Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
20/11/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call the Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Hefin David.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Hefin David.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer ariannu ysgolion sy'n rhan o fand B Ysgolion yr 21ain Ganrif? OAQ52976
1. Will the First Minister make a statement about Welsh Government plans for the funding of band B 21st Century Schools? OAQ52976
Yes. Band B of our twenty-first century schools and education programme will see a further £2.3 billion invested in our education estate from April of next year, and, subject to approval of business cases, all local authorities and colleges in Wales will benefit from those investments.
Gwnaf. Bydd band B ein rhaglen addysg ac ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn arwain at fuddsoddiad ychwanegol o £2.3 biliwn yn ein hystâd addysg o fis Ebrill y flwyddyn nesaf, ac, yn amodol ar gymeradwyaeth achosion busnes, bydd holl awdurdodau lleol a cholegau Cymru yn elwa ar y buddsoddiadau hynny.
And it's the case that the Government has committed to use public-private funding through the mutual investment model of £500 million to partially fund the cost of the building of new schools. Last week, the Cabinet Secretary for Finance told me that individual school building schemes would not be of sufficient scale individually to qualify for funding, and instead schemes would be brought together in batches across Wales to be of sufficient scale to qualify. However, the Wales Audit Office produced a report in May 2017 in which they said that, to date, most councils had resisted procuring projects in batches, that protracted consultations on one or two controversial projects that involve merges or closures could potentially delay all the projects in a batch and that failure to collaborate would pose a significant risk to the revenue-funded element of the programme.
Having looked through previous discussions in this Chamber and in committee on the mutual investment model, I find the Government has provided inadequate information about how it's going to resolve these issues. With that in mind, would the First Minister, in the first instance, outline how the Government is addressing the batching problems, but, in the longer term, would he commit to a debate in Government time in order for all Members to scrutinise this funding model effectively?
Ac mae'n wir bod y Llywodraeth wedi ymrwymo i ddefnyddio cyllid cyhoeddus-preifat drwy'r model buddsoddi cydfuddiannol o £500 miliwn i ariannu'n rhannol y gost o adeiladu ysgolion newydd. Yr wythnos diwethaf, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid wrthyf na fyddai cynlluniau adeiladu ysgolion unigol yn ddigon mawr i fod yn gymwys i gael cyllid, ac yn hytrach byddai cynlluniau yn cael eu tynnu ynghyd mewn sypiau ledled Cymru i fod yn ddigon mawr i fod yn gymwys. Fodd bynnag, lluniwyd adroddiad gan Swyddfa Archwilio Cymru ym mis Mai 2017 pryd y dywedasant fod y rhan fwyaf o gynghorau wedi gwrthod, hyd yn hyn, caffael prosiectau mewn sypiau, y gallai ymgynghoriadau hirfaith ar un neu ddau o brosiectau dadleuol sy'n cynnwys uno neu gau o bosibl ohirio'r holl brosiectau sydd mewn swp ac y byddai methiant i gydweithredu yn peri risg sylweddol i'r elfen o'r rhaglen a ariennir gan refeniw.
Ar ôl edrych trwy drafodaethau blaenorol yn y Siambr hon ac yn y pwyllgor ar y model buddsoddi cydfuddiannol, rwy'n canfod bod y Llywodraeth wedi darparu gwybodaeth annigonol am sut y mae'n mynd i ddatrys y problemau hyn. Gyda hynny mewn golwg, a wnaiff y Prif Weinidog, yn y lle cyntaf, amlinellu sut mae'r Llywodraeth yn mynd i'r afael â'r problemau o ran sypiau, ond, yn y tymor hwy, a wnaiff ef ymrwymo i ddadl yn amser y Llywodraeth fel y gall yr holl Aelodau graffu ar y model ariannu hwn yn effeithiol?
The reason why we've chosen strategic partnering to deliver MIM education projects is that it allows for the capital value of individual projects to be much lower than they would be under single procurement. So, we encourage, of course, bundling to happen in order for the cost to go down, amongst other reasons. The successful strategic partner is granted the opportunity to deliver the aggregated pipeline of MIM education schemes—that's up to £500 million in value—and that represents an efficient and agile way to deliver single or small batched schemes at a local level with values as low as £15 million, because, without that, every individual local authority or further education institution would need to run a full procurement for each of its individual MIM projects, which is impractical and time consuming. We would encourage local authorities, of course, to take a bundling approach so that their own costs are brought down and, secondly, of course, to make sure that they are able to deliver projects that otherwise probably wouldn't be delivered because they are smaller in scale.
Y rheswm pam yr ydym ni wedi dewis partneriaeth strategol i ddarparu prosiectau addysg MIM yw ei fod yn caniatáu i werth cyfalaf prosiectau unigol fod yn is o lawer nag y byddent o dan gaffael unigol. Felly, rydym ni'n annog, wrth gwrs, bwndelu i ddigwydd er mwyn i'r gost ostwng, ymhlith rhesymau eraill. Rhoddir y cyfle i bartner strategol llwyddiannus ddarparu'r biblinell gyfanredol o gynlluniau addysg MIM—mae hynny hyd at £500 miliwn mewn gwerth—ac mae hynny'n cynrychioli ffordd effeithlon a hyblyg o ddarparu cynlluniau sengl neu mewn sypiau bach ar lefel leol sydd â gwerthoedd mor isel â £15 miliwn, oherwydd, heb hynny, byddai angen i bob awdurdod lleol neu sefydliad addysg bellach unigol gynnal proses gaffael llawn ar gyfer pob un o'i brosiectau MIM unigol, sy'n anymarferol ac yn cymryd llawer o amser. Byddem yn annog awdurdodau lleol, wrth gwrs, i fabwysiadu dull bwndelu fel bod eu costau eu hunain yn cael eu gostwng ac, yn ail, wrth gwrs, i wneud yn siŵr eu bod yn gallu darparu prosiectau na fyddai'n cael eu darparu fel arall yn ôl pob tebyg, gan eu bod yn llai o ran maint.
Twenty-first century schools, First Minister, as we've heard you many times say, is about improving the school estate across Wales. In my own electoral region, the Vale of Glamorgan Council are proposing to shut a small rural school that has a good role to it, has a bright future ahead of it—Llancarfan school. I appreciate you can't talk about the specific case, but surely it is not right to use twenty-first century school money to shut a viable school that has a bright future, and, indeed, the argument the Vale council have put forward doesn't even talk of closure; it merely talks of relocation. That is not what twenty-first century schools is about, is it?
Diben ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, Prif Weinidog, fel yr ydym ni wedi eich clywed chi'n dweud droeon, yw gwella'r ystâd ysgolion ledled Cymru. Yn fy rhanbarth etholiadol fy hun, mae Cyngor Bro Morgannwg yn cynnig cau ysgol gefn gwlad fach sydd â chofrestr dda, sydd â dyfodol disglair o'i blaen—ysgol Llancarfan. Rwy'n sylweddoli na allwch chi drafod achos penodol, ond does bosib ei bod hi'n iawn i ddefnyddio arian ysgolion yr unfed ganrif ar hugain i gau ysgol hyfyw sydd â dyfodol disglair, ac, yn wir, nid yw'r ddadl y mae Cyngor y Fro wedi ei chyflwyno hyd yn oed yn sôn am gau; adleoli yw'r cwbl y mae'n sôn amdano. Nid dyna ddiben ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, aie?
Well, as he puts it, the objective of twenty-first century schools is not to close schools; the objective of twenty-first schools is to provide the appropriate premises for children and young people to learn in. I know, of course, that in many parts of Wales that has meant that new schools have been built and that existing schools have been closed for any number of reasons. He's right to say, of course, that I can't comment on a particular proposal that's before the Vale of Glamorgan council, but we're proud of the fact that twenty-first century schools has delivered new buildings and refurbished buildings for so many children and young people across Wales.
Wel, fel y mae ef yn ei ddweud, nid cau ysgolion yw amcan ysgolion yr unfed ganrif ar hugain; amcan ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yw darparu safleoedd priodol i blant a phobl ifanc ddysgu ynddynt. Gwn, wrth gwrs, bod hynny wedi golygu mewn llawer o rannau o Gymru bod ysgolion newydd wedi cael eu hadeiladu a bod ysgolion presennol wedi cael eu cau am sawl rheswm. Mae'n iawn i ddweud, wrth gwrs, na allaf wneud sylwadau ar gynnig penodol sydd gerbron Cyngor Bro Morgannwg, ond rydym ni'n falch o'r ffaith bod ysgolion yr unfed ganrif ar hugain wedi darparu adeiladau newydd ac adeiladau wedi'u hailwampio i gynifer o blant a phobl ifanc ledled Cymru.
Mae galw mawr am yr arian cyfalaf ychwanegol sydd wedi'i glustnodi ar gyfer prosiectau ysgolion yr unfed ganrif ar hugain gan y sector cyfrwng Cymraeg, sydd yn newyddion ardderchog, wrth gwrs, ac yn dangos awydd i gefnogi uchelgais miliwn o siaradwyr Cymraeg y Llywodraeth yma. Ond nid oes yna ddigon o arian i ateb y galw, a hynny o bell ffordd. Mae gwerth dros £100 miliwn o geisiadau am arian wedi cael eu cyflwyno ar gyfer prosiectau i gynyddu addysg cyfrwng Cymraeg ar draws Cymru. A fydd yna fwy o fuddsoddiad ar gyfer ysgolion cyfrwng Cymraeg neu addysg cyfrwng Cymraeg yn y tymor Cynulliad hwn?
There is huge demand for the additional capital funding allocated for twenty-first century schools projects from the Welsh-medium sector, which is excellent news, of course, and demonstrates a desire to support the Government's ambition of a million Welsh speakers, but there isn’t sufficient funding to meet that demand by any stretch. Over £100 million-worth of applications for funding have been made for projects to increase Welsh-medium education across Wales. Will there be more investment for Welsh-medium schools or Welsh-medium education in this Assembly term?
Wel, wrth gwrs, rydym ni wedi buddsoddi yn fawr iawn mewn addysg ac, wrth gwrs, rydym ni wedi cadw'r maint sy'n cael ei hala ar addysg yn uchel. Er enghraifft, os edrychwn ni ar beth rydym ni wedi ei wario ar addysg, rydym ni'n gallu gweld bod y gwario wedi mynd lan dros y blynyddoedd—1.8 y cant yn 2017-18, a hwnnw yw'r mwyaf o unrhyw un o'r pedair gwlad yn y Deyrnas Unedig. Ond mae'n wir i ddweud, wrth gwrs, fod yna fwy o alw am addysg Gymraeg, sy'n rhywbeth i'w groesawu. Wrth gwrs, mae'n rhaid i bob awdurdod lleol, drwy'r cynlluniau sydd gyda nhw, sicrhau bod y galw'n cael ei ateb, a hefyd, wrth gwrs, rydym ni'n moyn sicrhau bod yr athrawon yna er mwyn i'r ysgolion allu ffynnu a thyfu yn y pen draw. Rydym ni'n mynd i fuddsoddi, wrth gwrs, mewn addysg Gymraeg ac rydym ni'n mynd i weithio gyda'r awdurdodau lleol er mwyn sicrhau bod y cynlluniau sydd gyda nhw yn gynlluniau sy'n gryf.
Well, of course, we have made great investment in education and we’ve maintained the high level of education spend. For example, if you look at what we spend on education, you can see that the spending has increased over the years—1.8 per cent in 2017-18, and that’s more than any other country in the United Kingdom. But it’s true to say, of course, that there is more demand for Welsh-medium, which is to be welcomed. Of course, every local authority, through the plans that they have, should ensure that that demand is catered for, and we must also ensure that the teachers are in place so that the schools can grow and prosper. Of course, we will invest, of course, in Welsh-medium education and we’ll work with the LEAs to ensure that their plans are strong.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y goblygiadau i Gymru o'r cytundeb ymadael rhwng y DU a'r UE? OAQ52973
2. Will the First Minister make a statement on the implications for Wales of the withdrawal agreement between the UK and the EU? OAQ52973
Well, there is a statement later on, of course, this afternoon, but I think it's right to say that while many aspects of the withdrawal agreement are needed, the political declaration on our future relationship needs to set out the intent of both sides to negotiate a long-term relationship that clearly reflects the position in 'Securing Wales' Future' before the Welsh Government would support any agreement.
Wel, ceir datganiad yn ddiweddarach y prynhawn yma, wrth gwrs, ond rwy'n credu ei bod hi'n iawn i ddweud er bod angen llawer o agweddau ar y cytundeb ymadael, bod angen i'r datganiad gwleidyddol ar ein perthynas yn y dyfodol nodi bwriad y ddwy ochr i gytuno ar berthynas hirdymor sy'n adlewyrchu'n eglur y safbwynt yn 'Diogelu Dyfodol Cymru' cyn y byddai Llywodraeth Cymru yn cefnogi unrhyw gytundeb.
I thank the First Minister for his answer. I wonder if he can provide his view and analysis on the Northern Ireland backstop in particular and its implications for Wales. As ever with the UK Government, the rhetoric and the reality do not appear to match even when we've got the detail of a 600-page withdrawal agreement. The UK Government is arguing that the Northern Ireland backstop will provide Northern Ireland with two open borders: one with the Republic and one with Britain. But if there is regulatory or non-regulatory divergence between Northern Ireland and Britain, surely that means that there'll be a hard border in the Irish sea. Is that the First Minister's understanding of the withdrawal agreement and the backstop in particular? And would he agree, therefore, that that would be bad news for Welsh ports and the Welsh economy generally? Or is he aware of any other proposal that the UK Government might have, such as unilaterally deciding not to check any goods that come from Northern Ireland, whether there's a backstop or not?
Diolchaf i'r Prif Weinidog am ei ateb. Tybed a allai gynnig ei farn a'i ddadansoddiad ynghylch ôl-stop Gogledd Iwerddon yn arbennig a'i oblygiadau i Gymru. Fel sy'n wir erioed gyda Llywodraeth y DU, nid yw'n ymddangos bod y rhethreg a'r realiti yn cyfateb hyd yn oed pan fo gennym ni fanylion cytundeb ymadael 600 tudalen. Mae Llywodraeth y DU yn dadlau y bydd ôl-stop Gogledd Iwerddon yn rhoi dwy ffin agored i Ogledd Iwerddon: un gyda'r Weriniaeth ac un gyda Phrydain. Ond os oes gwahaniaeth rheoleiddiol neu nad yw'n rheoleiddiol rhwng Gogledd Iwerddon a Phrydain, does bosib nad yw hynny'n golygu y bydd ffin galed ym Môr Iwerddon. Ai dyna ddealltwriaeth y Prif Weinidog o'r cytundeb ymadael a'r ôl-stop yn arbennig? A yw'n cytuno, felly, y byddai hynny'n newyddion drwg i borthladdoedd Cymru ac economi Cymru yn gyffredinol? Neu a yw'n ymwybodol o unrhyw gynnig arall y gallai fod gan Lywodraeth y DU, fel penderfynu'n unochrog i beidio ag archwilio unrhyw nwyddau sy'n dod o Ogledd Iwerddon, pa un a oes ôl-stop ai peidio?
Well, there lies the issue. Of course, there are some checks now, particularly in terms of animals and food checks, but they've been there because the island of Ireland is one area as far as biosecurity is concerned. The concern I've always had, and it's not addressed in the withdrawal agreement, is that barriers would be put up, yes, through the middle of the Irish sea, but that affects Wales as well, because, clearly, what I don't want to see, as I've said many times in this Chamber, are any fresh barriers being put in place between Wales and the Republic of Ireland, particularly barriers that would lead to trade moving more easily through the Scottish ports into Northern Ireland. The withdrawal agreement is not clear as to how that would operate. The focus has been on the land border between Northern Ireland and the Republic but there is no focus on the maritime border between Wales—and England for that matter—and the Republic of Ireland, which is lacking in the agreement.
Wel, dyna wraidd y mater. Wrth gwrs, ceir rhai archwiliadau nawr, yn enwedig o ran anifeiliaid ac archwiliadau bwyd, ond maen nhw wedi bod yno oherwydd bod ynys Iwerddon yn un ardal cyn belled ag y mae bioddiogelwch yn y cwestiwn. Y pryder fu gen i erioed, ac ni roddir sylw iddo yn y cytundeb ymadael, yw y byddai rhwystrau yn cael eu codi, byddai, trwy ganol môr Iwerddon, ond mae hynny'n effeithio ar Gymru hefyd, oherwydd, yn amlwg, yr hyn nad wyf i eisiau ei weld, fel yr wyf i wedi ei ddweud droeon yn y Siambr hon, yw unrhyw rwystrau newydd yn cael eu codi rhwng Cymru a Gweriniaeth Iwerddon, yn enwedig rhwystrau a fyddai'n arwain at fasnach yn symud yn rhwyddach trwy borthladdoedd yr Alban i Ogledd Iwerddon. Nid yw'r cytundeb ymadael yn eglur ynghylch sut y byddai hynny'n gweithio. Mae'r pwyslais wedi bod ar y ffin ar y tir rhwng Gogledd Iwerddon a'r Weriniaeth, ond nid oes unrhyw bwyslais ar y ffin forol rhwng Cymru—a Lloegr o ran hynny—a Gweriniaeth Iwerddon, sy'n absennol o'r cytundeb.
First Minister, while your Government has been playing politics frankly since June 2016—[Interruption.]—by grandstanding and attacking the Prime Minister, the truth is that Theresa May has been working very hard to negotiate a deal with the European Union, which delivers for Wales and which respects the outcome of the referendum—and I remind everybody—in which Wales voted to leave the EU. Now, I accept that the deal that was put forward by the Prime Minister last week is a compromise. I accept that it won't please everybody in this Chamber, but what it will do—. [Interruption.] What it will do is protect jobs, protect the interests of Welsh businesses, protect the environment and protect Welsh people's rights. Now, in spite of the support that has been shown for this deal from the CBI, from the Institute of Directors and from the various farming unions, including our own farming unions here in Wales, Jeremy Corbyn, of course, has ruled out supporting the deal, and he ruled it out without actually having read the detail of the deal. Have you read the deal, and will you assure us that you will do the right thing and support the deal that is in front of us, which is pragmatic and the only way to get an orderly exit from the EU?
Prif Weinidog, tra bod eich Llywodraeth wedi bod yn chwarae gwleidyddiaeth ers mis Mehefin 2016, a dweud y gwir—[Torri ar draws.]—trwy ddangos eich hun ac ymosod ar Brif Weinidog y DU, y gwir amdani yw bod Theresa May wedi bod yn gweithio'n galed iawn i ddod i gytundeb gyda'r Undeb Ewropeaidd, sy'n cyflawni dros Gymru ac yn parchu canlyniad y refferendwm—ac rwy'n atgoffa pawb—pan bleidleisiodd Cymru o blaid gadael yr UE. Nawr, rwy'n derbyn bod y cytundeb a gyflwynwyd gan Brif Weinidog y DU yr wythnos diwethaf yn gyfaddawd. Rwy'n derbyn na fydd yn bodloni pawb yn y Siambr hon, ond yr hyn y bydd yn ei wneud—. [Torri ar draws.] Yr hyn y bydd yn ei wneud fydd amddiffyn swyddi, diogelu buddiannau busnesau Cymru, diogelu'r amgylchedd a diogelu hawliau pobl Cymru. Nawr, er gwaethaf y gefnogaeth a ddangoswyd i'r cytundeb hwn gan y CBI, gan sefydliad y Cyfarwyddwyr a chan y gwahanol undebau ffermio, gan gynnwys ein hundebau ffermio ein hunain yma yng Nghymru, mae Jeremy Corbyn, wrth gwrs, wedi diystyru cefnogi'r cytundeb, a diystyriwyd hynny ganddo heb ddarllen manylion y cytundeb. A ydych chi wedi darllen y cytundeb, ac a wnewch chi ein sicrhau y byddwch yn gwneud y peth iawn a chefnogi'r cytundeb sydd o'n blaenau, sydd yn ymarferol ac yn cynrychioli'r unig ffordd i ni ymadael â'r UE yn drefnus?
Well, there is no point asking me; he needs to ask his own colleagues in London. It's not a question of this being a Labour versus Conservative debate. There are many, many of his colleagues in London who are dead against this deal. That's the reality of it. He needs to convince Jacob Rees-Mogg first, with respect, as he's a member of his party. David Jones—on his own doorstep, he can try and convince David Jones. The problem is this, isn't it: the withdrawal agreement does address some of the issues, but not in a way that is secure enough or permanent enough. There are some other issues that need to be resolved as well, particularly with regard to the backstop. The real problem is that I can't see any way that this is going to get through the Commons. That's the problem, and the Conservative Party needs to examine whether or not it has the votes to get the deal through the Commons. So, the problem is not so much the deal, even though I have issues with the deal, particularly in terms of how long it will last, but that we don't know whether this deal will get through the Commons, and therein lies the problem within the Conservative Party and the massive splits that are within it.
Wel, nid oes unrhyw bwynt gofyn i mi; mae angen iddo ofyn i'w gydweithwyr ei hun yn Llundain. Nid yw'n gwestiwn bod hon yn ddadl Llafur yn erbyn y Ceidwadwyr. Mae llawer iawn o'i gydweithwyr yn Llundain sy'n gwrthwynebu'r cytundeb hwn yn llwyr. Dyna yw'r gwir amdani. Mae angen iddo argyhoeddi Jacob Rees-Mogg yn gyntaf, gyda pharch, gan ei fod ef yn aelod o'i blaid. David Jones—ar ei garreg drws ei hun, gall geisio darbwyllo David Jones. Y broblem yw hon, ynte: mae'r cytundeb ymadael yn roi sylw i rai o'r materion, ond nid mewn ffordd sy'n ddigon diogel nac yn ddigon parhaol. Ceir materion eraill y mae angen eu datrys hefyd, yn enwedig o ran yr ôl-stop. Y broblem wirioneddol yw na allaf weld unrhyw ffordd bod hwn yn mynd i lwyddo i fynd drwy Tŷ'r Cyffredin. Dyna'r broblem, ac mae angen i'r Blaid Geidwadol ystyried pa un a yw'r pleidleisiau ganddi ai peidio i gael cymeradwyaeth i'r cytundeb. Felly, nid y cytundeb yw'r broblem fel y cyfryw, er bod gen i ddadleuon ynghylch y cytundeb, yn enwedig o ran pa mor hir y bydd yn para, ond nad ydym yn gwybod pa un a fydd y cytundeb hwn yn llwyddo i fynd drwy Tŷ'r Cyffredin, a dyna ble mae'r broblem o fewn y Blaid Geidwadol a'r rhaniadau enfawr sydd ynddi.
First Minister, as well as the withdrawal agreement, as you've regularly pointed out, there was also the political declaration on the future relationship that was published at the same time. Whilst we cannot change the withdrawal agreement, because we're unlikely to get any changes and amendments through the EU in that situation, this can actually still be changed, and the council aren't meeting until Sunday. Are you having discussions with the Prime Minister to ensure that the Welsh voice is actually going to be heard in any changes to this declaration? Because as you've pointed out many times before our committee, the Welsh voice hasn't been listened to very often in London. It's time now it should be listened to in this future declaration on future interests.
Prif Weinidog, yn ogystal â'r cytundeb ymadael, fel yr ydych chi wedi tynnu sylw ato'n rheolaidd, cafwyd y datganiad gwleidyddol ar y berthynas yn y dyfodol a gyhoeddwyd ar yr un pryd. Er na allwn ni newid y cytundeb ymadael, gan ein bod ni'n annhebygol o gael unrhyw newidiadau a gwelliannau drwy'r UE yn y sefyllfa honno, gellir newid hyn o hyd mewn gwirionedd, ac nid yw'r Cyngor yn cyfarfod tan ddydd Sul. A ydych chi'n cael trafodaethau gyda Phrif Weinidog y DU i sicrhau bod llais Cymru yn mynd i gael ei glywed mewn unrhyw newidiadau i'r datganiad hwn? Oherwydd fel yr ydych chi wedi tynnu sylw ato droeon gerbron ein pwyllgor, ni wrandawyd ar lais Cymru yn aml iawn yn Llundain. Mae'n amser erbyn hyn y dylid gwrando arno yn y datganiad hwn yn y dyfodol ar fuddiannau yn y dyfodol.
I can inform the Chamber that I'll be meeting with the Prime Minister tomorrow to discuss that and other issues.
Gallaf hysbysu'r Siambr y byddaf yn cyfarfod â Phrif Weinidog y DU yfory i drafod hynny a materion eraill.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau, ac ar ran arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Questions now from the party leaders, and on behalf of the leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Brif Weinidog, mi fydd gwladwriaethau eraill yr Undeb Ewropeaidd yn penderfynu mewn uwchgynhadledd y penwythnos yma os ydy'r cytundeb drafft ar adael yr Undeb Ewropeaidd yn gweithio iddyn nhw. A ydych chi'n credu ei fod o'n gweithio i Gymru?
Thank you, Llywydd. First Minister, other nation states within the European Union will decide at a summit this weekend whether the draft agreement on exiting the European Union works for them. Do you think it works for Wales?
Na, o achos y ffaith rydw i'n wastad wedi bod o blaid sefyll tu fewn i'r farchnad sengl ac, wrth gwrs, tu fewn i'r undeb tollau.
No, because I’ve always been in favour of remaining within the single market and within the customs union.
Mi ydym ni, wrth gwrs, ymhell iawn o beth gafodd ei gynnig yn y refferendwm ddwy flynedd a hanner yn ôl.
We are a very long way from what was proposed in the referendum two and a half years ago.
The agreement on offer is miles away, actually, from the promises made and voted on in June 2016. It probably doesn't please anybody at this point. I think we're agreed on that. Where we don't agree is how to protect Wales's interests in the event of the UK ceasing to be a member of the EU, however that happens. Now, the Supreme Court is busy considering whether a Scottish continuity Bill is within the competence of the Scottish Parliament. If the court agrees that it is, the Scots will have a powerful legislative shield against the Westminster power grab. Yet, while you have raised concerns about the nature of UK withdrawal as is being proposed at the moment, at the same time you're proposing this afternoon that we repeal the Welsh continuity Bill—the only thing preventing the Tories from legislating in devolved areas without this Assembly's consent. Now, given that the Supreme Court will come to its decision on Scotland within a matter of weeks, why not delay withdrawing the Welsh continuity Bill until we understand the lay of the land at the Supreme Court?
Mae'r cytundeb sydd ar gael filltiroedd i ffwrdd, a dweud y gwir, o'r addewidion a wnaed ac y pleidleisiwyd arnynt ym mis Mehefin 2016. Mae'n debyg nad yw'n bodloni neb ar hyn o bryd. Rwy'n credu ein bod ni'n cytuno ar hynny. Yr hyn nad ydym yn cytuno arno yw sut i ddiogelu buddiannau Cymru os na fydd y DU yn aelod o'r UE mwyach, sut bynnag y bydd hynny'n digwydd. Nawr, mae'r Goruchaf Lys yn brysur yn ystyried pa un a yw Bil parhad yr Alban o fewn cymhwysedd Senedd yr Alban. Os bydd y llys yn cytuno ei fod, bydd gan yr Albanwyr amddiffyniad deddfwriaethol grymus yn erbyn camau i gydio grym gan San Steffan. Ac eto, er eich bod chi wedi codi pryderon ynghylch natur ymadawiad y DU fel y'i cynigir ar hyn o bryd, ar yr un pryd rydych chi'n cynnig y prynhawn yma y dylem ni ddiddymu Bil parhad Cymru—yr unig beth sy'n atal y Torïaid rhag deddfu mewn meysydd datganoledig heb gydsyniad y Cynulliad hwn. Nawr, o gofio y bydd y Goruchaf Lys yn gwneud ei benderfyniad ar yr Alban o fewn mater o wythnosau, beth am oedi diddymiad Bil parhad Cymru tan ein bod ni'n deall y sefyllfa yn y Goruchaf Lys?
Well, of course any ruling by the Supreme Court will have an effect on Wales. Let's say, for example, the Supreme Court were to say that the Scots have that power, then that would cover us as well. But if they say that there's no power to do it, the Scots have nothing, and we have an agreement. That's the issue here. We have an inter-governmental agreement that was reached by two parties. Part of that agreement was to withdraw the continuity Act. If we don't do that, we will have breached the agreement, and that means of course that we have shown bad faith as far as the UK Government is concerned and as far as we are concerned. It's also worth, of course, bearing in mind that that agreement was reached after many, many months of negotiation, and that agreement is something that cannot lightly be thrown away. Now, I know he takes the view that he doesn't like the agreement. I understand that; it's been made clear in the past in this Chamber. But we have an agreement as a Government to protect Wales, and we intend to make sure that that agreement is honoured, at least on our side.
Wel, bydd unrhyw ddyfarniad gan y Goruchaf Lys yn cael effaith ar Gymru wrth gwrs. Gadewch i ni ddweud, er enghraifft, pe byddai'r Goruchaf Lys yn dweud bod gan yr Albanwyr y pŵer hwnnw, yna byddai hynny'n ein cynnwys ninnau hefyd. Ond os bydd yn dweud nad oes unrhyw bŵer i wneud hynny, nid oes gan yr Albanwyr ddim, ac mae gennym ni gytundeb. Dyna'r mater yn y fan yma. Mae gennym ni gytundeb rhynglywodraethol y daethpwyd iddo gan ddau barti. Rhan o'r cytundeb hwnnw oedd diddymu'r Ddeddf parhad. Os na fyddwn yn gwneud hynny, byddwn wedi torri'r cytundeb, ac mae hynny'n golygu wrth gwrs ein bod ni wedi dangos ewyllys drwg cyn belled ag y mae Llywodraeth y DU yn y cwestiwn a chyn belled ag yr ydym ni yn y cwestiwn. Mae'n werth cofio hefyd, wrth gwrs, y daethpwyd i gytundeb ar ôl misoedd lawer iawn o drafod, ac nid yw'r cytundeb hwnnw'n rhywbeth y gellir ei daflu i ffwrdd yn ddi-hid. Nawr, gwn ei fod ef o'r farn nad yw'n hoffi'r cytundeb. Rwy'n deall hynny; fe'i gwnaed yn eglur yn y Siambr hon yn y gorffennol. Ond mae gennym ni gytundeb fel Llywodraeth i amddiffyn Cymru, ac rydym ni'n bwriadu gwneud yn siŵr bod y cytundeb hwnnw'n cael ei anrhydeddu, ar ein hochr ni o leiaf.
Wales has too few levers as it is, and what happens in taking away the potential powers of the continuity Bill for Wales is that you weaken those powers that we do have. The legal argument is that Wales had a stronger case in the Supreme Court than Scotland did.
But, moving on, just over a week ago your party leader, Jeremy Corbyn, told the German newspaper Der Spiegel that Brexit cannot been stopped. Since then, we've been told that what he actually meant was that Labour on its own can't stop Brexit. Now, opposition parties on the 'remain' side of the argument have been very open to the notion of working in a cross-party manner to halt Brexit. Rather than prevaricating—and, to be honest, I'm done guessing what's going on in Jeremy Corbyn's mind—don't you think that the Labour Party now should be entering into urgent talks with us, the SNP and other parties at Westminster to co-ordinate efforts to secure a fresh vote with 'remain' on the ballot paper? I know you've been advocating going down the general election route instead, but surely you can see now that what we really need is a people's vote?
Mae gan Gymru rhy ychydig o ysgogiadau fel y mae hi, a'r hyn sy'n digwydd o gael gwared ar bwerau posibl Bil parhad Cymru yw eich bod chi'n gwanhau'r pwerau hynny sydd gennym ni. Y ddadl gyfreithiol yw bod gan Gymru achos cryfach yn y Goruchaf Lys nag oedd gan yr Alban.
Ond, i symud ymlaen, ychydig dros wythnos yn ôl, dywedodd Jeremy Corbyn, arweinydd eich plaid, wrth bapur newydd Der Spiegel yn yr Almaen na ellir atal Brexit. Ers hynny, fe'n hysbyswyd mai'r hyn yr oedd yn ei olygu mewn gwirionedd oedd na all Llafur atal Brexit ar ei phen ei hun. Nawr, mae'r gwrthbleidiau ar ochr 'aros' y ddadl wedi bod yn agored iawn i'r syniad o weithio mewn modd trawsbleidiol i atal Brexit. Yn hytrach nag osgoi ateb—ac, a bod yn onest, rwyf i wedi cael llond bol ar ddyfalu beth sy'n digwydd ym meddwl Jeremy Corbyn—onid ydych chi'n credu y dylai'r Blaid Lafur fod yn cychwyn trafodaethau brys nawr gyda ni, yr SNP a phleidiau eraill yn San Steffan i gydgysylltu ymdrechion i sicrhau pleidlais newydd gydag 'aros' ar y papur pleidleisio? Gwn eich bod chi wedi bod yn hyrwyddo mynd ar drywydd etholiad cyffredinol yn hytrach, ond siawns y gallwch chi weld nawr mai'r hyn sydd wir ei angen arnom yw pleidlais y bobl?
Let me explain where I think we are. First of all, I think there's been a complete failure of politics in Westminster. We know that, because we had a referendum in 2016 on an idea. People now can see what the outcome is, and I do think that there is every justification in saying to people, 'Now you know what the reality is, what do you now want to do?' That could be done either through a general election or a public vote. But what's clear is, that public vote would have to offer the option of whether to leave, on what basis to leave, or, indeed, whether to remain, on the basis of what we know now. I can't see, where politicians in Westminster have failed, or a Government in Westminster has failed, that there is anything wrong with going back to people and saying, 'The circumstances have now changed, what do you now want to do?' If they still want to leave, then, of course, they have the opportunity to say so. But I do think we need trust the people on this.
Gadewch i mi esbonio'r sefyllfa yr wyf i'n credu yr ydym ni ynddi. Yn gyntaf oll, rwy'n credu y bu methiant llwyr o ran gwleidyddiaeth yn San Steffan. Rydym ni'n gwybod hynny, gan ein bod ni wedi cael refferendwm yn 2016 ar syniad. Gall pobl weld nawr beth yw'r canlyniad, ac rwy'n credu bod pob cyfiawnhad dros ddweud wrth bobl, 'Nawr eich bod chi'n gwybod beth yw'r realiti, beth ydych chi eisiau ei wneud nawr?' Gellid gwneud hynny naill ai drwy etholiad cyffredinol neu bleidlais gyhoeddus. Ond yr hyn sy'n eglur yw y byddai'n rhaid i'r bleidlais gyhoeddus honno gynnig y dewis i adael, ar ba sail i adael, neu, yn wir, i aros, ar sail yr hyn yr ydym ni'n ei wybod nawr. Ni allaf weld, lle mae gwleidyddion yn San Steffan wedi methu, neu y mae Llywodraeth yn San Steffan wedi methu, bod unrhyw beth o'i le ar fynd yn ôl at bobl a dweud, 'Mae'r amgylchiadau wedi newid erbyn hyn, beth ydych chi eisiau ei wneud nawr?' Os byddant yn dal i fod eisiau gadael, yna, wrth gwrs, mae ganddyn nhw'r cyfle i ddweud hynny. Ond rwy'n credu bod angen i ni ymddiried yn y bobl yn hyn o beth.
Arweinydd yr wrthblaid, Paul Davies.
Leader of the opposition, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. First Minister, how do you consider the early stages of the new rail franchise to be progressing?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, sut ydych chi'n meddwl y mae camau cynnar y fasnachfraint rheilffyrdd newydd yn mynd rhagddynt?
With great difficulty, because there have been enormous problems, as we can see. I'm glad that Transport for Wales has issued the apologies that is has. It had been affected by storm Callum and it has inherited quite an elderly fleet. But we did say—we were honest at the start—it would take some time to replace the trains that we wanted and to get the kind of service that we want to provide to the people of Wales.
Gyda chryn anhawster, oherwydd bu problemau enfawr, fel y gallwn weld. Rwy'n falch bod Trafnidiaeth Cymru wedi gwneud yr ymddiheuriadau y mae wedi eu gwneud. Roedd wedi cael ei effeithio gan storm Callum ac mae wedi etifeddu fflyd braidd yn hen. Ond fe wnaethom ddweud—roeddem ni'n onest ar y dechrau—y byddai'n cymryd cryn amser i newid y trenau yr oeddem ni eu heisiau a chael y math o wasanaeth yr ydym ni eisiau ei ddarparu i bobl Cymru.
First Minister, only a number of months ago, your transport Secretary stated that the new rail franchise would be transformational. We are now just over one month since Transport for Wales—[Interruption.]—since Transport for Wales took over the Welsh rail franchise, and already—
Prif Weinidog, dim ond ychydig fisoedd yn ôl, dywedodd eich Ysgrifennydd trafnidiaeth y byddai'r fasnachfraint rheilffyrdd newydd yn drawsnewidiol. Rydym ni ychydig dros fis erbyn hyn ers i Drafnidiaeth Cymru—[Torri ar draws.]—ers i Drafnidiaeth Cymru gymryd masnachfraint rheilffyrdd Cymru drosodd, ac eisoes—
I can't hear the leader of the opposition, and I don't think the First Minister can as well, so can you please be quiet and allow the leader of the opposition to be heard?
Ni allaf glywed arweinydd yr wrthblaid, ac nid wyf i'n credu y gall y Prif Weinidog ychwaith, felly allwch chi fod yn dawel os gwelwch yn dda a chaniatáu i arweinydd yr wrthblaid gael ei glywed?
Diolch, Llywydd. We are now just over one month since Transport for Wales took over the Welsh rail franchise, and already we have a public full-newspaper-page-spread apology that you've referred to. Now, the apology states, and I quote:
'We know that you, our customers, deserve better from your rail services in Wales and the Borders, and this is not what you expected from your new operator.'
Unquote. And do you know why, First Minister, this is not what people expected? I'll tell you why. Because, yet again, it is your Government who is responsible for these services, and you are, once again, failing to deliver on your promises. You promised a high-quality, affordable and accessible train network in Wales, but the reality for passengers is that Transport for Wales's morning commuter train from Chepstow and Caldicot to Newport and Cardiff has been cancelled 16 times in the last 20 weekdays. Blaenau Ffestiniog, Betws y Coed and Llanrwst have had no trains all day on seven of the last 20 weekdays. And the 08:40 train from Aberystwyth to Shrewsbury was cancelled on four days last week. This is an absolute shambles by your Government. So, First Minister, instead of public relations-inspired apologies, what measurable action is Transport for Wales taking to address this appalling start to the franchise?
Diolch, Llywydd. Rydym ni ychydig dros fis erbyn hyn ers i Drafnidiaeth Cymru gymryd masnachfraint rheilffyrdd Cymru drosodd, ac mae gennym ni ymddiheuriad cyhoeddus tudalen lawn papur newydd eisoes, yr ydych chi wedi cyfeirio ato. Nawr, mae'r ymddiheuriad yn dweud, a dyfynnaf:
Rydym ni'n gwybod eich bod chi, ein cwsmeriaid, yn haeddu gwell gan eich gwasanaethau rheilffyrdd yng Nghymru a'r Gororau, ac nid dyma yr oeddech chi'n ei ddisgwyl gan eich gweithredwr newydd.
Diwedd y dyfyniad. A ydych chi'n gwybod pam, Prif Weinidog, nad dyma yr oedd pobl yn ei ddisgwyl? Fe ddywedaf wrthych chi pam. Oherwydd, unwaith eto, mai eich Llywodraeth chi sy'n gyfrifol am y gwasanaethau hyn, ac rydych chi, unwaith eto, yn methu â chyflawni eich addewidion. Addawyd rhwydwaith trenau fforddiadwy, hygyrch, o ansawdd uchel gennych chi yng Nghymru, ond y realiti i deithwyr yw bod trên cymudwyr boreol Trafnidiaeth Cymru o Gas-gwent a Chil-y-coed i Gasnewydd a Chaerdydd wedi cael ei ganslo 16 o weithiau yn ystod yr 20 diwrnod gwaith diwethaf. Nid yw Blaenau Ffestiniog, Betws-y-coed a Llanrwst wedi cael unrhyw drenau drwy'r dydd yn ystod saith o'r 20 diwrnod gwaith diwethaf. A chafodd y trên 08:40 o Aberystwyth i Amwythig ei ganslo ar bedwar diwrnod yr wythnos diwethaf. Mae hyn yn llanastr llwyr gan eich Llywodraeth. Felly, Prif Weinidog, yn hytrach na ymddiheuriadau wedi'u hysbrydoli gan gysylltiadau cyhoeddus, pa gamau mesuradwy y mae Trafnidiaeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r dechrau trychinebus hwn i'r fasnachfraint?
I have to say, this is weak ground for him. How does he justify the fact that Wales only gets 1 per cent of rail infrastructure investment? Nothing from him about that. How does he explain—? Yes, I know it's difficult, but it's true. How does he explain the fact that it was his own party that cancelled electrification west of Cardiff, despite the promise that was actually made? So, this is very weak ground for him.
But, we did say that we would transform the rail network in Wales. We didn't say we'd do it in a month. After 15 years of a franchise that was let before, after many, many years of underinvestment in the track, by a Conservative Government, we said that we would transform the network, but we were upfront and said it would take time to do it. Of course it would. Some of the problems on the trains are to do with the track, which we have no control over, and some of them are to do with the fact that 30 per cent of the rolling stock was impacted by storm Callum.
But I have to say to him, I don't think people will find it realistic when he says, after 15 years of rolling stock being used, that everything was going to change in a month. Really. We said that that wouldn't happen, but we have, of course, outlined a plan for the future and we will deliver a train Service for the people of Wales and keep our promises, unlike his party.
Mae'n rhaid i mi ddweud, mae hwn yn dir sigledig iddo fe. Sut mae'n cyfiawnhau'r ffaith bod Cymru yn cael dim ond 1 y cant o fuddsoddiad mewn seilwaith rheilffyrdd? Dim ganddo ef am hynny. Sut mae'n esbonio—? Ie, gwn ei bod hi'n anodd, ond mae'n wir. Sut mae'n esbonio'r ffaith mai ei blaid ei hun wnaeth ganslo trydaneiddio i'r gorllewin o Gaerdydd, er gwaethaf yr addewid a wnaed mewn gwirionedd? Felly, mae hwn yn dir sigledig iawn iddo fe.
Ond, dywedasom y byddem yn gweddnewid y rhwydwaith rheilffyrdd yng Nghymru. Ni ddywedasom y byddem ni'n gwneud hynny mewn mis. Ar ôl 15 mlynedd o fasnachfraint a osodwyd o'r blaen, ar ôl blynyddoedd lawer iawn o danfuddsoddi yn y trac gan Lywodraeth Geidwadol, dywedasom y byddem yn gweddnewid y rhwydwaith, ond roeddem ni'n onest a dywedasom y byddai'n cymryd amser i wneud hynny. Wrth gwrs y byddai. Mae rhai o'r problemau ar y trenau yn ymwneud â'r trac, nad oes gennym ni reolaeth drosto, ac mae rhai ohonynt yn ymwneud â'r ffaith yr effeithiwyd ar 30 y cant o'r stoc gerbydau gan storm Callum.
Ond mae'n rhaid i mi ddweud wrtho fe, nid wyf i'n credu y bydd pobl yn ei weld yn realistig pan ei fod yn dweud, ar ôl 15 mlynedd o ddefnyddio cerbydau, bod popeth yn mynd i newid mewn mis. Yn wir. Dywedasom na fyddai hynny'n digwydd, ond, wrth gwrs, amlinellwyd cynllun ar gyfer y dyfodol gennym a byddwn yn darparu gwasanaeth rheilffyrdd ar gyfer pobl Cymru ac yn cadw ein haddewidion, yn wahanol i'w blaid ef.
Since your Government has taken over this franchise, services have got worse, and that's just in a month, First Minister. Now, the previous franchise agreement made no allowance for growth in passenger numbers and no provisions for extra train capacity. Since that franchise was first let in 2003, passenger numbers have increased by around 75 per cent. This created chronic congestion, a lack of appropriate rolling stock and years of underinvestment in relation to rail services across Wales.
You were asked repeatedly to publish the tender specification against which the potential rail operators were to bid in order to win the current contract. You have repeatedly refused to make that document public. Transparency is, of course, a key component in ensuring that the Welsh public have faith in Transport for Wales going forward. First Minister, in light of these deteriorating services, will you now release that tender specification in full. in order to help restore the public's confidence in your Government's oversight of rail services in Wales, and so that we can fully assess your Government's role in this continuation of failing of Welsh commuters?
Ers i'ch Llywodraeth gymryd y fasnachfraint hon drosodd, mae gwasanaethau wedi gwaethygu, ac mae hynny mewn dim ond mis, Prif Weinidog. Nawr, nid oedd y cytundeb masnachfraint blaenorol yn gadael unrhyw le ar gyfer twf i niferoedd teithwyr a dim darpariaethau ar gyfer capasiti trenau ychwanegol. Ers gosod y fasnachfraint honno gyntaf yn 2003, mae niferoedd y teithwyr wedi cynyddu gan tua 75 y cant. Creodd hyn dagfeydd cronig, diffyg cerbydau priodol a blynyddoedd o danfuddsoddi o ran gwasanaethau rheilffyrdd ledled Cymru.
Gofynnwyd i chi dro ar ôl tro gyhoeddi manyleb y tendr y byddai'r darpar weithredwyr rheilffordd yn gwneud cais yn ei herbyn er mwyn ennill y contract presennol. Rydych chi wedi gwrthod dro ar ôl tro gwneud y ddogfen honno yn gyhoeddus. Mae tryloywder, wrth gwrs, yn elfen allweddol o ran sicrhau bod gan gyhoedd Cymru ffydd yn Nhrafnidiaeth Cymru yn y dyfodol. Prif Weinidog, yng ngoleuni'r gwasanaethau hyn sy'n dirywio, a wnewch chi gyhoeddi'r fanyleb dendro honno'n llawn nawr, er mwyn helpu i adfer ffydd y cyhoedd yn nhrosolwg eich Llywodraeth o wasanaethau rheilffyrdd yng Nghymru, ac fel y gallwn asesu swyddogaeth eich Llywodraeth o ran y parhad hwn o siomi cymudwyr Cymru?
The document will be published. We always said it would be—suitably redacted, of course. But, I mean, really, four weeks into the franchise, he is critical—after 15 years of the franchise being run from Whitehall, after eight years of a Conservative Government when no extra money was put into rail investment in Wales, no extra money was put into infrastructure, no extra money was put into rolling stock, no money was allocated for electrification. We've seen the shambles in England with some of the franchises there. Chris Grayling has been hauled over the coals for it. There's no vision in England. There's no money being set to one side. Despite that fact that we have called for rail infrastructure to be devolved, with an appropriate Barnett consequential, which will be 6.2 per cent, the Tories have refused, because they're happy with a situation, it seems, where Wales gets 1 per cent of rail infrastructure investment. That is absolutely wrong given the fact that Scotland gets a far, far better deal. What we've offered the people of Wales is a vision for the future. We've said that by the end of next year, the pacer trains will go, there will be partial electrification, there will be new trains, they will all be air conditioned, and people will be able to experience a service that's far, far superior than the service the Tories tolerated for so long from 2010 onwards.
Bydd y ddogfen yn cael ei chyhoeddi. Dywedwyd gennym erioed y byddai—â rhannau priodol wedi eu dileu, wrth gwrs. Ond, hynny yw, mewn gwirionedd, pedair wythnos i mewn i'r fasnachfraint, mae e'n feirniadol—ar ôl 15 mlynedd o redeg y fasnachfraint o Whitehall, ar ôl wyth mlynedd o Lywodraeth Geidwadol pan na roddwyd unrhyw arian ychwanegol i mewn i fuddsoddiad rheilffyrdd yng Nghymru, ni roddwyd unrhyw arian ychwanegol ar gyfer seilwaith, ni roddwyd unrhyw arian ychwanegol ar gyfer cerbydau, ni ddyrannwyd unrhyw arian ar gyfer trydaneiddio. Rydym ni wedi gweld y llanastr yn Lloegr gyda rhai o'r masnachfreintiau yno. Mae Chris Grayling wedi cael ei feirniadu'n hallt am hynny. Nid oes unrhyw weledigaeth yn Lloegr. Nid oes unrhyw arian yn cael ei neilltuo. Er gwaethaf y ffaith ein bod ni wedi galw am i seilwaith rheilffyrdd gael ei ddatganoli, gyda swm canlyniadol Barnett priodol, a fydd yn 6.2 y cant, mae'r Torïaid wedi gwrthod, gan eu bod nhw'n hapus â'r sefyllfa, mae'n debyg, lle mae Cymru yn cael 1 y cant o fuddsoddiad mewn seilwaith rheilffyrdd. Mae hynny'n gwbl anghywir o ystyried y ffaith bod yr Alban yn cael bargen well o lawer. Yr hyn yr ydym ni wedi ei gynnig i bobl Cymru yw gweledigaeth ar gyfer y dyfodol. Rwyf i wedi dweud y bydd y trenau pacer wedi mynd erbyn diwedd y flwyddyn nesaf, y bydd trydaneiddio rhannol, y bydd trenau newydd, byddant i gyd wedi eu haerdymheru, a bydd pobl yn gallu cael gwasanaeth sy'n llawer iawn gwell na'r gwasanaeth a oddefwyd gan y Torïaid am gyhyd o 2010 ymlaen.
Arweinydd grŵp UKIP—Gareth Bennett.
Leader of the UKIP group—Gareth Bennett.
Diolch, Llywydd. First Minister, there is an ever-increasing list of building projects in Cardiff dealing, supposedly, with student accommodation. In the last three years, there have been 23 separate developments opened, approved or put under construction in Cardiff. If you stand on the junction of City Road and Newport Road in Cardiff, you can see eight separate developments, either under construction or newly opened. There are also now instances in both Newport and Cardiff of blocks of so-called student accommodation where the flats are being rented out commercially. The flats inside these blocks do not go to students because there isn't a big enough demand from students. Do you think that a suspicious pattern may be developing whereby universities and private developers are gaining planning permission for so-called student developments and then deliberately changing their use afterwards?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, ceir rhestr sy'n tyfu'n barhaus o brosiectau adeiladu yng Nghaerdydd yn ymdrin, mae'n debyg, â llety myfyrwyr. Agorwyd, cymeradwywyd neu dechreuwyd adeiladu 23 o ddatblygiadau ar wahân yn y tair blynedd diwethaf yng Nghaerdydd. Os gwnewch chi sefyll ar gyffordd City Road a Heol Casnewydd yng Nghaerdydd, gallwch chi weld wyth gwahanol datblygiad, naill ai'n cael eu hadeiladu neu newydd agor. Ceir enghreifftiau hefyd erbyn hyn yng Nghasnewydd a Chaerdydd o flociau a elwir yn llety myfyrwyr lle mae fflatiau yn cael eu gosod yn fasnachol. Nid yw'r fflatiau y tu mewn i'r blociau hyn yn mynd i fyfyrwyr oherwydd nad oes digon o alw ymhlith myfyrwyr. A ydych chi'n meddwl y gallai patrwm amheus fod yn datblygu lle mae prifysgolion a datblygwyr preifat yn cael caniatâd cynllunio ar gyfer datblygiadau sydd i fod ar gyfer myfyriwr ac yna'n newid eu defnydd yn fwriadol wedyn?
Of course, a change of use requires an application to the local authority. If he has any evidence at all to back up what he's saying, I'd be glad to hear it.
Mae'n rhaid gwneud cais i'r awdurdod lleol ar gyfer newid defnydd, wrth gwrs. Os oes ganddo unrhyw dystiolaeth o gwbl i gefnogi'r hyn y mae'n ei ddweud, byddwn yn falch o'i chlywed.
Well, it is, as you say, a matter for the relevant local authority in part, but I feel that this is an area where the Welsh Government should be concerned. I think you do have an important role to play in monitoring this. I have raised this issue with your housing Minister, who said she's keeping an eye on this, but she did point out that it may fall close to the remit of your planning Minister. So, there is a danger, in my view, that this could fall through the cracks. We do need to look at why there has been such an increase in this so-called student accommodation.
Currently, student accommodation is exempt from business rates. This is because the student flats are classed as domestic dwellings and therefore fall under the council tax regime rather than business rates. Business owners on Maindy Road in Cardiff recently found out that they will have to leave their business units to make way for a six-storey building comprising 143 student flats. There's a motor repair garage that has been at this site for 40 years. Not only will this change have a detrimental effect on the local community, but the taxpayer will lose thousands of pounds due to business rates not being paid by the owners of the student flats. Is this not a case, First Minister, of universities and developers exploiting loopholes in the planning rules simply to maximize their profits?
Wel, fel y dywedwch, mae'n fater i'r awdurdod lleol perthnasol yn rhannol, ond teimlaf fod hwn yn faes y dylai Llywodraeth Cymru fod yn bryderus yn ei gylch. Rwy'n credu bod gennych chi ran bwysig i'w chwarae o ran monitro hyn. Rwyf i wedi codi'r mater hwn gyda'ch Gweinidog Tai, a ddywedodd ei bod hi'n cadw llygad ar hyn, ond dywedodd y gallai fod yn agos at fod yn rhan o gylch gwaith eich Gweinidog cynllunio. Felly, ceir perygl, yn fy marn i, y gallai hyn syrthio drwy'r rhwyd. Mae angen i ni ystyried pam y bu cymaint o gynnydd yn y llety sydd i fod ar gyfer myfyrwyr .
Ar hyn o bryd, mae llety myfyrwyr wedi'i eithrio o ardrethi busnes. Mae hyn oherwydd bod y fflatiau myfyriwr yn cael eu dosbarthu fel anheddau domestig ac felly'n dod o dan y gyfundrefn treth gyngor yn hytrach nag ardrethi busnes. Canfu perchnogion busnesau ar Heol Maendy yng Nghaerdydd yn ddiweddar y bydd yn rhaid iddyn nhw adael eu hunedau busnes i wneud lle ar gyfer adeilad chwe llawr yn cynnwys 143 o fflatiau myfyriwr. Ceir garej trin ceir sydd wedi bod ar y safle hwn ers 40 mlynedd. Nid yn unig y bydd y newid hwn yn cael effaith andwyol ar y gymuned leol, ond bydd y trethdalwr yn colli miloedd o bunnoedd gan nad yw ardrethi busnes yn cael eu talu gan berchnogion y fflatiau myfyrwyr. Onid yw hwn yn achos, Prif Weinidog, o brifysgolion a datblygwyr yn camfanteisio ar elfennau amwys yn y rheolau cynllunio dim ond i sicrhau'r elw mwyaf posibl?
He seems to think that people who live in private flats pay business rates. They don't. They pay council tax, just as students do. There's no difference. So, I can't see what point he's trying to make there. If somebody purchases a flat in a block of flats that has just been built, they pay council tax, not business rates.
Mae'n ymddangos ei fod yn credu bod pobl sy'n byw mewn fflatiau preifat yn talu ardrethi busnes. Dydyn nhw ddim. Maen nhw'n talu treth gyngor, yn union fel y mae myfyrwyr yn ei wneud. Nid oes unrhyw wahaniaeth. Felly, ni allaf weld y pwynt y mae'n ceisio ei wneud yn y fan yna. Os bydd rhywun yn prynu fflat mewn bloc o fflatiau sydd newydd gael ei adeiladu, maen nhw'n talu treth gyngor, nid ardrethi busnes.
I thank you for your answer, but there has been a certain amount of concern about this, even within Cardiff council. Cardiff council's planning officer, Lawrence Dowdall, has recently stated that Cardiff may now have an oversupply of student accommodation. Planning committee member Wendy Congreve, who is a Lib Dem member, described one recent development as
'a cynical use of the planning process. It's nothing less than a commercial development through the back door and must be resisted.
'We developed too many of this type of accommodation, and surprise, surprise they are now being turned into commercial, lucrative developments.'
I think you do need to be concerned about this, because this possible flouting of the rules may affect your ambitions for affordable housing in Wales. Commercial developers, when they build new housing estates, have a legal obligation to provide an element of affordable housing. Developers building so-called student blocks are under no such obligation. So, you could have universities working with private developers to get their properties on the commercial market by the back door, while all the time avoiding the need to provide affordable housing. Do you think your Government should be having a word with the developers or monitoring this situation in any way?
Diolchaf i chi am eich ateb, ond bu cryn dipyn o bryder ynglŷn â hyn, hyd yn oed o fewn cyngor Caerdydd. Dywedodd swyddog cynllunio cyngor Caerdydd, Lawrence Dowdall, yn ddiweddar y gallai fod gan Gaerdydd or-gyflenwad o lety myfyrwyr erbyn hyn. Disgrifiodd aelod o'r pwyllgor cynllunio, Wendy Congreve, sy'n aelod o'r Democratiaid Rhyddfrydol, un datblygiad diweddar fel
defnydd sinigaidd o'r broses gynllunio. Nid yw'n ddim llai na datblygiad masnachol drwy'r drws cefn ac mae'n rhaid ei wrthsefyll.
Datblygwyd gormod o'r math hwn o lety gennym, ac nid yw'n ddim syndod eu bod nhw'n cael eu troi'n ddatblygiadau masnachol, proffidiol erbyn hyn.
Rwy'n credu bod angen i chi fod yn bryderus am hyn, oherwydd gallai'r achos posibl hwn o ddiystyru'r rheolau effeithio ar eich uchelgeisiau ar gyfer tai fforddiadwy yng Nghymru. Mae gan ddatblygwyr masnachol, pan fyddant yn adeiladu ystadau tai newydd, rwymedigaeth gyfreithiol i ddarparu elfen o dai fforddiadwy. Nid oes unrhyw rwymedigaeth o'r fath ar ddatblygwyr sy'n adeiladu blociau myfyriwr tybiedig. Felly, gallech chi gael prifysgolion yn gweithio gyda datblygwyr preifat i gael eu heiddo ar y farchnad fasnachol drwy'r drws cefn, gan osgoi'r angen i ddarparu tai fforddiadwy ar yr un pryd. A ydych chi'n credu y dylai eich Llywodraeth fod yn cael gair gyda'r datblygwyr neu fod yn monitro'r sefyllfa hon mewn unrhyw ffordd?
Well, I think he should be careful here, because he's effectively accusing universities of being part of a scam, in effect, without any evidence. I come back to the point I made earlier on: he has made suggestions, and I've not seen any evidence from him to back up any of his suggestions, apart from what he says, but nothing to back it up. But I'm pretty sure our universities are not engaged in commercial property development when they have many, many thousands of students to house anyway. We should celebrate the fact that Cardiff and other universities across Wales have been so successful in attracting students from around the world, because they add to the research and learning capacity of those universities and, ultimately, add to our economy. Universities are huge drivers of the economy because they attract so many students, and I've not seen any evidence that suggests that universities are deliberately trying to build student accommodation with a view to then changing the use of that accommodation to make money through commercial property.
Wel, rwy'n credu y dylai fod yn ofalus yn y fan yma, oherwydd i bob pwrpas mae'n cyhuddo prifysgolion o fod yn rhan o dwyll, i bob pwrpas, heb unrhyw dystiolaeth. Dychwelaf at y pwynt a wneuthum yn gynharach: mae wedi gwneud awgrymiadau, ac nid wyf i wedi gweld unrhyw dystiolaeth ganddo i gefnogi unrhyw un o'i awgrymiadau, ac eithrio'n hyn y mae'n ei ddweud, ond dim byd i'w gefnogi. Ond rwy'n eithaf siŵr nad yw ein prifysgolion yn ymgymryd â datblygu eiddo masnachol pan fo ganddyn nhw filoedd lawer iawn i ganfod llety ar eu cyfer beth bynnag. Dylem ddathlu'r ffaith bod Caerdydd a phrifysgolion eraill ledled Cymru wedi bod mor llwyddiannus o ran denu myfyrwyr o bedwar ban byd, gan eu bod nhw'n ychwanegu at allu ymchwil a dysgu'r prifysgolion hynny ac, yn y pen draw, yn ychwanegu at ein heconomi. Mae prifysgolion yn ysgogwyr enfawr o'r economi gan eu bod nhw'n denu cynifer o fyfyrwyr, ac nid wyf i wedi gweld unrhyw dystiolaeth sy'n awgrymu bod prifysgolion yn ceisio adeiladu llety myfyrwyr yn fwriadol gyda'r bwriad o newid defnydd y llety hwnnw wedyn i wneud arian trwy eiddo masnachol.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y gefnogaeth sydd ar gael i helpu prosiectau ynni cymunedol hydro gyda’u hardrethi busnes? OAQ52935
3. Will the First Minister make a statement on the support available to assist community hydro energy projects with their business rates? OAQ52935
Ym mis Ebrill, fe gyflwynom ni gynllun i roi grantiau i brosiectau ynni dŵr yng Nghymru i’w helpu â’u biliau ardrethi annomestig. Mae’r cynllun yn darparu 100 y cant o ryddhad ardrethi i brosiectau ynni dŵr cymunedol ac mae’n rhoi cap ar y cynnydd mewn ardrethi i ddatblygiadau ynni dŵr eraill.
In April, we introduced a grant scheme to provide hydropower project in Wales with grants towards their non-domestic rates bills. The scheme provides 100 per cent rates relief to community hydro projects and caps the increase in rates for other hydropower developments.
Ac roedd Plaid Cymru'n falch iawn o sicrhau'r cynllun rhyddhad ardrethi busnes yna ar gyfer prosiectau ynni cymunedol fel rhan o'r cytundeb ar y gyllideb ar gyfer y flwyddyn ariannol yma efo'r Llywodraeth. Ond nid oes yna ddim sicrwydd hyd yma y bydd y cynllun rhyddhad ar gael ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf, na chwaith ar gyfer blynyddoedd i ddod. Mae'r prosiectau yma yn amlwg angen sicrwydd hirdymor er mwyn iddyn nhw fedru cynllunio ar gyfer y dyfodol. Heb y sicrwydd yna, mae'n anodd iddyn nhw gynllunio a chydweithio efo grwpiau cymunedol ac elusennau lleol, ac, yn wir, mae'n anodd i fentrau newydd roi cychwyn arni. Felly, a wnewch chi ymrwymo i wneud y cynlluniau rhyddhad busnes yma ar gyfer prosiectau ynni cymunedol yn rhai parhaol?
And Plaid Cymru was very pleased to ensure that business rates relief for community energy projects as part of the budget agreement for this financial year with the Government, but there is no assurance to date that the business rate relief will be available for the next financial year or for ensuing years. These projects clearly need long-term assurances so that they can plan for their future, and without that assurance, it’s difficult for them to plan and to collaborate with community groups and local charities, and, indeed, it’s difficult for new initiatives to be set up. So, will you commit to ensuring that these business rate relief schemes are available permanently for these hydroenergy schemes?
Wel, mae'n anodd gwneud hynny, wrth gwrs. Mae hynny'n rhywbeth i'r Llywodraeth nesaf ei ystyried, ac mae'n dibynnu ar yr arian sy'n dod o San Steffan. Ond, rydym ni'n deall, wrth gwrs, faint o gymorth mae hwn wedi bod i ynni hydro, a byddwn ni'n ystyried y sefyllfa pan ydym yn gwybod mwy am y sefyllfa ariannol yn y flwyddyn ariannol nesaf ymlaen.
Well, it’s difficult to do that, of course. That is something for the next Government to consider and it depends on the amount of funding we receive from Westminster, but, of course, we understand how much of a help this has been for hydropower, and we will consider the situation when we know more about the financial position in the next financial year onwards.
First Minister, I think it's fair to say that we could be using the business rate regime far more imaginatively to target support, whether that be for hydroenergy projects, as Siân Gwenllian has alluded to, other renewable projects or, indeed, our high streets, and we know full well the problems that have afflicted some high street businesses in areas such as Monmouth in my constituency in the wake of revaluation.
You mentioned your successor; will you leave a note for your successor, whoever that might be—I think that's the way it's done in Labour circles—to look again at this whole area of business rates and ways that the tax could be reformed to actually help rather than hinder the economy over the longer term, not just the next budget or next two budgets?
Prif Weinidog, rwy'n credu ei bod hi'n deg i ddweud y gallem ni fod yn defnyddio'r drefn ardrethi busnes gyda llawer mwy o ddychymyg i dargedu cymorth, boed hynny ar gyfer prosiectau ynni dŵr, fel y mae Siân Gwenllian wedi cyfeirio atyn nhw, prosiectau adnewyddadwy eraill neu, yn wir, ein strydoedd mawr, ac rydym ni'n gwybod yn iawn y problemau sydd wedi effeithio ar rai busnesau stryd fawr mewn ardaloedd fel Trefynwy yn fy etholaeth i yn sgil ailbrisio.
Soniasoch am eich olynydd; a wnewch chi adael nodyn i'ch olynydd, pwy bynnag y gallai fod—rwy'n credu mai dyna'r ffordd y mae'r blaid Lafur yn gwneud pethau—i edrych eto ar yr holl faes ardrethi busnes hwn a'r ffyrdd y gellid diwygio treth i helpu yn hytrach na rhwystro'r economi dros y tymor hwy, nid y gyllideb nesaf neu'r ddwy gyllideb nesaf yn unig?
I think in the Conservative Party it's a gangplank that's used mainly, isn't it, to deal with changes of leadership? Any note or notes that I leave will, of course, be electronic. We are, of course, moving towards being a paperless Government.
From our perspective, we will always try and use the non-domestic rates regime in innovative and imaginative ways. We've done it, of course, with the small business rate relief scheme, which helped so many businesses across Wales, and we will look to see what might be possible in the future, depending, of course, on what moneys are made available through the block grant.
Rwy'n credu mai pompren a ddefnyddir yn bennaf yn y Blaid Geidwadol, onid e, i ymdrin â newidiadau mewn arweinydd? Bydd unrhyw nodyn neu nodiadau y byddaf i'n eu gadael yn electronig, wrth gwrs. Rydym ni, wrth gwrs, yn symud tuag at fod yn Llywodraeth ddi-bapur.
O'n safbwynt ni, byddwn bob amser yn ceisio defnyddio'r gyfundrefn ardrethi annomestig mewn ffyrdd arloesol a llawn dychymyg. Rydym ni wedi gwneud hynny, wrth gwrs, gyda'r cynllun rhyddhad ardrethi busnesau bach, a gynorthwyodd cynifer o fusnesau ledled Cymru, a byddwn yn edrych i weld beth allai fod yn bosibl yn y dyfodol, yn dibynnu, wrth gwrs, ar ba gyllid sy'n cael ei roi ar gael drwy'r grant bloc.
4. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y camau mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i ddiogelu swyddi yn ffatri Schaeffler yn Llanelli? OAQ52977
4. Will the First Minister provide an update on action the Welsh Government is taking to protect jobs at the Schaeffler plant in Llanelli? OAQ52977
First of all, can I thank the Member for the work that he has done on behalf of those workers? We have held discussions with Schaeffler, and an offer of a two-tier approach to support the company has been accepted. A meeting will be held in early December to develop a taskforce with members of the Schaeffler management team, and the consultation period is still in operation, of course, until early January. What the support is aimed at doing, of course, is to help those who work there at the moment and to see what beneficial uses for employment the site could be put to in the future.
Yn gyntaf oll, a gaf i ddiolch i'r Aelod am y gwaith y mae wedi ei wneud ar ran y gweithwyr hynny? Rydym ni wedi cynnal trafodaethau gyda Schaeffler, a derbyniwyd cynnig o ddull dwy haen i gynorthwyo'r cwmni. Bydd cyfarfod yn cael ei gynnal ddechrau mis Rhagfyr i ddatblygu tasglu gydag aelodau o dîm rheoli Schaeffler, ac mae'r cyfnod ymgynghori yn dal i fod yn weithredol, wrth gwrs, tan ddechrau mis Ionawr. Bwriad y cymorth, wrth gwrs, yw helpu'r rhai sy'n gweithio yno ar hyn o bryd ac i weld pa ddefnyddiau manteisiol ar gyfer cyflogaeth a allai fod i'r safle yn y dyfodol.
Thank you, First Minister. I warmly welcome that news. I met with the economy Secretary last week to urge the Government to engage with the plant, so I'm delighted that that has now happened. When I met with the UK managing director of Schaeffler, they made it clear that their decision to begin the process of closure had nothing to do with the workforce, which, they stressed, had been excellent. But, it's essential that they now properly engage with the consultation process. Would the Welsh Government make clear to them that if they decide they no longer want to continue the plant, we will not put up with them cutting and running? This town has provided nearly 50 years of building the profits of this business, and they owe an obligation to us to work with us constructively to see if we can keep manufacturing in that plant.
Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n croesawu'r newyddion hynny'n frwd. Cefais gyfarfod gydag Ysgrifennydd yr economi yr wythnos diwethaf i annog y Llywodraeth i ymgysylltu â'r gwaith, felly rwyf i wrth fy modd bod hynny wedi digwydd nawr. Pan gefais gyfarfod â rheolwr gyfarwyddwr Schaeffler yn y DU, fe'i gwnaed yn eglur ganddynt nad oedd gan eu penderfyniad i gychwyn y broses o gau ddim i'w wneud â'r gweithlu, a oedd, pwysleisiwyd ganddynt, wedi bod yn ardderchog. Ond, mae'n hanfodol eu bod nhw'n ymgysylltu'n briodol â'r broses ymgynghori nawr. A wnaiff Llywodraeth Cymru ei gwneud hi'n eglur iddyn nhw os byddant yn penderfynu nad ydyn nhw eisiau parhau'r gwaith mwyach, na fyddwn yn derbyn penderfyniad ganddyn nhw i ddiflannu heb ddangos cyfrifoldeb? Mae'r dref hon wedi darparu bron i 50 mlynedd o gynyddu elw'r busnes hwn, ac mae rhwymedigaeth yn ddyledus ganddyn nhw i ni i weithio gyda ni yn adeiladol i weld a allwn ni gadw gweithgynhyrchu yn y gwaith hwnnw.
Yes, the conversation so far has been positive. I would expect that to continue in the future—there's no reason for them to change their minds. They've been working with us, as a Government, and the emphasis will be very strongly on finding a new use for the site, providing employment for all those who've worked there and others in future, and, of course, to provide support for those workers who will now, possibly, be looking elsewhere. But, as we have always done when situations like this have arisen, we will be there to support the workers involved.
Ie, mae'r sgwrs wedi bod yn gadarnhaol hyd yn hyn. Byddwn yn disgwyl i hynny barhau yn y dyfodol—nid oes unrhyw reswm iddyn nhw newid eu meddyliau. Maen nhw wedi bod yn gweithio gyda ni, fel Llywodraeth, a bydd y pwyslais yn gryf iawn ar ddod o hyd i ddefnydd newydd i'r safle, gan ddarparu cyflogaeth i bawb sydd wedi gweithio yno ac eraill yn y dyfodol, ac, wrth gwrs, i ddarparu cymorth i'r gweithwyr hynny a fydd nawr, o bosibl, yn edrych mewn mannau eraill. Ond, fel yr ydym ni wedi ei wneud erioed pan fo sefyllfaoedd fel hyn wedi codi, byddwn yno i gefnogi'r gweithwyr dan sylw.
Can I associate myself with what Lee Waters has said about the commitment that the workforce has shown over a period of very many years to that company, and how much they've contributed to their success? I hope that the discussions that you're having will have a positive outcome, but I have to say there's a faint sense here of shutting the stable door after the horse has already gone, and it may be that it's too late to change Schaeffler's mind—I hope that I'll be proved wrong in that, and I'm pleased to see the efforts that are going in.
But, in terms of other manufacturing businesses that may feel that their future is greatly jeopardised by the possibility of Brexit, what more can your Government do to engage with them proactively before they reach the point that Schaeffler has done and they've actually made the decision to leave? As has already been put to you again this afternoon, the most effective way, of course, to deal with these situations would be a people's vote and a decision for us to remain. But, in the meantime, and in the absence of that, what more can you do to engage proactively with particularly international companies in the hope that we can prevent them from getting to the position that Schaeffler has got to?
A gaf i gysylltu fy hun a'r hyn y mae Lee Waters wedi ei ddweud am yr ymrwymiad y mae'r gweithlu wedi ei ddangos dros gyfnod o flynyddoedd lawer iawn i'r cwmni hwnnw, a faint maen nhw wedi ei gyfrannu at ei lwyddiant? Gobeithiaf y bydd y trafodaethau yr ydych chi'n eu cael yn arwain at ganlyniad cadarnhaol, ond mae'n rhaid i mi ddweud bod rhyw synnwyr braidd yma o godi pais ar ôl piso, ac efallai'n wir ei bod yn rhy hwyr i newid meddwl Schaeffler—rwy'n gobeithio y byddaf yn cael fy mhrofi'n anghywir yn hynny o beth, ac rwy'n falch o weld yr ymdrechion sy'n cael eu gwneud.
Ond, o ran busnesau gweithgynhyrchu eraill sydd efallai'n teimlo bod eu dyfodol yn cael ei beryglu'n fawr gan y posibilrwydd o Brexit, beth arall all eich Llywodraeth ei wneud i ymgysylltu â nhw'n rhagweithiol cyn iddyn nhw gyrraedd y pwynt y mae Schaeffler wedi ei gyrraedd a'u bod mewn gwirionedd wedi gwneud y penderfyniad i adael? Fel yr awgrymwyd i chi eisoes y prynhawn yma, y ffordd fwyaf effeithiol, wrth gwrs, o ymdrin â'r sefyllfaoedd hyn fyddai pleidlais y bobl a phenderfyniad i ni aros. Ond, yn y cyfamser, ac yn absenoldeb hynny, beth arall allwch chi ei wneud i ymgysylltu'n rhagweithiol â chwmnïau rhyngwladol yn arbennig yn y gobaith y gallwn ni eu hatal rhag cyrraedd y sefyllfa y mae Schaeffler wedi ei chyrraedd?
There are occasions when we get notice of potential closures and we're able to help those companies, and have done in the past—Tata being, I suppose, the most obvious example. But, there are occasions when we get no notice, and this was one such occasion. If we'd known that there were issues there, we could have obviously looked to help the company, but they'd already taken the decision.
As far as the way we operate goes and what we can do in the future, we have the EU transition fund, of course, of £50 million, which is there to help businesses to transition, helping them with training so that they are competitive when Britain leaves the EU. Of course, we continue to work on other ways, working with the business community, in which we can help them to overcome the incredible uncertainty that they're facing at the moment.
Ceir adegau pan fyddwn ni'n cael rhybudd o achosion posibl o gau ac rydym ni'n gallu helpu'r cwmnïau hynny, ac rydym wedi gwneud hynny yn y gorffennol—Tata, mae'n debyg, yw'r enghraifft fwyaf amlwg. Ond, ceir adegau pan na fyddwn ni'n cael unrhyw rybudd, ac roedd hon yn un adeg o'r fath. Pe byddem ni wedi gwybod bod problemau yno, mae'n amlwg y gallem ni fod wedi ceisio helpu'r cwmni, ond roedden nhw wedi gwneud y penderfyniad eisoes.
O ran y ffordd yr ydym ni'n gweithredu a'r hyn y gallwn ni ei wneud yn y dyfodol, mae gennym ni gronfa bontio'r UE, wrth gwrs, o £50 miliwn, sydd yno i helpu busnesau i bontio, i'w helpu gyda hyfforddiant fel eu bod yn gystadleuol pan fydd Prydain yn gadael yr UE. Wrth gwrs, rydym ni'n parhau i weithio ar ffyrdd eraill, gan weithio gyda'r gymuned fusnes, fel y gallwn eu helpu nhw i oresgyn yr ansicrwydd anhygoel y maen nhw'n ei wynebu ar hyn o bryd.
5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi'r sector gweithgynhyrchu yng Nghymru? OAQ52975
5. What action is the Welsh Government taking to support the manufacturing sector in Wales? OAQ52975
Since 2011, the Welsh Government has supported over 16,200 jobs in manufacturing. Through the economic action plan, we will support futureproofing business investment to help companies sustain, compete and grow.
