflawni, ac eithrio rhyw fath bwriadol o strategaeth ar ei rhan i danseilio hyn i gyd. Yn y ddwy flynedd a ganiatawyd dan Erthygl 50 i drafod cytundeb gyda'r UE, nid ydym wedi gwneud affliw o ddim i baratoi ar gyfer methiant y trafodaethau hynny. Canlyniad hynny yw bod gennym ni bellach ryw gybolfa o gytundeb, fel y'i gelwir, gyda'r UE, a dryll ar ein pen, yn dweud 'Hwn, neu dim byd.' Ac mae'r 'hwn' yn y bôn yn golygu nad ydym ni'n gadael yr UE mewn unrhyw fodd heblaw am yn ffurfiol.
Mae'r UE wedi cael popeth yr oedd yn ei ddymuno o'r trafodaethau hyn yn y cytundeb ymadael, sy'n rhwymol yn gyfreithiol. Mae popeth a allai fod ar y DU ei eisiau yn y datganiad gwleidyddol, nad yw'n rhwymol. Ac mae'r cyfnod pontio y cytunwyd arno, dan erthygl 32, yn ein cadw yn yr UE am gyfnod amhenodol, oherwydd dywed erthygl 32, yn y bôn, y bydd y cytundeb hwn yn dod i ben yn y flwyddyn 20XX . Felly, does dim ffordd y gallwn ni ryddhau ein hunain o'r cytundeb hwn heb gymeradwyaeth yr UE. Mae'n ein gadael â dim llais, dim pleidlais a dim feto yn yr UE. Mae Theresa May wedi cyflawni'r hyn y byddai unrhyw un wedi credu ar ddechrau'r broses hon oedd yn amhosib, sef cael canlyniad hyd yn oed yn waeth nag aros yn yr UE ei hun. Mae'n traddodi'r Deyrnas Unedig i gyfnod o burdan, pan fydd yn rhaid inni geisio gwneud iawn am ein pechodau gwrth-ffederal ar orchymyn yr UE, gan gyflawni dim byd yn ymarferol o adael yr UE. Mae'r negodi hwn wedi bod yn draed moch llwyr, a'r canlyniad gorau y gallwn ni ei ddisgwyl yn awr yw y caiff y cytundeb hwn, ar 29 Mawrth y flwyddyn nesaf, ei wrthod gan Dŷ'r Cyffredin ac y byddwn ni'n gadael yr Undeb Ewropeaidd, nid heb gytundeb, ond ar yr un telerau ag yr ydym ni'n ymdrin â gweddill y byd—telerau Sefydliad Masnach y Byd.
Once the protocol to this agreement is in force, it is quite clear that the UK cannot leave except by a joint decision of the UK and the EU. And why would the EU want to put us in a position where we can leave at that point? Because they will have locked us into a permanent arrangement with them, whereby they have free access to our markets—and, of course, the reciprocal is that we have free access to theirs, but the imbalance in trade is £95 billion a year in the EU's favour—but, on the other hand, we give up our right to negotiate trade agreements with the rest of the world, which is one of the great advantages of Brexit in the first place. Eighty-five per cent of the global economy is outside the European Union, and it's the rest of the world that is growing, whilst the EU is sclerotic. And with another euro crisis in prospect in the course of the next year or so, then the problems of the European economy are going to become even greater. All that the European Union has agreed to in these negotiations is to use its best endeavours to negotiate a permanent trade agreement with us. But why would they want to do so?
The transition agreement provides that any permanent trade arrangement that we have with the EU shall be based upon the existing single customs territory, so that, even if we were able to arrange a deal with the EU, that would in itself preclude us from doing deals with the rest of the world, because an essential element in any free trade agreement is that it provides for free trade between goods that are made, produced, in the two contracting parties' countries. And then there are rules of origin rules to apply to avoid third party countries getting around trade agreements by routing their goods through a territory that they are entering without the normal restrictions, if there isn't one. So, the consequence will be that, as article 24 of the GATT agreement requires rules of origin arrangements, where information is collected about the origin of the goods that are passing through, then we won't be able to satisfy any other country in the world about the origins of the goods that we are selling to them. And that undermines the very principle upon which free trade agreements are based.
So, if there's a dispute that arises about the meaning of the agreements that the Government proposes, how is that going to be decided? Well, there's going to be an arbitration panel that is set up, but, under article 174 of the withdrawal agreement, the disputes are ultimately settled not by the arbitration panel itself, but by the European Court of Justice. And the consequence of that is, in effect, that the control of our laws will continue to be at the behest of the European Court of Justice. Carl Baudenbacher, who was the president of the court of justice to the European Free Trade Association, EFTA, says that this is not a real arbitration tribunal—behind it, the ECJ decides everything. And this is taken from the Ukraine agreement. It's absolutely unbelievable that a country like the UK, which was the first country to accept independent courts, would subject itself to this.
So, this is vassalage in its true sense, whereby we have to take the rules and regulations that are decided by the European Union and we just have to abide by them. We have no voice or vote in how they are made—[Interruption.] I didn't argue—[Interruption.] No, no, I said—I argued for a free and independent sovereign Britain, whereby our own elected representatives, like we are in this place, should make our laws, and we don't just become rule takers via the EU, which is not only able to direct the terms upon which we trade with them, but also the rules under which we trade with the rest of the world. That is the reverse of Brexit—that is the reverse of what the people voted for in June 2016.
When we went into the common market back in 1973, it was presented as purely a trade deal. It was not presented as part of a journey to a federal centralised European superstate, which is the journey that we are still on. Angela Merkel was talking only two weeks ago about a European army, and that's, of course, a very dangerous prospect indeed, and there is significant opposition within the federalists to NATO as an institution. They want to become a big player themselves on the world stage. That is something that could never be acceptable in my view to the United Kingdom Government, but, ultimately, we would have no control over it.
If we are to deliver on the result of the Brexit referendum, we are going to have to face now a prospect that is more difficult than we could have imagined two years ago, and indeed much more difficult than was absolutely necessary. Theresa May has abjectly failed to play the good cards that were in her hand, which are of, course, the massive trade deficit that we have with the EU, the £10 billion a year that we have contributed net to the EU budget for the last 40 years, and our ability to negotiate trade deals with the rest of the world. If she were a bridge player, then she's deliberately chosen to be the dummy in these negotiations, laying out her cards on the table for others to see, whilst the EU has played its cards close to its chest. What she has done in this trade agreement is not to throw out the baby with the bath water, but actually to throw out the baby and keep the bath water.
Unwaith y bydd protocol y cytundeb hwn mewn grym, mae'n eithaf amlwg na all y DU adael ac eithrio drwy benderfyniad ar y cyd gan y DU a'r UE. A pham fyddai'r UE eisiau ein rhoi mewn sefyllfa lle y gallem ni adael bryd hynny? Oherwydd byddan nhw wedi ein clymu i drefniant parhaol gyda nhw, lle mae ganddyn nhw fynediad am ddim i'n marchnadoedd ni— ac, wrth gwrs, yn gyfnewid, mae gennym ni fynediad am ddim i'w marchnadoedd nhw, ond mae'r anghydbwysedd mewn masnach yn £95 biliwn y flwyddyn o blaid yr UE—ond, ar y llaw arall, byddwn yn ildio ein hawl i negodi cytundebau masnach â gweddill y byd, sef un o fanteision mawr Brexit yn y lle cyntaf. Mae wyth deg pump y cant o'r economi fyd-eang y tu allan i'r Undeb Ewropeaidd, a gweddill y byd sy'n tyfu, tra bod yr UE yn aros yn ei hunfan. A chydag argyfwng arall i'r ewro yn yr arfaeth yn ystod y flwyddyn neu ddwy nesaf, yna bydd problemau economi Ewrop hyd yn oed yn fwy. Y cyfan y mae'r Undeb Ewropeaidd wedi cytuno iddo yn y trafodaethau hyn yw gwneud ei gorau glas i negodi cytundeb masnach parhaol gyda ni. Ond pam fyddai hi eisiau gwneud hynny?
Amod o'r cytundeb pontio yw bod unrhyw drefniant masnach parhaol sydd gennym ni gyda'r UE yn seiliedig ar diriogaeth bresennol yr undeb tollau sengl. Felly, hyd yn oed pe gallem drefnu bargen â'r UE, byddai hynny ynddo'i hun yn ein hatal rhag llunio cytundebau â gweddill y byd, oherwydd elfen hanfodol o unrhyw gytundeb masnach rydd yw ei bod yn darparu ar gyfer masnach rydd rhwng nwyddau sy'n cael eu gwneud, neu eu cynhyrchu, yng ngwledydd y ddau endid sy'n llunio'r cytundeb. Ac wedyn mae yna reolau tarddiad sy'n berthnasol fel na all trydydd partïon osgoi telerau cytundebau masnach drwy gaffael eu nwyddau drwy diriogaeth y maen nhw'n mynd i mewn iddo heb y cyfyngiadau arferol, os nad oes un. Mae Erthygl 24 o'r cytundeb GATT yn ei gwneud yn ofynnol cael rheolau trefniadau tarddiad, lle cesglir gwybodaeth am darddiad y nwyddau sy'n tramwyo trwy diriogaeth. Felly o ganlyniad, ni fyddwn yn gallu bodloni unrhyw wlad arall yn y byd o ran tarddiad y nwyddau yr ydym ni'n eu gwerthu iddyn nhw. Ac mae hynny'n tanseilio'r union egwyddor y mae cytundebau masnach rydd yn seiliedig arni.
Felly, os oes anghydfod ynglŷn ag ystyr y cytundebau y mae'r Llywodraeth yn eu cynnig, sut mae modd penderfynu ar hynny? Wel, bydd panel cymrodeddu yn cael ei sefydlu, ond, dan erthygl 174 y cytundeb ymadael, caiff anghydfod ei ddatrys yn y pen draw nid gan y panel cymrodeddu ei hun, ond gan Lys Cyfiawnder Ewrop. A chanlyniad hynny, mewn gwirionedd, yw y bydd rheolaeth ein cyfreithiau yn parhau i fod yn seiliedig ar fympwy Llys Cyfiawnder Ewrop. Dywed Carl Baudenbacher, a oedd yn Llywydd Llys Cyfiawnder Cymdeithas Masnach Rydd Ewrop, EFTA, nad tribiwnlys cymrodeddu gwirioneddol yw hwn—y tu ôl iddo, mae Llys Cyfiawnder Ewrop yn penderfynu popeth. Ac mae hyn yn deillio o gytundeb yr Wcráin. Mae'n anghredadwy y byddai gwlad fel y DU, sef y wlad gyntaf i dderbyn llysoedd annibynnol, yn darostwng ei hun i hyn.
Felly, dyma wladwriaeth gaeth yng ngwir ystyr y gair, lle mae'n rhaid inni dderbyn y rheolau a'r rheoliadau y penderfynir arnyn nhw gan yr Undeb Ewropeaidd, ac mae'n rhaid i ni ufuddhau iddyn nhw. Nid oes gennym lais na phleidlais yn y ffordd y maent yn cael eu gwneud—[Torri ar draws.] Wnes i ddim dadlau—[Torri ar draws.] Na, na, dywedais—dadleuais o blaid Prydain sofran ac annibynnol, lle dylai ein cynrychiolwyr etholedig ein hunain lunio ein cyfreithiau, fel y gwnawn ni yn y fan hon, ac nad ydym ond yn derbyn rheolau drwy'r UE, sydd nid yn unig yn gallu cyfarwyddo ein telerau masnachu â nhw, ond hefyd ein rheolau masnachu â gweddill y byd. Mae hynny'n groes i Brexit—mae hynny'n groes i'r hyn y pleidleisiodd pobl o'i blaid ym mis Mehefin 2016.
Pan ymunwyd â'r farchnad gyffredin ym 1973, fe'i cyflwynwyd fel dim byd amgenach na bargen fasnach. Ni chafodd ei chyflwyno fel rhan o daith tuag at archwladwriaeth Ewropeaidd ganolog, ffederal, sef y daith yr ydym ni arni o hyd. Roedd Angela Merkel yn sôn dim ond bythefnos yn ôl am fyddin Ewropeaidd, ac mae hynny, wrth gwrs, yn bosibilrwydd peryglus iawn yn wir, ac mae gwrthwynebiad sylweddol ymysg y ffederalwyr i NATO fel sefydliad. Maen nhw eisiau bod yn un o brif gymeriadau llwyfan y byd. Mae hynny'n rhywbeth na allai fod yn dderbyniol, yn fy marn i, i Lywodraeth y Deyrnas Unedig byth, ond, yn y pen draw, ni fyddai gennym ni unrhyw reolaeth dros hynny.
Os ydym yn mynd i anrhydeddu canlyniad refferendwm Brexit, rydym yn mynd i orfod wynebu posibilrwydd yn awr sy'n fwy anodd nag y gallem fod wedi ei ddychmygu dwy flynedd yn ôl, ac yn wir, yn llawer mwy anodd nag yr oedd ei angen. Mae Theresa May wedi methu'n llwyr â manteisio ar y cyfleoedd euraid a oedd ganddi, sef, wrth gwrs, y diffyg masnach enfawr sydd gennym ni â'r UE, y £10 biliwn net y flwyddyn yr ydym ni wedi ei gyfrannu i gyllideb yr UE dros y 40 mlynedd diwethaf, a'n gallu i negodi cytundebau masnach â gweddill y byd. Pe byddai hi'n chwarae bridge, yna dewisodd chwarae'r dymi yn fwriadol yn y trafodaethau hyn, gan roi ei chardiau ar y bwrdd i eraill eu gweld, tra bod yr UE wedi chwarae'n ofalus. Yr hyn a wnaeth hi yn y cytundeb masnach hwn yw nid lluchio'r babi gyda'r brych, ond mewn gwirionedd lluchio'r babi a chadw'r brych.
Galwaf ar Steffan Lewis i gynnig gwelliannau 2 a 3 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Steffan Lewis.
I call on Steffan Lewis to move amendments 2 and 3 tabled in the name of Rhun ap iorwerth. Steffan Lewis.
Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth
Dileu pwyntiau 1-5 a rhoi yn eu lle:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn gwrthod y cytundeb ymadael a'r datganiad gwleidyddol am y berthynas rhwng y DU a'r UE yn y dyfodol a gytunwyd gan y Cyngor Ewropeaidd a Llywodraeth y DU.
Yn credu nad yw'r berthynas yn y dyfodol fel y’i rhagwelir gan y datganiad gwleidyddol yn mynd mor bell â’r model ar gyfer perthynas rhwng y DU a’r UE yn y dyfodol a nodwyd yn 'Diogelu Dyfodol Cymru', sy'n darparu gwarantau cadarn mewn perthynas â hawliau gweithwyr, hawliau dynol, deddfwriaeth cydraddoldeb a hawliau dinasyddion.
Yn nodi bod dadansoddiad economaidd hirdymor Llywodraeth y DU yn rhagweld y bydd economi'r DU yn gwaethygu 3.9 y cant dros 15 mlynedd o dan y cytundeb ymadael a’r datganiad gwleidyddol presennol.
Yn galw ar Lywodraeth y DU i geisio aelodaeth y DU o’r farchnad sengl Ewropeaidd a'r undeb tollau.
Yn galw am estyniad i’r broses ar gyfer erthygl 50.
Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth
Dileu pwynt 6 a rhoi yn ei le:
Yn galw am bleidlais y bobl ar y cytundeb terfynol rhwng y DU a'r UE, gan gynnwys opsiwn i'r DU barhau i fod yn aelod-wladwriaeth o'r Undeb Ewropeaidd.
Amendment 2—Rhun ap Iorwerth
Delete points 1 to 5 and replace with:
To propose that the National Assembly for Wales:
Rejects the Withdrawal Agreement and the Political Declaration on the future relationship between the UK and EU agreed by the European Council and the UK Government.
Believes that the future relationship as envisaged by the Political Declaration falls short of the model for the UK – EU future relationship set out in Securing Wales’ Future, which provides robust guarantees in respect of workers’ rights, human rights, equalities legislation and citizens’ rights.
Notes that the UK Government’s long-term economic analysis projects the UK economy will be worse off by 3.9 per cent over 15 years under the current Withdrawal Agreement and Political Declaration.
Calls on the UK Government to seek UK membership of both the European Single Market and Customs Union.
Calls for an extension to the Article 50 process.
Amendment 3—Rhun ap Iorwerth
Delete point 6 and replace with:
Calls for a people’s vote on the final agreement between the UK and EU, including an option for the UK to remain a member state of the European Union.
Cynigiwyd gwelliannau 2 a 3.
Amendments 2 and 3 moved.
Diolch, Llywydd. I only wish that the Cabinet Secretary's rhetoric in his opening remarks were reflected in the motion, because Plaid Cymru had hoped today to be in a position where it could support a Government motion on the withdrawal agreement and the political declaration. But I'm disappointed therefore that the consensus between our two parties from the time of the publication of 'Securing Wales' Future' has not endured. 'Securing Wales' Future' set out Wales's terms and conditions, if you like, in terms of what a future withdrawal agreement would have to contain to be acceptable and, of course, it sets out in great detail a vision for a future relationship between Wales, the UK and the European Union. It called for continued participation in the EU single market and customs union and robust guarantees in respect of workers' rights, human rights, equalities legislation and citizens' rights. Theresa May's deal falls far short of these in every respect.
I'm especially disappointed though that the Government motion, as presented, does little more than note recent developments, rather than suggest a particular view that the Assembly should take on those developments themselves. The motion makes three statements: that the withdrawal agreement and political declaration exist; that a transition period forms a part of the deal and that this will prevent a 'no deal' scenario; and that the Assembly will, in future, decide on whether to give our final consent to the withdrawal agreement Bill. But the Government's claims that the transition period prevents a 'no deal' scenario are simply inaccurate; it's not true. What avoids a 'no deal' scenario is a deal or remaining in the European Union. I wonder was the motion meant to say that the transition period avoids a cliff-edge exit, which, of course, would be true. But can the Cabinet Secretary please clarify what the Government's thinking is on this point, because it's not clear to me, anyway?
The Government is also incorrect to note that there will be for certain another opportunity further down the line for the Assembly to vote on the withdrawal agreement. Whether or not there is an LCM depends on the nature of the withdrawal agreement Bill. So, there's nothing to say for certain that this won't be our one and only opportunity today, this afternoon, to vote and to take a firm view one way or another on the withdrawal agreement, and that is why I urge Members today to do more than simply note the existence of the withdrawal agreement and to say flatly that this National Assembly rejects it. Otherwise, Wales risks becoming the only legislature in the whole of the UK to offer implicit support to the withdrawal agreement, even though, as the Welsh Government motion explicitly points out, Wales is not mentioned once in the 585-page document. The Welsh Government motion then goes on to state that the political declaration falls short of the model future relationship set out in 'Securing Wales' Future'.
Although it's not clear, it appears to me from the wording that the Government would be willing, under some circumstances, to consent to the withdrawal agreement if changes are made to the political declaration, but, again, that didn't seem to tally with what the Cabinet Secretary said in his opening statements. So, can he clarify whether, again, I've misread the motion or whether there's been a change of view, or what exactly the position is? Are there circumstances where the withdrawal agreement would have the support of this Government, provided the political declaration is changed? There is no change as far as Plaid Cymru is concerned that can be made to the political declaration that would make the withdrawal agreement any more acceptable. The withdrawal agreement is what it is. It takes Wales out of the single market, it takes Wales out of the customs union, it takes Wales out of EU programmes, it doesn't guarantee workers' rights, and it has the potential to be hugely damaging to the Welsh economy.
Llywydd, Plaid Cymru's first amendment replaces the observance of facts—or perceived facts—and in their place provides for this Assembly an opportunity to take a clear position if it chooses to do so. It rejects both the political declaration and the withdrawal agreement because they fail to deliver on the commitments set out in 'Securing Wales' Future'. It also calls on the UK Government to seek membership of the EU single market and EU customs union, and it calls for the extension of article 50. Article 50 could be extended in order to negotiate a different Brexit arrangement whereby we stay in both the single market and customs union permanently, and if we were to do this, there would be no need to have a transition period where we'd be outside of the EU, needing to negotiate a new, long-term relationship from the outside.
I know that UK Labour's stance on the single market and customs union membership is that we should leave them both and negotiate a new deal, which, of course, is also the position of the Conservative party. So, I understand that some Members may be unable to support our first amendment on that basis, but I hope Members will seriously consider supporting our separate, second amendment, which replaces point 6 of the Government motion. Point 6 of the Government's motion calls for a general election or a public vote, while our amendment simply says that there should be a people's vote that should include the option to remain on the ballot paper. Last week, John McDonnell said that securing a general election would be very difficult, and I agree with him. It's impractical, and it wouldn't deliver a different outcome for people in Wales or across the United Kingdom because both the leading parties in that general election would be campaigning for UK withdrawal from the single market. So, we would still have the parliamentary impasse in Westminster that we have under this shoddy Government now. There is now growing support across the political divide for a people's vote, and much of that is because Parliament simply cannot sort this out. Only a fresh referendum can end the political impasse. So, I'm genuinely hoping an amendment for a people's vote will command a cross-party majority here today.
Llywydd, now and then, as parliamentarians, we are asked to search our consciences before casting votes on truly historic events and decisions. My conscience tells me that the deal on offer is so potentially damaging to the communities we're elected to represent that neither the withdrawal agreement nor the political declaration deserve the support of this Parliament, and that they should not simply be noted but that they should be rejected by this Parliament. I honestly believe that allowing the people to decide the way forward from here is democratically sound and also essential if the political gridlock is to end in Westminster. So, I ask Members to support Plaid Cymru's amendments so that our Parliament actually expresses a position on these fundamental matters and so that we can also clearly endorse the people's right to a final say. Diolch yn fawr.
Diolch, Llywydd. Mae'n drueni mawr nad yw rhethreg Ysgrifennydd y Cabinet yn ei sylwadau agoriadol i'w gweld yn y cynnig, gan fod Plaid Cymru wedi gobeithio heddiw bod mewn sefyllfa lle y gallai gefnogi cynnig y Llywodraeth ynglŷn â'r cytundeb ymadael a'r datganiad gwleidyddol. Ond rwy'n siomedig felly nad yw'r consensws rhwng ein dwy blaid o adeg cyhoeddi 'Diogelu Dyfodol Cymru' wedi parhau. Roedd 'Diogelu Dyfodol Cymru' yn nodi telerau ac amodau Cymru, os mynnwch chi, o ran beth fyddai'n rhaid i gytundeb ymadael ei gynnwys er mwyn bod yn dderbyniol ac, wrth gwrs, mae'n egluro'n fanwl iawn y weledigaeth ar gyfer perthynas rhwng Cymru, y DU a'r Undeb Ewropeaidd yn y dyfodol. Roedd yn galw am barhau i fod yn rhan o farchnad sengl ac undeb tollau'r UE ac am sicrwydd cadarn o ran hawliau gweithwyr, hawliau dynol, deddfwriaeth cydraddoldeb a hawliau dinasyddion, ac mae cytundeb Theresa May ymhell o gyflawni'r rhain ym mhob ffordd.
Rwy'n arbennig o siomedig fodd bynnag nad yw cynnig y Llywodraeth, fel y'i cyflwynwyd, yn gwneud fawr mwy na nodi datblygiadau diweddar, yn hytrach nag awgrymu safbwynt penodol y dylai'r Cynulliad ei arddel ynglŷn â'r datblygiadau hynny eu hunain. Mae'r cynnig yn gwneud tri datganiad: bod y cytundeb ymadael a'r datganiad gwleidyddol yn bodoli; bod cyfnod pontio yn ffurfio rhan o'r cytundeb ac y bydd hyn yn atal sefyllfa o 'ddim cytundeb'; ac y bydd y Cynulliad, yn y dyfodol, yn penderfynu a ddylem ni roi ein cydsyniad terfynol i Fil y cytundeb ymadael. Ond mae honiadau'r Llywodraeth bod y cyfnod pontio yn atal sefyllfa o 'ddim cytundeb' yn anghywir; dyw e ddim yn wir. Yr hyn sy'n osgoi sefyllfa o 'ddim cytundeb' yw cytundeb neu aros yn yr Undeb Ewropeaidd. Tybed a oedd y cynnig i fod i ddweud bod y cyfnod pontio yn osgoi gadael heb unrhyw drefniadau, a fyddai, wrth gwrs, yn wir. Ond a fyddai Ysgrifennydd y Cabinet cystal ag egluro beth yw meddylfryd y Llywodraeth ynglŷn â'r sylw hwn, oherwydd nid yw'n glir i mi, beth bynnag?
Mae'r Llywodraeth hefyd yn anghywir i nodi y bydd cyfle arall yn sicr ymhellach yn y dyfodol i'r Cynulliad bleidleisio ar y cytundeb ymadael. Mae Memorandwm Cydsyniad Deddfwriaethol yn dibynnu ar natur Bil y Cytundeb Ymadael. Felly, nid oes dim i ddweud yn sicr nad hwn fydd ein hunig gyfle heddiw, y prynhawn yma, i bleidleisio ac i ddod i farn bendant un ffordd neu'r llall ar y cytundeb ymadael. A dyna pam fy mod i'n annog yr Aelodau heddiw i wneud mwy na dim ond nodi bodolaeth y cytundeb ymadael ac i ddweud yn blwmp ac yn blaen fod y Cynulliad Cenedlaethol yn ei wrthod. Fel arall, mae Cymru mewn peryg o fod yr unig ddeddfwrfa yn y DU gyfan i gynnig cymorth digwestiwn i'r cytundeb ymadael, er, fel y cyfeiria cynnig Llywodraeth Cymru ato'n benodol, nad oes sôn am Gymru unwaith yn y ddogfen 585 tudalen. Mae cynnig Llywodraeth Cymru wedyn yn mynd ymlaen i ddweud nad yw'r datganiad gwleidyddol yn cyflawni'r model perthynas ar gyfer y dyfodol sy'n cael ei ddisgrifio yn 'Diogelu Dyfodol Cymru'.
Er nad yw'n glir, mae'n ymddangos i mi o'r geiriad y byddai'r Llywodraeth yn fodlon, mewn rhai amgylchiadau, i gydsynio i'r cytundeb ymadael os gwneir newidiadau i'r datganiad gwleidyddol. Ond, unwaith eto, nid ymddengys bod hynny'n cyd-fynd â'r hyn a ddywedodd Ysgrifennydd y Cabinet yn ei ddatganiadau agoriadol. Felly, a all egluro a wyf i, unwaith eto, wedi camddarllen y cynnig ynteu a fu newid barn, neu beth yn union yw'r sefyllfa? A oes amgylchiadau lle byddai'r cytundeb ymadael yn cael cymorth y Llywodraeth hon, ar yr amod y caiff y datganiad gwleidyddol ei newid? Barn Plaid Cymru yw nad oes unrhyw newid y gellir ei wneud i'r datganiad gwleidyddol a fyddai'n gwneud y cytundeb ymadael yn fwy derbyniol. Dyna'n union yw'r cytundeb ymadael. Mae'n tynnu Cymru o'r farchnad sengl, yn tynnu Cymru o'r undeb tollau, yn tynnu Cymru o raglenni'r UE, nid yw'n gwarantu hawliau gweithwyr, ac mae'n bosib iddo fod yn niweidiol iawn i economi Cymru.
Llywydd, mae gwelliant cyntaf Plaid Cymru yn disodli'r rhestr ffeithiau—neu ffeithiau tybiedig—ac yn eu lle yn rhoi cyfle i'r Cynulliad hwn fabwysiadu safbwynt clir os yw'n dewis gwneud hynny. Mae'n gwrthod y datganiad gwleidyddol a'r cytundeb ymadael oherwydd nad ydyn nhw'n cyflawni'r ymrwymiadau a nodir yn 'Diogelu Dyfodol Cymru'. Mae hefyd yn galw ar Lywodraeth y DU i geisio aelodaeth o farchnad sengl yr UE ac undeb tollau'r UE, ac mae'n galw am estyniad i Erthygl 50. Gellid ymestyn Erthygl 50 er mwyn negodi trefniant Brexit gwahanol lle byddwn yn aros yn y farchnad sengl a'r undeb tollau yn barhaol. Pe byddem yn gwneud hynny, ni fyddai angen cael cyfnod pontio lle byddem ni y tu allan i'r UE, yn gorfod negodi cydberthynas hirdymor newydd o'r tu allan.
Rwy'n gwybod mai safbwynt Llafur y DU ynglŷn ag aelodaeth o'r farchnad sengl a'r undeb tollau yw y dylem ni adael y ddau ohonyn nhw a negodi bargen newydd, a dyna, wrth gwrs, yw safbwynt y Blaid Geidwadol hefyd. Felly, rwy'n deall efallai na fydd rhai Aelodau yn gallu cefnogi ein gwelliant cyntaf ar y sail honno. Ond rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau o ddifrif yn ystyried cefnogi ein hail welliant, sy'n un ar wahân, sy'n disodli pwynt 6 cynnig y Llywodraeth. Mae pwynt 6 cynnig y Llywodraeth yn galw am etholiad cyffredinol neu bleidlais gyhoeddus, tra bod ein gwelliant ni yn dweud yn syml y dylid cael pleidlais y bobl a ddylai gynnwys y dewis i aros ar y papur pleidleisio. Yr wythnos diwethaf, dywedodd John McDonnell y byddai sicrhau etholiad cyffredinol yn anodd iawn, ac rwy'n cytuno ag ef. Mae'n anymarferol, ac ni fyddai'n rhoi canlyniad gwahanol i bobl yng Nghymru na ledled y Deyrnas Unedig oherwydd byddai'r ddwy blaid fwyaf blaenllaw yn yr etholiad cyffredinol hwnnw yn ymgyrchu i dynnu'r Deyrnas Unedig o'r farchnad sengl. Felly, byddai gennym ni'r un cyfyngder seneddol yn San Steffan ag sydd gennym ni dan y Llywodraeth dila hon yn awr. Erbyn hyn mae cefnogaeth gynyddol ym mhob plaid i gael pleidlais y bobl, ac mae llawer o hynny oherwydd yn syml na all y Senedd roi trefn ar hyn. Dim ond refferendwm o'r newydd all roi terfyn ar y cyfyngder gwleidyddol. Felly, rwy'n wirioneddol obeithio y bydd gwelliant i gael pleidlais y bobl yn cael mwyafrif trawsbleidiol yma heddiw.
Llywydd, yn awr ac yn y man, fel seneddwyr, gofynnir inni wrando ar ein cydwybod cyn bwrw pleidlais ar ddigwyddiadau a phenderfyniadau gwirioneddol hanesyddol. Mae fy nghydwybod i yn dweud wrthyf fod y cytundeb sy'n cael ei gynnig mor niweidiol i'r cymunedau y'n hetholwyd i'w cynrychioli fel nad yw'r cytundeb ymadael na'r datganiad gwleidyddol yn haeddu cefnogaeth y Senedd hon, ac na ddylid eu nodi ond eu gwrthod gan y Senedd hon. Rwy'n credu o ddifrif bod caniatáu i bobl benderfynu ar y ffordd ymlaen o'r fan hon yn ddemocrataidd gadarn a hefyd yn hanfodol er mwyn datrys yr anghytundeb gwleidyddol yn San Steffan. Felly, rwy'n gofyn i'r Aelodau gefnogi gwelliannau Plaid Cymru fel bod ein Senedd mewn gwirionedd yn mynegi safbwynt ar y materion sylfaenol hyn, ac fel y gallwn ni hefyd gymeradwyo'n glir hawl y bobl i gael y gair olaf. Diolch yn fawr.