Ers 2011, mae Llywodraeth Cymru wedi cefnogi dros 16,200 o swyddi gweithgynhyrchu. Drwy'r cynllun gweithredu economaidd, byddwn yn cefnogi diogelu buddsoddiad busnes yn y dyfodol er mwyn helpu cwmnïau i gynnal, cystadlu a thyfu.
Thank you for that answer, First Minister. Clearly, the advanced materials and manufacturing sector discussed in the economic action plan is one of the areas where we're going in the future—very modern technologies. But, we still have many manufacturing sectors that are still relying on older technologies that need updating—Tata being an example of one of those plants. The Welsh Government committed millions of pounds of investment into the power plant. Can you give us an update as to where that money is? Can you also look at what other actions you might be able to take to help companies like Tata, which want to improve productivity and efficiency, but are having difficulties, perhaps, in sometimes getting that extra support?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Yn amlwg, mae'r sector deunyddiau a gweithgynhyrchu uwch a drafodir yn y cynllun gweithredu economaidd yn un o'r meysydd yr ydym ni'n mynd iddyn nhw yn y dyfodol—technolegau modern iawn. Ond, mae gennym ni lawer o sectorau gweithgynhyrchu sy'n dal i ddibynnu ar dechnolegau hŷn y mae angen eu diweddaru—mae Tata yn enghraifft o un o'r gweithfeydd hynny. Ymrwymodd Llywodraeth Cymru filiynau o bunnoedd o fuddsoddiad yn yr orsaf bŵer. A allwch chi roi diweddariad i ni ynghylch ble mae'r arian hwnnw? A allwch chi hefyd ystyried pa gamau eraill y gallech chi eu cymryd i helpu cwmnïau fel Tata, sydd eisiau gwella cynhyrchiant ac effeithlonrwydd, ond sy'n cael anawsterau, efallai, o ran cael y cymorth ychwanegol hwnnw weithiau?
Well, the investment in Tata is going well. Of course, Tata themselves have invested in blast furnace 5. We continue to talk to them about what kind of package would help and what would be lawful, of course, under state-aid rules. In fact, I had a meeting some 10 days ago with a representative of Tata as we look to take things forward. Tata are definitely keen, of course, to stay in Wales, and particularly in Port Talbot and the other plants around Wales, and we will continue to work with Tata, as we always have done, to secure Welsh jobs.
Wel, mae'r buddsoddiad yn Tata yn mynd yn dda. Mae Tata eu hunain wedi buddsoddi yn ffwrnais chwyth rhif 5, wrth gwrs. Rydym ni'n parhau i siarad â nhw am y math o becyn a fyddai'n helpu a'r hyn fyddai'n gyfreithlon, wrth gwrs, o dan reolau cymorth gwladwriaethol. A dweud y gwir, cefais gyfarfod tua 10 diwrnod yn ôl gyda chynrychiolydd o Tata wrth i ni geisio bwrw ymlaen â phethau. Mae Tata yn sicr yn awyddus i aros yng Nghymru, wrth gwrs, ac ym Mhort Talbot a'r gweithfeydd eraill ledled Cymru yn arbennig, a byddwn yn parhau i weithio gyda Tata, fel yr ydym ni wedi ei wneud erioed, i ddiogelu swyddi Cymru.
In June, the annual Barclays and SPTS Technologies' Voice of Welsh Manufacturing event was held in Newport. One of the topics of discussion was skills shortages and the shift from vocational qualifications to university degrees. First Minister, what is the Welsh Government doing to tackle the misperception that exists regarding the well-paid and rewarding roles that careers in engineering and manufacturing offer in Wales?
Ym mis Mehefin, cynhaliwyd digwyddiad Llais Gweithgynhyrchu Cymru blynyddol Barclays ac SPTS Technologies yng Nghasnewydd. Un o'r pynciau trafod oedd prinder sgiliau a'r newid o gymwysterau galwedigaethol i raddau prifysgol. Prif Weinidog, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â'r camargraff sy'n bodoli ynghylch y swyddi â chyflogau da sy'n llawn boddhad y mae gyrfaoedd ym meysydd peirianneg a gweithgynhyrchu yn eu cynnig yng Nghymru?
We are seeing the growth of apprenticeship schemes. I think in the 1990s the UK lost interest in apprenticeships, and concentrated overly on academic courses. We now see, of course, not just bigger companies but smaller companies offering apprenticeships. Jobs Growth Wales was an example of that to give people the training they needed to get a job and, of course, we have a commitment to create 100,000 apprenticeships for all ages across Wales. It's through creating those apprenticeships that we create the opportunities for people, and show them that there is a worthwhile alternative to the academic route and, of course, in ensuring that, making sure that people have the skills they need to be employable in the future.
Rydym ni'n gweld twf cynlluniau prentisiaeth. Rwy'n credu bod y DU wedi colli diddordeb mewn prentisiaethau yn y 1990au, ac wedi canolbwyntio gormod ar gyrsiau academaidd. Rydym ni'n gweld nawr, wrth gwrs, nid yn unig cwmnïau mwy ond cwmnïau llai yn cynnig prentisiaethau. Roedd Twf Swyddi Cymru yn enghraifft o hynny i roi'r hyfforddiant i bobl yr oeddent ei angen i gael swydd ac, wrth gwrs, mae gennym ni ymrwymiad i greu 100,000 o brentisiaethau i bob oedran ledled Cymru. Trwy greu'r prentisiaethau yr ydym ni'n creu'r cyfleoedd i bobl, ac yn dangos iddyn nhw bod dewis arall gwerth chweil yn hytrach na'r llwybr academaidd ac, wrth gwrs, wrth sicrhau hynny, gwneud yn siŵr bod pobl yn cael y sgiliau sydd eu hangen arnynt i fod yn gyflogadwy yn y dyfodol.
First Minister, my region has lost far too many manufacturing jobs in recent decades, and while I welcome your Government's actions in securing new manufacturing investment, such as the Aston Martin deal, this doesn't replace the loss of manufacturing output in South Wales West. First Minister, how will your Government ensure my region benefits from such investment, particularly as the region has excelled in the automotive supply chain in the past?
Prif Weinidog, mae fy rhanbarth i wedi colli llawer gormod o swyddi gweithgynhyrchu yn ystod y degawdau diwethaf, ac er fy mod i'n croesawu camau eich Llywodraeth i sicrhau buddsoddiad gweithgynhyrchu newydd, fel cytundeb Aston Martin, nid yw hyn yn disodli'r golled o allbwn gweithgynhyrchu yng Ngorllewin De Cymru. Prif Weinidog, sut gwnaiff eich Llywodraeth sicrhau bod fy rhanbarth i yn elwa ar fuddsoddiad o'r fath, yn enwedig gan fod y rhanbarth wedi rhagori yn y gadwyn gyflenwi fodurol yn y gorffennol?
Tata is one example, of course, and Ford is another one. We've work very, very closely with the companies through some very difficult times, at times, to make sure that Ford with its 1,700 jobs in Bridgend is still there and looking to the future. What we have done, I believe, is replace many jobs that were low paid, low skilled, with jobs that are higher paid and higher skilled. That's where we need to be. Competing with those who have low labour costs is not Wales's future. It was tried in the 1980s and 1990s, and unless you are willing to pursue lower and lower wages, then that is not something that is an option to you. That has meant an emphasis on skills. It's meant an emphasis on attracting high-quality investment and high-quality jobs, and that will continue to be the aim of the Government.
Mae Tata yn un enghraifft, wrth gwrs, ac mae Ford yn un arall. Rydym ni wedi gweithio'n agos dros ben gyda'r cwmnïau trwy gyfnod anodd iawn, ar adegau, i wneud yn siŵr bod Ford â'i 1,700 o swyddi ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn dal yno ac yn edrych i'r dyfodol. Yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud, rwy'n credu, yw disodli llawer o swyddi â chyflogau isel a sgiliau isel, gyda swyddi sy'n talu mwy ac yn gofyn am fwy o sgiliau. Dyna lle mae angen i ni fod. Nid cystadlu gyda'r rhai sydd â chostau llafur isel yw dyfodol Cymru. Rhoddwyd cynnig ar hynny yn y 1980au a'r 1990au, ac oni bai eich bod chi'n barod i fynd ar drywydd cyflogau fwyfwy isel, yna nid yw hynny'n rhywbeth sy'n ddewis i chi. Mae hynny wedi golygu pwyslais ar sgiliau. Mae wedi golygu pwyslais ar ddenu buddsoddiad o ansawdd uchel a swyddi o ansawdd uchel, a dyna fydd nod y Llywodraeth o hyd.
6. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod gan gleifion yng Nghymru fynediad i lawfeddygon orthopedig? OAQ52936
6. How does the Welsh Government ensure that patients in Wales have access to orthopaedic surgeons? OAQ52936
We expect health boards to have suitable resources in place, including staffing, to provide services to meet the needs of their local population.
Rydym ni'n disgwyl i fyrddau iechyd fod ag adnoddau addas ar waith, gan gynnwys staffio, i ddarparu gwasanaethau i ddiwallu anghenion eu poblogaeth leol.
On a number of occasions over the years of devolution, Welsh Government has produced pots of money to reduce waiting times if they've become excessive. In 2017-18, the median waiting time for knee surgery in Betsi Cadwaladr University Local Health Board was 339 days, up 95 days on the previous year. Over 61 per cent of those currently waiting for trauma and orthopaedic operations are waiting over a year. How do you respond to my constituent, let's say Mr LB, who's been on a waiting list since 8 December 2016 for bilateral total knee replacements? The health board wrote to me this month, saying, 'We estimate we won't be able to offer him a date for surgery now until May 2019'—over 500 days. Mr LB says he has nothing but the greatest support from his GP and his consultant, but he's a virtual cripple at 63, in constant, excruciating pain.
Ar sawl achlysur yn ystod blynyddoedd datganoli, mae Llywodraeth Cymru wedi cynhyrchu potiau o arian i leihau amseroedd aros os ydynt wedi mynd yn rhy hir. Yn 2017-18, 339 o ddiwrnodau oedd yr amser aros canolrifol am lawdriniaeth pen-glin ym Mwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr, cynnydd o 95 o ddiwrnodau o'r flwyddyn cynt. Mae dros 61 y cant o'r rhai sy'n aros am lawdriniaethau trawma ac orthopedig ar hyn o bryd yn aros am fwy na blwyddyn. Sut ydych chi'n ymateb i'm hetholwr, gadewch i ni ddweud Mr LB, sydd wedi bod ar restr aros ers 8 Rhagfyr 2016 am ben-gliniau newydd llwyr dwyochrog? Ysgrifennodd y bwrdd iechyd ataf y mis hwn, gan ddweud, 'Rydym ni'n amcangyfrif na fyddwn yn gallu cynnig dyddiad ar gyfer llawdriniaeth iddo tan fis Mai 2019 erbyn hyn'—dros 500 o ddiwrnodau. Mae Mr LB yn dweud nad yw'n cael dim ond y gefnogaeth fwyaf gan ei feddyg teulu a'i feddyg ymgynghorol, ond mae mwy neu lai yn gripl yn 63 oed, ac mewn poen echrydus yn gyson.
It's very difficult, of course, to pass comment on an individual. I have no doubt that where somebody's waiting for an operation they are in pain, and they will be anxious to know when that operation will take place. They'll also be anxious to know what resources are being made available in order that the time waiting for an operation is expedited. What I can say is that the number of whole-time trauma and orthopaedic surgery consultants at BCU increased from 23 in 2009 to 29.2 in 2017. That's reflected in an increase across the whole of Wales. At the end of August this year, there was an 11 per cent reduction in the number of people waiting over 36 weeks for orthopaedic treatment in the BCU area, and that is reflected across the whole of Wales. So, additional resources have been made available to appoint more consultants and surgeons, and we are seeing that reflected in the reduction in the number of people waiting. And as far as Mr LB is concerned, I can give him the assurance that we will continue to look at how we can provide more resources and I hope that he gets his operation soon.
Mae'n anodd iawn, wrth gwrs, gwneud sylwadau ar unigolyn. Nid oes gen i unrhyw amheuaeth bod rhywun mewn poen pan fydd yn aros am lawdriniaeth, ac y bydd yn awyddus i wybod pryd y bydd y llawdriniaeth honno'n cael ei chyflawni. Bydd hefyd yn awyddus i wybod pa adnoddau sy'n cael eu rhoi ar gael fel bod yr amser aros am lawdriniaeth yn cael ei leihau. Yr hyn y gallaf ei ddweud yw bod nifer y meddygon ymgynghorol llawdriniaeth trawma ac orthopedig amser llawn yn PBC wedi cynyddu o 23 yn 2009 i 29.2 yn 2017. Adlewyrchir hynny mewn cynnydd ar draws Cymru gyfan. Ddiwedd mis Awst eleni, cafwyd gostyngiad o 11 y cant i nifer y bobl sy'n aros dros 36 wythnos am driniaeth orthopedig yn ardal PBC, ac adlewyrchir hynny ar draws Cymru gyfan. Felly, mae adnoddau ychwanegol wedi cael eu rhoi ar gael i benodi mwy o feddygon ymgynghorol a llawfeddygon, ac rydym ni'n gweld hynny'n cael ei adlewyrchu yn y gostyngiad i nifer y bobl sy'n aros. A chyn belled ag y mae Mr LB yn y cwestiwn, gallaf roi'r sicrwydd iddo y byddwn yn parhau i ystyried sut y gallwn ddarparu mwy o adnoddau, a gobeithiaf y bydd yn cael ei lawdriniaeth yn fuan.
First Minister, we often hear in the winter period of orthopaedic operations and other planned surgery being cancelled because of winter pressures. How confident are you that the arrangements that have been put in place by the local health boards and by the Cabinet Secretary for health for this winter will avoid those levels of cancellation that we have seen in the past?
Prif Weinidog, rydym ni'n aml yn clywed yn ystod cyfnod y gaeaf am lawdriniaethau orthopedig a llawdriniaethau eraill a drefnwyd yn cael eu canslo oherwydd pwysau'r gaeaf. Pa mor ffyddiog ydych chi y bydd y trefniadau a roddwyd ar waith gan y byrddau iechyd lleol a chan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ar gyfer y gaeaf hwn yn osgoi'r lefelau hynny o ganslo yr ydym ni wedi eu gweld yn y gorffennol?
Well, there's always a level of cancellation that takes place beforehand in order to create the spare capacity for the winter period, given the winter pressures that we've seen over the last few years, although I would argue that certainly last year and the year before, those pressures were dealt with even though they were substantial and took up a lot of staff resources and time. Of course, health boards have to have in place their winter plans, which over the past few years have proven to be durable and I've no reason to suspect that that won't be the case this year.
Wel, ceir lefel o ganslo sy'n digwydd bob amser ymlaen llaw er mwyn creu'r capasiti dros ben ar gyfer cyfnod y gaeaf, o ystyried y pwysau yn ystod y gaeaf yr ydym ni wedi ei weld dros y blynyddoedd diwethaf, er y byddwn yn dadlau yn sicr y llynedd a'r flwyddyn cynt, yr ymdriniwyd â'r pwysau hynny er eu bod yn sylweddol ac wedi cymryd llawer o adnoddau ac amser staff. Wrth gwrs, mae'n rhaid bod gan fyrddau iechyd eu cynlluniau ar gyfer y gaeaf ar waith, sydd wedi bod yn gadarn dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf ac nid oes gen i unrhyw reswm i amau na fydd hynny'n wir eleni.
7. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi diwrnod y rhuban gwyn mewn perthynas â dileu trais yn erbyn menywod? OAQ52947
7. How does the Welsh Government support White Ribbon Day in relation to eliminating violence against women? OAQ52947
Yes. I've just realised I'm not wearing one, so I apologise for that first of all. To promote the UN’s International Day for the Elimination of Violence against Women and White Ribbon Day, we are holding a Facebook live webinar, Ending VAWDASV in Wales; funding four community communication activities; and encouraging more of our male staff to become White Ribbon ambassadors.
Ie. Rwyf i newydd sylweddoli nad wyf i'n gwisgo un, felly ymddiheuraf am hynny yn gyntaf oll. I hyrwyddo Diwrnod Rhyngwladol Diddymu Trais yn erbyn Menywod y Cenhedloedd Unedig a Diwrnod y Rhuban Gwyn, rydym ni'n cynnal gweminar fyw ar Facebook, Rhoi Terfyn ar Drais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol yng Nghymru; yn ariannu pedwar o weithgareddau cyfathrebu cymunedol; ac yn annog mwy o'n staff gwrywaidd i ddod yn llysgenhadon y Rhuban Gwyn.
Thank you, First Minister. I'm attending the White Ribbon event today, sponsored by Joyce Watson, and will attend the Black Association of Women Step Out's Light a Candle event at Llandaff cathedral next week. As the First Minister is aware, for the past eight years BAWSO has led the Light a Candle multifaith event, bringing together more than 250 individuals to commemorate international White Ribbon Day.
But the horrific statistics still prevail. In Wales and England two women a week are killed by a current or former partner and 10,000 women a week experience sexual abuse. Will the First Minister join me in acknowledging the UN rapporteur Professor Philip Alston's report last week, in which he states that single household payments and delays of five to 12 weeks before universal credit is paid out gives more leverage to a controlling and violent partner? And will he join me today in encouraging the new Secretary of State for Work and Pensions, Amber Rudd, to halt universal credit and address this punitive policy that so adversely affects women facing violence and sexual abuse?
Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n mynd i'r digwyddiad Rhuban Gwyn heddiw, wedi ei noddi gan Joyce Watson, a byddaf yn bresennol yn nigwyddiad Goleuo Canwyll y Black Association of Women Step Out yn eglwys gadeiriol Llandaf yr wythnos nesaf. Fel y mae'r Prif Weinidog yn ymwybodol, mae BAWSO wedi arwain digwyddiad Goleuo Cannwyll aml-ffydd yn ystod yr wyth mlynedd diwethaf, gan ddod â mwy na 250 o unigolion ynghyd i goffáu Diwrnod rhyngwladol y Rhuban Gwyn.
Ond mae'r ystadegau erchyll yn dal i fodoli. Yng Nghymru a Lloegr mae dwy fenyw yr wythnos yn cael eu lladd gan bartner presennol neu gyn-bartner ac mae 10,000 o fenywod yr wythnos yn dioddef cam-drin rhywiol. A wnaiff y Prif Weinidog ymuno â mi i gydnabod adroddiad adroddwr y Cenhedloedd Unedig, yr Athro Philip Alston, yr wythnos diwethaf, lle mae'n datgan bod taliadau sengl i aelwydydd ac oedi o bum i 12 wythnos cyn talu credyd cynhwysol yn rhoi mwy o ddylanwad i bartner sy'n rheoli ac yn dreisgar? Ac a wnaiff ef ymuno â mi heddiw i annog yr Ysgrifennydd Gwladol newydd dros Waith a Phensiynau, Amber Rudd, i atal credyd cynhwysol a mynd i'r afael â'r polisi cosbol hwn sy'n cael effaith mor andwyol ar fenywod sy'n wynebu trais a cham-drin rhywiol?
Yes. She will see that, as if by magic, I now have a white ribbon attached. But she raises a hugely important issue and can I commend her as well for all the work that she's done in raising awareness and in combating violence against women over the years? We of course condemn all forms of abuse and violence. We work with specialist violence against women services in Wales to raise awareness of violence against women. And, of course, we support third sector organisations to deliver direct service provision to support and protect victims. It also supports preventative work—hugely important and of course that formed part of the legislation we passed a few years ago. Much work has been done to raise the issue of domestic violence to make it more visible in the public mind, but there is still work to be done in order to prevent physical and mental abuse and, sadly, those deaths that she mentioned.
Gwnaf. Bydd yn gweld fy mod i, fel pe bai trwy wyrth, yn gwisgo rhuban gwyn erbyn hyn. Ond mae'n codi mater hynod bwysig ac a gaf i ei chymeradwyo hefyd am yr holl waith y mae hi wedi ei wneud i godi ymwybyddiaeth a mynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod dros y blynyddoedd? Rydym ni'n condemnio pob math o gam-drin a thrais, wrth gwrs. Rydym ni'n gweithio gyda gwasanaethau trais yn erbyn menywod arbenigol yng Nghymru i godi ymwybyddiaeth o drais yn erbyn menywod. Ac, wrth gwrs, rydym ni'n cynorthwyo sefydliadau trydydd sector i gyflenwi darpariaeth uniongyrchol o wasanaethau i gynorthwyo a diogelu dioddefwyr. Mae hefyd yn cynorthwyo gwaith ataliol—hynod bwysig ac wrth gwrs roedd hynny'n rhan o'r ddeddfwriaeth a basiwyd gennym ychydig flynyddoedd yn ôl. Gwnaed llawer o waith i godi'r mater o drais yn y cartref i'w wneud yn fwy amlwg ym meddyliau'r cyhoedd, ond mae gwaith i'w wneud o hyd i atal cam-drin corfforol a meddyliol ac, yn anffodus, y marwolaethau hynny y cyfeiriodd hi atynt.
First Minister, there's always more that can be done and I recognise totally the commitment of the Welsh Government to this issue, and indeed the commitment of most of the parties in this Chamber to the fact that too many women, too many young girls, too many teenagers are being beaten up. I have two particular bugbears and I would like to know what you think you as a Government, and we as an Assembly, could do to try to alleviate this.
The first is the endlessly grim storylines of dramas, thrillers, soaps and films, where almost all of the victims are women, all young girls, all teenagers, who are constantly the ones being beaten up, being threatened, being violated, being raped and being killed in horrific ways. And it sends out a pernicious message that actually that's what happens to women, and it isn't acceptable.
And my other big bugbear is with the, at times, asinine judiciary system that says because a 17-year-old is wearing a pair of lacy knickers, 'Hey, it's okay to go and rape her.' These are terrible and until we stop this, this story of victimhood and fear will transmit all around our young girls.
And I have two teenage daughters and I resent them growing up in this culture that they have to take changes, they have to wear the dark clothes, they have to not be bright and sparkly in case some guy comes along and says, 'Oh, I'll 'ave a bit of that.' And, of course, it sends out the wrong message to our boys, because they're not bad, but there's a casualness, there's that, sort of, 'Hey, it's okay, everybody does it, let's do it.' So, the media, and I don't mean newspapers per se—I'm talking about the entertainment industry; what a great word, 'entertainment'—and the judiciary have got to get real, and they are a real part of the jigsaw puzzle to stop us having to constantly campaign to protect our women, our teenagers and our girls, and it's disgraceful.
Prif Weinidog, mae bob amser mwy y gellid ei wneud ac rwy'n cydnabod yn llwyr ymrwymiad Llywodraeth Cymru i'r mater hwn, ac yn wir ymrwymiad y rhan fwyaf o bleidiau yn y Siambr hon i'r ffaith bod gormod o fenywod, gormod o ferched ifanc, gormod o blant yn eu harddegau yn cael eu curo. Mae gen i ddau o gasbethau penodol a hoffwn wybod beth ydych chi'n ei gredu fel Llywodraeth, ac y gallem ni fel Cynulliad, ei wneud i geisio lleddfu hyn.
Y cyntaf yw straeon arswydus, diddiwedd dramâu, dramâu ias a chyffro, operâu sebon a ffilmiau, lle mae bron pob un o'r dioddefwyr yn fenywod, i gyd yn ferched ifanc, i gyd yn eu harddegau, sef y rhai sy'n cael eu curo, eu bygwth, eu treisio a'u lladd mewn ffyrdd erchyll yn gyson. Ac mae'n anfon neges niweidiol mai dyna mewn gwirionedd sy'n digwydd i fenywod, ac nid yw'n dderbyniol.
A fy nghasbeth mawr arall gyda'r system farnwriaeth hurt, ar adegau, sy'n dweud oherwydd bod merch 17 oed yn gwisgo pâr o nicers â lês, 'Hei, mae'n iawn ei threisio hi.' Mae'r rhain yn ofnadwy a than y byddwn ni'n rhoi terfyn ar hyn, bydd y stori hon o ddioddef ac ofn yn cael ei throsglwyddo i'n holl ferched ifanc.
Ac mae gen i ddwy ferch yn eu harddegau ac rwy'n gresynu'r ffaith eu bod nhw'n tyfu i fyny yn y diwylliant hwn bod yn rhaid iddyn nhw fynd â dillad i newid, bod yn rhaid iddyn nhw wisgo dillad tywyll, mae'n rhaid iddyn nhw beidio â bod yn llachar a disglair rhag ofn y bydd rhyw ddyn yn dod ac yn dweud, 'O, mi gymeraf i dipyn o hynna.' Ac, wrth gwrs, mae'n anfon y neges anghywir i'n bechgyn, oherwydd dydyn nhw ddim yn ddrwg, ond ceir difaterwch, ceir y math hwnnw o 'Hei, mae'n iawn, mae pawb yn ei wneud, beth am i ni ei wneud.' Felly, mae'n rhaid i'r cyfryngau, ac nid wyf i'n golygu papurau newydd fel y cyfryw—rwy'n sôn am y diwydiant adloniant; dyna air gwych, 'adloniant'—a'r farnwriaeth gallio, ac maen nhw'n rhan wirioneddol o'r jig-so i'n hatal rhag gorfod ymgyrchu'n barhaus i amddiffyn ein menywod, ein merched yn eu harddegau a'n merched iau, ac mae'n warthus.
I don't think I can add much to what the Member has said. She puts it so powerfully herself. When she mentioned the fact that women and young girls are particularly portrayed as victims, I started to rack my mind as to some of the programmes that I've seen recently, and she's right. I hadn't actually spotted it, so I'm grateful to her for raising that issue, and she's absolutely right that the promotion of victimhood encourages people to make people victims, and I think that is certainly a strong issue there and it's something that I think will need to be examined in the future.
Secondly, she's partially right, I think, to say that about the judiciary. I think that, in their defence, younger judges particularly are very well aware of the world around them and, of course, what is appropriate to say and what is not appropriate to say. I think that, certainly, when I was in practice, some of the older judges at that time perhaps were of a different era. But the judges that I know would be very, very much aware of the need to be sensitive and appropriate, and certainly they wouldn't, I'm sure, say anything like that in a summing up.
But I do wonder whether we've gone backwards. I do, because it seemed until quite recently that the issue of gender equality and the issue of respect were something that was a never-ending journey towards a more positive outcome. I'm not sure it is. I don't believe that Wales is a safe place for women to come forward with allegations, I have to say, and that is something that we all recognise as political parties, and we all recognise that steps have to be taken with regard to that. So, there's much work to be done. But that work, of course, is driven forward very strongly by the kind of representations that she has made and others in this Chamber have made, and the representation that she has made and those of my friend from the Vale of Glamorgan and others in this Chamber will always be strongly supported by me.
Nid wyf i'n credu y gallaf i ychwanegu llawer at yr hyn a ddywedodd yr Aelod. Mae hi'n ei ddweud mor rymus ei hun. Pan soniodd am y ffaith bod menywod a merched ifanc yn arbennig yn cael eu portreadu fel dioddefwyr, dechreuais feddwl am rai o'r rhaglenni yr wyf i wedi eu gweld yn ddiweddar, ac mae hi'n iawn. Nid oeddwn i wedi sylwi ar hynny, felly rwy'n ddiolchgar iddi am godi'r mater hwnnw, ac mae hi'n hollol iawn bod hyrwyddo dioddefaint yn annog pobl i wneud mwy o bobl yn ddioddefwyr, ac rwy'n credu bod hwnnw'n sicr yn fater cryf yn y fan yna ac mae'n rhywbeth y credaf y bydd angen ei archwilio yn y dyfodol.
Yn ail, mae'n rhannol iawn, rwy'n credu, i ddweud hynna am y farnwriaeth. Rwy'n credu, i'w hamddiffyn, bod barnwyr iau yn arbennig yn gwbl ymwybodol o'r byd o'u cwmpas ac, wrth gwrs, yr hyn y mae'n briodol ei ddweud a'r hyn nad yw'n briodol ei ddweud. Rwy'n credu, yn sicr, pan oeddwn i'n ymarfer, bod rhai o'r barnwyr hŷn ar y pryd o gyfnod gwahanol efallai. Ond byddai'r barnwyr yr wyf i'n eu hadnabod yn ymwybodol dros ben o'r angen i fod yn sensitif ac yn briodol, ac yn sicr ni fyddent, rwy'n siŵr, yn dweud dim o'r fath wrth grynhoi.
Ond rwyf i'n meddwl tybed a ydym ni wedi mynd tuag at yn ôl. Mi wyf i'n meddwl hynny, oherwydd roedd yn ymddangos tan yn ddiweddar iawn bod y mater o gydraddoldeb rhwng y rhywiau a'r mater o barch yn rhywbeth a oedd yn daith ddiddiwedd tuag at ganlyniad mwy cadarnhaol. Nid wyf yn siŵr bod hynny'n wir. Nid wyf i'n credu bod Cymru yn lle diogel i fenywod wneud honiadau, mae'n rhaid i mi ddweud, ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni i gyd yn ei gydnabod fel pleidiau gwleidyddol, ac rydym ni i gyd yn cydnabod bod yn rhaid cymryd camau yn hynny o beth. Felly, mae llawer o waith i'w wneud. Ond caiff y gwaith hwnnw, wrth gwrs, ei yrru ymlaen yn gryf iawn gan y math o sylwadau y mae hi ac eraill yn y Siambr hon wedi eu gwneud, a bydd y sylwadau y mae hi wedi eu gwneud a rhai fy nghyfaill o Fro Morgannwg ac eraill yn y Siambr hon bob amser yn cael eu cefnogi'n gryf gennyf i.
First Minister, there's no doubt in my mind that we've gone backwards on this agenda, and I fully support what's been said by Angela and by Jane Hutt, and I'd like to focus on what you can actually do about this. You could improve education on this front so that every child is absolutely clear what is and what isn't acceptable. You could do something about the welfare benefit system. The fact that this area isn't devolved is something that you could do something about, if you were prepared to take responsibility for welfare benefits. The best way to tackle violence against women would be to ensure that demand for support services is met. Shrinking budgets have meant that this isn't always happening. In 2016-17, the latest statistics available from Women's Aid show that 249 survivors of domestic abuse could not be accommodated by refuges in Wales because there was no space available in the service that was contacted when help was needed. Now, that same report found that there had been an overall loss of up to 5 per cent of funding for the violence against women, domestic abuse and sexual violence specialist sector in this country.
Apart from launching yet another review, how do you intend to tackle this grim picture and become the feminist Government that you aspire to be?
Prif Weinidog, nid oes unrhyw amheuaeth yn fy meddwl i ein bod ni'n mynd tuag at yn ôl ar yr agenda hon, a chefnogaf yn llwyr yr hyn a ddywedwyd gan Angela a chan Jane Hutt, a hoffwn ganolbwyntio ar yr hyn y gallwch chi ei wneud am hyn mewn gwirionedd. Gallech wella addysg yn y maes hwn fel bod pob plentyn yn gwbl eglur am yr hyn sy'n dderbyniol ac nad yw'n dderbyniol. Gallech wneud rhywbeth am y system budd-daliadau lles. Mae'r ffaith nad yw'r maes hwn wedi ei ddatganoli yn rhywbeth y gallech chi wneud rhywbeth yn ei gylch, pe byddech chi'n barod i gymryd cyfrifoldeb am fudd-daliadau lles. Y ffordd orau o fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod fyddai sicrhau bod galw am wasanaethau cymorth yn cael ei fodloni. Mae cyllidebau sy'n lleihau wedi golygu nad yw hyn yn digwydd bob amser. Yn 2016-17, mae'r ystadegau diweddaraf sydd ar gael gan Cymorth i Fenywod yn dangos na allwyd rhoi llety i 249 o oroeswyr cam-drin domestig mewn llochesau yng Nghymru gan nad oedd lle ar gael yn y gwasanaeth y cysylltwyd ag ef pan oedd angen cymorth. Nawr, canfu'r un adroddiad hwnnw y bu colled gyffredinol o hyd at 5 y cant o'r cyllid ar gyfer y sector trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol arbenigol yn y wlad hon.
Ar wahân i lansio adolygiad arall eto, sut ydych chi'n bwriadu mynd i'r afael â'r darlun digalon hwn a datblygu i fod y Llywodraeth ffeministaidd yr ydych chi'n dymuno ei fod?
Well, we have provided, of course, funding to local authorities and third sector organisations for the implementation of the 2015 Act. We fund the Live Fear Free helpline and of course £969,000 of capital funding grant to acquire, maintain or upgrade fixed assets, such as buildings and equipment. But I take the point that what we need to be doing is making sure—well, two things: first of all that there is consistent coverage across Wales of refuges, but also, and I was struck by this when I visited an organisation in Cardiff last week where I talked to women who had horrific stories of what they had been through—the point that they made to me was that you need a safe place to live but you also need help to get your confidence back and help needs to come from people who are familiar, not general counselling but counselling that is specific to that person. So, it's massively important that we take that on board in the future to provide that consistency as well, so that it's not simply a question of, 'Let's move someone to a safe place'—that's important—but 'How can we help that individual who has gone through the most horrific experience to help to rebuild themselves and their lives?' I saw an example of it in Cardiff, and that, I think, will be a challenge for the next Government: how can we make sure that that consistency is achieved?
Wel, rydym ni wedi darparu, wrth gwrs, cyllid i awdurdodau lleol a sefydliadau trydydd sector ar gyfer gweithredu Deddf 2015. Rydym ni'n ariannu llinell gymorth Byw Heb Ofn ac, wrth gwrs, £969,000 o grant cyllid cyfalaf i gaffael, cynnal neu uwchraddio asedau sefydlog, fel adeiladau ac offer. Ond rwy'n derbyn y pwynt mai'r hyn y mae angen i ni fod yn ei wneud yw gwneud yn siŵr—wel, dau beth: yn gyntaf oll bod darpariaeth gyson ledled Cymru o lochesi, ond hefyd, a chefais fy nharo gan hyn pan ymwelais â sefydliad yng Nghaerdydd yr wythnos diwethaf lle y siaradais â menywod â straeon erchyll am yr hyn yr oedden nhw wedi bod drwyddo—y pwynt a wnaethant i mi oedd bod angen lle diogel arnoch i fyw, ond rydych chi hefyd angen cymorth i gael eich hyder yn ôl ac mae angen i gymorth ddod gan bobl sy'n gyfarwydd, nid cwnsela cyffredinol ond cwnsela sy'n benodol i'r unigolyn hwnnw. Felly, mae'n hynod bwysig ein bod ni'n rhoi ystyriaeth i hynny yn y dyfodol i gynnig y cysondeb hwnnw hefyd, fel nad yw'n fater syml o, 'Gadewch i ni symud rhywun i fan diogel'—mae hynny'n bwysig—ond 'Sut gallwn ni helpu'r unigolyn yna sydd wedi bod drwy'r profiad mwyaf erchyll i helpu i ailadeiladu ei hun a'i bywyd?' Gwelais enghraifft o hynny yng Nghaerdydd, a bydd hynny, rwy'n creu, yn her i'r Llywodraeth nesaf: sut gallwn ni wneud yn siŵr bod y cysondeb hwnnw'n cael ei gyflawni?
I want to thank the National Federation of Women's Institutes, who, as an organisation, have really helped to take this message about standing up and calling on men to stand up to never commit, condone or remain silent about violence against women and girls. They reach the parts that others can't, their organisation reaches every aspect of people's lives where they live, and they have a huge part and huge influence in changing this agenda. But one of the things I think that we really need to focus on, and it was brought up this morning, is the gender stereotyping from an early age and the role that the Government can play, and is playing, in doing something about that. It isn't always the case that girls must be girls and boys must be boys. That feeds into actions, sometimes very negative actions, perpetrated on one by the other in later life.
So, I suppose my question to you, First Minister, is that, moving forward, we spread those messages—and I know we already are doing it—more forcefully and more evenly across Wales so that there isn't pressure put to bear on boys behaving in a particular way and girls behaving in a particular way.
Hoffwn ddiolch i Ffederasiwn Cenedlaethol Sefydliadau'r Merched, sydd, fel sefydliad, wir wedi helpu i gyfleu'r neges hon am sefyll i fyny a galw ar ddynion i sefyll i fyny i byth gyflawni, esgusodi nac aros yn dawel am drais yn erbyn menywod a merched. Maen nhw'n cyrraedd y rhannau na all eraill eu cyrraedd, mae eu sefydliad yn cyrraedd pob agwedd ar fywydau pobl lle y maen nhw'n byw, ac mae ganddyn nhw ran enfawr a dylanwad enfawr o ran newid yr agenda hon. Ond un o'r pethau yr wyf i'n meddwl y mae wir angen i ni ganolbwyntio arno, ac fe'i codwyd y bore yma, yw stereoteipio ar sail rhyw o oedran cynnar a'r rhan y gall y Llywodraeth ei chwarae, ac mae yn ei chwarae, i wneud rhywbeth ynghylch hynny. Nid yw bob amser yn wir bod yn rhaid i ferched fod yn ferched ac i fechgyn fod yn fechgyn. Mae hynny'n cyfrannu at ymddygiadau, ymddygiadau negyddol iawn weithiau, y gall un ei gyflawni ar y llall yn ddiweddarach mewn bywyd.
Felly, mae'n debyg mai fy nghwestiwn i chi, Prif Weinidog, yw, yn y dyfodol, rydym ni'n rhannu'r negeseuon hynny—a gwn ein bod ni eisoes yn ei wneud—yn fwy grymus ac yn fwy cyson ledled Cymru fel na roddir pwysau ar fechgyn i ymddwyn mewn ffordd benodol ac ar ferched i ymddwyn mewn ffordd benodol.
Yes. This is reflected, of course, in the This is Me campaign. I don't think we should go, as the Member said, to a situation where boys and girls are expected to behave differently. There should be respect on both sides because that suggests that girls should behave in a specific way—and the Member for Carmarthen West and South Pembrokeshire alluded to this—in order not to put themselves in danger, which is a profoundly offensive position to be in. Why on earth should women be in that position where they feel that they're not able to dress in a particular way or not able to behave in a particular way, otherwise they've brought something on themselves. That clearly is not where we want to be, so it's absolutely right to say that we need to look—and the new curriculum, of course, will be looking at this—at how we promote healthy relationships in schools—that's important—and, of course, to make the point that respect is all around: that when people are out, when they're out at night, that the respect is there for every individual and that nobody should fear being judged or treated in a particular way because of the way they behave or dress.
Ie. Adlewyrchir hyn, wrth gwrs, yn yr ymgyrch Dyma Fi. Nid wyf i'n credu y dylem ni symud, fel y dywedodd yr Aelod, i sefyllfa lle disgwylir i fechgyn a merched ymddwyn yn wahanol. Dylai fod parch ar y ddwy ochr oherwydd mae hynny'n awgrymu y dylai merched ymddwyn mewn ffordd benodol—a chyfeiriodd yr Aelod dros Orllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro at hyn—er mwyn peidio â rhoi eu hunain mewn perygl, sy'n sefyllfa hynod sarhaus i fod ynddi. Pam ar y ddaear y dylai menywod fod yn y sefyllfa honno, lle maen nhw'n teimlo na allant wisgo mewn ffordd benodol neu ymddwyn mewn ffordd benodol, neu fel arall eu bod nhw wedi achosi eu hanffawd eu hunain. Nid dyna'r sefyllfa yr ydym ni eisiau bod ynddi, yn amlwg, felly mae'n hollol gywir dweud bod angen i ni edrych—a bydd y cwricwlwm newydd, wrth gwrs, yn edrych ar hyn—ar sut yr ydym ni'n hyrwyddo cysylltiadau iach mewn ysgolion—mae hynny'n bwysig—ac, wrth gwrs, i wneud y pwynt bod parch ym mhobman: pan fydd pobl allan, pan fyddant allan yn y nos, bod y parch yno i bob unigolyn ac na ddylai neb ofni cael ei farnu neu ei drin mewn modd arbennig oherwydd y ffordd y mae'n ymddwyn neu'n gwisgo.
8. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o gyflwyno credyd cynhwysol yng Nghwm Cynon? OAQ52939
8. What assessment has the Welsh Government made of the roll-out of universal credit in the Cynon Valley? OAQ52939
Well, I'm extremely concerned about the fact that many of our most vulnerable people, in the Cynon Valley and elsewhere, are struggling to deal with the complexities of universal credit. The UK Government must urgently address these issues before they move existing benefit claimants to universal credit.
Wel, rwy'n bryderus iawn am y ffaith bod llawer o'n pobl fwyaf agored i niwed, yng Nghwm Cynon ac mewn mannau eraill, yn cael trafferth i ymdopi â chymhlethdodau credyd cynhwysol. Mae'n rhaid i Lywodraeth y DU roi sylw brys i'r materion hyn cyn iddyn nhw symud hawlwyr budd-daliadau presennol i gredyd cynhwysol.
Thank you, First Minister. I share all of your concerns and also the concerns raised by my colleague Jane Hutt in relation to victims of domestic violence and the impact of universal credit upon them. But so many vulnerable groups are set to suffer as a result of this roll-out, and Citizens Advice have published new research showing that some single, working disabled people will be more than £300 a month worse off because of flaws in the design of UC. In addition, those without a carer and unable to work could be £180 a month worse off when they make a new claim.
With the recently departed work and pensions Secretary having acknowledged the damage that universal credit is causing, but also having made big promises on protecting the most vulnerable, will the Welsh Government make representations to her successor to ensure that these are not just more empty words from Tory Ministers in Westminster?
Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n rhannu eich pryderon, a hefyd y pryderon a godwyd gan fy nghyd-Aelod, Jane Hutt, o ran dioddefwyr trais domestig ac effaith credyd cynhwysol arnyn nhw. Ond mae cynifer o grwpiau agored i niwed yn mynd i ddioddef o ganlyniad i'r cyflwyniad hwn, ac mae Cyngor ar Bopeth wedi cyhoeddi gwaith ymchwil newydd yn dangos y bydd rhai pobl anabl sengl sy'n gweithio yn fwy na £300 y mis yn waeth eu byd oherwydd diffygion yn nyluniad credyd cynhwysol. Hefyd, gallai'r rhai nad oes ganddynt ofalwr ac na allant weithio fod £180 y mis yn waeth eu byd pan fyddant yn gwneud hawliad newydd.
Ar ôl i'r Ysgrifennydd gwaith a phensiynau a adawodd yn ddiweddar gydnabod y niwed y mae credyd cynhwysol yn ei achosi, ond gan hefyd fod wedi gwneud addewidion mawr o ran diogelu'r mwyaf agored i niwed, a wnaiff Llywodraeth Cymru wneud sylwadau i'w holynydd i sicrhau nad mwy o eiriau gwag yn unig yw'r rhain gan Weinidogion Torïaidd yn San Steffan?
Well, we've repeatedly written to the UK Government, and will continue to do so, urging them to reconsider this damaging policy and to commit to targeting more support to help lift people out of poverty. We all see, of course, the flaws of universal credit, and the Member will be aware of the representations we have made.
Wel, rydym ni wedi ysgrifennu dro ar ôl tro at Lywodraeth y DU, a byddwn yn parhau i wneud hynny, gan eu hannog i ailystyried y polisi niweidiol hwn ac ymrwymo i dargedu mwy o gymorth i helpu i godi pobl allan o dlodi. Rydym ni i gyd yn gweld, wrth gwrs, diffygion credyd cynhwysol, a bydd yr Aelod yn ymwybodol o'r sylwadau yr ydym ni wedi eu gwneud.
Ac yn olaf, David Melding.
Finally, David Melding.
First Minister, I agree with many Members here that more should've been done to learn from the roll-out process and to do that as quickly as possible. I welcome Amber Rudd's decision that that will now be speeded up, especially by listening to expert advice and experience of those who have now moved to the new system. But the new system is one that has been widely welcomed in making it simpler and ending the cliff edge between benefits and working, and that is the vision that I think we should all share—to have a benefits system that really does enable people to reach their full potential.
Prif Weinidog, rwy'n cytuno â llawer o Aelodau yn y fan yma y dylai mwy fod wedi ei wneud i ddysgu o'r broses gyflwyno ac i wneud hynny cyn gynted â phosibl. Rwy'n croesawu penderfyniad Amber Rudd y bydd hynny'n cael ei gyflymu nawr, yn enwedig trwy wrando ar gyngor arbenigol a phrofiad y rhai sydd wedi symud i'r system newydd erbyn hyn. Ond mae'r system newydd yn un sydd wedi cael croeso eang o ran ei gwneud yn haws a rhoi terfyn ar y dibyn rhwng budd-daliadau a gweithio, a dyna'r weledigaeth yr wyf i'n credu y dylem ni i gyd ei rhannu—i fod â system budd-daliadau sydd wir yn galluogi pobl i wireddu eu potensial llawn.
I think the problem lies not necessarily in the idea, but in the implementation. And we know that there are design flaws in universal credit—that was highlighted in a recent Citizen's Advice report on the impact of universal credit on single, disabled people. So, for example, the work allowance can only be accessed through the work capability allowance. This means that someone must be assessed as not fit for work to receive targeted in-work support. Well, that's one example of where the system breaks down. It's hugely important that people don't suffer because a system is not working as it should.
Nid wyf yn credu mai yn y syniad y mae'r broblem o reidrwydd, ond yn y gweithredu. Ac rydym ni'n gwybod bod diffygion cynllunio mewn credyd cynhwysol—tynnwyd sylw at hynny mewn adroddiad Cyngor ar Bopeth diweddar ar effaith credyd cynhwysol ar bobl sengl, anabl. Felly, er enghraifft, nid yw'n bosibl cael lwfans gwaith heblaw drwy'r lwfans gallu gweithio. Mae hyn yn golygu bod rhaid asesu rhywun fel heb fod yn ddigon iach i weithio er mwyn cael cymorth sydd wedi ei dargedu yn y gwaith. Wel, dyna un enghraifft o ble mae'r system yn torri i lawr. Mae'n bwysig dros ben nad yw pobl yn dioddef oherwydd nad yw system yn gweithio fel y dylai.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes. Rydw i'n galw ar arweinydd y tŷ, Julie James.
The next item, therefore, is the business statement and announcement. I call on the leader of the house, Julie James.
Diolch, Llywydd. There are two changes to today's agenda. The First Minister will make a statement shortly on the draft agreement on the withdrawal of the UK from the European Union, and as a result the oral statement on reforming dental services has been postponed until 11 December. Draft business for the next three weeks is set out in the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae yna ddau newid i agenda heddiw. Bydd y Prif Weinidog yn gwneud datganiad cyn bo hir ar y cytundeb drafft ar gyfer ymadawiad y DU o'r Undeb Ewropeaidd, ac o ganlyniad mae'r datganiad llafar ar ddiwygio gwasanaethau deintyddol wedi ei ohirio tan 11 Rhagfyr. Nodir busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, y gellir eu gweld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Leader of the house, just a couple of weeks ago, I met with Adrian Farey, one of my constituents who runs a long-term sustainable woodland project in the Elwy valley region of my constituency. It was visited by the Minister for Environment just last week, and I was very pleased that she enjoyed her visit there to learn more about the organisation that he runs. But this is precisely the sort of model, I think, that will help to make our rural communities sustainable, and help to encourage and promote the use of local and sustainable wood products in the future. I would be grateful if the Minister for Environment could bring forward a statement on the support that she might be able to offer to projects like Adrian Farey's and others across Wales in terms of promoting the use of local timber in local construction projects.
Can I also call, leader of the house, for a statement on the future of business rates for independent schools in Wales? There's been quite a bit of concern amongst independent schools across the country. There are 20 in Wales at the moment, with thousands of students in them. They add around £87 million to the Welsh economy and generate £22 million-worth of taxes here in Wales. You'll be aware that there have been some concerns about the prospects of business rates being charged on independent schools. Now, clearly, I understand that we will want to have a debate, perhaps, on these things, but I do think that it's incumbent upon the Welsh Government to give some clarity to the sector, given the significant numbers of people who are employed in it and the significant numbers of pupils who rely on the excellent education that is provided in independent schools across the country.
Arweinydd y tŷ, dim ond ychydig wythnosau yn ôl, cyfarfûm ag Adrian Farey, un o'm hetholwyr sy'n rhedeg prosiect coetir cynaliadwy tymor hir yn rhanbarth Dyffryn Elwy o'm hetholaeth. Ymwelodd y Gweinidog Amgylchedd â mi yr wythnos diwethaf, ac roeddwn yn falch iawn ei bod hi wedi mwynhau ei hymweliad i ddysgu mwy am y sefydliad y mae'n ei redeg. Ond dyma'r union fath o fodel, yn fy marn i, a fydd yn helpu i wneud ein cymunedau gwledig yn gynaliadwy, a helpu i annog a hyrwyddo defnyddio cynhyrchion coed lleol a chynaliadwy yn y dyfodol. Byddwn yn ddiolchgar pe gallai Gweinidog yr Amgylchedd gyflwyno datganiad ynglŷn â'r cymorth y byddai'n gallu ei gynnig i brosiectau fel prosiect Adrian Farey a rhai eraill ledled Cymru o ran hyrwyddo defnyddio coed lleol ar gyfer prosiectau adeiladu lleol.
A gaf i hefyd alw, arweinydd y tŷ, am ddatganiad ar ddyfodol ardrethi busnes ar gyfer ysgolion annibynnol yng Nghymru? Bu cryn dipyn o bryder ymhlith ysgolion annibynnol ledled y wlad. Ceir 20 yng Nghymru ar hyn o bryd, gyda miloedd o fyfyrwyr ynddynt. Maen nhw'n ychwanegu tua £87 miliwn i economi Cymru ac yn cynhyrchu gwerth £22 miliwn o drethi yma yng Nghymru. Byddwch yn ymwybodol y bu rhai pryderon ynghylch y rhagolygon o godi trethi busnes ar ysgolion annibynnol. Nawr, yn amlwg, rwyf yn deall y byddwn yn dymuno cael trafodaeth, ar y pethau hyn, efallai, ond rwyf yn credu ei bod hi'n ddyletswydd ar Lywodraeth Cymru i roi rhywfaint o eglurder i'r sector, o ystyried y nifer sylweddol o bobl sy'n cael eu cyflogi ynddo a nifer sylweddol y disgyblion sy'n dibynnu ar yr addysg ardderchog y mae ysgolion annibynnol yn ei ddarparu ledled y wlad.
On the woodland project, the Minister has mentioned that she very much enjoyed her visit there, and I think is very happy to bring forward a general statement on woodland management in Wales and the contribution of our woodlands in particular to climate change and adaptation thereof.
In terms of business rates, we've had several roundabouts on the subject of business rates for independent schools and I think that's much more likely to come up in terms of a debate from the opposition parties than it is likely to be the subject of a business statement from the Government.
Ynglŷn â'r prosiect coetir, crybwyllodd y Gweinidog ei bod hi wedi mwynhau ei hymweliad yno yn fawr iawn, a chredaf ei bod hi'n hapus iawn i gyflwyno datganiad cyffredinol ar reoli coetiroedd yng Nghymru a chyfraniad arbennig ein coetiroedd i'r hinsawdd ac addasiadau oherwydd hynny.
O ran ardrethi busnes, rydym wedi cael llawer o newidiadau ar y testun o ardrethi busnes ar gyfer ysgolion annibynnol ac rwyf yn credu bod hynny'n llawer mwy tebygol o gael ei godi mewn dadl gan y gwrthbleidiau nag sy'n debygol o fod yn destun datganiad busnes gan y Llywodraeth.
Leader of the house, can I ask for a Government statement on screening services, particularly as I've had representations recently concerning Bowel Screening Wales? It operates as a bespoke screening service, as you know, yet is sort of vaguely part of the NHS, but basically stand-alone as well. Bowel Screening Wales does excellent work, however if someone who has had a previous bowel problem, and a negative bowel screen as part of the bowel screening programme, then develops a new bowel symptom, this cannot be dealt with by Bowel Screening Wales, as they only do stand-alone screening at pre-determined intervals, despite the fact that it's a surveillance service. So, the situation at the moment is that if people then develop a new bowel symptom, despite being under surveillance by Bowel Screening Wales, they're directed back to their general practitioner, who then has the binary choice of urgent referral or routine referral that can take months. Surely, could there be a third way in such a situation of a fast-track referral if a new problem arises when a patient is already under Bowel Screening Wales surveillance? Thank you.
Arweinydd y tŷ, a gaf i ofyn i'r Llywodraeth am ddatganiad ar wasanaethau sgrinio, yn enwedig gan fy mod i wedi cael sylwadau ynghylch Sgrinio Coluddion Cymru yn ddiweddar? Mae'n gweithredu fel gwasanaeth sgrinio pwrpasol, fel y gwyddoch, ond eto mae'n rhan o'r GIG mewn rhyw ffordd, ond yn y bôn mae'n annibynnol hefyd. Mae Sgrinio Coluddion Cymru yn gwneud gwaith rhagorol, fodd bynnag, os oes rhywun sydd wedi cael problem goluddyn yn flaenorol, ac wedi cael sgriniad coluddyn negyddol yn rhan o'r rhaglen, ac yna'n datblygu symptom coluddyn newydd, nid yw Sgrinio Coluddion Cymru yn gallu ymdrin â hyn gan mai sgrinio annibynnol ar adegau penodol y maen nhw'n ei wneud, er gwaethaf y ffaith mai gwasanaeth gwyliadwriaeth ydyw. Felly, y sefyllfa ar hyn o bryd yw, fod pobl sy'n datblygu symptom coluddyn newydd, er eu bod o dan wyliadwriaeth Sgrinio Coluddion Cymru, yn cael eu cyfeirio yn eu holau at eu meddyg teulu, sydd â'r dewis deuaidd wedyn o atgyfeiriad brys neu atgyfeiriad arferol a all gymryd misoedd. Does bosib nad oes trydedd ffordd yn y fath sefyllfa o atgyfeirio'n gyflym be byddai problem newydd yn codi pan fo claf eisoes o dan wyliadwriaeth Sgrinio Coluddion Cymru? Diolch.
The Member raises a very important point, and, Llywydd, I'm very pleased to say that, on my sixtieth birthday, I received a bowel screening kit from NHS Wales. It was amongst the less expected presents that I received on my sixtieth birthday, but was possibly the most important one. I think it's very important that people take part in that screening; it's a very important thing that we should all do.
I'm not familiar with the issue that he raises. I suggest he writes to the Cabinet Secretary, and, if that raises an issue of more significance than that, I will arrange for a statement. Otherwise, I'll make sure that the reply is available to all AMs.
Mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn, a, Llywydd, rwyf yn falch iawn o ddweud, ar fy mhen-blwydd yn drigain oed, fy mod wedi cael pecyn sgrinio coluddyn oddi wrth GIG Cymru. Roedd ymhlith fy anrhegion lleiaf disgwyliedig ar fy mhen-blwydd yn drigain, ond mae'n bosibl mai dyna'r pwysicaf. Rwyf yn meddwl ei bod hi'n bwysig iawn bod pobl yn cymryd rhan yn y sgrinio hwnnw; mae'n beth bwysig iawn y dylem i gyd ei wneud.
Nid wyf yn gyfarwydd â'r mater y mae'n ei godi. Rwyf yn awgrymu ei fod yn ysgrifennu at Ysgrifennydd y Cabinet, ac, os bydd hynny'n codi mater sy'n fwy sylweddol na hynny, byddaf yn gwneud trefniadau ar gyfer datganiad. Fel arall, byddaf yn gwneud yn siŵr bod yr ateb ar gael i holl Aelodau'r Cynulliad.
I wanted to raise two issues with the leader of the house. The first is the Which report, which came out last week, revealing the fact that two thirds of banks have now closed—over the last 30 years, two thirds of banks have closed—and this has left communities without access to a local bank, and leaving high streets empty. In Cardiff North, we've lost banks from Rhiwbina, Whitchurch, Birchgrove—nearly every community. And, in fact, one bank is still empty—in the centre of a shopping centre—that had closed years ago. I know we have debated in the past in this Chamber the issue of banks and bank closures, but perhaps—. Would it be possible for the Government to have another look at this issue and just see if any more can be done to help some of these communities?
And, secondly, I wondered if it might be possible to have a debate on Lyme disease. One of my constituents from Cardiff North is campaigning on this issue, and, in fact, we held a meeting in the Pierhead today about Lyme disease, wanting to raise the profile of the disease, the fact that it is little known and that there are many different complications from it. And there have been debates in the Scottish Parliament, the House of Commons and the House of Lords, and will be in the European Parliament, but it does seem it is a little-known disease that causes a huge amount of misery for those people who are afflicted with it.
Roeddwn yn dymuno codi dau fater gydag arweinydd y tŷ. Y cyntaf yw'r adroddiad Which, a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf, sy'n datgelu'r ffaith fod dwy ran o dair o'r banciau bellach wedi cau erbyn hyn—yn ystod y 30 mlynedd diwethaf, mae dwy ran o dair o'r banciau wedi cau—ac mae hyn wedi gadael cymunedau heb fanc lleol, sydd hefyd yn gadael y Stryd Fawr yn wag. Yng Ngogledd Caerdydd, rydym wedi colli banciau o Riwbeina, yr Eglwys Newydd, Llwynfedw—pob cymuned bron. Ac, yn wir, mae un banc yn dal yn wag—yng nghanol canolfan siopa—a oedd wedi cau flynyddoedd yn ôl. Gwn ein bod wedi trafod y mater o fanciau a chau banciau yn y Siambr hon yn y gorffennol, ond efallai—. A fyddai'n bosibl i'r Llywodraeth gael golwg arall ar y mater hwn a gweld a oes unrhyw beth arall y gellir ei wneud i helpu rhai o'r cymunedau hyn?
Ac, yn ail, tybed a fyddai modd cael dadl ar glefyd Lyme. Mae un o'm hetholwyr yng Ngogledd Caerdydd yn ymgyrchu ar y mater hwn, ac, yn wir, fe wnaethom ni gynnal cyfarfod am glefyd Lyme yn y Pierhead heddiw gyda'r bwriad o godi proffil y clefyd; y ffaith yw mai ychydig sy'n hysbys a bod llawer o gymhlethdodau gwahanol sy'n deillio ohono. Ac mae llawer o ddadleuon wedi eu cynnal yn Senedd yr Alban, yn Nhŷ'r Cyffredin ac yn Nhŷ'r Arglwyddi, a byddant hefyd yn Senedd Ewrop, ond mae'n ymddangos bod hwn yn glefyd nad oes llawer o wybodaeth amdano sy'n achosi llawer iawn o drallod i'r bobl hynny sydd yn dioddef oddi wrtho.
Two very important points indeed. In terms of the banks, it is something, as she's already acknowledged, that we've discussed frequently in the Assembly, and it is very disappointing that, despite affected communities and political representatives challenging the decisions—across the Chamber, actually; I think it's something we've all expressed concern about—the banks do continue to press ahead with their closure programme. And there's no doubt at all that many citizens, older citizens in particular, are not comfortable with online banking, and also small businesses in rural areas have a need for cash and there's a big problem about how long they travel and where they might get the cash from, and there's also a problem with the ATMs starting to close down as well, as people move to cashless systems.
Ideally, we would like to see businesses and individuals across Wales having access to the banking facilities they want, and, where possible, mitigate the loss of any branch and cashpoint facility in Wales closing. But, unfortunately, we have some limited powers in this regard. However, we have been in discussion on the role of the post office in addressing banking needs. We recognise there are issues around that, and we've been working with them to discuss them, around the capacity, privacy, disability access and so on at the post office, but that's very much an ongoing part of the discussion about whether they can substitute for some bank branch services. And the other thing is that we're investigating the possibility of establishing a community banking model for Wales. We're in early dialogue with a range of stakeholders, promoting the idea of a community mutual bank for Wales, and that would be able to offer support appropriate to the level of development around Wales. I'll keep the Member informed as the proposals for that develop.
In terms of Lyme disease, in Wales, as well as everywhere else in the UK, cases of laboratory-confirmed Lyme disease have been increasing in recent years. This is partly as a result of better reporting, increased testing and increased awareness by the public and healthcare professionals. The Member will be pleased to know that we've recently communicated a comprehensive guidance on Lyme disease to healthcare professionals across Wales, and the NHS has developed appropriate public awareness materials. And I'm very pleased to say that that's an ongoing programme of public awareness and medical awareness across the piece.
Dau bwynt pwysig iawn yn wir. O ran y banciau, fel y mae hi eisoes wedi ei gydnabod, mae'n rhywbeth yr ydym wedi ei drafod yn aml yn y Cynulliad, ac mae'n siomedig iawn, er gwaethaf y cymunedau yr effeithir arnynt a chynrychiolwyr gwleidyddol sy'n herio'r penderfyniadau—ar draws y Siambr, mewn gwirionedd; credaf ei fod yn rhywbeth yr ydym ni i gyd wedi mynegi pryder amdano—mae'r banciau'n parhau i fwrw ymlaen â rhaglen i gau. Ac nid oes unrhyw amheuaeth bod llawer o ddinasyddion, dinasyddion hŷn yn enwedig, nad ydyn nhw'n gyfforddus â bancio ar-lein, a hefyd mae angen arian parod ar fusnesau bach mewn ardaloedd gwledig a cheir problem fawr o ran pa mor bell maen nhw'n teithio ac o ble maen nhw'n cael yr arian, a cheir problem gyda'r peiriannau ATM yn cau hefyd, wrth i bobl symud i systemau di-arian.
Yn ddelfrydol, byddem ni'n hoffi gweld busnesau ac unigolion ledled Cymru yn gallu cael gafael ar y cyfleusterau bancio y maen nhw'n eu dymuno, gan liniaru'r golled o unrhyw gyfleuster peiriant ATM neu gangen yng Nghymru rhag pan fo hynny'n bosibl. Ond, yn anffodus, pwerau cyfyngedig sydd gennym ni yn hyn o beth. Er hynny, rydym wedi bod yn trafod rhan swyddfa'r post mewn mynd i'r afael ag anghenion bancio. Rydym ni'n cydnabod bod problemau ynghylch hynny, ac rydym wedi bod yn gweithio gyda nhw i'w trafod, o ran gallu, preifatrwydd, mynediad i bobl anabl ac ati yn swyddfa'r post, ond i raddau helaeth mae hynny'n rhan barhaus o'r drafodaeth ynghylch pa un a allan nhw gymryd lle rhai o wasanaethau'r gangen banc. A'r peth arall yw ein bod ni'n ymchwilio i'r posibilrwydd o sefydlu model bancio cymunedol ar gyfer Cymru. Rydym yn cynnal deialog cynnar gydag amrywiaeth o randdeiliaid, gan hyrwyddo'r syniad o fanc cydfuddiannol cymunedol i Gymru, a fyddai'n gallu cynnig cymorth priodol i lefel y datblygiad o amgylch Cymru. Byddaf yn hysbysu'r Aelod wrth i'r cynigion ddatblygu ar gyfer hynny.
O ran clefyd Lyme, yng Nghymru, yn ogystal â phob man arall yn y DU, mae achosion o glefyd Lyme sy'n cael eu cadarnhau gan labordy wedi cynyddu yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Mae hyn yn rhannol o ganlyniad i well cofnodi, mwy o brofion a mwy o ymwybyddiaeth ymhlith y cyhoedd a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol. Bydd yr Aelod yn falch o wybod ein bod ni wedi cyflwyno canllawiau cynhwysfawr ar glefyd Lyme i weithwyr gofal iechyd proffesiynol ledled Cymru yn ddiweddar, ac mae'r GIG wedi datblygu deunyddiau ymwybyddiaeth priodol i'r cyhoedd. Ac rwyf yn falch iawn o ddweud bod honno'n rhaglen barhaus o ymwybyddiaeth y cyhoedd ac ymwybyddiaeth feddygol yn gyffredinol.
Leader of the house, may I ask for a statement from the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs on WWF Cymru's claim that one in 15 wildlife species in Wales is at risk of disappearing altogether? They say that global threats to wildlife and habitats identified in the 'Living Planet Report 2018' are echoed in Wales. Species under threat include hen harriers and water voles. We have seen a comeback in red kite numbers in Wales, thanks to better protection and dedicated conservation programmes. So, may we have a statement from the Cabinet Secretary on what action she will take to halt wildlife decline and to protect the habitats of threatened species in our beautiful country?
Arweinydd y tŷ, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig ar honiad WWF Cymru bod un o bob 15 rhywogaeth o fywyd gwyllt yng Nghymru mewn perygl o ddiflannu yn gyfan gwbl? Maen nhw'n dweud bod bygythiadau byd-eang i fywyd gwyllt a chynefinoedd a nodwyd yn 'Living Planet Report 2018' yn cael eu hadleisio yng Nghymru. Mae bodaod tinwyn a llygod pengrwn y dŵr ymhlith y rhywogaethau sydd o dan fygythiad. Rydym wedi gweld niferoedd y barcut coch yn codi yng Nghymru, diolch i amddiffyn gwell a rhaglenni cadwraeth penodol. Felly, a gawn ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet ar y camau y bydd hi'n eu cymryd i atal dirywiad bywyd gwyllt a diogelu cynefinoedd rhywogaethau sydd o dan fygythiad yn ein gwlad fendigedig?
This is very much a central plank of most of our land management systems and indeed most of the support in the rural development fund, around what we can do to increase biodiversity and wildlife habitats. It's a very important function to understand how bioservices, biosystems, can be monetised in that way so that people can be encouraged to do it. We have fallen behind in the UK in terms, for example, of tree planting, and we have very low amounts of tree planting in Wales. We are looking to see if there are systems in place that can increase the range of habitats and biodiversity available across Wales. It is something we're very concerned about. The Minister for Environment is shortly going to be consulting on a climate change adaptation plan, which will include looking at the loss of biodiversity and habitat change, and I encourage all Members to respond to the consultation on that plan as early as possible, making the points that Mohammad Asghar has pointed out to us.
Mae hon yn elfen ganolog o'r rhan fwyaf o'n systemau rheoli tir ac yn wir y rhan fwyaf o'r cymorth yn y gronfa ddatblygu wledig, ynglŷn â'r hyn y gallwn ei wneud i gynyddu bioamrywiaeth a chynefinoedd bywyd gwyllt. Mae'n swyddogaeth bwysig iawn deall sut y gellir pennu gwerth biowasanaethau, biosystemau, yn y ffordd honno mewn termau ariannol fel y gellir annog pobl i wneud hynny. Rydym wedi syrthio y tu ôl i'r DU o ran, er enghraifft, plannu coed, a nifer fach iawn o goed sy'n cael eu plannu yng Nghymru. Rydym yn edrych i weld a oes systemau ar waith a all gynyddu'r ystod o gynefinoedd a bioamrywiaeth sydd ar gael ledled Cymru. Mae'n rhywbeth yr ydym yn bryderus iawn yn ei gylch. Cyn bo hir, bydd Gweinidog yr Amgylchedd yn ymgynghori ar gynllun addasu newid yn yr hinsawdd, a fydd yn cynnwys edrych ar golli bioamrywiaeth a newid cynefinoedd, ac rwyf yn annog yr holl Aelodau i ymateb i'r ymgynghoriad ar y cynllun hwnnw cyn gynted ag y bo modd, gan wneud y pwyntiau y mae Mohammad Asghar wedi tynnu ein sylw atynt.
Leader of the house, I've got three matters that I'd like to raise with you this afternoon. You'll be aware of the interim report of the UN special rapporteur on extreme poverty. It was a very hard-hitting report pointing out that cuts and austerity are a political choice, that Wales faces the highest relative poverty in the UK, and that 25 per cent of jobs pay below the minimum wage. The report says, and I quote:
'In the absence of devolved power over social security benefits, the Welsh Government’s capacity to directly mitigate the reduction in benefits is limited...benefit changes are one of the structural causes behind the increase in poverty, rough sleeping, and homelessness in Wales.... Universal Credit may exacerbate the problem, particularly in light of the Welsh Government’s inability to introduce flexibilities in its administration, unlike its Scottish counterpart.'
This strongly says that you could help people if you were prepared to take over control and responsibility of the administration of benefits. So far, the Government has resisted that, despite the difficulties that we've heard about just this afternoon in this Chamber. So, can we have a debate in Government time on this UN report, with specific focus on the devolution of the administration of welfare?
I also wanted to flag up the homophobic attack on Gareth Thomas. Now, I am sure I speak for most of us, if not all of us, in this Chamber when I say, 'Diolch yn fawr iawn, Alfie' for taking a stand and for seeking an educative restorative response from those responsible. Restorative justice can be very effective, especially when we're talking about young people. So, I'd like to see a statement from Government outlining its approach to hate crimes in general, like the homophobic attack on Gareth Thomas, and also to tell us what it's doing to fund and support restorative justice opportunities.
The final matter I'd like to see in Government time is an apology. We've already heard this afternoon that rail services since this new franchise have got worse, and the company issued a full apology to its customers today. While your Government has responsibility for this, we had no such apology from the First Minister today. He still seems to be in denial. The most concerning line in the company's apology was in relation to extra buses that they are putting on, saying, 'This will continue for as long as is needed.' There are real health and safety issues now, and this simply cannot carry on. So, we need a statement from the Cabinet Secretary as a matter of urgency to say what extra action he can take to alleviate these problems. Customers are not prepared to take any more.
Arweinydd y tŷ, mae gen i dri mater yr hoffwn eu codi gyda chi y prynhawn yma. Byddwch yn ymwybodol o adroddiad dros dro adroddwr arbennig y Cenhedloedd Unedig ar dlodi eithafol. Roedd yn adroddiad deifiol iawn a oedd yn nodi bod toriadau a chyni yn ddewis gwleidyddol, bod Cymru'n wynebu'r tlodi cymharol uchaf yn y DU, a bod 25 y cant o swyddi'n talu llai na'r isafswm cyflog. Dywed yr adroddiad, a dyfynnaf:
Yn absenoldeb pŵer datganoledig dros fudd-daliadau cymdeithasol, mae gallu Llywodraeth Cymru i liniaru'r gostyngiad mewn budd-daliadau yn uniongyrchol yn gyfyngedig... newidiadau mewn budd-dal yw un o'r achosion strwythurol y tu ôl i'r cynnydd mewn tlodi, cysgu ar y stryd, a digartrefedd yng Nghymru...efallai y bydd Credyd Cynhwysol yn gwaethygu'r broblem, yn enwedig yn sgil anallu Llywodraeth Cymru i gyflwyno hyblygrwydd i'w gweinyddiaeth, yn wahanol i'w chyfatebydd yn yr Alban.'
Dywed hyn yn gryf y gallech chi helpu'r bobl pe byddech yn barod i gymryd rheolaeth a chyfrifoldeb dros weinyddu budd-daliadau. Hyd yma, mae'r Llywodraeth wedi gwrthod hynny, er gwaethaf yr anawsterau yr ydym wedi clywed amdanynt y prynhawn yma yn y Siambr hon. Felly, a gawn ni drafodaeth yn amser y Llywodraeth ar yr adroddiad Cenhedloedd Unedig hwn, gyda phwyslais penodol ar ddatganoli gweinyddu lles?
Roeddwn hefyd eisiau tynnu sylw at yr ymosodiad homoffobig ar Gareth Thomas. Nawr, rwyf i'n siŵr fy mod yn siarad dros y rhan fwyaf ohonom, os nad pob un ohonom yn y Siambr hon wrth ddweud, 'Diolch yn fawr iawn, Alfie' am wneud safiad ac am geisio ymateb adferol addysgiadol gan y sawl sy'n gyfrifol. Gall cyfiawnder adferol fod yn effeithiol iawn, yn enwedig pan ein bod ni'n sôn am bobl ifanc. Felly, hoffwn weld datganiad gan y Llywodraeth sy'n amlinellu ei dull gweithredu ar gyfer troseddau casineb yn gyffredinol, megis yr ymosodiad homoffobig ar Gareth Thomas, gan ddweud wrthym hefyd beth y mae'n ei wneud i ariannu a chefnogi cyfleoedd am gyfiawnder adferol.
Y mater olaf yr hoffwn ei weld yn amser y Llywodraeth yw ymddiheuriad. Rydym eisoes wedi clywed y prynhawn yma fod gwasanaethau rheilffyrdd wedi gwaethygu ers y fasnachfraint newydd hon, a chyhoeddodd y cwmni ymddiheuriad llawn i'w gwsmeriaid heddiw. Er bod gan eich Llywodraeth gyfrifoldeb am hyn, ni chawson unrhyw ymddiheuriad o'r fath gan y Prif Weinidog heddiw. Ymddengys ei fod yn dal i wadu. Roedd y llinell a oedd yn peri'r pryder mwyaf yn ymddiheuriad y cwmni yn ymwneud â'r bysiau ychwanegol y maen nhw'n eu trefnu gan ddweud, 'Bydd hyn yn parhau cyn hired â bod ei angen.' Ceir materion iechyd a diogelwch gwirioneddol nawr, ac yn syml, ni all hyn barhau. Felly, mae angen datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet arnom fel mater o frys i ddweud pa gamau ychwanegol y gall ef eu cymryd i leihau'r problemau hyn. Nid yw cwsmeriaid yn barod i ddioddef ddim mwy.
Thank you for raising those three issues. Just in terms of the homophobic hate crime, I also want to add my voice in acknowledging the courage and the dignity with which Gareth Thomas met the situation he found himself in and the courage in coming forward in highlighting and tackling the issue of homophobia and his experience. I thought his piece that I heard on the radio about the restorative justice process was deeply moving and very interesting indeed. We have actually just recently talked in this Chamber about the hate crime awareness that we do. We do continue to encourage victims of hate crime to report their experiences and build on the strong partnerships we've developed across the piece with the police, the Crown Prosecution Service, Victim Support Cymru and other agencies to reduce that kind of hate crime, and to hold perpetrators to account, and to enable victims to receive support and redress.
This is a key conversation on White Ribbon Day, the event that my colleague Joyce Watson AM was sponsoring earlier, and the issues that Jane Hutt raised in her question to the First Minister are still germane in this piece. Hate crimes are hate crimes no matter how they arise or which section of the population is experiencing them, and we are looking to work with our partners and Victim Support and hate crime awareness to see what we can do with restorative justice, and my colleague the Cabinet Secretary for public services has been looking into this as well with a view to looking at what we can do in this regard. So, I'd be very happy to see if I can bring forward a statement to that effect. Actually, I think, given where we are in the cycle of Government, there's going to be a statement, I hope, on human rights towards the end of this Government's term, and I will make sure that I put that issue into that statement, because otherwise we'll be out of Government time. So, I'll make sure that that's included in that as part of that, because I do think the Member raises a very, very interesting point.
On the other two points, the UN rapporteur's report is harrowing reading, I think, and says a lot of things that a lot of us agree with around the benefits system and the difficulties of living in poverty. I think this Government has done a great deal in its programme for government and its 'Prosperity for All' policy platforms in order to do what we can, but the Member will know that I and the Government completely disagree with her take on the welfare benefits regime, and my own particular view is that the UK is better to be redistributive, and the idea that Wales can stand alone in terms of welfare benefits is not one that I would cherish or relish in any way.
In terms of rail services, the First Minister, in answer to Darren Millar, gave quite a good run-through of where we are on rail services, Llywydd, and I don't think it requires any more addition from me.
Diolch ichi am godi'r tri mater yna. O ran y troseddau casineb homoffobig, rwyf i hefyd yn dymuno ychwanegu fy llais i gydnabod y dewrder a'r urddas a ddangoswyd gan Gareth Thomas wrth ymdrin â'r sefyllfa y canfu ei hun ynddi, a'r dewrder wrth ddod ymlaen i amlygu a mynd i'r afael â'r broblem homoffobia a'i brofiad ef. Roeddwn i'n meddwl bod ei ddarn a glywais ar y radio am y broses gyfiawnder adferol yn cyffwrdd rhywun i'r byw ac yn ddiddorol iawn, yn wir. Fel mae'n digwydd, newydd sôn yn ddiweddar yr ydym ni yn y Siambr hon am yr ymwybyddiaeth o droseddau casineb a wnawn. Rydym yn parhau i annog dioddefwyr troseddau casineb i adrodd am eu profiadau ac adeiladu ar y partneriaethau cryf yr ydym ni wedi eu datblygu yn gyffredinol gyda'r heddlu, Gwasanaeth Erlyn y Goron, Cymorth i Ddioddefwyr Cymru ac asiantaethau eraill i leihau'r math hwnnw o drosedd casineb, a dwyn troseddwyr i gyfrif, a galluogi dioddefwyr i gael cymorth a chamau unioni.