Llywydd, the referendum on leaving the European Union saw passionate arguments and strongly held opinions on both sides. The decision to remain or leave saw families, communities, political parties, this Chamber and, indeed, the country sharing opposing views. Forty seven and a half per cent of the electorate voted to remain while 52.5 per cent voted to leave. And each individual will have had different reasons for voting the way they did. Healing these divisions and building a brighter future for Wales and the United Kingdom family will not be easy. Reaching an outcome in negotiations that has the approval of 27 EU countries and which satisfies the conflicting demands of the 33 million voters who took part in the referendum is surely nigh on impossible. But Theresa May's job is not about satisfying both sides—leavers and remainers; it's about honouring the result of the referendum and securing the best possible deal for Wales and the UK as we embark on a new future outside the European Union.
I believe the deal negotiated by the UK Government will honour the referendum result. It will bring back control over our borders and end free movement. It returns sovereignty to the parliaments of the United Kingdom. Iit will protect jobs, enable the UK to secure a free-trade deal with the EU and enable the UK to strike trade deals with countries around the world. It will enable the Governments of the UK to properly invest in our public services in the future as we will no longer be sending significant contributions to the EU. We will be able to continue to maintain close co-operation with our EU neighbours on the fight against crime and terrorism. And it is a deal that not only protects the integrity of the UK, but strengthens it with eventually more powers being transferred to the devolved governments, including here in Wales.
Now, like all negotiations, it is a compromise, so I appreciate that it will not at the same time satisfy hard-line Brexiteers and staunch remainers. But I believe it is a deal that those who respect the referendum result can unite around. As a compromise, the deal may not be perfect, but surely it is better than the alternatives of no deal or no Brexit at all. If we fail to secure a deal with the EU—
Llywydd, yn y refferendwm ar adael yr Undeb Ewropeaidd fe welwyd dadleuon angerddol a barn gref ar y ddwy ochr. Fe wnaeth y penderfyniad i aros arwain at safbwyntiau cyferbyniol mewn teuluoedd, cymunedau, pleidiau gwleidyddol, y Siambr hon ac, yn wir, y wlad. Pleidleisiodd pedwar deg saith a hanner y cant o'r etholwyr i aros tra pleidleisiodd 52.5 y cant i adael. A bydd pob unigolyn wedi bod â rhesymau gwahanol dros bleidleisio y ffordd a wnaeth. Ni fydd gwella'r rhaniadau hyn ac adeiladu dyfodol mwy disglair i Gymru a theulu'r Deyrnas Unedig yn hawdd. Mae dod i ganlyniad yn y trafodaethau hynny sy'n cael cymeradwyaeth 27 gwlad yr UE ac sy'n bodloni gofynion cyferbyniol y 33 miliwn o bleidleiswyr a gymerodd ran yn y refferendwm bron yn amhosib yn sicr. Ond nid swydd Theresa May yw bodloni'r ddwy ochr—y rhai a oedd eisiau gadael a'r rhai a oedd eisiau aros; mae'n ymwneud ag anrhydeddu canlyniad y refferendwm a sicrhau'r cytundeb gorau posib i Gymru a'r DU wrth inni gychwyn ar ddyfodol newydd y tu allan i'r Undeb Ewropeaidd.
Rwy'n credu y bydd y cytundeb a negodwyd gan Lywodraeth y DU yn anrhydeddu canlyniad y refferendwm. Bydd yn ailgyflwyno rheolaeth dros ein ffiniau ac yn rhoi terfyn ar y rhyddid i symud. Bydd yn dychwelyd sofraniaeth i Senedd y Deyrnas Unedig. Bydd yn amddiffyn swyddi, yn galluogi'r DU i sicrhau cytundeb masnach rydd gyda'r UE ac yn galluogi'r DU i lunio cytundebau masnach â gwledydd ledled y byd. Bydd yn galluogi Llywodraethau'r DU i fuddsoddi'n briodol yn ein gwasanaethau cyhoeddus yn y dyfodol gan na fyddwn ni bellach yn anfon cyfraniadau sylweddol at yr UE. Byddwn yn gallu parhau i gydweithio'n agos â'n cymdogion yn yr UE yn y frwydr yn erbyn troseddu a therfysgaeth. Ac mae'n gytundeb sy'n diogelu nid yn unig urddas y DU, ond sy'n ei gryfhau gyda mwy o bwerau yn y pen draw yn cael eu trosglwyddo i'r llywodraethau datganoledig, gan gynnwys yma yng Nghymru.
Nawr, fel pob trafodaeth, mae'n gyfaddawd. Felly rwy'n sylweddoli na fydd ar yr un pryd yn bodloni'r Brecsitwyr caled a'r arhoswyr selog. Ond rwy'n credu ei fod yn gytundeb a all uno'r bobl hynny sy'n parchu canlyniad y refferendwm. Fel cyfaddawd, efallai nad yw'r cytundeb yn berffaith, ond yn sicr mae'n well na'r dewisiadau eraill o ddim cytundeb neu ddim Brexit o gwbl. Os na lwyddwn ni i sicrhau cytundeb gyda'r UE—
Will the Member give way?
A wnaiff yr Aelod ildio?
In a minute. If we fail to secure a deal with the EU, we will crash out in March 2019, threatening chaos for our economy. Business leaders have already warned that the biggest barrier to economic growth right now is uncertainty due to Brexit. A 'no deal' scenario would only exacerbate that uncertainty, threatening investment, jobs and the household income of hard-working families. And it wouldn't be big business that would suffer most, it would be small and medium-sized businesses, the suppliers for larger firms, small manufacturers that export goods with skilled workers on average earnings; their jobs could be put at risk.
Holyhead is the UK's second busiest roll-on, roll-off freight port in the UK, and a 'no deal' could risk the free flow of traffic through the UK's airports and ports, including Holyhead, Fishguard and Pembroke Dock.
I give way to the leader of Plaid Cymru.
Mewn munud. Os methwn ni â sicrhau cytundeb â'r UE, byddwn yn gadael heb gytundeb ym mis Mawrth 2019, gan fygwth anhrefn i'n heconomi. Mae arweinwyr busnes eisoes wedi rhybuddio mai'r rhwystr mwyaf i dwf economaidd ar hyn o bryd yw ansicrwydd oherwydd Brexit. Byddai sefyllfa o 'ddim cytundeb' yn gwneud dim ond gwaethygu'r ansicrwydd, sy'n bygwth buddsoddiad, swyddi ac incwm teuluoedd sy'n gweithio'n galed. Ac nid busnesau mawr fyddai'n dioddef fwyaf, ond busnesau bach a chanolig, cyflenwyr cwmnïau mwy o faint, gweithgynhyrchwyr bach sy'n allforio nwyddau gyda gweithwyr medrus ar enillion cyfartalog; gellid peryglu eu swyddi.
Caergybi yw'r porthladd cludo nwyddau ail prysuraf yn y DU, gyda cherbydau'n gallu gyrru ar ac oddi ar longau yn rhwydd, ac fe allai 'dim cytundeb' beryglu llif rhwydd y traffig drwy feysydd awyr a phorthladdoedd y DU, gan gynnwys Caergybi, Abergwaun a Doc Penfro.
Ildiaf i arweinydd Plaid Cymru.
I'm very grateful to him. Is it his view that Wales will be better off, compared to the current position, remaining in the European Union if the Government's deal carries the day?
Rwy'n ddiolchgar iawn iddo. Ai ei farn ef yw y bydd Cymru'n well ei byd, o'i gymharu â'r sefyllfa bresennol, pe bai'n aros yn yr Undeb Ewropeaidd os yw cytundeb y Llywodraeth yn ennill y dydd?
It's important that we honour the referendum result, and I think that this deal will respect— [Interruption.] Llywydd, this deal will respect the referendum result, and, at the same time, it will enable our businesses to continue trading with the EU.
Now, the Welsh economy is more dependent than other parts of the UK on exports to the EU. These businesses need certainty to plan for the future. Farmers too need certainty on the future of their industry once we leave the EU. John Davies, NFU Cymru president, when he met the Prime Minister at the Royal Welsh Winter Fair, said this:
'I commended the fact that the deal she has agreed is as close as possible to the free and frictionless trade conditions for agricultural and food products that we have been lobbying for over the past couple of years.'
Indeed, Glyn Roberts, president of the FUW has also said, and I quote:
'The Withdrawal agreement agreed by the Cabinet and the EU contains almost 600 pages of details regarding what would happen during a 21 month period, and those pages contain many important assurances for agriculture and other industries.'
It is therefore clear that the farming unions welcome this deal as a step forward in protecting our agricultural industry.
The other alternative to this deal is no Brexit at all. Senior representatives of the EU have made it abundantly clear that this is the deal on the table and that no other agreement will be negotiated between now and the end of March next year. This is what—
Mae'n bwysig ein bod ni'n anrhydeddu canlyniad y refferendwm, ac rwy'n credu y bydd y cytundeb hwn yn parchu—[Torri ar draws.] Llywydd, bydd y cytundeb hwn yn parchu canlyniad y refferendwm, ac, ar yr un pryd, bydd yn caniatáu i'n busnesau barhau i fasnachu gyda'r UE.
Nawr, mae economi Cymru yn fwy dibynnol na rhannau eraill o'r DU ar allforion i'r Undeb Ewropeaidd. Mae angen sicrwydd ar y busnesau hyn er mwyn cynllunio ar gyfer y dyfodol. Mae angen sicrwydd ar y ffermwyr hefyd ar gyfer dyfodol eu diwydiant wedi inni adael yr UE. Dywedodd John Davies, Llywydd NFU Cymru, pan gyfarfu â Phrif Weinidog y Deyrnas Uned yn y Ffair Aeaf,
ei fod yn cymeradwyo'r ffaith fod y cytundeb y mae hi wedi dod iddo mor agos â phosib at yr amodau masnach rydd a di-rwystr ar gyfer cynnyrch bwyd ac amaethyddol y buon nhw'n lobïo ar eu cyfer dros y ddwy flynedd ddiwethaf.
Yn wir, mae Glyn Roberts, Llywydd Undeb Amaethwyr Cymru, wedi dweud hefyd
fod y cytundeb ymadael y cytunodd y Cabinet a'r UE arno yn cynnwys bron 600 o dudalennau o fanylion yr hyn fyddai'n digwydd yn ystod cyfnod o 21 mis, a bod y tudalennau hynny yn cynnwys sawl gwarant bwysig ar gyfer amaethyddiaeth a diwydiannau eraill.
Felly, mae'n amlwg bod yr undebau ffermio yn croesawu'r cytundeb hwn fel cam ymlaen i amddiffyn ein diwydiant amaethyddol.
Y dewis amgen i'r cytundeb hwn yw dim Brexit o gwbl. Mae uwch gynrychiolwyr yr Undeb Ewropeaidd wedi ei gwneud hi'n gwbl glir mai hwn yw'r cytundeb sy'n cael ei gynnig ac na chaiff unrhyw gytundeb arall ei negodi rhwng nawr a diwedd mis Mawrth y flwyddyn nesaf. Dyma beth —
Will you take an intervention?
A wnewch chi gymryd ymyriad?
No, I'm not.
Na wnaf.
Didn't think you would.
Doeddwn i ddim yn credu y byddech yn fodlon.
This is what the EU has said time and time again, and Brexit was, in many ways, a vote against the political establishment in Westminster and Cardiff Bay as much as in Brussels. For the establishment to respond to that vote by completely ignoring the will of the people would be a dangerous act, and, as we get closer to 29 March 2019, the clock is ticking and this is the only deal on the table.
Dyma beth mae'r UE wedi dweud dro ar ôl tro, ac roedd Brexit, mewn sawl ffordd, yn bleidlais yn erbyn y sefydliad gwleidyddol yn San Steffan a Bae Caerdydd cymaint ag ym Mrwsel. Byddai hi'n weithred beryglus iawn i'r sefydliad hwnnw ymateb i'r bleidlais honno gan anwybyddu ewyllys y bobl yn llwyr, ac, wrth inni ddynesu at 29 Mawrth 2019, mae'r cloc yn tician a dyma'r unig gytundeb sydd ar gynnig.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
No, I will not.
The only two alternatives: either gamble with the jobs of the people we represent or ignore their decision to leave.
Llywydd, this motion from the Welsh Government tells you all you need to know. You only really need to read the last five words:
'whether it wishes to remain'.
Wales was asked on 23 June 2016 whether it wishes to remain and the verdict of the people of Wales was clear. On a turnout of almost 72 per cent, at nearly double the turnout of past Assembly elections, over 850,000 Welsh voters voted to leave—the biggest popular vote for anything in over 20 years. Seventeen of the 22 Welsh council areas voted to leave and, apart from Members representing Cardiff and the Vale of Glamorgan, every Labour Assembly Member represents a constituency or region that voted to leave. Over half the Plaid Cymru group represents an area that voted to leave. For our Liberal Democrat Member, Powys voted to leave. Yet, today, it seems to me that these Members are trying to undermine democracy by seeking—[Interruption.]
Na wnaf, wna i ddim.
Yr unig ddau ddewis: naill ai gamblo gyda swyddi'r bobl yr ydym ni'n eu cynrychioli neu anwybyddu eu penderfyniad i adael.
Llywydd, mae'r cynnig hwn gan Lywodraeth Cymru yn dweud wrthych chi bopeth y mae angen i chi ei wybod. Does dim ond rhaid i chi ddarllen y pum gair olaf:
pa un a yw'n dymuno aros.
Gofynnwyd i Gymru ar 23 Mehefin 2016 pa un a yw'n dymuno aros ac roedd dyfarniad pobl Cymru yn glir. Gyda bron iawn i 72 y cant yn pleidleisio, bron ddwywaith y nifer a bleidleisiodd yn etholiadau diwethaf y Cynulliad, pleidleisiodd dros 850,000 o bleidleiswyr Cymru i adael—y bleidlais boblogaidd fwyaf ar gyfer unrhyw beth mewn dros 20 mlynedd. Pleidleisiodd dau ar bymtheg o 22 o ardaloedd cyngor Cymru i adael ac, ar wahân i Aelodau sy'n cynrychioli Caerdydd a Bro Morgannwg, mae pob Aelod Cynulliad Llafur yn cynrychioli etholaeth neu ranbarth a bleidleisiodd i adael. Mae dros hanner y grŵp Plaid Cymru yn cynrychioli ardal sydd wedi pleidleisio i adael. O ran ein haelod o'r Democratiaid Rhyddfrydol, pleidleisiodd Powys i adael. Eto, heddiw, ymddengys i mi fod yr Aelodau hyn yn ceisio tanseilio democratiaeth drwy geisio—[Torri ar draws.]
I can't hear the leader of the opposition.
Ni allaf glywed arweinydd yr wrthblaid.
You're not missing much.
Nid ydych chi'n colli llawer.
I want to hear the leader of the opposition.
Rwyf eisiau clywed arweinydd yr wrthblaid.
Thank you, Llywydd. The mandate for Brexit amongst the electorate is only surpassed by the Welsh popular vote for Tony Blair and New Labour in 1997. Of course, Members will not be surprised that I was extremely disappointed by that election result in 1997, but I respected the mandate of over 800,000 voters in Wales and certainly I did not call for that election to be re-run because I disagreed with the result. The irony, of course, is that Brexit has a greater legitimacy and a bigger mandate from the public than this Welsh Government, which, it seems to me, is trying to overturn it. Many 'leave' voters were motivated by a sense that they were being governed in part by a failing, distant, out-of-touch organisation that wasn't listening to them. Does that sound familiar to this Welsh Government? To seek another referendum to overturn the result of the first would not only take us back to square one, but would betray the 17 million who voted to leave. It would ignore the will of voters in Blaenau Gwwent, Bridgend, Carmarthenshire, Rhondda, Wrexham, Newport and Swansea. And, if a new referendum overturns the first, then should we have a best of three or even a best of five to make sure?
The Welsh Government's motion also says that it should instead be focused on securing a long-term relationship that provides for participation in the single market and a customs union. But, of course, the Welsh Government knows full well that negotiating our future relationship with the EU will take place after March next year and extending the article 50 period would harm our economy, bringing greater uncertainty and leaving businesses and employers in limbo.
To seek a general election now would be political self-indulgence at a time when our country needs its leadership to secure our country's future relationship with the rest of the world. Instead of trying to undermine the referendum result, the Welsh Government should be working with the UK Government to secure the best possible deal for Welsh farmers, to exploit potential investment and keep Wales at the forefront of research and development and to maximise the opportunities for Welsh businesses to help make Wales a more prosperous country.
Llywydd, the Brexit referendum was undoubtedly divisive. If this division and uncertainty goes on unchecked, it threatens our economy and public services; it risks distracting us from the bread-and-butter issues of public services that matter to the people whom we represent. The people have spoken—the people of Wales voted to leave. It is time now for politicians to unite on that instruction, to honour the result of the referendum, to bring back powers from Brussels to Westminster and to Cardiff, and to deliver on the promise and the potential of Brexit. We need to bring an end to the division and uncertainty, and we need to carve out a new, brighter future for Wales and for the United Kingdom.
Diolch, Llywydd. Yr unig beth sydd wedi bod yn fwy poblogaidd na'r mandad ar gyfer Brexit ymhlith yr etholwyr yw pleidlais boblogaidd Cymru dros Tony Blair a Llafur newydd yn 1997. Wrth gwrs, ni fydd Aelodau yn synnu fy mod i'n siomedig iawn gyda chanlyniad yr etholiad hwnnw yn 1997, ond roeddwn i'n parchu mandad dros 800,000 o bleidleiswyr yng Nghymru ac yn sicr nid oeddwn i'n galw am ail-gynnal yr etholiad hwnnw oherwydd fy mod i'n anghytuno â'r canlyniad. Yr eironi, wrth gwrs, yw bod gan Brexit fwy o ddilysrwydd a mwy o fandad gan y cyhoedd na'r Llywodraeth Cymru hon, sydd, mae'n ymddangos i mi, yn ceisio ei wyrdroi. Ysbrydolwyd llawer o'r rhai a bleidleisiodd i adael gan ymdeimlad eu bod yn cael eu rheoli yn rhannol gan sefydliad methedig, pell, di-ddeall nad oedd yn gwrando arnyn nhw. A yw hynny'n swnio'n gyfarwydd i'r Llywodraeth hon yng Nghymru? Byddai gofyn am refferendwm arall i wrthdroi'r canlyniad cyntaf nid yn unig yn mynd â ni'n ôl i'r sefyllfa yr oeddem ni ynddi ar y cychwyn, ond byddai'n bradychu'r 17 miliwn a bleidleisiodd i adael. Byddai'n anwybyddu ewyllys pleidleiswyr ym Mlaenau Gwent, Pen-y-bont ar Ogwr, Sir Gaerfyrddin, y Rhondda, Wrecsam, Casnewydd ac Abertawe. Ac, os yw'r refferendwm newydd yn gwrthdroi'r cyntaf, yna a ddylem ni gael y gorau o dri neu hyd yn oed gorau o bump i wneud yn siŵr?
Mae cynnig Llywodraeth Cymru hefyd yn dweud y dylid canolbwyntio yn hytrach ar sicrhau perthynas hirdymor sy'n rhoi cyfle i fod yn rhan o'r farchnad sengl ac undeb tollau. Ond, wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru'n gwybod yn iawn y bydd negodi ein perthynas yn y dyfodol gyda'r UE yn digwydd ar ôl mis Mawrth y flwyddyn nesaf ac y byddai ymestyn cyfnod erthygl 50 yn niweidio ein heconomi, gan ddod â mwy o ansicrwydd a gadael busnesau a chyflogwyr yn nhir neb.
Byddai ceisio cael etholiad cyffredinol yn awr yn hunanfaldod gwleidyddol ar adeg pan fo'n gwlad angen i'w harweinyddiaeth sicrhau perthynas ein gwlad yn y dyfodol gyda gweddill y byd. Yn hytrach na cheisio tanseilio canlyniad y refferendwm, dylai Llywodraeth Cymru weithio gyda Llywodraeth y DU i sicrhau'r cytundeb gorau posibl i ffermwyr Cymru, i fanteisio ar fuddsoddiad posibl a sicrhau bod Cymru ar flaen y gad o ran ymchwil a datblygu ac i fanteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd sydd ar gael i fusnesau Cymru i helpu i wneud Cymru yn wlad fwy ffyniannus.
Llywydd, roedd refferendwm Brexit yn ddi-os yn gynhennus. Os bydd yr anghydfod a'r ansicrwydd yma'n parhau heb wneud dim i'w unioni, mae'n bygwth ein heconomi a'n gwasanaethau cyhoeddus; mae perygl iddo dynnu ein sylw oddi ar y materion bara menyn o wasanaethau cyhoeddus sydd o bwys i'r bobl yr ydym ni'n eu cynrychioli. Mae'r bobl wedi llefaru—pleidleisiodd pobl Cymru i adael. Mae'n amser bellach i wleidyddion uno ar y cyfarwyddyd hwnnw, i anrhydeddu canlyniad y refferendwm, i ddod â phwerau yn ôl o Frwsel i San Steffan ac i Gaerdydd, ac i gyflawni addewid a photensial Brexit. Mae angen i ni roi terfyn ar yr anghydfod a'r ansicrwydd, ac mae angen i ni greu dyfodol newydd, mwy disglair i Gymru ac i'r Deyrnas Unedig.
Can I be clear at the outset that I will be voting in favour of amendment 3 in the name of Rhun ap Iorwerth, and have received dispensation from the Labour group to do so?
Llywydd, I will not be voting to endorse in any way Mrs May's Brexit. Like many in this Chamber, I represent some of the poorest people in Britain, and I won't vote for anything that makes them poorer, and that is what all of us know this or any other Brexit will do. It is an individual choice for every one of us, but at heart, it is a fundamentally moral decision. I don't think anyone here, even people I disagree with about so many things, came into politics and public life to make people worse off. But if we vote to endorse Brexit, that is exactly what we will be doing. Some Members may disagree. That is their right, and I respect them far more than anyone who says we have to vote for Brexit because of the previous referendum. No vote removes our moral culpability, and we should remember that and be brave—now more than ever.
Llywydd, the debate on Brexit has been dominated by false choices, false choices that are too often exposed when it is too late to do anything about the falsehood on which they are founded: falsehoods like, 'We should vote for Brexit to bring £350 million a week to the NHS'; falsehoods like the claim that staying in the EU would put our borders on the edge of Syria and Iraq; falsehoods like the idea that we held all the cards in the negotiations, and that getting a good deal would be the easiest thing ever. All of those were empty claims made by people who should have, and in many cases did know better. Today, we have another one, that we have to back the Prime Minister's deal, or else we are staring into the abyss of a 'no deal' Brexit. So, let me make it clear: if the choice ever was between Mrs May's Brexit and a 'no deal' Brexit, that moment has passed. The choice today is between whatever sort of miserable Brexit deal the UK Government, UKIP, the European research group ragtag and bobtail managed to unite behind, and, instead, staying as full members of the European Union: full members with all our rights; full members with a say, a vote and a veto; full members with the influence that a country like the United Kingdom can and should have, rather than being reduced to somewhere that has to beg for crumbs from Donald Trump's table. A people's vote is the way to settle this, and I believe it will come. Like a boulder that has been rolling down a great distance from the mountaintop, we still cannot see it, but now everyone can hear its rumble.
A gaf i fod yn glir o'r cychwyn cyntaf y byddaf yn pleidleisio o blaid gwelliant 3 yn enw Rhun ap Iorwerth, a bod y grŵp Llafur wedi fy ymryddhau i wneud hynny?
Llywydd, ni fyddaf yn pleidleisio i gymeradwyo Brexit Mrs May mewn unrhyw fodd. Fel llawer yn y Siambr hon, rwy'n cynrychioli rhai o'r bobl dlotaf ym Mhrydain, a wna i ddim pleidleisio dros unrhyw beth sy'n eu gwneud yn dlotach, a dyna mae pob un ohonom ni'n ei wybod y bydd y Brexit yma neu unrhyw un arall yn ei wneud. Mae'n ddewis unigol i bob un ohonom ni, ond yn y bôn, mae'n benderfyniad moesol sylfaenol. Nid wyf yn credu bod unrhyw un yma, hyd yn oed y bobl yr wyf yn anghytuno â nhw am gymaint o bethau, wedi penderfynu bod yn rhan o wleidyddiaeth a bywyd cyhoeddus i wneud pobl yn waeth eu byd. Ond os byddwn ni'n pleidleisio i gymeradwyo Brexit, dyna'n union beth y byddwn ni'n ei wneud. Efallai y bydd rhai Aelodau yn anghytuno. Dyna'u hawl, ac rwy'n eu parchu nhw yn llawer mwy nag unrhyw un sy'n dweud bod yn rhaid inni bleidleisio dros Brexit oherwydd y refferendwm blaenorol. Nid oes unrhyw bleidlais yn dileu ein cyfrifoldeb moesol, ac fe ddylem ni gofio hynny a bod yn ddewr—nawr yn fwy nag erioed.
Llywydd, roedd y ddadl ynglŷn â Brexit yn llawn dewisiadau ffug, dewisiadau ffug sy'n amlach na pheidio yn dod i olau dydd pan ei bod hi'n rhy hwyr i wneud unrhyw beth am yr anwiredd y maen nhw'n seiliedig arno: anwireddau fel, 'fe ddylem ni bleidleisio dros Brexit i roi £350 miliwn yr wythnos i'r GIG; anwiredd fel yr honiad y byddai aros yn yr UE yn rhoi ein ffiniau ar gyrion Syria ac Irac; anwireddau fel y syniad bod ganddom ni'r llaw uchaf yn y negodiadau, ac y byddai cael cytundeb da y peth hawddaf yn y byd. Roedd pob un o'r rhai hynny yn honiadau gwag a wnaed gan bobl a ddylai, ac mewn llawer o achosion a oedd yn gwybod yn well. Heddiw, mae gennym ni un arall, bod yn rhaid inni dderbyn cytundeb y Prif Weinidog, neu fel arall rydym ni'n syllu dros y dibyn ar Brexit 'dim cytundeb'. Felly, gadewch imi ei gwneud hi'n glir: os oedd y dewis erioed rhwng Brexit Mrs May a Brexit 'dim cytundeb', mae'r adeg honno wedi mynd heibio. Y dewis heddiw yw rhwng pa bynnag fath o gytundeb Brexit truenus y mae ciwed Llywodraeth y DU, UKIP, a'r grŵp ymchwil Ewropeaidd wedi penderfynu uno y tu ôl iddo, ac, yn hytrach, aros yn aelodau llawn o'r Undeb Ewropeaidd: aelodau llawn gyda'n holl hawliau; aelodau llawn gyda llais, pleidlais a feto; aelodau llawn gyda dylanwad y gall ac y dylai gwlad fel y Deyrnas Unedig ei gael, yn hytrach na chael ein darostwng i rywle lle mae angen erfyn am friwsion o fwrdd Donald Trump. Pleidlais y bobl yw'r ffordd i ddatrys hyn, ac rwy'n credu y daw hynny. Fel carreg fawr sydd wedi bod yn rholio i lawr gryn bellter o ben y mynydd, rydym ni'n dal heb fod yn gallu ei weld, ond erbyn hyn gall bawb glywed ei sŵn.
Would the Member care to remind the Assembly how her constituency voted?
A hoffai'r Aelod atgoffa'r Cynulliad sut y pleidleisiodd ei hetholaeth hi?
Yes. I'm absolutely well aware of that, but I'm also well aware that democracy is not a finite thing that freezes in time, and my constituents are worried about the future that is facing them with this deal.
As a patriot, never afraid to be both Welsh and British, and intensely proud of both, I will be arguing in the campaign to come for the only option that is right for our people, whether in the Valleys of Gwent, the terraces of Cardiff or the farms of Ceredigion—to stay. To stay as a great country that is not afraid of its place in the world, to stay proud of our values of internationalism and openness, to stay true to our sense of self as a place where people matter more than ideology ever will. That is my Wales, my United Kingdom, and that is what I will be defending with my vote. I urge everyone in this Chamber to join together to make a stand with the people against this Brexit mess.
Ie. Rwy'n gwbl ymwybodol o hynny, ond rwyf hefyd yn ymwybodol iawn nad yw democratiaeth yn rhywbeth cyfyngedig sy'n rhewi mewn amser, ac mae fy etholwyr yn poeni am y dyfodol sy'n eu hwynebu gyda'r cytundeb hwn.
Fel gwladgarwr, na fu ofn arnaf erioed bod yn Gymraes ac yn Brydeinwraig, ac sy'n eithriadol o falch o'r ddau, byddaf yn dadlau yn yr ymgyrch sydd ar ddod ar gyfer yr unig ddewis sy'n iawn ar gyfer ein pobl, boed yng Nghymoedd Gwent, rhesi tai Caerdydd neu ffermydd Ceredigion—i aros. I aros yn wlad nerthol nad yw'n ofni ei lle yn y byd, i aros yn falch o'n gwerthoedd o ryngwladoldeb a bod yn agored, i aros yn driw i'n hymdeimlad o'n hunan fel man lle mae pobl yn bwysicach nag y bydd ideoleg fyth. Hynny yw fy Nghymru i, fy Nheyrnas Unedig i, a dyna beth fyddaf i yn ei amddiffyn gyda fy mhleidlais. Rwy'n annog pawb yn y Siambr hon i ymuno â'i gilydd i wneud safiad gyda'r bobl yn erbyn y llanast hwn o Brexit.
You know, I'm quite amazed by the way in which the leader of the Conservative Party is now dressing the clothes of his party up in the banners of the people, you know. This party that at almost every stage since the reform Act of the nineteenth century voted against the extension of the vote is now apparently—. They voted against the extension of suffrage to women, and indeed to adult men in 1918. Now, they are claiming they are the people's party. Well, I say the people certainly are not convinced by that any jot. Look, when the Chartists marched in favour of democracy, what was their sixth demand, the one that’s never been met? It was for an annual Parliament. Because, they said, the people have the right to change their mind. To quote the economist John Maynard Keynes, when he was asked about changing his mind:
‘When the facts change, I change my mind. What do you do…?’
The people can see laid bare the economic and social consequences that are going to come from your policy if your Government is allowed to prevail. And I for one, and others in this place, will not allow that to happen. And this is the call to this place now, isn’t it? We were discussing moments ago, in the excellent speech by Lynne Neagle, the call for us to make a stand, you know? Parliaments are about binaries. We have to plant our flag and decide where we are. At this point, one of the greatest decisions, one of the most significant decisions that is going to be made in these islands, that will cast its shadow for decades, calls for us to be clear and unequivocal. It calls for us to make a stand for the people, and for them not to have this kind of economic dislocation thrust down their throats. What we’re asking for is for democracy, is for the people to make the decision, because none of them voted—[Interruption.] None of them voted for this policy that your Government are now proposing.
I give way to the Member.
Wyddoch chi, mae'n syndod i mi sut mae arweinydd y Blaid Geidwadol bellach yn gwisgo dillad ei blaid ym maneri y bobl, wyddoch chi. Mae'r blaid hon sydd bron bob amser ers y Ddeddf ddiwygio yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg wedi pleidleisio yn erbyn ymestyn y bleidlais yn awr, mae'n debyg—. Fe wnaethon nhw bleidleisio yn erbyn ymestyn y bleidlais i fenywod, ac yn wir i bob oedolyn gwrywaidd yn 1918. Nawr, maen nhw'n hawlio mai nhw yw plaid y bobl. Wel, fe ddywedaf i hyn, nad yw'r bobl wedi'u darbwyllo ronyn gan hynny. Edrychwch, pan roedd y Siartwyr yn gorymdeithio o blaid democratiaeth, beth oedd y chweched peth yr oedden nhw'n ei fynnu, yr un nad yw byth wedi ei wireddu? Y peth yna oedd Senedd flynyddol. Oherwydd, roedden nhw'n dweud, bod gan y bobl yr hawl i newid eu meddwl. I ddyfynnu'r economegydd John Maynard Keynes, pan ofynnwyd iddo ynglŷn â newid ei feddwl:
Pan fydd y ffeithiau'n newid, rwy'n newid fy meddwl. Beth ydych chi'n ei wneud...?