Dyma sgwrs allweddol ar Ddiwrnod y Rhuban Gwyn, y digwyddiad yr oedd fy nghyd-Aelod, Joyce Watson yn ei noddi yn gynharach, ac mae'r materion a gododd Jane Hutt yn ei chwestiwn i'r Prif Weinidog yn dal i fod yn berthnasol yn y darn hwn. Mae troseddau casineb yn droseddau casineb ni waeth sut maen nhw'n codi na pha adran o'r boblogaeth sy'n eu profi nhw, ac rydym yn ceisio gweithio gyda'n partneriaid a Chymorth i Ddioddefwyr ac ymwybyddiaeth o droseddau casineb i weld beth y gallwn ei wneud gyda chyfiawnder adferol, ac mae fy nghyd-Aelod yr Ysgrifennydd y Cabinet dros Wasanaethau Cyhoeddus wedi bod yn edrych i mewn i hyn hefyd gyda'r bwriad o edrych ar yr hyn y gallwn ni ei wneud yn hyn o beth. Felly, byddwn yn hapus iawn i weld a allaf gyflwyno datganiad i'r perwyl hwnnw. Mewn gwirionedd, credaf, o ystyried ein bod yng nghylchdro'r Llywodraeth, y bydd datganiad, rwyf yn gobeithio, ar hawliau dynol tuag at ddiwedd tymor hwn y Llywodraeth, a byddaf yn gwneud yn siŵr fy mod yn cynnwys y mater hwnnw yn y datganiad, neu fel arall, byddwn y tu allan i amser y Llywodraeth. Felly, byddaf yn gwneud yn siŵr bod hynny'n cael ei gynnwys yn rhan o hynny, gan fy mod i'n credu bod yr Aelod yn codi pwynt hynod o ddiddorol.
Ar y ddau bwynt arall, mae adroddiad adroddwr y Cenhedloedd Unedig yn waith darllen hynod anodd, yn fy marn i, ac mae'n dweud llawer o bethau y mae llawer ohonom yn cytuno arnynt ynglŷn â'r system fudd-daliadau ac anawsterau byw mewn tlodi. Rwyf yn credu bod y Llywodraeth hon wedi gwneud llawer iawn yn ei rhaglen ar gyfer llywodraethu a'i rhaglenni polisi 'Ffyniant i Bawb' er mwyn gwneud yr hyn y gallwn ei wneud, ond bydd yr Aelod yn gwybod fy mod i a'r Llywodraeth yn anghytuno'n llwyr ar ei fersiwn hi o'r drefn budd-daliadau lles, ac fy marn benodol i yw ei bod hi'n well i'r DU ailddosbarthu, ac nid yw'r syniad y gall Cymru sefyll ar ei phen ei hun o ran budd-daliadau lles yn un y byddwn i'n ei goleddu nac yn ymhyfrydu ynddo mewn unrhyw ffordd.
O ran gwasanaethau rheilffyrdd, rhoddodd y Prif Weinidog, mewn ateb i Darren Millar, grynhoad eithaf da o ble yr ydym ni ar wasanaethau rheilffyrdd, Llywydd, ac nid wyf yn credu bod angen unrhyw ychwanegiad arall oddi wrthyf i.
On that very last point, I was going to ask for a statement; I'm quite surprised at how dismissive the leader of the house has been on that. Many constituents, over the last week, certainly, have contacted me, and it has been evidenced here today with the leader of the opposition's comments and the Member from Plaid Cymru's comments and hard evidence of trains just not turning up. I think in 16 cases there were no trains on one particular line—north, south, mid or west Wales, you can find examples of that. When the franchise was launched, Ministers were all over the press, and rightly so, because it promises much, and, if delivered correctly, will see an improvement. But Members in this house are getting berated, time and time again, by their constituents about the level of service that has happened over the last month. It surely is incumbent on the Cabinet Secretary to come to this house before the Christmas recess and highlight what action is being taken to address, hopefully, shortcomings that are in the short term, not the medium to long term. And I would hope that the Cabinet Secretary would welcome that opportunity to put on record what pressure he is putting on Transport for Wales and their contractors to up their game. Otherwise, it will be a dereliction of duty on behalf of the Government. I do hope that the leader of the house will reflect on the answer she just gave and make time for a statement for the Cabinet Secretary to come here before the Christmas recess to address these failings within the transport system here in Wales.
Ar y pwynt olaf un yna, roeddwn i'n mynd i ofyn am ddatganiad; rwyf yn synnu braidd pa mor ddiystyriol y mae arweinydd y tŷ wedi bod ar hynny. Mae llawer o etholwyr, yn ystod yr wythnos diwethaf, yn sicr, wedi cysylltu â mi, ac mae hynny wedi ei weld yma heddiw gyda sylwadau arweinydd yr wrthblaid a sylwadau'r Aelod Plaid Cymru a thystiolaeth gadarn o drenau nad ydynt yn cyrraedd. Mewn 16 o achosion, rwyf yn credu, nid oedd trenau ar un rheilffordd benodol—y gogledd, y de, y canolbarth neu'r gorllewin, gallwch ddod o hyd i enghreifftiau o hynny. Pan lansiwyd y fasnachfraint, roedd Gweinidogion ym mhob man yn y wasg, ac yn briodol felly, gan fod hyn yn addo llawer, ac, os caiff ei weithredu'n gywir, bydd yn golygu gwelliant. Ond mae Aelodau yn y tŷ hwn yn cael eu beio, dro ar ôl tro, gan eu hetholwyr ynghylch lefel y gwasanaeth a gafwyd yn ystod y mis diwethaf. Yn sicr, mae'n ddyletswydd ar Ysgrifennydd y Cabinet i ddod i'r tŷ hwn cyn toriad y Nadolig ac amlygu pa gamau a gymerir i fynd i'r afael â diffygion sydd, gobeithio, yn y tymor byr, yn hytrach na'r tymor canolig neu hir. A byddwn yn gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn croesawu'r cyfle hwnnw i gofnodi pa bwysau y mae'n ei roi ar Drafnidiaeth Cymru a'u contractwyr i berfformio'n well. Fel arall, bydd yn golygu bod y Llywodraeth yn esgeuluso ei dyletswydd. Rwyf yn gobeithio'n wir y bydd arweinydd y tŷ yn adlewyrchu ar yr ateb y mae hi newydd ei roi gan wneud amser ar gyfer datganiad fel y gall Ysgrifennydd y Cabinet ddod yma cyn toriad y Nadolig i fynd i'r afael â'r methiannau hyn o fewn y system drafnidiaeth yma yng Nghymru.
I wasn't being dismissive. I said that I didn't have anything to add to the comprehensive answer that the First Minister gave; I don't see how that's dismissive. The Cabinet Secretary will be answering oral Assembly questions as part of the cycle over the next few weeks, and there will be ample opportunity for Members to question him on specifics, but I'm afraid I think the idea that after one month of running a franchise we should have solved all the problems and all the rest of it is just not credible. We've been in charge of the franchise for one month. The Cabinet Secretary, in announcing that, set out a programme of action to do with the rail franchise, which the First Minister reiterated during First Minister's questions. I'm merely saying that I don't have anything to add to that at the moment, and, if you want to ask specific questions of the Cabinet Secretary, you will of course be very free to do so.
Nid oeddwn yn bod yn ddiystyriol. Dywedais nad oedd gennyf unrhyw beth i'w ychwanegu at yr ateb cynhwysfawr a roddodd y Prif Weinidog; nid wyf yn gweld sut mae hynny'n ddiystyriol. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ateb cwestiynau llafar y Cynulliad yn rhan o'r cylchdro yn ystod yr ychydig wythnosau nesaf, a bydd digon o gyfle i Aelodau ei holi ynghylch y manylion, ond mae arnaf ofn nad wyf yn credu bod y syniad y dylem fod wedi datrys yr holl broblemau a phopeth arall ar ôl rhedeg masnachfraint am fis yn gredadwy. Wrth gyhoeddi hynny, gosododd Ysgrifennydd y Cabinet raglen weithredu a oedd yn ymwneud â masnachfraint y rheilffyrdd, a ailadroddwyd gan y Prif Weinidog yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog. Yr unig beth yr wyf yn ei ddweud yw nad oes gennyf unrhyw beth i'w ychwanegu at hynny ar hyn o bryd, ac, os ydych chi eisiau gofyn cwestiynau penodol i Ysgrifennydd y Cabinet, wrth gwrs mae croeso i chi wneud hynny.
Hoffwn i ofyn am ddiweddariad ynglŷn â phroblemau parcio parhaus ar hyd yr A5 yn ardal Llyn Ogwen yn fy etholaeth i. Mae yna dros flwyddyn wedi pasio ers i gynrychiolwyr lleol holi am weithredu a chynllun pendant i chwilio am ddatrysiad buan i'r broblem yn yr ardal. Mae yna chwe mis wedi pasio ers i'r Gweinidog dderbyn astudiaeth dichonoldeb o'r problemau, ond, eto i gyd, nid oes yna symud ymlaen. Mewn cwestiwn ysgrifenedig gennyf yn gofyn pryd byddai astudiaeth dichonoldeb ar y broblem parcio yn cael ei chyhoeddi, yr ateb a ddaeth i law oedd bod yr adroddiad yn cael ei gyfieithu. Wedyn, mae yna ddau fater yn codi yr hoffwn ichi ymchwilio iddyn nhw. A ydy hi'n arferol i gymryd chwe mis i gyfieithu adroddiadau? Ac, yn ail, beth sy'n digwydd er mwyn datrys y problemau parcio ger llyn Ogwen?
Ac yn ail, mae arnaf ofn, unwaith eto, fy mod i'n gorfod holi am amserlen adeiladu ffordd osgoi Bontnewydd. Fe ganslwyd sesiwn i ddarpar brentisiaid yn ddiweddar, ac nid oes yna ddim sôn am unrhyw waith ar y safle. Yn naturiol, felly, mae pobl yn fy ardal i yn dechrau pryderu ynglŷn â beth sydd yn digwydd ac yn gofyn a oes yna oedi unwaith yn rhagor efo ffordd osgoi Bontnewydd.
I’d like to ask for an update on ongoing parking problems along the A5 in the Lake Ogwen area in my constituency. Over a year has passed since local representatives asked for action and a particular plan to find a swift resolution to the problem in this area. Six months have passed since the Minister received a feasibility study of the problems, but, again, there has been no progress made. In a written question from me, asking when that feasibility study on the parking problem would be published, the response I received was that the report was being translated. So, there are two issues arising that I’d like you to look into. Is it common practice to take six months to translate reports, and, secondly, what is happening in order to resolve the parking problems near lake Ogwen?
And, secondly, I’m afraid that, once again, I do have to ask about the timetable for the building of the Bontnewydd bypass. A session for prospective apprentices was cancelled recently, and there is no sign of any work on the site, and, naturally, therefore, people in my area are starting to become concerned about what is happening and they’re asking whether there is to be even more delay with the bypass.
On that second one, I'll ask the Cabinet Secretary to write directly to her and explain where we are in the timetable. I'm afraid I don't have that information with me, but I'll ask him to clarify.
On the first point, again, I didn't realise the timescale had slipped that much, and I'm more than happy to discuss with the Cabinet Secretary where we are on the timescale and let the Member know.
Ynglŷn â'r ail bwynt, byddaf yn gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet ysgrifennu ati'n uniongyrchol ac egluro iddi lle'r ydym ni ar yr amserlen. Mae arnaf ofn nad yw'r wybodaeth honno gennyf, ond byddaf yn gofyn iddo egluro.
Ynglŷn â'r pwynt cyntaf, unwaith eto, wnes i ddim sylweddoli bod yr amserlen wedi llithro cymaint â hynny, ac rwyf yn fwy na pharod i drafod lle'r ydym ni ar yr amserlen gydag Ysgrifennydd y Cabinet ac i adael i'r Aelod wybod.
Could we have a statement on the M4 relief road? When you stood in for the First Minister on 23 October, leader of the house, you promised a binding vote in Government time and then said this was timetabled for the week commencing 4 December. We now have the business timetable through to Christmas and there's no sign of any motion on the M4. Did you misspeak?
Could you also perhaps give us the Government's perspective on the First Minister's interview on 15 November? Asked by BBC Wales whether he still intended to decide whether the road is built, the First Minister said,
'Yes, the plan is that I will take the decision'.
Is that the case, and, if so, isn't it just the planning permission that the First Minister would be determining, as opposed to whether the road would actually be funded and built? He then went on to say,
'The inspector's report has been received. It's more than 500 pages long, so it takes some time to digest and analyse',
as some of us know with the withdrawal agreement. But he then said,
'I've not seen the report yet, but I expect that the report will be ready for me to take a decision by the end of the month'.
Surely, if it's so long and complex, the First Minister should be given it as quickly as possible if he's genuinely going to take the decision himself rather than just rubber-stamp someone else's decision, and, while he's about it, could it be published so that we can all read it too?
A gawn ni ddatganiad ar ffordd liniaru'r M4? Pan oeddech chi'n cymryd lle'r Prif Weinidog ar 23 Hydref, arweinydd y tŷ, fe wnaethoch addo pleidlais rwymol yn amser y Llywodraeth a dywedasoch wedyn fod hyn wedi ei drefnu ar gyfer yr wythnos yn dechrau ar 4 Rhagfyr. Mae'r amserlen gennym hyd at y Nadolig bellach ac nid oes golwg o unrhyw gynnig ar yr M4. A wnaethoch chi gamsiarad?
A wnewch chi hefyd, efallai, roi safbwynt y Llywodraeth inni ynghylch cyfweliad y Prif Weinidog ar 15 Tachwedd? Pan ofynnodd BBC Wales iddo a oedd yn dal yn bwriadu penderfynu pa un a fyddai'r ffordd yn cael ei hadeiladu, dywedodd y Prif Weinidog:
Ydw, y cynllun yw y byddaf i'n gwneud y penderfyniad.
A yw hynny'n wir, ac, os felly, onid y caniatâd cynllunio yn unig y byddai'r Prif Weinidog yn penderfynu arno, yn hytrach na phenderfynu ar ba un a fyddai'r ffordd yn cael ei chyllido a'i hadeiladu? Yna aeth ymlaen i ddweud:
Mae adroddiad yr arolygydd wedi ei dderbyn. Mae'n fwy na 500 o dudalennau o hyd, felly mae'n cymryd peth amser i'w ddarllen a'i ddadansoddi,
fel y mae rhai ohonom yn gwybod gyda'r cytundeb ymadael. Ond dywedodd wedyn:
Nid wyf wedi gweld yr adroddiad eto, ond rwyf yn disgwyl y bydd yr adroddiad yn barod i mi wneud penderfyniad erbyn diwedd y mis.
Yn sicr, os yw'r adroddiad mor hir a chymhleth, oni ddylid ei roi i'r Prif Weinidog cyn gynted â phosibl os yw ef am wneud y penderfyniad ei hun mewn gwirionedd yn hytrach na chymeradwyo penderfyniad rhywun arall yn unig, a thra ei fod wrthi, a yw'n bosibl cyhoeddi'r adroddiad fel y gall pob un ohonom ni ei ddarllen hefyd?
Yes, in answer to this question, when I did stand in for the First Minister in First Minister's questions, I read out a very long and complex legal timescale and process that was attached to the point in time at which people can take various decisions, and so on. I'm more than happy to circulate that back to the Member. I made it very clear that there was a legal process in which we were, and that we were awaiting the various legal advices and summaries of evidence and so on, that the First Minister still hopes to be able to make that decision, and that the debate will then follow. I've also made it very clear in answer to Rhun ap Iorwerth, in answer to a business statement very recently, that we've space on the timetable for that to happen if it can, but that I could not be guaranteeing that it would. We will do it if we can. If it's not possible within the timescale, then, Llywydd, I will be very sure to make both Business Committee and this Chamber aware of where we are with it.
Ie, mewn ateb i'r cwestiwn hwn, pan oeddwn i'n cymryd lle'r Prif Weinidog yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog, darllenais amserlen gyfreithiol a phroses hir iawn a chymhleth a oedd yn gysylltiedig â'r amser y gall pobl wneud penderfyniadau gwahanol, ac ati. Rwyf yn fwy na pharod i'w dosbarthu yn ôl i'r Aelod. Gwneuthum yn glir iawn ein bod mewn proses gyfreithiol, a'n bod ni'n disgwyl am grynodebau o'r dystiolaeth a'r cynghorion cyfreithiol amrywiol ac ati, a bod y Prif Weinidog yn dal yn gobeithio gwneud y penderfyniad hwnnw, ac y bydd y ddadl yn dilyn wedyn. Rwyf hefyd wedi ei gwneud hi'n glir iawn wrth ateb Rhun ap Iorwerth, wrth ateb i ddatganiad busnes yn ddiweddar iawn, fod gennym le i hynny ddigwydd ar yr amserlen os yw hynny'n bosibl, ond na allwn warantu y byddai. Byddwn yn gwneud hyn os gallwn. Os nad yw'n bosibl o fewn yr amserlen, yna, Llywydd, byddaf yn bendant iawn yn sicrhau bod y Pwyllgor Busnes a'r Siambr hon yn ymwybodol o ble'r ydym ni arni ynglŷn â hyn.
There was an event in the UK Parliament yesterday by the Cystic Fibrosis Trust to mark three years since they had been campaigning for the drug Orkambi to be put on the NHS. We had a cross-party meeting here last week with regard to this important issue as well. Now, 'A Healthier Wales', your strategy, says that we need to be having more personalised care, more precision medicines on the NHS, but Orkambi, which could affect 200 people in Wales, is still not on the NHS. Now, I understand that Vertex, the company that has the drug, are now in discussions with the NHS in relation to putting in a new application to NICE, but we don't have that on the record anywhere from Welsh Government. So, I was wondering whether we could have an updated statement from the Cabinet Secretary for health as to his negotiations with the company and with the Cystic Fibrosis Trust to try and make this drug realised on the Welsh NHS. If we did that, we could be leading on a UK level, because nowhere else does this drug exist in the UK, but, of course, the Republic of Ireland, Denmark, Norway—many other countries—already have the drug, which can look to the root cause of cystic fibrosis as opposed to only managing the symptoms. So, I would urge you for a statement on that.
The second statement I wanted to ask for was—. Alongside other Assembly Members in this room, we were at St Joseph's comprehensive school yesterday as part of the Youth Parliament debate, and one of the young students came up to me afterwards and said that she had been waiting on a waiting list for school counselling for over a year. By which point, she'd already sought private treatment because she couldn't wait on that list to get any treatment. Now, I know Lynne Neagle and others have been looking hard at mental health for young people, but it was very concerning to me to hear that from a young person when we have the school counselling processes in place in Wales. So, could we have an update on the situation here in Wales? Are there long waiting lists in schools across Wales? Is there something we need to get to grips with, because young people, of course, will be falling through the cracks if that is the case?
Roedd digwyddiad yn Senedd y DU ddoe gan yr Ymddiriedolaeth Ffeibrosis Systig i nodi tair blynedd ers iddyn nhw ymgyrchu i sicrhau bod y cyffur Orkambi ar gael drwy'r GIG. Cawsom gyfarfod trawsbleidiol yma yr wythnos diwethaf ynglŷn â'r mater pwysig hwn hefyd. Nawr, mae 'Cymru Iachach', eich strategaeth chi, yn dweud bod angen inni gael gofal mwy personol, mwy o feddyginiaethau manwl drwy'r GIG, ond mae Orkambi, a allai effeithio ar 200 o bobl yng Nghymru, yn dal heb fod ar gael drwy'r GIG. Nawr, rwyf yn deall bod Vertex, y cwmni sydd â'r cyffur, mewn trafodaethau â'r GIG bellach ynglŷn â chyflwyno'r cais newydd i NICE, ond nid yw hynny gennyf ar unrhyw gofnod gan Lywodraeth Cymru. Felly, tybed a allem ni gael datganiad wedi'i ddiweddaru gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ynglŷn â'i drafodaethau gyda'r cwmni a chyda'r Ymddiriedolaeth Ffeibrosis Systig i geisio sicrhau bod y cyffur hwn ar gael drwy'r GIG yng Nghymru? Pe byddem yn gwneud hynny, gallem arwain ar lefel y DU, gan nad yw'r cyffur hwn yn bodoli yn unman arall yn y DU, ond, wrth gwrs, mae'r cyffur eisoes gan Weriniaeth Iwerddon, Denmarc, Norwy—a llawer o wledydd eraill—sy'n gallu edrych ar achos sylfaenol ffeibrosis systig yn hytrach na rheoli'r symptomau yn unig. Felly, byddwn yn eich annog i roi datganiad ar hynny.
Yr ail ddatganiad yr oeddwn yn bwriadu gofyn amdano oedd—. Ochr yn ochr ag Aelodau Cynulliad eraill yn yr ystafell hon, roeddem ni yn ysgol gyfun Joseff Sant ddoe yn rhan o'r ddadl Senedd Ieuenctid, a daeth un o'r myfyrwyr ifanc ataf wedyn a dywedodd ei bod hi wedi bod yn aros ar restr aros am gwnsela yn yr ysgol ers dros flwyddyn. Erbyn hynny, roedd hi eisoes wedi chwilio am driniaeth breifat gan nad oedd hi'n gallu aros ar y rhestr honno i gael unrhyw driniaeth. Nawr, gwn fod Lynne Neagle ac eraill wedi bod yn edrych yn fanwl ar iechyd meddwl pobl ifanc, ond roedd yn achos pryder mawr i mi glywed hynny gan berson ifanc pan fo gennym brosesau cwnsela ysgolion ar waith yng Nghymru. Felly, a gawn ni ddiweddariad ar y sefyllfa yma yng Nghymru? A oes rhestrau aros hir mewn ysgolion ledled Cymru? A oes rhywbeth y mae angen inni fynd i'r afael ag ef, gan y bydd pobl ifanc, wrth gwrs, yn disgyn drwy'r rhwyd os yw hynny'n wir?
On Orkambi, the Cabinet Secretary for health went through the situation in response to his last lot of questions, where he outlined the process by which the company has to go through the process of getting accreditation via NICE. I'm not aware that anything has changed since he explained where we were with that. What I will do is discuss with him whether something has changed, and if something has changed, then I will make sure that Assembly Members are kept in the loop of that. But I'm not aware of that. If something has changed, I will make sure that there's an update. But he did go quite extensively through what the process needed to be for that to happen.
And, likewise, on the mental health issues, he went through the whole process of that. But again, I will discuss with him whether there's some substantial change or some evidence that's come to light. Perhaps the Member would like to share with me the story that she's just outlined, and I will undertake to discuss with him whether there's some issue there of general importance that we can come back on.
Ynglŷn ag Orkambi, aeth Ysgrifennydd y Cabinet drwy'r sefyllfa mewn ymateb i'w gyfres ddiwethaf o gwestiynau pan amlinellodd y broses y mae'n rhaid i'r cwmni fynd drwyddo, sef y broses o gael achrediad drwy NICE. Nid wyf yn ymwybodol bod unrhyw beth wedi newid ers iddo egluro ble'r oeddem ni gyda hynny. Yr hyn a wnaf yw trafod gydag ef a oes rhywbeth wedi newid, ac os oes rhywbeth wedi newid, yna byddaf yn gwneud yn siŵr bod Aelodau Cynulliad yn cael gwybodaeth ynglŷn â hynny. Ond nid wyf yn ymwybodol o hynny. Os oes unrhyw beth sydd wedi newid, byddaf yn gwneud yn siŵr bod diweddariad yn cael ei wneud. Ond fe aeth ef yn eithaf trwyadl drwy'r broses sy'n angenrheidiol i hynny ddigwydd.
Ac, yn yr un modd, ynglŷn â materion iechyd meddwl, aeth drwy'r broses gyfan honno. Ond unwaith eto, byddaf yn trafod gydag ef a oes newid sylweddol neu rywfaint o dystiolaeth sydd wedi dod i'r amlwg. Efallai y byddai'r Aelod yn dymuno rhannu'r stori y mae hi newydd ei hamlinellu gyda mi, a byddaf yn ymrwymo i drafod gydag ef a oes unrhyw fater o bwysigrwydd cyffredinol y gallwn ddod yn ôl ynglŷn ag ef.
Leader of the house, I asked you last week, I think it was—it was certainly recently—about the availability of flu vaccine across Wales and whether we could have an update from the Cabinet Secretary for health on that availability. Since then, I've been inundated by more e-mails by people who've been unable to access the vaccine, one only yesterday from a patient of the Castle Gate practice in Monmouth, whose husband is 75 and was told that, because they are now prioritising for the over-75s, the vaccine wouldn't yet be available for him and to come back later when some arrives. I understand from Age Cymru that they've identified an issue that, early on in this process, some practices and community pharmacies underestimated the amount of vaccine they might need and so not enough was therefore in the system to be provided, and they're working on that. So, could you ask the Cabinet Secretary for health to look at all of this issue? Because, although I understand that there are going to be vaccines arriving, hopefully before the end of November, that hasn't been necessarily best communicated to patients, and many of them have been very concerned. So, hopefully this can be dealt with better in future.
Secondly, and finally, can I concur with the words of the leader of the opposition earlier and also the Member for South Wales Central, who sits behind me normally, with regard to the issue with Transport for Wales and some of those—whatever you might want to call them—teething problems, getting things back on track? There clearly has been an issue and it's important that, beyond the apology that they have given—and I respect the fact that they have been very quick off the mark to apologies to travellers—something there does need to be looked at.
My very own pregnant wife was affected by the problem recently, which you'll know from Facebook—I know many of you will be aware of that—where, I think, three successive trains didn't have sufficient carriages, so she wasn't able to get on. I was the one who got the flack for that, or got the earache later in the day, so it's in my interest for it to be looked at. So, if you could have discussions with the Cabinet Secretary about what could be done to try and alleviate some of these teething problems of the franchise, that would be very beneficial.
Arweinydd y tŷ, gofynnais ichi, yr wythnos diwethaf oedd hi rwy'n credu—roedd hi'n ddiweddar yn sicr—ynghylch y brechlyn ffliw sydd ar gael ledled Cymru a pha un a fyddem ni'n cael diweddariad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd i gadarnhau pa un a oedd y ddarpariaeth honno ar gael. Ers hynny, rwyf wedi cael llif o e-byst gan fwy o bobl nad ydyn nhw'n gallu cael gafael ar y brechlyn. Roedd un ddoe gan glaf o bractis Castle Gate yn Sir Fynwy, y dywedwyd wrth ei gŵr sy'n 75, gan eu bod nhw'n blaenoriaethu ar gyfer pobl dros 75 oed na fydd y brechlyn ar gael iddo ac y dylai ddod yn ei ôl yn ddiweddarach pan fydd y brechlyn wedi cyrraedd. Rwyf ar ddeall gan Age Cymru eu bod nhw wedi nodi problem, yn gynnar yn y broses hon, fod rhai practisiau a fferyllfeydd cymunedol wedi amcangyfrif yn rhy isel faint o'r brechlyn y byddai ei angen arnyn nhw ac o ganlyniad nid oedd digon yn y system i'w ddarparu, ac mae'n nhw'n gweithio ar hynny. Felly, a wnewch chi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd i edrych ar yr holl fater hwn? Oherwydd, er fy mod i'n deall y bydd brechlynnau'n cyrraedd, cyn diwedd mis Tachwedd gobeithio, nid yw hynny wedi ei gyfleu yn y modd gorau i'r cleifion o reidrwydd, ac mae llawer ohonyn nhw wedi bod yn bryderus iawn. Felly, rwyf yn gobeithio y gallwn ymdrin â hyn yn well yn y dyfodol.
Yn ail, ac yn olaf, a gaf i gytuno â geiriau arweinydd yr wrthblaid yn gynharach a hefyd yr Aelod dros Ganol De Cymru, sy'n eistedd y tu ôl i mi fel arfer, o ran y mater gyda Thrafnidiaeth Cymru a rhai o'r—beth bynnag y gallech chi fod eisiau eu galw nhw—problemau cychwynnol, cael pethau yn ôl ar y trywydd iawn? Mae'n amlwg bod problem wedi bod ac mae'n bwysig, y tu hwnt i'r ymddiheuriad y maen nhw wedi ei roi—ac rwyf yn parchu'r ffaith eu bod nhw wedi ymddiheuro i deithwyr yn gyflym iawn—mae angen edrych ar rywbeth yn y fan yna.
Effeithiwyd ar fy ngwraig fy hun sy'n feichiog gan y broblem yn ddiweddar a byddwch yn ymwybodol o hyn drwy Facebook—gwn y bydd llawer ohonoch yn ymwybodol o hynny—lle cafwyd, tri thrên yn olynol, rwy'n credu, heb ddigon o gerbydau, felly nid oedd hi'n gallu mynd ar y trên. Y fi oedd yr un a oedd o dan y lach am hynny, neu a gafodd lond pen yn ddiweddarach y diwrnod hwnnw, felly mae hi er budd i mi edrych i mewn i hyn. Felly, pe gallech chi gael trafodaethau gydag Ysgrifennydd y Cabinet am yr hyn y gellid ei wneud i geisio lliniaru rhai o broblemau cychwynnol y fasnachfraint, byddai hynny'n fuddiol iawn.
My sympathy with your wife. I also follow her on Facebook, so I did know about that. And, as I said, I haven't got much to add to anything else I said on rail.
On the flu vaccine, the Member raises a very pertinent point. I think it's worth, Llywydd, me just repeating what the Cabinet Secretary has told people. For winter 2018-19, a flu vaccine specifically designed for older people has been licensed in the UK. The advice from the UK's expert panel on immunisation—the Joint Committee on Vaccination and Immunisation—is that this adjuvanted vaccine is expected to be more clinically effective in people aged 65 years or over compared with the other flu vaccines that are available, and that it is the only flu vaccine that is likely to be effective in people aged 75 and older. There is not a shortage of flu vaccines for over-65s. All orders submitted by GPs and pharmacists in Wales will be met. The delivery is phased due to demand. The manufacturer has confirmed that all orders will be delivered before the end of November. I
It's important that the flu vaccine offered to at-risk individuals provides the best available protection. With the high levels of flu we experienced last season resulting in increased GP consultation rates and outbreaks at care homes and in hospitals, it's sensible to act on the expert advice to do everything we can. So, we're looking to people to choose the most effective flu vaccine for them demographically. I appreciate what the Member is highlighting, which is that delay in receiving the flu vaccine may be worrying for older people, but flu does not tend to start to circulate until mid December, so there's plenty of time yet for the flu vaccine to arrive and for people to be protected. The chief medical officer has already written to health boards, GPs and pharmacies with advice about planning arrangements for offering the flu vaccination to older people this season, in light of the availability.
We are aware that a very small number of practices, as I think Nick Ramsay was highlighting, didn't order the adjuvanted vaccine, as recommended by the chief medical officer, or did not order enough for their eligible patients. In those cases, or where deliveries of vaccines have not yet been received, we've asked health boards, practices and community pharmacies to work together to ensure that individuals can access the adjuvanted vaccine as soon as possible, prioritising those over 75 and those over 65 with medical conditions. We are working with Public Health Wales and the NHS to ensure that that vaccine supply situation does not impact on any uptake. So, I think we are working very hard to do that. We are not yet at the point where all of the vaccines have been delivered, and I think that should be very reassuring to Nick Ramsay's constituents.
Rwyf yn cydymdeimlo â'ch gwraig. Rwyf innau'n ei dilyn hi ar Facebook hefyd, felly roeddwn i yn gwybod am hynny. Ac, fel y dywedais, nid oes gennyf lawer i'w ychwanegu at unrhyw beth arall yr wyf wedi ei ddweud ynghylch y rheilffyrdd.
O ran y brechlyn ffliw, mae'r Aelod yn codi pwynt perthnasol iawn. Credaf ei bod hi'n werth ailadrodd, Llywydd, yr hyn y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi ei ddweud wrth bobl. Ar gyfer gaeaf 2018-19, mae brechlyn ffliw sydd wedi ei gynllunio'n benodol ar gyfer pobl hŷn wedi ei drwyddedu yn y DU. Y cyngor gan banel arbenigol y DU ar imiwneiddio—y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu—yw y disgwylir i'r brechlyn cynorthwyol hwn fod yn fwy effeithiol yn glinigol gyda phobl 65 mlwydd oed neu hŷn o'i gymharu â brechlynnau ffliw eraill sydd ar gael, ac mai dyma'r unig frechlyn ffliw sy'n debygol o fod yn effeithiol ar gyfer pobl 75 oed a hŷn. Nid oes prinder brechlynnau ffliw ar gyfer pobl dros 65 oed. Bydd yr holl archebion a gyflwynwyd gan feddygon teulu a fferyllwyr yng Nghymru yn cael eu bodloni. Mae'r cyflenwad yn cael ei dosbarthu yn unol â'r galw. Mae'r gwneuthurwr wedi cadarnhau y bydd yr holl archebion wedi eu danfon cyn diwedd mis Tachwedd.
Mae'n bwysig bod y brechlyn ffliw sy'n cael ei gynnig i unigolion mewn perygl yn darparu'r amddiffyniad gorau sydd ar gael. Gyda'r lefelau uchel o ffliw a gawsom y tymor diwethaf a arweiniodd at gynyddu cyfraddau ymgynghori â meddygon teulu ac achosion mewn cartrefi gofal ac mewn ysbytai, mae'n ddoeth gweithredu ar y cyngor arbenigol gan wneud popeth o fewn ein gallu. Felly, rydym yn gobeithio bydd pobl yn dewis y brechlyn ffliw sydd fwyaf effeithiol iddyn nhw o ran demograffeg. Rwyf yn gwerthfawrogi'r hyn y mae'r Aelod yn ei amlygu, sef y gall oedi cyn cael brechlyn ffliw fod yn destun pryder i bobl hŷn, ond nid yw'r ffliw yn tueddu i ddechrau mynd o gwmpas tan ganol fis Rhagfyr, felly mae digon o amser eto i'r brechlyn ffliw gyrraedd ac i bobl gael eu diogelu. Mae'r prif swyddog meddygol eisoes wedi ysgrifennu at y byrddau iechyd, meddygon teulu a fferyllfeydd gyda chyngor ynghylch trefniadau cynnig brechlynnau ffliw i bobl hŷn y tymor hwn, yng ngoleuni yr hyn sydd ar gael.
Rydym yn ymwybodol bod nifer fach iawn o feddygfeydd, fel y credaf fod Nick Ramsay yn ei amlygu, nad oedden nhw wedi archebu'r brechlyn cynorthwyol, fel yr argymhellodd y prif swyddog meddygol, neu nad oedden nhw wedi archebu digon ar gyfer eu cleifion cymwys. Yn yr achosion hynny, neu pan nad yw cyflenwadau brechlynnau wedi cyrraedd eto, rydym wedi gofyn i fyrddau iechyd, practisiau a fferyllfeydd cymunedol weithio gyda'i gilydd i sicrhau bod unigolion yn gallu cael gafael ar y brechlyn cynorthwyol cyn gynted â phosibl, gan flaenoriaethu pobl dros 75 oed a'r rhai sydd dros 65 sy'n dioddef gan gyflyrau meddygol. Rydym yn gweithio gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru a'r GIG i sicrhau nad yw sefyllfa cyflenwad y brechlyn yn effeithio ar unrhyw un rhag manteisio arno. Felly, credaf ein bod ni'n gweithio'n galed iawn i wneud hynny. Nid ydym wedi cyrraedd y pwynt eto pan fo'r holl frechlynnau wedi cyrraedd, a chredaf y dylai hynny fod yn galonogol iawn i etholwyr Nick Ramsay.
Diolch i arweinydd y tŷ.
Thank you, leader of the house.
Mae'r eitem nesaf wedi'i gohirio tan 11 Rhagfyr, sef eitem 3.
The next item, which is item 3, is postponed until 11 December.
Felly, eitem 4 yw'r eitem nesaf: datganiad gan y Prif Weinidog ar y cytundeb drafft ar ymadawiad y Deyrnas Gyfunol o'r Undeb Ewropeaidd. Rwy'n galw ar y Prif Weinidog, felly—Carwyn Jones.
We move therefore to item 4: a statement by the First Minister on the draft agreement on the withdrawal of the UK from the EU. I call on the First Minister, therefore—Carwyn Jones.
Diolch, Llywydd. It's symptomatic of the handling of the UK Government’s Brexit negotiations that I am providing an update to Assembly Members amidst the worst political crisis I have seen. As I will explain, it is a crisis that could have been avoided. It is a crisis rooted in a reluctance to be honest about the difficult trade-offs needed in the negotiations, and an unwillingness to build a broad consensus, including with the devolved administrations, about the approach to the unprecedented challenges of leaving the European Union. Now, of course, we have the hard-line Brexiteers in the Conservative Party who are actively working to bring about a 'no deal' outcome, seeking to deepen the political crisis still further with a leadership election.
Today, Llywydd, I want to set out the Welsh Government’s position on the agreement and outline the next steps that need to be taken, and taken urgently by the UK Government. It's important, of course, to make the distinction between the withdrawal agreement and the future economic relationship that will need to be set out in the political declaration. Many aspects of the withdrawal agreement are desperately needed. Securing the transition period is absolutely essential to avoid the cliff edge in just four months' time. The protection of citizens' rights will secure the status of the EU citizens who have made their lives here, contributing to our economy and our public services, and also those of UK nationals who have chosen to live and work or retire elsewhere in Europe. It's shameful that the UK Government has used the EU and UK citizens as a tactical pawn in what is a party political chess game.
We fully recognise the importance of securing the Good Friday agreement in Northern Ireland to make sure that Brexit does not put at risk the peace and prosperity that agreement has brought to the island of Ireland. As I have said ad nauseum in this Chamber on a number of occasions, the border issues on the island of Ireland are at the very heart of Brexit and they demonstrate the failings of the latest agreement and those of the Prime Minister. We understand why, given the dangerous nonchalance of some in the Conservative Party about the Good Friday agreement, the EU-27 needs a robust guarantee that there will be no return to a hard border. Elements of the backstop are at best problematic, but they would never need to be implemented if the UK Government embraced a solution that recognises the importance of the closest possible relationship between the UK as a whole and the EU, short of membership. If the UK Government had adopted the position we set out jointly with Plaid Cymru almost two years ago for a future economic relationship that included full and unfettered access to the single market and a customs union, there would be no need to ever invoke any backstop arrangements. But what we have instead from the UK Government is a totally inadequate political declaration.
The real failure of the current deal is the worrying lack of progress in and lack of clarity of the political declaration. What has the UK Government been doing for the last two years? We have no idea what the UK’s future relationship with our largest and most influential trading partner will look like. The reason for this is that the Prime Minister is continuing with her failed strategy of looking inwards, focusing on managing the internal turmoil of the Conservative Party and not focusing on the needs of the UK as a whole and on the interests of Wales and the other nations. The political crisis is all of the UK Government’s own making. It needn’t have been this way.
The Prime Minister has spent the last two years, unfortunately, encouraging the expectations of militant, ideologically driven hard Brexiteers in her own party, and small wonder they feel let down by what she has tabled. She now, belatedly, needs to face down those in her party who will never support a relationship with the EU-27. She needs to listen to the views of the business community, the trade unions and the devolved Governments, and she could then begin to negotiate the right deal with the EU-27.
In Brussels, the EU-27 have been clear that if the UK Government moves away from its misjudged red lines and embraces a closer economic relationship—one that we set out in ‘Securing Wales’ Future’—then a cleaner, more coherent and favourable deal can be achieved. And while we see the UK Government’s position moving ever closer to ours, by only doing so in the most reluctant way—kicking and screaming—the Prime Minister has lost all the negotiating advantage she could have achieved.
Rather than platitudes under subject headings, with next to nothing on key issues like future migration and participation in programmes such as Horizon or Erasmus+, the political declaration needs to be based on a firm, mutual commitment from the UK and the EU-27 to a future relationship grounded in long-term participation in a customs union and the single market across all sectors. This is on offer. Michel Barnier has repeatedly talked about his preferred model being Norway plus, but progressing this has not been possible with a UK Government intent on clinging on to their red lines.
So what needs to change, before we could even consider supporting this deal? Well, perhaps relatively little in the withdrawal agreement itself, apart from ensuring that the backstop is never needed. And if our proposal of a long-term customs union is accepted, any theoretical case for the backstop largely evaporates. But we do need a fundamental rewriting of the political declaration and a fundamental change of mindset to be honest about the fact that the UK Government has made a clear choice to prioritise our economic stability over the soundbite of taking back control of our laws, borders and money.
No-one voted in the referendum, surely, for the economic and social catastrophe of a 'no deal' departure. We need to see a political declaration that sets out the intent of both sides to negotiate a long-term relationship that clearly reflects the choices of ‘Securing Wales’ Future’, something that is no longer unrealistic given the position the UK Government has already moved to. That approach would render the backstop unnecessary and would provide certainty for our people and our businesses that there won’t be another cliff edge in December 2020. And, in practical terms, it would almost certainly command a large majority in the House of Commons.
Time is very short until the European Council, but the political declaration is clearly a work in progress. Following my demand for an urgent meeting, at yesterday’s meeting of the Joint Ministerial Committee on EU negotiations, the Cabinet Secretary for Finance set out again our view on the right future relationship with the EU-27.
Llywydd, the final position of the Welsh Government will be determined in the light of whether or not the UK Government at this late stage sees sense.
Diolch, Llywydd. Mae'n nodweddiadol wrth ymdrin â negodiadau Brexit Llywodraeth y DU fy mod i'n rhoi'r newyddion diweddaraf i Aelodau'r Cynulliad yng nghanol yr argyfwng gwleidyddol gwaethaf a welais. Fel yr egluraf, mae'n argyfwng y gellid bod wedi ei osgoi. Mae'n argyfwng sydd wedi'i wreiddio mewn cyndynrwydd i fod yn onest am y cyfaddawdu anodd sydd ei angen yn y negodiadau, ac amharodrwydd i sicrhau consensws eang, gan gynnwys gyda'r llywodraethau datganoledig, ynghylch sut i ymdrin â'r heriau digyffelyb o adael yr Undeb Ewropeaidd. Nawr, wrth gwrs, mae gennym ni'r Brecsitwyr digyfaddawd yn y Blaid Geidwadol sydd wrthi fel lladd nadroedd yn ceisio sicrhau nad oes cytundeb, sy'n ceisio dwysáu'r argyfwng gwleidyddol ymhellach gydag etholiad arweinyddiaeth.
Heddiw, Llywydd, fe hoffwn i egluro safbwynt Llywodraeth Cymru ar y cytundeb ac amlinellu'r pethau nesaf y mae angen eu gwneud, a hynny ar fyrder, gan Lywodraeth y DU. Mae'n bwysig, wrth gwrs, i wahaniaethu rhwng y cytundeb ymadael a'r berthynas economaidd yn y dyfodol y bydd angen ei hegluro yn y datganiad gwleidyddol. Mae angen dirfawr am nifer o'r agweddau ar y cytundeb ymadael. Mae sicrhau'r cyfnod pontio yn gwbl hanfodol er mwyn osgoi cyrraedd dibyn ymhen dim ond pedwar mis. Bydd amddiffyn hawliau dinasyddion yn sicrhau statws dinasyddion yr UE sydd wedi dewis byw yma, gan gyfrannu at ein heconomi a'n gwasanaethau cyhoeddus, a hefyd rhai o wladolion y DU sydd wedi dewis byw a gweithio neu ymddeol mewn mannau eraill yn Ewrop. Mae'n warthus bod Llywodraeth y DU wedi defnyddio dinasyddion yr UE a'r DU fel gwystlon tactegol yn yr hyn sy'n gêm wyddbwyll o wleidyddiaeth plaid.
Rydym ni'n llwyr gydnabod pwysigrwydd sicrhau cytundeb Dydd Gwener y Groglith yng Ngogledd Iwerddon i wneud yn siŵr nad yw Brexit yn peryglu'r heddwch a'r ffyniant a ddaeth i Ynys Iwerddon yn sgil y cytundeb. Fel yr wyf i wedi sôn hyd syrffed yn y Siambr hon ar sawl achlysur, mae'r materion trawsffiniol ar Ynys Iwerddon wrth wraidd Brexit ac maen nhw'n dangos methiannau'r cytundeb diweddaraf a rhai Prif Weinidog y DU. Rydym ni'n deall, o gofio dihidrwydd peryglus rhai yn y Blaid Geidwadol ynghylch cytundeb Dydd Gwener y Groglith, bod ar 27 aelod yr UE angen sicrwydd cadarn na fydd y ffin galed yn dychwelyd mewn unrhyw ffordd. Mae elfennau o'r cynllun ôl-stop yn broblemus ar y gorau, ond ni fyddai angen eu gweithredu fyth pe byddai Llywodraeth y DU wedi croesawu ateb sy'n cydnabod pwysigrwydd y berthynas agosaf bosibl rhwng y DU gyfan a'r UE, heb fod yn aelod. Pe bai Llywodraeth y DU wedi arddel y safbwynt a amlinellwyd gennym ni ar y cyd â Phlaid Cymru bron i ddwy flynedd yn ôl ar gyfer perthynas economaidd yn y dyfodol a fyddai'n cynnwys mynediad llawn a dilyffethair i'r farchnad sengl ac undeb tollau, ni fyddai fyth angen unrhyw gynllun ôl-stop. Ond yr hyn sydd gennym ni yn lle hynny gan Lywodraeth y DU yw datganiad gwleidyddol hollol annigonol.
Methiant gwirioneddol y cytundeb presennol yw'r diffyg cynnydd yn y datganiad gwleidyddol a diffyg eglurder, sy'n peri pryder. Beth mae Llywodraeth y DU wedi bod yn ei wneud dros y ddwy flynedd diwethaf? Nid oes gennym ni syniad beth fydd perthynas y DU yn y dyfodol gyda'n partneriaid masnachu mwyaf o ran maint a dylanwad. Y rheswm am hyn yw bod y Prif Weinidog yn parhau gyda'i strategaeth fethedig o edrych tuag i mewn, gan ganolbwyntio ar reoli cythrwfl mewnol y Blaid Geidwadol ac nid canolbwyntio ar anghenion y DU yn ei chyfanrwydd a buddiannau Cymru a'r gwledydd eraill. Mae'r argyfwng gwleidyddol yn un o greadigaeth Llywodraeth y DU i gyd. Doedd dim rhaid i bethau fod fel hyn.
Mae'r Prif Weinidog wedi treulio'r ddwy flynedd diwethaf, yn anffodus, yn porthi disgwyliadau Brecsitwyr digyfaddawd milwriaethus, ideolegol yn ei phlaid ei hun, a does syndod yn y byd eu bod wedi eu siomi gan yr hyn y mae hi wedi ei gyflwyno. Nawr, yn rhy hwyr o lawer, mae'n rhaid iddi hi drechu'r rhai yn ei phlaid na wnaiff fyth gefnogi perthynas â 27 gwlad yr UE. Mae'n rhaid iddi wrando ar farn y gymuned fusnes, yr undebau llafur a'r llywodraethau datganoledig, ac wedyn fe allai hi ddechrau negodi'r cytundeb priodol â 27 gwlad yr UE.
Ym Mrwsel, mae 27 gwlad yr UE wedi datgan yn glir pe bai Llywodraeth y DU yn cefnu ar ei safbwyntiau cyfeiliornus ac yn cofleidio perthynas economaidd agosach—un a amlinellwyd gennym ni yn 'Diogelu Dyfodol Cymru'—yna gellir sicrhau cytundeb symlach, mwy cydlynol a ffafriol. Ac er y gwelwn ni safbwynt Llywodraeth y DU yn symud yn nes o hyd at un ni, drwy wneud hynny dim ond yn y modd mwyaf amharod—dan gicio a strancio—mae'r Prif Weinidog wedi colli pob mantais negodi y gallasai hi eu cyflawni.
Yn hytrach nag ystrydebau o dan benawdau pwnc, gyda'r nesaf peth i ddim ar faterion allweddol fel mudo yn y dyfodol a chymryd rhan mewn rhaglenni fel Horizon neu Erasmus +, mae angen i'r datganiad gwleidyddol fod yn seiliedig ar ymrwymiad cadarn a chytûn gan y DU a 27 gwlad yr UE i berthynas yn y dyfodol sy'n seiliedig ar fod yn rhan hirdymor mewn undeb tollau a'r farchnad sengl ym mhob sector. Mae hyn yn cael ei gynnig. Mae Michel Barnier wedi sôn droeon mai ei hoff fodel ef yw 'Norwy plws', ond nid yw hyn wedi bod yn bosibl gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig sy'n benderfynol o wrthod cyfaddawdu.
Felly pa newid sydd ei angen, cyn y gallem ni hyd yn oed ystyried cefnogi'r cytundeb hwn? Wel, efallai cymharol ychydig yn y cytundeb ymadael ei hun, ar wahân i sicrhau na fydd angen byth am y cynllun ôl-stop. Ac os derbynnir ein cynnig o undeb tollau tymor hir, mae unrhyw achos damcaniaethol ar gyfer cynllun ôl-stop yn diflannu i raddau helaeth. Ond mae angen ailysgrifennu'r datganiad gwleidyddol yn ei hanfod a chael newid sylfaenol yn y meddylfryd er mwyn bod yn onest ynghylch y ffaith bod Llywodraeth y DU wedi gwneud dewis clir i flaenoriaethu ein sefydlogrwydd economaidd dros y dôn gron o adfer rheolaeth dros ein cyfreithiau, ein ffiniau a'n harian.
Ni phleidleisiodd neb yn y refferendwm, does bosib, am drychineb economaidd a chymdeithasol o ymadael heb gytundeb. Mae angen inni weld datganiad gwleidyddol sy'n nodi bwriad y ddwy ochr i drafod perthynas hirdymor sy'n adlewyrchu'n glir y dewisiadau a gyflwynir yn 'Diogelu Dyfodol Cymru', rhywbeth nad yw bellach yn afrealistig o ystyried y safbwynt y mae Llywodraeth y DU eisoes wedi dechrau ei arddel. Byddai mynd ati fel yna yn gwneud y cynllun ôl-stop yn ddiangen a byddai'n rhoi sicrwydd i'n pobl a'n busnesau na fyddwn ni'n camu tuag at ochr dibyn arall ym mis Rhagfyr 2020. Ac, yn ymarferol, byddai hynny bron yn sicr yn ennill mwyafrif mawr yn Nhŷ'r Cyffredin.
Mae amser yn brin iawn tan y Cyngor Ewropeaidd, ond mae'r datganiad gwleidyddol yn amlwg yn waith ar y gweill. Yn dilyn fy nghais am gyfarfod brys yng nghyfarfod y Cyd-bwyllgor Gweinidogion ar Negodiadau'r UE ddoe, eglurodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid eto ein barn ar y berthynas briodol yn y dyfodol gyda 27 gwlad yr UE.
Llywydd, penderfynir ar safbwynt terfynol Llywodraeth Cymru yng ngoleuni'r ffaith a fydd Llywodraeth y DU ar yr adeg hwyr hon yn gweld synnwyr ai peidio.
Can I thank the First Minister for his statement this afternoon? Whilst I'm disappointed with the tone of today's statement, the First Minister does confirm that, to support this deal, relatively little in the draft withdrawal agreement needs to change. And so, Llywydd, my first question is: in that case, can the First Minister explain why on earth he and his Government are not supporting this withdrawal agreement?
Of course, as the Prime Minister has made absolutely clear, although this represents a significant breakthrough, it is not the final deal, and negotiations to produce a full political declaration are now taking place. Now, in today's statement, the First Minister has made it clear that he believes the UK Government's approach shows a lack of any meaningful engagement with the devolved administrations, but I have to say the First Minister has not extended any invitations to discuss the impact of the withdrawal agreement on Wales with me as party leader in this place. And, since I have been in this job, the Welsh Government has not extended any invitations to discuss Welsh Government legislation with me as leader, so it's a bit rich to talk about engagement if that engagement only ever seems to be one way. Therefore, does the First Minister agree with me that, rather than playing party politics, it would have been far better for Assembly leaders to have met and discussed the proposals and the impact these proposals will have on Wales and the operation of the Assembly? If the genuine view of the Welsh Government is to respect the 2016 referendum result and deliver a Brexit agreement that works for Welsh businesses and communities, then perhaps the communication channels have to be open both in Wales and in Westminster.
A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma? Er fy mod i'n siomedig ynghylch ysbryd datganiad heddiw, mae'r Prif Weinidog yn cadarnhau, i gefnogi'r fargen hon, mai cymharol ychydig yn y cytundeb ymadael drafft sydd angen ei newid. Ac felly, Llywydd, fy nghwestiwn cyntaf yw; os felly, a wnaiff y Prif Weinidog egluro pam ar y ddaear nad yw ef a'i Lywodraeth yn cefnogi'r cytundeb ymadael hwn?
Wrth gwrs, fel mae'r Prif Weinidog wedi ei gwneud hi'n gwbl glir, er bod hyn yn gam pwysig ymlaen, nid dyma'r cytundeb terfynol, ac mae trafodaethau'n cael eu cynnal ar hyn o bryd i gynhyrchu datganiad gwleidyddol llawn. Nawr, yn y datganiad heddiw, mae'r Prif Weinidog wedi ei gwneud hi'n glir ei fod yn credu bod y ffordd y mae Llywodraeth y DU yn mynd ati yn dangos diffyg unrhyw ymgysylltu ystyrlon â'r gweinyddiaethau datganoledig, ond mae'n rhaid imi ddweud nad estynnodd y Prif Weinidog unrhyw wahoddiad i drafod effaith y cytundeb ymadael hwn ar Gymru gyda mi fel arweinydd y blaid yn y lle hwn. Ac, ers imi fod yn y swydd hon, nid yw Llywodraeth Cymru wedi rhoi unrhyw wahoddiad i drafod deddfwriaeth Llywodraeth Cymru gyda mi fel arweinydd, felly rydych chi'n un da i siarad am ymgysylltu pan ymddengys bod yr ymgysylltu hynny wastad un ffordd yn unig. Felly, a yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi, yn hytrach na chwarae gwleidyddiaeth plaid, y byddai hi wedi bod yn well o lawer i arweinwyr y Cynulliad gwrdd a thrafod y cynigion a'r effaith a gaiff y cynigion hyn ar Gymru a sut mae'r Cynulliad yn gweithio? Os yw Llywodraeth Cymru yn wirioneddol gredu bod yn rhaid parchu canlyniad refferendwm 2016 a chyflwyno cytundeb Brexit sy'n gweithio i fusnesau a chymunedau, yna efallai bod angen i'r sianeli cyfathrebu fod yn agored yng Nghymru ac yn San Steffan.
Llywydd, the tone of today's statement, and the First Minister's commentary on UK Conservative internal party relationships, is a bit rich when you look at the discipline of some Welsh Government Ministers, and does nothing remotely constructive to support Welsh industry. Indeed, it makes Wales look weak in leadership at a time when the country should be focusing on getting the best possible deal for its people.
The draft withdrawal agreement confirmed a time-limited implementation period that provides a bridge to the future relationship, allowing businesses to continue trading as now until the end of 2020—I hope that's something that the First Minister would welcome, and I'd be grateful for his comments on that implementation period.
The First Minister makes it clear in today's statement that the Prime Minister needs to listen to the views of the business community, but let me remind him that the CBI has made it clear that, and I quote:
'This deal is a compromise, including for business, but it offers that essential transitional period as a step back from the cliff-edge.'
Unquote. Indeed, he will also be aware of the views of the chief executive of Aston Martin, Andy Palmer, who has said that the draft Brexit deal was 'good enough'. Therefore, perhaps it's the First Minister who needs to listen to the views of the business community, who have made it clear that the Labour Party should work with business, not seek to control it. So, can he confirm what initial discussions he's had with business leaders in Wales, so that we can be sure their views will be accurately reflected when Welsh Government Ministers continue to discuss the impact of the draft withdrawal agreement with their Westminster counterparts in the coming weeks?
As the First Minister is aware, the Welsh agricultural industry is closely integrated with the European market, and I'm sure that he will have seen the comments issued by National Farmers Union Cymru, again cautiously welcoming the draft agreement as a step closer to delivering the free and frictionless trade that Welsh farmers want to see with the EU.
Of course, NFU Cymru has also made it abundantly clear, as well as the Farmers Union of Wales, that there are question marks over whether the draft agreement will secure parliamentary approval, and that Welsh farmers now look to their politicians to do what is best for the country. Therefore, in those circumstances, perhaps the First Minister could tell us what he is doing to ensure that Welsh Members of Parliament fully endorse the views of the farming industry in Wales so that all Welsh politicians will put the needs and sustainability of the industry at the top of their agenda.
Of course, there's still plenty of detail that's yet to be firmly meted out in the UK Government's draft withdrawal agreement. For example, one issue is around the lack of firm detail on the impact of this agreement on Britain's fishing industry, in which Wales plays a significant role. As I understand it, the British fishing industry continues to call for the UK to abandon the common fisheries policy and develop as an independent coastal state by the end of 2020, but there's some ambiguity surrounding access for EU vessels to British waters. Therefore, perhaps the First Minister could tell us what the Welsh Government's view is on this specific issue, and what representations he and his colleagues have made to ascertain what the draft withdrawal agreement will mean for Welsh fisheries.
In the past few weeks, the First Minister has made it clear that the last thing the Welsh Government wants to see is a hard border between Ireland and Wales, and I very much agree with him. He has said that there could be huge implications, particularly on the road structure leading to our ports. First Minister, the case for dualling the A40 in my constituency has been made since the 1950s, and I have continually asked Government Ministers in this Chamber about commitments to dualling this road. We've seen nothing since the creation of the Assembly to deliver genuine improvements to existing road networks.
The Assembly's External Affairs and Additional Legislation Committee report into the implications of Brexit for Welsh ports last year confirmed that Wales had previously not taken full advantage of the funding associated with the trans-European network. Therefore, in light of the Welsh Government's new concerns for the road structures around Welsh ports, can you now tell us what plans you have to genuinely start tackling these long-standing issues?
This brings me to the wider point about preparing for Britain's withdrawal from the European Union, where it appears as though there are plenty of issues that the Welsh Government could be addressing within its own competencies, yet there seems to be little evidence of real action being taken.
Whilst it's easy to criticise the UK Government, Government Ministers in Wales could and should do more to start addressing some of the issues raised in Assembly committee reports surrounding the implications of Brexit on Wales, rather than just commentating on UK Government policies and announcements.
Therefore, Llywydd, in closing, can I thank the First Minister for his statement? We on this side of the Chamber look forward to scrutinising the detail of this draft agreement and its impact on Wales in the coming weeks, and we look forward to working, where we can, with both the UK Government and the Welsh Government to prepare the best possible deal for the people of Wales.
Llywydd, roedd ysbryd datganiad heddiw, a sylwadau'r Prif Weinidog ynglŷn â pherthnasoedd mewnol Plaid Geidwadol y DU yn eironig pan edrychwch chi ar ddisgyblaeth rhai o Weinidogion Llywodraeth Cymru, ac nid yw'n gwneud unrhyw beth adeiladol o bell ffordd i gefnogi diwydiant Cymru. Yn wir, mae'n gwneud i Gymru edrych yn wan o ran arweinyddiaeth ar adeg pan ddylai'r wlad fod yn canolbwyntio ar gael y fargen orau bosibl ar gyfer ei phobl.
Cadarnhaodd y cytundeb ymadael drafft y bydd cyfnod gweithredu gyda therfyn amser iddo yn darparu pont i'r berthynas yn y dyfodol, gan alluogi busnesau i barhau i fasnachu fel hyn tan ddiwedd 2020—rwy'n gobeithio bod hynny'n rhywbeth y byddai'r Prif Weinidog yn ei groesawu, ac fe fyddwn i'n ddiolchgar am ei sylwadau ynglŷn â'r cyfnod gweithredu hwnnw.
Mae Prif Weinidog Cymru yn ei gwneud hi'n glir yn y datganiad heddiw bod angen i Brif Weinidog y DU wrando ar farn byd busnes, ond gadewch imi ei atgoffa bod Cydffederasiwn Diwydiant Prydain wedi ei gwneud hi'n glir bod
y fargen hon yn gyfaddawd, gan gynnwys ar gyfer busnes, ond mae'n cynnig y cyfnod pontio hanfodol hwnnw fel cam yn ôl o ymyl y dibyn.
Yn wir, bydd hefyd yn ymwybodol o farn prif weithredwr Aston Martin, Andy Palmer, sydd wedi dweud bod cytundeb drafft Brexit yn 'ddigon da'. Felly, efallai mai Prif Weinidog Cymru ddylai wrando ar farn byd busnes, sydd wedi ei gwneud hi'n glir y dylai'r Blaid Lafur weithio gyda'r byd busnes, nid ceisio ei reoli. Felly, a wnaiff ef gadarnhau pa drafodaethau cychwynnol y mae wedi'u cael gydag arweinwyr busnes yng Nghymru, fel y gallwn ni fod yn sicr y caiff eu barn ei hadlewyrchu'n gywir pan fydd Gweinidogion Llywodraeth Cymru yn parhau i drafod effaith y cytundeb ymadael drafft gyda'u cymheiriaid yn San Steffan yn ystod yr wythnosau nesaf?
Fel y mae Prif Weinidog Cymru'n ymwybodol, ceir perthynas agos rhwng diwydiant amaethyddol Cymru a'r farchnad Ewropeaidd, ac rwy'n siŵr y bydd wedi gweld sylwadau Undeb Cenedlaethol Amaethwyr Cymru, sydd unwaith eto yn rhoi croeso gochelgar i'r cytundeb drafft fel cam yn agosach at gyflawni'r masnachu rhwydd a didramgwydd y mae ffermwyr Cymru eisiau ei weld gyda'r UE.
Wrth gwrs, mae NFU Cymru hefyd wedi ei gwneud hi'n gwbl glir, yn ogystal ag Undeb Amaethwyr Cymru, ei bod hi'n amheus a fydd y cytundeb drafft yn cael cymeradwyaeth Seneddol, a bod ffermwyr Cymru yn edrych yn awr at eu gwleidyddion i wneud yr hyn sydd orau i'r wlad. Felly, yn yr amgylchiadau hynny, efallai y gwnaiff y Prif Weinidog ddweud wrthym ni beth y mae'n ei wneud i sicrhau bod Aelodau Seneddol Cymru yn cefnogi barn y diwydiant ffermio yng Nghymru yn llawn fel y bydd holl wleidyddion Cymru yn rhoi anghenion a chynaliadwyedd y diwydiant ar frig eu hagenda.
Wrth gwrs, mae digon o fanylion o hyd sydd eto i'w cynnwys yn gadarn yng nghytundeb ymadael drafft Llywodraeth y DU. Er enghraifft, mae un mater ynghylch y diffyg manylion pendant ar effaith y cytundeb hwn ar ddiwydiant pysgota Prydain, y mae Cymru yn chwarae rhan sylweddol ynddo. Fel rwyf i'n deall pethau, mae diwydiant pysgota Prydain yn parhau i alw ar y DU i roi'r gorau i'r polisi pysgodfeydd cyffredin a datblygu fel gwladwriaeth arfordirol annibynnol erbyn diwedd 2020, ond mae rhywfaint o amwysedd ynghylch llongau o'r UE yn dod i ddyfroedd Prydain. Felly, efallai y gwnaiff y Prif Weinidog ddweud wrthym ni beth yw barn Llywodraeth Cymru ar y mater penodol hwn, a pha sylwadau y mae ef a'i gydweithwyr wedi eu gwneud i ganfod beth fydd y cytundeb ymadael drafft yn ei olygu i bysgodfeydd Cymru.
Yn yr ychydig wythnosau diwethaf, mae'r Prif Weinidog wedi ei gwneud hi'n glir mai'r peth olaf y mae Llywodraeth Cymru eisiau ei weld yw ffin galed rhwng Iwerddon a Chymru, ac rwy'n cytuno ag ef i raddau helaeth iawn. Dywedodd y gallai fod goblygiadau enfawr, yn enwedig o ran y ffyrdd sy'n arwain i'n porthladdoedd. Prif Weinidog, bu dadlau dros ddeuoli'r A40 yn fy etholaeth i ers y 1950au, ac rwyf i wedi holi Gweinidogion y Llywodraeth yn y Siambr hon yn barhaus am ymrwymiadau i ddeuoli'r ffordd hon. Nid ydym ni wedi gweld unrhyw beth ers creu'r Cynulliad i sicrhau gwelliannau gwirioneddol i'r rhwydweithiau ffyrdd presennol.
Cadarnhaodd adroddiad Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol y Cynulliad ynglŷn â goblygiadau Brexit ar borthladdoedd Cymru y llynedd nad oedd Cymru wedi manteisio'n llawn ar y cyllid sy'n gysylltiedig â'r rhwydwaith traws-Ewropeaidd. Felly, yng ngoleuni pryderon newydd Llywodraeth Cymru am y strwythurau ffyrdd o amgylch porthladdoedd Cymru, a wnewch chi ddweud wrthym ni nawr pa gynlluniau sydd gennych chi i ddechrau mynd i'r afael o ddifrif â'r materion hirsefydlog hyn?
Daw hyn â mi at y pwynt ehangach ynghylch paratoi ar gyfer ymadawiad Prydain o'r Undeb Ewropeaidd, pryd mae'n ymddangos fel petai digon o faterion y gallai Llywodraeth Cymru fynd i'r afael â nhw o fewn ei chymwyseddau ei hun, ac eto mae'n ymddangos nad oes fawr ddim tystiolaeth o unrhyw gamau pendant.
Er ei bod hi'n hawdd beirniadu Llywodraeth y DU, gallai a dylai Gweinidogion y Llywodraeth yng Nghymru wneud mwy i ddechrau mynd i'r afael â rhai o'r materion a grybwyllwyd yn adroddiadau'r Pwyllgor Cynulliad ynghylch goblygiadau Brexit ar Gymru, yn hytrach na dim ond sylwebu ar bolisïau a chyhoeddiadau Llywodraeth y DU.
Felly, Llywydd, i gloi, a gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad? Rydym ni ar yr ochr hon i'r Siambr yn edrych ymlaen at graffu ar fanylion y cytundeb drafft hwn a'i effaith ar Gymru yn yr wythnosau nesaf, ac rydym ni'n edrych ymlaen at weithio, lle gallwn ni, gyda Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru hefyd i baratoi'r fargen orau bosibl i bobl Cymru.
Can I thank the leader of the opposition for his comments? He asks what the issue is with regard to the withdrawal agreement. It's longevity, really. It seems to me that the agreement kicks the can down the road. Where will we be in December 2020? Will we be in exactly the same situation again? We've already had two years, and here we find ourselves in a situation where the agreement is not permanent. Our position is quite simple, and that is: we want to see full and unfettered access to the single market and to remain in the customs union, and anything that is short of that clearly is not something that we could agree to.
He is right to say that businesses and others have cautiously welcomed the deal, but that, I believe, is because they think the alternative is no deal at all, which nobody wants. So, I can imagine why people would want to support this deal for fear that there's nothing else on the table. I believe it is possible to look again at, certainly, the political declaration, and to be more certain about the way forward. That means making a commitment to the customs union and to the single market.
I have to say, I think the Prime Minister's painted herself in a corner on this. She needn't have run the general election last year on the basis of putting before the British people the vision of a hard-ish Brexit, which they didn't accept, and she has found it difficult to get out of the corner that she has found herself in. But I have to say, he makes reference to my tone. My tone is as of nothing compared to those of his own colleagues in London. His own colleagues in London have openly called for the Prime Minister to resign. They have been openly abusive, really, actually, in terms of the way they've described her. The reality is that I have been, I think, gentle compared to the tone that's been adopted by Conservative politicians, and this is the problem, isn't it?
Yes, there are those in my party that take a different view. There are some in my party in Westminster who are Brexiteers. There are not many of them, but they're there. The problem is that the divisions in the Conservative Party are so vast that it's very difficult to see how there can be any unity in that party around a vision for Brexit. He says 'playing politics'. The worry I have is: where does it end? There's no leadership because there can't be. We have a Prime Minister who's lost a lot of Ministers—Cabinet Ministers who've resigned. We have a number in her party who don't support her own policy. In those circumstances, he says that leadership in the Welsh Government is weak. Well, we can only point at London and say, 'Where is the leadership in London, given the circumstances that exist there?'
We have always been constant in what we've called for. We laid out our vision two years ago as to what we wanted. We do work with the UK Government; I will single out David Lidington as somebody who it's possible to work with and to discuss issues with. There is a relationship there. It's not consistent, because other UK Government departments see things in a slightly different light.
He mentions that there is a need for a bridge. That may be right, but a bridge to what? At the moment, we don't know where that bridge leads, and that is the problem. Two years ago, there was talk of constructing a bridge and, now, there's still talk of constructing a bridge. We don't know what the final destination actually is. Listening to the views of the business community, their view is quite simply this: they want certainty. And whilst this might provide a temporary level of certainty, it doesn't provide the certainty that they need, particularly with regard to their ability to access skilled labour.
As far as the agriculture industry is concerned, well, there are many issues there that need to be resolved. Market access is key; without market access, sheep farming, in particular, can't survive in Wales. The UK market simply isn't big enough to support the UK's own sheep meat industry, so it's not simply a question of supporting farmers; it's ensuring that they have access to their market as well.
The same is true of fishing. It's one thing to have sufficient access, as you would see it, to your own coastal waters, but when you're utterly dependent on exporting the fish, you have to ensure that you've got a market for those fish as well. It would be no good for the UK to be able to land more fish, even if that were possible, and I don't believe that's possible because of the low level of fish stocks. The reality is that most of those fish would have no market, so that has to be looked at as well.
He mentioned the issue of the hard border. Work is being carried out through a ports group as to how that would move forward. I have to say to him, it would be Pembroke Dock rather than Fishguard that would be the emphasis in terms of freight. Fishguard tends to take people, Pembroke Dock tends to take freight and Holyhead takes both.
He says that nothing's been done to improve the road. Well, the Robeston Wathen bypass is there and the Llanddowror bypass is there, of course, heading off towards Pembroke Dock in the other direction. So, there have been road improvements there as well, but that's not the issue. The issue is not what happens on those roads, it's what happens at the ports.
If we have a situation where the UK Government decides to take a heavy hand in terms of customs, that will lead to delays and that will mean the need for accommodation at those ports rather than further on down the roads. We don't know what that will look like. We don't know what level of checks will be implemented. We assume there'd be no passport control because the common travel area has been preserved, but will there be an element of customs checks, how will they be carried out, will they be random, will they be heavy? None of these questions have been answered, so it's very difficult to prepare our ports for a scenario that's not yet clear. But, as I said, there is a ports working group that has been set up with the UK Government to look at this.
In terms of preparing for withdrawal, we're already on track for doing that. I've said before that a 'no deal' Brexit is not something that can be prepared for. It can't be militated against. It can't be seen as one option amongst many. It's a disastrous outcome and we have, through the EU transition fund and through working with businesses and with our farmers, put in place what needs to be done in order to promote Wales in the future, to give Wales more markets in the future by expanding our overseas offices. But of course, ultimately, if we cannot get the trading relationship right with our closest, biggest market—which will always be our closest, biggest market—then we will not get it right with any other market.
A gaf i ddiolch i arweinydd yr wrthblaid am ei sylwadau? Mae'n gofyn beth yw'r broblem o ran y cytundeb ymadael. Ei hirhoedledd, mewn gwirionedd. Mae'n ymddangos i mi nad yw'r cytundeb yn mynd at wraidd y mater. Ble fyddwn ni ym mis Rhagfyr 2020? A fyddwn ni yn yr union un sefyllfa eto? Rydym ni eisoes wedi cael dwy flynedd, a dyma ni'n canfod ein hunain mewn sefyllfa lle nad yw'r cytundeb yn barhaol. Mae ein safbwynt yn eithaf syml, a hynny yw: rydym ni eisiau gweld mynediad llawn a dilyffethair i farchnad sengl ac i aros yn yr undeb tollau, ac mae unrhyw beth sy'n llai na hynny yn amlwg yn rhywbeth na allem ni gytuno iddo.
Mae'n iawn iddo ddweud bod busnesau ac eraill wedi rhoi croeso gochelgar i'r cytundeb, ond mae hynny, rwy'n credu, oherwydd eu bod yn credu mai'r dewis arall yw dim cytundeb o gwbl, nad oes neb eisiau ei weld. Felly, gallaf ddychmygu pam y byddai pobl eisiau cefnogi'r cytundeb hwn oherwydd yr ofn nad oes unrhyw beth arall ar gael. Rwy'n credu ei bod hi'n bosibl edrych eto ar, yn sicr, y datganiad gwleidyddol, ac i fod yn fwy penodol ynghylch y ffordd ymlaen. Mae hynny'n golygu gwneud ymrwymiad i'r undeb tollau a'r farchnad sengl.
Mae'n rhaid imi ddweud, rwy'n credu bod Prif Weinidog y DU wedi rhoi ei hun mewn cornel ynghylch hyn. Doedd dim rhaid iddi gynnal etholiad cyffredinol y llynedd ar sail rhoi gweledigaeth o Brexit caled gerbron pobl Prydain, na wnaethon nhw mo'i derbyn, ac mae hi wedi ei chael hi'n anodd cael ei hun allan o'r gornel y canfu ei hun ynddi. Ond mae'n rhaid imi ddweud, mae'n cyfeirio at dinc fy llais. Nid yw tinc fy llais yn ddim o'i gymharu â hwnnw o eiddo ei gyd-Aelodau yn Llundain. Mae ei gyd-Aelodau ei hun yn Llundain wedi galw'n agored am ymddiswyddiad y Prif Weinidog. Maen nhw wedi bod yn agored ymosodol, mewn gwirionedd, o ran y ffordd y maen nhw wedi ei disgrifio hi. Y gwir amdani yw y bûm i, rwy'n credu, yn dyner o'i gymharu â'r naws a fabwysiadwyd gan wleidyddion Ceidwadol, a dyma'r broblem, ynte?
Oes, mae rhai yn fy mhlaid i â safbwynt gwahanol. Ceir rhai yn fy mhlaid yn San Steffan sydd yn Frecsitwyr. Nid oes llawer ohonyn nhw, ond maen nhw'n bodoli. Y broblem yw bod y rhaniadau yn y Blaid Geidwadol mor helaeth fel ei bod hi'n anodd iawn gweld sut y gellir cael unrhyw undod yn y blaid honno o ran gweledigaeth ar gyfer Brexit. Mae'n dweud 'chwarae gwleidyddiaeth'. Y pryder sydd gennyf i yw; ble daw hyn i ben? Nid oes unrhyw arweinyddiaeth oherwydd ni ellir cael hynny. Mae gennym ni Brif Weinidog sydd wedi colli llawer o Weinidogion—Gweinidogion Cabinet sydd wedi ymddiswyddo. Mae nifer yn ei phlaid nad ydyn nhw'n cefnogi ei pholisi ei hun. Yn yr amgylchiadau hynny, mae'n dweud bod arweinyddiaeth yn Llywodraeth Cymru yn wan. Wel, ni allwn ni ond cyfeirio at Lundain a dweud, 'Ble mae'r arweinyddiaeth yn Llundain, o ystyried yr amgylchiadau sy'n bodoli yn y fan honno?'
Rydym ni wastad wedi bod yn gyson yn yr hyn y bûm yn galw amdano. Fe wnaethom ni lunio ein gweledigaeth ddwy flynedd yn ôl ynghylch beth yr oeddem ni ei eisiau. Rydym ni yn gweithio gyda Llywodraeth y DU; fe wnaf i enwi David Lidington fel rhywun y mae'n bosibl gweithio ag ef ac i drafod materion gydag ef. Mae yna berthynas yno. Nid yw'n gyson, oherwydd bod adrannau eraill yn Llywodraeth y DU yn gweld pethau mewn goleuni fymryn yn wahanol.