Gall pobl weld yn glir y canlyniadau economaidd a chymdeithasol y bydd eich polisi yn esgor arnyn nhw os caniateir i'ch Llywodraeth gario'r dydd. Ac nid wyf i, nac eraill yn y lle hwn, yn mynd i ganiatáu i hynny ddigwydd. A dyma'r alwad i'r lle hwn bellach, ynte? Roeddem ni'n trafod eiliadau yn ôl, yn araith ardderchog Lynne Neagle, yr alwad i ni wneud safiad, wyddoch chi? Mae Seneddau yn ymwneud â safbwyntiau. Mae'n rhaid inni osod ein baner a phenderfynu ble'r ydym ni. Ar yr adeg hon, mae un o'r penderfyniadau mwyaf, un o'r penderfyniadau mwyaf sylweddol a gaiff ei wneud yn yr ynysoedd hyn, a fydd yn bwrw ei gysgod am ddegawdau, yn galw am inni fod yn glir ac yn ddiamwys. Mae'n galw am inni wneud safiad dros y bobl, ac am iddyn nhw beidio â chael y math hwn o ddryswch economaidd wedi ei wthio i lawr eu corn gyddfau. Yr hyn yr ydym ni'n gofyn amdano yw democratiaeth, i bobl wneud y penderfyniad, gan na wnaeth yr un ohonyn nhw bleidleisio—[Torri ar draws.] Ni wnaeth yr un ohonyn nhw bleidleisio dros y polisi hwn y mae eich Llywodraeth yn awr yn ei gynnig.
Ildiaf i'r Aelod.
The people voted to leave the European Union. The Member does not agree with what the people voted, so he's trying to reverse it, and unlike the Chartists, who expected the annual Parliament to be installed before they were overturned, he wants to ignore what the people decided.
Pleidleisiodd y bobl i adael yr Undeb Ewropeaidd. Nid yw'r Aelod yn cytuno â sut y pleidleisiodd y bobl, felly mae'n ceisio ei wyrdroi, ac yn wahanol i'r Siartwyr, a oedd yn disgwyl i'r Senedd flynyddol gael ei sefydlu cyn iddyn nhw gael eu trechu, mae eisiau anwybyddu'r hyn a benderfynodd y bobl.
I'm asking for the opposite of that. I’m asking for the people to cast their judgment on a policy that was never put before them, because there wasn’t even a scintilla of information put in front of them in terms of what you’re actually proposing. And what about those 16 and 17-year-olds then that didn’t have the vote, upon whom this decision will cast a greater future, because it’s their future that we're talking about? Don’t they have a right to vote? Aren’t they people as well? And will you deprive them of the opportunity to make their voice heard on the greatest decision that their generation has faced?
Now, I turn—[Interruption.] I will give way to the Member.
Rwy'n gofyn am y gwrthwyneb i hynny. Rwy'n gofyn i'r bobl fwrw eu barn ar bolisi na chafodd erioed ei roi ger eu bron, oherwydd nad oedd hyd yn oed y mymryn lleiaf o wybodaeth ar gael iddyn nhw o ran beth yr ydych chi'n ei gynnig mewn gwirionedd. A beth am y bobl 16 a 17 mlwydd oed nad oedd pleidlais ganddyn nhw bryd hynny, y bydd y penderfyniad hwn yn effeithio'n fwy ar eu dyfodol, oherwydd eu dyfodol nhw yr ydym ni'n sôn amdano? Onid oes ganddyn nhw'r hawl i bleidleisio? Onid ydyn nhw'n bobl hefyd? Ac a wnewch chi eu hamddifadu nhw o'r cyfle i gael gwrandawiad i'w llais ar y penderfyniad mwyaf y mae eu cenhedlaeth nhw yn ei wynebu?
Trof yn awr—[Torri ar draws.] Ildiaf i'r Aelod.
The Member is making an eloquent case for having a second referendum, but was he in favour of the first referendum? And if we have a second referendum, why shouldn't we have a third, a fourth, a fifth, et cetera on an annual basis?
Mae'r Aelod yn cyflwyno dadl huawdl dros gael ail refferendwm, ond a oedd ef o blaid y refferendwm cyntaf? Ac os ydym ni'n cynnal ail refferendwm, pam na ddylem ni gael trydydd, pedwerydd, pumed, ac ati yn flynyddol?
Well, look, you know, I’ve always been of the view that this should have been a two-stage process. I called, within, I think, 36 hours, for a second referendum. So, I have been consistent about this, because it always should have been a two-stage process, because it was always going to be the case that the actual realities—not the unicorns of an impossible, undeliverable Brexit of fantasy, but the actual Brexit proposal, that would never have been laid out in the first referendum. It wasn’t a whole host of different possibilities. Now we have a definite proposal, or whatever emerges from the mess that is Westminster at the moment; that should then be put to the people. You yourself are against this deal as well. Surely, the way out of the impasse is to go back to the people and ask for their final say.
I appeal to Members on the Labour benches. We need clarity at this moment. The problem with the Government’s position is, to quote Jeremy Corbyn,
‘This is a vague menu of options, not a plan for the future.’
It’s commentary, not actually a policy. It’s not enough to say, ‘Well, if not a general election, if not a renegotiation, then maybe a public vote.’ That’s not what this moment is calling for. The Government needs to rise to the level of events. We have a historic opportunity. It is in our hands. It's not enough to say ‘either/or’. And I appeal to Labour Members on the backbenches, because, obviously, there’s not much hope; the Government’s position has been set in stone, unfortunately.
We tried, by the way, to get a cross-party agreement. I’ve been trying at Westminster. That kind of approach is what will lay the foundations for success, if we work together. That hasn’t been possible here, and that’s a great source of sadness. In the Scottish Parliament, the Scottish Government took a different approach. They went to the opposition parties, and they managed to create a cross-party coalition around this issue, including the Liberal Democrats, the Labour Party and the Greens. That’s the kind of approach that we need. That’s the kind of approach we’re trying to build at Westminster: a coalition against chaos. Unfortunately, we have a motion here that pleases no-one, and unfortunately we're not able to support the motion as it currently stands. But there is an opportunity here for Labour Members to back—the opportunity, the historic opportunity, to pull the emergency cord on the train that is hurtling and taking us over a cliff edge. Let's work together, demand a people's vote, stand up together and prove this Parliament's worth.
Wel, edrychwch, wyddoch chi, rwyf erioed wedi bod o'r farn y dylai hyn fod wedi bod yn broses dau gam. Galwais, o fewn, rwy'n credu, 36 awr, am ail refferendwm. Felly, rwyf wedi bod yn gyson ynglŷn â hyn, oherwydd dylai fod erioed wedi bod yn broses dau gam, oherwydd yr achos o hyd oedd bod y realiti gwirioneddol—nid ungyrn Brexit amhosibl, anymarferol, ffantasïol, ond y cynnig Brexit gwirioneddol, na fyddid byth wedi ei gyflwyno yn y refferendwm cyntaf. Nid oedd yn llu o wahanol bosibiliadau. Bellach mae gennym ni gynnig pendant, neu beth bynnag a ddaw o'r llanast sydd yn San Steffan ar hyn o bryd; dylid cyflwyno hynny wedyn i'r bobl. Rydych chi eich hun yn gwrthwynebu'r cytundeb hwn hefyd. Siawns mai'r ffordd o ddatrys y sefyllfa amhosibl hon yw mynd yn ôl at y bobl a gofyn am eu barn derfynol.
Apeliaf at yr Aelodau ar y meinciau Llafur. Mae angen eglurder arnom ni ar hyn o bryd. Y broblem gyda safbwynt y Llywodraeth yw, fel y dywedodd Jeremy Corbyn:
rhestr amwys o ddewisiadau yw hyn, nid cynllun ar gyfer y dyfodol.
Sylwebaeth yw hyn, nid polisi mewn gwirionedd. Nid yw'n ddigon i ddweud, 'Wel, os nad etholiad cyffredinol, os nad ailnegodi, yna efallai pleidlais gyhoeddus.' Nid dyna sydd ei angen ar yr adeg hon. Mae angen i'r Llywodraeth ymateb i'r hyn sy'n digwydd. Mae gennym ni gyfle hanesyddol. Mae yn ein dwylo ni. Nid yw'n ddigon dweud 'naill ai/neu'. Ac apeliaf ar yr Aelodau Llafur ar y meinciau cefn, oherwydd, yn amlwg, nid oes llawer o obaith; mae safbwynt y Llywodraeth yn derfynol, yn anffodus.
Rydym ni wedi ceisio, gyda llaw,cael cytundeb trawsbleidiol. Rwyf i wedi bod yn ceisio yn San Steffan. Bydd mynd ati yn y modd hwnnw yn gosod y sylfeini ar gyfer llwyddiant, os gweithiwn ni gyda'n gilydd. Ni fu hynny'n bosibl yma, ac mae hynny'n dristwch mawr. Yn Senedd yr Alban, aeth Llywodraeth yr Alban ati mewn ffordd wahanol. Fe aethon nhw at y gwrthbleidiau, ac fe wnaethon nhw lwyddo i greu cynghrair trawsbleidiol ynghylch y mater hwn, gan gynnwys y Democratiaid Rhyddfrydol, y Blaid Lafur a'r Gwyrddion. Dyna'r math o weithredu sydd ei angen arnom ni. Dyna'r math o weithredu yr ydym ni'n ceisio ei adeiladu yn San Steffan: cynghrair yn erbyn anhrefn. Yn anffodus, mae gennym ni gynnig nad yw'n plesio neb, ac yn anffodus ni allwn gefnogi'r cynnig fel y mae ar hyn o bryd. Ond mae cyfle yma i Aelodau Llafur gefnogi—y cyfle, cyfle hanesyddol, i dynnu’r cortyn argyfwng ar y trên sy'n rhuthro ac yn ein harwain ni dros ymyl y dibyn. Gadewch inni weithio gyda'n gilydd, mynnu pleidlais i'r bobl, sefyll gyda'n gilydd a phrofi gwerth y Senedd hon.
I do believe the PM's deal is a good one, and it reflects the situation produced by the referendum result, which was 52 per cent in favour of leave, 48 per cent for remain. It's a nuanced position we now find ourselves in: an ongoing relationship with Europe, but also removal from its political structures. I think that is a fair reflection of where we are as a people at the moment.
Above all things, the danger of a disorderly Brexit is removed. This is an important achievement, and it's to the credit of the UK Government and the EU that it's been produced. The business sector has welcomed the agreement and the political declaration. Dow Silicones UK wrote to me this week—I think they wrote to all Members. Many of us would have visited their plant in Barry; it employs 553 people. I quote from their letter:
‘The Government's publication of the long-term economic analysis of leaving the European Union rightly identifies the chemical sector as one of those most at risk of no deal.’
It goes on,
‘We recognise that the Withdrawal Agreement and the Political Declaration are not perfect. However, if secured they do ensure some much needed certainty through the transition period, enabling our business to plan investment decisions with a greater degree of confidence than has been the case for the past two and a half years. During that transition our industry will also work with the Government to help achieve the most appropriate future relationship with the EU.’
I think it's about time we had someone reading from the business sector what they think, and we should reflect very carefully on that.
If Mrs May's deal is rejected then two possibilities obviously come to the fore: a 'no deal' Brexit, greatly feared by business, as I've just referred to, or a second referendum that might cause deep damage to our democratic culture. It seems to me that a second referendum is not a reasonable course of action unless there is an overwhelming and visible demand for it, and whatever the likes of Adam Price think, there just isn't at the moment. Secondly, an expectation exists for a decisive outcome, and that means 60 plus per cent one way or the other, and that certainly doesn't exist at the moment. There seems to be hardly any movement from where we were two years ago.
Otherwise, I believe the most democratic thing for remainers like me is to accept Brexit, allow it an opportunity to reach a final agreement, and then start the work to rejoin the EU, because I do believe that is definitely in our long-term interests. It is essential to think strategically and for the long term. The project I've outlined, of remove and then return, will probably take a generation, just as our current plight has taken a generation to develop. We have to win over the leavers. That's the most essential thing for those that want us to have a future in the EU to achieve, and we're not going to do that by rubbing their noses in it and saying they got it wrong last time and we'd better have another vote until they realise what is good for them. We have to inspire them with a new vision for the EU, and the EU needs to reform itself as well. Let's not forget the importance of that type of democratic renewal. Are we all blind to the protests that are occurring in all sorts of European states at the moment? Come on. Let us read the signs of our times, because they are shouting very loud at us, and in the UK we also need to refresh our democratic culture.
I think probably this has been the most shocking part of the whole Brexit experience, to suddenly realise what a lot of our citizens think of us all in all the established political parties. We clearly need to be fairer to citizens for all sorts of reasons. The social contract developed after the second world war is weaker and, in parts, has broken down. We need to come up with a new version of that to win over all our citizens and to make them feel that they have a genuine place in our national life and prosperity.
We need to be fairer to the home nations of the union. This will be one of the biggest tests of Brexit—how we have inter-governmental relations within the UK and deal with those pressures. The situation in Scotland, where they voted so firmly to remain, ought to be a dire warning to all unionists who want to see the United Kingdom hold together. That is something that we as Conservatives need to remember—we are also a unionist party—and the various options that face us should be measured by how they affect the whole union as well as how they may affect various versions of purity on a particular policy.
We need a closer connection between citizens and politicians—that's clearly important throughout the western democratic world, but it's really pressing on us now. If we overturn Brexit by a small majority, we will be more deeply divided than we are today. Why? Well, unlike remainers today, leavers would lose all hope and confidence that the UK's political system can ever deliver their wishes on this most foundational issue. As least us remainers have a chance to return to this matter and work for an attempt to re-join the EU in the future.
Even that attempt to overturn the referendum result will shake the confidence many have in our democratic culture. I do warn Labour Members that you risk an axial shift away from you in the Valleys if you go back to them—and I found Lynne's comments very powerful. But just look at the Liberal Party between 1918 and 1923 to see what can happen and how quickly it can happen. In many western democracies those who are most deprived vote for centre-right parties. They always have in great numbers in the Irish Republic. Look what's happened in Ohio, Pennsylvania, the states of the south. How many Democrats are elected for West Virginia at the moment? This is the sort of thing that you could be facing.
And I say to fellow Conservatives who are not going to support Mrs May's deal that we would risk losing support on the right if we force through another referendum. And we would probably see some form of strident English nationalism develop that would eat away at much of our core vote as well.
Rwyf i yn credu bod cytundeb Prif Weinidog y Deyrnas Unedig yn un da, ac mae'n adlewyrchu'r sefyllfa a grewyd gan ganlyniad y refferendwm, sef 52 y cant o blaid gadael, 48 y cant o blaid aros. Mae'r sefyllfa yr ydym ni ynddi ar hyn o bryd yn un â mymryn o wahaniaeth iddi: perthynas barhaus gydag Ewrop, ond wedi ymadael hefyd â'i strwythurau gwleidyddol. Rwy'n credu bod hynny'n adlewyrchiad teg o ble'r ydym ni fel pobl ar hyn o bryd.
Yn anad dim, caiff y perygl o Brexit afreolus ei ddileu. Mae hyn yn gyflawniad pwysig, ac mae'n glod i Lywodraeth y DU a'r UE y cyflawnwyd hynny. Mae'r sector busnes wedi croesawu'r cytundeb a'r datganiad gwleidyddol. Ysgrifennodd Dow Silicones UK ataf yr wythnos hon—rwy'n credu eu bod nhw wedi ysgrifennu at yr holl Aelodau. Byddai llawer ohonom ni wedi ymweld â'u gwaith yn y Barri; mae'n cyflogi 553 o bobl. Dyfynnaf o'u llythyr:
Mae cyhoeddiad y Llywodraeth o'r dadansoddiad economaidd hirdymor o adael yr Undeb Ewropeaidd yn nodi yn gwbl briodol y sector cemegol fel un o'r rhai sydd fwyaf mewn perygl os na cheir cytundeb.
Aiff ymlaen i ddweud:
Rydym yn cydnabod nad yw'r Cytundeb Ymadael na'r Datganiad Gwleidyddol yn berffaith. Fodd bynnag, os cawn nhw eu sicrhau, maen nhw yn sicrhau peth o'r pendantrwydd angenrheidiol sydd wir ei angen drwy'r cyfnod pontio, gan alluogi ein busnes i gynllunio penderfyniadau buddsoddi gyda mwy o hyder na fu'n wir dros y ddwy flynedd a hanner diwethaf. Yn ystod y cyfnod pontio hwnnw bydd ein diwydiant hefyd yn gweithio gyda'r Llywodraeth i helpu i sicrhau'r berthynas fwyaf priodol gyda'r UE yn y dyfodol.
Rwy'n credu ei bod hi'n hen bryd bod gennym ni rywun yn darllen o'r sector busnes beth yw eu barn, ac fe ddylem ni ystyried hynny yn ofalus iawn.
Os gwrthodir cytundeb Mrs May mae dau bosibilrwydd yn amlwg yn dod i'r fei: Brexit 'dim cytundeb', y mae busnesau yn ei ofni'n fawr, fel yr wyf i newydd gyfeirio ato, neu ail refferendwm a allai achosi difrod mawr i'n diwylliant democrataidd. Ymddengys i mi nad yw ail refferendwm yn ffordd resymol o weithredu oni bai bod galw aruthrol a gweladwy am hynny, a beth bynnag y mae Adam Price a'i debyg yn ei gredu, nid yw hynny'n wir ar hyn o bryd. Yn ail, mae disgwyliad ar gyfer canlyniad pendant, ac mae hynny'n golygu mwy na 60 y cant un ffordd neu'r llall, ac nid yw hynny yn sicr yn bodoli ar hyn o bryd. Ymddengys na fu fawr ddim newid o'r sefyllfa yr oeddem ni ynddi ddwy flynedd yn ôl.
Fel arall, rwy'n credu mai'r peth mwyaf democrataidd i bobl fel fi oedd eisiau aros i'w wneud yw derbyn Brexit, rhoi cyfle iddo ddod i gytundeb terfynol, ac wedyn dechrau'r gwaith i ailymuno â'r UE, oherwydd rwyf yn credu bod hynny yn bendant er budd tymor hir inni. Mae'n hanfodol meddwl yn strategol ar gyfer y tymor hir. Bydd y prosiect yr wyf i wedi ei amlinellu, o ymadael ac yna dychwelyd, mae'n debyg yn cymryd cenhedlaeth, yn union fel mae ein helynt presennol wedi cymryd cenhedlaeth i ddatblygu. Mae'n rhaid inni ennill calonau'r rhai sydd o blaid gadael. Dyna'r peth mwyaf hanfodol i'r rhai sydd eisiau inni gael dyfodol yn yr UE ei gyflawni, ac nid ydym ni'n mynd i wneud hynny drwy geisio eu dilorni a dweud eu bod nhw wedi gwneud camgymeriad y tro diwethaf ac y byddai'n well inni gael pleidlais arall tan iddyn nhw sylweddoli beth sy'n llesol iddyn nhw. Mae'n rhaid inni eu hysbrydoli â gweledigaeth newydd ar gyfer yr UE, ac mae angen i'r UE ddiwygio ei hun hefyd. Gadewch inni beidio ag anghofio pwysigrwydd y math hwnnw o adnewyddu democrataidd. A ydym ni'n gwbl ddall i'r protestiadau sy'n digwydd mewn gwladwriaethau Ewropeaidd o bob math ar hyn o bryd? Dewch ymlaen. Gadewch i ni ddarllen arwyddion ein hamseroedd, oherwydd maen nhw'n gweiddi'n uchel iawn arnom ni, ac yn y DU mae arnom ni hefyd angen adnewyddu ein diwylliant democrataidd.
Rwy'n credu, mwy na thebyg, mai dyma oedd rhan fwyaf syfrdanol yr holl brofiad Brexit, i sylweddoli'n sydyn beth mae llawer o'n dinasyddion yn ei feddwl ohonom ni i gyd ym mhob un o'r pleidiau gwleidyddol sefydledig. Mae'n amlwg bod angen inni fod yn decach gyda dinasyddion am bob math o resymau. Mae'r contract cymdeithasol a ddatblygwyd ar ôl yr ail ryfel byd yn wannach ac, mewn mannau, mae wedi dadfeilio. Mae angen inni feddwl am fersiwn newydd o hynny i ennill teyrngarwch pob un o'n dinasyddion a gwneud iddyn nhw deimlo bod ganddyn nhw le gwirioneddol yn ein bywyd a'n ffyniant cenedlaethol.
Mae angen inni fod yn decach â gwledydd cartref yr Undeb. Bydd hyn yn un o brofion mwyaf Brexit—sut ydym ni'n cynnal cysylltiadau rhynglywodraethol yn y DU ac ymdrin â'r pwysau hynny. Dylai'r sefyllfa yn yr Alban, lle gwnaethon nhw bleidleisio mor gadarn i aros, fod yn rhybudd cadarn i'r holl unoliaethwyr sydd eisiau gweld y Deyrnas Unedig yn parhau gyda'i gilydd. Mae hynny'n rhywbeth y mae angen i ni'r Ceidwadwyr ei gofio—rydym ninnau hefyd yn blaid unoliaethol—a dylid mesur y dewisiadau amrywiol sy'n ein hwynebu yn unol â sut y maen nhw'n effeithio ar yr Undeb cyfan yn ogystal â sut y gallan nhw effeithio ar amrywiol fersiynau o ba mor bur yw polisi penodol.
Mae angen cysylltiad agosach rhwng dinasyddion a gwleidyddion—mae hynny'n amlwg yn bwysig ledled y byd democrataidd gorllewinol, ond mae'n wirioneddol pwyso arnom ni bellach. Os ydym ni'n gwyrdroi Brexit drwy fwyafrif bach, byddwn yn fwy rhanedig fyth nag yr ydym ni heddiw. Pam? Wel, yn wahanol i'r bobl sydd eisiau aros heddiw, byddai'r rhai sydd eisiau gadael yn colli pob gobaith a ffydd y gall system wleidyddol y DU wireddu eu dymuniadau hyd yn oed ar y mater mwyaf sylfaenol hwn. O leiaf mae gennym ni sydd eisiau aros y cyfle i ddychwelyd at y mater hwn a gweithio ar gyfer ymgais i ailymuno â'r UE yn y dyfodol.
Bydd hyd yn oed yr ymgais honno i wrthdroi canlyniad y refferendwm yn sigo'r ffydd sydd gan lawer yn ein diwylliant democrataidd. Rwyf yn rhybuddio Aelodau Llafur eich bod mewn perygl o weld pobl yn cefnu'n llwyr arnoch chi yn y Cymoedd os ewch yn ôl atyn nhw—ac roedd sylwadau Lynne yn rymus iawn. Ond edrychwch ar y Blaid Ryddfrydol rhwng 1918 a 1923 i weld beth all ddigwydd a pha mor gyflym y gall ddigwydd. Mewn llawer o wledydd democrataidd gorllewinol mae'r rhai sydd fwyaf difreintiedig yn pleidleisio dros bleidiau canol-dde. Maen nhw wastad wedi gwneud hynny mewn niferoedd mawr yng Ngweriniaeth Iwerddon. Edrychwch beth sydd wedi digwydd yn Ohio, Pennsylvania, taleithiau'r de. Faint o Ddemocratiaid sydd wedi eu hethol dros Orllewin Virginia ar hyn o bryd? Dyma'r math o beth a allai eich wynebu.
A dywedaf wrth fy nghyd-Geidwadwyr nad ydyn nhw'n mynd i gefnogi cytundeb Mrs May y byddem ni mewn perygl o golli cefnogaeth ar y dde os byddwn ni'n gorfodi refferendwm arall. Ac mae'n debyg y byddem ni'n gweld rhyw fath o genedlaetholdeb Seisnig croch yn datblygu a fyddai'n tanseilio llawer o'n pleidlais graidd hefyd.
Will the Member take an intervention?
A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?
I'm reaching the end, but I will take the—.
Rwyf yn dod at y diwedd, ond rwy'n fodlon derbyn yr—.
Very simply, would he agree that you don't beat the far right by pandering to it?
Yn syml iawn, a yw'n cytuno nad ydych chi'n curo'r dde eithafol drwy ei foddio?
Well, as a liberal Conservative, I think that's been the mission of my life so far, so I certainly do agree with you. But I know that in a democracy, you've got to be able to accept a decision that you profoundly, bitterly disagree with—that's what a democracy is all about. It's not about just having it easy all the time or losing for five years then your party gets back in—it alternates. It means, sometimes, you have to accept a decision that you profoundly disagree with. It's as simple as that.
We had a vote. We knew the rules of the referendum. I believe they were quite flawed, but they had near unanimous support across all political parties, including the Liberal Democrats. Now is the time to accept the reality of our departure from the EU, however difficult it is for those of us who see Europe as so essential to our national prosperity. We need to move on, then we can get back in.
Wel, fel Ceidwadwr Rhyddfrydol, rwy'n credu mai dyna fu cenhadaeth fy mywyd hyd yn hyn, felly yn sicr rwyf i yn cytuno â chi. Ond fe wn i mewn democratiaeth, bod yn rhaid i chi dderbyn penderfyniad yr ydych yn wirioneddol anghytuno ag ef gyda chwerwder—dyna yw ystyr democratiaeth. Nid yw'n ymwneud â'i chael hi'n hawdd bob amser neu golli am bum mlynedd ac yna eich plaid chi'n mynd yn ôl i mewn—mae'n digwydd bob yn ail. Mae'n golygu, weithiau, bod yn rhaid i chi dderbyn penderfyniad yr ydych yn llwyr anghytuno ag ef. Mae mor syml â hynny.
Cawsom bleidlais. Rydym ni'n gwybod rheolau'r refferendwm. Rwy'n credu eu bod nhw'n ddiffygiol iawn, ond cawson nhw gefnogaeth unfrydol bron ar draws pob plaid wleidyddol, gan gynnwys y Democratiaid Rhyddfrydol. Nawr yw'r amser i dderbyn y realiti ein bod yn gadael yr UE, pa mor anodd bynnag yw hynny i'r rhai ohonom ni sy'n gweld Ewrop mor hanfodol i'n ffyniant cenedlaethol. Mae angen inni symud ymlaen, ac yna gallwn fynd yn ôl i mewn.
I'm pleased to take part in this debate as a member of the External Affairs and Additional Legislation Committee for the past year and chair of the women in Europe network Wales. And you'll be aware of our committee's work preparing for Brexit, including the report published last week on the preparedness of the healthcare and medicines sector in Wales. Access to medicines is causing particular anxiety. Our report raised key issues of concern including the continuous supply of medicines, arrangements for reciprocal healthcare, and alarming prospects relating to the health and social care workforce after Brexit. This is just one example of independent evidence that we've taken revealing the concerns about the adverse impacts of Brexit. And as we recommended in the report, we need to maintain continued regulatory co-operation between the EU and the UK in terms of access to medicines and clinical research after Brexit. Would this be delivered by the withdrawal agreement? Patients and healthcare professionals need to know.
Cabinet Secretary, you've spoken about the economic impacts of all Brexit scenarios, as has HM Treasury and the Bank of England, making it quite clear that all Brexit scenarios involve self-inflicted economic damage with a 'no deal' being a lot more damaging than others. As Mark Carney has said, any form of Brexit is guaranteed to make the country poorer. I also received a letter, like David, from that major company in Barry with a large workforce, pointing to the sheer volume of activity—quoting from them—in terms of exports and imports, complexity of supply chains and multiple border crossings, with any disruption impacting on the potential for future trade and investment. I'm a strong backer of the 'Securing Wales' Future' Welsh Government White Paper, which makes it clear that we need full and unfettered access to the single market and participation in the customs union to protect companies like this one in my constituency. It's not clear that the withdrawal agreement would deliver this.
The Cabinet Secretary knows that I'm particularly concerned about the impact of the withdrawal agreement on equality and human rights. As the First Minister said in his written statement on 27 November, maintaining social and environmental protections, including workers' rights, has been one of the Welsh Government's six priorities, laid out in 'Securing Wales' Future'. In his statement last week, the First Minister pointed to the failure to commit the UK to progressive alignment rather than just non-regressive arrangements with EU standards and rights, as the Cabinet Secretary has said this afternoon, in terms of the environment and labour market. Non-regression obligations are not good enough. I know the Welsh Government believes strongly that the UK should commit to a dynamic relationship, to progress and not stand still, rather than simple non-regression when it comes to equalities and human rights. So, I fully support point 4 of the Welsh Government motion on the withdrawal agreement, which
'fails to provide robust guarantees in respect of future workers' rights, human rights and equalities legislation.'
In the summer, I brought together a group of equality and women's organisations to discuss the impact of Brexit on women in Wales. It's been widely supported as an informal network for women who want their voices to be heard in decision making around Brexit. That's why I continue to focus on equality impacts in the external affairs committee.
Finally, Llywydd, our constituents do want to know where we stand today on Brexit. They know I voted to remain. I'm ready for a general election if the vote fails next week, and I'm also ready for a second referendum. It would be the biggest test of our political lives, but we would fail the people we represent if we don't stand up for them and with them now. I do agree with David Melding that this is about a new vision that we would have to share and discuss with people on the doorstep, but I do believe that point 6 of the Welsh Government motion does encompass this.
Like other AMs, I've received a number of messages over the past few days, and many have raised their deep concerns about the future Brexit will bring, calling for a second referendum. A deeply worried constituent wrote that she was alarmed at the position of the country, with a divided UK Government and industry and the whole of society in a state of uncertainty. Another, an 87-year-old grandmother was profoundly alarmed at the prospect of the catastrophic future that Brexit will bring. Llywydd, the current agreement doesn't meet the six priorities of 'Securing Wales' Future'; it doesn't go far enough and I oppose it. The UK Government should embrace the future relationship with the EU as we laid out in 'Securing Wales' Future'. We must take responsibility in this Senedd as events unfold to play our part to safeguard Wales, our economy and our people.
Rwy'n falch o gymryd rhan yn y ddadl hon fel aelod o'r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol am y flwyddyn ddiwethaf a Chadeirydd Rhwydwaith Menywod yn Ewrop (Cymru). Ac fe fyddwch yn ymwybodol o waith ein pwyllgor yn paratoi ar gyfer Brexit, gan gynnwys yr adroddiad a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf am barodrwydd y sector gofal iechyd a meddyginiaethau yng Nghymru. Mae cael gafael ar feddyginiaethau yn peri pryder penodol. Cododd ein hadroddiad bryderon penodol yn cynnwys y cyflenwad parhaus o feddyginiaethau, trefniadau ar gyfer gofal iechyd cyfatebol, a rhagolygon brawychus yn ymwneud â'r gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol ar ôl Brexit. Dim ond un enghraifft yn unig yw hon o dystiolaeth annibynnol yr ydym wedi ei chymryd i ddatgelu pryderon ynghylch effeithiau andwyol Brexit. Ac fel yr argymhellwyd gennym ni yn yr adroddiad, mae angen inni gynnal rheoleiddio cydweithredol parhaus rhwng yr UE a'r DU o ran cael gafael ar feddyginiaethau ac ymchwil clinigol ar ôl Brexit. A fyddai hyn yn cael ei gyflawni drwy'r cytundeb ymadael? Mae angen i gleifion a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol gael gwybod.