Mae'n crybwyll bod angen pont. Efallai fod hynny'n wir, ond pont at beth? Ar hyn o bryd, nid ydym ni'n gwybod i ble mae'r bont honno yn arwain, a dyna'r broblem. Ddwy flynedd yn ôl, bu sôn am adeiladu pont, a nawr mae sôn am adeiladu pont o hyd. Nid ydym ni'n gwybod beth yw'r cyrchfan terfynol mewn gwirionedd. O wrando ar farn byd busnes, eu barn nhw yn syml yw hyn; maen nhw eisiau sicrwydd. Ac er y gallai hyn roi elfen o sicrwydd dros dro, nid yw'n rhoi'r sicrwydd sydd ei angen, yn arbennig o ran eu gallu i gael gweithwyr medrus.
O ran y diwydiant amaethyddiaeth, wel, ceir nifer o broblemau y mae angen eu datrys. Mae mynediad i'r farchnad yn allweddol; heb fynediad i'r farchnad, ni all ffermio defaid, yn enwedig, oroesi yng Nghymru. Nid yw marchnad y DU yn ddigon mawr i gefnogi diwydiant cig defaid y DU, felly nid yw'n fater syml o gefnogi ffermwyr; mae ynglŷn â sicrhau bod ganddyn nhw fynediad i'w marchnad hefyd.
Mae'r un peth yn wir am bysgota. Un peth yw cael mynediad digonol, fel yr ydych chi'n ei gweld hi, i'ch dyfroedd arfordirol eich hun, ond pan yr ydych chi'n gwbl ddibynnol ar allforio'r pysgod, mae'n rhaid ichi sicrhau bod gennych chi farchnad ar gyfer y pysgod hynny hefyd. Byddai'n dda i ddim i'r DU allu dal mwy o bysgod, hyd yn oed pe bai hynny'n bosibl, ac nid wyf yn credu ei fod yn bosibl oherwydd y lefel isel o stociau pysgod. Y gwir amdani yw na fyddai marchnad i'r rhan fwyaf o'r pysgod hynny, felly mae angen ystyried hynny hefyd.
Soniodd am fater y ffin galed. Mae gwaith yn cael ei wneud drwy gyfrwng grŵp porthladdoedd ynghylch sut y byddai hynny'n datblygu. Mae'n rhaid imi ddweud wrtho, y byddai'r pwyslais ar Ddoc Penfro yn hytrach nag Abergwaun o ran cludo nwyddau. Mae Abergwaun yn tueddu i gludo pobl, ac mae Doc Penfro yn tueddu i gludo nwyddau ac mae Caergybi'n cludo'r ddau.
Dywed nad oes dim wedi'i wneud i wella'r ffordd. Wel, mae ffordd osgoi Robeston Wathen yn bodoli a ffordd osgoi Llanddowror, wrth gwrs, sy'n mynd tuag at Ddoc Penfro i'r cyfeiriad arall. Felly, bu gwelliannau ffyrdd hefyd, ond nid dyna'r broblem. Y broblem yw, nid beth sy'n digwydd ar y ffyrdd hynny, ond beth fydd yn digwydd yn y porthladdoedd.
Os oes gennym ni sefyllfa lle mae Llywodraeth y DU yn penderfynu bod yn llawdrwm o ran tollau, bydd hynny'n arwain at oedi a bydd hynny'n golygu y bydd angen llety yn y porthladdoedd hynny yn hytrach nag ymhellach ar hyd y ffyrdd. Nid ydym ni'n gwybod beth fydd y sefyllfa yn hynny o beth. Nid ydym ni'n gwybod pa fath o wiriadau gaiff eu gweithredu. Rydym ni'n tybio na fyddai unrhyw reolaeth basbort oherwydd bod yr ardal deithio gyffredin wedi ei chadw, ond a fydd elfen o wiriadau tollau, sut cânt eu cynnal, a fyddan nhw ar hap, a fyddan nhw'n llym? Nid oes unrhyw un o'r cwestiynau hyn wedi eu hateb, felly mae'n anodd iawn paratoi ein porthladdoedd ar gyfer sefyllfa nad yw eto yn glir. Ond, fel y dywedais, mae gweithgor porthladdoedd wedi'i sefydlu gyda Llywodraeth y DU i edrych ar hyn.
O ran paratoi ar gyfer ymadael, rydym ni eisoes ar y trywydd iawn i wneud hynny. Rwyf wedi dweud o'r blaen bod Brexit 'digytundeb' yn rhywbeth nad oes modd paratoi ar ei gyfer. Ni ellir paratoi trefniadau lliniaru ar ei gyfer. Ni ellir ei weld fel un dewis ymhlith llawer. Mae'n ganlyniad trychinebus a, drwy gronfa bontio'r UE a thrwy weithio gyda busnesau a gyda'n ffermwyr, rydym ni wedi gwneud yr hyn sy'n angenrheidiol er mwyn hyrwyddo Cymru yn y dyfodol, i roi mwy o farchnadoedd yn y dyfodol i Gymru drwy ehangu ein swyddfeydd tramor. Ond wrth gwrs, yn y pen draw, os na allwn ni gael y berthynas fasnachu yn iawn gyda'n marchnad agosaf, fwyaf—a fydd ein marchnad agosaf, fwyaf bob amser—yna ni chawn ni hynny'n iawn gydag unrhyw farchnad arall.
I'm very grateful to the First Minister for the statement today. I think it was a useful and fair summary of where we currently are. What I was struggling to discern in it was a strategy as to how we go forward, how we avoid the political cataclysm that is opening up in front of us.
It is, of course, I think, the key salient fact of the draft withdrawal agreement—all 585 pages—that it doesn't mention Wales even as a footnote. Even the 1888 version of the Encyclopaedia Britannica did better than that. And it says something pretty central, doesn't it, about the attitude of the Westminster Government to Wales and the devolved administrations? The First Minister himself has rightly complained about the fact that the draft agreement wasn't even shared in advance with the Welsh Government. Indeed, perhaps the First Minister can say whether the same is going to be true of the redraft—the 20-page version of the political declaration that we're told is being worked on at the moment.
But in the light of that, surely the Welsh Government's decision to place its trust in the Westminster Government in handing over our powers to them is at best naive and at worst reckless. Can the First Minister explain—I understand the point that he made earlier at First Minister's questions in terms of wanting to keep to the inter-governmental agreement—but can he explain the timing, not just in the light of the case that is before the Supreme Court, but also the very simple fact that the UK Government may collapse in the next few weeks? Therefore, why not postpone this decision to see how things develop, as he said, at this time of the greatest political crisis probably in our lifetime?
Plaid Cymru has clearly said that we will not support the withdrawal agreement as it currently stands. It rips Wales out of the single market and the customs union. It actually ignores Wales completely and our particular interests, and it's silent, as the First Minister said, in terms of the parameters and the shape of the future economic relationship.
I'm glad to see that we're going to have a meaningful vote on the meaningful vote, to use the parliamentary jargon of the day. Can the First Minister confirm that we will also have the opportunity for a range of amendments that will reflect the range of views between parties and also within parties, in terms of possible solutions to the political crisis that he referred to? And in particular, can we have a commitment to allow those Members on his backbenches who take a view of unequivocal support for the people's vote as probably the best solution going forward—not just on his backbenches but also on his frontbenches, as we've heard during the course of the leadership campaign—so that we can have a free vote for those Members who wish to voice that position?
You mentioned that you asked for an urgent meeting of the JMC, which took place last night. Can you say, given that these are extraordinary times, whether you've sought a meeting of the plenary of the JMC before you leave office? We agree with you that there have been two years of prevarication, time is not on our side now to provide a workable solution going forward, whether that's single market membership, membership of the customs union, whether it's a people's vote. Do you agree that now is the time to extend article 50 in order to allow us that time to provide that sensible way forward?
Finally, I note his earlier remarks that, actually, there's been a complete failure of Westminster politics. I couldn't agree more. I was down in Westminster earlier today meeting with the First Minister of Scotland trying to provide some kind of sensible way forward, trying to find common ground among opposition parties in order that we actually can provide the kind of leadership that's been sadly lacking. Would he agree, though, that that vacuum of leadership that's certainly characterised the Conservative Government has also been at play within his own party at Westminster because of divisions within the Labour Party at the Westminster level on this issue as well? Surely we should take the opportunity, when it comes to a vote in this Parliament, to provide the kind of leadership that has been lacking and send an unequivocal message that we do want to see, at the very least, Wales retaining its membership of the single market but, better still, for us to have a people's vote to remain within the European Union.
Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Prif Weinidog am y datganiad heddiw. Rwy'n credu ei fod yn grynodeb defnyddiol a theg o'n sefyllfa ar hyn o bryd. Yr hyn yr oeddwn i'n ei chael hi'n anodd ei ddirnad ynddo oedd strategaeth o ran sut y dylem ni symud ymlaen, sut yr ydym ni'n osgoi'r trychineb gwleidyddol sy'n ymagor o'n blaenau.
Wrth gwrs, y ffaith amlwg allweddol yn y cytundeb ymadael drafft, rwy'n credu—pob un o'r 585 o dudalennau— yw nad yw'n crybwyll Cymru hyd yn oed fel troednodyn. Gwnaeth hyd yn oed fersiwn 1888 o Encyclopaedia Britannica yn well na hynny. Ac mae'n dweud rhywbeth eithaf canolog, onid yw, am agwedd Llywodraeth San Steffan at Gymru a'r gweinyddiaethau datganoledig? Mae Prif Weinidog Cymru ei hun wedi cwyno'n briodol am y ffaith nad oedd y cytundeb drafft hyd yn oed wedi ei rannu ymlaen llaw â Llywodraeth Cymru. Yn wir, efallai y gwnaiff y Prif Weinidog ddweud a fydd yr un peth yn wir am yr ail ddrafft—y fersiwn 20 tudalen o'r datganiad gwleidyddol y dywedir wrthym ni sydd wrthi'n cael ei lunio ar hyn o bryd.
Ond yng ngoleuni hynny, siawns nad oedd penderfyniad Llywodraeth Cymru i ymddiried yn Llywodraeth San Steffan wrth drosglwyddo ein pwerau iddyn nhw yn ddiniwed ar y gorau ac yn ddiofal ar y gwaethaf. A wnaiff y Prif Weinidog egluro—rwy'n deall y pwynt a wnaeth yn gynharach yn ystod y cwestiynau i'r Prif Weinidog o ran yr awydd i gadw at y cytundeb rhynglywodraethol—ond a wnaiff esbonio'r amseriad, nid yn unig yng ngoleuni'r achos sydd gerbron y Goruchaf Lys, ond hefyd y ffaith syml iawn y gall Llywodraeth y DU ddymchwel yn yr ychydig wythnosau nesaf? Felly, pam na ellir gohirio'r penderfyniad hwn i weld sut mae pethau'n datblygu, fel y dywedodd, ar yr adeg hon o'r argyfwng gwleidyddol mwyaf mae'n debyg yn ein hoes ni?
Mae Plaid Cymru wedi dweud yn glir na fyddwn ni'n cefnogi'r cytundeb ymadael fel y mae ar hyn o bryd. Mae'n rhwygo Cymru allan o'r farchnad sengl a'r undeb tollau. Mae mewn gwirionedd yn anwybyddu Cymru yn gyfan gwbl a'n buddiannau arbennig, ac nid yw'n dweud gair, fel y dywedodd y Prif Weinidog, o ran swm a sylwedd y berthynas economaidd yn y dyfodol.
Rwy'n falch o weld ein bod ni'n mynd i gael pleidlais ystyrlon ar y bleidlais ystyrlon, i ddefnyddio jargon Seneddol y dydd. A wnaiff y Prif Weinidog gadarnhau y bydd gennym ni hefyd y cyfle i gyflwyno amrywiaeth o welliannau a fydd yn adlewyrchu'r ystod o safbwyntiau rhwng y pleidiau a hefyd o fewn pleidiau o ran atebion posibl i'r argyfwng gwleidyddol y cyfeiriodd ato? Ac yn benodol, a allwn ni gael ymrwymiad i ganiatáu i'r Aelodau hynny ar ei feinciau cefn sy'n hollol bleidiol i gael pleidlais y bobl, fel yr ateb gorau mae'n debyg, wrth gamu i'r dyfodol—nid yn unig ar ei feinciau cefn ond hefyd ar ei feinciau blaen, fel yr ydym ni wedi clywed yn ystod yr ymgyrch arweinyddiaeth—fel y gallwn ni gael pleidlais rydd i'r Aelodau hynny sy'n dymuno arddel y safbwynt hwnnw?
Fe wnaethoch chi sôn eich bod wedi gofyn am gyfarfod brys o Gyd-bwyllgor y Gweinidogion, a gynhaliwyd neithiwr. A wnewch chi ddweud, o gofio bod y rhain yn amserau rhyfeddol, p'un a ydych chi wedi ceisio cael cyfarfod llawn o Gyd-bwyllgor y Gweinidogion cyn i chi adael eich swydd? Rydym ni'n cytuno â chi y bu dwy flynedd o anwadalu, nid yw'r amser ar ein hochr ni yn awr i roi ateb ymarferol wrth gamu i'r dyfodol, boed yn aelodaeth o'r farchnad sengl, aelodaeth o'r undeb tollau, neu bleidlais y bobl. A ydych chi'n cytuno mai dyma'r amser i ymestyn Erthygl 50 er mwyn caniatáu inni'r amser hwnnw i ganfod ffordd synhwyrol ymlaen?
Yn olaf, sylwaf iddo ddweud yn gynharach, mewn gwirionedd, bod gwleidyddiaeth San Steffan wedi methu'n llwyr. Ni allwn i gytuno mwy. Roeddwn i lawr yn San Steffan yn gynharach heddiw yn cyfarfod â Phrif Weinidog yr Alban i geisio llunio rhyw fath o ffordd synhwyrol ymlaen, yn ceisio dod o hyd i dir cyffredin ymysg y gwrthbleidiau fel y gallwn ni mewn gwirionedd gynnig y math o arweinyddiaeth sydd wedi bod, yn anffodus, yn ddiffygiol. A fyddai'n cytuno, fodd bynnag, bod y diffyg arweinyddiaeth hwnnw sydd wedi nodweddu'r Llywodraeth Geidwadol yn sicr hefyd wedi bod yn wir yn ei blaid ei hun yn San Steffan oherwydd rhaniadau o fewn y Blaid Lafur yn San Steffan ynghylch y mater hwn hefyd? Siawns y dylem ni achub ar y cyfle, pan fydd hi'n bryd pleidleisio yn y Senedd hon, i ddarparu'r math o arweinyddiaeth sydd wedi bod yn ddiffygiol ac anfon neges ddiamwys ein bod ni eisiau gweld Cymru'n cadw ei haelodaeth o'r farchnad sengl fan leiaf, ond, yn well fyth, i ni gael pleidlais y bobl i aros o fewn yr Undeb Ewropeaidd.
I thank the leader of Plaid Cymru for his comments. He asks about the strategy going forward. There will be a debate in this place either next week or the beginning of the week after. Our understanding is that the vote in Westminster will take place in the final week of Westminster sitting, which is a week after, of course, the Assembly rises, so it'll be essential that there is a debate in this place so that the MPs can be aware of the views of AMs. I understand that discussions have taken place around holding it possibly Thursday next week or possibly another day. It would have to be, I think, a specific day allocated for such an important debate, rather than trying to shoehorn it into Government business between now and Christmas. So, I certainly accept that that needs to be done.
I can say to him that Cabinet agreed a motion yesterday. That motion needs to go, of course, to our group, as he can imagine. It tries to be as all-encompassing as possible. It includes, for example, the need to look at extending the article 50 period. I think that's inevitable if there is to be a look again at the political declaration particularly. It also, of course, makes reference to the need for the public to be involved and the need for there to be options on the table that do not exclude any option, and that will form part of the motion, and perhaps that's something that he can see when that motion is produced.
He is right to say that neither my colleague the First Minister of Scotland nor I have access to these documents at what I think is an appropriate time. I could understand a reluctance in Government to share documents with another Government for fear of what might happen to those documents. Well, I've said over and over again that if we receive documents in confidence, we'll keep them in confidence. If we breach that confidence, all that happens then is that we don't get those documents again. Besides, of course, a lot of documents could be shared with me on Privy Council terms, which would mean that those documents could be shared in confidence at that time.
He mentions the inter-governmental agreement. He takes a different view to me on this. My view is that we have an agreement. Part of that agreement was that the continuity Act would go. As I said, Westminster could simply repeal it anyway with one line, but what the continuity Act has delivered for us is an inter-governmental agreement, which has been signed up to by both Governments. There is no indication that the UK Government would want to move away from that. It may be that there's a new Government in Westminster in the next few weeks, or a new leader in Westminster in the next few weeks, and the same is true here, although I doubt very much that any of my successors would want to move away from that agreement. So, I think that, having sought and negotiated an agreement, it is essential that we keep good faith with that agreement and honour our obligations under it.
He mentions the JMC(P). I am meeting the Prime Minister tomorrow. We have made representations regarding JMC(P). The date that so far has come back is a date where I can guarantee I won't be there because it's after my time as First Minister. So, we are seeking to have a JMC plenary sooner than that. It is essential, and it would be hugely important.
In terms of, well, leadership in Westminster, we've all seen what's been happening in the last few days. It does nobody any good to find a situation where it's not possible, almost on an hourly basis, to know whether the Government will survive or not. In the business world, that's something that they certainly wouldn't welcome, which is why, of course, we've urged the UK Government—and we've worked with Plaid Cymru on this, with the White Paper—to adopt a pragmatic, sensible approach to Brexit that recognises the importance of the single market, and unfettered access to it; that recognises the importance of the customs union to Wales; and recognises the importance of providing certainty whilst delivering on the referendum result. So far, of course, we are far from that position.
Diolch i arweinydd Plaid Cymru am ei sylwadau. Mae'n gofyn am y strategaeth yn y dyfodol. Bydd dadl yn y fan yma naill ai yr wythnos nesaf neu ddechrau'r wythnos ganlynol. Ein dealltwriaeth ni yw y cynhelir y bleidlais yn San Steffan yn ystod wythnos olaf y Senedd yn San Steffan, sef yr wythnos ar ôl, wrth gwrs, y bydd y Cynulliad yn terfynu, felly bydd hi'n hanfodol bod dadl yn y fan yma fel y gall yr Aelodau Seneddol fod yn ymwybodol o farn Aelodau'r Cynulliad. Rwy'n deall y bu trafodaethau ynghylch cynnal hynny o bosibl ddydd Iau yr wythnos nesaf neu ddiwrnod arall o bosib. Byddai'n rhaid iddo fod, rwy'n credu, yn ddiwrnod penodol wedi'i glustnodi ar gyfer dadl mor bwysig, yn hytrach na cheisio ei wasgu i faterion busnes y Llywodraeth rhwng nawr a'r Nadolig. Felly, yn sicr, rwy'n derbyn bod angen gwneud hynny.
A gaf i ddweud wrtho fod y Cabinet wedi cytuno ar gynnig ddoe. Mae angen cyflwyno'r cynnig, wrth gwrs, ger bron ein grŵp, fel y gall ei ddychmygu. Mae'n ceisio bod mor gynhwysfawr â phosib. Mae'n cynnwys, er enghraifft, yr angen i edrych ar ymestyn cyfnod erthygl 50. Rwy'n credu bod hynny'n anochel os oes angen edrych eto ar y datganiad gwleidyddol yn arbennig. Mae hefyd, wrth gwrs, yn cyfeirio at yr angen i'r cyhoedd fod yn rhan, a'r angen i gael dewisiadau nad ydyn nhw'n eithrio unrhyw ddewis, ac a fydd yn ffurfio rhan o'r cynnig, ac efallai bod hynny'n rhywbeth y gall ei weld pan gaiff y cynnig hwnnw ei lunio.
Mae'n gywir i ddweud nad yw fy nghyd-Brif Weinidog yn yr Alban na minnau wedi gweld y dogfennau hyn ar adeg a oedd, yn fy nhyb i, yn briodol. Gallwn ddeall os oedd amharodrwydd yn y Llywodraeth i rannu dogfennau gyda Llywodraeth arall rhag ofn beth allai ddigwydd i'r dogfennau hynny. Wel, rwyf wedi dweud droeon os ydym ni'n derbyn dogfennau cyfrinachol, byddwn yn eu cadw'n gyfrinachol. Os ydym ni'n torri'r cyfrinachedd hwnnw, y cwbl sy'n digwydd wedyn yw nad ydym ni'n cael y dogfennau hynny eto. Heblaw am hyn, wrth gwrs, gallai llawer o ddogfennau gael eu rhannu gyda mi ar delerau'r Cyfrin Gyngor, a fyddai'n golygu y gellid rhannu'r dogfennau hynny yn gyfrinachol ar y pryd.
Mae'n sôn am y cytundeb rhynglywodraethol. Mae ei safbwynt ef yn wahanol i fy un i yn hyn o beth. Fy marn i yw bod gennym ni gytundeb. Rhan o'r cytundeb hwnnw oedd cael gwared ar y Ddeddf Barhad. Fel y dywedais, gallai San Steffan yn syml ei diddymu beth bynnag gydag un llinell, ond yr hyn y mae'r Ddeddf Barhad wedi ei gyflawni i ni yw cytundeb rhynglywodraethol, y mae'r ddwy Lywodraeth wedi ymrwymo iddo. Nid oes unrhyw argoel y byddai Llywodraeth y DU eisiau cilio oddi wrth hynny. Mae'n bosib y bydd Llywodraeth newydd yn San Steffan yn yr ychydig wythnosau nesaf, neu arweinydd newydd yn San Steffan yn yr ychydig wythnosau nesaf, ac mae'r un peth yn wir am y fan yma, ond amheuaf yn fawr y byddai unrhyw un o fy olynwyr eisiau ymbellhau o'r cytundeb hwnnw. Felly, rwy'n credu, ar ôl ceisio dod i gytundeb, ei bod hi'n hanfodol ein bod yn cadw ewyllys da o ran y cytundeb hwnnw ac yn anrhydeddu ein rhwymedigaethau yn unol â hynny.
Mae'n sôn am gyfarfod llawn y Cyd-bwyllgor Gweinidogion. Rwy'n cyfarfod â Phrif Weinidog y DU yfory. Rydym ni wedi gwneud sylwadau ynglŷn â'r cyfarfod llawn hwnnw. Mae'r dyddiad a gafwyd yn ddyddiad y gallaf warantu na fyddaf i yno oherwydd ei fod ar ôl fy nghyfnod i yn Brif Weinidog. Felly, rydym ni'n ceisio cael cyfarfod llawn o Gyd-bwyllgor y Gweinidogion yn gynharach na hynny. Mae'n hanfodol, a byddai'n hynod o bwysig.
O ran, wel, arweinyddiaeth yn San Steffan, rydym ni i gyd wedi gweld beth sydd wedi bod yn digwydd yn ystod yr ychydig ddyddiau diwethaf. Nid yw'n gwneud unrhyw les i neb bod mewn sefyllfa lle nad yw'n bosib gwybod, fesul awr bron iawn, a fydd y Llywodraeth yn goroesi neu beidio. Yn y byd busnes, mae hynny'n rhywbeth yn sicr na fydden nhw'n ei groesawu, a dyna pam, wrth gwrs, yr ydym ni wedi annog Llywodraeth y DU—ac rydym ni wedi gweithio gyda Phlaid Cymru ar hyn, gyda'r Papur Gwyn—i fabwysiadu dull pragmatig a synhwyrol o ymdrin â Brexit sy'n cydnabod pwysigrwydd y farchnad sengl, a mynediad dirwystr iddi; sy'n cydnabod pwysigrwydd yr undeb tollau i Gymru; ac sy'n cydnabod pwysigrwydd rhoi sicrwydd wrth wireddu canlyniad y refferendwm. Hyd yma, wrth gwrs, rydym ni ymhell o fod yn y sefyllfa honno.
I, too, welcome the First Minister's statement, and like the leader of Plaid Cymru, I think it is, by and large, a fair summary of where we are now. And I certainly agree entirely with the First Minister in his criticisms of Theresa May and her conduct of the Brexit negotiations. I wonder if he'd agree with me that the catastrophic outcome of two years of utter incompetence in these negotiations has produced the greatest national humiliation for Britain, certainly political humiliation, since Suez.
Theresa May does have a certain genius. Last year, she contrived to make Jeremy Corbyn look electable and to come within an ace of winning a general election that she need not have held. This year, she has contrived to produce a deal for leaving the EU that is even worse than staying in. It's difficult to avoid the conclusion that the Prime Minister's actually been intent upon sabotaging the whole Brexit process. I mean, it's absolutely irrational to me to do no preparation whatsoever for leaving the EU, during the last two years, on WTO terms, then to run negotiations so close to the wire, as we are now, which has limited everybody's options, including her own, and then to agree this transition deal—so-called transition deal—which seems to be worse than staying in, unless there's a subtext here that we're actually in Hotel California, where you can book out but never actually leave.
And I note that Monsieur Barnier this week has been talking about extending the transition deal, even to beyond the projected date for the next general election into 2022–23. And I certainly agree with the question that he poses in the statement: what on earth has she been doing for the last two years? I don't think she's been so much managing the internal turmoil inside the Conservative Party as actually causing it in the first place. This is a deal that has been designed by a remain Prime Minister, endorsed by a Cabinet of remainers, to ensure that Britain never actually leaves the EU. We won't even leave in name only because this deal commits us to regulatory alignment with the EU for an indefinite period to come. And after we leave the EU, of course, we won't even have a voice, let alone a vote, on the laws that are going to be made and which we'll be obliged to implement.
It can't be explained, in my view, by incompetence alone. This is treachery by an establishment determined to frustrate democracy, and we've seen it before: in Denmark, in France, in Ireland, in Holland, where referenda have been held, the people voted 'no', but they've been told, 'You've got to keep on voting until you vote the right way.' [Interruption.] So, we remain, as a result of this so-called deal, inside the EU, subject to its regulations and directives, as interpreted by the European Court of Justice, in which we won't even have our own judge, without representation in the Commission, without representation in the Council of Ministers.
And furthermore, whereas under article 50 of the Lisbon treaty, we have the right to leave, under this deal the EU has a veto upon whether this deal is concluded or not, enforceable at the orders of the European Court of Justice. That's the opposite of taking back control, which was the Prime Minister's stated objective. At least at the moment we have 8 per cent of the votes in the Council of Ministers. After 29 March next year, we will have 0 per cent of the votes. And we are paying £39 billion of taxpayers' money for the privilege of giving up what little control we currently have. And, in the process, we are prevented from taking advantage of the greatest boon of leaving the EU, which is to enter into free trade deals with the United States, Australia, India, China, et cetera, until an indefinite period, and possibly permanently.
The EU has got everything that it wanted out of the Prime Minister, and more. We have a £90 billion a year trade deficit with them. They export £340 billion-worth of goods and services to us. Why on earth would the European Commission want to allow us to enter into free trade agreements with other countries to undercut their prices on cars, food, clothing, footwear, et cetera? Of course they don't want us to reduce taxes on fuel because that would make our industries more competitive with them. And the most shocking thing—I'll conclude on this—about this agreement is that, as regards Northern Ireland, in future, laws will be made for Northern Ireland in which Dublin has a voice and a vote, but Belfast and the UK do not. That is the very reverse of partition.
The leader of the Conservatives during his questions to the First Minister—[Interruption.]—I'll come to you in a second—talked about the need for engagement. Well, the Prime Minister has gone behind the backs of two Brexit Secretaries to make far-reaching concessions to Brussels, and twice tried to balance the Cabinet to agree with her plans in ruthlessly plotted manipulations at Chequers and No. 10. There was no engagement with the Cabinet by the Prime Minister, let alone with the Welsh Government. And a 558-page, densely worded document was produced for people to comment upon at five minutes' notice. The Conservative and Unionist Party is certainly no longer a unionist party. This is not a deal but a capitulation. I wonder if the First Minister would agree with that description.
Rwyf i, hefyd, yn croesawu datganiad y Prif Weinidog, ac, fel arweinydd Plaid Cymru, rwy'n credu ei fod, ar y cyfan, yn grynodeb teg o'n sefyllfa ni nawr. Ac rwy'n sicr yn cytuno'n llwyr gyda'r Prif Weinidog yn ei feirniadaeth o Theresa May a'i hymdriniaeth o negodiadau Brexit. Tybed a yw'n cytuno â mi bod canlyniad trychinebus dwy flynedd o anallu llwyr yn y trafodaethau hyn wedi arwain at y sarhad cenedlaethol mwyaf i Brydain, yn sicr sarhad gwleidyddol, ers Suez.
Mae gan Theresa May math penodol o athrylith. Y llynedd, llwyddodd i wneud Jeremy Corbyn edrych fel rhywun yr oedd modd ei ethol a dod o fewn trwch blewyn i ennill etholiad cyffredinol nad oedd angen iddi ei chynnal. Eleni, mae hi wedi llwyddo i gynhyrchu cytundeb ar gyfer gadael yr UE sydd hyd yn oed yn waeth nag aros yn aelod. Mae'n anodd osgoi dod i'r casgliad bod Prif Weinidog y DU mewn gwirionedd wedi rhoi ei bryd ar danseilio'r holl broses Brexit. Yr hyn rwy'n ei olygu yw, mae'n hollol afresymol i mi i beidio â gwneud unrhyw baratoi o gwbl ar gyfer gadael yr UE, yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, ar delerau Sefydliad Masnach y Byd, yna i gynnal trafodaethau ar y funud olaf, fel yr ydym ni yn awr, sydd wedi cyfyngu ar ddewisiadau pawb, gan gynnwys ei hun, ac yna i gytuno i'r cytundeb pontio—y cynllun pontio honedig hwn—sy'n ymddangos yn waeth nag aros yn aelod, oni bai bod yna isdestun yn y fan yma ein bod ni mewn gwirionedd yn Hotel California, lle gallwch chi fynd at y ddesg i adael, ond byth gadael mewn gwirionedd.
A sylwaf yr wythnos hon fod Monsieur Barnier wedi sôn am ymestyn y cytundeb pontio, hyd yn oed y tu hwnt i'r dyddiad arfaethedig ar gyfer yr etholiad cyffredinol nesaf yn 2022-23. Ac yn sicr rwy'n cytuno â'r cwestiwn y mae'n ei ofyn yn y datganiad: beth ar y ddaear mae hi wedi bod yn ei wneud dros y ddwy flynedd diwethaf? Nid wyf yn credu y bu hi'n rheoli'r helynt mewnol yn y Blaid Geidwadol yn gymaint â'i greu yn y lle cyntaf. Mae hyn yn fargen a gynlluniwyd gan Brif Weinidog sydd eisiau aros, sydd wedi ei chymeradwyo gan gabinet sydd eisiau aros, i sicrhau nad yw Prydain byth mewn gwirionedd yn gadael yr UE. Ni fyddwn ni hyd yn oed yn gadael mewn enw yn unig oherwydd mae'r fargen hon yn ein hymrwymo i gydymffurfio â threfniadau rheoleiddio'r UE am gyfnod amhenodol. Ac ar ôl inni adael yr UE, wrth gwrs, ni fydd gennym ni hyd yn oed lais, heb sôn am bleidlais, ar y cyfreithiau hynny a wneir ac y bydd rheidrwydd arnom ni i'w gweithredu.
Ni ellir ei egluro, yn fy marn i, drwy anallu yn unig. Brad yw hyn gan sefydliad sy'n benderfynol o rwystro democratiaeth, ac rydym ni wedi gweld hynny o'r blaen: yn Nenmarc, yn Ffrainc, yn Iwerddon, yn yr Iseldiroedd, lle cynhaliwyd refferendwm, lle mae pobl wedi pleidleisio 'na', ond y dywedwyd wrthyn nhw, 'mae'n rhaid ichi ddal ati i bleidleisio nes y byddwch chi'n pleidleisio'r ffordd gywir.' [Torri ar draws.] Rydym ni, felly, o ganlyniad i'r fargen honedig hon, o fewn yr Undeb Ewropeaidd, yn ddarostyngedig i'w chyfarwyddebau a'i rheoliadau, fel y dehonglir nhw gan Lys Cyfiawnder Ewrop, na fydd gennym ni hyd yn oed ein barnwr ein hunain ynddo, heb gynrychiolaeth yn y Comisiwn, heb gynrychiolaeth yng Nghyngor y Gweinidogion.
Ac ar ben hynny, er, yn unol ag Erthygl 50 o Gytuniad Lisbon, mae gennym ni'r hawl i adael, o dan y cytundeb hwn, yr UE sydd â'r gair olaf a yw'r fargen hon yn derfynol neu beidio, ac mae modd gorfodi'r penderfyniad hwnnw ar orchymyn Llys Cyfiawnder Ewrop. Mae hynny'n groes i adfer rheolaeth, sef yr amcan y soniodd y Prif Weinidog amdano. O leiaf ar hyn o bryd mae gennym ni 8 y cant o'r pleidleisiau yng Nghyngor y Gweinidogion. Ar ôl 29 Mawrth y flwyddyn nesaf, bydd gennym ni 0 y cant o'r pleidleisiau. Ac rydym ni'n talu £39 biliwn o arian trethdalwyr am y fraint o ildio y mymryn rheolaeth sydd gennym ni ar hyn o bryd. Ac, yn y broses, rydym ni'n cael ein hatal rhag manteisio ar y fendith fwyaf o adael yr UE, sef i ymrwymo i gytundebau masnach rydd gyda'r Unol Daleithiau, Awstralia, India, Tsieina, ac ati, am gyfnod amhenodol, ac o bosib yn barhaol.
Mae'r UE wedi cael popeth roedd hi'n ei ddeisyfu gan Brif Weinidog y DU, a mwy. Mae gennym ni ddiffyg masnachu o £90 biliwn y flwyddyn gyda nhw. Maen nhw yn allforio gwerth £340 biliwn o nwyddau a gwasanaethau i ni. Pam ar y ddaear fyddai'r Comisiwn Ewropeaidd eisiau rhoi rhwydd hynt inni lunio cytundebau masnach rydd gyda gwledydd eraill i danseilio eu prisiau ar geir, bwyd, dillad, esgidiau, ac ati? Wrth gwrs dydyn nhw ddim eisiau inni leihau trethi ar danwydd oherwydd byddai hynny'n gwneud ein diwydiannau'n fwy cystadleuol gyda nhw. A'r peth mwyaf syfrdanol—byddaf yn dod i gasgliad ar hyn—am y cytundeb hwn yw, o ran Gogledd Iwerddon, yn y dyfodol, caiff cyfreithiau eu gwneud ar gyfer Gogledd Iwerddon ble bydd llais a phleidlais gan Ddulyn, ond nid y DU a Belfast. Mae hynny i'r gwrthwyneb yn llwyr o ymrannu.
Soniodd arweinydd y Ceidwadwyr yn ystod ei gwestiynau i Brif Weinidog Cymru—[torri ar draws.]—dof atoch chi mewn eiliad—am yr angen i ymgysylltu. Wel, mae Prif Weinidog y DU wedi mynd y tu ôl i gefn dau Ysgrifennydd Brexit a gwneud consesiynau pellgyrhaeddol i Frwsel, a dwywaith wedi ceisio sicrhau cydbwysedd yn y Cabinet i gytuno â'i chynlluniau o ystrywiau wedi eu cynllwynio'n ddidrugaredd yn Chequers a Rhif 10. Nid oedd unrhyw ymgysylltu gyda'r Cabinet gan y Prif Weinidog, heb sôn am Lywodraeth Cymru. A chynhyrchwyd dogfen 558-tudalen, geiriog iawn, i bobl roi sylwadau arni gyda phum munud o rybudd. Mae hi'n amlwg nad yw'r Blaid Geidwadol ac Unoliaethol yn blaid unoliaethol bellach. Nid bargen mo hon ond ymostyngiad. Tybed a yw Prif Weinidog Cymru yn cytuno â'r disgrifiad yna?
It's rather strange, Llywydd, that I find myself standing up to almost defend the Prime Minister against attacks made on her rather than on me because it was all about what was happening in Westminster. I have to say that what is noticeable about Brexit is that those who smashed the window have run away and left those who didn't want the window smashed to put it back together again while claiming that they are doing it in the wrong way. I did notice that those people who said it will be the easiest trade deal ever and all that nonsense that we heard that hasn't come about—. And what is the narrative now? That the EU is being unreasonable. Well, the EU is looking after its own interests. And this idea that the EU needs us more than we need them, the EU doesn't see it that way at all, or not as the EU-27. Their view is, 'Well, we'd like to give the UK a good deal, but, actually, there's a whole world out there that we can talk to and we can trade with—big blocks that we can sell our goods to.'
Now, he asks fairly what's been done in the last two years. Well, when you have David Davis and Boris Johnson in place for so long, the question is answered. I'm not sure what David Davis did, if I'm honest with you, in terms of moving this forward. Boris Johnson seemed to think that any problem could be resolved by a quip of some kind. His greatest contribution to the job of Foreign Secretary was to jeopardise the release of a British national in Iran because of something that he said. So, she did not choose her personnel wisely when it came to her Brexit Secretary and her Foreign Secretary. And here we go again: 'This is treachery by an establishment.' No evidence at all to back that up, despite the fact that there are many leavers, of course. David Davis was a leaver, Dominic Raab was a leaver, and yet, despite the fact that he was the one who put this agreement before the Cabinet and then decided to leave, and David Davis, a leaver—he was the Brexit Secretary—are they part of the establishment that was so treacherous? And here we have the start of a narrative: 'All this would be fine if it wasn't for traitors in our own ranks.' The stab in the back theory. Now, where have we heard that one before? The British people have been stabbed in the back by people who sold them down the river. That's familiar ground from another country nearly 100 years ago. Perhaps we see now why Tommy Robinson will be so welcome in UKIP because of the historical parallels that seem to be playing out.
And when it comes to free trade agreements, I have to say to the Member: a free trade agreement with America is no substitute for having a good agreement with Europe. It's further away and it's a smaller market. India is further away. Australia is both a small market and even further away. None of these markets will make up for the European market. And I have to say to him: these countries, India particularly, will say, 'If you want a free trade agreement with us, we want our people to be able to move and to arrive in Britain without a visa.' They're not going to accept visa restrictions at all. They will want something close to freedom of movement for their own people, and then what's he going to say at that point? He's opposed to freedom of movement for European nationals. Does that mean he supports it for Australian nationals, for Indian nationals, for American nationals? That's something that UKIP have never addressed.
And then, of course, finally, he came up with a comment that belies, really, the sort of raging free-marketism of many in UKIP. He said that we would lose out on the opportunity for cheaper cars, cheaper food, cheaper clothing and cheaper footwear. What of the British workers that work in those sectors? What does it mean for our farmers if we allow in inferior—inferior—food products to undercut what they produce? What does it mean for our car workers if we allow in cars that are produced at a much lower cost that don't meet our current environmental standards? His view seems to be: let's cut the standards right down and let them in, undercut our own workers. Clothing, footwear—all these industries that are important to Britain. I do not believe that those who voted 'leave' voted 'leave' to jeopardise their own jobs. Many, many people said to me that one of the reasons why they were voting 'leave' was because they felt that their jobs were insecure and their lives were insecure. They will never vote for anything that looks like a laissez-faire, low-regulation economy. That's exactly what—I was going to say the leader of UKIP, but it's a rotating chair—the Member has said. That is not, I believe, what the British people voted for, it's not the vision that they voted for. I believe what they want is a sensible Brexit that protects their interests and the interests of Wales.
Mae'n eithaf rhyfedd, Llywydd, y caf fy hun yn codi bron iawn i amddiffyn Prif Weinidog y DU rhag yr ymosodiadau a wnaed arni yn hytrach nag arnaf i am fod hyn i gyd ynghylch yr hyn oedd yn digwydd yn San Steffan. Mae'n rhaid imi ddweud mai'r hyn sy'n amlwg am Brexit yw bod y rhai sydd wedi chwalu'r ffenest wedi rhedeg i ffwrdd a gadael i'r rhai nad oedd eisiau chwalu'r ffenest i'w rhoi yn ôl at ei gilydd gan hawlio eu bod yn gwneud hynny yn y ffordd anghywir. Fe wnes i sylwi bod y bobl hynny a ddywedodd y byddai hyn y fargen fasnach hawsaf erioed a'r holl ffwlbri yna a glywsom ni, nid yw hynny wedi digwydd—. A beth yw'r gân yn awr? Bod yr UE yn afresymol. Wel, mae'r UE yn gofalu am ei buddiannau ei hun. A'r syniad yma bod yr UE ein hangen ni yn fwy nag y mae arnom ni eu hangen nhw, nid yw'r UE yn ei gweld hi felly o gwbl, neu nid yw 27 gwlad yr UE. Eu barn nhw yw, 'Wel, fe hoffem ni roi bargen dda i'r DU, ond, mewn gwirionedd, mae yna fyd cyfan draw yn y fan acw y gallwn ni siarad ag ef ac y gallwn ni fasnachu ag ef— blociau mawr y gallwn ni werthu ein nwyddau iddyn nhw.'
Nawr, mae'n gofyn yn deg beth sydd wedi'i wneud yn y ddwy flynedd diwethaf. Wel, pan fo gennych chi David Davis a Boris Johnson yn eu swyddi ers cyhyd, mae'r cwestiwn wedi ei ateb. Nid wyf yn siŵr beth wnaeth David Davis, os wyf yn onest gyda chi, o ran symud hyn ymlaen. Roedd hi'n ymddangos fod Boris Johnson yn credu y gellid datrys unrhyw broblem gyda sylw bachog o ryw fath. Ei gyfraniad mwyaf i'r swydd o Ysgrifennydd Tramor oedd peryglu rhyddhau dinesydd Prydeinig yn Iran oherwydd rhywbeth a ddywedodd. Felly, ni ddewisodd hi ei phersonél yn ddoeth o ran ei Hysgrifennydd Brexit a'i Hysgrifennydd Tramor. A dyma ni unwaith eto: 'Dyma frad gan y sefydliad.' Nid oes gronyn o dystiolaeth i ategu hynny, er gwaethaf y ffaith bod llawer eisiau gadael, wrth gwrs. Roedd David Davis eisiau gadael, roedd Dominic Raab eisiau gadael, ac eto, er gwaetha'r ffaith mai ef oedd yr un a roddodd y cytundeb hwn gerbron y Cabinet ac yna penderfynu gadael, a David Davis, oedd eisiau gadael—ef oedd Ysgrifennydd Brexit— a ydyn nhw'n rhan o'r sefydliad a oedd yn mor fradwrus? Ac yma mae gennym ni ddechrau naratif: 'byddai hyn i gyd yn iawn oni bai am y bradwyr yn ein rhengoedd ein hunain.' Y ddamcaniaeth cyllell yn y cefn. Nawr, lle glywsom ni hynny o'r blaen? Mae pobl Prydain wedi cael eu trywanu yn eu cefnau gan bobl a'u gwerthodd yn rhad. Clywyd rhywbeth tebyg mewn gwlad arall bron i gan mlynedd yn ôl. Efallai y gwelwn ni yn awr pam fydd cymaint o groeso i Tommy Robinson yn UKIP oherwydd y gyfatebiaeth hanesyddol ymddangosiadol.
Ac o ran cytundebau masnach rydd, mae'n rhaid imi ddweud wrth yr Aelod: nid oes modd ffeirio cytundeb da ag Ewrop am gytundeb masnach rydd ag America. Mae ymhellach i ffwrdd ac mae'n farchnad lai. Mae India ymhellach i ffwrdd. Mae Awstralia yn farchnad fechan a hyd yn oed ymhellach i ffwrdd. Ni fydd unrhyw un o'r marchnadoedd hyn yn gwneud iawn am y farchnad Ewropeaidd. Ac mae'n rhaid imi ddweud wrtho: bydd y gwledydd hyn, India yn arbennig, yn dweud, 'Os ydych chi eisiau cytundeb masnach rydd gyda ni, rydym ni eisiau i'n pobl allu symud ac i allu cyrraedd Prydain heb fisa.' Nid ydyn nhw'n mynd i dderbyn cyfyngiadau fisa o gwbl. Bydd arnyn nhw eisiau rhywbeth sy'n agos at ryddid i symud ar gyfer eu pobl eu hunain, ac wedyn beth mae'n mynd i ddweud bryd hynny? Mae'n gwrthwynebu rhyddid i symud i wladolion Ewropeaidd. A yw hynny'n golygu ei fod o blaid hynny i wladolion Awstralia, i wladolion yr India, i wladolion Americanaidd? Mae hynny'n rhywbeth nad yw UKIP erioed wedi rhoi sylw iddo.
Ac wedyn, wrth gwrs, yn olaf, fe wnaeth sylw sy'n celu, mewn gwirionedd, y math o syniadau am ryddid y farchnad sy'n rhemp yn UKIP. Dywedodd y byddem ni'n colli'r cyfle i gael ceir rhatach, bwyd rhatach, dillad rhatach ac esgidiau rhatach. Beth am weithwyr Prydain sy'n gweithio yn y sectorau hynny? Beth mae'n ei olygu i'n ffermwyr os caniatawn i gynnyrch israddol—cynhyrchion bwyd israddol—danseilio beth maen nhw'n ei gynhyrchu? Beth mae'n ei olygu i'n gweithwyr ceir os ydym ni'n caniatáu i geir ddod i mewn sy'n cael eu cynhyrchu am gost is o lawer ac nad ydyn nhw'n bodloni'r safonau amgylcheddol sydd gennym ni ar hyn o bryd? Ymddengys mai ei farn yw: Gadewch inni dorri'r safonau cywir at yr asgwrn a gadewch iddyn nhw ddod i mewn, tanseilio ein gweithwyr ein hunain. Dillad, esgidiau—yr holl ddiwydiannau hyn sy'n bwysig i Brydain. Nid wyf yn credu bod y rhai a bleidleisiodd 'gadael' wedi pleidleisio 'gadael' i beryglu eu swyddi eu hunain. Dywedodd llawer iawn, iawn o bobl wrthyf mai un o'r rhesymau pam roedden nhw yn pleidleisio 'gadael' oedd oherwydd eu bod yn teimlo bod eu swyddi yn ansicr a'u bywydau yn ansicr. Fyddan nhw byth yn pleidleisio am unrhyw beth sy'n edrych fel economi laissez-faire, rheoliad isel. Dyna'n union beth—roeddwn yn mynd i ddweud arweinydd UKIP, ond mae'r awenau yn newid dwylo—mae'r Aelod wedi dweud. Nid dyna, rwy'n credu, y pleidleisiodd pobl Prydain drosto, nid dyna'r weledigaeth y gwnaethon nhw bleidleisio o'i phlaid. Rwy'n credu mai'r hyn y maen nhw ei eisiau yw Brexit synhwyrol sy'n diogelu eu buddiannau a buddiannau Cymru.
First Minister, we were given very, very clear assurances during the referendum campaign and subsequently that there would be no denial of workers' rights, no reduction of workers' rights, that those would be protected all the way along. But when one reads the agreement, or the draft agreement as it's set out, superficially it seems quite attractive, because it talks about non-regression. But, First Minister, you will know, as well as I do, that non-regression clauses have very little legal status, are effectively unenforceable, have been rejected as giving any real grounds of support to workers' rights in European law and indeed in British law. The actual clauses that are set out there are ones that really aren't worth the paper that they are written on. Now, that's the view that I've taken of this, and I've also consulted with some of the country's leading employment lawyers, and this is what they say: they say it is therefore abundantly clear that the commitments on non-regression of labour standards and compliance with international labour organisation, the European social charter obligations, will be ineffective and will not achieve what the Government set out in its White Paper; in particular it will be almost certainly be impossible for trade unions and workers to rely directly on these commitments anyway. It is even more abundantly clear that these commitments do not even begin to meet Labour's fourth test of: does it defend rights and protections and prevent a race to the bottom?
Do you agree, First Minister, with that analysis? And in this Assembly, as well as the debate that takes place in Westminster, one of our fundamental commitments is that working people in Wales will not have their rights taken away from them, and that this draft agreement, as it stands, significantly undermines and removes protection from Welsh workers in terms of the rights that they've enjoyed up until now?
Prif Weinidog, fe roddwyd sicrwydd clir iawn, iawn inni yn ystod ymgyrch y refferendwm ac ar ôl hynny na fyddai unrhyw ymwrthod â hawliau gweithwyr, unrhyw gwtogi ar hawliau gweithwyr, y bydden nhw'n cael eu diogelu bob cam o'r ffordd. Ond wrth ddarllen y cytundeb, neu'r cytundeb drafft yn ei ddiwyg presennol, ar yr olwg gyntaf mae'n ymddangos yn eithaf deniadol, oherwydd mae'n sôn am beidio ag ildio'r hawliau hynny. Ond, Prif Weinidog, rydych chi'n gwybod, gystal â mi, mai ychydig iawn o statws cyfreithiol sydd i gymalau di-atchweliad, eu bod i bob pwrpas yn amhosib eu gorfodi, eu bod wedi'u gwrthod gan nad ydyn nhw'n rhoi unrhyw sail wirioneddol o gefnogaeth i hawliau gweithwyr yn y gyfraith Ewropeaidd nac yn wir yng nghyfraith Prydain. Nid yw'r union gymalau yn y ddogfen yn werth y papur y maen nhw wedi eu hysgrifennu arno. Nawr, dyna'r farn yr wyf i wedi dod iddi ynglŷn â hyn, ac rwyf i hefyd wedi ymgynghori â rhai o gyfreithwyr cyflogaeth mwyaf blaenllaw'r wlad, a dyma maen nhw yn ei ddweud: maen nhw'n dweud ei bod hi felly yn gwbl glir bod yr ymrwymiadau i beidio â gostwng safonau llafur a chydymffurfio gyda'r Sefydliad Llafur Rhyngwladol, rhwymedigaethau Siarter Cymdeithasol Ewrop, yn aneffeithiol ac na fyddan nhw'n cyflawni'r hyn y mae'r Llywodraeth yn ei nodi yn ei Phapur Gwyn; yn benodol bydd hi bron yn sicr yn amhosib i undebau llafur a gweithwyr ddibynnu'n uniongyrchol ar yr ymrwymiadau hyn beth bynnag. Mae hi hyd yn oed yn fwy clir nad yw'r ymrwymiadau hyn hyd yn oed yn dechrau bodloni pedwerydd prawf Llafur, sef: a yw'n amddiffyn hawliau ac amddiffyniadau ac yn atal ras i'r gwaelod?
A ydych chi'n cytuno, Prif Weinidog, gyda'r dadansoddiad hwnnw? Ac yn y Cynulliad hwn, yn ogystal ag yn y ddadl sy'n digwydd yn San Steffan, un o'n hymrwymiadau sylfaenol yw na chaiff pobl yng Nghymru sy'n gweithio eu hawliau wedi eu cymryd oddi arnyn nhw, a bod y cytundeb drafft hwn, fel y mae ar hyn o bryd, yn tanseilio'n sylweddol ac yn dileu'r amddiffyniad sydd gan weithwyr Cymru o ran yr hawliau y bu ganddyn nhw hyd yn hyn?
Well, yes I do. We know that there are many in the Conservative Party, and indeed we've heard it from UKIP today, who take the view that this is an opportunity to whittle away all those rights that have been hard-earned for so many years. They see it as a burden on business, whether it is a right to statutory leave, which 20 years ago didn't exist—there were workers in Wales who had no right to leave at all—whether it is statutory maternity pay, whether it is maternity leave or adoption leave. All these things are seen as unnecessary burdens by some on the economy, which they would like to do away with. But he will know, as I will know, that there are many, many people who, even though they voted 'leave', didn't vote for that vision. They wanted greater security, not some kind of buccaneering attitude that left them behind. So, yes, I am greatly concerned about where we will go in terms of social rights, in terms of workers' rights, but one thing that the Welsh Government will resist absolutely is any attempt to dilute those hard-won rights that workers in Wales and the rest of Britain have had for some years.
Wel, ydw. Rydym ni'n gwybod fod llawer yn y Blaid Geidwadol, ac yn wir fe glywsom ni hynny gan UKIP heddiw, sydd o'r farn bod hwn yn gyfle i gael gwared ar yr hawliau hynny yr ymdrechwyd mor galed i'w hennill dros gynifer o flynyddoedd. Maen nhw'n gweld hynny fel baich ar fusnesau, p'un a yw'n hawl i absenoldeb statudol, nad oedd yn bodoli 20 mlynedd yn ôl—roedd yna weithwyr yng Nghymru nad oedd â hawl i unrhyw absenoldeb o gwbl—p'un a yw'n dâl mamolaeth statudol, p'un a yw'n absenoldeb mamolaeth neu absenoldeb mabwysiadu. Mae'r holl bethau hyn yn cael eu gweld fel beichiau diangen ar yr economi gan rai y byddent yn hoffi cael gwared arnyn nhw. Ond bydd yn gwybod, fel rwyf innau'n gwybod, y ceir llawer iawn, iawn o bobl, er iddyn nhw bleidleisio 'gadael', wnaethon nhw ddim pleidleisio dros y weledigaeth honno. Roedden nhw eisiau mwy o ddiogelwch, nid rhyw fath o agwedd beryglus fyddai'n eu gadael ar ôl. Felly, ydw, rwy'n pryderu'n fawr ynglŷn â beth fydd yn digwydd o ran hawliau cymdeithasol, o ran hawliau gweithwyr, ond un peth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wrthsefyll yn llwyr yw unrhyw ymgais i wanhau'r hawliau hynny y gweithiwyd mor ddygn i'w sicrhau ac a fu gan weithwyr yng Nghymru a gweddill Prydain ers rhai blynyddoedd.
I'd like to thank the First Minister for his statement and also for your swift actions, First Minister, last week, in writing to the Prime Minister, jointly with Nicola Sturgeon, calling for a Joint Ministerial Committee as a matter of urgency. As far as the draft withdrawal agreement is concerned, I'm dismayed by the apparent disregard and low level of importance given in the political declaration with regard to future relationships with the EU. We've been focusing on this as a committee, taking evidence from the Welsh and UK Governments as well as partners in private, public and third sectors. Do you share this dismay? Will you be relaying these concerns on the political declaration to the Prime Minister when you meet with her tomorrow? As the Cabinet Secretary for Finance said yesterday after the JMC, which was called in order to respond to your letter, the focus should now be on Wales. Will you be asking her, as Mark Drakeford has, to claw a bit of time to think about the future of her country—a country that has four different Governments, each with their own responsibilities? And, First Minister, at a fair funding Brexit round-table meeting last week, where the socioeconomic context of the impact of Brexit was discussed, questions were asked about the impact of the draft withdrawal agreement in addressing the poverty and inequality caused by this Tory UK Government in its relentless pursuit of austerity. The question was also asked in terms of the draft withdrawal agreement about the protection of equalities and human rights. I support Mick Antoniw in this point and thank you for your response to his questions.
But, finally, in terms of securing Wales's future objectives, what will it mean for the Welsh Government, this draft agreement, already investing in our poorest citizens and communities, as we experience a disregard in terms of consultation on future prospects for funding, in terms of the shared prosperity fund, following the loss of our structural funds?
Fe hoffwn i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad a hefyd am eich camau gweithredu cyflym, Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, ar y cyd â Nicola Sturgeon, yn galw am gyfarfod o Gyd-bwyllgor y Gweinidogion fel mater o frys. O ran y cytundeb ymadael, rwyf wedi fy siomi gan y diffyg parch a'r diffyg pwysigrwydd ymddangosiadol yn y datganiad gwleidyddol o ran y berthynas gyda'r UE yn y dyfodol. Rydym ni wedi bod yn canolbwyntio ar hyn fel Pwyllgor, yn casglu tystiolaeth gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn ogystal â phartneriaid yn y sectorau preifat, cyhoeddus a'r trydydd sector. A ydych chi'n rhannu'r siom yma? A fyddwch chi'n mynegi'r pryderon hyn ynglŷn â'r datganiad gwleidyddol i Brif Weinidog y DU pan fyddwch chi'n cwrdd â hi yfory? Fel y dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid ddoe ar ôl cyfarfod Cyd-bwyllgor y Gweinidogion, a drefnwyd er mwyn ateb eich llythyr, dylid canolbwyntio ar Gymru bellach. A fyddwch chi'n gofyn iddi, fel y mae Mark Drakeford wedi gwneud, i grafangu rhywfaint o amser i feddwl am ddyfodol ei gwlad—gwlad sydd â phedair Llywodraeth wahanol, pob un â'u cyfrifoldebau eu hunain? A, Prif Weinidog, mewn cyfarfod bord gron ynglŷn â Brexit ac ariannu teg yr wythnos diwethaf, lle trafodwyd y cyd-destun economaidd-gymdeithasol o effaith Brexit, gofynnwyd cwestiynau am effaith y cytundeb ymadael drafft o ran mynd i'r afael â'r tlodi a'r anghydraddoldeb a achoswyd gan y Lywodraeth Dorïaidd hon yn y DU yn ei hymgyrch ddidrugaredd o gyni. Gofynnwyd y cwestiwn hefyd o ran y cytundeb ymadael drafft ynghylch diogelu cydraddoldeb a hawliau dynol. Rwy'n cefnogi Mick Antoniw yn hyn o beth ac yn diolch i chi am eich ateb i'w gwestiynau.
Ond, yn olaf, o ran amcanion Diogelu Dyfodol Cymru, beth fydd hyn yn ei olygu i Lywodraeth Cymru, y cytundeb drafft hwn, sydd eisoes yn buddsoddi yn ein dinasyddion a'n cymunedau tlotaf, pan gawn ni ein diystyru wrth ymgynghori ar y rhagolygon ar gyfer dyfodol cyllid, o ran y gronfa ffyniant gyffredin, yn sgil colli ein cronfeydd strwythurol?
Can I thank my friend and Member for the Vale of Glamorgan for her comments? We were promised that we wouldn't lose out on a single penny of funding, and that's a promise we intend to hold the UK Government to.
I think one of the lost opportunities here was that the Prime Minister very much took the view before the general election that she was the one who would take this forward and did not see the need to engage the devolved administrations at that point. Now, I think it's probably fair to say that if the Conservative Party had won with a handsome majority of 90 to 100 seats, then I daresay that we wouldn't be in this position where they have to talk to us as they do today. But that's not, of course, what the outcome was. Of course, the lost opportunity was that if the Prime Minister had not painted herself into such a corner, a hard-ish Brexit corner, there might have been the opportunity to work with the UK Government on the kind of Brexit that we would have wanted. We maybe would have been in the position where we could have said, 'Okay, look, we need to leave the EU, people have voted for that, but let's have full and unfettered access to the single market—that's important to us. There is no better alternative to the customs union, so let's stay in the customs union.' Now, if that had been the attitude of the UK Government at the start, that would have been close to our position; we could have been in a position where we could have been supportive, but all that was lost. It's a hypothetical question.
And now, what the UK Government finds itself in is a position where nobody is happy. Remainers are not happy, leavers are not happy, we're not happy, the Scottish Government isn't happy, the DUP—well, they're rarely happy, but they're particularly unhappy at this point. And where does that leave us? The problem is that this wasn't handled as it should have been at the beginning, but this situation could have been avoided. I'm not saying that it would have been avoided, but it could have been avoided. But sadly, of course, it was that lack of consultation and engagement that led us to this position, and certainly I hope that in the future lessons are learned by UK Governments that in order to be more effective, they have to talk to us and, of course, have to make sure that we feel that we're not just listened to, but that what we suggest is actually taken up. Because it's happened, of course, with Brexit. They have moved onto our turf—not entirely, but certainly in part—but much of this could have been avoided two years ago if the lines of communication had been more open.
A gaf i ddiolch i fy nghyfaill a'r Aelod dros Fro Morgannwg am ei sylwadau? Addawyd inni na fyddem ni'n colli yr un geiniog o arian, ac rydym ni'n bwriadu dwyn Llywodraeth y DU i gyfrif o ran yr addewid yna.
Rwy'n credu mai un o'r cyfleoedd a gollwyd yn hyn o beth oedd bod Prif Weinidog y DU i raddau helaeth iawn wedi arddel y safbwynt cyn yr etholiad cyffredinol mai hi oedd yr un a fyddai'n cael y maen i'r wal yn hyn o beth ac nad oedd hi'n gweld yr angen i gynnwys y gweinyddiaethau datganoledig bryd hynny. Nawr, rwy'n credu ei bod hi mae'n debyg yn deg dweud pe byddai'r Blaid Geidwadol wedi ennill mwyafrif teilwng o 90 i 100 o seddi, yna mae'n siŵr na fyddem ni yn y sefyllfa hon lle mae'n rhaid iddyn nhw siarad â ni fel y maen nhw yn ei wneud heddiw. Ond nid dyna, wrth gwrs, oedd y canlyniad. Wrth gwrs, y cyfle a gollwyd oedd os nad oedd Prif Weinidog y DU wedi gwasgu ei hun i gornel o'r fath, cornel Brexit caled, efallai y byddai cyfle i weithio gyda Llywodraeth y DU ar y math o Brexit y byddem ni wedi ei ddymuno. Efallai y byddem ni wedi bod yn y sefyllfa lle gallasem ni fod wedi dweud, 'Iawn, edrychwch, mae angen inni adael yr UE, mae pobl wedi pleidleisio dros hynny, ond gadewch inni gael mynediad llawn a dilyffethair i'r farchnad sengl—mae hynny'n bwysig i ni. Does dim dewis gwell i'r undeb tollau, felly gadewch i ni aros yn yr undeb tollau.' Nawr, os mai dyna oedd agwedd Llywodraeth y DU ar y dechrau, buasai hynny wedi bod yn agos at ein safbwynt ni; fe allem ni fod wedi bod mewn sefyllfa lle byddem ni wedi gallu bod yn gefnogol, ond fe gollwyd hynny i gyd. Mae'n gwestiwn damcaniaethol.
A nawr, mae Llywodraeth y DU yn ei chael ei hun mewn sefyllfa lle nad oes neb yn hapus. Nid yw'r bobl sydd eisiau aros yn hapus, nid yw'r rhai sydd eisiau gadael yn hapus, dydym ni ddim yn hapus, dydy Llywodraeth yr Alban ddim yn hapus, y DUP—wel, dydyn nhw bron byth yn hapus, ond maen nhw'n arbennig o anhapus ar hyn o bryd. A lle mae hynny'n ein gadael ni? Y broblem yw na chafodd hyn ei drin fel y dylai fod wedi ei drin yn y lle cyntaf, ond gellid bod wedi osgoi'r sefyllfa hon. Nid wyf yn dweud y byddai wedi ei osgoi, ond y gallai fod wedi ei osgoi. Ond yn anffodus, wrth gwrs, y diffyg ymgynghori ac ymgysylltu a'n harweiniodd at y sefyllfa hon, ac rwy'n sicr yn gobeithio yn y dyfodol y bydd Llywodraeth y DU yn dysgu gwersi, sef er mwyn bod yn fwy effeithiol, bod yn rhaid iddyn nhw siarad â ni ac, wrth gwrs, bod yn rhaid iddyn nhw wneud yn siŵr ein bod ni'n teimlo nid yn unig y gwrandewir arnom ni, ond y gweithredir ar yr hyn yr ydym ni'n ei ddweud. Oherwydd mae hynny wedi digwydd, wrth gwrs, gyda Brexit. Maen nhw wedi troedio ar ein tiriogaeth ni—nid yn gyfan gwbl, ond yn sicr yn rhannol—ond gellid bod wedi osgoi llawer o hyn ddwy flynedd yn ôl pe bai'r llinellau cyfathrebu wedi bod yn fwy agored.
First of all, I also want to reiterate how shameful it is that Wales has not been consulted meaningfully on the withdrawal agreement. It's not good enough, as the Cabinet Secretary for Finance said yesterday, just to listen to what we say and then go away and we hear no more. The last of the Labour Party's six tests is: does it deliver for all regions and nations of the UK? And it certainly does not. Does the First Minister believe, in fact, that the withdrawal agreement meets any of those six tests that the Labour Party has put forward?
The withdrawal agreement lays out how EU citizens and families and UK citizens will be protected after we leave the EU. Those are people who have chosen where they would live under the freedom of movement, which, up to now, has been our right, within the EU. Now that we're losing the right of freedom of movement, does he not agree that the uncertainty about who is going to be able to stay in this country and who will come here in the future is causing great uncertainty for businesses? I had a meeting yesterday with a company director from Cardiff North of a medical products manufacturing company who relies heavily on European staff. He was telling me, in fact, how much he felt for those staff at the moment, because they were so uncertain—they felt so uncertain about their future. And, of course, we have had some information laid down in this withdrawal document today, but we don't know what the future will hold. He is very uncertain about how his company, which is a very valued company in Cardiff North, will prosper in the future, with the future proposals for immigration and no freedom of movement, and, of course, we do know what the CBI's view is about the Government's plans for immigration.
So, doesn't he agree as well that some of the rhetoric that has been used around the immigration issue does not foster good relations—Theresa May's words were that her deal will stop EU nationals 'jumping the queue'—and how unnecessary it is to use that sort of expression? It's building up division again, and I think we had such a spike in hate crime when we had the referendum, and there are more hate crimes now being reported than have ever happened before, and I think it behoves us, all of us politicians, that we must be very careful with the words that we use in order that we, in this very, very difficult time, don't increase the feelings of insecurity that many of our citizens have as a result of this very divisive vote and the very divisive politics that we're experiencing at the moment. So, has the First Minister got any comments he could make about that particular issue?
Yn gyntaf oll, fe hoffwn i hefyd ailadrodd pa mor gywilyddus yw hi nad ymgynghorwyd yn ystyrlon â Chymru ynglŷn â'r cytundeb ymadael. Nid yw'n ddigon da, fel y dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet dros Gyllid ddoe, dim ond gwrando ar yr hyn a ddywedwn ni ac yna mynd ymaith a dydym ni'n clywed dim mwy. Yr olaf o chwe phrawf y Blaid Lafur yw: a yw'n darparu ar gyfer holl ranbarthau a gwledydd y Deyrnas Unedig? Ac nid yw'n gwneud hynny, yn sicr. A yw Prif Weinidog Cymru yn credu, mewn gwirionedd, bod y cytundeb ymadael yn bodloni unrhyw un o'r chwe phrawf hynny a gyflwynwyd gan y Blaid Lafur?
Mae'r cytundeb ymadael yn gosod allan sut y caiff dinasyddion a theuluoedd yr UE a dinasyddion y DU eu diogelu ar ôl inni adael yr UE. Dyna'r bobl sydd wedi dewis ble maen nhw eisiau byw yn unol â'u rhyddid i symud, a oedd, hyd yma, yn hawl i ni, o fewn yr UE. Nawr ein bod ni'n colli'r hawl hwnnw o ryddid i symud, onid yw'n cytuno bod yr ansicrwydd ynghylch pwy sy'n mynd i allu aros yn y wlad hon a phwy fydd yn dod yma yn y dyfodol yn achosi ansicrwydd mawr i fusnesau? Cefais gyfarfod ddoe â chyfarwyddwr cwmni o Ogledd Gaerdydd sy'n gwneud cynhyrchion meddygol ac sy'n dibynnu'n drwm ar staff Ewropeaidd. Roedd yn dweud wrthyf i, mewn gwirionedd, cymaint yr oedd yn tosturio wrth y staff hynny ar hyn o bryd, oherwydd eu bod mor ansicr—maen nhw'n teimlo mor ansicr ynghylch eu dyfodol. Ac, wrth gwrs, rydym ni wedi cael rhywfaint o wybodaeth yn y ddogfen ymadael hon heddiw, ond nid ydym ni'n gwybod beth fydd ar y gorwel. Mae'n ansicr iawn ynghylch sut y bydd ei gwmni, sy'n gwmni gwerthfawr iawn yng Ngogledd Caerdydd, yn ffynnu yn y dyfodol, gyda'r cynigion ar gyfer mewnfudo yn y dyfodol a dim rhyddid i symud, ac, wrth gwrs, rydym ni'n gwybod beth yw barn Cydffederasiwn Diwydiant Prydain am gynlluniau'r Llywodraeth o ran mewnfudo.
Felly, onid yw'n cytuno hefyd nad yw peth o'r rhethreg a defnyddiwyd o ran y mater mewnfudo wedi meithrin cysylltiadau da—geiriau Theresa May oedd y bydd ei chytundeb yn rhwystro gwladolion yr UE rhag 'neidio i flaen y rhes'—a pha mor ddiangen yw hi i ddefnyddio'r math yna o ymadrodd? Mae'n hau rhaniadau eto, ac rwy'n credu y cawsom ni cymaint o gynnydd sydyn mewn troseddau casineb pan gawsom ni'r refferendwm, ac adroddir am fwy o droseddau casineb bellach nag erioed o'r blaen, ac mae dyletswydd arnom ni, bob un ohonom ni wleidyddion, bod yn rhaid inni fod yn ofalus iawn gyda'r geiriau a ddefnyddiwn ni fel nad ydym ni, ar yr adeg anodd iawn, iawn yma, yn cynyddu'r teimladau o ansicrwydd sydd gan lawer o'n dinasyddion o ganlyniad i'r bleidlais gynhennus iawn hon a'r wleidyddiaeth gynhennus iawn hon yr ydym ni'n dyst iddi ar hyn o bryd. Felly, a oes gan y Prif Weinidog unrhyw sylwadau a hoffai eu gwneud am y mater penodol hwnnw?
Yes. It was certainly very much an issue in the aftermath of the referendum that we saw a spike in hate crime. One of the things that I did was to go and visit communities around Wales—a Polish community in Llanelli, of course, and I went to a meeting in Swansea—just to reassure people that the Welsh Government and the people of Wales are welcoming, and that it wasn't the case, as some people did believe, that they would somehow be thrown out of the country very soon, even to the extent that one person said to me that she feared the knock on the door. That's how bad it was as far as their perception of what might happen.
On the issue of citizens' rights, the withdrawal agreement does take us further and provides some kind of certainty compared to where we once were, but, of course, what businesses are saying to me is that, yes, they understand the point that there is a need to get skilled labour and professionals in the health service—we've all talked about that—but also there's a need for unskilled labour as well, people who are going to work in jobs that are not as highly paid, which are unattractive in a climate of full employment, such as the abattoirs. I keep on mentioning them; I'm not running a kind of vendetta against them, but they do find it difficult to recruit because the nature of the job is unpleasant for most people. Where will they get their people? If they can't get their people from the EU, that means they won't be able to function, and people who live locally won't be able to get a job there either, because the opportunities won't be there. So, these things have been missed by the UK Government.
And, of course, the tragedy of this is that people celebrate the ending of freedom of movement. What does it mean in practice? It means that UK citizens will not be able to travel and live freely in 26 other countries that they previously could—it's a wall. However, if you're Austrian or German or French, you can travel to 26 other countries, but not freely to the UK. So, actually, you can travel to all these countries around Europe without any restrictions. If you're Irish, you can travel to them all—UK and every other country in the European Union. So, what in fact has happened is that restrictions on freedom of movement have actually applied more strictly to our own people than to anyone else in Europe, because it's our own people who now won't be able to live and travel and work as they used to, whereas every other citizen in Europe will be able to do it, except they won't be able to come to the UK in the same way. So, actually, it's been a self-defeating action to limit the places where UK citizens can actually go and live long term, and work long term. Those strictures will not apply to other countries in Europe. So, it shows that what we've done here is not actually to create a situation where immigration is in some way better controlled in the UK; it's meant that UK citizens will now have controls put on them when they have to travel to other countries in Europe.
Oes. Roedd hwn yn fater pwysig, yn dilyn y refferendwm, inni weld cynnydd sydyn mewn troseddau casineb. Un o'r pethau a wnes i oedd ymweld â chymunedau ledled Cymru—cymuned Bwylaidd yn Llanelli, wrth gwrs, ac es i gyfarfod yn Abertawe—er mwyn tawelu meddyliau pobl bod Llywodraeth Cymru a phobl Cymru yn groesawgar iddynt, ac nad oedd unrhyw wirionedd, fel y credai rhai pobl, y bydden nhw'n cael eu taflu allan o'r wlad rywsut cyn hir. Dywedodd un person wrthyf, hyd yn oed, ei bod hi'n ofni clywed y gnoc ar y drws. Dyna pa mor ddrwg y gallai pethau fod, yn eu tyb nhw.
Ar fater hawliau dinasyddion, mae'r cytundeb tynnu'n ôl yn ein tywys ni ymhellach ac yn rhoi rhyw fath o sicrwydd o'i chymharu â'r sefyllfa yr oeddem ynddi hi o'r blaen. Ond, wrth gwrs, yr hyn y mae busnesau yn ei ddweud wrthyf i yw, ydyn, maen nhw'n deall y pwynt bod angen cael gweithwyr proffesiynol a medrus yn y gwasanaeth iechyd—ac rydym ni i gyd wedi siarad am hynny—ond mae angen cael gweithwyr heb sgiliau hefyd, pobl a fydd yn gweithio mewn swyddi nad ydyn nhw'n ennill cyflog mor uchel, sy'n anneniadol mewn hinsawdd o gyflogaeth lawn, fel lladd-dai. Rwy'n dal i sôn amdanyn nhw; nid oes gennyf i ddim yn eu herbyn nhw, ond y maen nhw'n ei chael hi'n anodd recriwtio oherwydd natur annymunol y swydd yng ngolwg y rhan fwyaf o bobl. O ble y daw eu gweithwyr? Os na allan nhw gael eu gweithwyr o'r UE, bydd hynny'n golygu na fyddan nhw'n gallu gweithredu, ac ni fydd pobl sy'n byw yn lleol yn gallu cael swydd yno ychwaith, oherwydd ni fydd y cyfleoedd i'w cael yno. Felly, mae'r pethau hyn wedi mynd ar goll gan Lywodraeth y DU.
Ac, wrth gwrs, y drychineb yw bod pobl yn dathlu'r ffaith bod y rhyddid i symud yn dod i ben. Beth mae hyn yn ei olygu yn ymarferol? Mae'n golygu na fydd dinasyddion y DU yn gallu teithio na byw yn ddilyffethair mewn 26 o wledydd eraill fel yr oedden nhw'n gallu o'r blaen—mur yw hwn. Er hynny, os ydych chi o Awstria neu o'r Almaen neu o Ffrainc, gallwch deithio i 26 o wledydd eraill, ond nid i'r DU. Felly, mewn gwirionedd, gallwch chi deithio i'r holl wledydd hyn ledled Ewrop heb unrhyw gyfyngiadau. Os ydych chi o Iwerddon, gallwch deithio i bob un ohonyn nhw—y DU a phob gwlad arall yn yr Undeb Ewropeaidd. Felly, yr hyn sydd wedi digwydd mewn gwirionedd yw bod cyfyngiadau ar y rhyddid i symud yn llymach ar ein pobl ni ein hunain nag ar unrhyw un arall yn Ewrop. Ein pobl ni ein hunain yw'r rhai na fyddan nhw bellach yn gallu byw a theithio a gweithio fel y buon nhw, tra bydd pob dinesydd eraill yn Ewrop yn gallu gwneud hynny, ond ni fyddant yn gallu dod i'r DU yn yr un modd. Felly, mewn gwirionedd, bu hon yn weithred hunandrechol sy'n cyfyngu ar y mannau lle gall dinasyddion y DU fynd iddyn nhw a byw ynddyn nhw yn yr hirdymor, a gweithio yn yr hirdymor. Ni fydd y cyfyngiadau hynny'n berthnasol i wledydd eraill yn Ewrop. Felly, mae'n dangos mai'r hyn yr ydym wedi ei wneud yw nid creu sefyllfa lle mae mewnfudo yn cael ei reoli'n well gan y DU; mae wedi golygu y bydd rheolaethau ar ddinasyddion y DU bellach pan fydd yn rhaid iddyn nhw deithio i wledydd eraill yn Ewrop.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar symudedd myfyrwyr rhyngwladol. Galwaf ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei datganiad. Kirsty Williams.
The next item, therefore, is a statement by the Cabinet Secretary for Education on international student mobility. I call on the Cabinet Secretary to make the statement. Kirsty Williams.
Thank you very much, Presiding Officer. Only 2 per cent of Welsh students at universities currently spend time abroad studying, volunteering or undertaking work experience as part of their studies. At a time when it’s never been more important for our students and graduates to be global citizens, for there to be stronger cultural and economic links between Wales and the world, and for even greater academic and employability outcomes for our students, we need to ensure that international opportunities are an aspiration for many more students.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Ar hyn o bryd, dim ond 2 y cant o fyfyrwyr mewn prifysgolion sy'n treulio amser yn astudio, yn gwirfoddoli neu ar brofiad gwaith dramor fel rhan o'u hastudiaethau. Ar adeg pan na fu erioed cyn bwysiced i'n myfyrwyr a'n graddedigion fod yn ddinasyddion byd-eang, a chael cysylltiadau diwylliannol ac economaidd cryfach rhwng Cymru a'r byd, a chael canlyniadau academaidd a chyflogadwyedd gwell eto hyd yn oed i'n myfyrwyr, mae angen inni sicrhau bod cyfleoedd rhyngwladol yn uchelgais i lawer mwy o fyfyrwyr.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
I want to see the number of Welsh students who spend time abroad as part of their studies double by the end of this Government. As someone who benefited hugely from time studying abroad as an undergraduate, I know how such an experience broadens horizons, expands key skills and ensures connections that last a lifetime. Research from Universities UK points out that these gains are particularly significant for students from disadvantaged backgrounds. However, it is these students who too often miss out on, or don't even apply for, these transformational opportunities.
We have made a start on addressing this by targeting Generation UK—China student mobility funding towards widening participation. Today, I'm announcing a new international student mobility pilot, which will make a significant contribution to our ambitions to increase opportunities and raise aspirations. We have been developing the pilot in discussion with British Council Wales as part of our response to the Diamond review's recommendation on support for students who choose to study overseas. It will focus on Welsh-domiciled students at Welsh higher education institutions and it will run for three years from 2018-19. The pilot will offer a mix of opportunities for Welsh students at Welsh HE institutions, including study, volunteering and internship, ranging from two to three weeks to eight weeks. Our scoping study showed that it is these sorts of opportunities that will lead to the strongest take-up.
This will help to encourage participation from a wider group of students, hopefully including those with, for example, caring responsibilities or in employment, and will avoid duplication of any schemes already available. I believe strongly that Government should invest in these opportunities, but there is also a responsibility for universities to step up. On that note, I am pleased that many Welsh universities have signed up to Universities UK's Go International campaign to double the percentage of undergraduates who have an international placement as part of their university programme.
We are investing £1.3 million in this pilot over the next three years, and further details on those mobility opportunities will be published shortly. Of course, there are already good examples of work taking place within the sector with the support of Government, and I'd like to take the opportunity to mention these today also. We were recently able to support the Global Wales project with European transition fund investment worth £3.5 million. This funding will not only support the promotion of Wales as a study destination, but will also support outward mobility opportunities for Welsh students in Global Wales's priority markets, such as Vietnam and the United States. These opportunities, as part of our wider international education programme, are important for social mobility, employability skills and soft power links for Wales.
The Seren Network goes from strength to strength, and I was delighted earlier this year to secure a new partnership between Yale University and Seren. This new partnership resulted in 16 Seren students having the opportunity to participate in the Yale young global scholars summer programme. Let me tell you, Members, this was a life-changing experience for all that took part. This exciting partnership will continue and expand in 2019. These relationships with leading global universities have also offered us the opportunity to lever engagement in our wider education reforms, and I hope to make further announcements on this very soon.
As I mentioned earlier, our new investment provides additional and new opportunities. It will not duplicate existing schemes. We are clear in our view that the United Kingdom should continue to participate in Erasmus after Brexit. Wales benefits hugely from our participation in Erasmus+, allowing people to study and undertake work experience and volunteering in another EU country. In fact, the total funding awarded to Welsh projects amounts to some 6 per cent of the UK total Erasmus+ funding awarded since 2014, and that is above our population share. The call for the 2019 projects has just been announced by the British Council and I would encourage Welsh institutions to submit applications.
In conclusion, Deputy Presiding Officer, I am determined that many more of our students, from all backgrounds, benefit from the transformational experience of spending time studying, volunteering or undertaking work experience abroad. International experiences benefit individual students, strengthen overseas links for our universities, and promote bilateral exchanges for Wales with communities and countries across the world. Thank you.
Rwy'n dymuno gweld nifer y myfyrwyr o Gymru sy'n treulio amser dramor fel rhan o'u hastudiaethau yn dyblu erbyn y bydd y Llywodraeth hon yn dod i'w therfyn. Fel myfyrwraig a wnaeth elwa'n fawr ar gyfnod o astudio dramor cyn graddio, gwn sut mae profiad o'r fath yn ehangu gorwelion, yn ehangu sgiliau allweddol ac yn sicrhau cysylltiadau sy'n para am oes. Mae ymchwil gan Universities UK yn nodi bod y buddion hyn yn arbennig o arwyddocaol i fyfyrwyr o gefndiroedd difreintiedig. Er hynny, y myfyrwyr hyn yn amlach na dim sy'n colli allan, neu hyd yn oed ddim yn ymgeisio am y cyfleoedd trawsffurfiol hyn.
Rydym wedi dechrau arni wrth fynd i'r afael â hyn drwy anelu cyllid symudedd myfyrwyr Generation UK—China tuag at ehangu cyfranogiad. Heddiw, rwy'n cyhoeddi cynllun peilot symudedd myfyrwyr rhyngwladol newydd, a fydd yn gwneud cyfraniad sylweddol at ein huchelgais i gynyddu cyfleoedd a chodi dyheadau. Rydym wedi datblygu'r cynllun peilot gan drafod â British Council Cymru fel rhan o'n hymateb i argymhelliad adolygiad Diamond ar gymorth i fyfyrwyr sy'n dewis astudio dramor. Bydd yn canolbwyntio ar fyfyrwyr sy'n byw yng Nghymru yn sefydliadau addysg uwch Cymru a bydd yn rhedeg am dair blynedd o 2018-19. Bydd y cynllun peilot yn cynnig cymysgedd o gyfleoedd i fyfyrwyr o Gymru mewn sefydliadau AU yng Nghymru, gan gynnwys astudiaeth, gwirfoddoli ac interniaeth, yn amrywio o ddwy wythnos i dair hyd wyth wythnos. Dangosodd ein hastudiaeth gwmpasu mai cyfleoedd fel hyn fyddai'n denu'r mwyafrif o fyfyrwyr.
Bydd hyn yn helpu i annog cyfranogiad gan grŵp ehangach o fyfyrwyr, gan gynnwys y rheini sydd â chyfrifoldebau gofalu neu mewn gwaith, er enghraifft, a bydd yn osgoi dyblygu unrhyw gynlluniau sydd ar gael eisoes. Rwy'n credu'n gryf y dylai'r Llywodraeth fuddsoddi yn y cyfleoedd hyn, ond mae gan y prifysgolion gyfrifoldeb i ddod i'r adwy hefyd. Ar y nodyn hwnnw, rwy'n falch bod llawer o brifysgolion Cymru wedi ymaelodi ag ymgyrch Go International Universities UK i ddyblu'r ganran o israddedigion sy'n mynd ar leoliad rhyngwladol fel rhan o'u rhaglen prifysgol.
Rydym yn buddsoddi £1.3 miliwn yn y cynllun peilot hwn dros y tair blynedd nesaf, a bydd manylion pellach am y cyfleoedd symudedd hynny'n cael eu cyhoeddi cyn bo hir. Wrth gwrs, ceir enghreifftiau da eisoes o waith yn digwydd o fewn y sector gyda chefnogaeth y Llywodraeth, a hoffwn achub ar y cyfle i sôn am hyn hefyd heddiw. Yn ddiweddar, roeddem ni'n gallu cefnogi prosiect Cymru Fyd-eang gyda buddsoddiad o gronfa bontio Ewropeaidd gwerth £3.5 miliwn. Bydd yr arian hwn nid yn unig yn cefnogi hyrwyddo Cymru fel cyrchfan i astudio, ond bydd hefyd yn cefnogi cyfleoedd symudedd allanol myfyrwyr o Gymru ym marchnadoedd blaenoriaeth Cymru Fyd-eang, megis Fietnam a'r Unol Daleithiau. Bydd y cyfleoedd hyn, fel rhan o'n rhaglen addysg ryngwladol ehangach, yn bwysig ar gyfer symudedd cymdeithasol, sgiliau cyflogadwyedd a chysylltiadau cymell tawel er mwyn Cymru.
Mae Rhwydwaith Seren yn mynd o nerth i nerth, ac roeddwn yn falch iawn yn gynharach eleni o sicrhau partneriaeth newydd rhwng Prifysgol Yale a Seren. Arweiniodd y bartneriaeth newydd hon at 16 o fyfyrwyr Seren yn cael y cyfle i gymryd rhan yn rhaglen haf ysgolheigion ifanc byd-eang Yale. Gallaf ddweud wrthych chi, Aelodau, fod hwn yn brofiad i newid bywydau pawb a gymerodd ran ynddo. Bydd y bartneriaeth gyffrous hon yn parhau ac ehangu yn 2019. Mae'r cysylltiadau hyn â phrifysgolion blaenllaw byd-eang yn gyfle inni hefyd ysgogi'r ymgysylltu â'n diwygiadau addysg ehangach, ac rwy'n gobeithio gwneud cyhoeddiadau pellach am hyn yn fuan iawn.
Fel y soniais yn gynharach, mae ein buddsoddiad newydd yn cynnig cyfleoedd ychwanegol a newydd. Ni fydd yn dyblygu cynlluniau presennol. Rydym o'r farn gadarn y dylai'r Deyrnas Unedig barhau i gymryd rhan yn Erasmus ar ôl Brexit. Mae Cymru yn elwa'n fawr iawn ar gymryd rhan yn Erasmus+, gan ganiatáu i bobl astudio ac ymgymryd â phrofiad gwaith a gwirfoddoli mewn gwlad arall yn yr UE. Yn wir, mae cyfanswm y cyllid a ddyfarnwyd i brosiectau Cymru oddeutu 6 y cant o gyfanswm y cyllid a ddyfarnwyd gan Erasmus+ ers 2014, ac mae hynny'n uwch na'n cyfran o'r boblogaeth. Mae'r alwad am brosiectau 2019 newydd gael ei chyhoeddi gan y British Council a byddwn yn annog sefydliadau i gyflwyno ceisiadau.
I gloi, Dirprwy Lywydd, rwy'n benderfynol y bydd llawer mwy o'n myfyrwyr, o bob cefndir, yn elwa ar y profiad trawsnewidiol o dreulio amser yn astudio, yn gwirfoddoli neu'n ymgymryd â phrofiad gwaith dramor. Mae profiadau rhyngwladol o fudd i fyfyrwyr unigol, yn cryfhau cysylltiadau ein prifysgolion dramor, ac yn hyrwyddo cyfnewid dwyochrog i Gymru gyda chymunedau a gwledydd ledled y byd. Diolch.
I welcome the statement from the Cabinet Secretary. As someone relatively new to this portfolio, I was actually shocked myself to learn only 2 per cent of Welsh students currently spend time abroad studying and volunteering or carrying out work experience. It is heartening to hear your statement that you do intend to double that figure by the end of this Government. But of particular concern to me is how the opportunities do present themselves for those from disadvantaged backgrounds—our care leavers, disabled students. And I ask how the new international student mobility pilot that focuses on Welsh higher education—how will you be hoping this will extend, if at all, to the further education sector? Because, to me, it's important that children from both sectors are able to experience the opportunities that present. So, if not, why is this not the case? It is crucial that our under-represented groups do have the same opportunities to go on international— you know, courses away. And I just simply cannot see why that would not be the case. So, if the Cabinet Secretary could enlighten us further.
Rwy'n croesawu'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet. Fel rhywun sy'n gymharol newydd i'r portffolio hwn, cefais innau fy synnu mewn gwirionedd o ddysgu mai ar hyn o bryd dim ond 2 y cant o fyfyrwyr sy'n treulio amser dramor, yn astudio a gwirfoddoli neu'n gwneud profiad gwaith. Mae'n galonogol i glywed yn eich datganiad eich bod yn bwriadu dyblu'r ffigur hwnnw cyn y daw'r Llywodraeth hon i'w therfyn. Ond pryder arbennig yn fy ngolwg i yw sut y daw'r cyfleoedd i ran y rhai o gefndiroedd difreintiedig—ein pobl ifanc sy'n gadael gofal, myfyrwyr anabl. Ac rwy'n gofyn sut fydd y cynllun peilot symudedd myfyrwyr rhyngwladol newydd yn canolbwyntio ar addysg uwch yng Nghymru—sut fyddech chi'n gobeithio y bydd hyn yn ymestyn, os o gwbl, i'r sector addysg bellach? Oherwydd, yn fy marn i, mae'n bwysig bod plant o'r ddau sector yn gallu cael profiad o'r cyfleoedd a ddaw. Felly, os na, pam nad yw hynny'n digwydd? Mae'n hanfodol bod gan ein grwpiau a dangynrychiolir yr un cyfleoedd i fynd ar gyrsiau rhyngwladol—wyddoch chi. Ac ni allaf yn fy myw weld pam lai. Felly, a oes modd i Ysgrifennydd y Cabinet roi mwy o oleuni inni ar hynny.
Can I thank Janet for that question? Could I make it absolutely clear that the reason why we are going for relatively short periods for the pilot is to allow for students that do perhaps have other responsibilities, who could not afford the time to take a year abroad, which is perhaps traditionally what many students would see as a period of international study?
These short placements, for two to three weeks up to eight weeks, will allow for, we believe, following research that has been undertaken on behalf of Welsh Government by OB3 Research and the Wales Institute of Social and Economic Research, Data and Methods—. This gives us the optimum chance for the highest level of take-up. These particular grants are available for those studying in Welsh higher education institutions, as recommended by Diamond. But that's not to say that there aren't significant opportunities for international study in the FE sector. Of course, in many areas, FE colleges are delivering A-level programmes to our Seren students and are participating in the Seren programme. You've just heard me say about our new links with Yale University, and we are hoping to build upon those. And FE colleges have been particularly successful in drawing down Erasmus+ funding. Both our school sector and our FE colleges have excelled themselves. As I've said, we have had a greater than population share of the resources under Erasmus+ that has looked to fund a range of very exciting projects in FE that have allowed FE students studying at academic and vocational colleges to have periods of study abroad.
The challenge we have now, Janet—and perhaps you can help us with this—is convincing your colleagues in the Government in Westminster to allow us to continue to participate fully in the Erasmus+ programme. And, at the moment, it is far from clear, after 2020, that we will be able to do that. The Westminster Government is currently undertaking a value for money study. We have been more than happy to support that review with all the data from Wales, which I believe makes a very strong case for continued participation in the scheme. The universities of Wales and the colleges of Wales are very clear on their desire to continue to participate fully in Erasmus+, as is the students' union of Wales. It seems, though, that, at this moment, those voices have not been listened to.
And I would, once again, reiterate the experience of Switzerland, who left the Erasmus+ programme—decided they could do something better on their own. It ended up costing them more money for fewer opportunities. We should learn from that and not think that some UK-alone scheme would be a satisfactory replacement for ongoing continuation and participation in Erasmus+, which is, as I said, what this Government wants, what the students of Wales want, and what the universities and colleges of Wales want.
A gaf i ddiolch i Janet am y cwestiwn hwnnw? A gaf i egluro mai'r rheswm pam yr ydym yn dewis cyfnodau cymharol fyr ar gyfer y cynllun peilot yw eu bod nhw'n caniatáu i fyfyrwyr sydd efallai â chyfrifoldebau eraill, na allen nhw fforddio'r amser i dreulio blwyddyn dramor, sef y cyfnod traddodiadol efallai y byddai llawer o fyfyrwyr yn ei ystyried yn gyfnod o astudiaeth ryngwladol?
Bydd y lleoliadau byr hyn, am ddwy wythnos i dair hyd at wyth wythnos, yn caniatáu, yn ein barn ni, yn dilyn ymchwil a gyflawnwyd ar ran Llywodraeth Cymru gan OB3 Research a Sefydliad Ymchwil, Data a Methodoleg Gymdeithasol ac Economaidd Cymru—. Bydd hyn yn rhoi'r cyfle gorau posibl inni fanteisio i'r eithaf ar hyn. Bydd y grantiau penodol hyn ar gael ar gyfer y rhai sy'n astudio yn sefydliadau addysg uwch Cymru, fel yr argymhellwyd gan adolygiad Diamond. Ond nid yw hynny'n golygu nad oes cyfleoedd sylweddol i astudiaeth ryngwladol yn y sector addysg bellach. Wrth gwrs, mewn llawer o ardaloedd, mae colegau addysg bellach yn darparu rhaglenni Lefel-A i'n myfyrwyr Seren ac yn cymryd rhan yn Rhaglen Seren. Rydych chi newydd fy nghlywed i'n sôn am ein cysylltiadau newydd â Phrifysgol Yale, ac rydym yn gobeithio adeiladu ar y rheini. Ac mae colegau addysg bellach wedi bod yn arbennig o lwyddiannus wrth ennill cyllid Erasmus +. Mae ein sector ysgolion a'n colegau addysg bellach wedi rhagori yn hyn o beth. Fel y dywedais, rydym wedi cael mwy na chyfran ein poblogaeth o'r adnoddau yn sgil Erasmus+ ac mae hyn wedi golygu ariannu amrywiaeth o brosiectau cyffrous iawn mewn addysg bellach sydd wedi galluogi myfyrwyr addysg bellach sy'n astudio mewn colegau academaidd a galwedigaethol i gael cyfnodau o astudio dramor.
Yr her i ni ar hyn o bryd, Janet—ac efallai y gallwch chi ein helpu yn hyn o beth—yw argyhoeddi eich cyd-Aelodau yn Llywodraeth San Steffan i ganiatáu inni barhau i gymryd rhan lawn yn rhaglen Erasmus+. Ac, ar hyn o bryd, mae'n bell o fod yn glir, ar ôl 2020, a fyddwn ni'n gallu gwneud hynny. Mae Llywodraeth San Steffan ar hyn o bryd yn cynnal astudiaeth gwerth am arian. Rydym wedi bod yn fwy na pharod i gefnogi'r adolygiad hwnnw gyda'r holl ddata o Gymru, yr wyf yn credu eu bod yn pledio'r achos yn gryf iawn dros barhau i gymryd rhan yn y cynllun. Mae prifysgolion Cymru a cholegau Cymru yn glir iawn o ran eu dymuniad i barhau i gymryd rhan lawn yn Erasmus+, fel y mae Undeb Cenedlaethol Myfyrwyr Cymru. Serch hynny, mae'n ymddangos, ar hyn o bryd, nad yw'r lleisiau hynny yn cael eu clywed.
A byddwn, unwaith eto, yn ailadrodd y profiad o'r Swistir, a adawodd y rhaglen Erasmus+—gan benderfynu y gallen nhw wneud rhywbeth gwell ar eu liwt eu hunain. Yn y diwedd roedd wedi costio mwy o arian iddyn nhw am lai o gyfleoedd. Dylem ddysgu o hynny a pheidio â chredu y byddai rhyw gynllun unigol gan y DU yn disodli'n foddhaol estyniad a chyfranogiad yn Erasmus+, sef, fel y dywedais i, yr hyn y mae'r Llywodraeth hon yn ei ddymuno, yr hyn y mae myfyrwyr Cymru'n ei ddymuno, a'r hyn y mae prifysgolion a cholegau Cymru yn ei ddymuno.
Apologies for my late arrival. Thank you for advance notice of this statement. Following Brexit, it needs to be ensured that international students continue to be welcomed to Wales and are aware that they are valued. It also needs to be ensured that students from Wales are encouraged to be outward looking and to seek opportunities to study abroad. Plaid Cymru believes that students from Wales should be able to study in the world's best universities and have the opportunity to live and to work abroad. Our 2016 manifesto pledged to provide first-time students financial support for Welsh-domiciled students enrolling as undergraduates in universities outside the UK as well as expanding our support for Erasmus+. as has been mentioned already today. to get more young people to see the world and to have enrichment from those experiences. It is therefore welcome to hear the Cabinet Secretary is launching an international student mobility pilot as part of the Welsh Government's response to the Diamond review's recommendations on support for students to study overseas.
You mentioned there is £1.3 million in the pilot and that further details are to follow. I'd just like to ask when those details would follow, considering that we would need to scrutinise how that investment is being put in place by the Welsh Government and whether that money would be enough or whether it could be used in different ways or whether other parties may have ideas as to where that money could be utilised.
Will the Cabinet Secretary give not just this Chamber but the international student community assurances that they will not only be welcomed in Wales but also valued? I understand that this scheme is about taking Welsh students out into other countries, but it does work both ways. If we attract international students to Wales, it will broaden the experiences of students here in this nation of ours, and it will allow for us to meet people we would never otherwise have met—in my case, my husband, so, I am very thankful that we had that opportunity here in Wales.
What representations has the Welsh Government made to the UK Government in securing continued Welsh involvement in international student exchange programmes post Brexit? Do you see a role for some form of continued Committee of the Regions in helping facilitate continued co-operation in this area, something that I and my colleague Mick Antoniw, who currently sit on the Committee of the Regions, are looking into?
How does the Welsh Government plan on mitigating the cost of losing EU students post Brexit? We are seeing a decline in applications, and as I said in this Chamber only recently, Wales is already way down the league table in terms of EU student numbers and applications. So, a further reduction is going to be very hard for the HE sector to absorb, when, almost certainly, we will see an even further decline in EU student numbers as a result of Brexit.
What plans does the Welsh Government have in place if we are unable to remain part of the Erasmus scheme? And do you share my concern that the increased anti-EU-national language being used by the Prime Minister as part of her hard line against EU freedom of movement and to sell her proposed EU deal risks putting continued co-operation on this front in jeopardy?
Finally, will the Cabinet Secretary consider a pilot scheme to provide support for students to study further afield for the whole of their degree programme, as recommenced by Diamond? I think that this would be something to look at in the round so that we can encourage young people to not only do part of their degree abroad but to do all of their degree abroad and to bring that wealth and talent back to Wales.
Rwy'n ymddiheuro am gyrraedd yn hwyr. Diolch am hysbysiad ymlaen llaw am y datganiad hwn. Yn dilyn Brexit, bydd angen sicrhau bod myfyrwyr rhyngwladol yn parhau i gael eu croesawu yng Nghymru a'u bod nhw'n ymwybodol eu bod yn cael eu gwerthfawrogi. Bydd angen hefyd sicrhau bod myfyrwyr o Gymru yn cael eu hannog i fod yn eangfrydig a cheisio cyfleoedd i astudio dramor. Mae Plaid Cymru o'r farn y dylai myfyrwyr o Gymru allu astudio ym mhrifysgolion gorau'r byd a chael cyfle i fyw a gweithio dramor. Roedd ein maniffesto yn 2016 yn addo rhoi cymorth ariannol i fyfyrwyr tro cyntaf sy'n hanu o Gymru ac yn cofrestru fel israddedigion mewn prifysgolion y tu allan i'r DU yn ogystal ag ehangu ein cefnogaeth i Erasmus+, fel y soniwyd eisoes heddiw, er mwyn i fwy o bobl ifanc gael gweld y byd a'u cyfoethogi yn sgil y profiadau hynny. Felly, mae'n dda gennyf glywed bod Ysgrifennydd y Cabinet yn lansio cynllun peilot symudedd myfyrwyr rhyngwladol fel rhan o ymateb Llywodraeth Cymru i argymhellion adolygiad Diamond o ran cymorth i fyfyrwyr i astudio dramor.
Roeddech yn sôn bod yna £1.3 miliwn yn y cynllun peilot a bydd rhagor o fanylion i ddilyn. A gaf i ofyn pa bryd y daw'r manylion hynny, o ystyried y bydd angen inni graffu ar sut y caiff y buddsoddiad hwnnw ei roi ar waith gan Lywodraeth Cymru ac a fydd yr arian hwnnw'n ddigon neu a ellid ei ddefnyddio mewn gwahanol ffyrdd neu a oes gan bartïon eraill syniadau ynghylch sut i ddefnyddio'r arian hwnnw.
A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi nid yn unig i'r Siambr hon ond i gymuned y myfyrwyr rhyngwladol sicrwydd y bydden nhw nid yn unig yn cael eu croesawu yng Nghymru ond yn cael eu gwerthfawrogi hefyd? Rwy'n deall mai ar gyfer galluogi myfyrwyr Cymru i fynd i wledydd eraill y bwriadwyd y cynllun hwn. Ond mae'n gweithio o'r tu arall hefyd. Os ydym yn awyddus i ddenu myfyrwyr rhyngwladol i Gymru, bydd yn ehangu profiadau'r myfyrwyr yn ein cenedl ni yma a bydd yn caniatáu i ni gwrdd â phobl na fyddem o bosib byth yn eu cyfarfod fel arall—yn fy achos i, fy ngŵr, felly, rwy'n ddiolchgar iawn ein bod wedi cael y cyfle hwnnw yma yng Nghymru.
Pa gyflwyniadau a wnaeth Llywodraeth Cymru gerbron Llywodraeth y DU i sicrhau cyfranogiad parhaus Cymru yn y rhaglenni cyfnewid myfyrwyr rhyngwladol ar ôl Brexit? A ydych chi'n gweld swyddogaeth i ryw fath o Bwyllgor y Rhanbarthau wrth helpu i hwyluso cydweithrediad parhaus yn y maes hwn, rhywbeth yr wyf i a'm cyd-Aelod, Mick Antoniw, sy'n eistedd ar Bwyllgor y Rhanbarthau ar hyn o bryd, yn rhoi ystyriaeth iddo?
Sut mae Llywodraeth Cymru yn cynllunio ar gyfer lliniaru'r gost o golli myfyrwyr o'r UE ar ôl Brexit? Rydym yn gweld gostyngiad yn nifer y ceisiadau, ac fel y dywedais yn y Siambr hon yn ddiweddar, mae Cymru eisoes ymhell i lawr yn nhabl y gynghrair o ran niferoedd y myfyrwyr a cheisiadau o'r UE. Felly, bydd gostyngiad pellach yn anodd iawn i'r sector AU i'w amsugno, pan fyddwn, bron yn sicr, yn gweld dirywiad pellach hyd yn oed yn niferoedd myfyrwyr o'r UE o ganlyniad i Brexit.
Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru ar waith os na chawn ni aros yn rhan o gynllun Erasmus? Ac a ydych yn rhannu fy mhryder bod yr ieithwedd gynyddol wrthwynebus o ran dinasyddion yr UE a ddefnyddir gan y Prif Weinidog fel rhan o'i gwrthwynebiad caled i ryddid symudiad yr UE a'i hymgyrch i hybu ei chytundeb arfaethedig â'r UE yn peryglu cydweithrediad yn hyn o beth?
Yn olaf, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ystyried cynllun peilot i roi cymorth i fyfyrwyr i astudio ymhell i ffwrdd drwy gydol rhaglen eu gradd, fel y mae adolygiad Diamond yn ei argymell? Rwyf i o'r farn y byddai hynny'n rhywbeth i'w ystyried yn ei gyfanrwydd er mwyn annog pobl ifanc nid yn unig i gwblhau rhan o'u gradd dramor ond i gwblhau eu gradd i gyd dramor a dwyn y cyfoeth hwnnw a'r dalent honno i Gymru'n ôl.
Thank you for the series of questions, Bethan. Let me be absolutely clear, Welsh universities and colleges are open for business, and not just to international students, who, as you say, bring a depth to our university towns in what they bring with them, but also, of course, faculty as well. International faculty is a key strength in our sector, and a significant number of our lecturing staff in HE institutions in particular are international lecturers. They are very welcome in our universities and help make our universities as strong as they are.
That is the message that myself, Universities Wales and Global Wales are taking to the world—the very strong offer that Wales has with regard to higher education and further education. One only has to look at the student satisfaction surveys that show that Welsh universities rank higher amongst students for their satisfaction at their experience than across the border in England or in Scotland. We have excellence in research and excellence in teaching, and we have a wide variety of institutions, either city based, like here in Cardiff, or on the coast, whether that be in Bangor or Aberystwyth—we have a real mix, so something for everybody. And I'm sure you'd agree with me that what international students and faculty can be assured of if they come to study or work in Wales is a very warm, warm welcome from our communities, who value their contribution very much indeed.
Diolch i chi am y gyfres o gwestiynau, Bethan. Gadewch imi fod yn gwbl glir, mae prifysgolion a cholegau Cymru yn agored i fusnes, ac nid ar gyfer myfyrwyr rhyngwladol yn unig, sydd, fel y dywedwch chi, yn dod â dyfnder i drefi ein prifysgolion yn yr hyn y maen nhw'n ei ddwyn gyda nhw, ond yn ogystal â hynny, wrth gwrs, y darlithwyr hefyd. Mae darlithwyr rhyngwladol yn gryfder allweddol yn ein sector, ac mae nifer sylweddol o'n staff darlithio mewn sefydliadau addysg uwch yn benodol yn ddarlithwyr rhyngwladol. Maen nhw i'w croesawu yn fawr yn ein prifysgolion ac yn helpu i wneud ein prifysgolion cyn gryfed ag y maen nhw.
Dyna'r neges yr wyf i fy hun, Universities Wales a Chymru Fyd-eang yn ei rhoi i'r byd—y cynnig cryf iawn sydd gan Gymru o ran addysg uwch ac addysg bellach. Nid oes raid ond edrych ar arolygon boddhad myfyrwyr sy'n dangos bod gan brifysgolion Cymru sgôr uwch ymhlith myfyrwyr am eu bodlonrwydd o ran eu profiad na thros y ffin yn Lloegr nac yn yr Alban. Mae gennym ragoriaeth gydag ymchwil a rhagoriaeth gydag addysgu, ac mae gennym amrywiaeth eang o sefydliadau, naill ai mewn dinas, fel yma yng Nghaerdydd, neu ar yr arfordir, boed hynny ym Mangor neu yn Aberystwyth—mae gennym gymysgedd wirioneddol, felly rhywbeth ar gyfer pob un. Ac rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno â mi mai'r hyn y gall myfyrwyr a darlithwyr rhyngwladol fod yn sicr ohono pe bydden nhw'n dod i astudio neu i weithio yng Nghymru yw croeso cynnes iawn, iawn gan ein cymunedau, sy'n gwerthfawrogi eu cyfraniad nhw'n fawr iawn.
With regard to the ongoing challenge of recruiting international students, of course, this is not helped by the determination of the UK Government to include students as part of the immigration figures. Nobody sees international students as immigrants, only Theresa May and the Home Office. Poll after poll after poll show that the public do not view international students in this way, and international students come here, they study here, they learn their skills here and the vast, vast majority of them then take those skills back to their home country. So this idea that, somehow, they should be included in these figures is highly damaging—highly damaging—to the HE sector, not just here in Wales, but across the United Kingdom.
I have had meetings with Sam Gyimah and my Scottish counterparts in this regard to talk about international student recruitment as well as ongoing opportunities for British students to study abroad, particularly as part of the Erasmus+ programme. I am due to meet with them again shortly. I've invited them all here to Cardiff, and I'm very glad that they have taken the opportunity to agree to that invitation, where, once again, we will sit as a group of education Ministers to try and form a common understanding of the challenges that face us all and to try and put those messages across to the UK Government.
With regard to European student recruitment into Wales, it should not be unexpected that we have seen a drop in those students as our student support package has changed. It was an inevitable consequence of a very generous offer that EU students were able to avail themselves of under the previous regime; that financial incentive has now been removed, as we move through our Diamond packages. Actually, the year before, we outperformed the other UK nations in terms of international and EU student recruitment, so it should not be unexpected. But that does mean we have to redouble our efforts, alongside our partners in HEIs and FE colleges, to spread the message of the strong offer that we have here in Wales.
This is why I recently was with Global Wales in New York, alongside the vice-chancellor of Swansea University, hosting a Study in Wales event and, most recently, in Vietnam, where we were able to negotiate with the British Council a significant tranche of new Chevening scholarships—Wales universities having the most of them—to attract Vietnamese students to our country, and we will continue to support our university colleagues in their recruitment activities, where we can add value to them.
This is initially a pilot for short periods of study abroad. As I said, this is a result of research that has been done by WISERD on behalf of the Welsh Government, because we feel that this is where there is the largest demand. Demand for international placements has been growing steadily in Wales, but at 2 per cent, we lag behind England and Scotland in the number of Welsh undergraduates who avail themselves of these opportunities. This is an attempt to supplement what we're already doing to increase those opportunities, especially for those students, as I said, from particularly disadvantaged backgrounds who have been least likely to apply for previous opportunities or for study abroad in the round.
We will continue to keep under review, given the financial constraints that we're currently working under in the higher education sector, whether we would move to a situation where we would fund entire degrees in international universities. We are not in a position to undertake that at this moment, because we believe that there are other pressing needs on the higher education budget in Wales, and our priority for the Diamond dividend is to reinvest in expensive subjects and to increase resources going into the sector here at home.
O ran her barhaus recriwtio myfyrwyr rhyngwladol, wrth gwrs, ni chaiff hynny ei hwyluso gan fod Llywodraeth y DU yn benderfynol o gynnwys myfyrwyr yn y ffigurau mewnfudo. Nid oes neb yn ystyried mai mewnfudwyr yw myfyrwyr rhyngwladol, neb ond Theresa May a'r Swyddfa Gartref. Mae arolwg ar ôl arolwg ar ôl arolwg yn dangos nad yw'r cyhoedd yn ystyried myfyrwyr rhyngwladol yn y ffordd hon, ac mae myfyrwyr rhyngwladol yn dod yma, maen nhw'n astudio yma, maen nhw'n dysgu eu sgiliau yma ac mae'r mwyafrif llethol ohonyn nhw wedyn yn mynd â'r sgiliau hynny'n ôl i'w mamwlad. Felly mae'r syniad hwn y dylid, rywsut, eu cynnwys nhw yn y ffigurau hyn yn niweidiol iawn—niweidiol iawn—i'r sector addysg uwch, nid yn unig yma yng Nghymru, ond ledled y Deyrnas Unedig.
Rwyf wedi cael cyfarfodydd gyda Sam Gyimah a'm cymheiriaid yn yr Alban yn hyn o beth i siarad am recriwtio myfyrwyr rhyngwladol yn ogystal â chyfleoedd parhaus ar gyfer myfyrwyr Prydain i astudio dramor, yn arbennig fel rhan o raglen Erasmus+. Byddaf yn cyfarfod â nhw eto cyn bo hir. Rwyf wedi eu gwahodd nhw yma i Gaerdydd, ac rwy'n falch iawn eu bod nhw wedi penderfynu derbyn y gwahoddiad hwnnw, pan fyddwn, unwaith eto, yn eistedd yn grŵp o Weinidogion addysg i geisio llunio dealltwriaeth gyffredin o'r heriau sy'n wynebu pob un ohonom ni a cheisio darbwyllo Llywodraeth y DU o'r negeseuon hynny.
O ran recriwtio myfyrwyr Ewropeaidd i Gymru, ni ddylai fod yn annisgwyl ein bod wedi gweld gostyngiad yn nifer y myfyrwyr hynny gan fod ein pecyn cymorth i fyfyrwyr wedi newid. Roedd hynny'n ganlyniad anochel o gynnig hael iawn yr oedd myfyrwyr yr UE yn gallu manteisio arno dan y drefn flaenorol; mae'r cymhelliant ariannol hwnnw wedi ei ddileu, wrth inni symud tuag at y pecynnau Diamond sydd gennym. Mewn gwirionedd, y flwyddyn gynt, roeddem ni'n perfformio'n well na gwledydd eraill y DU o ran recriwtio myfyrwyr rhyngwladol ac o'r UE, felly ni ddylai hyn fod yn annisgwyl. Ond mae hynny'n golygu bod yn rhaid inni ddyblu ein hymdrechion, ochr yn ochr â'n partneriaid mewn sefydliadau addysg uwch a cholegau addysg bellach, i fynd â'r genadwri ar led am y cynnig cryf sydd gennym ni yma yng Nghymru.
Dyna pam yr oeddwn gyda Chymru Fyd-eang yn Efrog Newydd yn ddiweddar, ochr yn ochr ag is-ganghellor Prifysgol Abertawe, yn llywyddu digwyddiad gan Study in Wales, ac yn fwyaf diweddar, yn Fietnam, lle' r oeddem yn gallu negodi cyfran sylweddol o ysgoloriaethau Chevening newydd gyda'r British Council—gyda phrifysgolion Cymru yn cael y rhan fwyaf ohonyn nhw— i ddenu myfyrwyr o Fietnam i'n gwlad ni. A byddwn yn parhau i gefnogi ein cymheiriaid mewn prifysgolion yn eu gweithgareddau recriwtio, lle gallwn ychwanegu gwerth atyn nhw.
Cynllun peilot ar gyfer cyfnodau byr o astudiaeth dramor yw hwn i ddechrau. Fel y dywedais, canlyniad ymchwil sydd wedi cael ei gyflawni gan WISERD ar ran Llywodraeth Cymru, yw hwn oherwydd ein bod yn teimlo mai yn y fan hon y ceir y galw mwyaf. Mae'r galw am leoliadau rhyngwladol wedi tyfu'n raddol yng Nghymru, ond ar gyfradd o 2 y cant, rydym ymhell y tu ôl i Loegr a'r Alban yn niferoedd yr israddedigion o Gymru sy'n manteisio ar y cyfleoedd hyn. Mae hon yn ymgais i ategu'r hyn yr ydym yn ei wneud eisoes i gynyddu'r cyfleoedd hynny, yn enwedig ar gyfer y myfyrwyr hynny, fel y dywedais i, sydd o gefndiroedd arbennig o ddifreintiedig a fu'n lleiaf tebygol o wneud cais am gyfleoedd o'r blaen neu am astudiaeth dramor yn ei holl agweddau.
Byddwn yn parhau i adolygu, o ystyried y cyfyngiadau ariannol yr ydym yn gweithio oddi mewn iddyn nhw yn y sector addysg uwch, a fyddem yn symud i sefyllfa lle y byddem yn ariannu graddau cyfan mewn prifysgolion rhyngwladol. Nid ydym mewn sefyllfa i ymgymryd â hynny ar hyn o bryd, gan ein bod yn credu bod anghenion enbyd eraill am y gyllideb sydd gan addysg uwch yng Nghymru, a'n blaenoriaeth ni ar gyfer buddion Diamond yw ailfuddsoddi mewn pynciau drud a chynyddu'r adnoddau a gaiff y sector yma gartref.
What a good point the Cabinet Secretary makes about international students, and the action she's taken in this Chamber that contrasts so severely with the Conservative UK Government's cynical policy of discouraging international students coming to this country because they affect immigration figures. The Conservative benches in this Chamber should be ashamed of the Conservative Government and that policy.
So, this is a very good focus on opening Wales and opening the world to Welsh students. One thing I'm particularly interested in and would welcome is the focus on students, which you've just mentioned, from disadvantaged backgrounds. What I also ask is: it's not just students from disadvantaged backgrounds, but students—future students—who live in communities of multiple deprivation who may not be from disadvantaged backgrounds themselves. So, I'm talking about Valleys communities, particularly places like Senghenydd and Bargoed in my constituency. I went to school in Bargoed. When I was in school, I wouldn't have considered international study—it wouldn't have been on my mind. I didn't come from a disadvantaged background, but it just wasn't in the culture of the school.
So, if we're going to encourage students to travel abroad, I think we need to look at how primary school students and secondary school students are educated in the value of international study. People can say to them, 'Well, look, you can get abroad—you can travel abroad—and this will be great for you'. It wasn't until I was 25 and travelling abroad to China to teach that I realised the value of international study. I tell you something: I wouldn't have had the confidence to do it when I was 18.
Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn gwneud pwynt da ynghylch myfyrwyr rhyngwladol, a'r camau y mae hi wedi eu cymryd yn y Siambr hon sy'n cyferbynnu mor eithafol â pholisi sinigaidd Llywodraeth Geidwadol y DU o annog myfyrwyr rhyngwladol i beidio â dod i'r wlad hon am eu bod yn effeithio ar ffigurau mewnfudo. Dylai meinciau'r Ceidwadwyr yn y Siambr hon fod â chywilydd o'r Llywodraeth Geidwadol a'r polisi hwnnw.
Felly, mae hyn yn canolbwyntio'n dda iawn ar ymagor Cymru ac agor y byd i fyfyrwyr Cymru. Un peth sydd o ddiddordeb arbennig i mi, ac y byddwn yn ei groesawu, yw'r canolbwyntio ar fyfyrwyr, yr ydych chi newydd ei grybwyll, o gefndiroedd difreintiedig. Yr hyn yr wyf yn ei ofyn hefyd yw: nid myfyrwyr o gefndiroedd difreintiedig yn unig, ond myfyrwyr—myfyrwyr y dyfodol—sy'n byw mewn cymunedau o amddifadedd lluosog nad ydynt eu hunain efallai o gefndiroedd difreintiedig. Felly, sôn yr wyf am gymunedau'r Cymoedd, yn benodol mannau fel Senghennydd a Bargoed yn fy etholaeth i. I'r ysgol ym Margoed yr oeddwn i'n mynd. Pan oeddwn i yn yr ysgol, 'fyddwn i ddim wedi ystyried astudiaeth ryngwladol—ni fyddai wedi croesi fy meddwl. Nid oeddwn i o gefndir difreintiedig, ond nid oedd rhywbeth o'r fath yn rhan o ddiwylliant yr ysgol.
Felly, os ydym eisiau annog myfyrwyr i deithio dramor, rwy'n credu bod angen inni edrych ar sut mae disgyblion ysgol gynradd ac ysgol uwchradd yn cael eu haddysgu yng ngwerth astudiaeth ryngwladol. Gall pobl ddweud wrthyn nhw, 'Wel, gallwch chi fynd dramor—gallwch chi deithio dramor—a bydd hyn yn beth ardderchog i chi'. Roeddwn i'n 25 oed ac yn teithio dramor i Tsieina i fod yn athro cyn imi sylweddoli beth oedd gwerth astudiaeth ryngwladol. Gadewch i mi ddweud rhywbeth wrthych chi: 'fyddwn i ddim wedi bod â digon o hyder i wneud hynny pan oeddwn i'n 18 oed.
You make a very good point, because often these are issues to do with aspiration and actually creating that spark within the individual to seek out these opportunities. The research shows us that people from a disadvantaged background are least likely to seek out these opportunities, so this is about raising aspiration.
As I said earlier in answer to Janet Finch-Saunders, some of the strongest projects that Wales has seen in the Erasmus+ programme are, actually, school-based projects, and that's really, really important—that Erasmus is not just seen as a university programme. It's actually available for schools and FE colleges, and schools are engaging in that very well at the moment.
But, as you know, one of the four purposes of our new curriculum is to create global citizens ready to play their part, here in their own communities but also in the world. So, hopefully, our new curriculum will, from the very earliest ages—from three years old—begin to teach children about their place in their community, but also the fact that they are a citizen of the world and there are opportunities for them out there.
One of the reasons why the opportunities are limited to two to three weeks to eight weeks is because those are seen as more desirable. It's a big leap, isn't it, to take a year living away from home and moving to a country for a year, but the ability, maybe, to go for two to three weeks or up to eight weeks is a much more manageable proposition and an accessible one and an attractive one. We believe, following the research that has been undertaken to inform this policy initiative, that that's where it makes the biggest difference.
We anticipate that between 400 and 500 students will be assisted by this pilot. It'll be operated by the British Council Wales, which already has systems in place for other opportunities. Hefin, if you had have met the very sparky 16 and 17-year-olds from schools across Wales who went to the Yale global scholars programme, you would've been in awe at their confidence, their aspiration and their ability to compete on a global stage with other young people and to hold their own. The confidence that that has given them to come back to Wales and to set their aspirations even higher for what they can achieve has been remarkable. If we can provide more of those opportunities for more of our students, I feel that at least part of my time in this job will have been very well spent.
Rydych chi'n gwneud pwynt da iawn, oherwydd yn aml iawn materion yw'r rhain sy'n ymwneud ag uchelgais a thanio unigolion i chwilio am y cyfleoedd hyn. Mae'r ymchwil yn dangos mai pobl o gefndir difreintiedig sy'n lleiaf tebygol o chwilio am y cyfleoedd hyn, felly mae hyn yn ymwneud ag ennyn uchelgais.
Fel y dywedais yn gynharach mewn ateb i Janet Finch-Saunders, mewn gwirionedd, prosiectau mewn ysgolion yw rhai o'r prosiectau cryfaf y mae Cymru wedi eu gweld yn rhaglen Erasmus+, mae hynny'n bwysig ofnadwy—nad yw Erasmus yn cael ei hystyried yn rhaglen i brifysgolion yn unig. Yn wir, mae ar gael i ysgolion a cholegau addysg bellach, ac mae ysgolion yn ymgysylltu â hynny'n dda iawn ar hyn o bryd.
Ond, fel y gwyddoch, un o bedwar diben ein cwricwlwm newydd yw meithrin dinasyddion y byd sy'n barod i wneud eu rhan, yma yn eu cymunedau eu hunain, ond hefyd yn fyd-eang. Felly, gobeithio, bydd ein cwricwlwm newydd, o oedran cynnar iawn—o dair blwydd oed—yn dechrau dysgu plant am eu safle yn eu cymuned, ond hefyd am y ffaith eu bod yn ddinasyddion y byd a cheir cyfleoedd ar eu cyfer nhw allan yno.
Un o'r rhesymau pam mae'r cyfleoedd yn gyfyngedig i ddwy wythnos i dair hyd wyth wythnos yw bod y rhain yn cael eu hystyried yn fwy deniadol. Cam mawr, onid e, yw treulio blwyddyn yn byw oddi cartref a symud i wlad arall am flwyddyn, ond mae'r cyfle i fynd am ddwy wythnos i dair neu hyd at wyth wythnos yn gynnig, efallai, sy'n llawer haws ymdopi ag ef, ac achub arno, ac yn un apelgar. Rydym ni'n credu, yn dilyn y gwaith ymchwil a gynhaliwyd i lywio'r fenter bolisi hon, mai yn y fan honno y bydd yn gwneud y gwahaniaeth mwyaf.
Rydym yn rhagweld y bydd rhwng 400 a 500 o fyfyrwyr yn cael eu cynorthwyo gan y cynllun peilot hwn. Bydd yn cael ei weithredu gan British Council Cymru, sydd eisoes â systemau ar waith ar gyfer cyfleoedd eraill. Hefin, pe byddech chi wedi cwrdd â'r bobl ifanc 16 ac 17 oed bywiog iawn o ysgolion ledled Cymru a aeth i raglen ysgolheigion byd-eang Yale, byddech wedi rhyfeddu at eu hyder, eu huchelgais a'u gallu i gystadlu ar y llwyfan byd-eang â phobl ifanc eraill a dal eu tir. Mae'r hyder y mae hynny wedi ei roi iddyn nhw i ddychwelyd i Gymru a chodi eu gobeithion yn uwch hyd yn oed o ran yr hyn y gallan nhw ei gyflawni wedi bod yn neilltuol iawn. Pe byddem ni'n gallu cynnig rhagor o'r cyfleoedd hynny ar gyfer rhagor o'n myfyrwyr ni, teimlaf y byddai o leiaf ran o f'amser i yn y swydd hon wedi cael ei dreulio mewn ffordd fuddiol iawn.
Thank you for your statement. I think this is a very important issue, because there's a real danger that, as we have this threat of leaving the EU, we will become an inward-looking country when we are part of a global economy. We can't get away from that. This idea that we somehow can hack it on our own is pretty frightening.
Anyway, I want to pay tribute to Cardiff University in particular, who have been focusing a lot of effort into ensuring that, as far as possible, they encourage all young people who are studying there as undergraduates to build in some sort of international experience. That's absolutely as it should be, because they've already done the research that shows that studying abroad improves their employability, their confidence and their broader education. So, well done, Cardiff University, and I'm completely terrified at the fact that only 2 per cent of Welsh students overall go abroad.
But focusing back on the very important point you make about the significance of students from disadvantaged backgrounds going abroad, I heard what you said to Hefin David and the importance of having these short-term international experiences. But I doubt if they're going to be in Vietnam or the United States, given the distance involved—are they? I think, surely, we need to be focusing on our biggest markets, which are in Europe. We're not going to be able to move our country to some other part of the world. I just wanted to ask what you're doing to ensure that disadvantaged students are taking up the opportunities of this new £1.3 million because, otherwise, we know they will be taken up by the less disadvantaged students who will always have families that would probably be able to make arrangements for them on their own.
Could you just explain why you have not considered extending this opportunity to FE students who are studying, just as importantly, the technical skills that are also going to make them employable and make an important contribution to our economy? Those are my two questions.
Diolch i chi am eich datganiad. Rwyf i'n credu bod hwn yn fater pwysig iawn, oherwydd mae perygl gwirioneddol, gan fod gennym y bygythiad hwn o fod yn gadael yr UE, y byddwn yn mynd yn wlad fewnblyg er ein bod yn rhan o'r economi fyd-eang. Ni fyddwn yn gallu osgoi hynny. Mae'r syniad hwn y gallwn ni ddod i ben â hi rywsut neu'i gilydd ar ein pennau ein hunain yn ddigon i godi ofn ar rywun.
Beth bynnag, hoffwn roi teyrnged i Brifysgol Caerdydd yn arbennig, sydd wedi bod yn canolbwyntio llawer o'u hymdrechion ar sicrhau eu bod, cyn belled ag y gallen nhw, yn annog yr holl bobl ifanc sy'n astudio yno fel israddedigion i gynnwys rhyw fath o brofiad rhyngwladol. Mae hynny'n hollol fel y dylai fod, oherwydd mae'r ymchwil wedi cael ei wneud eisoes sy'n dangos bod astudio dramor yn gwella eu cyflogadwyedd, eu hyder a'u haddysg yn fwy eang. Felly, da iawn, Brifysgol Caerdydd, ac rwy'n gresynu'n fawr at y ffaith mai dim ond 2 y cant o holl fyfyrwyr Cymru sy'n mynd dramor.
Ond gan ganolbwyntio unwaith eto ar y pwynt pwysig a wnewch chi am bwysigrwydd myfyrwyr o gefndiroedd difreintiedig yn cael mynd dramor, clywais yr hyn a ddywedoch wrth Hefin David a phwysigrwydd cael y profiadau rhyngwladol tymor byr hyn. Ond rwy'n amau y bydd y rheini yn Fietnam neu'r Unol Daleithiau, o ystyried y pellter dan sylw—fydden nhw? Rwyf i o'r farn, yn sicr, bod angen inni ganolbwyntio ar ein marchnadoedd mwyaf, sydd yn Ewrop. Ni fyddwn yn gallu symud ein gwlad i ryw gwr arall o'r byd. Hoffwn i ofyn beth yr ydych chi'n ei wneud i sicrhau bod myfyrwyr dan anfantais yn elwa ar gyfleoedd y £1.3 miliwn newydd hwn oherwydd, fel arall, rydym yn gwybod y byddan nhw'n cael eu cymryd gan fyfyrwyr llai difreintiedig sydd â theuluoedd a fyddai fwy na thebyg yn gallu gwneud trefniadau ar eu cyfer ar eu liwt eu hunain.
A wnewch chi esbonio pam nad ydych chi wedi ystyried ymestyn y cyfle hwn i fyfyrwyr addysg bellach sy'n astudio, lawn cyn bwysiced, y sgiliau technegol a fydd hefyd yn eu gwneud yn gyflogadwy ac yn gwneud cyfraniad pwysig i'n heconomi? Dyna fy nau gwestiwn i.
Thank you very much, Jenny. I'm very happy to join you in congratulating Cardiff University for the significant work that they have done in this particular field. We have been very careful in trying to design this scheme to complement what our universities are already doing, and it's certainly not to absolve them of any responsibility that they need and are taking in this regard.
As I said in my opening statement, perhaps this work is more important now than it ever has been as we approach Brexit. Wales has never been an insular country. Our outlook has always been global and international. Only last week, in her Welsh language speaking assessment, my daughter talked of the Welsh people who were there at the signing of the declaration of independence for the United States of America. We have sent our people out into the world, who have created and done amazing things. At this time more than ever, we need to increase Wales's soft power. We may not have responsibility for foreign affairs in this Chamber, but that does not absolve us of our responsibility to get Wales out into the world, and what better way, what better asset do we have to sell our nation than our young people? They are our best asset, and that's why I'm determined that more of them should have the opportunity.
Of course, we want students to continue to have opportunities in Europe; that's why we're fighting so hard for the Erasmus+ project. But I can assure you, Jenny, it's only six hours and you can be in Boston, and with the new flight from Cardiff to Doha, you can be in Vietnam in less than 12, so the idea that an eight-week programme isn't long enough for you to go to some of these places, I would argue, is not the case. We will be looking for the British Council, who will be administering this scheme, to help us collect data to make sure that a wide range of students are taking up these opportunities. As I've said throughout this, one of my guiding principles in this job is equality of opportunity and closing the attainment gap. That attainment gap isn't just about qualifications; it's about an opportunity attainment gap as well, and I hope this programme helps us to achieve that.
Diolch yn fawr iawn i chi, Jenny. Rwy'n falch iawn o ymuno â chi i longyfarch Prifysgol Caerdydd am y gwaith arwyddocaol y maen nhw wedi ei wneud yn y maes hwn. Rydym wedi bod yn ofalus iawn wrth geisio llunio'r cynllun hwn i ategu'r hyn y mae ein prifysgolion yn ei wneud eisoes, ac yn sicr nid ei ddiben yw eu rhyddhau o unrhyw gyfrifoldeb sydd ei angen ac y maent yn ei gymryd i'r perwyl hwn.
Fel y dywedais yn fy natganiad agoriadol, efallai fod y gwaith hwn yn bwysicach nag erioed wrth inni nesáu at Brexit. Ni fu Cymru erioed yn wlad ynysig. Mae ein rhagolygon wedi bod rhyngwladol a byd-eang bob amser. Yr wythnos diwethaf, yn yr asesiad o'i Chymraeg llafar, roedd fy merch yn siarad am bobl o Gymru a oedd yn bresennol pan gafodd datganiad annibyniaeth Unol Daleithiau America ei lofnodi. Rydym wedi anfon ein pobl allan i'r byd, sydd wedi creu a gwneud pethau anhygoel. Nawr yn fwy nag erioed, mae angen inni gynyddu cymell tawel Cymru. Efallai nad oes gennym gyfrifoldeb am faterion tramor yn y Siambr hon, ond nid yw hynny'n ein rhyddhau ni o'n cyfrifoldeb i gyflwyno Cymru i'r byd, a pha well ffordd, pa well asedau sydd gennym ni i hybu ein cenedl na'n pobl ifanc ni? Y nhw yw ein hased gorau, a dyna pam yr wyf yn benderfynol y dylai mwy ohonyn nhw gael y cyfle.
Wrth gwrs, rydym yn awyddus i fyfyrwyr barhau i gael cyfleoedd yn Ewrop; dyna pam ein bod ni'n ymladd mor galed am brosiect Erasmus +. Ond gallaf eich sicrhau chi, Jenny, y gallwch fod yn Boston mewn chwe awr, a chyda'r awyren newydd o Gaerdydd i Doha, gallwch fod yn Fietnam mewn llai na 12 awr. Felly mae'r syniad hwn nad yw rhaglen wyth wythnos yn ddigon hir i chi fynd i rai o'r lleoedd hyn, yn fy marn i, yn anghywir. Byddwn yn edrych tua'r British Council, a fydd yn gweinyddu'r cynllun hwn, i'n helpu ni i gasglu data i wneud yn siŵr bod amrywiaeth eang o fyfyrwyr yn achub ar y cyfleoedd hyn. Fel y dywedais yn ystod hyn i gyd, un o'r egwyddorion sydd yn fy nhywys yn y swydd hon yw rhoi cyfle cyfartal a chau'r bwlch cyrhaeddiad. Nid ymwneud â chymwysterau yn unig y mae'r bwlch cyrhaeddiad hwnnw; mae'n ymwneud â bwlch cyrhaeddiad o ran cyfle hefyd, ac rwy'n gobeithio y bydd y rhaglen hon yn ein helpu i gyflawni hynny.
Thank you very much, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.
Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan Weinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes ar yr adolygiad o gyllid addysg bellach. Galwaf ar y Gweinidog, Eluned Morgan.
The next item is a statement by the Minister for Welsh Language and Lifelong Learning on the review of the funding formula for further education. I call on the Minister, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd.
Mae Llywodraeth Cymru yn ceisio creu economi sy'n gweithio i bawb. Nawr, yn fwy nag erioed o'r blaen, mae angen inni sicrhau ein bod ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu i godi safonau byw a hyrwyddo twf a chynhyrchiant, a hefyd i fynd i'r afael â gwahaniaethau rhanbarthol economaidd a chymdeithasol sydd wedi bod yn bodoli ers gymaint o amser.
Mae'r sector addysg bellach yn hanfodol i'r agenda hon, ac eto dros y pum neu chwe blynedd diwethaf, hwn yw un o'r sectorau a gafodd ei daro galetaf gan y mesurau cyni a osodwyd arnom ni gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig. Gyda hyn mewn golwg, fe es i ati i gomisiynu adolygiad o fethodoleg cyllido addysg bellach er mwyn gwneud yn siŵr ei bod yn cyflawni ein dibenion ac yn sicrhau yr hyn sydd ei angen ar ddysgwyr a'r hyn y mae cyflogwyr yn chwilio amdano, a hefyd yn sicrhau tegwch ar draws Cymru gyfan, nid yn unig ar gyfer dysgwyr llawn amser ond hefyd ar gyfer dysgwyr rhan amser hefyd.
Mae'r newidiadau a gyflwynwyd yn 2014 wedi cyflawni eu hamcanion. Nid sicrhau cymwysterau yn unig ydym ni'n ei wneud erbyn hyn, ond mae gyda ni raglen ddysgu gynhwysfawr sy'n seiliedig ar sgiliau, cyrsiau sydd â phwrpas a nod clir, a chynllun ar gyfer y cwricwlwm sydd wedi'i ailwampio. Yn gyffredinol, mae ein sefydliadau yn sefydlog yn ariannol, ond yn 2017 fe argymhellodd adroddiad gan Swyddfa Archwilio Cymru y dylem ni adolygu'r fethodoleg gyllido i adlewyrchu'r newidiadau o ran demograffeg ac anghenion lleol.
Er mwyn gweithredu'r argymhelliad hwn, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio gyda'r sector addysg bellach i sicrhau bod y cyllid ar gyfer dysgwyr llawn amser yn fwy tebyg i'r dull o gyllido'r chweched dosbarth, gan adlewyrchu'r newidiadau perthnasol o ran demograffeg. Er bod y dull cyllido sy'n bodoli ar hyn o bryd yn golygu bod y prif gymhwyster a'r sgiliau hanfodol y mae cyflogwyr ym mhob sector yn chwilio amdanyn nhw yn cael eu sicrhau, y brif ffactor wrth ddarparu rhaglenni ymhob coleg yw'r galw gan ddysgwyr. Nid yw dewisiadau'r dysgwyr ar hyn o bryd o reidrwydd yn cyd-fynd ag anghenion cyflogwyr na'r economi leol, ac felly mae'n bosibl bod rhai yn dewis cyrsiau lle nad oes llwybr gyrfa clir ac mae hyn yn gallu arwain at bobl yn mynd yn sownd mewn swyddi gyda chyflogau isel.
Er mwyn newid y sefyllfa hon ac i symud tuag at sefyllfa lle y mae anghenion ein heconomi a'r hyfforddiant a ddarperir yn cyd-fynd, mae swyddogion wedi bod yn gweithio i sicrhau bod y cyrsiau mae'r colegau yn eu cynnig yn cyd-fynd ag argymhellion partneriaethau sgiliau rhanbarthol. Nod y partneriaethau hyn yw sicrhau bod anghenion cyflogwyr yn cael eu hystyried yn eu hargymhellion. Caiff y rhain eu defnyddio wedyn i ddylanwadu ar brosesau cynllunio a ddarperir gan bob coleg. Os bydd colegau'n cyflwyno cynlluniau sydd ddim yn adlewyrchu argymhellion y partneriaethau, ni fyddant yn cael eu cymeradwyo. Ar ben hyn, bydd fy swyddogion i yn sicrhau bod pob darpariaeth yn cyd-fynd â'r cynlluniau hynny, ac yn gwneud addasiad i'r cyllid lle bo hynny’n briodol.
Rwy'n bwriadu penodi cynghorydd annibynnol i adolygu sut y gallwn ni adeiladu ar y trefniant presennol ynghylch y partneriaethau a'u gallu nhw i gael effaith ar ddarpariaeth sgiliau yn eu rhanbarthau nhw sy'n cyfateb ag anghenion cyflogwyr.
Thank you, Deputy Presiding Officer.
The Welsh Government is seeking to build an economy that works for everyone. Now, more than ever, we need to ensure that we do all that we can to boost living standards, encourage growth and productivity, and also address deeply ingrained regional economic and social inequalities.
The FE sector is at the heart of this agenda, yet over the past five or six years it is also one of the sectors that has been hardest hit by the austerity measures imposed on us by the UK Government. With this in mind, I commissioned a review of the FE funding methodology to ensure that it is fit for purpose to deliver what learners need and what employers want, and also to ensure fairness across the whole of Wales, not just for full-time learners but also for part-time learners.
The changes introduced in 2014 have achieved their objectives. We no longer deliver isolated qualifications, but we have in place a comprehensive, skills based, learning programme, courses that have a defined purpose and outcome, and a redesigned and sharpened curriculum offer. Generally, our institutions are financially stable. However, in 2017, a Wales Audit Office report recommended that we should review the funding methodology to reflect the changes in demography and local need.
To deliver this recommendation, the Welsh Government has been working with the FE sector to align funding for full-time learners more closely with the approach adopted around sixth-form funding, thus reflecting relevant demographic changes. While the current programme approach to funding delivers the main qualification and underlying skills that employers in each sector require, learner choice remains the main driver for which programmes are delivered at each college. The choices that learners are currently making do not necessarily chime with the needs of local employers or the economy, and therefore it’s possible that some people choose courses where there is no clear progression pathway, which could lead to people being trapped in low-paid jobs.
To bring change to this position, and to move towards a situation that closer aligns the needs of our economy with the training delivered, officials have worked to align college courses with the recommendations of the regional skills partnerships. The aim of these partnerships is to ensure that employer needs are considered in the recommendations. These are used to influence the planning processes provided at every college. If colleges introduce plans that do not reflect the RSP recommendations, they will not be approved. Furthermore, my officials will ensure that delivery is in line with those plans and will adjust funding when appropriate.
I intend to appoint an independent advisor to review how we can enhance the current arrangements in terms of the partnerships and their ability to have an impact on skills provision in their regions that meets employer need.
The FE sector is a responsive sector and I fully expect them to embrace this improved methodology, to work collaboratively and regionally, and to ensure that each and every one of our FE learners is given the best possible start in the world of higher education or employment.
We need to be constantly striving for improved learner outcomes, and I am keen to see an increase in the trend of successful completion and we will explore options, in consultation with the FE sector, to incentivise colleges to ensure they meet annual targets for learning outcomes, ensuring improved standards year on year. And where a college does not meet that target, I'll withhold funding in the following year. I'm pleased to say that, in the past decade, the outcomes achieved by colleges have improved by 20 percentage points. But we must be constantly striving to improve the standards.
Mae'r sector addysg bellach yn sector ymatebol ac rwy'n disgwyl yn llwyr iddo gofleidio'r fethodoleg well hon, i weithio ar y cyd ac yn rhanbarthol, a sicrhau y bydd pob un o'n dysgwyr addysg bellach yn cael y dechrau gorau posibl ym myd addysg uwch neu gyflogaeth.
Mae angen inni ymdrechu'n barhaus i wella canlyniadau i ddysgwyr. Rwy'n awyddus i weld cynnydd yn y duedd o gwblhad llwyddiannus a byddwn yn ystyried opsiynau, mewn ymgynghoriad â'r sector addysg bellach, i ysgogi colegau i sicrhau eu bod yn bodloni'r nodau blynyddol ar gyfer canlyniadau dysgu, gan sicrhau gwell safonau flwyddyn ar ôl blwyddyn. A phan nad yw coleg yn bodloni'r nod hwnnw, byddaf yn atal cyllid yn y flwyddyn ganlynol. Rwy'n falch o ddweud, yn y degawd diwethaf, fod y canlyniadau a gyflawnwyd gan golegau wedi gwella hyd at 20 pwynt canran. Ond mae'n rhaid inni wneud ymdrech barhaus i wella safonau.
Alongside the changes to full-time provision, I'm also proposing to change the way part-time provision is funded, planned and delivered. The introduction of funding frameworks in 2014-15 I'm afraid coincided with a 37 per cent decrease in the funding available for part-time learning, with a further 50 per cent the following year. So, since 2015-16, the volume of part-time provision has varied depending on the numbers of full-time learners, and the offer is inconsistent across Wales.
Part-time funding is prioritised for basic skills, including digital and English for speakers of other languages provision, as well as giving all learners the opportunity to attain GCSE English, Welsh and mathematics. Delivering to those with the lowest level of skill has long been a core part of each college’s mission. In future, part-time provision will be prioritised to the proportion of the population who only hold a level 2 qualification. That'll ensure that all learners with a qualification level below level 3 will have equal access to the amount of part-time funding that is available wherever they live in the country.
As with full time, I expect colleges’ part-time provision to be influenced by the regional skills partnership recommendations. This review has also refined the sparsity uplift to reflect the increased costs of delivering in rural areas, although additional work will be undertaken in 2019 to refine the sparsity uplift to ensure we identify and fund the optimum curriculum entitlement in rural areas
I'm also changing the way we fund the post-16 Welsh baccalaureate. Currently, A-level and equivalent programmes are funded at the same value whether the Welsh bac is being delivered or not. This is because, where the Welsh bac is not being delivered, providers are expected to deliver, as a minimum, three Essential Skills Wales qualifications. However, data has shown us that this is not necessarily happening as expected, with learners missing out on important skills development. Therefore, from 2019, the Welsh bac will be funded as a separate qualification and funded as equivalent to an A-level. I'll also be looking at how we can implement this change within vocational programmes from 2020.
Other elements of the FE funding methodology will continue to be considered during the next academic year for implementation in 2020-21. For example, the Coleg Cymraeg Cenedlaethol was tasked with developing an action plan for Welsh-medium education in FE in partnership with Welsh Government officials. I have this week received the final action plan and I'm considering the advice, which will be the basis for future support for the sector. So, to align this with these new developments, a review of the Welsh-medium uplift will take place next year, bringing a more cohesive direction to Welsh-medium and bilingual education and training. Research will also be carried out on the deprivation uplift, and we'll review the additional funding for learning support for those with additional learning needs, with a revised allocation to this budget being announced.
In line with the announcement of these changes to the FE methodology, I intend to write to each of the FEIs to set out my expectations for engaging with this new methodology and to broaden its inclusivity, in particular in relation to people with disabilities and their access to FE provision and apprenticeships. I'd like to recognise the commitment that the FE sector has given to this review, and I believe that the new arrangements will better suit both learners and employers.
Finally, I'd like to take this opportunity to confirm that the Welsh Government will be providing funding to enable further education lecturers to be awarded a pay deal in 2018-19 and 2019-20 that is commensurate with that received by school teachers. I'm pleased to say that funding will also be provided to extend the pay deal to other FE staff, which highlights the recognition that FE makes an important contribution to the economy of Wales.
I'm so sorry to have taken so much of your time, but I think it was important to set out exactly what the changes will be in future. Diolch.
Ochr yn ochr â'r newidiadau i'r ddarpariaeth lawn amser, rwyf hefyd yn cynnig newid y ffordd y caiff y ddarpariaeth ran-amser ei hariannu, ei chynllunio a'i chyflwyno. Roedd cyflwyniad fframweithiau cyllido yn 2014-15, rwy'n ofni, yn cyd-daro â gostyngiad o 37 y cant yn y cyllid a oedd ar gael ar gyfer addysg ran amser, gyda 50 y cant eto'r flwyddyn ganlynol. Felly, ers 2015-16, mae maint y ddarpariaeth ran-amser wedi amrywio yn dibynnu ar nifer y dysgwyr llawn amser, a'r cynnig yn anghyson ledled Cymru.
Rhoddir blaenoriaeth i ariannu rhan-amser ar gyfer sgiliau sylfaenol, gan gynnwys technoleg ddigidol a darpariaeth Saesneg ar gyfer siaradwyr ieithoedd eraill, yn ogystal â chyfle i bob dysgwr ennill TGAU mewn Cymraeg, Saesneg a mathemateg. Mae darparu ar gyfer y rheini sydd â'r lefel isaf o sgiliau wedi bod yn rhan graidd o genhadaeth pob coleg ers cryn amser. Yn y dyfodol, caiff y ddarpariaeth ran-amser ei blaenoriaethu i'r gyfran o'r boblogaeth sy'n meddu ar gymhwyster lefel 2 yn unig. Bydd hynny'n sicrhau y bydd pob dysgwr gyda lefel cymhwyster sy'n is na lefel 3 â hawl cyfartal i swm y cyllid rhan-amser sydd ar gael ble bynnag y maent yn byw yn y wlad.
Fel yn achos darpariaeth lawn amser, rwy'n disgwyl i ddarpariaeth ran-amser colegau gael ei dylanwadu gan argymhellion y bartneriaeth sgiliau ranbarthol. Mae'r adolygiad hwn hefyd wedi mireinio'r ymgodiad oherwydd teneurwydd poblogaeth i adlewyrchu costau uwch y ddarpariaeth mewn ardaloedd gwledig, er y caiff gwaith ychwanegol ei gynnal yn 2019 i fireinio'r ymgodiad oherwydd teneurwydd poblogaeth i sicrhau ein bod yn nodi ac yn ariannu'r hawl gorau posib i'r cwricwlwm mewn ardaloedd gwledig.
Rwyf hefyd am newid y ffordd yr ydym yn ariannu Bagloriaeth Cymru ôl-16. Ar hyn o bryd, caiff rhaglenni lefel A a chyfatebol eu hariannu yn ôl yr un gwerth os yw Bagloriaeth Cymru yn cael ei darparu neu beidio. Mae hyn oherwydd, lle na chaiff Bagloriaeth Cymru ei darparu, disgwylir i ddarparwyr sicrhau o leiaf tri chymhwyster Sgiliau Hanfodol Cymru. Eto i gyd, mae data wedi dangos nad yw hyn o reidrwydd yn digwydd yn ôl y disgwyl, gyda dysgwyr yn colli allan ar ddatblygu sgiliau pwysig. Felly, o 2019, caiff Bagloriaeth Cymru ei hariannu fel cymhwyster ar wahân a'i hariannu'n gyfartal â lefel A. Byddaf yn edrych hefyd ar sut y gallwn ni weithredu'r newid hwn o fewn rhaglenni galwedigaethol o 2020.
Bydd elfennau eraill o'r fethodoleg ariannu addysg bellach yn parhau i gael eu hystyried yn ystod y flwyddyn academaidd nesaf ar gyfer eu gweithredu yn 2020-21. Er enghraifft, roedd y Coleg Cymraeg Cenedlaethol yn gyfrifol am ddatblygu cynllun gweithredu ar gyfer addysg cyfrwng Cymraeg mewn addysg bellach mewn partneriaeth â swyddogion yn Llywodraeth Cymru. Rwyf wedi cael y cynllun gweithredu terfynol yr wythnos hon ac rwy'n ystyried y cyngor, a fydd yn sail i gymorth yn y dyfodol ar gyfer y sector. Felly, i alinio hyn â'r datblygiadau newydd hyn, cynhelir adolygiad o ymgodiad addysg cyfrwng Cymraeg y flwyddyn nesaf, gan dynnu addysg a hyfforddiant cyfrwng Cymraeg a dwyieithog i gyfeiriad mwy cydlynus. Cynhelir ymchwil hefyd ar yr ymgodiad oherwydd amddifadedd, a byddwn yn adolygu'r cyllid ychwanegol i gymorth dysgu ar gyfer rhai ag anghenion dysgu ychwanegol, gyda chyhoeddiad dyraniad diwygiedig i'r gyllideb hon.
Yn unol â chyhoeddi'r newidiadau hyn i fethodoleg addysg bellach, rwy'n bwriadu ysgrifennu at bob un o'r sefydliadau addysg bellach i nodi fy nisgwyliadau ar gyfer ymgysylltu â'r fethodoleg newydd hon ac ehangu ei chynwysoldeb, yn benodol o ran pobl anabl a sut maent yn cael mynediad i'r ddarpariaeth o addysg bellach a phrentisiaethau. Hoffwn gydnabod yr ymrwymiad a roddwyd gan y sector addysg bellach i'r adolygiad hwn, a chredaf y bydd y trefniadau newydd yn fwy addas ar gyfer dysgwyr a chyflogwyr.
Yn olaf, hoffwn achub ar y cyfle hwn i gadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru yn darparu cyllid i alluogi darlithwyr addysg bellach i ennill cytundeb cyflog yn 2018-19 a 2019-20 a hwnnw'n gymesur â'r un a gafodd athrawon ysgol. Rwy'n falch o ddweud y bydd arian hefyd yn cael ei ddarparu i ymestyn y cytundeb cyflog i aelodau eraill o staff addysg bellach, sy'n tynnu sylw at y gydnabyddiaeth o'r cyfraniad pwysig y mae addysg bellach yn ei wneud i economi Cymru.
Mae'n ddrwg iawn gennyf gymryd cymaint o'ch amser chi, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig nodi'n union pa newidiadau a ddaw yn y dyfodol. Diolch.
I thank the Minister for her statement today. Further education is crucial for the future development of the skills base of the Welsh workforce and for the future development of the Welsh economy as a whole. According to ColegauCymru, the economic impact of FE colleges in Wales to the local business community is £4 billion a year. However, the FE sector has been chronically underfunded for many years by Welsh Government. Make no mistake, this has been a deliberate policy decision and responsibility lies with the Welsh Government also. So, can I ask the Minister, given the importance of the further education sector, if she regrets the lack of support it has received from the Welsh Government?
I welcome plans to improve the methodology, what she's been saying a few times in her statement—what the Minister referred to. Does she agree that any changes should not be introduced in such a way that they destabilise the sector or otherwise impact negatively on learners' outcomes and meeting business needs? Colleges have been successful in attracting income from outside the core Welsh Government budget, but this is no substitute for core Welsh Government funding. Will the Minister join me in congratulating colleges on funding innovative ways of attracting commercial income and what is she doing to support their efforts?
Central to the funding question is the benefit it delivers for training and skills. So, can the Minister say how the review fits with the employability strategy and its focus on helping people return to work? The Minister referred to part-time learning—the number of part-time learners at further education institutions has fallen by nearly a quarter. Could the Minister expand on her plans to reverse the serious decline in the number of part-time learners in the FE institutions?
Finally, the Minister will be aware of the threat of industrial action currently facing the FE sector. How confident is the Minister that her proposed pay deal will address the problem of low morale that has seen lecturers leaving the sector due to the in-year budget cuts faced by the sector since 2015? I look forward to her reply. Thank you.