Ysgrifennydd y Cabinet, rydych chi wedi siarad am effeithiau economaidd pob sefyllfa Brexit yn union fel y mae Trysorlys ei Mawrhydi a Banc Lloegr, gan ei gwneud hi'n gwbl glir bod pob sefyllfa Brexit yn cynnwys niwed economaidd a achosir gennym ni ein hunain gyda 'dim cytundeb' yn llawer mwy niweidiol nag eraill. Fel y dywedodd Mark Carney, mae unrhyw fath o Brexit yn sicr o wneud y wlad yn dlotach. Hefyd, cefais lythyr, fel y cafodd David, oddi wrth y cwmni mawr hwnnw yn y Barri sydd â gweithlu mawr, yn tynnu sylw at y gweithgarwch enfawr—i'w dyfynnu nhw—o ran allforion a mewnforion, cymhlethdod y cadwyni cyflenwi a chroesfannau ffiniau niferus, gydag unrhyw darfu yn effeithio ar y potensial ar gyfer buddsoddiad a masnach yn y dyfodol. Rwy'n gefnogwr brwd o Bapur Gwyn Llywodraeth Cymru 'Diogelu Dyfodol Cymru', sy'n ei gwneud yn glir bod angen inni gael mynediad llawn a dilyffethair i'r farchnad sengl a chyfranogiad yn yr undeb tollau er mwyn amddiffyn cwmnïau fel hyn yn fy etholaeth i. Nid yw'n glir y byddai'r cytundeb ymadael yn sicrhau hyn.
Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod fy mod i'n arbennig o bryderus ynghylch effaith y cytundeb ymadael ar gydraddoldeb a hawliau dynol. Fel y dywedodd y Prif Weinidog yn ei ddatganiad ysgrifenedig ar 27 Tachwedd, bu cynnal amddiffyniadau cymdeithasol ac amgylcheddol, gan gynnwys hawliau gweithwyr, yn un o chwe blaenoriaeth Llywodraeth Cymru, a nodir yn 'Diogelu Dyfodol Cymru'. Yn ei ddatganiad yr wythnos diwethaf, cyfeirioddd y Prif Weinidog at y methiant i ymrwymo'r DU i gyfochri blaengar yn hytrach na threfniadau di-atchweliadol gyda safonau'r UE a hawliau, fel y dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet y prynhawn yma, o ran yr amgylchedd a'r farchnad lafur. Nid yw rhwymedigaethau di-atchweliad yn ddigon da. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn credu'n gryf y dylai'r DU ymrwymo i berthynas ddeinamig, i gamu ymlaen ac nid sefyll yn yr unfan, yn hytrach na di-atchweliad o safbwynt cydraddoldeb a hawliau dynol. Felly, rwy'n llwyr gefnogi pwynt 4 cynnig Llywodraeth Cymru ar y cytundeb ymadael, sy'n:
methu â darparu sicrwydd cadarn o ran hawliau gweithwyr yn y dyfodol, hawliau dynol a deddfwriaethau cydraddoldebau.
Yn yr haf, deuthum â grŵp o sefydliadau cydraddoldeb a mudiadau menywod ynghyd i drafod effaith Brexit ar fenywod yng Nghymru. Cafodd gefnogaeth eang fel rhwydwaith anffurfiol i fenywod sy'n awyddus i'w lleisiau gael eu clywed pan fo penderfyniadau'n cael eu gwneud ynghylch Brexit. Dyna pam yr wyf i'n parhau i ganolbwyntio ar effeithiau ar gydraddoldeb yn y pwyllgor materion allanol.
Yn olaf, Llywydd, mae ein hetholwyr ni eisiau gwybod beth yw ein safbwynt ni heddiw ynglŷn â Brexit. Maen nhw'n gwybod fy mod i wedi pleidleisio i aros. Rwyf i'n barod am etholiad cyffredinol os bydd y bleidlais yn cael ei cholli yr wythnos nesaf, ac rwyf i hefyd yn barod am ail refferendwm. Dyna fyddai prawf mwyaf ein bywydau gwleidyddol, ond fe fyddai'r bobl yr ydym yn eu cynrychioli yn cael cam pe na byddem ni'n sefyll drostynt a gyda nhw nawr. Rwyf i yn cytuno â David Melding bod hyn yn ymwneud â gweledigaeth newydd y byddai'n rhaid i ni ei rhannu a'i thrafod â phobl ar garreg y drws, ond rwyf i yn credu bod pwynt 6 cynnig Llywodraeth Cymru yn cwmpasu hyn.
Yn yr un modd ag Aelodau eraill y Cynulliad, rwyf innau wedi cael nifer o negeseuon yn ystod y dyddiau diwethaf, ac mae llawer wedi codi pryderon mawr ynghylch y dyfodol y bydd Brexit yn ei greu ac yn galw am ail refferendwm. Ysgrifennodd etholwr a oedd yn poeni'n fawr i ddweud ei bod wedi dychryn oherwydd sefyllfa'r wlad, gyda Llywodraeth y DU wedi'i rhannu a diwydiant a'r gymdeithas gyfan yn ansicr iawn. Roedd un arall, mam-gu 87 oed wedi dychryn yn ofnadwy wrth feddwl am y dyfodol trychinebus y bydd Brexit yn debygol o'i olygu. Llywydd, nid yw'r cytundeb presennol yn bodloni chwe blaenoriaeth 'Diogelu Dyfodol Cymru'; Nid yw'n mynd yn ddigon pell ac rwyf yn ei wrthwynebu. Dylai Llywodraeth y DU gofleidio'r berthynas gyda'r UE yn y dyfodol fel sy'n cael ei nodi yn 'Diogelu Dyfodol Cymru'. Mae'n rhaid inni gymryd cyfrifoldeb yn y Senedd hon wrth i bethau ddatblygu, i chwarae ein rhan i ddiogelu Cymru, ein heconomi a'n pobl.
At this crucial time in our history, we all here have a duty to show leadership. From my point of view, and on these benches, that means to reject Theresa May's withdrawal agreement; it means to extend article 50; it means to stay in the single market; it means to stay in the customs union; and it means to push for a people's vote, including the option of remaining in the European Union. That's what the Plaid Cymru amendments are about and I exhort you all to vote for those, because what a mess we're in.
Two years since the Brexit referendum, now the reality of what Brexit actually means is starting to become clearer. Brexit means Brexit—or breakfast, notably, at one time. But, actually, Brexit means the economy taking a big hit. Brexit means businesses under pressure. Brexit means the future of key international business in Wales is in huge doubt. Brexit means prices on the high street are increasing. Brexit means stockpiling goods, stockpiling medicines. Brexit means, 'What future for farming in Wales?' Brexit means universities losing research funding. Brexit means students cannot access Erasmus+, Horizon 2020 and other innovative European learning. That's what Brexit means.
And, in addition, the leave campaign is under investigation for potential illegality of funding, constituting electoral fraud. The proposed deal is worse than being in the European Union. 'No deal' is worse than being in the European Union. There are no sunlit Brexit uplands. People were lied to in 2016. There is no scenario where the economy is going to get better. There is no—[Interruption.]
Ar yr adeg dyngedfennol hon yn ein hanes, mae gennym ni ddyletswydd i ddangos arweiniad. O'm safbwynt i, ac ar y meinciau hyn, mae hynny'n golygu gwrthod cytundeb ymadael Theresa May; mae'n golygu ymestyn Erthygl 50; mae'n golygu aros yn y farchnad sengl; mae'n golygu aros yn yr undeb tollau; ac mae'n golygu gwthio am bleidlais y bobl, gan gynnwys y dewis i aros yn yr Undeb Ewropeaidd. Dyna beth yw gwelliannau Plaid Cymru ac rwy'n eich annog chi i gyd i bleidleisio o'u plaid, oherwydd y llanastr yr ydym ni ynddo.
Dwy flynedd ers y refferendwm Brexit, bellach mae realiti yr hyn y mae Brexit yn ei olygu mewn gwirionedd yn dechrau dod yn gliriach. Mae Brexit yn golygu Brexit—neu frecwast, yn gofiadwy, ar un adeg. Ond, mewn gwirionedd, mae Brexit yn golygu y bydd yr economi'n cael ergyd fawr. Mae Brexit yn golygu busnesau o dan bwysau. Mae Brexit yn golygu bod dyfodol busnes rhyngwladol allweddol yng Nghymru yn amheus iawn. Mae Brexit yn golygu bod prisiau ar y stryd fawr yn codi. Mae Brexit yn golygu storio nwyddau, storio meddyginiaethau. Mae Brexit yn golygu, 'Pa ddyfodol sydd i ffermio yng Nghymru?' Mae Brexit yn golygu bod prifysgolion yn colli arian ymchwil. Mae Brexit yn golygu na all myfyrwyr fod yn rhan o Erasmus +, Horizon 2020 a dysgu arloesol Ewropeaidd tebyg. Dyna mae Brexit yn ei olygu.
A hefyd, mae'r ymgyrch ymadael yn destun ymchwiliad ynghylch cyllido anghyfreithlon posibl, a allai fod yn dwyll etholiadol. Mae'r cytundeb arfaethedig yn waeth na bod yn yr Undeb Ewropeaidd. Mae 'Dim cytundeb' yn waeth na bod yn yr Undeb Ewropeaidd. Nid oes unrhyw ucheldiroedd Brexit heulog. Dywedwyd celwydd wrth y bobl yn 2016. Nid oes sefyllfa lle bydd yr economi yn gwella. Nid oes unrhyw — [Torri ar draws.]
You were saying people were lied to in 2016. What about the lies that took us into Europe? Are they nothing to them? We would never surrender our parliamentary sovereignty. We would keep full rights over all our fishing. We would never be asked to go into a single currency. There would be the supremacy of British courts. They are the lies that took us into Europe, David, and I fell for them because I voted for a free trading agreement with the European Union. It's morphed into something entirely different to that. We were never told that that was what was going to happen. So, who's told the lies? Not the people trying to get people to come out of Europe; it was those who told the lies to get us into Europe.
Roeddech yn dweud bod celwydd wedi ei ddweud wrth bobl yn 2016. Beth am y celwyddau a aeth â ni i Ewrop? A ydyn nhw'n ddim byd iddyn nhw? Ni fyddem ni byth yn ildio ein sofraniaeth seneddol. Byddem ni'n cadw'r hawliau llawn dros ein pysgota i gyd. Ni fyddai gofyn inni ymuno â'r arian sengl. Byddai llysoedd Prydain yn cael yr oruchafiaeth. Dyma'r celwyddau a aeth â ni i Ewrop, David, a chefais fy nhwyllo ganddyn nhw oherwydd fe bleidleisiais i o blaid cytundeb masnach rydd gyda'r Undeb Ewropeaidd. Mae wedi newid i rywbeth hollol wahanol i hynny. Ni ddywedwyd wrthym ni erioed mai dyna oedd yn mynd i ddigwydd. Felly, pwy sydd wedi dweud y celwyddau? Nid y bobl sy'n ceisio cael pobl i ddod allan o Ewrop; ond y rhai hynny a ddywedodd gelwyddau er mwyn mynd â ni i mewn i Ewrop.
I can remember a big red bus: £350 million a week for the NHS. That is one massive lie, admitted to by Nigel Farage on the day of the vote. What shocking campaigning. David Cameron will go down as one of the UK's worst Prime Ministers ever. Mind you, it's a crowded field. [Laughter.] There is no deal that is better than the one we currently have as members of the European Union. Labour's vote of no confidence and trigger of a general election is also a completely irrelevant distraction as well, as Labour are equally divided on Europe.
In this Chamber two weeks ago, in trumpeting ditching what I still call the continuity Act, and conceding powers by way of a non-statutory inter-governmental agreement, Labour here said they had full trust and respect in the Westminster Government, and said Wales was trusted and respected too, despite all evidence to the contrary, and the Cabinet Secretary's own experience in being sidelined. Now, if the bad deal from Theresa May is rejected, Labour want a vote of no confidence in a Government that, only two weeks ago, they had full trust and confidence in, with Wales's fledgling powers gleefully conceded without a second thought.
So, we face a choice between a bad deal, a 'no deal' or a pointless general election. The people spoke in 2016—yes, they did. The people were lied to in 2016. The people deserve a second chance to vote when the full gravity of the mess that the UK has got itself into has become crystal clear to everybody. And it is obvious that it is beyond the wit of politics to sort this mess out. Vote for a people's vote, and the option—[Interruption.] Mandy, so polite.
Gallaf gofio bws mawr coch: £350 miliwn yr wythnos ar gyfer y GIG. Dyna un celwydd enfawr, a chyfaddefodd Nigel Farage hynny ar ddiwrnod y bleidlais. Am ymgyrchu cywilyddus. Bydd David Cameron yn cael ei nodi fel un o Brif Weinidogion gwaethaf y DU erioed. Cofiwch chi, mae'n faes llawn iawn. [Chwerthin.] Nid oes cytundeb sy'n well na'r un sydd gennym ni ar hyn o bryd fel aelodau o'r Undeb Ewropeaidd. Mae pleidlais Llafur o ddiffyg hyder a sbarduno etholiad cyffredinol yn rhywbeth cwbl amherthnasol i dynnu sylw hefyd, gan fod Llafur yr yn mor rhanedig ynghylch Ewrop.
Yn y Siambr hon bythefnos yn ôl, wrth gyhoeddi cael gwared â'r hyn yr wyf i'n dal i'w galw'n Ddeddf dilyniant, ac ildio pwerau drwy gyfrwng cytundeb rhynglywodraethol anstatudol, dywedodd Llafur yn y fan yma eu bod yn ymddiried yn llwyr yn llywodraeth San Steffan ac yn ei pharchu, gan ddweud hefyd y ceir parch tuag at Gymru a'u bod yn ymddiried yng Nghymru, er gwaethaf yr holl dystiolaeth i'r gwrthwyneb, a phrofiad Ysgrifennydd y Cabinet ei hun wrth gael ei gwthio i'r cyrion. Nawr, os gwrthodir cytundeb gwael Theresa May, bydd Llafur eisiau pleidlais o ddiffyg hyder mewn Llywodraeth, yr oedden nhw, dim ond pythefnos yn ôl, yn ymddiried yn llwyr ynddi hi ac yn ei pharchu, gyda phwerau ifanc Cymru yn cael eu hildio yn hapus heb feddwl ddwywaith.
Felly, rydym ni'n wynebu dewis rhwng cytundeb gwael, 'dim cytundeb' neu etholiad cyffredinol dibwrpas. Siaradodd y bobl yn 2016—do, fe wnaethant. Dywedwyd celwydd wrth y bobl yn 2016. Mae pobl yn haeddu ail gyfle i bleidleisio pan ddaw difrifoldeb llawn y llanastr y mae'r DU wedi ei greu i'w hunan wedi dod yn gwbl glir i bawb. Ac mae'n amlwg ei fod y tu hwnt i grebwyll gwleidyddiaeth i ddatrys y llanastr hwn. Pleidleisiwch dros bleidlais y bobl, a'r dewis—[Torri ar draws.] Mandy, mor gwrtais.
A lot of you ask for a people's vote when you know Wales voted to leave. How can you go for a second vote—a people's vote—when the first vote has not been implemented yet? Secondly, if you did get a second referendum—a people's vote—and it produced Wales voting leave again, would you honour that result?
Mae llawer ohonoch chi'n gofyn am bleidlais y bobl er eich bod yn gwybod bod pobl Cymru wedi pleidleisio dros adael. Sut gallwch chi fynd am ail bleidlais—pleidlais y bobl—pan nad yw'r bleidlais gyntaf wedi'i gweithredu eto? Yn ail, pe byddech chi'n cael ail refferendwm—pleidlais y bobl—gyda Chymru'n pleidleisio dros adael unwaith eto, a fyddech chi'n anrhydeddu'r canlyniad hwnnw?