Rwy'n diolch i'r Gweinidog am ei datganiad heddiw. Mae addysg bellach yn hanfodol ar gyfer datblygu sylfaen sgiliau gweithlu Cymru i'r dyfodol ac ar gyfer datblygu economi Cymru yn ei chyfanrwydd i'r dyfodol. Yn ôl ColegauCymru, effaith economaidd y colegau addysg bellach yng Nghymru ar y gymuned busnes leol yw £4 biliwn y flwyddyn. Er hynny, mae'r sector addysg bellach wedi cael ei danariannu'n ofnadwy ers blynyddoedd lawer gan Lywodraeth Cymru. Coeliwch chi fi, penderfyniad polisi bwriadol yw hwn wedi bod ac mae'r cyfrifoldeb ar Lywodraeth Cymru hefyd. Felly, a gaf i ofyn i'r Gweinidog, o ystyried pwysigrwydd y sector addysg bellach, a yw'n ddrwg ganddi hi am y diffyg cymorth a gafodd gan Lywodraeth Cymru?
Rwy'n croesawu'r cynlluniau i wella'r fethodoleg, yr hyn a ddywedodd hi sawl gwaith yn ei datganiad—yr hyn y cyfeiriodd y Gweinidog ato. A yw hi'n cytuno na ddylai unrhyw newidiadau gael eu cyflwyno yn y fath fodd fel eu bod yn dadsefydlogi'r sector neu'n cael effaith negyddol fel arall ar ganlyniadau i ddysgwyr ac ar ddiwallu anghenion busnes? Mae colegau wedi bod yn llwyddiannus o ran denu incwm o'r tu allan i gyllideb graidd gan Lywodraeth Cymru, ond nid yw hynny'n disodli cyllid craidd gan Lywodraeth Cymru. A wnaiff y Gweinidog ymuno â mi i longyfarch colegau am ariannu ffyrdd arloesol o ddenu incwm masnachol, a beth mae hi'n ei wneud i gefnogi eu hymdrechion nhw?
Yn ganolog i'r cwestiwn ariannu y mae'r budd a gyflawnir hyfforddiant a sgiliau. Felly, a wnaiff y Gweinidog ddweud sut mae'r adolygiad yn cyd-fynd â'r strategaeth cyflogadwyedd a'i ffocws ar helpu pobl i ddychwelyd i waith? Cyfeiriodd y Gweinidog at addysg ran- amser—mae gostyngiad o chwarter wedi bod yn nifer y dysgwyr rhan-amser mewn sefydliadau addysg bellach. A wnaiff y Gweinidog ymhelaethu ar ei chynlluniau i wrthdroi'r dirywiad difrifol yn nifer y dysgwyr rhan-amser mewn sefydliadau addysg bellach?
Yn olaf, bydd y Gweinidog yn ymwybodol o'r bygythiad o weithredu diwydiannol sy'n wynebu'r sector addysg bellach ar hyn o bryd. Pa mor hyderus yw'r Gweinidog y bydd ei bargen cyflogau arfaethedig yn ymdrin â phroblem morâl isel sydd wedi gweld darlithwyr yn gadael y sector oherwydd y toriadau yn y gyllideb yn ystod y flwyddyn y mae'r sector wedi gorfod eu hwynebu ers 2015? Edrychaf ymlaen at ei hymateb. Diolch.
Well, nobody wanted to see the kind of cuts that were imposed on the FE sector, but that was a deliberate decision by the UK Tory Government in relation to austerity. That is the consequence of the cuts. We have to make decisions, we have to prioritise, and this was the decision that was forced upon us, that we did not want to take, but we had to take, because of that austerity decision, which is a political decision. That was a political decision that you did not have to make. But let me tell you about the sector itself. Compared to England, our FE sector is the model of stability, and I think that the coherence and the financial stability of those FE colleges is something that the Welsh Government has been working very diligently on over the past few years. So, I am confident that those colleges are in a much, much better place than any of the FE colleges are in England.
In relation to colleges being able to derive additional income, I'm very open to that. In fact, I would encourage them to do a lot more of that, but in order to do that, I think they need to become a little bit more flexible to respond to the needs of learners, who may not be able to fit into the hours that colleges currently provide. So, I'm hoping that they will be more responsive. One of the things we've done to try and encourage that is to put £10 million on the table to say, 'You can access this pot if you can provide learning to people that coincides with the kind of priorities and the local skills that we've identified are needed.' And we've asked them to provide that and they've been really responsive and that's good. But I think that's the first step. I would certainly like them to become a little bit more flexible, so more than anything, I would like the public sector to really take a much better role in terms of engaging with the private sector so that they can be delivering these courses, rather than the private sector.
You're talking about part-time learning again. The cuts have been significant and that's why what we've had to do is focus on specific areas. So, we've focused on basic skills, on digital and on English for speakers of other languages learning because we've had to, because that is what has been forced upon us by the UK Government.
Just finally on the industrial action, I'm really delighted that we have been able to come to a conclusion on the industrial action. There will now be parity in terms of pay for FE college lecturers with sixth-form lecturers, but we've gone further than that—we've also helped to make sure that it's not just college lectures, but other people who are in the support services, some of whom are on very low incomes, who will also benefit from this additional support that the Welsh Government has put on the table.
Wel, doedd neb yn dymuno gweld y math o doriadau a gafodd eu gorfodi ar y sector addysg bellach, ond penderfyniad bwriadol gan Lywodraeth Dorïaidd y DU oedd hwnnw yn unol â chyni. Dyna yw canlyniad y toriadau. Mae'n rhaid inni wneud penderfyniadau, mae'n rhaid inni flaenoriaethu, a hwn oedd y penderfyniad a orfodwyd arnom ni. Nid oeddem yn dymuno ei gymryd, ond roedd yn rhaid inni ei gymryd, oherwydd y penderfyniad hwnnw o ran cyni, sydd yn benderfyniad gwleidyddol. Roedd hwnnw'n benderfyniad gwleidyddol nad oedd raid ichi ei wneud. Ond gadewch imi ddweud wrthych chi am y sector ei hunan. O'i gymharu â Lloegr, mae ein sector addysg bellach yn batrwm o sefydlogrwydd, a chredaf fod cydlyniad a sefydlogrwydd ariannol y colegau addysg bellach hynny yn bethau y mae Llywodraeth Cymru wedi gweithio'n ddiwyd iawn arnyn nhw dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf. Felly, rwy'n hyderus y bydd y colegau hynny mewn gwell sefyllfa o lawer iawn nag unrhyw un o'r colegau addysg bellach yn Lloegr.
O ran gallu colegau i gael gafael ar incwm ychwanegol, rwy'n agored iawn i hynny. Yn wir, byddwn yn eu hannog i wneud llawer mwy o hynny. Ond er mwyn gwneud hynny, credaf fod angen iddyn nhw fod ychydig yn fwy hyblyg ar gyfer ymateb i anghenion dysgwyr, nad ydyn nhw efallai'n gallu ffitio i mewn i'r oriau y mae colegau'n eu cynnig ar hyn o bryd. Felly, rwy'n gobeithio y byddan nhw'n fwy parod i ymateb. Un o'r pethau a wnaed i geisio annog hynny oedd gosod £10 miliwn ar y bwrdd er mwyn dweud, 'Fe gewch chi fynd i'r pot hwn os gwnewch chi ddarparu addysg i bobl sy'n cyd-fynd â'r math o flaenoriaethau a'r sgiliau lleol yr ydym ni wedi nodi sydd eu hangen.' Ac rydym wedi gofyn iddyn nhw ddarparu hynny ac maen nhw wedi bod yn ymatebol iawn, a da o beth yw hynny. Ond rwyf i o'r farn mai dyma'r cam cyntaf. Yn sicr, hoffwn pe baent ychydig yn fwy hyblyg, ac yn fwy na dim, hoffwn weld y sector cyhoeddus yn gweithio'n llawer gwell o ran ymgysylltu â'r sector preifat fel y gallan nhw ddarparu'r cyrsiau hyn, yn hytrach na'r sector preifat.
Rydych yn sôn am addysg ran-amser eto. Mae'r toriadau wedi bod yn sylweddol a dyna pam y bu'n rhaid inni ganolbwyntio ar feysydd penodol. Felly, rydym wedi bod yn canolbwyntio ar sgiliau sylfaenol, ar dechnoleg ddigidol ac ar addysg Saesneg i siaradwyr ieithoedd eraill gan fod yn rhaid inni, gan mai dyna beth a orfodwyd arnom gan Lywodraeth y DU.
Ac yn olaf, ar y gweithredu diwydiannol, rwy'n wirioneddol falch ein bod wedi gallu dod i gytundeb ar y gweithredu diwydiannol. Bydd cydraddoldeb cyflog nawr ar gyfer darlithwyr coleg addysg bellach a darlithwyr chweched dosbarth. Ond rydym wedi mynd ymhellach na hynny—rydym hefyd wedi helpu i wneud yn siŵr nad darlithwyr y colegau yn unig, ond pobl eraill sydd yn y gwasanaethau cymorth, rai ohonyn nhw ar incwm isel iawn, fydd yn elwa hefyd ar y cymorth ychwanegol hwn y mae Llywodraeth Cymru wedi ei osod ar y bwrdd.
Thank you for the advanced notice—it's timely, given that we have a debate on further education this time tomorrow also. We've always recognised in Plaid Cymru that, to have a successful highly skilled and productive economy, we need the facilities and the institutions that are world class, competitive with a clear mission and a plan to deliver. And further education is something that needs to be available to everyone throughout their careers and not just at school. So, it's one of the reasons, as part of the most recent budget agreement that Plaid Cymru pushed for, where we could, to secure extra money for FE, although we recognise that it's not enough and we understand the challenges that remain.
We do welcome the announcement of funding to allow a pay deal for college lecturers, which is commensurate to those achieved by teachers, and we have been calling for this for some time. It's also good to hear that funding will be available to extend that to FE staff as well, as we know that we have to achieve parity of esteem between vocational and academic qualifications and a fairer pay structure. But I would just like to probe the Minister further. We still know that there's going to be the potential for strike action in December. Do you think that this pay deal will go far enough in relation to the wider workload issues that are facing the sector?
So far as the other elements in the statement go, I am puzzled on some of the other announcements. The current funding and allocation framework was put in place in 2013. Today, we have this announcement covering the next few years, but there's no information as to how long colleges can plan ahead based on this announcement. How long a period do you envisage that the announcement today will actually last for?
The purpose of the proposed tertiary education and research commission for Wales is to provide oversight, strategic direction and leadership for the post-compulsory education and training sector, so why are you bringing forward piecemeal reform of funding for the sector now, rather than waiting for the commission to be in place to strategically review the needs of the sector? We know, based on the Hazelkorn review and other statements made by the education Secretary, that the whole of the post-16 landscape is being proposed for a major legislative overhaul. Will this mean that these announcements today, in reality, will be up in the air as soon as or if that process begins? Can you give us some more detail on when the wider legislative agenda is being planned for?
According to the statement, and I quote:
'College plans that do not reflect the RSP recommendations will not be approved.'
You also say that you intend to appoint an independent adviser and to review how we enhance the current arrangements with regional skills partnerships and their ability to have an impact on skills provision. Is the Minister confident that RSPs are equipped to make the right recommendations to colleges to ensure that employers' needs are met in those plans? Some in the sector have told me that they have no real power, no real accountability and no real direction from Welsh Government. It's my understanding that only one of the three RSPs currently have staff. RSPs need to be hardwired into the wider post-16 landscape in the way that they currently are not. Will an independent adviser be able to provide a better way forward? Although, again, I think it's something that could and should be done as part of a wider strategic change in the sector. How, for example, will the John Graystone review be worked into this announcement? They've already reviewed the RSPs—how will you be taking this into regard? There seem to be further reviews into aspects of the uplift to the formula, but I want to understand why you feel that's necessary. Have we had enough reviews in this area, or have they had enough time yet to bed in? I'd like to understand why you've made that decision.
My final question is: you've explained in the statement that part-time provision has seen drastic cuts over the last few years, and we would obviously agree with that—not agree with the fact that it's been done but agree with the statement. You say that part-time provision will be prioritised to the proportion of the population who only hold a level 2 qualification. Have you carried out an impact assessment on how this will affect different groups of learners at different levels, and have you discussed this with the sector?
Diolch am y rhybudd ymlaen llaw—mae'n amserol, o gofio bod gennym ddadl ar addysg bellach yr un amser yfory hefyd. Rydym ni ym Mhlaid Cymru wedi cydnabod bob amser, er mwyn cael economi lwyddiannus sy'n fedrus a chynhyrchiol, mae angen inni gael y cyfleusterau a'r sefydliadau o'r radd flaenaf, sy'n gystadleuol, gyda neges glir a chynllun i'w gyflawni. Ac mae addysg bellach yn rhywbeth a ddylai fod ar gael i bawb drwy gydol eu gyrfa ac nid yn yr ysgol yn unig. Felly, dyma un o'r rhesymau, fel rhan o gytundeb y gyllideb ddiweddaraf y gwthiodd Plaid Cymru amdano, sef sicrhau arian ychwanegol i addysg bellach, er ein bod yn cydnabod nad yw'n ddigonol ac rydym yn deall yr heriau sy'n parhau.
Rydym yn croesawu'r cyhoeddiad o arian i ganiatáu cytundeb cyflog ar gyfer darlithwyr coleg, sy'n gymesur â'r rhai a gafwyd gan athrawon, ac rydym wedi bod yn galw am hynny ers peth amser. Mae'n dda cael clywed hefyd y bydd arian ar gael i ymestyn hynny i staff addysg bellach hefyd, gan y gwyddom fod yn rhaid inni sicrhau parch cyfartal rhwng cymwysterau galwedigaethol ac academaidd a strwythur tâl tecach. Ond hoffwn holi'r Gweinidog ymhellach. Gwyddom y gallai streicio fod yn bosibl ym mis Rhagfyr o hyd. A ydych chi'n credu y bydd y cytundeb cyflog hwn yn mynd yn ddigon pell o ran y materion llwyth gwaith ehangach sy'n wynebu'r sector?
A chyn belled ag y mae'r elfennau eraill yn y datganiad yn mynd, rwyf mewn penbleth ynghylch rhai o'r cyhoeddiadau eraill. Cafodd y fframwaith cyllido a dyraniad presennol ei osod ar waith yn 2013. Heddiw, rydym yn clywed y cyhoeddiad hwn sy'n cynnwys yr ychydig flynyddoedd nesaf, ond nid oes unrhyw wybodaeth ynghylch pa mor bell ymlaen y gall colegau gynllunio yn seiliedig ar y cyhoeddiad hwn. Am ba hyd yr ydych chi'n rhagweld y bydd y cyhoeddiad heddiw'n para mewn gwirionedd?
Diben y comisiwn ymchwil ac addysg drydyddol arfaethedig ar gyfer Cymru yw bwrw trosolwg a rhoi cyfeiriad strategol ac arweinyddiaeth i'r sector addysg ôl-orfodol a hyfforddiant. Felly pam rydych chi'n cyflwyno'r diwygio cyllid damaid wrth damaid i'r sector nawr, yn hytrach nag aros i'r comisiwn gael ei sefydlu i adolygu anghenion y sector yn strategol? Gwyddom, ar sail adolygiad Hazelkorn a datganiadau eraill a wnaeth yr Ysgrifennydd addysg, mai'r bwriad yw cael diwygiad deddfwriaethol mawr i'r holl dirwedd ôl-16. A fydd hyn yn golygu, mewn gwirionedd, y bydd y cyhoeddiadau hyn heddiw yn amhendant cyn gynted ag y bydd, neu os bydd, y broses honno'n dechrau? A wnewch chi roi ychydig mwy o fanylion inni am yr amserlen o ran cynllunio'r agenda ddeddfwriaethol ehangach?
Yn ôl y datganiad, ac rwy'n dyfynnu:
Ni chymeradwyir cynlluniau coleg nad ydynt yn adlewyrchu argymhellion y Bartneriaeth Sgiliau Rhanbarthol.
Rydych chi'n dweud hefyd eich bod yn bwriadu penodi ymgynghorydd annibynnol ac adolygu sut yr ydym yn gwella'r trefniadau cyfredol gyda'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol a'u gallu i gael effaith ar ddarpariaeth sgiliau. A yw'r Gweinidog yn hyderus bod y partneriaethau sgiliau rhanbarthol yn gallu gwneud yr argymhellion cywir i golegau ar gyfer sicrhau y bodlonir anghenion cyflogwyr yn y cynlluniau hynny? Mae rhai yn y sector wedi dweud wrthyf i nad oes ganddyn nhw unrhyw bŵer gwirioneddol, nac atebolrwydd gwirioneddol nac unrhyw gyfarwyddyd gwirioneddol gan Lywodraeth Cymru. Fy nealltwriaeth i, ar hyn o bryd, yw mai dim ond un o'r tair partneriaeth sgiliau rhanbarthol sydd â staff. Mae angen i bartneriaethau sgiliau rhanbarthol fod yn rhan gynhenid o'r dirwedd ôl-16 ehangach mewn modd nad ydyn nhw ar hyn o bryd. A fydd ymgynghorydd annibynnol yn gallu rhoi cyfarwyddyd o ran ffordd well ymlaen? Er enghraifft, unwaith eto, rwy'n credu ei fod yn rhywbeth y gellid ac y dylid ei wneud fel rhan o newid strategol ehangach yn y sector. Sut, er enghraifft, y caiff adolygiad John Graystone ei gynnwys yn sylwedd y cyhoeddiad hwn? Maen nhw wedi adolygu'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol—sut wnewch chi roi ystyriaeth i hyn? Mae'n ymddangos y bydd adolygiadau pellach o agweddau ar y codiad i'r fformiwla, ond rwy'n awyddus i ddeall pam y teimlwch fod hynny'n angenrheidiol. A ydym wedi cael digon o adolygiadau yn y maes hwn, neu a ydyn nhw wedi cael digon o amser hyd yma i ymsefydlu? Hoffwn ddeall pam yr ydych chi wedi gwneud y penderfyniad hwnnw.
Fy nghwestiwn olaf yw: rydych chi wedi egluro yn y datganiad bod darpariaeth ran-amser wedi gweld toriadau llym dros y blynyddoedd diwethaf, ac yn amlwg byddem ninnau'n cytuno â hynny—nid yn cytuno â'r egwyddor ond yn cytuno â'r gosodiad. Rydych yn dweud y bydd darpariaeth ran-amser yn cael ei blaenoriaethu i'r gyfran o'r boblogaeth sydd â chymhwyster lefel 2 yn unig. A ydych chi wedi cynnal asesiad effaith ar sut y bydd hyn yn effeithio ar grwpiau amrywiol o ddysgwyr ar wahanol lefelau, ac a ydych chi wedi trafod hyn gyda'r sector?
Yes, just first of all on lifelong learning—I think it is critical. I think the role of FE in lifelong learning is terribly important. One of the key issues we have in our society today in terms of problems is in-work poverty, so the question is: how do we get people out of that situation? The answer, I think, is to upskill them while they are still at work. To do that, we need to provide a more flexible system. So, I'm trying to encourage the FE sector to try and get into that position so that they can be responsive and not just leave it to the private sector, as I said earlier.
I am very hopeful that the money that we've managed to put on the table today will avoid strike action, but then that is a matter—the relationship between the college lecturers is one between the unions, the college lecturers and ColegauCymru. So, that's the relationship. What we can do—. We're kind of slightly outside the system, but we've been very pleased to be able to support them in this instance.
In terms of planning ahead, I understand what you're saying: the Hazelkorn review is coming. The problem is, it's still quite a way out, and what I don't want to do is to wait before we incentivise, before we start moving these colleges. If we wait for the Hazelkorn review, we could be waiting a significant number of years, and I don't want to be in that position. So, some of this is about getting us to the situation where we're on a par with sixth forms. We're looking at the methodology, for example, in relation to how they're paid, related to demographic changes—that's something. That's what's done in sixth forms. So, we're gradually getting into the same kind of position. And, of course, we needed to respond, I think, to the National Audit Office report. So, that was another incentive for us to get moving on this particular issue.
On the RSPs, we have of course had the review by Dr John Graystone. That was specifically targeted at governance. It was specifically looking at governance. The RSPs have responded, are responding, to that. The terms of reference are now clear for the public. There was an issue about public accountability. Minutes of the meetings are now being put on websites and things. So, the transparency of the process is much better. I hope that in appointing somebody to overlook the RSPs, we will get a better degree of consistency between the RSPs. I think they're doing a good job, and I'd like to encourage them to keep going, but I'd like to have somebody who has an understanding of both the RSP, the employment situation, and the further education sector, to really make sure that we are in the right place on this. It's critical, I think, that we get this right.
And then, on your last point, which was about—I can't remember what it was about.
Iawn, dysgu gydol oes yn gyntaf—credaf ei fod yn hanfodol. Rwy'n credu bod swyddogaeth addysg bellach ynghlwm â dysgu gydol oes yn bwysig tu hwnt. Un o'r materion allweddol ger ein bron yn ein cymdeithas heddiw o ran problemau yw tlodi mewn gwaith, felly'r cwestiwn yw: sut allwn ni dynnu pobl o'r sefyllfa honno? Yr ateb, yn fy marn i, yw eu huwchsgilio nhw tra eu bod yn y gwaith o hyd. Er mwyn gwneud hynny, mae angen inni ddarparu system sy'n fwy hyblyg. Felly, rwy'n ceisio annog y sector addysg bellach i gyrraedd y sefyllfa fel y gallan nhw fod yn ymatebol ac nid gadael hynny i'r sector preifat, fel y dywedais yn gynharach.
Rwy'n obeithiol iawn y bydd yr arian yr ydym wedi llwyddo i'w osod ar y bwrdd heddiw yn osgoi streicio, ond mae hwnnw'n fater—mae'r berthynas rhwng darlithwyr coleg yn fater rhwng yr undebau, y darlithwyr coleg a ColegauCymru. Felly, dyna'r berthynas. Yr hyn y gallwn ni ei wneud—. Rydym ni ychydig y tu allan i'r system i ryw raddau, ond rydym wedi bod yn falch iawn o allu eu cefnogi nhw yn yr achos hwn.
O ran cynllunio ymlaen llaw, rwy'n deall yr hyn yr ydych yn ei ddweud: mae adolygiad Hazelkorn ar y ffordd. Y broblem yw fod cryn dipyn o amser eto i aros amdano, a'r hyn nad wyf i'n ei ddymuno yw aros cyn i ni gymell, cyn i ni ddechrau symbylu'r colegau hyn. Pe byddem ni'n aros am adolygiad Hazelkorn, byddem yn aros am nifer sylweddol o flynyddoedd, ac nid wyf eisiau bod yn y sefyllfa honno. Felly, mae hyn yn ymwneud rhywfaint â'n harwain at sefyllfa debyg i'r dosbarthiadau chweched dosbarth. Rydym yn edrych ar y fethodoleg, er enghraifft, o ran sut yr ydym ni'n eu talu, yn gysylltiedig â newidiadau demograffig—mae hynny'n rhywbeth. Dyna'r hyn sy'n cael ei wneud yn y dosbarthiadau chweched dosbarth. Felly, rydym yn cyrraedd yr un fath o sefyllfa'n raddol. Ac, wrth gwrs, roedd angen inni ymateb, yn fy marn i, i adroddiad y Swyddfa Archwilio Genedlaethol. Felly, roedd hwnnw'n gymhelliad arall i ni symud ar y mater penodol hwn.
Ar y partneriaethau sgiliau rhanbarthol, rydym wrth gwrs wedi cael yr adolygiad gan Dr John Graystone. Cafodd hwnnw ei anelu at lywodraethu yn benodol. Roedd yn edrych yn benodol ar Lywodraethu. Mae'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol wedi ymateb, yn ymateb, i hwnnw. Mae'r cylch gorchwyl yn eglur nawr ar gyfer y cyhoedd. Cafwyd mater ynglŷn ag atebolrwydd cyhoeddus. Mae cofnodion y cyfarfodydd yn cael eu rhoi bellach ar wefannau a phethau cyffelyb. Felly, mae tryloywder y broses yn llawer gwell. Rwy'n gobeithio y gwelwn ni, o benodi rhywun i fwrw trosolwg ar y partneriaethau sgiliau rhanbarthol, fwy o gysondeb rhwng y partneriaethau sgiliau rhanbarthol. Rwyf i o'r farn eu bod yn gwneud gwaith da, a hoffwn eu hannog nhw i ddal ati, ond hoffwn gael rhywun sydd â dealltwriaeth o'r bartneriaeth sgiliau rhanbarthol, y sefyllfa o ran cyflogaeth, a'r sector addysg bellach, er mwyn gwneud yn siŵr ein bod mewn gwirionedd yn y man priodol yn hyn o beth. Mae'n gwbl hanfodol, rwy'n credu, inni wneud hyn yn iawn.
Ac yna, ar eich pwynt olaf, ynglŷn â—nid wyf yn cofio beth ydoedd.
The part-time provision—
Y ddarpariaeth ran-amser—
Part-time provision. Yes, part-time provision—absolutely, we are concerned about this and that's why we've had to prioritise. We have done some analysis to have a look at how this would impact. Of course we've been speaking to the colleges about this. We've had to prioritise. We're really making sure that there's consistency. When we've decided where to prioritise, though, we've decided that we want to upskill and focus on those with the lowest levels of qualification in relation to part-time.
Y ddarpariaeth ran-amser. Ie, darpariaeth ran-amser—yn sicr, rydym yn pryderu ynglŷn â hyn, a dyna pam y bu'n rhaid inni flaenoriaethu. Rydym wedi gwneud dadansoddiad i edrych ar sut effaith fyddai hyn yn ei chael. Wrth gwrs rydym wedi bod yn siarad â'r colegau am hyn. Bu'n rhaid n ni flaenoriaethu. Rydym yn wir yn gwneud yn siŵr fod yna gysondeb. Pan fyddwn wedi penderfynu ymhle i flaenoriaethu, er hynny, rydym wedi penderfynu ein bod yn awyddus i uwchsgilio a chanolbwyntio ar y rheini sydd â'r lefelau isaf o gymhwyster o ran darpariaeth ran-amser.
Can I thank the Minister for her statement, and can I also basically applaud the Welsh Government's decision to actually fund the pay awards both for lecturers and for support staff? Because so often support staff are not thought of in these discussions, and they are the crucial pin that actually allows the whole process to work. So, I'm very much pleased with that.
A couple of quick questions for you, Minister. I agree with Bethan in the sense that part-time provision is crucial. We need to look at how we address this issue. Now, your statement says you're going to prioritise those who only hold level 2 or below, but we can't ignore the level 3s, because they are the ways in which we can upskill our workforce and provide people opportunities to move on and, as you highlighted in your answer, to actually better themselves out of in-work poverty situations. So, can you give us reassurances that you will also be supportive of programmes above level 2 if there's evidence to demonstrate that that need is there by the regional skills partnerships as well?
In the RSPs, will you also confirm that they will look not just at regional needs, but national needs, because very often what is good in a part of Wales might not be appropriate for another part of Wales? But we don't want to stop the social mobility of the students to travel. For example, something in south-east Wales—if it's only delivered in south-east Wales, we shouldn't deny people in south-west Wales or west Wales the opportunities to actually gain skills that might allow them to move into those types of professions.
You also indicated that you will be doing the financial or checking the financial—funding, basically. You won't pay if the plans are not delivered. How often will you assess those plans to ensure that they are being delivered? Are you also going to assess the financial management of the colleges to ensure that they are delivering on the outcomes that they should be delivering on? We've seen how FE colleges grow, some of them quite large, and some have spin-off businesses as a consequence of putting extra funding in, so what I want to make sure is that they are delivering on the objectives set by Welsh Government for the funding from Welsh Government.
Could you also tell me—? In your statement you highlighted that you've done some of these things—parts of the uplift have been looked at—but then you talk about that other elements will be looked at in the next academic year. Well, what elements will be looked at in the next academic year? Will they be all the remaining elements, or will they be a proportion of those elements, and some looked at in the year after that? I suppose the most important thing is: how are you going to ensure that the hit that FE took—and we all recognise the hit that FE took—is not irreversible, that we are going to deliver? Because there are many people out there who need access to those access courses, to return-to-work courses, to get them back into the opportunity of working. That is an area sometimes we forget about—the adult education aspects, which bring that person back into the world of educational learning and give them the enthusiasm to move on and gain work places.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad, ac a gaf innau hefyd yn y bôn gymeradwyo penderfyniad Llywodraeth Cymru i ariannu'r dyfarniadau cyflog i ddarlithwyr a'r staff cymorth fel ei gilydd? Oherwydd yn aml iawn nid yw'r staff cymorth yn cael eu hystyried yn y trafodaethau hyn, Y nhw yw'r conglfaen sy'n caniatáu i'r broses gyfan weithio mewn gwirionedd. Felly, rwy'n falch iawn o hynny.
Mae gennyf un neu ddau o gwestiynau cyflym ichi, Gweinidog. Rwy'n cytuno â Bethan yn yr ystyr bod darpariaeth ran-amser yn hanfodol. Mae angen inni edrych ar sut yr ydym am fynd i'r afael â'r mater hwn. Nawr, mae eich datganiad yn dweud y byddwch yn rhoi blaenoriaeth i'r rhai nad oes ganddyn nhw ond lefel 2 neu'n is, ond 'allwn ni ddim anwybyddu'r rhai â lefel 3, oherwydd drwyddyn nhw y gallwn ni wella sgiliau ein gweithlu a rhoi cyfleoedd i bobl ddod yn eu blaenau a chodi eu hunain o sefyllfaoedd o dlodi mewn gwaith, fel y dywedwyd yn eich ateb. Felly, a wnewch chi roi sicrwydd inni y byddwch hefyd yn cefnogi rhaglenni uwchlaw lefel 2 pe bai tystiolaeth yn dangos bod yr angen yno gan y partneriaethau sgiliau rhanbarthol hefyd?
Yn y partneriaethau sgiliau rhanbarthol, a wnewch chi gadarnhau hefyd y byddan nhw'n edrych nid yn unig ar anghenion rhanbarthol, ond ar anghenion cenedlaethol, oherwydd yn aml iawn ni fyddai'r hyn sy'n briodol mewn un rhan o Gymru yn briodol efallai mewn rhan arall o Gymru? Ond nid ydym yn dymuno atal symudedd cymdeithasol y myfyrwyr rhag mynd ar ei hynt. Er enghraifft, rhywbeth yn y de-ddwyrain—pe na chaiff hwnnw ei ddarparu ond yn y de-ddwyrain yn unig, ni ddylem rwystro pobl yn y de-orllewin neu'r gorllewin rhag cael cyfleoedd i ennill sgiliau a allai mewn gwirionedd eu galluogi nhw i symud i'r mathau hynny o broffesiynau.
Roeddech chi hefyd yn nodi y byddwch chi'n trin yr arian neu'n gwirio'r arian—ariannu, yn y bôn. Ni fyddwch yn talu os na chaiff y cynlluniau eu darparu. Pa mor aml y byddwch yn asesu'r cynlluniau hynny i sicrhau eu bod yn cael eu darparu? A ydych hefyd yn mynd i asesu rheoliad ariannol y colegau i sicrhau eu bod yn cyflawni ar y canlyniadau y dylid cyflawni arnynt? Rydym wedi gweld sut mae colegau addysg bellach yn tyfu, rai ohonyn nhw'n fawr iawn, ac mae gan rai ohonynt fusnesau sy'n deillio o ganlyniad i roi arian ychwanegol iddyn nhw. Felly, yr hyn yr wyf am wneud yn siŵr ohono yw eu bod yn cyflawni'r amcanion a bennwyd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer y cyllid gan Lywodraeth Cymru.
A wnewch chi ddweud wrthyf i hefyd—? Yn eich datganiad roeddech chi'n tynnu sylw at y ffaith eich bod wedi gwneud rhai o'r pethau hyn—rhoddwyd ystyriaeth i rannau o'r ymgodiad—ond wedyn rydych yn sôn y bydd elfennau eraill yn cael eu hystyried yn y flwyddyn academaidd nesaf. Wel, pa elfennau sydd i'w hystyried yn y flwyddyn academaidd nesaf? Ai'r holl elfennau sydd ar ôl fyddan nhw, neu gyfran o'r elfennau hynny, a rhai i'w hystyried eto yn y flwyddyn wedi honno? Mae'n debyg mai'r peth pwysicaf yw: sut fyddwch chi'n sicrhau nad yw'r ergyd a gafodd addysg bellach—ac rydym i gyd yn cydnabod yr ergyd a gafodd addysg bellach—yn un na ellir ei gwrthdroi, a'n bod ni'n mynd i gyflawni? Oherwydd mae 'na lawer o bobl allan yna sydd angen cael eu rhoi ar y cyrsiau mynediad hynny, ar gyrsiau dychwelyd i'r gwaith, a chael cyfleoedd am waith. Mae'n faes yr ydym ni weithiau'n anghofio amdano—yr agweddau ar addysg i oedolion, sy'n dod â'r unigolyn hwnnw yn ôl i fyd dysgu addysgol ac yn rhoi'r brwdfrydedd iddo ar gyfer dod yn ei flaen a chael gwaith.
I'm also delighted that we've managed to find the money in terms of the support staff. Some of these people are on extremely low pay, so I think it's really important that we've managed to find that money and to support them. As you say, they are essential staff in terms of making the colleges work, so I'm delighted that that has happened.
In terms of upskilling, I think everybody recognises that this is the sector that's taken a huge hit. Nobody wanted that to happen, and, if austerity ever ends, I'm sure that this will be a sector that will be considered in terms of really trying to re-instigate the kind of priorities that we had for the sector. I think, particularly in terms of our commitment to adult education, this is a historic thing that we've really stood by, I think, in particular in our party, and I think what we need to do is to try and re-instigate that situation. But that's very difficult unless austerity is lifted, so—.
But, in relation to sparsity and rural, one of the things that we'll be looking at is making sure when we revise this further—is to ensure that people have access to a broad curriculum. So, how far away do you live from a plumbing course? It costs a lot more to put on a plumbing course in a rural area simply because you can't perhaps get the numbers you would get in an urban area. And yet people in rural areas need plumbers. So, we are looking at ensuring that there's a kind of baseline of courses that are necessary, and it may be that we'll be saying, 'Well, we will subsidise those so that there is a broad curriculum', and that's one of the things we want to examine further.
On the planning functions, there's the funding formula, but that goes hand in hand with the planning formula for these colleges, which now have to interlink with the regional skills partnerships. And what we're saying is, 'You have made an agreement. These are the things that you agreed in your plan that would be delivered. If you then don't deliver, then there will be clawback.' That will be done on an annual basis. And I think you're absolutely right: FE has had a hit in the past and, when possible, I'm sure that we will find the money to be able to reinstate the money that, sadly, has had to be cut.
Rwy'n falch hefyd ein bod wedi llwyddo i ddod o hyd i arian ar gyfer y staff cymorth. Mae rhai o'r bobl hyn ar gyflog isel iawn, felly rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni wedi llwyddo i ddod o hyd i'r arian hwnnw ac yn eu cefnogi nhw. Fel yr ydych chi'n dweud, maen nhw'n staff hanfodol o ran gweithrediad y colegau, felly rwy'n falch bod hynny wedi digwydd.
O ran uwchsgilio, rwy'n credu bod pawb yn cydnabod mai hwn yw'r sector sydd wedi cael ergyd enfawr. Nid oedd neb yn dymuno i hynny ddigwydd, ac, os daw cyni byth i ben, rwy'n siŵr y bydd y sector hwn yn cael ei ystyried o ran ceisio'n galed i ailgychwyn y math o flaenoriaethau a oedd gennym ni ar gyfer y sector. Rwy'n credu, yn arbennig o ran ein hymrwymiad i addysg oedolion, fod hwn yn rhywbeth hanesyddol yr ydym ni wedi sefyll yn gadarn o'i blaid, rwy'n credu, yn enwedig yn ein plaid ni, ac rwyf i o'r farn mai'r hyn sydd angen ei wneud yw ceisio ailgychwyn y sefyllfa honno. Ond mae hynny'n anodd iawn oni bai fod y cyni ddod i ben, felly—.
Ond, o ran teneurwydd poblogaeth a'r sefyllfa mewn ardaloedd gwledig, un o'r pethau y byddwn yn rhoi ystyriaeth iddyn nhw yw gwneud yn siŵr pan fyddwn ni'n adolygu hyn eto—yw sicrhau bod pobl yn gallu cael eu haddysg ar sail cwricwlwm eang. Felly, pa mor bell ydych chi'n byw oddi wrth leoliad cwrs plymio? Mae'n costio llawer mwy i gynnal cwrs plymio mewn ardal wledig gan na fyddech o bosib yn cael y niferoedd a gewch chi mewn ardal drefol. Ac eto mae angen plymwyr ar bobl mewn ardaloedd gwledig. Felly, rydym yn ystyried sicrhau bod rhyw fath o linell sylfaen o gyrsiau sy'n angenrheidiol, ac mae'n bosib y byddwn ni'n dweud, 'Wel, byddwn yn rhoi cymhorthdal i'r rheini fel bod gennym gwricwlwm eang', a dyna un o'r pethau yr ydym yn awyddus i'w harchwilio ymhellach.
Ar y swyddogaethau cynllunio, ceir y fformiwla ariannu. Ond mae hynny'n mynd law yn llaw â'r fformiwla gynllunio ar gyfer y colegau hyn, y mae'n rhaid iddyn nhw gydgysylltu nawr â'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol. A'r hyn yr ydym ni'n ei ddweud yw, 'Rydych chi wedi gwneud cytundeb. Dyma'r pethau y cytunwyd yn eich cynllun y byddech chi'n eu darparu. Ac os nad ydych chi'n darparu, yna bydd adfachu'n digwydd.' Caiff hynny ei wneud yn flynyddol. Ac rydych chi'n hollol gywir: mae addysg bellach wedi cael ergyd yn y gorffennol a, phan fydd modd, rwy'n siŵr y byddwn yn dod o hyd i'r arian i'n galluogi ni i adfer yr arian yr oedd yn rhaid, yn anffodus, ei dorri.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr iawn, Gweinidog.
Item 7 on our agenda is this afternoon is a statement by the Minister for Housing and Regeneration on investing in early intervention and cross-Government approaches to tackle youth homelessness. And I call on the Minister for Housing and Regeneration, Rebecca Evans.
Eitem 7 ar ein hagenda y prynhawn yma yw datganiad gan y Gweinidog Tai ac Adfywio ar fuddsoddi mewn ymyrraeth gynnar a dulliau trawslywodraethol i fynd i'r afael â digartrefedd ymhlith pobl ifanc. A galwaf ar y Gweinidog Tai ac Adfywio, Rebecca Evans.
Thank you, Deputy Presiding Officer. As a Government, we have demonstrated our commitment to tackling and preventing all forms of homelessness through new policy initiatives and significant investment. This includes an additional £10 million of funding in the next financial year, as previously announced by the First Minister, to specifically address youth homelessness.
Today, I'm setting out how that funding will be allocated to support a suite of cross-Government measures, offering a mix of evolution and space for innovation, providing opportunities for new approaches to housing solutions and support, as well as opportunities to build on existing services and tools to better recognise and respond to young people at risk of homelessness.
To strengthen our evidence base and to inform our funding and future policy decisions, the Wales Centre for Public Policy was commissioned to deliver a report into the causes and prevention of youth homelessness. One overarching message from the report was the need for cross-Government action, something I fully recognise, and why, earlier this year, I established a cross-portfolio and cross-sector ministerial task and finish group to advise me on both youth homelessness and housing first. I am grateful for the work of that group, which, alongside discussions with ministerial colleagues and my engagement with the End Youth Homelessness Cymru campaign, and my discussions with young people with experience of homelessness and the risk of homelessness, has informed the allocation of the funding that I am announcing today.
The WCPP report sets out a complex set of interrelated factors that can culminate in causing a young person to become homeless. The report then sets out a five-part typology of prevention: structural prevention, systems prevention, early intervention, eviction prevention, and housing stability. A further report from WCPP then uses this typology to map current provision in Wales, providing a strong basis for informing the allocation of funding I'm announcing today, as well as future policy development.
The report makes it clear that, if we are to eradicate youth homelessness, we need to tackle its root causes by identifying those who are at risk earlier, and putting in place measures to reduce risk factors. It highlights strong evidence to support co-ordinated, multi-agency approaches, including the Geelong Project, which centres around a collaborative model between schools and youth services, using a screening tool to identify those at risk, and then providing a flexible and responsive practice framework. Many of the Geelong principles are already visible within the education system and youth service in Wales, where we have a track record of successfully taking forward this kind of early intervention approach. Our youth engagement and progression framework has allowed earlier identification of those at risk of not being in employment, education or training, the brokerage of appropriate support, and the monitoring and tracking of progress.
The actual numbers of young people who are not in employment, education or training are the lowest they've ever been, reducing every year since the framework was introduced. The First Minister visited the Hanger Youth and Community Centre in Aberbargoed yesterday to see how it works in practice. We know the same warning signs of young people potentially becoming NEET are also good indicators that a young person may be at risk of family breakdown or youth homelessness. There is, therefore, a clear rationale for building on this approach and working with partners to explore the considerable potential to strengthen the framework for a wider purpose.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Fel Llywodraeth, rydym ni wedi dangos ein hymrwymiad i fynd i'r afael â phob math o ddigartrefedd a'i atal, trwy fentrau polisi newydd a buddsoddiad sylweddol. Mae hyn yn cynnwys £10 miliwn ychwanegol o arian yn y flwyddyn ariannol nesaf, fel y cyhoeddwyd yn flaenorol gan y Prif Weinidog, i fynd i'r afael yn benodol â digartrefedd ymhlith pobl ifanc.
Heddiw, rwyf yn amlinellu sut y caiff yr arian hwnnw ei ddyrannu i gefnogi cyfres o fesurau traws-Lywodraethol, gan gynnig cymysgedd o esblygiad a chyfle i arloesi, gan ddarparu cyfleoedd ar gyfer dulliau newydd o ran atebion tai a chymorth, yn ogystal â chyfleoedd i ddatblygu'r gwasanaethau a'r dulliau presennol i nodi ac ymateb yn well i bobl ifanc sydd mewn perygl o fod yn ddigartref.
I gryfhau ein sylfaen dystiolaeth ac i lywio ein penderfyniadau polisi ac ariannu yn y dyfodol, comisiynwyd Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru i ddarparu adroddiad ar achosion ac atal digartrefedd ymhlith pob ifanc. Un neges gyffredinol a ddaeth o'r adroddiad oedd yr angen am weithredu traws-Lywodraethol, rhywbeth yr wyf i'n ei gydnabod yn llwyr, a dyna pam, yn gynharach eleni, y sefydlais grŵp gorchwyl a gorffen gweinidogol traws-sector ac ar draws portffolios i'm cynghori ynghylch digartrefedd ymhlith pobl ifanc a thai yn gyntaf. Rwy'n ddiolchgar am waith y grŵp hwnnw sydd, ochr yn ochr â thrafodaethau â chyd-Weinidogion a'r ymgysylltu ag ymgyrch End Youth Homelessness Cymru, a fy nhrafodaethau â phobl ifanc sydd â phrofiad o ddigartrefedd a'r risg o fod yn ddigartref, wedi llywio'r dyraniad yr wyf i'n ei gyhoeddi heddiw.
Mae adroddiad Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru yn nodi cyfres gymhleth o ffactorau rhyng-gysylltiedig a all arwain at achosi i unigolyn ifanc fod yn ddigartref. Mae'r adroddiad wedyn yn nodi teipoleg pum rhan o atal: atal strwythurol, systemau atal, ymyrraeth gynnar, atal troi allan, a sefydlogrwydd tai. Mae adroddiad arall gan Ganolfan Polisi Cyhoeddus Cymru yna'n defnyddio'r deipoleg hon i fapio'r ddarpariaeth bresennol yng Nghymru, gan ddarparu sail gref ar gyfer llywio'r dyraniad cyllid yr wyf yn ei gyhoeddi heddiw, yn ogystal â datblygu polisi yn y dyfodol.
Mae'r adroddiad yn ei gwneud yn glir, os ydym ni i ddileu digartrefedd ymhlith pobl ifanc, mae angen inni fynd i'r afael â'r achosion gwreiddiol gan nodi'r rhai hynny sydd mewn perygl yn gynharach, a sefydlu mesurau i leihau'r ffactorau risg. Mae'n amlygu tystiolaeth gref i gefnogi dulliau aml-asiantaeth, cydgysylltiedig, gan gynnwys y prosiect Geelong, sy'n canolbwyntio ar fodel cydweithredol rhwng ysgolion a gwasanaethau ieuenctid, gan ddefnyddio offeryn sgrinio i nodi'r rhai hynny sydd mewn perygl, ac yna darparu fframwaith arfer hyblyg ac ymatebol. Mae llawer o egwyddorion Geelong eisoes yn weladwy yn y system addysg a'r gwasanaeth ieuenctid yng Nghymru, lle mae gennym ni hanes o fwrw ymlaen â'r math hwn o ymyrraeth gynnar yn llwyddiannus. Mae ein fframwaith ymgysylltu a datblygu ieuenctid wedi caniatáu inni adnabod yn gynt y rhai hynny sydd mewn perygl o beidio â bod mewn cyflogaeth, addysg neu hyfforddiant, trefnu cymorth priodol, a monitro ac olrhain y cynnydd.
Mae union nifer y bobl ifanc nad ydynt mewn addysg, cyflogaeth neu hyfforddiant ar y lefel isaf y buon nhw erioed, ac maen nhw'n lleihau bob blwyddyn ers cyflwyno'r fframwaith. Ymwelodd y Prif Weinidog â Chanolfan Ieuenctid a Chymunedol Hanger yn Aberbargoed ddoe i weld sut y mae'n gweithio yn ymarferol. Gwyddom ni fod yr un arwyddion rhybudd y gallai pobl ifanc fod yn NEET hefyd yn ddangosyddion da y gall person ifanc fod mewn perygl o chwalfa deuluol neu ddigartrefedd ymhlith pobl ifanc. Mae sail resymegol glir felly ar gyfer datblygu'r dull hwn a gweithio gyda phartneriaid i ystyried y potensial sylweddol i gryfhau'r fframwaith ar gyfer diben ehangach.
I'm therefore pleased to announce that £3.7 million of funding will be allocated to the youth support grant to further evolve and strengthen the existing systems and services, with a focus on youth homelessness prevention, drawing on the principles of the Geelong model and adapting them for the Welsh context. The funding will also provide for training and resources to support school-based counsellors, education welfare officers, youth workers and other front-line staff to ensure they are equipped with wider knowledge of homelessness and the links to other risk factors in order to better prevent young people falling into homelessness.
It is imperative that the Geelong principles are embedded throughout existing services to ensure the seamless identification of young people at risk of homelessness and the services available to them. The £3.7 million of funding will therefore also be available to fund a youth homelessness co-ordinator within each local authority to drive forward this collaborative agenda.
The WCPP report recognises that an essential component in tackling youth homelessness is housing stability, which requires the provision of a variety of support and suitable accommodation options for young people. The Supporting People programme currently funds a range of projects to help young people access and sustain accommodation, and the affordable housing review is considering some of the wider structural questions.
However, the WCPP report tells me that there is a clear need to promote and encourage new and innovative options to both house and support young people. I'm therefore pleased to announce £4.8 million of funding to establish a brand new innovation fund to develop suitable housing and support options for young people. These might, for example, include housing first for young people, or projects specifically for young people leaving custody or leaving care.
It is vital that we understand the current landscape of housing options available to ensure that this investment is driven by the needs of young people. As such, I'm in the process of commissioning a short piece of work to assess current housing options for vulnerable young people, with a view to better understanding the gaps, and seeking to build on and develop the options available.
Another aspect highlighted in the WCPP report is what they describe as systems prevention. We know that children leaving the care system are at increased risk of becoming homeless. Many care leavers report being unsure how to manage household budgets or problems, feeling lonely, and, like many young people, they need support to transition to independent living. In recognition of this, the Welsh Government supported the development of the care leaver accommodation and support framework, through Barnardo’s Cymru, specifically for young people leaving care in Wales.
My department has been working closely with the social services department to identify barriers to effective implementation of the pathway and other measures that might be needed to support care leavers. A joint housing and social services led group is being established to sit under both the ministerial homelessness task and finish group and the looked-after children ministerial advisory group, which is chaired by David Melding, to strengthen the arrangements in place to successfully transition young people from care into independent living.
I'm also pleased to announce that £1 million of funding will be allocated to the St David’s Day fund, with the effect of doubling it and strengthening the availability of direct financial support for care leavers to support them to transition to and sustain independent living and help prevent them falling into homelessness. This funding seeks to provide some of the practical financial support to care leavers that others might expect from mum or dad, enabling their successful move towards adulthood and independence.
Successful systems prevention also involves a wider awareness amongst all professionals working with all young people about the risks of homelessness and the services and the interventions available to support young people. As such, I am allocating £0.25 million for new, targeted communications and engagement work. This will take two forms, one specifically for young people and the other for professionals who work with young people, to raise awareness, understanding and the take-up of services available. We'll work closely with the End Youth Homelessness Cymru campaign, whose expertise will be invaluable to test and advise on the approach.
The WCPP report highlighted the complexity of navigating the information available to young people. Therefore, in addition to targeted communications, I am also allocating £0.25 million for tenancy support work, including work with Shelter Cymru and its existing helpline, to ensure young people have wide access to information, advice and support services.
Deputy Presiding Officer, there is already a plethora of work going on underpinning this agenda across Government, including work on adverse childhood experiences, the whole-school approach to mental health, and a wider focus on emotional and well-being support for young people. It is important we continue to complement, align and strengthen existing pieces of work through joint working, and this funding is deliberately a mixture of innovation and evolution in order to do just that.
The funding allocations I have announced today take a collaborative and preventative approach to this complex issue, and demonstrate our cross-Government commitment to tackling youth homelessness. Thank you.
Rwyf felly yn falch o gyhoeddi y bydd £3.7 miliwn o gyllid yn cael ei ddyrannu i grant cymorth ieuenctid i ddatblygu a chryfhau systemau a gwasanaethau presennol, gan ganolbwyntio ar atal digartrefedd ymhlith pobl ifanc, a defnyddio egwyddorion y model Geelong ymhellach a'u haddasu ar gyfer y cyd-destun Cymreig. Bydd y cyllid hefyd yn darparu ar gyfer hyfforddiant ac adnoddau i gefnogi cwnselwyr mewn ysgolion, swyddogion lles addysg, gweithwyr ieuenctid ac aelodau staff rheng flaen eraill i sicrhau eu bod yn cael gwybodaeth ehangach am ddigartrefedd a'r cysylltiadau i ffactorau risg eraill er mwyn gallu atal pobl ifanc yn well rhag bod yn ddigartref.
Mae'n hanfodol bod egwyddorion Geelong yn cael eu gwneud yn rhan annatod ar draws y gwasanaethau presennol i sicrhau y nodir yn ddi-dor y bobl ifanc sydd mewn perygl o ddigartrefedd a'r gwasanaethau sydd ar gael iddynt. Bydd y cyllid gwerth £3.7 miliwn hefyd ar gael i ariannu cydlynydd digartrefedd ieuenctid ym mhob awdurdod lleol i ddatblygu'r agenda gydweithredol hon.
Mae adroddiad Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru yn cydnabod mai elfen hanfodol wrth fynd i'r afael â digartrefedd ymhlith pobl ifanc yw sefydlogrwydd tai, sy'n ei gwneud yn ofynnol i ddarparu amrywiaeth o opsiynau cymorth a llety addas i bobl ifanc. Mae'r rhaglen Cefnogi Pobl bresennol yn ariannu ystod o brosiectau i helpu pobl ifanc i gael mynediad i lety a'i gynnal, ac mae'r adolygiad tai fforddiadwy yn ystyried rhai o'r cwestiynau strwythurol ehangach.
Fodd bynnag, mae adroddiad Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru yn dweud wrthyf fod angen pendant am hyrwyddo ac annog dewisiadau newydd ac arloesol i letya a chefnogi pobl ifanc. Felly, mae'n bleser gennyf gyhoeddi £4.8 miliwn o gyllid i sefydlu cronfa arloesi newydd sbon i ddatblygu opsiynau tai a chymorth addas i bobl ifanc. Gallai'r rhain, er enghraifft, gynnwys tai yn gyntaf ar gyfer pobl ifanc, neu brosiectau penodol ar gyfer pobl ifanc a ryddheir o'r carchar neu sy'n gadael gofal.
Mae'n hanfodol ein bod yn deall yr amgylchedd presennol o opsiynau tai sydd ar gael i sicrhau bod y buddsoddiad hwn yn cael ei yrru gan anghenion pobl ifanc. Felly, rwyf wrthi'n comisiynu darn byr o waith i asesu'r opsiynau tai presennol ar gyfer pobl ifanc sy'n agored i niwed, gyda golwg ar ddeall y bylchau yn well, a cheisio adeiladu ar yr opsiynau sydd ar gael a'u datblygu.
Agwedd arall a amlygwyd yn adroddiad Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru yw'r hyn y maent yn ei ddisgrifio fel atal systemau. Gwyddom fod plant sy'n gadael y system gofal yn wynebu mwy o risg o fod yn ddigartref. Mae llawer o'r rhai sy'n gadael gofal yn dweud eu bod yn ansicr ynghylch sut i reoli cyllideb neu broblemau yr aelwyd, eu bod yn teimlo'n unig, ac, fel llawer o bobl ifanc, mae angen cymorth arnynt i wneud y trosglwyddiad i fyw'n annibynnol. I gydnabod hyn, cefnogodd Llywodraeth Cymru ddatblygiad fframwaith llety a chymorth y rhai sy'n gadael gofal, drwy Barnardo's Cymru, yn benodol ar gyfer pobl ifanc sy'n gadael gofal yng Nghymru.
Mae fy adran i wedi bod yn cydweithio'n agos â'r adran gwasanaethau cymdeithasol i nodi'r rhwystrau i weithredu'r llwybr yn effeithiol a mesurau eraill a allai fod eu hangen i gefnogi'r rhai sy'n gadael gofal. Mae grŵp dan arweiniad gwasanaethau tai a gwasanaethau cymdeithasol ar y cyd yn cael ei sefydlu i eistedd dan y grŵp gorchwyl a gorffen digartrefedd gweinidogol a'r grŵp cynghori gweinidogol plant sy'n derbyn gofal, a gadeirir gan David Melding, er mwyn cryfhau'r trefniadau sydd ar waith i sicrhau bod pobl ifanc trosglwyddo’n llwyddiannus o ofal i fyw'n annibynnol.
Rwyf hefyd yn falch o gyhoeddi y caiff £1 miliwn o gyllid ei ddyrannu i'r Gronfa Dydd Gŵyl Dewi. Bydd hyn yn dyblu'r gyfradd ac yn cryfhau'r cymorth ariannol uniongyrchol sydd ar gael i'r rhai sy'n gadael gofal i'w helpu i bontio a gallu byw'n annibynnol a helpu i'w hatal rhag bod yn ddigartref. Mae'r cyllid hwn yn ceisio darparu rhywfaint o gymorth ariannol ymarferol i'r rhai sy'n gadael gofal y byddai eraill yn ei ddisgwyl gan eu rhieni, gan ganiatáu iddynt symud yn llwyddiannus i fod yn oedolion ac yn annibynnol.
Mae atal systemau llwyddiannus hefyd yn cynnwys ymwybyddiaeth ehangach ymhlith holl weithwyr proffesiynol sy'n gweithio gyda'r bobl ifanc am beryglon digartrefedd a'r gwasanaethau a'r ymyriadau sydd ar gael i gefnogi pobl ifanc. Felly, rwy'n dyrannu £0.25 miliwn ar gyfer gwaith cyfathrebu ac ymgysylltu newydd, wedi'i dargedu. Bydd hyn ar ddwy ffurf, un yn benodol ar gyfer pobl ifanc a'r llall ar gyfer gweithwyr proffesiynol sy'n gweithio gyda phobl ifanc, i godi ymwybyddiaeth, dealltwriaeth a manteisio ar wasanaethau sydd ar gael. Byddwn yn cydweithio'n agos â'r ymgyrch Dileu Digartrefedd Ieuenctid Cymru, a bydd eu harbenigedd yn amhrisiadwy i brofi a rhoi cyngor ar y dull hwn o weithredu.
Tynnodd adroddiad Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru sylw at y cymhlethdod o ddeall yr wybodaeth sydd ar gael i bobl ifanc. Felly, yn ychwanegol at gyfathrebu wedi'i dargedu, rwyf hefyd yn dyrannu £0.25 miliwn i waith cymorth tenantiaeth, gan gynnwys gwaith gyda Shelter Cymru a'i llinell gymorth bresennol, i sicrhau y gall pobl ifanc gael gafael ar wasanaethau gwybodaeth, cyngor a chymorth yn eang.
Dirprwy Lywydd, mae gormod o waith eisoes yn mynd rhagddo sy'n sail i'r agenda hon ar draws y Llywodraeth, gan gynnwys gwaith ar brofiadau plentyndod andwyol, agwedd ysgol gyfan at iechyd meddwl, a phwyslais ehangach ar gymorth emosiynol a llesiant ar gyfer pobl ifanc. Mae'n bwysig ein bod yn parhau i ategu, unioni ac atgyfnerthu gwaith presennol drwy weithio ar y cyd, ac mae'r cyllid hwn yn fwriadol yn gymysgedd o arloesi ac esblygiad er mwyn gwneud hynny.
Mae'r dyraniadau cyllid a gyhoeddwyd gennyf heddiw yn golygu dull o weithredu ar y cyd ac ataliol o ymdrin â'r mater cymhleth hwn, ac yn dangos ein hymrwymiad trawslywodraethol i fynd i'r afael â digartrefedd ymhlith pobl ifanc. Diolch.
I am very pleased to welcome this statement. In particular, I would commend the following elements: I think the focus on NEETs is absolutely right, that is a major risk indicator. As the Minister said, this is a complex problem, but it needs an approach that really ensures that young people have as full lives as possible. Therefore, they need to be doing something constructive with their lives as well as having a secure home. So I think the NEETs issue is absolutely right as a key indicator.
I'm pleased to hear about the £4.8 million that's going to be invested in an innovation fund, which will support measures like housing first. I have to say I think the housing first model is particularly relevant in terms of youth homelessness and enabling young people to keep tenancies going with that sort of support, and the fact that we don't give up on them. So, if things happen and there are issues to be resolved, we don't evict and they're given a second or third chance, whatever it takes. That housing first model, with the wraparound support from various agencies, is key. So I do welcome that aspect of the announcement particularly.
Can I thank the Minister for the reference to care leavers? I also commend the work of Barnardo's in this area. I'm also pleased to see a doubling of the St David's Day fund to help independent living. Carl Sargeant was determined that the St David's Day fund would establish this concept of the bank of mum and dad and apply it in this key area.
I also think that, for care leavers, it is usually housing that becomes the most dominant need for them. I think educational attainment is a really important thing for young people in care, but when they leave care—although they may still be in some form of education—housing is then very, very pressing. And there I think corporate parenting really means a sort of housing first approach. I also welcome what you said about the need for all public agencies to be aware of the risks of homelessness that face some young people. And, again, we have that approach for looked-after children, that corporate parenting, that it belongs to everyone, it's not just children's services, but it goes across all public agencies. So I welcome that reference in your statement.
However, there are a couple of things that I think I should press for an answer on, just to see what the Welsh Government's thinking may be. There's no target in your statement for the ending of youth homelessness. Now, I know when we make those sorts of announcements, they are declaratory, but I still think they set important objectives. Now, in Scotland, they have halved youth homelessness since 2010. In England, there's a target to halve homelessness by 2022, and to eliminate it by 2027. I think we should set some targets as well. I don't expect you to do that in your reply, but I think you could find there's an all-party approach to this and that we would all sign up to that commitment and to the priorities and the financial costs that would then have to be met. And I think that would set a very clear vision of when we want to end this scourge. But there's much that is useful in this statement, and I'm pleased to commend it.
Rwy'n falch iawn o groesawu'r datganiad hwn. Yn benodol, cymeradwyaf yr elfennau canlynol: credaf fod y pwyslais ar bobl ifanc NEET yn hollol briodol, mae hwnnw'n ddangosydd risg mawr. Fel y dywedodd y Gweinidog, mae hon yn broblem gymhleth, ond mae angen dull sydd wirioneddol yn sicrhau bod pobl ifanc yn byw bywydau mor llawn â phosib. Felly, mae angen iddynt fod yn gwneud rhywbeth adeiladol â'u bywydau yn ogystal â chael cartref diogel. Felly, credaf fod y mater NEET yn hollol briodol fel dangosydd allweddol.
Rwy'n falch o glywed am y £4.8 miliwn sy'n mynd i gael ei fuddsoddi mewn cronfa arloesedd, a fydd yn cefnogi mesurau fel tai yn gyntaf. Rhaid imi ddweud fy mod i'n credu bod y model tai yn gyntaf yn arbennig o berthnasol o ran digartrefedd ieuenctid a galluogi pobl ifanc i gadw tenantiaethau gyda'r math hwnnw o gefnogaeth, a'r ffaith nad ydym yn troi ein cefnau arnynt. Felly, os bydd pethau'n digwydd a bod problemau i'w datrys, nid ydym yn eu troi allan ac maent yn cael ail neu drydydd cyfle, beth bynnag fydd angen. Mae'r model tai yn gyntaf, gyda chymorth cofleidiol gan asiantaethau amrywiol, yn allweddol. Felly rwy'n croesawu'r agwedd honno ar y cyhoeddiad yn benodol.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am y cyfeiriad at y rhai sy'n gadael gofal? Hefyd, cymeradwyaf waith Barnardo's yn y maes hwn. Rwyf hefyd yn falch o weld dyblu'r gronfa Dydd Gŵyl Dewi i helpu byw'n annibynnol. Roedd Carl Sargeant yn benderfynol y byddai'r gronfa Dydd Gŵyl Dewi yn sefydlu'r cysyniad hwn o fanc mam a dad a'i ddefnyddio yn y maes allweddol hwn.
Credaf hefyd, i'r rhai sy'n gadael gofal, mai tai fel arfer fydd yr angen mwyaf amlwg ar eu cyfer. Rwy'n credu bod cyrhaeddiad addysgol yn beth gwirioneddol bwysig i bobl ifanc mewn gofal, ond pan fyddant yn gadael gofal—er y gallant fod mewn rhyw fath o addysg o hyd—mae tai wedyn yn fater o angen dybryd iawn, iawn. A chredaf fod rhianta corfforaethol mewn gwirionedd yn golygu rhyw fath o ddull tai yn gyntaf. Rwyf hefyd yn croesawu'r hyn a ddywedasoch am yr angen i bob asiantaeth gyhoeddus fod yn ymwybodol o'r risgiau o ddigartrefedd sy'n wynebu rhai pobl ifanc. Ac, unwaith eto, mae gennym y dull hwnnw ar gyfer plant sy'n derbyn gofal plant, y rhianta corfforaethol hwnnw, mae'n perthyn i bawb, nid gwasanaethau plant yn unig, ond mae'n mynd ar draws yr holl asiantaethau cyhoeddus. Felly, croesawaf y cyfeiriad hwnnw yn eich datganiad.
Fodd bynnag, mae un neu ddau o bethau y credaf y dylwn bwyso am ateb arnynt, dim ond i weld beth yw syniadau Llywodraeth Cymru. Nid oes targed yn eich datganiad ar gyfer dileu digartrefedd ymhlith pobl ifanc. Nawr, gwn pan wnawn y mathau hynny o gyhoeddiadau, eu bod yn ddatganiadol, ond credaf o hyd eu bod yn gosod amcanion pwysig. Nawr, yn yr Alban, maent wedi haneru digartrefedd ieuenctid ers 2010. Yn Lloegr, ceir targed i haneru digartrefedd erbyn 2022, a'i ddileu erbyn 2027. Credaf y dylem ni osod rhai targedau hefyd. Nid wyf yn disgwyl ichi wneud hynny yn eich ateb, ond credaf y gallech ganfod bod dull gweithredu trawsbleidiol i hyn ac y byddem oll yn cytuno i'r ymrwymiad hwnnw ac i'r blaenoriaethau a'r costau ariannol y byddai'n rhaid ymrwymo iddynt wedyn. A chredaf y byddai hynny yn gosod gweledigaeth glir iawn ynghylch pa bryd yr ydym am ddileu'r pla hwn. Ond mae llawer sy'n ddefnyddiol yn y datganiad hwn, ac rwy'n n falch o'i gymeradwyo.
I thank very much David Melding for his contribution and for his welcoming of the announcements today, and I really would like to begin by thanking David for the work that he does, and he has done for many years, as a real champion for children and young people in care and leaving care. I commend him and, again, thank him for the work that he does on the ministerial advisory group as well.
I'll address immediately the issue raised regarding targets. When the First Minister announced the additional £10 million last year, he said it would be his intention to eradicate youth homelessness in Wales in 10 years, so that would be by 2027. I am under no illusions as to how difficult a task that is going to be.
In the first instance, it's very hard to grasp a figure of how many young people are homeless, because many of them don't necessarily identify themselves as being homeless. If they feel unable to stay within the family home and are sleeping on a friend's sofa, for example, they don't identify as homeless, but we would certainly consider them to be so. Equally, young people can become homeless as a result of the family losing their home as well. So, we understand that the estimate of young homeless people is around 7,000, and that figure is a figure given to us by the End Youth Homelessness Cymru campaign. I think that really does give us an idea of the magnitude of the job ahead of us.
David Melding referred to the St David's Day fund. I'm really pleased that we're able to add additional funding to this, because we have seen the impact that it's already been making. Since its launch just last year, it's helped over 1,900 care-experienced children and young people to receive funding to support their transition into adulthood. Case studies show that the funding has been really used very flexibly and creatively by local authorities to meet the needs of those young people in the same way that birth parents might support their children.
So, for example, the fund has been used to pay for driving lessons to enable care leavers to access employment and education; bridging payments to enable continuity of tenancy and residence, or due to an unexpected shortfall in benefits, for example; enrolment on courses; materials for study; laptops for further and higher education studies; and also clothing and uniforms for work as well—so, all the kinds of costs that young people can incur in their move on to adult life. So, it's a really exciting fund, and I'm glad to see the difference that it's already making.
One of the really exciting parts of the statement today for me, I think, is that innovation fund. I really do want to have that space where we can come forward with good ideas, because one thing I've learned in the year that I've been working closely with this sector is that it is a sector brimming with good ideas and a desire to move forward and look at solutions and opportunities. So, I'm really looking forward to the kind of schemes that will come forward.
Just for clarity, there'll be a bidding process for that funding, and the criteria are currently finalised for that. The funding sits within the homelessness prevention grants, and there'll be a panel within the Welsh Government to assist us in determining which will be the successful programmes, but, absolutely, housing first could be one of those of kinds of programmes.
I was really pleased to have the opportunity to visit the Rock Trust in Scotland, which was the first ever housing first project in the UK. It started in 2017, so it's still early days there, but they are very enthusiastic about what's being achieved there. I liked it when David Melding used the phrase 'whatever it takes', because that, actually, is the Rock Trust's approach to housing first—it is about whatever it takes.
I've also been very clear with local authorities that our housing legislation must be seen within the spirit of it as well, rather than just discharging the duties to the letter of the law. An example would be a young person who risks homelessness. There's an immediate intervention by the local authority to try to prevent that homelessness, but, for one reason or another, it doesn't work out. Well, they've discharged their duties, but, actually, the spirit of the law would mean that they keep going back to ensure that that young person doesn't become homeless. So, we've been very clear with local authorities on that.
Again, the point that David Melding raises about wide-ranging understanding of the risks of youth homelessness and how to identify it is important, and is, again, something that has been identified as suitable for further funding in my statement today. Thank you.
Diolch yn fawr iawn i David Melding am ei gyfraniad ac am ei groeso i'r cyhoeddiadau heddiw. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i David am y gwaith y mae'n ei wneud, ac y mae wedi'i wneud ers blynyddoedd lawer, fel eiriolwr gwirioneddol ar gyfer plant a phobl ifanc mewn gofal ac sy'n gadael gofal. Rwy'n ei gymeradwyo ac, unwaith eto, yn diolch iddo am y gwaith a wna ar y grŵp cynghori gweinidogol hefyd.
Hoffwn roi sylw ar unwaith i'r mater a godwyd ynghylch targedau. Pan gyhoeddodd y Prif Weinidog y £10 miliwn ychwanegol y flwyddyn ddiwethaf, dywedodd mai ei fwriad fyddai dileu digartrefedd ymhlith pobl ifanc yng Nghymru mewn 10 mlynedd, felly byddai hynny erbyn 2027. Nid wyf dan unrhyw gamargraff o ran pa mor anodd fydd y dasg.
Yn y lle cyntaf, mae'n anodd iawn deall faint yn union o bobl ifanc sy'n ddigartref, oherwydd nid yw llawer ohonynt o anghenraid yn disgrifio eu hunain yn ddigartref. Os ydynt yn teimlo na allant aros yng nghartref y teulu ac maent yn cysgu ar soffa ffrind, er enghraifft, nid ydynt yn disgrifio eu hunain fel pobl ddigartref, ond byddem ni yn sicr yn ystyried eu bod yn ddigartref. Yn yr un modd, gall pobl ifanc gael eu hunain yn ddigartref o ganlyniad i'r teulu'n colli eu cartref. Felly, rydym yn deall yr amcangyfrif bod tua 7,000 o bobl ifanc yn ddigartref, a'r ffigur hwnnw yw'r ffigur a roddwyd i ni gan yr ymgyrch Dileu Digartrefedd Ieuenctid Cymru. Credaf fod hynny mewn gwirionedd yn rhoi syniad inni o faint y dasg sy'n ein hwynebu.
Cyfeiriodd David Melding at y gronfa Dydd Gŵyl Dewi. Rwy'n falch iawn ein bod ni'n gallu cyfrannu arian ychwanegol at hon, oherwydd rydym wedi gweld yr effaith y mae wedi'i chael eisoes. Ers ei lansio y llynedd yn unig, mae wedi helpu dros 1,900 o blant a phobl ifanc â phrofiad o fod mewn gofal i gael arian i gefnogi eu cyfnod pontio i fod yn oedolion. Mae'r astudiaethau achos yn dangos bod y cyllid wedi cael ei ddefnyddio yn hyblyg ac yn greadigol iawn gan awdurdodau lleol i ddiwallu anghenion y bobl ifanc hynny yn yr un modd y gallai rhieni biolegol gefnogi eu plant.
Felly, er enghraifft, defnyddiwyd y gronfa i dalu am wersi gyrru i alluogi'r rhai sy'n gadael gofal i gael cyflogaeth ac addysg; taliadau pontio er mwyn galluogi parhad tenantiaeth a phreswylfa, neu oherwydd diffyg annisgwyl mewn budd-daliadau, er enghraifft; cofrestru ar gyrsiau; deunyddiau ar gyfer astudiaeth; gliniaduron ar gyfer astudiaethau addysg bellach ac uwch; a hefyd dillad a gwisgoedd ar gyfer gwaith—felly, pob math o gostau y gall pobl ifanc orfod eu hysgwyddo wrth iddynt symud ymlaen at fywyd fel oedolyn. Felly, mae'n gronfa gyffrous iawn, ac rwy'n falch o weld y gwahaniaeth y mae'n ei wneud eisoes.
Un o rannau cyffrous iawn y datganiad heddiw i mi, rwy'n credu, yw'r gronfa arloesi honno. Rwyf wirioneddol eisiau cael y gofod lle gallwn gyflwyno syniadau da. Oherwydd un peth a ddysgais yn ystod y flwyddyn y bûm yn cydweithio'n agos â'r sector hwn yw ei fod yn sector sy'n byrlymu â syniadau da ac awydd i symud ymlaen ac edrych ar atebion a chyfleoedd. Felly, rwy'n edrych ymlaen at y math o gynlluniau a fydd yn cael eu cynnig.
Er mwyn eglurder yn unig, bydd proses ymgeisio am y cyllid hwnnw, ac mae'r meini prawf yn cael eu cwblhau ar hyn o bryd ar gyfer hynny. Mae'r cyllid yn eistedd o fewn y grantiau atal digartrefedd, a bydd panel o fewn Llywodraeth Cymru yn helpu i benderfynu pa rai fydd y rhaglenni llwyddiannus. Ond yn bendant, gallai tai yn gyntaf fod yn un o'r mathau hynny o raglenni.
Roeddwn yn falch iawn o gael y cyfle i ymweld â'r Rock Trust yn yr Alban, sef y prosiect tai yn gyntaf cyntaf erioed yn y DU. Dechreuodd yn 2017, felly mae'n ddyddiau cynnar o hyd yno, ond maent yn frwdfrydig iawn ynghylch beth sy'n cael ei gyflawni yno. Roeddwn yn hoffi pan ddefnyddiodd David Melding yr ymadrodd 'beth bynnag y mae angen ei wneud', oherwydd, mewn gwirionedd, dyna ddull Rock Trust o weithredu tai yn gyntaf— mae'n fater o beth bynnag y mae angen ei wneud.
Hefyd, rwyf wedi bod yn glir iawn gydag awdurdodau lleol bod yn rhaid i'n deddfwriaeth tai gael ei hystyried o fewn ysbryd hynny hefyd, yn hytrach na dim ond cyflawni dyletswyddau i lythyren y gyfraith. Un enghraifft fyddai person ifanc mewn perygl o ddigartrefedd. Ceir ymyriad uniongyrchol gan yr awdurdod lleol i geisio atal y digartrefedd hwnnw, ond, am ryw reswm neu'i gilydd, nid yw'n gweithio. Wel, maent wedi cyflawni eu dyletswyddau, ond, mewn gwirionedd, byddai ysbryd y gyfraith yn golygu eu bod yn dal i fynd yn ôl i sicrhau na fydd y person ifanc hwnnw yn cael ei hun yn ddigartref. Felly, rydym wedi bod yn glir iawn gydag awdurdodau lleol ar hynny.
Unwaith eto, mae'r pwynt y mae David Melding yn ei godi ynglŷn â dealltwriaeth eang o beryglon digartrefedd ieuenctid a sut i'w nodi yn bwysig, ac y mae, unwaith eto, yn rhywbeth a nodwyd yn addas ar gyfer cyllid pellach yn fy natganiad i heddiw. Diolch i chi.
Homelessness is a political choice; it is the consequence of several policies and it can be solved through policies. Indeed, the numbers of people rough sleeping were a lot smaller a decade ago, thanks to policies that aimed to support people being in place and a social safety net that was, in fact, better than it is today. I appreciate the statement that you've given us. We've waited over a year for this information, and I don't want to undermine the work of Wales Centre for Public Policy, but they do tell us things that we already did know. For example, tackling the root causes, reducing the risk factors, cross-Government working—these are things that should have been put in place before now, and are things that we already knew. So, I want to frame my response in relation to that.
Now, you attended a Crisis conference, and I know that you spoke at that conference. I wanted to know whether you would be in support of the recommendations specifically made for your Government, some of which I'll read out here today. So,
'Place a duty on all relevant public bodies to prevent homelessness and to cooperate with local housing authorities in relieving homelessness.'
Introduce strict time limits on the use of temporary accommodation of no more than seven days, and this should apply to all homeless households.
'Abolish the priority need criteria.
'Introduce a duty to provide immediate emergency accommodation to all those with nowhere safe to stay until priority need is abolished'.
Abolish the local connection criteria for rough sleepers, and ensure it no longer presents a barrier to assistance for anyone threatened with or experiencing homelessness. These are many suggestions that have been put in place by the sector, and I believe should be responded to.
Now, I know that you've said that you want to put finance in towards housing first. My portfolio has changed, but I don't know whether you have announced the results of the pilots, or is this new money an intention to scale up the housing first initiative, given that you've analysed that it is a good thing?
When you say that there will be £3.7 million funding available to fund youth homelessness co-ordinators within each local authority to drive forward this collaborative agenda, what discussions have you already had with local government in this regard? I'm getting countless e-mails from local government saying that they're stretched to the limit. Have they had any intervention as to where or how they would use this money to best effect?
And I'm a bit confused as to what the targeted communications and engagement work will be with the £1 million put towards that. How will you be engaging with young people? How are we going to be able to track the development of progress in this regard, and what work will you then be doing with—? You only mention one organisation here today. How will you be working with the wider sector to ensure that everybody in this field will be able to partake in it?
You say that it's hard, potentially, to reach the target in 10 years' time, but we've been waiting a long time for a target to end youth homelessness. We need to be able to have intermediate targets to understand how you will be able to reach that goal, how you will be involving the sector and how, ultimately, you will be involving young people who are actually homeless? Because time and again, they feel disenfranchised, they feel as if they're not being listened to and they feel isolated. How can we ensure that they are key to the delivery in this regard?
Mae digartrefedd yn ddewis gwleidyddol; mae'n ganlyniad i amryw o bolisïau a gellir ei ddatrys drwy bolisïau. Yn wir, roedd niferoedd y bobl a oedd yn cysgu ar y stryd yn llawer llai ddegawd yn ôl, diolch i bolisïau ar waith oedd yn ceisio cefnogi pobl a rhwyd ddiogelwch cymdeithasol a oedd, mewn gwirionedd, yn well nag y mae heddiw. Rwy'n gwerthfawrogi'r datganiad yr ydych wedi'i roi inni. Rydym wedi aros dros flwyddyn am yr wybodaeth hon, a dwi ddim eisiau tanseilio gwaith Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru, ond maent yn dweud pethau wrthym yr ydym eisoes yn eu gwybod. Er enghraifft, mynd i'r afael ag achosion sylfaenol, lleihau ffactorau risg, gwaith traws-Lywodraeth—mae'r rhain yn bethau y dylid bod wedi eu rhoi ar waith cyn hyn, ac yn bethau a oedd yn hysbys inni eisoes. Felly, hoffwn lunio fy ymateb mewn cysylltiad â hynny.
Nawr, fe aethoch i gynhadledd Argyfwng, a gwn ichi siarad yn y gynhadledd honno. Roeddwn am wybod a fyddech yn cefnogi'r argymhellion a wnaed yn benodol ar gyfer eich Llywodraeth, rai ohonynt a ddarllenaf allan yma heddiw. Felly,
Gosod dyletswydd ar bob corff cyhoeddus perthnasol i atal digartrefedd ac i gydweithredu ag awdurdodau tai lleol i liniaru digartrefedd.
Cyflwyno terfynau amser llym ar y defnydd o lety dros dro o ddim mwy na saith diwrnod, a dylai hyn fod yn berthnasol i bob aelwyd ddigartref.
Ddiddymu meini prawf angen blaenoriaethol.
Cyflwyno dyletswydd i ddarparu llety brys ar unwaith i bawb sydd heb unrhyw le diogel i aros hyd nes y diddymir angen blaenoriaethol.
Diddymu meini prawf cysylltiadau lleol ar gyfer pobl sy'n cysgu allan, a sicrhau nad yw bellach yn rhwystr i gymorth ar gyfer unrhyw un sydd dan fygythiad neu sy'n profi digartrefedd. Mae'r rhain yn llawer o awgrymiadau a roddwyd ar waith gan y sector, a chredaf y dylid ymateb iddynt.
Nawr, gwn eich bod wedi dweud eich bod am roi cyllid tuag at dai yn gyntaf. Mae fy mhortffolio i wedi newid, ond wn i ddim a ydych chi wedi cyhoeddi canlyniadau'r cynlluniau peilot, neu a yw'r arian newydd hwn yn fwriad i godi'r fenter tai yn gyntaf, o gofio eich bod chi wedi dadansoddi ei bod yn beth da?
Pan ddywedwch y bydd £3.7 miliwn o gyllid ar gael i ariannu cydgysylltwyr digartrefedd ieuenctid ym mhob awdurdod lleol i ddatblygu'r agenda gydweithredol hon, pa drafodaethau ydych chi eisoes wedi'u cael â Llywodraeth Leol yn hyn o beth? Rwy'n cael negeseuon e-bost di-ri gan Lywodraeth Leol yn dweud eu bod wedi'u hymestyn i'r eithaf. A ydynt wedi cael unrhyw ymyrraeth ynghylch ble neu sut y byddent yn defnyddio'r arian hwn yn y ffordd orau?
Ac rwyf mewn penbleth braidd ynghylch beth fydd y gwaith cyfathrebu ac ymgysylltu wedi'i dargedu gyda £1 miliwn yn cael ei roi tuag at hynny. Sut y byddwch yn ymgysylltu â phobl ifanc? Sut yr ydym yn mynd i allu olrhain datblygiad cynnydd yn hyn o beth, a pha waith fyddwch chi'n ei wneud wedyn gyda—? Nid ydych ond yn sôn am un sefydliad yma heddiw. Sut fyddwch chi'n gweithio gyda'r sector ehangach i sicrhau y bydd pawb yn y maes hwn yn gallu cymryd rhan ynddo?
Dywedwch ei bod yn anodd, o bosib, gyrraedd y targed ymhen 10 mlynedd, ond rydym wedi aros yn hir iawn ar gyfer targed rhoi terfyn ar ddigartrefedd ieuenctid. Mae angen inni allu cael targedau canolraddol i ddeall sut y byddwch yn gallu cyrraedd y nod hwnnw, sut y byddwch yn cynnwys y sector a sut, yn y pen draw, y byddwch yn cynnwys pobl ifanc sy'n ddigartref mewn gwirionedd? Oherwydd dro ar ôl tro, maent yn teimlo'n ddi-fraint, maent yn teimlo nad oes neb yn gwrando arnyn nhw ac maent yn teimlo'n ynysig. Sut allwn ni sicrhau eu bod yn allweddol i gyflawni yn hyn o beth?
Thank you very much for those questions. It is a shame that they do fail to recognise the huge amount of work that has already been going on that has been supported by Government over a long period, not least through the Supporting People grant, which I know both our parties have a particular interest in. So, one example would be the Swansea Young Single Homeless Project. That is an organisation where young people are valued for the contributions they make, and they have fixed-site services called Drws Agored, providing an emergency service for nine homeless young people. So, that's very much at the sharp end of preventing those young people from turning to rough sleeping. And they also offer floating support services to vulnerable young people up to the age of 25, who require some support to maintain their tenancy. That's just one example. I've been to see Llamau also to see the fantastic work that they're doing, also funded by Welsh Government.
So, I think it is unfair to suggest that, all of a sudden, we've woken up to the challenge of youth homelessness. Actually, work has been going on in the area of youth homelessness for many years, and we've seen a youth engagement and progression framework every single year, reducing the number of children and young people who are not in employment, education or training. So, I think it does do a disservice to the people working day in, day out in this sector to try and ensure that young people don't become homeless, and the investment that Welsh Government has been making in this agenda for a long period.
So, in terms of how we would want to measure those targets, actually I think we need to be realistic and expect, potentially, an increase in the number of people we do identify as being homeless in the short term. That would be as a result of that communications activity that we would be doing and the awareness raising that we would be doing in terms of helping those people working in youth services, in schools and so on, to identify the risk signs that a young person might be rough sleeping. I know many of us were at the launch of the End Youth Homelessness Cymru campaign and we heard there very much and very directly from young people with personal experience of rough sleeping how they felt that the signs that they could be rough sleepers weren't even noticed by those people working most closely with them.
On the issue of priority need, I've already committed to commissioning a review of priority need—I understand very much the issues there relating to priority need. However, I would say that young people are very much already considered to be in priority need. So, young people aged 16 or 17, by definition, are considered a priority need, and those between 18 and 20 who are at particular risk of sexual or financial exploitation are also considered to be priority need, as are those people up to the age of 20 who've spent time in care. I'm very interested in what our review of priority need will show us, but those young people are currently considered priority need. And also the issue of local connection will be considered as part of that wider review of priority need, as I've already told the Chamber previously.
In terms of input from the wider sector, the ministerial advisory group—or the ministerial task and finish group, I should say—has representation very, very widely across the sector from all organisations, from the youth justice sector to local authorities to the End Youth Homelessness Cymru campaign, and police and so forth. So, it is widely represented in the sector and does very much respond to that point that tackling youth homelessness does have to be a cross-sectoral responsibility.
In terms of housing first, those pilots are ongoing. We have now identified additional funding, which I announced recently, for some trailblazer projects that are taking that housing first model to the next level by ensuring that they are working very closely with mental health services, with domestic violence services and with substance misuse services as well, to try and ensure more of an integrated approach to meet those needs of people.
Just to finish on this particular point, the housing first network has produced a housing first standards document, which we have agreed now in Welsh Government. So, for a service to consider itself as housing first, it must meet all of those standards, because one of my concerns was that there are some excellent projects out there calling themselves housing first, not adhering to the Welsh Government's housing first principles, and that was a concern. So, whilst rapid rehousing models are very much in need, housing first isn't for everyone, but we do need to stay true to those principles of housing first if we intend to call those projects housing first.
Diolch yn fawr iawn ichi am y cwestiynau hynny. Mae'n drueni eu bod yn methu â chydnabod y gwaith mawr sydd eisoes wedi'i wneud ar hynny gyda chefnogaeth y Llywodraeth dros gyfnod hir, nid yn lleiaf drwy'r grant Cefnogi Pobl, y gwn fod gan ein dwy blaid ddiddordeb penodol ynddo. Felly, un enghraifft fyddai Prosiect Pobl Ifanc Sengl Ddigartref Abertawe. Dyna sefydliad lle mae pobl ifanc yn cael eu gwerthfawrogi am y cyfraniadau a wnânt, ac mae ganddynt wasanaethau safle sefydlog o'r enw Drws Agored, sy'n darparu gwasanaeth brys ar gyfer naw o bobl ifanc ddigartref. Felly, mae hynny'n wirioneddol yn y rheng flaen o atal pobl ifanc rhag troi i gysgu ar y stryd. Ac maent hefyd yn cynnig gwasanaethau cymorth fel y bo'r angen i bobl ifanc sy'n agored i niwed hyd at 25 oed sydd angen rhywfaint o gymorth i gynnal eu tenantiaeth. Dyna un enghraifft yn unig. Rwyf wedi bod i weld Llamau hefyd i weld y gwaith gwych y maent yn ei wneud, a ariennir hefyd gan Lywodraeth Cymru.
Felly, credaf ei bod yn annheg awgrymu, yn sydyn iawn, ein bod wedi deffro i'r her o ddigartrefedd ymhlith pobl ifanc. Mewn gwirionedd, mae gwaith wedi digwydd ym maes digartrefedd ieuenctid ers blynyddoedd lawer, ac rydym wedi gweld fframwaith ymgysylltu a dilyniant ieuenctid bob blwyddyn, gan leihau nifer y plant a phobl ifanc nad ydynt mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant. Felly, credaf ei fod yn gwneud tro gwael â phobl sy'n gweithio ddydd ar ôl dydd yn y sector hwn i geisio sicrhau nad yw pobl ifanc yn cael eu hun yn ddigartref, a'r buddsoddiad y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ei wneud yn yr agenda hon dros gyfnod hir.
Felly, o ran sut y byddem eisiau mesur y targedau hynny, mewn gwirionedd credaf fod angen inni fod yn realistig a disgwyl, o bosib, gynnydd yn nifer y bobl yr ydym yn nodi eu bod yn ddigartref yn y tymor byr. Byddai hynny o ganlyniad i'r gweithgaredd cyfathrebu hwnnw y byddem yn ei wneud a'r codi ymwybyddiaeth y byddem yn ei wneud o ran helpu'r bobl hynny sy'n gweithio yn y gwasanaethau ieuenctid, mewn ysgolion ac ati, i nodi'r arwyddion risg y gallai person ifanc fod yn cysgu ar y stryd. Gwn fod llawer ohonom yn lansiad ymgyrch Dileu Digartrefedd Ieuenctid Cymru a chlywsom lawer iawn yno ac yn uniongyrchol iawn gan bobl ifanc sydd â phrofiad personol o gysgu ar y stryd sut yr oeddent yn teimlo nad oedd y bobl hynny a oedd gweithio'n fwyaf agos gyda nhw wedi sylwi hyd yn oed ar yr arwyddion y gallent fod yn cysgu ar y stryd.
Ar y mater o angen blaenoriaethol, rwyf eisoes wedi ymrwymo i gomisiynu adolygiad o angen blaenoriaethol—rwy'n deall yn iawn fod materion yno sy'n ymwneud ag angen blaenoriaethol. Fodd bynnag, byddwn yn dweud yr ystyrir bod pobl ifanc eisoes mewn angen blaenoriaethol. Felly, caiff pobl ifanc 16 neu 17 oed, drwy ddiffiniad, eu hystyried yn angen blaenoriaethol, ac ystyrir y rhai rhwng 18 a 20 oed sydd mewn perygl arbennig o gael eu hecsbloetio'n rhywiol neu'n ariannol hefyd yn angen blaenoriaethol, fel y bobl hynny hyd at 20 oed sydd wedi treulio amser mewn gofal. Mae gennyf ddiddordeb mawr yn yr hyn y bydd ein hadolygiad o angen blaenoriaethol yn ei ddangos inni, ond ar hyn o bryd ystyrir y bobl ifanc hynny yn angen blaenoriaethol. A bydd y mater o gysylltiad lleol hefyd yn cael ei ystyried fel rhan o'r adolygiad ehangach hwnnw o angen blaenoriaethol, fel y dywedais eisoes wrth y Siambr o'r blaen.
O ran mewnbwn gan y sector ehangach, mae gan y grŵp cynghori gweinidogol—neu'r grŵp gorchwyl a gorffen gweinidogol, dylwn ddweud—gynrychiolaeth eang iawn, iawn ar draws y sector gan yr holl sefydliadau, o'r sector cyfiawnder ieuenctid i awdurdodau lleol i'r ymgyrch Dileu Digartrefedd Ieuenctid Cymru, a'r heddlu ac ati. Felly, caiff ei gynrychioli'n eang yn y sector ac mae'n ymateb yn fawr iawn i'r pwynt hwnnw bod mynd i'r afael â digartrefedd ymhlith pobl ifanc yn gorfod bod yn gyfrifoldeb traws-sector.
O ran tai yn gyntaf, mae'r cynlluniau peilot yn mynd rhagddynt. Rydym bellach wedi nodi arian ychwanegol, a gyhoeddais yn ddiweddar, ar gyfer rhai prosiectau blaengar sy'n mynd â'r model tai yn gyntaf hwnnw i'r lefel nesaf, gan sicrhau eu bod yn gweithio'n agos iawn â gwasanaethau iechyd meddwl, â gwasanaethau trais yn y cartref ac â gwasanaethau camddefnyddio sylweddau hefyd, i geisio cael dull mwy integredig o ddiwallu'r anghenion hynny sydd gan bobl.
I orffen ar y pwynt penodol hwn, mae'r rhwydwaith tai yn gyntaf wedi cynhyrchu dogfen safonau tai yn gyntaf, yr ydym wedi cytuno arni bellach yn Llywodraeth Cymru. Felly, er mwyn i wasanaeth allu ystyried ei hun yn wasanaeth tai yn gyntaf, rhaid iddo fodloni’r holl safonau hynny. Oherwydd un o'm pryderon oedd bod rhai prosiectau rhagorol yn galw eu hunain yn brosiectau tai yn gyntaf nad oeddent yn glynu at egwyddorion tai yn gyntaf Llywodraeth Cymru, ac roedd hynny'n destun pryder. Felly, er bod angen mawr am fodelau ailgartrefu cyflym iawn, nid yw tai yn gyntaf i bawb. Ond mae angen inni aros yn driw i'r egwyddorion hynny o dai yn gyntaf os ydym yn bwriadu galw'r prosiectau hynny yn brosiectau tai yn gyntaf.
I very much welcome the attention you're giving to this important subject and the joined-up approach that you're giving to it. I absolutely agree that NEETs are a real indicator of potential youth homelessness, and one of the things we need to do in conjunction with the Cabinet Secretary for Education is ensure that all our schools are paying attention to the well-being of all their young people—in some of our schools I'm afraid they're all too keen to get rid of people who require extra support and that is really something we need to stop happening.
At one level, I'm quite surprised that you're having to invest so much money in training and resources to support school-based counsellors and education welfare officers, because I would have thought that they would already be pretty familiar with the complexities of this problem. But on the other hand, reflecting on the inability of some schools to support appropriately young people who are having difficulties, maybe that is what's required.
Yesterday I visited the Grassroots project in Cardiff, which is in Charles Street in the city centre. This is a youth project that's been going for nearly 40 years. There was clear evidence of the excellence of their work—a joined-up approach, just opposite the youth housing office and literally down the road from the Jobcentre Plus where people had to go and claim their benefits. But, in addition to that, I met several young people who'd clearly been involved with Grassroots for several years, and this has obviously become an organisation that they've come to trust. And, in many cases, it's an excellent success story, and the quality of their work is really outstanding.
I was very pleased to meet a young man who has only recently been diagnosed with autism, aged 25, so we obviously weren't doing the right thing when he was in school. He's at the moment struggling, he's between jobs, but I was very pleased to hear that Autism Initiatives is helping him get some independent housing. At the moment, he's living with his mother, but obviously he doesn't want to go on doing that, so it's great that another organisation that specialises in autism is available locally to help him with that aspect.
Another was a young parent who was living in truly appalling private sector housing. I know that it's not in my constituency and I know the Assembly Member is aware of it. And she obviously was making a really good fist of being a parent of a child who looked very contented and was thriving, so good luck to her after many years of being supported by Grassroots.
And thirdly I met a vulnerable young woman who simply is not ready for going into independent housing. If we gave her a tenancy, it would break down almost immediately. And therefore I'd like to ask you, Minister, what work we are doing to focus on the supported housing that many young people who fall homeless actually need to enable them to subsequently be able to successfully support a tenancy? Because it seems to me that we need foyer accommodation, such as is provided by St Basils in Birmingham, where they've got 29 different hostels to support young people, including some with families, to ensure that we put them on the right path before they go into their own homes, which then fall down. It's exactly the same housing first principles as we apply to people with addictions and people with mental health problems of all ages.
I know that Llamau do some work and they have some hostel accommodation, but I just wondered how much focus there has been on ensuring that it is available across Wales, because, obviously, the work done by Grassroots—their street-based outreach work—identifies that at least one third of these young people are coming from elsewhere outside Cardiff because nobody wants to be the only trans person in the village and people who are just getting judgmental attitudes rather than empathy are bound to come to our cities. So, I think if we could just focus on the sort of supported housing that is needed to ensure that the most vulnerable of our young people are successfully enabled to get back into living a successful life.
Croesawaf yn fawr iawn y sylw yr ydych chi'n ei roi i'r pwnc pwysig hwn a'r dull gweithredu cydgysylltiedig yr ydych chi'n ei roi iddo. Cytunaf yn llwyr fod NEET yn ddangosydd gwirioneddol o ddigartrefedd ieuenctid posib, ac un o'r pethau y mae angen inni ei wneud ar y cyd ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yw sicrhau bod ein holl ysgolion yn rhoi sylw i les eu holl bobl ifanc—mewn rhai o'n hysgolion mae arnaf ofn eu bod yn rhy awyddus i gael gwared ar bobl sydd angen cymorth ychwanegol ac mewn gwirionedd mae hynny'n rhywbeth y mae angen inni ei atal rhag digwydd.
Ar un lefel, rwy'n synnu eich bod yn gorfod buddsoddi cymaint o arian mewn hyfforddiant ac adnoddau i gefnogi cwnselwyr a swyddogion lles addysg mewn ysgolion, oherwydd byddwn wedi tybio eu bod eisoes yn eithaf cyfarwydd â chymhlethdodau'r broblem hon. Ond ar y llaw arall, efallai mai'r hyn sydd ei angen yw ystyried anallu rhai ysgolion i gefnogi'n briodol bobl ifanc sy'n cael anawsterau.
Ddoe ymwelais â'r prosiect Grassroots yng Nghaerdydd, sydd yn Heol Siarl yng nghanol y ddinas. Mae hwn yn brosiect ieuenctid sydd wedi bod yn mynd am bron 40 mlynedd. Cafwyd tystiolaeth glir o ragoriaeth eu gwaith—dull cydgysylltiedig, yn union gyferbyn â'r swyddfa tai ieuenctid ac yn llythrennol i lawr y ffordd o'r Ganolfan Byd Gwaith lle'r oedd yn rhaid i bobl fynd a hawlio eu budd-daliadau. Ond, yn ogystal â hynny, cyfarfûm â nifer o bobl ifanc a oedd yn amlwg wedi ymwneud â Grassroots am nifer o flynyddoedd, ac yn amlwg bellach mae hwn yn gorff y maen nhw wedi dod i ymddiried ynddo. Ac, mewn llawer o achosion, mae'n stori o lwyddiant ardderchog, ac mae ansawdd eu gwaith yn wirioneddol arbennig.
Roeddwn yn falch iawn o gwrdd â dyn ifanc sydd yn ddiweddar wedi cael diagnosis o awtistiaeth, yn 25 oed, felly mae'n amlwg nad oeddem yn gwneud y peth iawn pan oedd ef yn yr ysgol. Mae'n ei chael yn anodd ar hyn o bryd, mae rhwng swyddi, ond roeddwn yn falch iawn o glywed bod mentrau awtistiaeth yn rhoi cymorth iddo gael tŷ annibynnol. Ar hyn o bryd, mae'n byw gyda'i fam, ond mae'n amlwg nad yw'n awyddus i barhau i wneud hynny, felly mae'n wych bod sefydliad arall sy'n arbenigo mewn awtistiaeth yn lleol i'w helpu gyda'r agwedd honno.
Un arall oedd rhiant ifanc a oedd yn byw mewn tŷ sector preifat gwirioneddol arswydus. Gwn nad yw yn fy etholaeth i, a gwn fod yr Aelod Cynulliad yn ymwybodol ohono. Ac wrth gwrs roedd yn gwneud ei gorau glas i fod yn rhiant i blentyn a oedd yn edrych yn hapus iawn ac yn ffynnu, felly pob lwc iddi hi ar ôl blynyddoedd lawer o gefnogaeth gan Grassroots.
Ac yn drydydd cwrddais â merch ifanc sy'n agored i niwed nad yw'n barod ar gyfer mynd i fyw mewn tŷ annibynnol. Pe byddem yn rhoi tenantiaeth iddi, byddai'n torri i lawr ar unwaith bron. Ac felly hoffwn ofyn ichi, Gweinidog, pa waith yr ydym yn ei wneud i ganolbwyntio ar dai â chymorth sydd eu hangen ar lawer o bobl ifanc sy'n cael eu hun yn ddigartref er mwyn eu galluogi wedyn i lwyddo i gael tenantiaeth? Oherwydd mae'n ymddangos i mi ein bod angen llety cyntedd, fel yr hyn a ddarperir gan St Basils yn Birmingham, lle mae ganddyn nhw 29 o hostelau gwahanol i gefnogi pobl ifanc, gan gynnwys rhai â theuluoedd, i sicrhau ein bod yn eu rhoi ar y llwybr cywir cyn iddynt fynd i'w cartrefi eu hunain, sydd wedyn yn syrthio i lawr. Maent yn union yr un egwyddorion tai yn gyntaf a ddefnyddiwn ni ar gyfer pobl sy'n gaeth i sylweddau a phobl â phroblemau iechyd meddwl o bob oedran.
Gwn fod Llamau yn gwneud rhywfaint o waith ac mae ganddynt rywfaint o lety mewn hostel, ond tybed faint o sylw a fu ar sicrhau bod hyn ar gael ledled Cymru. Mae'r gwaith a wneir gan Grassroots—eu gwaith estyn allan ar y stryd—yn nodi bod o leiaf un rhan o dair o'r bobl ifanc hyn yn dod o rywle arall y tu allan i Gaerdydd oherwydd does neb eisiau bod yr unig berson traws yn y pentref ac mae pobl sy'n wynebu agweddau beirniadol yn hytrach nag empathi yn rhwym o ddod i'n dinasoedd. Felly, credaf y dylem ganolbwyntio ar y math o dai â chymorth sydd eu hangen i sicrhau bod ein pobl ifanc mwyaf agored i niwed yn cael eu galluogi'n llwyddiannus i fynd yn ôl i fyw bywyd llwyddiannus.
Thank you very much for those comments. I'm particularly interested in the Grassroots project in Cardiff, so I'll be sure to try and have a visit there to find out more about what's happening and again will look to the example that you've given of St Basils in Birmingham, because I think it's important that we do look to best practice wherever we can find it.
You mentioned the young man with autism who was being supported into independent living. I'm pleased to see that that individual now has the support that he needs. I've been keen within this portfolio to reflect on previous responsibilities I've had, and one of the things that we have introduced is some new guidance on housing specifically related to how best to offer support to people with autism, and that is as a result of the work that we've been doing more widely through the ASD strategic action plan—again, a piece of work that we work on right across Government.
You also referred to a young person just not being ready to move on to independent living, and that very much does reflect the kind of discussions we've had within the ministerial task and finish group, where we heard of young people who thought they were ready but weren't. And again that's the kind of example I gave to David Melding where an individual needs that second chance, a third chance or however many chances it takes to get support in order to be able to move on to independence and adulthood.
One of the pieces of work that is going on across Government, again, is some wider work regarding the 'When I am Ready' policy, but not looking at it just in terms of young people within the foster care environment, but actually residential care more widely. So, I think that that will be an important piece of work moving forward as well. The Llamau example that you gave, I'm very familiar with that. I've been to visit them in Cardiff and had the opportunity, again, to speak to some of the young people who've been very positively impacted by the services that they've been able to have.
I will say, the innovation fund that we've announced today, I'm keen to see how we can link that up with Welsh Government's capital funding, so there could be potential for further services of that foyer type that you described potentially coming forward as projects under that. The foyer model very much does inform some of the Supporting People work that already goes on at the moment, and it certainly does bring forward those Geelong principles that I referred to earlier on in my statement.
Diolch yn fawr iawn i chi am y sylwadau hynny. Mae gennyf ddiddordeb arbennig yn y prosiect Grassroots yng Nghaerdydd, felly byddaf yn siŵr o geisio ymweld ag yno i ddarganfod mwy am yr hyn sy'n digwydd ac unwaith eto byddaf yn edrych ar yr enghraifft a roddwyd gennych o St Basils yn Birmingham, oherwydd credaf ei bod yn bwysig ein bod yn edrych ar arfer gorau lle bynnag y gallwn ddod o hyd iddo.
Soniasoch am y dyn ifanc ag awtistiaeth a oedd yn cael ei gefnogi i fyw'n annibynnol. Rwy'n falch o weld bod yr unigolyn hwnnw bellach yn cael y cymorth sydd ei angen arno. Rwyf wedi bod yn awyddus o fewn y portffolio hwn i ystyried fy nghyfrifoldebau blaenorol, ac un o'r pethau a gyflwynwyd gennym yw rhywfaint o ganllawiau newydd ar dai sy'n ymwneud yn benodol â sut orau i gynnig cymorth i bobl ag awtistiaeth, ac mae hynny o ganlyniad i'r gwaith yr ydym wedi'i wneud yn ehangach drwy gyfrwng cynllun gweithredu strategol Anhwylder Sbectrwm Awtistiaeth (ASD)—unwaith eto, darn o waith yr ydym yn gweithio arno ar draws y Llywodraeth.
Cyfeiriasoch hefyd at berson ifanc nad yw'n hollol barod i symud ymlaen i fyw'n annibynnol, ac mae hynny'n adlewyrchu'n fawr iawn y math o drafodaethau yr ydym wedi'u cael o fewn y grŵp gorchwyl a gorffen gweinidogol, lle clywsom am bobl ifanc a oedd yn credu eu bod yn barod ond nad oeddent. Ac eto dyna'r math o enghraifft a roddais i David Melding lle mae unigolyn angen yr ail gyfle hwnnw, trydydd cyfle neu faint bynnag o gyfleoedd a gymer i gael cefnogaeth er mwyn gallu symud ymlaen i fod yn oedolyn ac i fod yn annibynnol.
Un darn o waith sy'n mynd rhagddo ar draws y Llywodraeth, unwaith eto, yw rhywfaint o waith ehangach ar y polisi 'Pan fydda i'n barod', ond nid edrych arno o ran pobl ifanc yn unig o fewn yr amgylchedd gofal maeth, ond gofal preswyl yn fwy eang. Felly, credaf y bydd hwnnw'n ddarn pwysig o waith wrth symud ymlaen hefyd. Yr enghraifft a glywsom am Llamau, rwy'n gyfarwydd iawn â hynny. Rwyf wedi ymweld â nhw yng Nghaerdydd ac wedi cael y cyfle, unwaith eto, i siarad â rhai o'r bobl ifanc sydd wedi cael eu heffeithio'n gadarnhaol iawn gan y gwasanaethau a gawsant yno.
Rwy'n awyddus iawn i weld sut y gallwn gysylltu'r gronfa arloesi a gyhoeddwyd gennym heddiw ag arian cyfalaf Llywodraeth Cymru. Gallai fod potensial ar gyfer rhagor o wasanaethau o'r math cyntedd hwnnw a ddisgrifiwyd gennych o bosib yn cael eu cyflwyno fel prosiectau o dan hynny. Mae'r model cyntedd yn llywio llawer o'r gwaith Cefnogi Pobl sydd eisoes yn digwydd ar hyn o bryd, ac yn sicr mae'n dwyn ymlaen yr egwyddorion Geelong hynny y cyfeiriais atynt yn gynharach yn fy natganiad.
Thank you very much, Minister, and apologies to those who already were on the list to speak, but we have run out of time.
Diolch yn fawr iawn, Gweinidog, ac ymddiheuriadau i'r rhai a oedd eisoes ar y rhestr i siarad, ond does dim amser ar ôl.
Item 8 on our agenda this afternoon is a debate on the Law Derived from the European Union (Wales) Act 2018 (Repeal) Regulations 2018. I call on the Cabinet Secretary for Finance to move the motion. Mark Drakeford.
Eitem 8 ar yr ein hagenda y prynhawn yma yw dadl ar y gyfraith sy'n deillio o Reoliadau 2018 Deddf Undeb Ewropeaidd (Cymru) 2018 (Diddymu). Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid i gynnig y cynnig. Mark Drakeford.
Cynnig NDM6867 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Deddf Cyfraith sy’n Deillio o’r Undeb Ewropeaidd (Cymru) 2018 (Diddymu) 2018 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 8 Mehefin 2018.
Motion NDM6867 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft Law Derived from the European Union (Wales) Act 2018 (Repeal) Regulations 2018 are made in accordance with the draft laid in the Table Office on 8 June 2018.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. In opening this debate, I'd like to begin by reminding us why this piece of legislation, the Law Derived from the European Union (Wales) Bill, as it then was in the first place earlier this year.
We developed the Bill, as the First Minister said repeatedly on the floor of the Assembly, as a fallback measure; a measure designed to protect the devolution settlement in the event that the UK Government would not amend its European Union (Withdrawal) Bill in a way that removed the very real threats it contained to our devolution here in Wales and the National Assembly's freedom to legislate in areas of devolved competence. I don't think there's any doubt that had the EU withdrawal Bill been enacted as originally drafted, it would have seen a real clawing back and centralisation of powers to Westminster. That is why we embarked upon a long and detailed process of negotiation involving the Welsh, Scottish and UK Governments, in which we secured a new agreement that provides strong protection for vital Welsh interests.
The agreement we reached has ensured that not a single devolved responsibility has left this Assembly. Areas already devolved remain devolved, and the necessary safeguards are in place to ensure that this continues to be the case. Devolution is entrenched in the inter-governmental agreement, not diluted by it, and not undermined by it as the EU withdrawal Bill, as originally enacted, certainly would have done.
All of that was demonstrated last week, when the UK Government published its first quarterly report about the operation of the European Union (Withdrawal) Act 2018, as it now is, and common frameworks. That report that's been made available to the Assembly pointed to the significant joint progress on common frameworks and the continued collaboration to ensure that the statute book is ready for exit day. As a result of that significant joint progress, there are no proposals to freeze the current EU rulebook beyond our membership of the European Union.
We are achieving everything we set out to achieve by agreement, as we always argued we could. This progress has been welcomed, not only by ourselves, but by the Scottish Government as well. And as my colleague Alun Davies has said, the agreement established a parity between administrations that is in the best interests of Wales and of Wales in the United Kingdom.
That approach is also being reflected in the development of statutory instruments under the EU withdrawal Act that modify EU-derived law, so that it is operable at the point of our exit from the European Union, and that is action that becomes all the more urgent as the prospect of a 'no deal' Brexit has strengthened over the time since the inter-governmental agreement was drawn up. Where the statutory instruments contain provisions about devolved matters, the UK Government is seeking the consent of Welsh Ministers, in line with its commitments under that IGA, before they are laid in Parliament, and we are notifying Assembly Members when they are laid.
The reality is that we have obtained every drop of leverage to be extracted from the LDEU Act and now is the time to ask this Assembly to do what we as a Welsh Government committed to doing in the inter-governmental agreement—to repeal the Act. This is now urgent. As the Constitutional and Legislative Affairs Committee has noted, a programme of corrective statutory instruments is already under considerable time pressure. Repealing the Act will remove one hurdle that impedes the progress of UK secondary legislation, which, in turn, has a knock-on effect on our own programme. If we do not do so, the risk of an unmanageable legislative log jam here in the new year will increase, and that is not in the interests of Welsh businesses or of Welsh citizens. In any event, the challenge we are facing now—how to persuade the UK Government to adopt an approach to the withdrawal deal that is capable of commanding a broad political consensus, rather than one that threatens to bring us to the very edge of the most dangerous cliff—is not one that the LDEU Act can help us to address. The Act has done its job. It is time to move on. That is why, in line with the enhanced procedures set out in the LDEU Act, the draft regulations to repeal the Act were laid for 60 days, providing an opportunity for representations to be made. That 60-day period has expired, and Members will have seen from my written statement that only one representation was received during that time. I thank the Constitutional and Legislative Affairs Committee for its ongoing engagement with the legislation and its consideration of the draft regulations. There was nothing in what the committee said that stands in the way of repeal. It is in Welsh interests that we now do so and I ask Members to support the motion approving the regulations that will enable the Act to be repealed today.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Wrth agor y ddadl hon, hoffwn ddechrau drwy ein hatgoffa pam y datblygwyd y darn hwn o ddeddfwriaeth, Bil Cyfraith sy'n Deillio o'r Undeb Ewropeaidd (Cymru), fel yr oedd ar y pryd, yn y lle cyntaf, yn gynharach eleni.
Datblygwyd y Bil gennym, fel y dywedodd y Prif Weinidog droeon ar lawr y Cynulliad, fel mesur wrth gefn; mesur a gynlluniwyd i amddiffyn y setliad datganoli ar gyfer achos pan na fyddai Llywodraeth y DU yn diwygio ei Bil Undeb Ewropeaidd (Ymadael) mewn modd a fyddai'n dileu'r bygythiadau gwirioneddol yr oedd yn eu cynnwys ar gyfer ein datganoli ni yma yng Nghymru a rhyddid y Cynulliad Cenedlaethol i ddeddfu mewn meysydd cymhwysedd sydd wedi'u datganoli. Nid wyf yn credu bod unrhyw amheuaeth, pe byddai Bil Ymadael yr UE wedi'i ddeddfu fel y'i drafftiwyd yn wreiddiol, y byddai wedi achosi adfachu gwirioneddol a chanoli pwerau i San Steffan. Dyna pam y gwnaethom ni ddechrau ar broses hir a manwl o drafod rhwng Llywodraethau Cymru, yr Alban a'r DU, pryd y gwnaethom ni sicrhau cytundeb newydd sy'n darparu dulliau amddiffyn cryf ar gyfer buddiannau hollbwysig Cymru.
Mae'r cytundeb y daethom iddo wedi sicrhau nad oes yr un cyfrifoldeb datganoledig wedi gadael y Cynulliad hwn. Mae meysydd sydd eisoes wedi'u datganoli yn parhau i fod wedi'u datganoli, ac mae'r mesurau diogelwch angenrheidiol ar waith i sicrhau bod hyn yn parhau i fod yn wir. Mae datganoli wedi'i ymwreiddio yn y cytundeb rhynglywodraethol, nid ei wanhau ganddo, a'i danseilio ganddo fel y byddai Bil Ymadael yr UE, fel y'i deddfwyd yn wreiddiol, yn sicr wedi ei wneud.
Dangoswyd hyn i gyd yr wythnos diwethaf, pan gyhoeddodd Llywodraeth y DU ei hadroddiad chwarterol cyntaf ar weithrediad Deddf yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) 2018, fel y mae hi'n awr, a fframweithiau cyffredin. Nododd yr adroddiad hwnnw, sydd wedi'i roi ar gael i'r Cynulliad, gynnydd sylweddol ar y cyd ar fframweithiau cyffredin a chydweithio parhaus i sicrhau bod y llyfr statud yn barod ar gyfer y diwrnod ymadael. O ganlyniad i'r cynnydd sylweddol hwnnw ar y cyd, nid oes unrhyw gynigion i rewi llyfr rheolau presennol yr UE y tu hwnt i'n haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd.
Rydym yn cyflawni popeth yr aethom ati i'w gyflawni drwy gytundeb, fel y gwnaethom ddadlau y gallem ei wneud ar hyd yr amser. Mae'r cynnydd hwn wedi'i groesawu, nid yn unig gennym ni ein hunain, ond gan Lywodraeth yr Alban hefyd. Ac fel y mae fy nghyd-Aelod Alun Davies wedi ei ddweud, sefydlodd y cytundeb gydraddoldeb rhwng gweinyddiaethau sydd er lles gorau Cymru a Chymru yn y Deyrnas Unedig.
Mae'r agwedd honno yn cael ei hadlewyrchu hefyd yn natblygiad offerynnau statudol o dan Ddeddf Ymadael yr UE sy'n addasu cyfreithiau sy'n deillio o'r UE, fel bod hynny yn weithredol ar adeg ein hymadawiad o'r Undeb Ewropeaidd, ac mae hynny'n weithred sydd â mwy o frys yn perthyn iddi gan fod y posibilrwydd o Brexit 'dim cytundeb' wedi cryfhau yn y cyfnod ers y lluniwyd y cytundeb rhynglywodraethol. Pan fo'r offerynnau statudol yn cynnwys darpariaethau ynghylch materion datganoledig, mae Llywodraeth y DU yn ceisio cydsyniad Gweinidogion Cymru, yn unol â'i hymrwymiadau o dan y cytundeb rhynglywodraethol hwnnw, cyn eu gosod gerbron y Senedd, a byddwn yn hysbysu'r Aelodau Cynulliad pan gânt eu gosod.
Y gwir amdani yw ein bod wedi cael yr holl drosoledd sydd ar gael o'r Ddeddf Cyfraith sy'n Deillio o'r Undeb Ewropeaidd a nawr yw'r amser i ofyn i'r Cynulliad hwn wneud yr hyn yr ydym ni fel Llywodraeth Cymru yn ymrwymedig i'w wneud yn y cytundeb rhynglywodraethol—diddymu'r Ddeddf. Mae hyn yn fater o frys erbyn hyn. Fel y nododd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, mae rhaglen o offerynnau statudol unioni eisoes o dan bwysau sylweddol o ran amser. Bydd diddymu'r Ddeddf yn dileu un rhwystr sy'n amharu ar gynnydd is-ddeddfwriaeth y DU, sydd, yn ei dro, yn effeithio ar ein rhaglen ni ein hunain. Os na wnawn ni hynny, bydd y perygl o fod ag ôl-groniad deddfwriaethol na ellir ei reoli yn y fan yma yn y flwyddyn newydd yn cynyddu, ac nid yw hynny er budd busnesau Cymru na dinasyddion Cymru. Beth bynnag, nid yw'r her a wynebwn nawr—sut i ddarbwyllo Llywodraeth y DU i fabwysiadu ymagwedd at y cytundeb ymadael sy'n gallu ennyn consensws gwleidyddol eang, yn hytrach nag un sy'n bygwth dod â ni at ymyl y clogwyn mwyaf peryglus—yn un y gall y Ddeddf Cyfraith sy'n Deillio o'r UE ein helpu i fynd i'r afael ag ef. Mae'r Ddeddf hon wedi gwneud ei gwaith. Mae'n amser symud ymlaen. Dyna pam, yn unol â'r gweithdrefnau uwch a nodir yn y Ddeddf Cyfraith sy'n Deillio o'r UE, roedd y rheoliadau drafft i ddiddymu'r Ddeddf wedi'u gosod am 60 diwrnod, gan roi cyfle i sylwadau gael eu gwneud. Mae'r cyfnod o 60 diwrnod wedi dod i ben, a bydd yr Aelodau wedi gweld o'm datganiad ysgrifenedig mai dim ond un sylw a gafwyd yn ystod y cyfnod hwnnw. Diolch i'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol am ei ymgysylltiad parhaus â'r ddeddfwriaeth a'i ystyriaeth o'r rheoliadau drafft. Nid oedd dim yn yr hyn a ddywedodd y pwyllgor sy'n sefyll yn ffordd diddymu. Mae er budd Cymru ein bod yn gwneud hynny nawr a gofynnaf i'r Aelodau gefnogi'r cynnig i gymeradwyo'r rheoliadau a fydd yn galluogi'r Ddeddf i gael ei diddymu heddiw.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Can I thank the Government for bringing forward this motion today to repeal the Law Derived from the European Union (Wales) Act? As the Government and all Members of this Chamber will be acutely aware, we opposed this Act when it was put before the National Assembly as an emergency Bill, using emergency procedures—a significant piece of legislation that we had just 14 days to scrutinise. We said at that time that is was an unnecessary Bill because we were confident that an agreement could be reached between the Welsh and UK Governments that respected the devolution settlement and that accommodated the concerns, the quite rightful concerns, that some people had in this Chamber, and that the Welsh Government quite rightly had with the originally drafted EU withdrawal Bill, as it was at that time. And, of course, that inter-governmental agreement was secured within weeks of the emergency legislation having passed through this National Assembly. We welcomed, of course, the ongoing engagement that there has been as a result of that inter-governmental agreement in respect of the Brexit process and ensuring that the legislation, which has been adopted by the UK during its membership of the EU, will continue to be in place going forward.
Now, I have to say that I think that it is disappointing that there's been quite a significant delay, actually, in fulfilling the commitment that the Welsh Government made to the UK Government as part of that inter-governmental agreement. You said that you would repeal this Bill and I think everybody was expecting that it would happen much more quickly than the many months that it has taken before you tabled this motion today. But I think you're quite right, Cabinet Secretary, to say that this Bill offers no leverage in the future to the Welsh Government or the National Assembly for Wales, in terms of squeezing anything more out of the UK Government in terms of respect for the constitutional settlement. We've seen many legislative consent motions, some of which are going through the committee stages, which were discussed at the Business Committee this morning—the Fisheries Bill, the Healthcare (International Arrangements) Bill, and I'm sure that there will be many others. Where there is an issue that needs to be considered by this Assembly, quite rightly an LCM will be brought forward. We always felt that the LCM process was the backstop, if you like, for securing the powers of this Assembly and making sure that there was proper respect for devolution. I think that not only the inter-governmental agreement has made sure that that is the case, but, of course, the very practice of the UK Government Ministers since that agreement has come into play has demonstrated very much that there is a great deal of respect from the UK Government in terms of the settlement.
So, I do hope that other parties will be as responsible as the Welsh Government has been in respecting the decision that was made to agree with the UK Government a clear protocol for ensuring that there was a proper workable solution to protecting those rights and taking forward those laws, which had already been adopted in terms of UK legislation, and to make sure that the Welsh voice is heard as part of that process. I was very pleased to hear you refer to the progress that has been made in terms of the UK-wide frameworks, and perhaps in responding to today's debate you can just elaborate a little bit further on those. I know that, as far as colleagues in the UK Government are concerned, they've been very pleased with the engagement that there has been from the Welsh Government, and indeed the Scottish Government, in the development of those frameworks, and the Northern Ireland team—if I can call them that, because obviously there isn't an Executive at present—and I do think that it's incumbent upon all of us to work together to make sure that those frameworks are in the best interests of the whole of the United Kingdom, as well as making sure that Wales is afforded a significant voice at the table when those frameworks are developed. So, we will be supporting this motion today.
A gaf i ddiolch i'r Llywodraeth am gyflwyno'r cynnig hwn heddiw i ddiddymu Deddf Cyfraith sy'n Deillio o’r Undeb Ewropeaidd (Cymru)? Fel y bydd y Llywodraeth a phob Aelod o'r Siambr hon yn ymwybodol, fe wnaethom ni wrthwynebu'r Ddeddf hon pan gafodd ei chyflwyno gerbron y Cynulliad Cenedlaethol fel Bil brys, gan ddefnyddio gweithdrefnau argyfwng—darn sylweddol o ddeddfwriaeth na chawsom ond 14 diwrnod i graffu arno. Fe wnaethom ddweud ar y pryd ei fod yn Fil diangen oherwydd ein bod yn ffyddiog y gellid dod i gytundeb rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU a oedd yn parchu'r setliad datganoli ac a oedd yn darparu ar gyfer y pryderon, pryderon cwbl briodol, a oedd gan rai pobl yn y Siambr hon, ac a oedd gan Lywodraeth Cymru yn gwbl briodol ynghylch y Bil Ymadael â'r UE a ddrafftiwyd yn wreiddiol, fel yr oedd ar y pryd. Ac, wrth gwrs, cafwyd y cytundeb rhynglywodraethol hwnnw o fewn wythnosau i basio'r ddeddfwriaeth frys drwy'r Cynulliad Cenedlaethol hwn. Fe wnaethom ni groesawu, wrth gwrs, yr ymgysylltu parhaus a gafwyd o ganlyniad i'r cytundeb rhynglywodraethol hwnnw ynghylch proses Brexit a sicrhau y bydd y ddeddfwriaeth, sydd wedi'i mabwysiadu gan y DU yn ystod ei haelodaeth o'r UE, yn parhau i fod ar waith yn y dyfodol.
Nawr, mae'n rhaid imi ddweud fy mod yn credu ei bod yn siomedig y bu oedi tra sylweddol, mewn gwirionedd, wrth gyflawni'r ymrwymiad y gwnaeth Llywodraeth Cymru i Lywodraeth y DU yn rhan o'r cytundeb rhynglywodraethol hwnnw. Fe wnaethoch chi ddweud y byddech chi'n diddymu'r Bil hwn ac rwy'n credu bod pawb yn disgwyl y byddai hynny'n digwydd yn llawer cyflymach na'r misoedd lawer y mae hi wedi'i gymryd cyn i chi gyflwyno'r cynnig hwn heddiw. Ond rwy'n credu eich bod yn llygad eich lle, Ysgrifennydd y Cabinet, i ddweud nad yw'r Bil hwn yn cynnig unrhyw drosoledd i Lywodraeth Cymru na Chynulliad Cenedlaethol Cymru yn y dyfodol, o ran gwasgu unrhyw beth arall allan o Lywodraeth y DU o ran parch tuag at y setliad cyfansoddiadol. Rydym ni wedi gweld llawer o gynigion cydsyniad deddfwriaethol, rhai ohonyn nhw sy'n mynd drwy'r camau pwyllgor, a drafodwyd yn y Pwyllgor Busnes y bore yma—y Bil Pysgodfeydd, y Bil Gofal Iechyd (trefniadau rhyngwladol), ac rwy'n siŵr y bydd llawer o rai eraill. Pan fo mater y mae angen ei ystyried gan y Cynulliad hwn, yn gwbl briodol bydd Memorandwm Cydsyniad Deddfwriaethol yn cael ei gyflwyno. Roeddem ni bob amser o'r farn mai'r broses Memorandwm Cydsyniad Deddfwriaethol oedd yr 'ôl-stop', os mynnwch chi, ar gyfer sicrhau pwerau i'r Cynulliad hwn a gwneud yn siŵr bod yna barch priodol ar gyfer datganoli. Rwy'n credu bod y cytundeb rhynglywodraethol wedi gwneud yn siŵr bod hynny'n digwydd, ond, hefyd, wrth gwrs, mae arfer Gweinidogion Llywodraeth y DU ers i'r cytundeb hwnnw ddod i rym wedi dangos yn sicr bod llawer o barch gan Lywodraeth y DU o ran y setliad.
Felly, rwyf yn gobeithio y bydd pleidiau eraill mor gyfrifol ag y bu Llywodraeth Cymru o ran parchu'r penderfyniad a wnaethpwyd i gytuno gyda Llywodraeth y DU ar brotocol clir ar gyfer sicrhau bod ateb ymarferol priodol i amddiffyn yr hawliau hynny a bwrw ymlaen â'r cyfreithiau hynny, a oedd eisoes wedi eu mabwysiadu o ran deddfwriaeth y DU, a gwneud yn siŵr bod llais Cymru yn cael ei glywed yn rhan o'r broses honno. Roeddwn i'n falch iawn o'ch clywed chi'n cyfeirio at y cynnydd sydd wedi'i wneud o ran fframweithiau ledled y DU, ac efallai wrth ymateb i'r ddadl heddiw y gallech chi ymhelaethu ychydig mwy ar y rheini. Rwy'n gwybod, cyn belled ag y mae cydweithwyr yn Llywodraeth y DU yn y cwestiwn, eu bod nhw'n falch iawn â'r ymgysylltu sydd wedi bod gan Lywodraeth Cymru, ac yn wir Llywodraeth yr Alban, wrth ddatblygu'r fframweithiau hynny, a thîm Gogledd Iwerddon—os y gallaf ei alw'n hynny, oherwydd yn amlwg, nid oes Gweithrediaeth ar hyn o bryd—a chredaf ei bod hi'n ddyletswydd ar bob un ohonom ni i weithio gyda'i gilydd i wneud yn siŵr bod y fframweithiau hynny er budd gorau'r Deyrnas Unedig gyfan, yn ogystal â gwneud yn siŵr bod Cymru yn cael llais sylweddol wrth y Bwrdd pan fydd y fframweithiau hynny yn cael eu datblygu. Felly, byddwn ni'n cefnogi'r cynnig hwn heddiw.
It's strange, Llywydd, looking back over the last 12 months or so at the journey that the continuity Act has taken since it was first mooted, and, indeed, contrary to Assembly folklore, I was not the first Member of this place to raise the prospect of a continuity Act on the floor of this Chamber. The person now occupying the role of Counsel General for Wales was the first Member—he was ahead of me, which probably explains why he has risen to bigger and better things in the meantime.
It's been clear from the outset, though, that Members from almost all sides were able to agree that legislating in order to uphold devolution in the context of EU withdrawal was appropriate and necessary. I happen to believe that it was among the finest hours of this Parliament that we acted across party lines in the interest of something far greater than ourselves as individual politicians or as individual political parties: our very political nationhood. And let's not forget that was at stake when the withdrawal Bill was first drafted. I think tribute also should be paid especially to those who crafted the continuity Bill in the first place. This was not an easy piece of legislation to draft. It is highly technical and intricate and it is a credit to its authors.
Like the Welsh Government, I would much rather there not be a need at all, or in the first place, for Welsh continuity legislation. It has always been my view that the UK Government, if they really cherished this union, if they genuinely respected the nations of the UK, then from the outset the mechanics of EU withdrawal could and should have been negotiated between the nations of the UK before article 50 was even triggered. I believe that an 'accession in reverse' model of withdrawal could have accomplished this comfortably. The UK Government chose not to engage with the devolved Governments on the basis of respect and partnership, and they deliberately decided not to do so at every stage of this process since the referendum. Continuity legislation, therefore, became essential, because there was no other way of securing the wishes expressed by the people of Wales in two devolution referenda.
It is, Llywydd, with great sadness that the consensus that brought about the continuity Act has now evaporated in light of the inter-governmental agreement between Welsh Government and the Westminster Government. I genuinely and sincerely disagree with the Cabinet Secretary in terms of the continuing need for continuity legislation. I believe the continuity Act is still needed and should remain on the statute book, and I believe so for four primary reasons.
Firstly, I believe the inter-governmental agreement fails to deliver the safeguards needed to ensure Welsh laws are free from unilateral interference from Ministers in London. Indeed, Llywydd, section 6 of the agreement makes it clear that UK Ministers can make changes in devolved fields even without the consent of Wales. Secondly, now that we know the UK Government's intention through the draft withdrawal agreement, given that we know it fails to meet the aspirations of securing Wales's future, it makes no sense to facilitate the UK Government's withdrawal agreement through repealing our legislative shield. That seems to me to be a clear contradiction politically.
Thirdly, I do not believe the UK Government is in any position to be trusted to even attempt to seek agreement with Welsh Ministers on the future implementation of the withdrawal Act. They have form for breaking the Sewel convention, let's not forget, and in their new-found desperation I've no doubt they will do so again without a second thought.
Fourthly, I find the timing of this proposed repeal puzzling. We are awaiting the judgment of the Supreme Court on the Scottish continuity Act. Would it not be best for Members here to make a proper decision on whether or not to repeal our legislation in full knowledge of the legal and constitutional ramifications that that judgment will provide us with.
This issue, Llywydd, for me has always been bigger than personalities, parties and even politics itself. I very much fear that precedents set now during these extraordinary times may linger well into the future and cast lasting doubt over the ability of this place to legislate in key areas, and could well normalise a new-found Westminster habit of legislating in devolved matters into the future. I simply believe that no-one has the right to use Brexit or any other crisis as an excuse to change Welsh devolved laws without the agreement of the democratically elected Members of this Parliament. What's at stake here goes beyond a piece of legislation. This is about enshrining in Welsh law all those rights and standards that we cherish so that no-one can take them away from us. We often talk of future generations in this place. The generations that will be affected by decisions like this one today are countless, and I urge Members to reject the repeal of this much-needed continuity Act.
Mae'n rhyfedd, Llywydd, wrth edrych yn ôl dros y 12 mis diwethaf, fwy neu lai, ar y daith y mae'r Ddeddf parhad wedi ei dilyn ers iddi gael ei chrybwyll am y tro cyntaf, ac, yn wir, yn groes i lên gwerin y Cynulliad hwn, nid fi oedd yr Aelod cyntaf o'r lle hwn i godi'r posibilrwydd o lunio Deddf parhad ar lawr y Siambr hon. Y person sydd bellach yn swyddogaeth Cwnsler Cyffredinol Cymru oedd yr Aelod cyntaf—roedd ef o fy mlaen i, sydd fwy na thebyg yn esbonio pam mae ef wedi mynd ymlaen i bethau gwell yn y cyfamser.
Mae wedi bod yn glir o'r cychwyn cyntaf, er hyn, bod Aelodau o bron bob ochr yn gallu cytuno bod deddfu, er mwyn cynnal datganoli yng nghyd-destun ymadael â'r UE, yn briodol ac yn angenrheidiol. Rwy'n digwydd credu ei fod ymhlith gweithredoedd gorau y Senedd hon ein bod wedi gweithredu ar draws y pleidiau er budd rhywbeth sy'n llawer mwy na ni ein hunain fel gwleidyddion unigol neu fel pleidiau gwleidyddol unigol: ein cenedligrwydd gwleidyddol mewn gwirionedd. Ac ni ddylem anghofio bod hynny yn y fantol pan ddrafftiwyd y Bil ymadael i ddechrau. Credaf hefyd y dylid talu teyrnged arbennig i'r rhai a luniodd y Bil parhad yn y lle cyntaf. Nid oedd hwn yn ddarn hawdd o ddeddfwriaeth i'w ddrafftio. Mae'n hynod dechnegol a dyrys, ac mae'n glod i'w awduron.
Fel Llywodraeth Cymru, byddai'n llawer gwell gennyf pe na byddai angen o gwbl, nac yn y lle cyntaf, ar gyfer deddfwriaeth parhad Cymru. Fy marn i, erioed, oedd y gallai Llywodraeth y DU, pe bydden nhw mewn gwirionedd yn gwerthfawrogi yr undeb hwn, pe bydden nhw wir yn parchu cenhedloedd y DU, yna gallai a dylai'r dull o ymadael â'r UE, o'r cychwyn, fod wedi cael ei drafod rhwng cenhedloedd y DU cyn y sbardunwyd Erthygl 50 hyd yn oed. Credaf y gallai model ymadael 'ymuniad wedi'i wrthdroi' fod wedi cyflawni hyn yn gyfforddus. Dewisodd Llywodraeth y DU beidio ag ymgysylltu a'r Llywodraethau datganoledig ar sail partneriaeth a pharch, ac yn fwriadol penderfynodd i beidio â gwneud hynny ar bob cam o'r broses hon ers y refferendwm. Daeth deddfwriaeth parhad, felly, yn hanfodol, oherwydd nid oedd unrhyw ffordd arall o sicrhau'r dymuniadau a fynegwyd gan bobl Cymru mewn dau refferendwm datganoli.
Llywydd, mae'n drist iawn bod y consensws a luniodd y Ddeddf parhad bellach wedi diflannu yng ngoleuni'r cytundeb rhynglywodraethol rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth San Steffan. Rwy'n anghytuno yn ddiffuant ac yn ddidwyll ag Ysgrifennydd y Cabinet o ran yr angen parhaus am ddeddfwriaeth parhad. Credaf fod angen y Ddeddf parhad o hyd ac y dylai aros ar y llyfr statud, a chredaf hynny am bedwar rheswm sylfaenol.
Yn gyntaf, rwy'n credu bod y cytundeb rhynglywodraethol yn methu â chyflawni'r camau diogelu angenrheidiol i sicrhau bod deddfau Cymru yn rhydd o ymyrraeth unochrog gan Weinidogion yn Llundain. Yn wir, Llywydd, mae adran 6 y cytundeb yn ei gwneud yn glir y gall Gweinidogion y DU wneud newidiadau mewn meysydd datganoledig heb gydsyniad Cymru hyd yn oed. Yn ail, gwyddom bellach fwriad Llywodraeth y DU drwy'r cytundeb ymadael drafft, o gofio ein bod yn gwybod ei fod yn methu â diwallu'r dyheadau o sicrhau dyfodol Cymru, nid yw'n gwneud unrhyw synnwyr i hwyluso cytundeb ymadael Llywodraeth y DU drwy diddymu ein hamddiffyniad ddeddfwriaethol. Mae hynny'n ymddangos yn wrthddywediad amlwg yn wleidyddol i mi.
Yn drydydd, nid wyf yn credu bod Llywodraeth y DU mewn unrhyw sefyllfa i ni ymddiried ynddi i hyd yn oed ofyn i Weinidogion Cymru a ydyn nhw'n cytuno â gweithrediad y Ddeddf ymadael yn y dyfodol. Mae ganddyn nhw hanes o dorri Confensiwn Sewel, gadewch inni beidio ag anghofio, ac yn eu hanobaith newydd nid oes gen i unrhyw amheuaeth y byddan nhw'n gwneud hynny eto heb feddwl ddwywaith.
Yn bedwerydd, mae amseru'r diddymu arfaethedig hwn yn annealladwy. Rydym ni'n aros am ddyfarniad y Goruchaf Lys ar Ddeddf parhad yr Alban. Oni fyddai'n well i Aelodau yn y fan yma wneud penderfyniad priodol ynghylch diddymu ein deddfwriaeth ai peidio ar sail yr wybodaeth lawn am y goblygiadau cyfreithiol a chyfansoddiadol y bydd y dyfarniad hwnnw yn ei roi inni.
Mae'r mater hwn, Llywydd, i mi, erioed wedi bod yn fwy na phersonoliaethau, pleidiau a hyd yn oed gwleidyddiaeth ei hun. Rwy'n ofni'n fawr iawn y gallai cynseiliau a osodir yn awr yn ystod y cyfnod eithriadol hwn fod gyda ni ymhell i'r dyfodol a bwrw amheuaeth parhaol ar allu'r lle hwn i ddeddfu mewn meysydd allweddol, a gallai yn sicr normaleiddio arfer newydd San Steffan o ddeddfu mewn materion datganoledig yn y dyfodol. Rwy'n credu yn syml nad oes gan neb yr hawl i ddefnyddio Brexit nac unrhyw argyfwng arall fel esgus i newid cyfreithiau datganoledig Cymru heb gytundeb Aelodau'r Senedd hon a etholwyd yn ddemocrataidd. Mae'r hyn sydd yn y fantol yn y fan yma yn mynd y tu hwnt i ddarn o ddeddfwriaeth. Mae hyn yn ymwneud â diogelu mewn cyfraith Cymru yr holl hawliau a'r safonau hynny sydd mor bwysig inni fel na all unrhyw un eu cymryd oddi arnom. Rydym yn sôn yn aml am genedlaethau'r dyfodol yn y lle hwn. Mae'r cenedlaethau y bydd penderfyniadau fel hwn heddiw yn effeithio arnyn nhw'n ddirifedi, ac anogaf yr Aelodau i wrthod diddymiad y Ddeddf parhad hon y mae dirfawr angen amdani.
I'm pleased to take part in this debate and would like to express my thanks to Steffan Lewis for the integrity of purpose and principle that he's brought to the External Affairs and Additional Legislation Committee in his role, particularly developing, of course, in those early days post the Brexit referendum, 'Securing Wales' Future', the paper that has stood the test of time since its inception. But I do support the Welsh Government motion today, which is no surprise, as I welcomed the outcome of the Cabinet Secretary's negotiations, which resulted in the inter-governmental agreement earlier this year, and which reflected our proposed amendments to the UK Government withdrawal Bill. I welcomed his statement last week, which provided the assurance and evidence that the route he took was the right one, and delivered the outcomes we called for to safeguard our powers.
Now, if you recall, as a result of the EU withdrawal Act, following the achievements of the inter-governmental agreement, the EAAL committee supported the need for the UK Government to report to Parliament on matters relating to frameworks and any use of the so-called section 12 freezing powers to temporarily maintain existing EU law limits on devolved competence. We called for our Standing Orders to require such a report to be laid before the Assembly within a day of it being laid in Parliament, and it was indeed laid, and I welcome the Cabinet Secretary's statement on 13 November.
Can I again acknowledge the importance of the inter-governmental agreement? It was the Cabinet Secretary who succeeded in getting the UK Government to change its position so that all devolved powers and policy areas should rest in Cardiff and Edinburgh, unless there are areas where common frameworks can be agreed. As a result of intensive negotiations over the past few months, we have this positive outcome with regard to these UK common areas, and I think it's worth putting on record again today what the UK Government ministerial foreword said last week:
'On the basis of the significant joint progress on future frameworks, and the continued collaboration to ensure the statute book is ready for exit day, the UK Government has concluded that it does not need to bring forward any section 12 regulations at this juncture.'
Again, the positive impact of this outcome is clear as it goes on to say:
'Scottish and Welsh Governments continue to commit to not diverging in ways that would cut across future frameworks, where it has been agreed they are necessary or where discussions continue'.
The Cabinet Secretary has indicated a positive response today from the Scottish Government to this outcome as well. So, taking forward the continuity Bill was important, but it was always a fallback, as the Cabinet Secretary said, and the First Minister—and the Cabinet Secretary said that on a number of occasions during the debate about the continuity Bill—and that the preferred outcome would be to see changes in the withdrawal Bill to reflect our roles, powers and responsibilities. It was leverage that was needed, as the Cabinet Secretary has said. And it must be acknowledged that is the result of cross-party action, and the impact of this leverage is so important, and we must record it clearly today; it is evident.
And I recall an article by Ian Price of the CBI in the Western Mail at the time of the inter-governmental agreement. He was taking the long view when he said the deal was very good for the Welsh economy and its people and:
'What has been agreed...is a sensible collaboration between the Welsh Government, Westminster and Whitehall to agree a common way forward on areas that impact the whole of the UK'.
So, I'm sure businesses in Wales will be welcoming the Cabinet Secretary's statement last week and Welsh businesses will be reassured, in the context of so much uncertainty as to the state and terms of Brexit for Wales, and agree that the integrity and purpose of the inter-governmental agreement must be safeguarded.
So, it's for that reason that I support the repeal of the continuity Act. As the Cabinet Secretary said devolution is entrenched in the inter-governmental agreement and this is the positive outcome, which has commanded respect in the Houses of Parliament as well as this Chamber and the UK Government.
Rwy'n falch o gymryd rhan yn y ddadl hon a hoffwn fynegi fy niolch i Steffan Lewis am uniondeb y diben a'r egwyddor y mae wedi ei gyfrannu i'r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol yn ei swyddogaeth, yn enwedig wrth ddatblygu, wrth gwrs, yn y dyddiau cynnar hynny ar ôl y refferendwm Brexit, y papur 'Sicrhau Dyfodol Cymru', sydd wedi sefyll prawf amser ers ei sefydlu. Ond rwy'n cefnogi cynnig y Llywodraeth heddiw, ac nid yw hynny'n syndod, oherwydd roeddwn yn croesawu canlyniad negodiadau Ysgrifennydd y Cabinet, a arweiniodd at y cytundeb rhynglywodraethol yn gynharach eleni, a oedd yn adlewyrchu ein gwelliannau arfaethedig i Fil Ymadael Llywodraeth y DU. Roeddwn yn croesawu ei ddatganiad yr wythnos diwethaf, a oedd yn rhoi sicrwydd a thystiolaeth bod y llwybr yr oedd yn ei gymryd yr un cywir, ac yn darparu'r canlyniadau yr oeddem yn galw amdanynt i ddiogelu ein pwerau.
Nawr, os cofiwch chi, o ganlyniad i Ddeddf Ymadael y DU, ar ôl yr hyn a gyflawnwyd gan y cytundeb rhynglywodraethol, cefnogodd y pwyllgor materion allanol a deddfwriaeth ychwanegol yr angen i Lywodraeth y DU adrodd i'r Senedd ar faterion sy'n ymwneud â fframweithiau ac unrhyw ddefnydd o'r hyn a elwir yn bwerau rhewi adran 12 i gynnal dros dro terfynau presennol cyfraith yr UE ar gymhwysedd datganoledig. Fe wnaethom alw ar ein Rheolau Sefydlog i'w gwneud yn ofynnol i adroddiad o'r fath gael ei osod gerbron y Cynulliad, o fewn diwrnod iddo gael ei osod yn Senedd y DU, ac yn wir cafodd ei osod, ac rwy'n croesawu datganiad Ysgrifennydd y Cabinet ar 13 Tachwedd.
A gaf i eto gydnabod pwysigrwydd y cytundeb rhynglywodraethol? Ysgrifennydd y Cabinet a lwyddodd i gael Llywodraeth y DU i newid ei safbwynt fel y dylai'r holl bwerau datganoledig a meysydd polisi fod yng Nghaerdydd a Chaeredin, oni bai bod meysydd lle gellir cytuno ar fframweithiau cyffredin. O ganlyniad i negodiadau dwys dros yr ychydig fisoedd diwethaf, mae gennym y canlyniad cadarnhaol hwn o ran meysydd cyffredin hyn y DU, ac rwy'n credu ei bod werth cofnodi eto heddiw yr hyn yr oedd rhagair gweinidogol Llywodraeth y DU yn ei ddweud yr wythnos diwethaf:
Ar sail y cynnydd sylweddol a wnaed ar y cyd ar fframweithiau’r dyfodol, a’r cydweithio parhaus i sicrhau bod y llyfr statud yn barod ar gyfer y diwrnod ymadael, mae Llywodraeth y DU wedi dod i’r casgliad nad oes angen iddi gyflwyno unrhyw reoliadau o dan adran 12 ar hyn o bryd.
Unwaith eto, mae effaith gadarnhaol y canlyniad hwn yn glir oherwydd mae'n mynd ymlaen i ddweud:
Mae Llywodraeth Cymru a Llywodraeth yr Alban yn parhau i ymrwymo i beidio â chreu gwahaniaeth lle y byddai hynny’n torri ar draws fframweithiau yn y dyfodol, lle y cytunwyd eu bod yn angenrheidiol neu lle mae trafodaethau’n parhau.
Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi nodi ymateb cadarnhaol heddiw gan Lywodraeth yr Alban i'r canlyniad hwn hefyd. Felly roedd datblygu'r Bil parhad yn bwysig, ond roedd bob amser yn fesur wrth gefn, fel y dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet, a'r Prif Weinidog—a dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet hynny ar nifer o achlysuron yn ystod y ddadl ynghylch y Bil parhad—ac mai'r canlyniad a ffefrir fyddai gweld newidiadau yn y Bil ymadael i adlewyrchu ein swyddogaethau, ein pwerau a'n cyfrifoldebau. Trosoledd oedd ei angen, fel y dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet. Ac mae'n rhaid cydnabod bod hynny o ganlyniad i gamau gweithredu trawsbleidiol, ac mae effaith y trosoledd hwn mor bwysig, ac mae'n rhaid inni ei gofnodi'n glir heddiw; mae'n amlwg.
Ac rwy'n cofio erthygl gan Ian Price o Gydffederasiwn Diwydiant Prydain yn y Western Mail ar adeg y cytundeb rhynglywodraethol. Roedd yn cymryd golwg hirdymor pan ddywedodd bod y cytundeb yn dda iawn i economi Cymru a'i phobl:
Mae'r hyn a gytunwyd....yn gydweithrediad doeth rhwng Llywodraeth Cymru, San Steffan a Whitehall i gytuno ar ffordd gyffredin ymlaen o ran meysydd sy'n effeithio ar y DU gyfan.
Felly, rwy'n siŵr y bydd busnesau yng Nghymru yn croesawu datganiad Ysgrifennydd y Cabinet yr wythnos diwethaf a bydd busnesau yng Nghymru yn cael tawelu eu meddwl yng nghyd-destun cymaint o ansicrwydd ynghylch y wladwriaeth a chylch gorchwyl Brexit ar gyfer Cymru, ac yn cytuno bod yn rhaid diogelu uniondeb a diben y cytundeb rhynglywodraethol.
Felly, am y rheswm hwnnw rwy'n cefnogi diddymu'r Ddeddf parhad. Fel y dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet mae datganoli wedi'i ymwreiddio yn y cytundeb rhynglywodraethol, a dyma'r canlyniad cadarnhaol, sydd wedi ennyn parch yn Senedd y DU ac yn y Siambr hon a Llywodraeth y DU.
Can I say what an honour it is to speak about what I still call the continuity Act, a law passed by this Assembly using its legislative powers? We haven't passed that many laws using our legislative powers, and it owes much to the craft and artistry of my colleague here, Steffan Lewis, although he was obviously deflecting attention onto others in his speech.
Now, there's been much talk of respecting the result of a referendum. Well, how about also respecting the result of the 2011 referendum in Wales, when 64 per cent of the Welsh electorate voted for the National Assembly for Wales to gain more powers—more legislative powers? Wales has not voted to lose powers, yet the Wales Act 2017 has seen us lose powers—193 retained fields. And, with the EU withdrawal Bill, legislative consent was granted by this Assembly on 15 May this year so that powers in 26 devolved areas—powers that we always had since 1999; devolved powers—were frozen for up to seven years. Our devolved powers limply given away; any leverage we ever had gone—in agriculture, environment, fisheries, public procurement and the rest. Public, public—[Interruption.] Plaid Cymru voted against that. Scotland refused such legislative consent as well. Mark Drakeford, in summing up on 15 May, was proud to call himself a unionist and trumpet the common frameworks aspect of the EU withdrawal. Shared governance was the talk of the day. A new spirit of respect and trust would break out between the Governments of these islands. Westminster and Welsh Government would be equal partners in these new sunlit Brexit uplands. Wales would be involved and respected in all decisions in devolved frozen matters.
And the reality? Well, the Royal Welsh Show this summer—that gave us a view of the new order. The main foodhall full of Welsh produce branded with red, white and blue union jacks—no Welsh language—'Food is Great—Britain & Northern Ireland.' Very, very pithy. The UK Agriculture Bill and Welsh Government's consultation on the future of agriculture blithely following the policy in England in ditching single farm payments despite farming in Wales being totally different and more akin to farming in Scotland and Northern Ireland, which are retaining single payments.
The tortuous Brexit negotiations—is Wales involved at all? Welsh Government complains they're not being listened to. Is there shared governance? The shared prosperity fund—Wales does not know what's going on with the replacement for European funding. Much eloquence from Labour Members last week, and from a couple of Labour Members in First Minister's scrutiny on Friday, about Westminster ignoring Wales. Five hundred and eighty-five pages of a bad Brexit deal with no mention of Wales; a bad Brexit deal that Labour here opposes. One hundred pages on Northern Ireland; zero on Wales.
Now, 'We have an inter-governmental agreement', Labour say—the non-statutory, non-enforceable inter-governmental agreement. Surely, it's in jeopardy, tied to a Brexit deal that Labour here opposes. The present Westminster Government pays precious little attention to it. Government has been coming back here saying they don't listen. What hopes has our non-statutory inter-governmental agreement got with a different UK Prime Minister or with a Labour UK Government Prime Minister? What hopes? Inter-governmental, non-statutory agreement—I'm not holding my breath.
With rampant uncertainty all around, we need to keep the devolved powers that we've always had. What a mess. The Welsh continuity Act is on the statute book. Let it stay there.
A gaf i ddweud cymaint o anrhydedd yw hi i siarad am yr hyn yr wyf i'n dal i'w alw yn Ddeddf parhad, cyfraith a basiwyd gan y Cynulliad hwn gan ddefnyddio ei bwerau deddfwriaethol? Nid ydym ni wedi pasio cymaint â hynny o gyfreithiau gan ddefnyddio ein pwerau deddfwriaethol, ac i grefft a chelfyddyd fy nghyd-Aelod yn y fan yma, Steffan Lewis, y mae llawer o'r diolch am hynny, ond roedd ef yn amlwg yn rhoi'r sylw i bobl eraill yn ei araith.
Nawr, bu llawer o sôn am barchu canlyniad refferendwm. Wel, beth am barchu hefyd ganlyniad refferendwm 2011 yng Nghymru, pan bleidleisiodd 64 y cant o etholwyr Cymru i Gynulliad Cenedlaethol Cymru gael mwy o bwerau—mwy o bwerau deddfwriaethol? Nid yw Cymru wedi pleidleisio i golli pwerau, ac eto mae Deddf Cymru 2017 wedi ein gweld ni yn colli pwerau—193 o feysydd a gedwir. A, gyda Bil ymadael yr UE, rhoddwyd cydsyniad deddfwriaethol gan y Cynulliad hwn ar 15 Mai eleni fel bod pwerau mewn 26 o feysydd datganoledig—pwerau yr oedd gennym bob amser ers 1999; pwerau datganoledig—wedi cael eu rhewi am hyd at saith mlynedd. Ein pwerau datganoledig yn cael eu rhoi i ffwrdd yn llipa; unrhyw drosoledd a fu gennym wedi mynd—mewn amaethyddiaeth, yr amgylchedd, pysgodfeydd, caffael cyhoeddus ac yn y blaen. ...cyhoeddus, ... cyhoeddus—[torri ar draws.] Pleidleisiodd Plaid Cymru yn erbyn hynny. Gwrthododd yr Alban gydsyniad deddfwriaethol o'r fath hefyd. Roedd Mark Drakeford, wrth grynhoi ar 15 Mai, yn falch o alw ei hun yn unoliaethwr ac i glodfori'r agwedd fframweithiau cyffredin ar ymadael â'r UE. Cyd-lywodraethu oedd pwnc llosg y dydd. Byddai ysbryd newydd o barch ac ymddiriedaeth yn ymddangos rhwng Llywodraethau yr ynysoedd hyn. Byddai San Steffan a Llywodraeth Cymru yn bartneriaid cyfartal yn yr ucheldiroedd Brexit goleuedig newydd hyn. Byddai Cymru yn cymryd rhan ac yn cael ei pharchu yn yr holl benderfyniadau ar faterion datganoledig wedi'u rhewi.