The facts have become clear. We honour results. David Melding was saying we've stood in elections, some of us, we've lost in elections—I've lost more elections than I've won. Of course, I respect the result and no wittering on about what a sad failure I am—I just get up, dust myself down, and stand again—much like David Melding would do, no doubt. But in terms of a people's vote, the facts have changed. The facts, in fact, have become clear. People were lied to. They deserve to have a vote on the facts as now presented, and the fact that Westminster cannot sort this out. There is not a better deal in leaving. It is obvious that any deal from Westminster is worse than being a member of the European Union. So, that's why I exhort people to vote for a people's vote and the option of remaining in the European Union. Diolch yn fawr.
Mae'r ffeithiau wedi dod yn glir. Rydym ni'n anrhydeddu canlyniadau. Roedd David Melding yn dweud ein bod wedi sefyll mewn etholiadau, rhai ohonom ni, wedi colli mewn etholiadau—rwyf i wedi colli mwy o etholiadau nac yr wyf i wedi eu hennill. Wrth gwrs, rwy'n parchu'r canlyniad heb gwyno a dweud fy mod yn fethiant trist—rwy'n codi, cael gwared â'r llwch, a sefyll eto—yn debyg i'r hyn y byddai David Melding yn ei wneud, heb amheuaeth. Ond o ran pleidlais y bobl, mae'r ffeithiau wedi newid. Mae'r ffeithiau, mewn gwirionedd, wedi dod yn glir. Dywedwyd celwydd wrth y bobl. Maen nhw'n haeddu cael pleidlais ar y ffeithiau fel y cânt eu cyflwyno nawr, a'r ffaith na all San Steffan ddatrys hyn. Nid oes cytundeb gwell wrth adael. Mae'n amlwg bod unrhyw gytundeb a geir gan San Steffan yn waeth na bod yn aelod o'r Undeb Ewropeaidd. Felly, dyna pam yr wyf i'n annog pobl i bleidleisio dros bleidlais y bobl a'r dewis i aros yn yr Undeb Ewropeaidd. Diolch yn fawr.
The Prime Minister has the horrendous task of reconciling many conflicting opinions and priorities, whilst also seeking to honour the referendum result, deliver a new comprehensive, bold and ambitious free trade agreement, protect people's jobs and security, and maintain the integrity of our United Kingdom. As the UK international trade Secretary said this summer, there had to be compromises, but Brexit had been backed by 17.4 million, and legislation implementing that decision had been approved by MPs. It is regrettable that some on both sides of the debate are now promoting worse-case scenarios only, rather than reflecting upon the potential of the withdrawal agreement to deliver the referendum result and take back control of our borders, laws, money and bilateral trade, whilst also delivering a mutually beneficial future relationship with the EU.
Almost two years ago, Brexiteers and remainers on the Assembly External Affairs and Additional Legislation Committee united in calling for a post-exit transition period after having taken detailed evidence. Quoting Mr Drakeford himself, our January 2017 report said:
'There must be no cliff edge to UK membership of the EU. The complexity of Article 50 negotiations means they will inevitably focus on how the UK will extricate itself from current arrangements. Future relationships with the EU and the rest of the world will have to be developed and agreed over a far longer period. Transitional arrangements which remain as close as possible to the existing position will provide the most stable platform for future negotiations',
exactly as this agreement does.
Our August 2017 report included: the Road Haulage Association told us that transitional arrangements may be necessary to ensure supply chain efficiency for the UK and EU; the Freight Transport Association drew a comparison with the phased way in which the tariffs were harmonised when the UK entered the European Economic Community, and argued that a similar phased process may need to be agreed for Brexit. In a similar vein, the Road Haulage Association warned that the absence of transitional arrangements, or an outcome that results in no deal, could have serious negative consequences for Welsh ports. So, negotiations have followed a staged process that was known and understood and agreed from the outset, but some choose to misrepresent this as time wasted.
Future negotiations have to fit into the political clock, with EU elections in 2019. And even when the detailed future relationship is then agreed, time will be needed to put the new trade and customs arrangements in place. Last December, the European Council agreed that sufficient progress had been achieved in phase 1 of the Brexit negotiations. On that basis, they adopted draft guidelines to move to the second phase of negotiations, where both parties started discussions on a transition period and the framework for the future relationship. The UK and the EU agreed the transition period that will lead to the orderly withdrawal of the UK in March. In May, UK Ministers accepted that once the future relationship with the EU has then been agreed, there would have to be an extended period of customs union membership for the whole of the UK, while technology was developed to monitor the border between Ireland and Northern Ireland without imposing more permanent structures.
Some are therefore choosing to use what was agreed and accepted seven and eight months ago as an excuse for opposing the withdrawal agreement now. The legal text is clear: that both parties want to avoid the use of the backstop and that article 50 cannot establish a permanent relationship. And the EU themselves have made it very clear that they do not want a post-Brexit UK to remain in extended customs union and single market membership. However, we now see the grotesque chaos of Labour MPs in north Wales saying that they will vote against the withdrawal agreement because the UK would remain subject to EU rules for a period beyond our membership, when, from the outset, Welsh Labour's joint Brexit White Paper with Plaid Cymru called for the UK to remain subject to these rules forever. So, even within Wales, the Labour Party seems unable to sing from the same song sheet.
Wales voted to leave the European Union, not the United Kingdom, yet Plaid Cymru tries to keep Wales in the EU, and drag it out of the UK, despite the UK being Wales's biggest single market, by many, many multiples. Plaid Cymru complains that Wales is not mentioned in the withdrawal agreement, but neither is Scotland, and nor, except in the Bank of England, England either. The only EU referendums to be rerun are those treaty referendums in both Denmark and Ireland, which went against the EU. They severely damaged public confidence, they severely damaged the reputation of the EU. We don't want to see that sort of activity repeated here. UK funding to the EU is double the funding it receives back. This will in future be retained in the UK, and we all recognise that Wales should then receive the same quantum of funding as now.
As Paul Davies said, when the NFU Cymru president met the Prime Minister at last week's Royal Welsh Show's winter fair, he said:
'During this positive meeting, I commended the fact that the deal she has agreed is as close as possible to the free and frictionless trade conditions for agricultural and food products that we have been lobbying for over the past couple of years.'
And the UK can also negotiate trade agreements with third countries, ready for implementation after the transition period. At the G20 summit last week, the Prime Minister discussed trade with a number of countries—with Japan looking forward to being able to discuss the UK's possible membership of the comprehensive and progressive agreement for a trans-Pacific partnership. No small players there.
So, instead of rejecting this deal, creating uncertainty and damaging jobs and investment, let us be big enough to build towards an outward-looking Wales, within a global UK, by acknowledging the arguments made by Paul Davies, and recognising that this is a compromise for us all. I was a leaver, David was a remainer, but we recognise that, without compromise, the whole of the United Kingdom—Wales, not least of all—will be severely damaged. Thank you.
Mae gan y Prif Weinidog y dasg erchyll o gymodi llawer o wahaniaeth barn a blaenoriaethau, ac ar yr un pryd ceisio anrhydeddu canlyniad y refferendwm, cyflwyno cytundeb masnach rydd cynhwysfawr, beiddgar ac uchelgeisiol newydd, diogelu swyddi a diogelwch pobl, a chynnal uniondeb ein Teyrnas Unedig. Fel y dywedodd yr Ysgrifennydd dros fasnach ryngwladol yr haf hwn, roedd yn rhaid cyfaddawdu, ond roedd Brexit wedi'i gefnogi gan 17.4 miliwn, a chafodd deddfwriaeth i weithredu'r penderfyniad hwnnw ei chymeradwyo gan Aelodau Seneddol. Mae'n destun gofid bod rhai ar ddwy ochr y ddadl nawr yn hybu sefyllfaoedd sefyllfa waethaf yn unig, yn hytrach na myfyrio ynghylch potensial y cytundeb ymadael i gyflawni canlyniad y refferendwm ac unwaith eto ein galluogi ni i reoli ein ffiniau, ein cyfreithiau, ein harian a masnach ddwyochrog, gan gyflawni hefyd berthynas gyda'r UE a fydd yn fuddiol i'r naill ochr a'r llall yn y dyfodol.
Bron i ddwy flynedd yn ôl, fe wnaeth y rhai o blaid ac yn erbyn Brexit ar Bwyllgor Deddfwriaeth Ychwanegol a Materion Allanol y Cynulliad uno i alw am gyfnod pontio ar ôl Brexit ar ôl casglu tystiolaeth fanwl. Gan ddyfynnu Mr Drakeford ei hun, roedd ein hadroddiad ym mis Ionawr 2017 yn datgan
na ddylid bod ochr dibyn yn rhan o aelodaeth y DU o'r UE. Mae cymhlethdod negodiadau Erthygl 50 yn golygu y byddant yn anochel yn canolbwyntio ar sut y bydd y DU yn rhyddhau ei hun o'r trefniadau presennol. Bydd yn rhaid datblygu cysylltiadau gyda'r Undeb Ewropeaidd a gweddill y byd yn y dyfodol a'u cytuno dros gyfnod llawer hwy. Trefniadau pontio sydd yn parhau mor agos â phosibl at y sefyllfa bresennol fydd yn darparu'r platfform mwyaf sefydlog ar gyfer negodi yn y dyfodol
yn union fel y mae'r cytundeb hwn yn ei wneud.
Roedd ein hadroddiad ym mis Awst 2017 yn cynnwys; dywedodd y Gymdeithas Cludo Nwyddau ar y ffyrdd wrthym ni efallai y byddai trefniadau pontio yn angenrheidiol er mwyn sicrhau effeithlonrwydd y gadwyn gyflenwi ar gyfer y DU a'r UE; tynnodd y Sefydliad Trafnidiaeth Cludo Nwyddau gymhariaeth â'r dull fesul cam i gysoni tariffau pan ymunodd y DU â'r Gymuned Economaidd Ewropeaidd, ac roedd yn dadlau efallai y byddai angen cytuno ar broses fesul cam tebyg ar gyfer Brexit. Yn yr un modd, rhybuddiodd y Gymdeithas Cludo Nwyddau ar y ffyrdd y gallai diffyg trefniadau pontio, neu ganlyniad sy'n arwain at ddim cytundeb, gael canlyniadau negyddol difrifol i borthladdoedd Cymru. Felly, mae negodiadau wedi dilyn proses fesul cam a oedd yn hysbys ac wedi ei deall ac wedi ei chytuno o'r cychwyn cyntaf, ond mae rhai yn dewis camddarlunio hyn fel gwastraffu amser.
Mae'n rhaid i negodiadau yn y dyfodol ddilyn y cloc gwleidyddol, gydag etholiadau'r UE yn 2019. A hyd yn oed pan fydd perthynas fanwl y dyfodol wedi ei chymeradwyo, bydd angen amser i sefydlu trefniadau tollau a masnach newydd. Fis Rhagfyr diwethaf, cytunodd y Cyngor Ewropeaidd bod cynnydd digonol wedi'i gyflawni yn ystod cam 1 negodiadau Brexit. Ar sail hynny, mabwysiadwyd y canllawiau drafft i symud i ail gam y negodiadau, pan ddechreuodd y ddau barti drafodaethau ar gyfnod pontio a'r fframwaith ar gyfer y berthynas yn y dyfodol. Cytunodd y DU a'r UE ar y cyfnod pontio a fydd yn arwain at y DU yn ymadael yn drefnus ym mis Mawrth. Ym mis Mai, derbyniodd Gweinidogion y DU pan y cytunir ar y berthynas â'r UE yn y dyfodol, yna fe fyddai'n rhaid cael cyfnod estynedig o aelodaeth o'r undeb tollau ar gyfer y DU gyfan tra bo technoleg yn cael ei datblygu i fonitro'r ffin rhwng Iwerddon a Gogledd Iwerddon heb osod adeiledd mwy parhaol.
Mae rhai felly yn dewis defnyddio'r hyn a gytunwyd ac a dderbyniwyd saith ac wyth mis yn ôl fel esgus dros wrthwynebu'r cytundeb ymadael nawr. Mae'r testun cyfreithiol yn glir: bod y ddau barti eisiau osgoi defnyddio'r ôl-stop ac na all Erthygl 50 sefydlu perthynas barhaol. Ac mae'r UE ei hun wedi ei gwneud hi'n glir iawn nad yw eisiau i'r DU ar ôl Brexit aros yn yr undeb tollau estynedig a bod yn aelod o'r farchnad sengl. Fodd bynnag, fe welwn nawr anhrefn gwrthun ymhlith ASau Llafur yn y gogledd wrth iddyn nhw ddatgan y byddan nhw'n pleidleisio yn erbyn y cytundeb ymadael oherwydd y byddai'r DU yn parhau i fod yn ddarostyngedig i reolau'r UE am gyfnod y tu hwnt i'n haelodaeth, pan, o'r cychwyn, galwodd Papur Gwyn Brexit Llafur Cymru ar y cyd â Phlaid Cymru i'r DU barhau'n atebol i'r rheolau hyn am byth. Felly, hyd yn oed yng Nghymru, mae'n ymddangos na all y Blaid Lafur ganu o'r un llyfr emynau.
Pleidleisiodd Cymru dros adael yr Undeb Ewropeaidd, nid y Deyrnas Unedig, ond eto mae Plaid Cymru yn ceisio cadw Cymru yn yr UE, a'i llusgo allan o'r DU, er gwaethaf y ffaith mai'r DU yw marchnad sengl fwyaf Cymru o bell ffordd. Mae Plaid Cymru'n cwyno nad yw Cymru yn cael ei chrybwyll yn y cytundeb ymadael, ond nid yw'r Alban ychwaith, na Lloegr ac eithrio Banc Lloegr. Yr unig refferenda yn yr UE i'w cynnal am yr ail dro yw'r refferenda cytuniad yn Nenmarc ac Iwerddon, a aeth yn erbyn yr UE. Fe niweidwyd hyder y cyhoedd, difethwyd enw da'r UE. Nid ydym ni eisiau gweld y math hwnnw o weithgarwch yn cael ei ailadrodd yma. Mae'r arian a roddir i'r UE gan y DU ddwywaith yr arian y mae'n ei gael yn ôl. Bydd hyn yn cael ei gadw yn y DU yn y dyfodol, ac rydym ni i gyd yn cydnabod y dylai Cymru gael yr un cwantwm o gyllid ag y mae'n ei gael nawr.
Fel y dywedodd Paul Davies, pan gyfarfu â Llywydd NFU Cymru â'r Prif Weinidog yr wythnos diwethaf yn ffair aeaf y Sioe Frenhinol:
Yn ystod y cyfarfod cadarnhaol hwn, cymeradwyais y ffaith bod y cytundeb y mae hi wedi cytuno arno mor agos â phosibl at yr amodau masnach rydd a llyfn ar gyfer amaeth a chynnyrch bwyd y buom ni'n lobïo yn eu cylch dros y ddwy flynedd diwethaf.
A gall y DU hefyd negodi cytundebau masnach â thrydydd gwledydd, yn barod i'w gweithredu ar ôl y cyfnod pontio. Yn uwchgynhadledd y G20 yr wythnos diwethaf, trafododd y Prif Weinidog â nifer o wledydd—gyda Japan yn edrych ymlaen at drafod aelodaeth posibl y DU o'r cytundeb cynhwysfawr a blaengar ar gyfer partneriaeth traws-Gefnfor Tawel. Dim chwaraewyr bach yn y fan honno.
Felly, yn hytrach na gwrthod y cytundeb hwn, a chreu ansicrwydd a pheryglu swyddi a buddsoddiad, gadewch inni fod yn ddigon mawr i gamu tuag at Gymru sy'n edrych allan, yn y DU fyd-eang, drwy gydnabod y dadleuon a gyflwynwyd gan Paul Davies, a chydnabod bod hyn yn gyfaddawd i bob un ohonom. Roeddwn i o blaid gadael, roeddd David o blaid aros, ond rydym ni'n cydnabod, heb gyfaddawdu, y bydd y Deyrnas Unedig gyfan—yn enwedig Cymru—yn cael ei niweidio'n enbyd. Diolch.