A'r realiti? Wel, yn Sioe Frenhinol Cymru yr haf hwn—cawsom ddarlun o'r drefn newydd. Roedd y brif neuadd fwyd yn llawn cynnyrch Cymreig â brand baneri Jac yr Undeb coch, gwyn a glas—dim Cymraeg—'Food is Great—Britain & Northern Ireland.' Bachog iawn, iawn. Roedd Bil Amaethyddiaeth y DU ac ymgynghoriad Llywodraeth Cymru ar ddyfodol amaethyddiaeth yn dilyn y polisi yn Lloegr yn ddifeddwl wrth waredu taliadau fferm sengl er gwaethaf y ffaith bod ffermio yng Nghymru yn gwbl wahanol ac yn fwy tebyg i ffermio yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, sy'n cadw taliadau sengl.
Y negodiadau Brexit arteithiol—a yw Cymru yn rhan ohonyn nhw o gwbl? Mae Llywodraeth Cymru yn cwyno nad oes neb yn gwrando arnyn nhw. A oes llywodraethu gyffredin? Y gronfa ffyniant a rennir—nid yw Cymru yn gwybod beth sy'n mynd ymlaen o ran yr hyn fydd yn cymryd lle arian Ewropeaidd. Llawer o huodledd gan Aelodau Llafur yr wythnos diwethaf, a gan rai Aelodau Llafur yn sesiwn craffu y Prif Weinidog ddydd Gwener, am San Steffan yn anwybyddu Cymru. Pum cant ac wyth deg pump o dudalennau o gytundeb Brexit gwael heb unrhyw sôn am Gymru; cytundeb Brexit gwael y mae Llafur yn y fan yma yn ei wrthwynebu. Cant o dudalennau am Ogledd Iwerddon; dim un am Gymru.
Nawr, mae gennym ni gytundeb rhynglywodraethol, meddai Llafur—y cytundeb rhynglywodraethol anstatudol, nad yw'n orfodadwy. Does bosib nad yw mewn perygl, wedi'i glymu i gytundeb Brexit y mae Llafur yn y fan yma yn ei wrthwynebu. Ychydig iawn o sylw y mae Llywodraeth San Steffan yn ei roi iddo. Mae'r Llywodraeth wedi dod yn ôl i'r fan yma yn dweud nad ydyn nhw'n gwrando. Pa obaith sydd gan ein cytundeb rhynglywodraethol anstatudol gyda Phrif Weinidog gwahanol yn y DU neu gyda Phrif Weinidog Llywodraeth Lafur y DU? Pa obaith? Cytundeb rhynglywodraethol, anstatudol—nid wyf yn dal fy anadl.
Gydag ansicrwydd rhemp o bob tu, mae angen inni gadw'r pwerau datganoledig a fu gennym erioed. Am lanastr. Mae Deddf parhad Cymru ar y llyfr statud. Gadewch iddi aros yno.
I'd perhaps like to thank Plaid for promoting my question at the scrutiny of the First Minister so widely on social media. It always does my career the world of good. [Laughter.] Can I also say, though, that, on the several occasions I've raised those questions, they were raised very sincerely, and the points that Steffan makes and the challenges you make are very valid ones and ones that do deserve, I think, considered replies. I think it is a question of considered judgment and strategy as to where we go on this.
I have to say, I've been in two minds about the issue of the continuity Act, as I will call it, as it's much loved, as to what it represents and what it will achieve. Certainly, when it was introduced, it was absolutely vital. We had clause 11 in the Bill, which clearly was an agenda that took away powers. It certainly gave us leverage. It was certainly a very effectively drafted piece of legislation and I think put forward very, very succinct arguments that set the parameters in terms of how we see Welsh powers returning from Brussels. And I think it set exactly right the constitutional position.
The point about it is, though, is that a consequence of that was that we then came to the inter-governmental agreement, and, that inter-governmental agreement, the question now is: is the continuity Act better than, does it put us in a stronger position than, the issues that arise from the inter-governmental agreement? And that's a very serious question to ask, that Steffan has asked, and that I've asked that as well. I've thought about it very, very carefully, and I want to say this: the first thing about the inter-governmental agreement—which is, I think, a remarkable piece of negotiation by Mark Drakeford, by the Cabinet Secretary, for a number of particular reasons—. Firstly, it is based on a recognition of those very devolved powers that we have argued—it actually enshrines as a matter of principle those devolved powers that we say belong to us, that are part of the devolution settlement. Secondly, it doesn't involve the transfer of any powers elsewhere. Thirdly, it actually incorporates an enhanced Sewel process. It's quite remarkable. When we were at the inter-parliamentary forum, when we were down in Westminster and in the House of Lords, telling the House of Lords members that they now actually have a veto on steps that might be taken by the UK Government to override the refusal of consent from this place—I think it's actually quite a remarkable step forward.
I'm not actually sure that when the UK Government negotiated this they were actually aware of what they were doing. It's quite remarkable. I've never been in favour of the House of Lords or in fact giving it more powers, but on this particular occasion I'm perhaps prepared to make a bit of an exception. Importantly, what it also does is something that is very important to us at this present moment, and that is the development of frameworks. Whatever happens, we need a mechanism for those frameworks to proceed. Now, if we don't repeal the Act, and if the inter-governmental agreement collapses, does it therefore provide us with any silver bullet of protection? That's the question I've asked myself, and I can't say where it does. At no stage do we at any stage challenge or are we able to challenge that, ultimately, the sovereignty of Parliament enables it to override in all sorts of ways.
Steffan asked another very important question as well: should we wait until the Scottish judgment? Do you know, I would really like to wait until the Scottish judgment? I know there are pressures as to why we have to do this now, because of the potential of collapse of the inter-governmental agreement at this current moment in time, but the adverse side to the Scottish judgment is this: firstly, if it's successful, it doesn't put us actually in a stronger position; if it is adverse to us, it actually puts us in a much worse position. We not only don't have the inter-governmental agreement and the protections there, you then have a judgment of the Supreme Court that is confirming the power of Westminster to override on constitutional matters. So, I don't think it gives us that particular silver bullet that we actually want.
I don't think that it also—. Our taking the position that we're taking now and repealing this, it doesn't take away the constitutional challenges, which are very fundamental challenges that still exist, in respect of the reform of the JMC, the fact that we do need a clearly delineated Sewel arrangement, one that is justiciable. We need, clearly, a more federalised constitutional structure. And, interestingly, the inter-parliamentary forum that we've been participating in—Dai Rees and myself as Chairs of our respective committees—is actually almost saying that very thing itself. So, at this moment in time, I think we have to separate this very carefully from some of the other political issues that are going on—the very serious issues at the moment as to whether the Government's going to collapse, whether there's going to be a general election, what the consequence might be of that, or, if there isn't a general election, of alternative constitutional steps being taken.
But, at this moment in time, in terms of all the things that we have responsibility for and are doing, are we better off as a result of the inter-governmental agreement that we've got, which makes us clear in the position that we're in and the powers we have and sets a clear structure for that, or are we better off by throwing that away and relying on a piece of legislation that can be so easily overturned? The answer I've come to is: it is correct to repeal this. Strategically, it is the most prudent decision and the best decision in the interests of Wales—not one I particularly want to take but I think, at this moment in time, it is the right decision to take and I think the recommendation from the Cabinet Secretary, our Brexit Minister, Mark Drakeford, is the correct one and he's put forward the correct proposal, and I think it is right that we do take the step that's being mooted today.
Hoffwn ddiolch, efallai, i Plaid am hyrwyddo fy nghwestiwn yn y sesiwn craffu ar waith y Prif Weinidog mor eang ar y cyfryngau cymdeithasol. Mae bob amser yn gwneud byd o les i fy ngyrfa. [Chwerthin.] A gaf i ddweud hefyd, fodd bynnag, ar y sawl achlysur yr wyf wedi codi'r cwestiynau hynny, fe'u codwyd yn ddiffuant iawn, ac mae'r pwyntiau y mae Steffan yn eu gwneud a'r heriau yr ydych chi'n eu cyflwyno yn rhai dilys iawn ac yn rhai sy'n haeddu, rwy'n credu, atebion ystyriol. Credaf ei fod yn gwestiwn o farn a strategaeth ystyriol ynghylch ble yr ydym ni'n mynd ar hyn.
Mae'n rhaid imi ddweud, rwyf wedi bod rhwng dau feddwl am fater y Ddeddf parhad, fel y byddaf yn ei galw, gan fod llawer yn meddwl y byd ohoni, o ran yr hyn y mae'n ei gynrychioli, a beth y bydd yn ei gyflawni. Yn sicr, pan gafodd ei chyflwyno, roedd yn gwbl hanfodol. Roedd gennym ni gymal 11 yn y Bil, a oedd yn amlwg yn agenda a fyddai'n cymryd pwerau oddi arnom. Roedd yn sicr yn rhoi trosoledd inni. Yn sicr roedd yn ddarn o ddeddfwriaeth a oedd wedi'i drafftio'n effeithiol ac roedd, rwy'n credu, yn cyflwyno dadleuon cryno iawn, iawn a oedd yn gosod y paramedrau o ran sut yr ydym ni'n gweld pwerau Cymru yn dychwelyd o Frwsel. Ac rwy'n credu iddo nodi'r safbwynt cyfansoddiadol cwbl gywir.
Y pwynt ynglŷn â hyn, fodd bynnag, yw o ganlyniad i hynny ein bod wedyn wedi dod at y cytundeb rhynglywodraethol, a, y cytundeb rhynglywodraethol hwnnw, y cwestiwn yn awr yw: a yw'r Ddeddf parhad yn well na, a yw'n ein rhoi ni mewn sefyllfa gryfach na'r materion sy'n codi o'r cytundeb rhynglywodraethol? Ac mae hwnnw'n gwestiwn difrifol iawn i'w ofyn, y mae Steffan wedi ei ofyn, ac rwyf i wedi gofyn hynny hefyd. Rwyf wedi meddwl am hyn yn ofalus iawn, iawn ac rwyf eisiau dweud hyn: y peth cyntaf am y cytundeb rhynglywodraethol—sydd, rwy'n credu, yn ddarn rhyfeddol o negodi gan Mark Drakeford, gan Ysgrifennydd y Cabinet, am nifer o resymau penodol—. Yn gyntaf, mae'n seiliedig ar gydnabyddiaeth o'r union bwerau datganoledig hynny y buom yn eu dadlau—mewn gwirionedd mae'n ymgorffori fel mater o egwyddor y pwerau datganoledig hynny yr ydym ni'n dweud eu bod yn perthyn i ni, sy'n rhan o'r setliad datganoli. Yn ail, nid yw'n cynnwys trosglwyddo unrhyw bwerau i fannau eraill. Yn drydydd, mae mewn gwirionedd yn ymgorffori proses Sewel well. Mae'n gwbl rhyfeddol. Pan oeddem ni yn y fforwm rhyng-seneddol, pan oeddem ni i lawr yn San Steffan ac yn Nhŷ'r Arglwyddi, yn dweud wrth aelodau Tŷ'r Arglwyddi bod, mewn gwirionedd, ganddyn nhw bellach feto ar gamau y gellid eu cymryd gan Lywodraeth y DU i ddiystyru gwrthod caniatâd oddi wrth y lle hwn—credaf ei fod mewn gwirionedd yn gam ymlaen eithaf rhyfeddol.
Nid wyf yn siŵr, mewn gwirionedd, eu bod yn gwybod, mewn gwirionedd, beth oedden nhw'n ei wneud pan wnaeth Llywodraeth y DU negodi hyn. Mae'n eithaf rhyfeddol. Nid wyf erioed wedi bod o blaid Tŷ'r Arglwyddi nac yn wir rhoi mwy o bwerau iddo, ond ar yr achlysur arbennig hwn efallai fy mod yn barod i wneud ychydig o eithriad. Yn bwysig, beth mae'n ei wneud hefyd yw rhywbeth sy'n bwysig iawn i ni ar hyn o bryd, sef datblygu fframweithiau. Beth bynnag fydd yn digwydd, mae angen mecanwaith arnom ni i'r fframweithiau hynny fynd yn eu blaenau. Nawr, os na fyddwn yn diddymu'r Ddeddf, ac os bydd y cytundeb rhynglywodraethol yn chwalu, a yw felly yn cynnig unrhyw fwled arian o amddiffyniad inni? Dyna'r cwestiwn yr wyf i wedi'i ofyn i mi fy hun, ac ni allaf ddweud ble y mae'n gwneud hynny. Nid ydym ar unrhyw gam yn herio neu a fyddwn ni'n gallu herio hynny, yn y pen draw, mae sofraniaeth Senedd y DU yn ei galluogi i ddiystyru mewn pob math o ffyrdd.
Gofynnodd Steffan gwestiwn pwysig iawn arall hefyd: a ddylem ni aros am y dyfarniad yn yr Alban? Wyddoch chi, fe wir hoffwn i aros am y dyfarniad yn yr Alban. Gwn fod pwysau ynghylch pam mae'n rhaid inni wneud hyn yn awr, oherwydd y posibilrwydd y bydd y cytundeb rhynglywodraethol yn chwalu ar yr adeg hon, ond yr ochr anffafriol o'r dyfarniad yn yr Alban yw hyn: yn gyntaf, os yw'n llwyddiannus, nid yw, mewn gwirionedd, yn ein rhoi ni mewn sefyllfa gryfach; os yw'n anffafriol i ni, mae hynny mewn gwirionedd yn ein rhoi ni mewn sefyllfa waeth o lawer. Nid yn unig nad oes gennym ni'r cytundeb rhynglywodraethol a'r amddiffyniadau ynddo, mae gennych chi wedyn ddyfarniad y Goruchaf Lys sy'n cadarnhau pŵer San Steffan i ddiystyru ar faterion cyfansoddiadol. Felly, nid wyf i'n credu ei fod yn rhoi'r ateb syml hwnnw inni yr ydym ni mewn gwirionedd ei eisiau.
Nid wyf yn credu ei fod ychwaith—. Nid yw'r ffaith ein bod ni yn arddel y safbwynt yr ydym ni'n ei arddel nawr a diddymu hon, nid yw'n dileu'r heriau cyfansoddiadol, sy'n heriau sylfaenol iawn sy'n bodoli o hyd, o ran diwygio'r Cydbwyllgor Gweinidogion, y ffaith bod angen trefniant Sewel sydd wedi'i amlinellu'n glir, un sy'n draddodadwy. Mae angen, yn amlwg, strwythur cyfansoddiadol mwy ffederal. Ac, yn ddiddorol, mae'r fforwm rhyng-seneddol yr ydym ni wedi bod yn cymryd rhan ynddo—Dai Rees a minnau fel Cadeiryddion ein pwyllgorau perthnasol—mewn gwirionedd, bron yn dweud yr union beth hwnnw ei hun. Felly, ar hyn o bryd, credaf fod yn rhaid inni wahanu hyn yn ofalus iawn oddi wrth rai o'r materion gwleidyddol eraill sy'n mynd rhagddynt—y materion difrifol iawn ar hyn o bryd ynghylch pa un a yw'r Llywodraeth yn mynd i chwalu, a fydd yna etholiad cyffredinol, beth fyddai canlyniad hwnnw, neu, os na fydd etholiad cyffredinol, camau cyfansoddiadol amgen yn cael eu cymryd.
Ond, ar hyn o bryd, o ran yr holl bethau yr ydym yn gyfrifol amdanyn nhw ac yr ydym yn eu gwneud, rydym mewn sefyllfa well o ganlyniad i'r cytundeb rhynglywodraethol sydd gennym, sy'n ein gwneud yn glir yn y sefyllfa yr ydym ynddi a'r pwerau sydd gennym ac sy'n gosod strwythur clir ar gyfer hynny, neu a ydym ni mewn sefyllfa well drwy gael gwared arno a dibynnu ar ddarn o ddeddfwriaeth y gellid ei gwyrdroi mor hawdd? Yr ateb yr wyf i wedi dod iddo yw: mae'n iawn i'w diddymu. Yn strategol, dyma'r penderfyniad mwyaf darbodus a'r penderfyniad gorau er budd Cymru—nid yw'n un yr wyf i eisiau ei wneud, yn arbennig, ond rwy'n credu, ar hyn o bryd, mai dyma'r penderfyniad iawn i'w wneud ac rwy'n credu mai argymhelliad Ysgrifennydd y Cabinet, ein Gweinidog Brexit, Mark Drakeford, yw'r un iawn ac mae ef wedi cyflwyno'r cynnig iawn, ac rwy'n credu ei bod yn iawn inni gymryd y cam sy'n cael ei grybwyll heddiw.
Presiding Officer, I'm pleased to have attracted your eye. I'm very grateful. I hadn't originally intended to speak in this debate, but I do think Steffan Lewis has raised points that are important and deserve a response, in what I thought was a thoughtful contribution. I enjoyed Dai Lloyd's contribution, but I'm not so sure it was quite as thoughtful, but it was certainly plangent and full of that spirit that we're used to seeing from the Plaid benches.
I spoke for the Welsh Conservative group when the Bill was going through its very speedy passage through this place. As an emergency piece of legislation, I think I'm right in saying it received less attention than any other piece of legislation that we have ever passed, and we have passed a couple of emergency Bills. And this, I thought, was really troubling. But the reason I particularly objected to the Bill was that I always thought it was a distraction. It was the inter-governmental agreement that was always central. And I argued this case very strongly then. I am pleased, actually, that both Governments—the Welsh Government and the UK Government—were able, despite the passing of the Bill and it becoming an Act, to work at that agreement and to secure it.
The need for UK-wide frameworks has always been recognised over such fields as aspects of the environment and agriculture and other key areas—recognised by the Scottish Government; I think, in fairness, recognised by Plaid. And, indeed, these frameworks require powers that were previously vested in the EU to sit somewhere so that they could be crafted, and they do need to be crafted between the Governments, with, I argued then, the UK Government, with its capacity, taking the lead, but as a partner and not imposing. I do think that that is what has transpired. As has already been referred to in this debate, the UK Government has not driven over us—the section 12 powers have not been used.
However, I would finish with this, and this is the point where I do recognise some of the reservations and concerns that the Plaid Cymru group have: we now start with a model of shared governance. It's still a little clumsy—it's being crafted—but, in our post-Brexit existence, which will come into play sometime next year presumably, the way the UK deals with its inter-governmental arrangements and the need for shared governance over key areas, which does involve all of the Parliaments of the UK—that will really test the strength of the union. I think Steffan was hinting in his contribution, 'Where are the unionists? They need to be talking up this need for a new, more federal, perhaps, dimension'. I think Mick hinted at this as well. I agree with that and I think that will be the real test—it's how it will work after this obviously difficult process of leaving the EU.
But, as a piece of legislation, I never thought it was particularly necessary. It was part of the wider debate in the end, and let bygones be bygones, but I do think its time has now passed, and it is right, I think, to fully honour—for the Welsh Government to fully honour—the inter-governmental agreement, and that will strengthen its position in the future.
I do have great confidence that the Welsh Government's general approach—. It's critical of many of the priorities the UK Government has over its own domestic fields, but it has been prepared to work constructively and I do welcome that fact. It does give me a lot of optimism that our shared governance models will become more and more robust with time. Thank you, Presiding Officer.
Llywydd, rwy'n falch fy mod wedi dal eich llygad. Rwy'n ddiolchgar iawn. Nid oeddwn wedi bwriadu siarad, i ddechrau, yn y ddadl hon, ond rwy'n credu bod Steffan Lewis wedi codi pwyntiau sy'n bwysig ac sy'n haeddu ymateb, yn yr hyn a oedd yn gyfraniad meddylgar, yn fy marn i. Mwynheais gyfraniad Dai Lloyd, ond nid wyf mor siŵr ei fod mor ystyriol, ond roedd yn sicr yn ddolefus ac yn llawn o'r ysbryd hwnnw yr ydym ni wedi arfer ei weld o feinciau Plaid.
Siaradais ar ran Grŵp Ceidwadol Cymru pan oedd y Bil yn mynd ar ei hynt gyflym iawn drwy'r lle hwn. Fel darn brys o ddeddfwriaeth, rwy'n credu fy mod yn iawn i ddweud ei fod wedi cael llai o sylw nag unrhyw ddarn arall o ddeddfwriaeth a basiwyd erioed gennym, ac rydym wedi pasio un neu ddau o Filiau brys. Ac roedd hyn, yn fy marn i, yn peri gofid gwirionedd. Ond y rheswm yr oeddwn yn gwrthwynebu'r Bil yn arbennig oedd fy mod i o'r farn bob amser ei fod yn tynnu ein sylw. Y cytundeb rhynglywodraethol oedd bob amser yn ganolog. A bûm yn dadlau dros hyn yn gryf iawn ar y pryd. Rwy'n falch, mewn gwirionedd, bod y ddwy Lywodraeth—Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU—wedi gallu, er gwaethaf pasio'r Bil ac iddo ddod yn Ddeddf, gweithio ar y cytundeb hwnnw a'i sicrhau.
Mae'r angen am fframweithiau ledled y DU bob amser wedi'i gydnabod mewn meysydd fel agweddau ar yr amgylchedd ac amaethyddiaeth a meysydd allweddol eraill—a gydnabyddir gan Lywodraeth yr Alban; ac, a bod yn deg, a gydnabyddir gan Plaid rwy'n meddwl. Ac, yn wir, mae'r fframweithiau hyn yn gofyn am bwerau a freiniwyd yn flaenorol yn yr UE i eistedd yn rhywle fel y gallen nhw gael eu llunio, ac mae angen iddyn nhw gael eu llunio rhwng y Llywodraethau, gyda, dadleuais ar y pryd, Llywodraeth y DU, gyda'i gallu, yn arwain, ond fel partner ac nid yn gorfodi. Rwy'n credu mai dyna sydd wedi digwydd. Fel y cyfeiriwyd ato eisoes yn y ddadl hon, nid yw Llywodraeth y DU wedi ein diystyru ni—ni ddefnyddiwyd y pwerau o dan adran 12.
Fodd bynnag, byddaf yn gorffen gyda hyn, a dyma'r pwynt lle rwy'n cydnabod rhai o'r amheuon a'r pryderon sydd gan grŵp Plaid Cymru: rydym ni nawr yn dechrau gyda model o gyd-lywodraethu. Mae'n dal i fod ychydig yn lletchwith—mae'n cael ei lunio—ond, yn ein bodolaeth ar ôl Brexit, a fydd yn dod i rym rywbryd yn ystod y flwyddyn nesaf yn ôl pob tebyg, bydd y ffordd y mae'r DU yn ymdrin â'i threfniadau rhynglywodraethol a'r angen am gyd-lywodraethu meysydd allweddol, sy'n cynnwys pob Senedd yn y DU—bydd hynny yn profi nerth yr undeb. Rwy'n credu bod Steffan yn awgrymu yn ei gyfraniad, 'lle mae'r unoliaethwyr'? Mae angen iddyn nhw fod yn mynd i'r afael â'r angen hwn am ddimensiwn newydd, mwy ffederal, efallai. Rwy'n credu i Mick awgrymu hyn hefyd. Rwy'n cytuno â hynny a chredaf mai dyna fydd y gwir brawf—sut y bydd yn gweithio ar ôl y broses hon, sy'n amlwg yn anodd, o adael yr UE.
Ond, fel darn o ddeddfwriaeth, nid oeddwn i erioed yn credu ei fod yn arbennig o angenrheidiol. Roedd yn rhan o'r ddadl ehangach yn y pen draw, ac mae'n rhaid gollwng gafael ar y gorffennol, ond rwyf yn credu bod ei amser wedi mynd heibio bellach, ac mae'n iawn, rwy'n credu, i anrhydeddu'n llawn—i Lywodraeth Cymru anrhydeddu'n llawn—y cytundeb rhynglywodraethol, a bydd hynny'n cryfhau ei sefyllfa yn y dyfodol.
Mae gennyf ffydd mawr y bydd dull cyffredinol Llywodraeth Cymru—. Mae'n feirniadol o lawer o'r blaenoriaethau sydd gan Llywodraeth y DU dros ei meysydd domestig ei hun, ond mae hi wedi bod yn barod i weithio'n adeiladol ac rwyf yn croesawu'r ffaith honno. Mae'n rhoi llawer o obaith i mi y bydd ein modelau cyd-lywodraethu yn dod yn fwy a mwy cadarn gydag amser. Diolch, Llywydd.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet i ymateb i'r ddadl.
I call on the Cabinet Secretary to reply to the debate.
Diolch yn fawr, Llywydd. Thanks to all Members who've taken part in this important and thoughtful debate. Let me begin by reflecting on what Darren Millar and David Melding just said. The point at which I don't agree with them is when they have argued that the continuity Bill was a distraction to the process of securing the inter-governmental agreement. In my experience of being in the room and in those discussions, it was integral to achieving the inter-governmental agreement. I'm very proud of the Act and what was achieved here, because it genuinely did provide us with leverage at a very important point in the process. The fact that we had it undoubtedly made the achievement of the sort of inter-governmental agreement that we were able to negotiate more likely, not less likely.
Our belief is that the IGA is better than the Act—that's why we regard it as right today to move to repeal of the Act. But I don't agree at all that the Bill and the debate here, and the fact that we put it on the statute book—that that did not play an integral and pivotal part in allowing us to get to that inter-governmental agreement. Darren asked why we had delayed in bringing the repeal forward. The reason for that is that we needed to allow the process that we had set out in the inter-governmental agreement to be demonstrated—we needed to see that it was being honoured on both sides. The report that was put in front of Parliament last week, I think, provides us with that evidence and allows us to move to repeal this afternoon.
Darren Millar asked about frameworks. It is because we are making such progress with frameworks that there is now no prospect of the freezing parts of the withdrawal Act being used. So, a great deal of work has gone on. We are now at a stage agreed in the Joint Ministerial Committee earlier this month that, in December, we will see the first of the frameworks come in front of the JMC for review. They are in fisheries management and support, animal health and welfare, hazardous substances planning, and nutrition. The Scottish Government, as Darren Millar said, has played a full part in all those discussions, and will be part of the JMC consideration of them in December, and then we will go out to consult with stakeholders who have an interest in those four areas, before they come back to the JMC for that final part of the shared governance that the IGA sets up and which is being delivered in that way.
Diolch yn fawr, Llywydd. Diolch i'r holl Aelodau sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl bwysig a meddylgar hon. Gadewch imi ddechrau drwy adlewyrchu ar yr hyn y mae Darren Millar a David Melding newydd ei ddweud. Y pwynt lle nad wyf yn cytuno â nhw yw pan eu bod nhw wedi dadlau bod y Bil parhad yn tynnu ein sylw o'r broses o sicrhau'r cytundeb rhynglywodraethol. Yn fy mhrofiad i o fod yn yr ystafell ac yn y trafodaethau hynny, roedd yn rhan annatod o gyflawni cytundeb rhynglywodraethol. Rwy'n falch iawn o'r Ddeddf a'r hyn a gyflawnwyd yn y fan yma, oherwydd roedd, mewn gwirionedd, yn rhoi trosoledd inni ar bwynt pwysig iawn yn y broses. Roedd y ffaith ei bod gennym yn ddi-os wedi gwneud cyflawni'r math o gytundeb rhynglywodraethol y llwyddasom i'w negodi yn fwy tebygol, nid yn llai tebygol.
Ein cred ni yw bod y cytundeb rhynglywodraethol yn well na'r Ddeddf—dyna pam yr ydym ni o'r farn ei bod yn iawn heddiw i gynnig diddymu'r Ddeddf. Ond nid wyf yn cytuno o gwbl na wnaeth y Bil a'r ddadl yn y fan yma, a'r ffaith ein bod wedi ei rhoi ar y llyfr statud—na wnaeth hynny chwarae rhan annatod ac allweddol wrth ganiatáu inni lunio'r cytundeb rhynglywodraethol hwnnw. Gofynnodd Darren pam yr oeddem ni wedi oedi wrth gyflwyno'r diddymu. Y rheswm am hynny yw bod angen inni ganiatáu i'r broses yr oeddem wedi ei nodi yn y cytundeb rhynglywodraethol i gael ei dangos—roedd angen inni weld ei bod yn cael ei hanrhydeddu ar y ddwy ochr. Mae'r adroddiad a gyflwynwyd gerbron y Senedd yr wythnos diwethaf, rwy'n credu, yn rhoi'r dystiolaeth honno inni ac yn caniatáu inni gynnig diddymu y prynhawn yma.
Gofynnodd Darren Millar am fframweithiau. Oherwydd ein bod yn gwneud cymaint o gynnydd â fframweithiau nid oes unrhyw bosibilrwydd o ddefnyddio rhannau rhewi y Ddeddf ymadael bellach. Felly, mae llawer iawn o waith wedi ei wneud. Rydym ni bellach ar gam y cytunwyd arno yn y Cydbwyllgor Gweinidogion yn gynharach y mis hwn, a byddwn, ym mis Rhagfyr, yn gweld y rhai cyntaf o'r fframweithiau yn dod gerbron y Cydbwyllgor Gweinidogion i'w hadolygu. Maen nhw ar reoli a chynorthwyo pysgodfeydd, iechyd a lles anifeiliaid, cynllunio sylweddau peryglus, a maethiad. Mae Llywodraeth yr Alban, fel y dywedodd Darren Millar, wedi chwarae rhan lawn yn y trafodaethau hynny, a bydd yn rhan o ystyriaeth y Cydbwyllgor Gweinidogion ohonynt ym mis Rhagfyr, ac yna byddwn yn mynd allan i ymgynghori â rhanddeiliaid sydd â buddiant yn y pedwar maes, cyn iddyn nhw ddod yn ôl i'r Cydbwyllgor Gweinidogion ar gyfer y rhan olaf o'r cyd-lywodraethu y mae'r cytundeb rhynglywodraethol yn ei sefydlu ac sy'n cael ei gyflawni yn y modd hwnnw.
Let me turn to the two Plaid Cymru contributions this afternoon. There is no doubting at all the integrity and the sincerity with which Steffan Lewis has played his part in the whole history of the continuity Bill and in the remarks that he has made this afternoon. And I share some of the things that he said, certainly the tribute he made to those who have crafted the continuity Bill; it was a very skilful and successful piece of legislation. And I agree with him, too, that too often the current United Kingdom Government is careless about the future of the United Kingdom, and it's been a constant part of what Wales has contributed to the JMC and other discussions—that we continuously put forward the need for time to be found before we leave the European Union for thought to be given to the way that the United Kingdom will operate when the rulebook that we share between us, through our membership of the European Union, is no longer there. One of the reasons why it is right to emphasise the inter-governmental agreement, however, is because it breaks new ground in that way. It moves us forward into territory where greater shared government in the future beyond the European Union is more likely, not less likely.
Steffan set out four reasons why he opposed the repeal of the continuity Bill. He said that the IGA fails to safeguard Welsh powers against unilateral action by the UK Government. But it does defend Wales against that. There are no unilateral powers that can be used without our agreement, and not with the agreement of the Government, but with the agreement of this legislature, because any move to freeze powers would have to be agreed by us and put to the floor of the Assembly here. He said that it didn't help us to withstand the withdrawal agreement, but the LDEU Bill is no shield against the withdrawal agreement. It simply doesn't operate in that area.
He pointed to Sewel, and I have worked closely with the Scottish Minister at the JMC to try to get the UK Government to revisit Sewel and to find a more satisfactory way of entrenching the defences that it provides. But, as Mick Antoniw said, as far as the IGA is concerned, it extends Sewel. It requires a separate vote in the House of Commons and the House of Lords, and not only a separate vote in both Houses, but those legislatures making that decision will, for the very first time, have an independent account provided by the Welsh Government of our perspective on the issue that they are resolving.
And as to the Supreme Court, I agree with what the First Minister says here on this issue—that the risk of the Supreme Court for Scotland is that it is left without an Act and without an inter-governmental agreement, whereas we have succeeded in an IGA that is not dependent upon Supreme Court action at all. That's why we come back in front of the Assembly this afternoon.
I'm going to say once again—I say it every time—. Dai Lloyd began by saying that the inter-governmental agreement allowed for powers in 26 areas to be frozen, and that they'd already gone. Now, not a single part of that is accurate. Not a single power has left this Assembly. Every single power on that list of 26 is still here. Not one of those areas has been frozen, not one of those areas has left the jurisdiction of this National Assembly, and the risk of that happening—[Interruption.] Of course.
Gadewch imi droi at ddau gyfraniad Plaid Cymru y prynhawn yma. Nid oes unrhyw amheuaeth o gwbl am uniondeb a didwylledd Steffan Lewis yn holl hanes y Bil parhad ac yn y sylwadau a wnaeth y prynhawn yma. Ac rwy'n rhannu ei farn ar rai o'r pethau y dywedodd, yn sicr y deyrnged a wnaeth i'r rhai a luniodd y Bil parhad; roedd yn ddarn medrus a llwyddiannus iawn o ddeddfwriaeth. Ac rwy'n cytuno ag ef, hefyd, bod Llywodraeth bresennol y Deyrnas Unedig, yn rhy aml, yn ddiofal ynghylch dyfodol y Deyrnas Unedig, a bu hynny'n rhan gyson o'r hyn y mae Cymru wedi'i gyfrannu at y Cydbwyllgor Gweinidogion a thrafodaethau eraill—ein bod yn barhaus yn nodi'r angen i ddod o hyd i amser, cyn inni adael yr Undeb Ewropeaidd, i ystyried y ffordd y bydd y Deyrnas Unedig yn gweithredu pan na fydd y llyfr rheolau, yr ydym yn ei rannu, trwy ein haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd, yno mwyach. Un o'r rhesymau pam mae hi'n iawn i bwysleisio'r cytundeb rhynglywodraethol, fodd bynnag, yw oherwydd ei fod yn torri tir newydd yn y modd hwnnw. Mae'n ein symud ni i sefyllfa lle y mae mwy o gyd-lywodraethu yn y dyfodol, y tu hwnt i'r Undeb Ewropeaidd, yn fwy tebygol, nid yn llai tebygol.
Nododd Steffan bedwar rheswm pam y mae'n gwrthwynebu diddymu'r Bil parhad. Dywedodd fod y cytundeb rhynglywodraethol yn methu â diogelu pwerau Cymru yn erbyn gweithredu unochrog gan Lywodraeth y DU. Ond mae yn amddiffyn Cymru rhag hynny. Nid oes unrhyw bwerau unochrog y gellir eu defnyddio heb ein cytundeb ni, ac nid gyda chytundeb y Llywodraeth, ond gyda chytundeb y ddeddfwrfa hon, oherwydd byddai'n rhaid i unrhyw gynnig i rewi pwerau gael ei gytuno gennym ni a'i gyflwyno ar lawr y Cynulliad yn y fan yma. Dywedodd nad oedd yn ein helpu ni i wrthsefyll y cytundeb ymadael, ond nid yw'r Bil Cyfraith sy'n Deillio o'r UE yn unrhyw amddiffyniad yn erbyn y cytundeb ymadael. Nid yw'n gweithredu yn y maes hwnnw.
Cyfeiriodd at Sewel, a bûm yn gweithio'n agos gyda Gweinidog yr Alban ar y Cydbwyllgor Gweinidogion i geisio cael Llywodraeth y DU i ailystyried Sewel a dod o hyd i ffordd fwy boddhaol o ymwreiddio'r camau amddiffyn y mae'n eu darparu. Ond, fel y dywedodd Mick Antoniw, cyn belled ag y mae'r cytundeb rhynglywodraethol yn y cwestiwn, mae'n ymestyn Sewel. Mae'n gwneud pleidlais ar wahân yn Nhŷ'r Cyffredin a Thŷ'r Arglwyddi yn ofynnol, ac nid dim ond pleidlais ar wahân yn y ddau Dŷ, ond bydd y deddfwrfeydd hynny sy'n gwneud y penderfyniad hwnnw, am y tro cyntaf, yn cael ystyriaeth annibynnol a ddarperir gan Lywodraeth Cymru o'n safbwynt ni ar y mater y maen nhw'n ei ddatrys.
Ac o ran y Goruchaf Lys, rwy'n cytuno â'r hyn y mae'r Prif Weinidog yn ei ddweud yn y fan yma ar y mater hwn—sef mai'r risg o ran y Goruchaf Lys yn yr Alban yw ei bod yn cael ei gadael heb Ddeddf ac heb gytundeb rhynglywodraethol, ond rydym ni wedi llwyddo i lunio cytundeb rhynglywodraethol nad yw'n dibynnu ar achos y Goruchaf Lys o gwbl. Dyna pam yr ydym ni'n dod yn ôl gerbron y Cynulliad y prynhawn yma.
Rwyf am ei ddweud unwaith eto—rwy'n ei ddweud bob tro—. Dechreuodd Dai Lloyd drwy ddweud bod y cytundeb rhynglywodraethol yn caniatáu i bwerau mewn 26 o feysydd gael eu rhewi, a'u bod eisoes wedi mynd. Nawr, nid oes unrhyw ran o hynny'n gywir. Nid yw'r un pŵer wedi gadael y Cynulliad hwn. Mae pob un o'r pwerau ar y rhestr honno o 26 yma o hyd. Nid oes yr un o'r meysydd hynny wedi'u rhewi, nid oes yr un o'r meysydd hynny wedi gadael awdurdodaeth y Cynulliad Cenedlaethol hwn, ac mae'r risg y bydd hynny'n digwydd—[Torri ar draws.] Wrth gwrs.
On that point, say I were to pick at random one of the 26—say food labelling or hazardous substances planning that we've always had here from Brussels—so, tomorrow, you could decide to legislate there, could you, or is it frozen and you could do nothing about it?
Ar y pwynt hwnnw, petawn i'n dewis ar hap un o'r 26—labelu bwyd dyweder neu gynllunio ar gyfer sylweddau peryglus sydd wedi dod yma o Frwsel bob amser—felly, yfory, gallech chi benderfynu deddfu ar hynny, allech chi, neu a yw wedi ei rewi ac ni allech chi wneud dim yn ei gylch?
No, let me explain because I really think I need to be clear what the position is. We are today still members of the European Union, so we couldn't legislate tomorrow because we are part of a common European rulebook. Your party, as I myself would want to say, believes that we will be better off remaining in the European Union. If those powers were to be frozen, and they haven't been in that area or any one of the 26, all that freezing would do would be to guarantee that the current rulebook would continue. That's what freezing means. It means the current arrangements—the arrangements we all support as part of our membership of the European Union—would go on being in place until something else was agreed to be put in its place. And nothing else could be put in its place unless it was agreed and agreed by this National Assembly. That's why the anxieties that Dai repeated this afternoon about powers being gone from the National Assembly simply don't measure up to the facts of the matter. Nothing has gone. All those powers are here. They remain here as they always have, exercised as they are now and have been since the start of the Assembly through the common European rulebook. [Interruption.]
Na, gadewch imi egluro oherwydd rwyf wir yn credu bod yn rhaid imi fod yn glir ynglŷn â beth yw'r sefyllfa. Heddiw rydym ni'n parhau i fod yn aelodau o'r Undeb Ewropeaidd, felly ni allem ni ddeddfu yfory oherwydd ein bod yn rhan o lyfr rheolau Ewropeaidd cyffredin. Mae eich plaid chi, fel y byddwn i fy hun eisiau ei ddweud, yn credu y byddwn ni'n well ein byd pe byddem ni'n aros yn yr Undeb Ewropeaidd. Pe byddai'r pwerau hynny yn cael eu rhewi, ac nid ydyn nhw wedi eu rhewi yn y maes hwnnw nac unrhyw un o'r 26, y cwbl y byddai'r holl rewi hwnnw yn ei wneud fyddai gwarantu y byddai'r llyfr rheolau presennol yn parhau. Dyna mae rhewi yn ei olygu. Mae'n golygu y bydd y trefniadau presennol—y trefniadau yr ydym ni i gyd yn eu cefnogi yn rhan o'n haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd—yn parhau ar waith hyd nes y cytunir ar rywbeth arall i gymryd eu lle. Ac ni allai unrhyw beth arall gymryd eu lle oni bai bod y Cynulliad Cenedlaethol hwn yn cytuno ar hynny. Dyna pam nad yw'r pryderon yr oedd Dai yn eu hailadrodd y prynhawn yma ynghylch pwerau yn mynd o'r Cynulliad Cenedlaethol yn cyd-fynd â'r ffeithiau. Nid oes unrhyw beth wedi mynd. Maen nhw'n aros yma fel y maen nhw wedi ei wneud erioed, yn cael eu harfer fel y maen nhw'n awr, ac wedi eu harfer ers dechrau'r Cynulliad drwy'r llyfr rheolau Ewropeaidd cyffredin. [Torri ar draws.]
I realise the clock's against us, but thank you for taking an intervention. Isn't the reality, though, that we are at the beginning of a protracted period of seven, eight years, over which there will be changes of Government at UK level, changes of Government here and non-statutory inter-governmental agreements could end up as worthless in the context of different opinions and different relationships? You clearly think you have a good relationship with people you've been negotiating with. That might not always be the case.
Rwy'n sylweddoli bod y cloc yn ein herbyn ni, ond diolch ichi am dderbyn ymyriad. Onid y realiti yw, fodd bynnag, ein bod ni ar ddechrau cyfnod hirfaith o saith, wyth mlynedd, pryd y bydd newid Llywodraeth ar lefel y DU, newid Llywodraeth yma, a gallai cytundebau rhynglywodraethol anstatudol fod yn y pen draw yn ddiwerth yng nghyd-destun y gwahanol safbwyntiau a'r gwahanol berthnasoedd? Rydych yn amlwg yn credu bod gennych chi berthynas dda â'r bobl yr ydych chi wedi bod yn negodi gyda nhw. Efallai nad yw hynny bob amser yn wir.
Llywydd, governments can't proceed on that basis. Governments have to proceed on the basis that an agreement struck with a government is an agreement that goes on being honoured. That's why the fiscal framework has been successively negotiated with different UK Governments—Labour Governments, Conservative Governments—over 20 years. Those things go on being honoured as governments pass from one to the other, until you reach a point when it is renegotiated by mutual consent. You can't go on as governments always on the basis that you can't trust the person who you've just come to an agreement with.
Let me end, then, Llywydd, if I can, by thanking Jane Hutt and Mick Antoniw for what they both said, emphasising the importance of the inter-governmental agreement, explaining what a reversal of the original clause 11 it demonstrates and saying that we have reached a point where the LDEU Act, vitally important as it was at the moment that it was agreed, its usefulness has now been extracted in full. Now is the moment to repeal it because that is what is in the best interests of Wales.
Llywydd, ni all llywodraethau weithredu ar y sail honno. Mae'n rhaid i lywodraethau weithredu ar y sail bod cytundeb a gytunwyd gyda Llywodraeth yn gytundeb sy'n parhau i gael ei hanrhydeddu. Dyna pam y cafodd y fframwaith cyllidol ei negodi'n llwyddiannus gyda gwahanol Lywodraethau'r DU—Llywodraethau Llafur, Llywodraethau Ceidwadol—dros 20 mlynedd. Mae'r pethau hynny yn cael eu hanrhydeddu wrth i lywodraethau newid o un i'r llall, nes ichi gyrraedd pwynt pan gaiff ei ail-negodi gan y ddwy ochr. Ni allwch, fel llywodraethau, weithredu ar y sail na allwch chi ymddiried yn y person yr ydych chi newydd ddod i gytundeb ag ef.
Gadewch imi ddiweddu, felly, Llywydd, os caf i, drwy ddiolch i Jane Hutt a Mick Antoniw am yr hyn y maen nhw wedi ei ddweud, gan bwysleisio pwysigrwydd y cytundeb rhynglywodraethol, egluro'r hyn y mae gwrthdroi'r cymal 11 gwreiddiol 1 yn ei ddangos a dweud ein bod ni wedi cyrraedd pwynt lle nad yw'r Ddeddf Cyfraith sy'n Deillio o'r Undeb Ewropeaidd, er mor hanfodol bwysig oedd hi pan y'i cytunwyd hi, o fudd bellach. Nawr yw'r amser i'w diddymu oherwydd dyna fyddai orau i les Cymru.
Y cwestiwn yw y dylid derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais ar yr eitem felly tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Neil McEvoy, gwelliannau 2 a 3 yn enw Darren Millar, a gwelliannau 4 a 5 yn enw Rhun ap Iorwerth.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Neil McEvoy, amendments 2 and 3 in the name of Darren Millar, and amendments 4 and 5 in the name of Rhun ap Iorwerth.
Yr eitem nesaf yw eitem 9, y ddadl ar sut rydym yn cyflawni system ynni carbon isel i Gymru. Rwy'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig, Lesley Griffiths.
The next item is item 9, the debate on how we achieve a low-carbon energy system for Wales. I call on the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs, Lesley Griffiths.
Cynnig NDM6866 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi Adroddiad 2017 Cynhyrchu Ynni yng Nghymru, a gyhoeddwyd ar 13 Tachwedd 2018.
2. Yn nodi bod angen mynd ati ar frys i ddatgarboneiddio’r system ynni yng Nghymru er mwyn cyflawni’r targed a nodir yn Neddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 o leihau allyriadau carbon 80 y cant, gan wneud y canlynol:
a) cyflwyno gwaith cynllunio systemau ynni cyflawn a rhanbarthol er mwyn cefnogi economi carbon isel;
b) cydnabod y posibiliadau sydd ynghlwm wrth wahanol dechnolegau cynhyrchu ynni, a hefyd yr angen am atebion clyfar i gydbwyso’r gwaith o gynhyrchu ynni â’r galw amdano;
c) cyflymu’r broses o ddatblygu ynni carbon isel, lle y mae’n fanteisiol i Gymru, gan gydnabod yr hinsawdd heriol presennol o ran buddsoddiad; a
d) datblygu ymhellach y grid yng Nghymru fel rhan o gynlluniau ar gyfer lleoliadau penodol.
Motion NDM6866 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the 2017 Energy Generation in Wales Report, published on 13 November 2018.
2. Notes that, in order to deliver the 80 per cent carbon emissions reduction target in the Environment (Wales) Act 2016, there is an urgent need to decarbonise the energy system in Wales by:
a) taking forward regional, whole energy system planning to support a low carbon economy;
b) recognising the potential for a range of energy generation technologies, and the need for smart solutions to balance energy generation with demand;
c) accelerating deployment of low carbon energy development, where it provides benefit to Wales, recognising the current difficult investment climate; and
d) further developing the grid in Wales as part of place based plans.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I'm pleased to bring this debate to Plenary to explore the future role Wales should play in the UK and global energy system, stimulating a discussion regarding the future of energy in Wales. This is a challenging time given the uncertainties of energy in a post-Brexit world. What is certain is the need to decarbonise. In Wales, the Environment (Wales) Act 2016 is our legislative vehicle acting on climate change. Next month, I will ask the Assembly to approve our interim emissions targets to 2050 and our first two carbon budgets. In March next year, we will be publishing our first low-carbon delivery plan for Wales.
I'm working across Government with my Cabinet colleagues through the decarbonisation ministerial task and finish group to deliver decarbonisation across all our portfolios. It's clear every one of us has to take action on climate change now and I call on the Assembly to support our efforts to decrease carbon emissions. This also delivers on the priorities I set out in my energy statement in September 2016.
My first priority is to use energy more efficiently in Wales. Improving the energy efficiency of the homes of low-income households is the most effective way in which we can tackle fuel poverty, whilst also reducing harmful emissions into the environment. We are investing £104 million in Welsh Government Warm Homes for the period of 2017 to 2021. This will enable us to improve a further 25,000 homes. Our Welsh Government energy service has invested over £55 million of zero-interest loans across the public sector in Wales over the last three years, supporting the ambition for a carbon-neutral public sector. We also need to ensure new buildings don't add to the retrofit challenge. We're currently scoping out the topics that will be in the review of building regulations and expect to go to public consultation in the spring.
Diolch, Llywydd. Rwyf yn falch o gyflwyno'r ddadl hon i'r cyfarfod llawn i ystyried y rhan y dylai Cymru ei chwarae yn y dyfodol yn system ynni'r DU a byd-eang, gan ysgogi trafodaeth ynglŷn â dyfodol ynni yng Nghymru. Mae hwn yn gyfnod heriol o ystyried yr ansicrwydd ynghylch ynni mewn byd ôl-Brexit. Yr hyn sy'n sicr yw'r angen i ddatgarboneiddio. Yng Nghymru, Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 yw ein cyfrwng deddfwriaethol sy'n gweithredu ar y newid yn yr hinsawdd. Fis nesaf, byddaf yn gofyn i'r Cynulliad gymeradwyo ein targedau allyriadau dros dro hyd 2050 a'n dwy gyllideb garbon gyntaf. Ym mis Mawrth y flwyddyn nesaf, fe fyddwn ni'n cyhoeddi ein cynllun cyflenwi carbon isel cyntaf ar gyfer Cymru.
Rwyf yn gweithio ar draws y Llywodraeth gyda'm cyd-Aelodau yn y Cabinet drwy'r grŵp gorchwyl a gorffen gweinidogol a gorffen ar ddatgarboneiddio i ddarparu datgarboneiddio ar draws ein holl bortffolios. Yn amlwg mae'n rhaid i bob un ohonom ni weithredu ar y newid yn yr hinsawdd yn awr, ac rwy'n galw ar y Cynulliad i gefnogi ein hymdrechion i leihau allyriadau carbon. Mae hyn hefyd yn cyflawni'r blaenoriaethau a nodais yn fy natganiad ar ynni ym mis Medi 2016.
Fy mlaenoriaeth gyntaf yw defnyddio ynni'n fwy effeithlon yng Nghymru. Gwella effeithlonrwydd ynni cartrefi teuluoedd incwm isel yw'r ffordd fwyaf effeithiol i ni drechu tlodi tanwydd, gan leihau allyriadau niweidiol i'r amgylchedd ar yr un pryd. Rydym ni'n buddsoddi £104 miliwn yn ymgyrch Cartrefi Cynnes Llywodraeth Cymru ar gyfer y cyfnod 2017 i 2021. Bydd hyn yn ein galluogi ni i wella 25,000 o gartrefi ychwanegol. Mae ein gwasanaeth ynni yn Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi dros £55 miliwn o fenthyciadau di-log ar draws y sector cyhoeddus yng Nghymru dros y tair blynedd diwethaf, gan gefnogi uchelgais ar gyfer sector cyhoeddus carbon niwtral. Mae angen inni hefyd sicrhau nad yw adeiladau newydd yn ychwanegu at yr her ôl-osod. Rydym ni ar hyn o bryd yn cwmpasu'r testunau a fydd yn yr adolygiad o reoliadau adeiladu ac rydym ni'n disgwyl cael ymgynghoriad cyhoeddus yn y gwanwyn.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
My second priority is reducing our reliance on energy generated from fossil fuels. Last month, the Intergovernmental Panel on Climate Change released a hard-hitting report on the impacts of global warming. To limit global warming to 1.5 degrees, the IPCC recommends scaling up renewable generation rapidly to provide around 85 per cent of the world's electricity by 2050. The report suggests a renewables-led system, supported by nuclear and fossil fuels with carbon capture and storage. Carbon capture and storage would allow gas to generate around 8 per cent of electricity worldwide to provide a flexible base load and ensure that supplies are secure.
This means that we have to change our energy system. We're not going to create the scale of the change we need without difficult decisions that impact on communities in Wales. Last year, I set stretching but realistic renewable targets. These will help us decarbonise our energy system, reduce long-term costs and deliver greater benefits to Wales. We're already making good progress towards these targets. I just published an updated 'Energy Generation in Wales' report with figures to the end of 2017. The report shows that electricity equivalent to 48 per cent of Wales's consumption was generated from renewable energy; 529 MW of our installed renewable electricity capacity was locally owned, meaning the profits from this generation stayed in Wales. This represents good progress against our targets of 70 per cent of electricity consumption from renewables and 1 GW of locally owned generation by 2030.
New generation must deliver sufficient benefit to justify Wales hosting it, and this ties in to my third priority: to drive the energy transition to deliver maximum benefits for Wales. I expect all new renewable energy projects in Wales to include at least an element of local ownership, to retain wealth and provide real benefit to communities. Our response to the call for evidence on local ownership will be published in the next few weeks. We will be taking action to increase retention of benefit in Wales. I hope when people have more ownership of generation, the dialogue around renewable energy will change from, 'Do we want this?' to 'What do we need and where shall we put it?'
We also have a window of opportunity now to develop and grow our own innovative marine energy industry, which could help others across the globe to reduce fossil fuels. Marine energy represents a major export opportunity. We've invested in marine technologies, and the UK Government must provide supportive financial regimes for these emerging technologies that cannot yet compete on price alone with established technologies. The offshore wind sector is an example of early-stage UK funding during development, leading to cost-effective and sustainable energy generation. I hope we can find new sites off Wales's coast for offshore to contribute to our targets.
This example should now be followed for the marine sector. The UK missed the opportunity to be a global leader in offshore wind. We cannot afford for the same to happen to our marine wave and tidal industry. However much renewable energy generation we produce, we must also remove fossil fuel generation from the energy system to bring emissions down. The new energy generation report also shows Wales generated more than twice the electricity it consumed last year. Between 1990 and 2016, our emissions from the power sector increased by 44 per cent, whilst overall UK emissions from the sector reduced by 60 per cent. We host 19 per cent of the UK's gas-fired electricity generation, a key factor in this increase. We need to think about whether we are content to host new gas generation in Wales and, if so, how we can ensure it is compatible with carbon capture and storage. I'm keen to hear Members' views on whether Wales should only generate electricity for our own needs, or whether we should continue to be a net exporter.
As part of our work to reduce emissions, Welsh Government has made clear our opposition to fracking. I'm determined to use every possible lever to ensure fracking does not take place in Wales. This includes a strong opposition to issuing new petroleum licences or consents for fracking and the introduction of a much more robust planning policy. The recent consultation on petroleum extraction set out our preferred position. I will confirm our policy position and respond to the consultation before the end of the year.
We also need to consider the role of nuclear. If UK Government does consent to new nuclear in Wales, it will be the largest single investment in Wales in a generation, and our priority is to achieve a positive and lasting legacy for north Wales. We must also ensure we protect the local communities and environment.
In addition to current electricity use, we need to consider the impact of decarbonising transport and heat. Currently, there are around 2.5 million ultra-low emissions vehicles bought annually in the UK. There could be as many as 11 million electric vehicles by 2030. Charging an electric vehicle at home would almost double the electricity consumption of that home. Significant investment in renewables and infrastructure will be needed to serve this increasing demand, and we need clarity on what infrastructure is needed and where it should be.
As agreed with Plaid Cymru, I have committed funding to an energy atlas, and we recently agreed our approach on this, to offer support for regional and local energy planning. This will help ensure we maximise the value of energy opportunities within the city and growth deals throughout Wales. This delivers on my third priority of driving the energy transition to deliver maximum benefits for Wales. Regional whole-energy system planning will help us understand where we need more low-carbon generation and where our energy infrastructure requires investment. We are working with network providers on this, as, where they are sure new grid is needed, they can build this into their investment plans. Putting Wales at the forefront of the evolving energy frontier, we are creating demonstrators to encourage academics and businesses to develop new technology systems and processes. We are leveraging funding from the EU and other sources to help deliver our vision of a smart, low-carbon energy system.
The Sustainable Product Engineering Centre for Innovative Functional Industrial Coatings is changing the way we deliver buildings. They've developed several energy-positive buildings, including the active classroom at Swansea bay campus and the SOLCER house at Stormy Down. We're also supporting the Swansea University-led proposal to establish an active buildings centre in Wales. This will be an industry-led centre to speed up the roll-out of active buildings. The Welsh Government's innovative housing programme provides another opportunity to develop proofs-of-concept buildings. By doing this at scale, we tackle the uncertainties about whether efficient homes will be more expensive to build. Innovative technologies require new business models and changes in regulation. They also change the way we live and work in buildings. New models are coming forward, exploring new approaches to energy efficiency, generation, use and storage. All these initiatives help us capture Welsh value from the transition to a low-carbon energy system.
I have no illusions regarding the size of the challenge that decarbonisation presents, nor the uncertainties around how we might get there. There is no one single solution or technology that will guarantee delivery of our carbon targets. Given the size of the challenge, we will need to explore all avenues. Wales has an internationally admired suite of innovative research and development programmes to help us do it. So, I very much look forward to hearing all Members' views around the direction for a prosperous and low-carbon Wales.
Fy ail flaenoriaeth yw lleihau ein dibyniaeth ar ynni a gynhyrchir o danwyddau ffosil. Fis diwethaf, cyhoeddodd y Panel Rhynglywodraethol ar Newid yn yr Hinsawdd adroddiad deifiol ar effeithiau cynhesu byd-eang. I gyfyngu cynhesu byd-eang i 1.5 gradd, mae'r IPCC yn argymell uwchraddio cynhyrchu ynni adnewyddadwy yn gyflym i ddarparu oddeutu 85 y cant o drydan y byd erbyn 2050. Mae'r adroddiad yn awgrymu system a arweinir gan ynni adnewyddadwy, wedi ei chefnogi gan danwyddau ffosil a niwclear gyda phroses dal a storio carbon. Byddai dal a storio carbon yn caniatáu i nwy gynhyrchu oddeutu 8 y cant o drydan yn fyd-eang i ddarparu sylfaen llwyth hyblyg a sicrhau bod cyflenwadau yn ddiogel.
Mae hyn yn golygu bod yn rhaid inni newid ein system ynni. Nid ydym ni'n mynd i greu newid ar y raddfa sydd ei hangen heb benderfyniadau anodd a fyddai'n effeithio ar gymunedau yng Nghymru. Y llynedd, gosodais dargedau adnewyddadwy heriol ond realistig. Bydd y rhain yn ein helpu ni i ddatgarboneiddio ein system ynni, lleihau costau tymor hir a darparu mwy o fanteision i Gymru. Rydym ni eisoes yn camu ymlaen yn dda tuag at y targedau hyn. Rwyf newydd gyhoeddi adroddiad 'Cynhyrchu ynni yng Nghymru' wedi'i ddiweddaru gyda ffigurau i ddiwedd 2017. Mae'r adroddiad yn dangos y cynhyrchwyd trydan sy'n cyfateb i 48 y cant o ddefnydd Cymru o ynni adnewyddadwy; roedd 529 MW o'n capasiti trydan adnewyddadwy ym meddiant cyflenwyr lleol, sy'n golygu bod elw'r cynhyrchu hwn wedi aros yng Nghymru. Mae hyn yn cynrychioli cynnydd da tuag at ein targedau o 70 y cant o'r defnydd o drydan o ynni adnewyddadwy ac 1 GW o gynhyrchu gan gyflenwyr lleol erbyn 2030.
Mae'n rhaid i gynhyrchu newydd ddarparu manteision digonol i gyfiawnhau sefyllfa lle bydd Cymru yn ei gynnal, ac mae hyn yn ymwneud â'm trydedd blaenoriaeth; hybu newid ynni i sicrhau'r manteision gorau posibl i Gymru. Rwy'n disgwyl i bob prosiect ynni adnewyddadwy newydd yng Nghymru gynnwys o leiaf un elfen o berchnogaeth leol, i gadw cyfoeth a darparu manteision gwirioneddol i gymunedau. Cyhoeddir ein hymateb i'r alwad am dystiolaeth ar berchnogaeth leol yn ystod yr ychydig wythnosau nesaf. Fe fyddwn ni'n cymryd camau i gynyddu'r enghreifftiau o gadw buddiant yng Nghymru. Gobeithiaf pan fydd gan bobl fwy o berchenogaeth o gynhyrchu, y bydd y ddeialog ynghylch ynni adnewyddadwy yn newid o, 'A ydym ni eisiau hyn?' i 'Beth sydd ei angen arnom ni a ble byddwn ni'n ei roi?'
Mae gennym ni hefyd gyfle nawr i ddatblygu a thyfu ein diwydiant ynni morol arloesol ein hunain, a allai helpu eraill ledled y byd i leihau tanwyddau ffosil. Mae ynni morol yn gyfle mawr i allforio. Rydym ni wedi buddsoddi mewn technolegau morol, ac mae'n rhaid i Lywodraeth y DU ddarparu cyfundrefnau ariannol cefnogol ar gyfer y technolegau sy'n dod i'r amlwg ond na allant gystadlu ar bris yn unig gyda'r technolegau sefydledig. Mae'r sector gwynt ar y môr yn enghraifft o gyllido cyfnod cynnar gan y DU yn ystod datblygu, yn arwain at gynhyrchu ynni cost-effeithiol a chynaliadwy. Gobeithiaf y gallwn ganfod safleoedd newydd oddi ar arfordir Cymru ar gyfer ynni o wynt ar y môr i gyfrannu at ein targedau.
Dylid dilyn yr enghraifft hon nawr ar gyfer y sector morol. Collodd y DU y cyfle i fod yn arweinydd byd-eang ym maes ynni o wynt ar y môr. Ni allwn fforddio i'r un peth ddigwydd i'n diwydiant ynni tonnau ac ynni llanw. Pa faint bynnag o ynni adnewyddadwy y byddwn yn ei gynhyrchu, mae'n rhaid inni hefyd gael gwared ar gynhyrchu tanwydd ffosil o'r system ynni i leihau allyriadau. Mae'r adroddiad ar gynhyrchu ynni newydd hefyd yn dangos bod Cymru wedi cynhyrchu mwy na dwywaith y trydan a ddefnyddiwyd y llynedd. Rhwng 1990 a 2016, cynyddodd ein hallyriadau o'r sector pŵer gan 44 y cant, wrth i allyriadau cyffredinol y DU o'r sector leihau gan 60 y cant. Rydym ni'n cynnal 19 y cant o gynhyrchu trydan drwy nwy yn y DU, ffactor allweddol yn y cynnydd hwn. Mae angen inni ystyried pa un a ydym yn fodlon cynnal mwy o gynhyrchu trydan drwy nwy yng Nghymru ac, os felly, sut gallwn ni sicrhau ei fod yn gydnaws â dal a storio carbon. Rwy'n awyddus i glywed barn yr Aelodau ynghylch pa un a ddylai Cymru gynhyrchu trydan ar gyfer ein hanghenion ni yn unig, neu a ddylem ni barhau i fod yn allforiwr net.
Yn rhan o'n gwaith i leihau allyriadau, mae Llywodraeth Cymru wedi datgan yn glir ein gwrthwynebiad i ffracio. Rwyf i'n benderfynol o ddefnyddio pob dull posibl i sicrhau na cheir ffracio yng Nghymru. Mae hyn yn cynnwys gwrthwynebiad cryf i gyflwyno trwyddedau petrolewm newydd neu roi caniatâd ar gyfer ffracio ac mae'n cynnwys hefyd cyflwyno polisi cynllunio llawer mwy cadarn. Gosododd yr ymgynghoriad diweddar ar echdynnu petrolewm ein safbwynt a ffefrir. Byddaf yn cadarnhau ein safbwynt polisi ac yn ymateb i'r ymgynghoriad cyn diwedd y flwyddyn.
Mae angen inni hefyd ystyried swyddogaeth ynni niwclear. Os bydd Llywodraeth y DU yn cydsynio i safle niwclear newydd yng Nghymru, hwn fydd y buddsoddiad unigol mwyaf yng Nghymru mewn cenhedlaeth, a'n blaenoriaeth ni yw sicrhau etifeddiaeth gadarnhaol a pharhaol ar gyfer y gogledd. Mae'n rhaid inni hefyd sicrhau ein bod ni'n diogelu cymunedau lleol a'r amgylchedd.
Yn ogystal â'r defnydd presennol o drydan, mae angen inni ystyried effaith datgarboneiddio trafnidiaeth a gwres. Ar hyn o bryd, prynir tua 2.5 miliwn o gerbydau isel iawn eu hallyriadau bob blwyddyn yn y DU. Gallai fod cynifer â 11 miliwn o gerbydau trydan erbyn 2030. Byddai gwefru cerbydau trydan yn y cartref yn dyblu'r defnydd o drydan yn y cartref hwnnw. Bydd angen buddsoddiad sylweddol mewn ynni adnewyddadwy a seilwaith i ddiwallu'r galw cynyddol hwn, ac mae arnom ni angen eglurder ynghylch pa seilwaith sydd ei angen a ble y dylai fod.
Fel y cytunwyd gyda Phlaid Cymru, rwyf wedi ymrwymo i gyllido atlas ynni, ac yn ddiweddar fe wnaethom gytuno ar ein dull o weithredu, i gynnig cymorth ar gyfer cynllunio ynni lleol a rhanbarthol. Bydd hyn yn helpu i sicrhau ein bod yn manteisio i'r eithaf ar gyfleoedd o ran ynni o fewn bargeinion dinesig a thwf ledled Cymru. Mae hyn yn cyflawni fy nhrydedd flaenoriaeth o hybu newid ynni i sicrhau'r manteision gorau posibl i Gymru. Bydd cynllunio system ynni yn gyfan gwbl ranbarthol yn ein helpu ni i ddeall lle mae angen mwy o gynhyrchu carbon isel a pha ran o'n seilwaith ynni sydd angen buddsoddiad. Rydym ni'n gweithio gyda darparwyr rhwydwaith ar hyn, oherwydd pan fyddan nhw'n sicr o ble mae angen grid newydd, fe allan nhw gynnwys hyn yn eu cynlluniau buddsoddi. Drwy roi Cymru ar flaen y gad o ran ynni sy'n esblygu, rydym ni'n creu arddangoswyr i annog academyddion a busnesau i ddatblygu prosesau a systemau technolegol newydd. Rydym ni'n denu cyllid gan yr UE a ffynonellau eraill i helpu i gyflawni ein gweledigaeth o system ynni carbon isel, effeithlon.
Mae'r Ganolfan Beirianneg Cynnyrch Cynaliadwy ar gyfer Haenau Diwydiannol Gweithredol Arloesol yn newid y ffordd yr ydym ni'n darparu adeiladau. Maen nhw wedi datblygu nifer o adeiladau cadarnhaol o ran ynni, gan gynnwys y dosbarth ysgol actif ar gampws Bae Abertawe a thŷ SOLCER yn Stormy Down. Rydym hefyd yn cefnogi cynnig dan arweiniad Prifysgol Abertawe i sefydlu canolfan adeiladau ynni gweithredol yng Nghymru. Bydd hon yn ganolfan dan arweiniad y diwydiant i gyflymu cyflwyno adeiladau ynni gweithredol. Mae rhaglen dai arloesol Llywodraeth Cymru yn rhoi cyfle arall i ddatblygu adeiladau prawf o gysyniad. Drwy wneud hyn ar raddfa eang, byddwn ni'n mynd i'r afael â'r ansicrwydd ynghylch pa un a fydd hi'n ddrytach adeiladu cartrefi effeithlon. Mae technolegau arloesol angen modelau busnes newydd a newidiadau i reoleiddio. Maen nhw hefyd yn newid y ffordd yr ydym ni'n byw ac yn gweithio mewn adeiladau. Mae modelau newydd yn dod i'r amlwg, gan ymchwilio i ddulliau newydd o effeithlonrwydd, cynhyrchu, defnyddio a storio ynni. Mae'r holl fentrau hyn yn ein helpu ni i sicrhau y daw gwerth i Gymru wrth newid i system ynni carbon isel.
Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth ynghylch maint yr her y mae datgarboneiddio yn ei gynnig, na'r ansicrwydd ynghylch sut y byddwn ni'n llwyddo. Nid oes un ateb penodol nac un dechnoleg a fydd yn sicrhau cyflawni ein targedau allyriadau carbon. O ystyried maint yr her, bydd angen inni archwilio pob llwybr. Mae gan Gymru gyfres uchel ei pharch yn rhyngwladol o ymchwil arloesol a rhaglenni datblygu i'n helpu ni i wneud hynny. Felly, rwyf yn edrych ymlaen yn fawr at glywed barn yr holl Aelodau ynghylch y cyfeiriad ar gyfer Cymru carbon isel a ffyniannus.
Thank you. I have selected the five amendments to the motion, and I call on Neil McEvoy to move amendment 1, tabled in his name—Neil McEvoy.
Diolch. Rwyf wedi dethol y pum gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar Neil McEvoy i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn ei enw ef — Neil McEvoy.
Gwelliant 1—Neil McEvoy
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i wrthwynebu defnyddio ynni niwclear fel ffordd o gyflawni system ynni carbon isel.
Amendment 1—Neil McEvoy
Add as new point at end of motion:
Calls on the Welsh Government to oppose the use of nuclear power as a means to achieve a low carbon energy system.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch, Dirprwy Llywydd. On 24 October, I was the only Assembly Member who voted to oppose nuclear power in Wales. I found that quite incredible given how much opposition there is to nuclear power from the public and supposedly from other politicians. If he were here, I would say to the alleged anti-nuclear Labour leadership candidate, the AM for Cardiff West, who voted to dump nuclear mud in Wales and who did not oppose nuclear power last time, 'Here is an opportunity to reject nuclear energy and put it on the record.' The same goes for the Labour AM for Cardiff Central, who also is not here. She claims to be an environmentalist and anti-nuclear, but said the waters just outside Cardiff were the go-to sites to dump mud dredged from outside Hinkley Point nuclear power station. I find that astonishing. The Labour AM for Cardiff Central also failed to oppose nuclear power last time. Well, the AM is not bound by the whip this time, so maybe—maybe—she may vote against nuclear energy.
A justification for some in not opposing nuclear power is that energy here is not devolved—it's not devolved to this Assembly. Well, just because a matter is not devolved, that does not mean that we should not have a position on it. Far from it, far from it. We debate Brexit, yet have no power here to deal with the dog's dinner of it made by the Conservatives. We're not just here to sit back and let the Conservative Government in England dump whatever they want on us. If we want to get some respect, we have to kick up a fuss and say 'no', in the national interest of Wales. So, that's why, today, we've got a new amendment that I've introduced, this time calling on the Welsh Government to oppose the use of nuclear power as a means to achieve a low-carbon energy system. Nuclear power is not low-carbon. It is not sustainable. There is a much higher carbon cost than for renewables. Nuclear power plants will generate as much carbon as gas-powered stations in the future. I think that's worth saying because I don't think many people realise that nuclear power stations will generate as much carbon as gas-powered stations in the future. That's because the grade of uranium is decreasing.
We're a country blessed with natural resources: water, wind, tides and even a bit of sun, sometimes. Why not use those natural resources and not import uranium, producing nuclear waste and taking huge risks with the future of Wales and the health of our people? Research by the federal Government of Germany shows that there are increased cancer rates around nuclear power stations, and that's one of the reasons why they're being phased out in Germany.
Now, if this Labour Government in Wales is serious about achieving a low-carbon energy system, then we must oppose nuclear energy and send a clear message to the Conservatives in England to keep their reactors out of our country. Support the amendment and oppose nuclear in Wales. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Ar 24 Hydref, fi oedd yr unig Aelod Cynulliad a bleidleisiodd i wrthwynebu ynni niwclear yng Nghymru. Yr oedd hynny'n hollol anhygoel o ystyried faint o wrthwynebiad sydd i ynni niwclear ymhlith y cyhoedd ac ymhlith gwleidyddion eraill yn ôl y sôn. Pe byddai ef yma, fe fyddwn i'n dweud wrth yr ymgeisydd am arweinyddiaeth y Blaid Lafur yr honnir iddo fod yn wrth-niwclear, yr AC dros Orllewin Caerdydd, a bleidleisiodd i waredu llaid niwclear yng Nghymru, ac na wrthwynebodd ynni niwclear y tro diwethaf, 'Dyma gyfle i wrthod ynni niwclear a'i gofnodi.' Mae'r un peth yn wir am yr AC Llafur dros Ganol Caerdydd, nad yw hi yma ychwaith. Mae hi'n honni ei bod yn amgylcheddwr gwrth-niwclear, ond dywedodd mai'r dyfroedd y tu allan i Gaerdydd oedd y lleoliadau i fynd iddyn nhw i waredu llaid a gloddiwyd o du allan i orsaf ynni niwclear Hinkley Point. Rwy'n gweld hyn yn syfrdanol. Fe wrthododd yr AC dros Ganol Caerdydd wrthwynebu ynni niwclear y tro diwethaf hefyd. Wel, nid yw'r AC wedi'i chyfyngu gan y chwip y tro hwn, felly efallai—efallai—y bydd hi'n pleidleisio yn erbyn ynni niwclear.
Mae'r rhai nad ydyn nhw'n gwrthwynebu ynni niwclear yn cyfiawnhau hynny drwy'r ffaith nad yw ynni wedi'i ddatganoli yma—nid yw wedi'i ddatganoli i'r Cynulliad hwn. Wel, nid yw'r ffaith bod mater heb ei ddatganoli yn golygu na ddylem ni gael safbwynt ar y mater. I'r gwrthwyneb yn wir, i'r gwrthwyneb. Rydym ni'n dadlau ynghylch Brexit, ond eto nid oes gennym ni'r pŵer yn y fan yma i ymdrin â'r cawlach y mae'r Ceidwadwyr wedi ei wneud ohono. Nid ydym ni yma i eistedd yn ôl a gadael i'r Llywodraeth Geidwadol yn Lloegr waredu beth bynnag y maen nhw'n ei ddymuno arnom ni. Os ydym ni am ennill rhywfaint o barch, yna mae'n rhaid inni godi helynt a dweud 'na', er lles cenedlaethol Cymru. Felly, dyna pam, heddiw, y mae gennym ni welliant newydd yr wyf i wedi ei gyflwyno, y tro hwn yn galw ar Lywodraeth Cymru i wrthwynebu'r defnydd o ynni niwclear fel modd o gyflawni system ynni carbon isel. Nid yw ynni niwclear yn garbon isel. Nid yw'n gynaliadwy. Mae'r gost garbon yn llawer uwch nag ar gyfer ynni adnewyddadwy. Bydd gorsafoedd ynni niwclear yn cynhyrchu cymaint o garbon â gorsafoedd nwy yn y dyfodol. Rwy'n credu ei bod yn werth dweud hynny oherwydd nid wyf i'n credu bod llawer o bobl yn sylweddoli y bydd gorsafoedd ynni niwclear yn cynhyrchu cymaint o garbon â gorsafoedd nwy yn y dyfodol. Y rheswm dros hynny yw bod gradd wraniwm yn gostwng.
Rydym ni'n wlad sydd wedi ei bendithio ag adnoddau naturiol: dŵr, gwynt, llanw a hyd yn oed ychydig o haul, weithiau. Pam na ddefnyddiwn ni'r adnoddau naturiol hynny a pheidio â mewnforio wraniwm, cynhyrchu gwastraff niwclear a pheryglu dyfodol Cymru ac iechyd ein pobl? Mae ymchwil gan Lywodraeth Ffederal yr Almaen yn dangos bod cyfraddau canser yn cynyddu o amgylch gorsafoedd ynni niwclear, a dyna un o'r rhesymau pam maen nhw'n cael eu diddymu'n raddol yn yr Almaen.
Nawr, os yw'r Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru o ddifrif ynghylch cyflawni system ynni carbon isel, yna mae'n rhaid inni wrthwynebu ynni niwclear ac anfon neges glir at y Ceidwadwyr yn Lloegr i gadw eu hadweithyddion allan o'n gwlad. Cefnogwch y gwelliant a gwrthwynebwch ynni niwclear yng Nghymru. Diolch.
Thank you. Can I call on Andrew R.T. Davies to move amendments 2 and 3, tabled in the name of Darren Millar?
Diolch. A gaf i alw ar Andrew R.T. Davies i gynnig gwelliannau 2 a 3, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar?
Gwelliant 2—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn cydnabod pwysigrwydd Wylfa Newydd i ddarparu cymysgedd ynni cynaliadwy tymor hir yng Nghymru ac yn cymeradwyo sylwadau'r Prif Weinidog ynghylch potensial trawsnewidiol y datblygiad seilwaith ynni mawr hwn i economi Gogledd Cymru.
Gwelliant 3—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn cydnabod pwysigrwydd sicrhau cymorth cymunedol pan yn cynllunio prosiectau ynni adnewyddadwy ar raddfa fawr ac yn gresynu at ymyrraeth Ysgrifennydd y Cabinet ynglŷn â datblygu Fferm Wynt Hendy nad yw'n parchu'r egwyddor bwysig hon ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i ailystyried y penderfyniad hwn.
Amendment 2—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Recognises the importance of Wylfa Newydd to the delivery of a sustainable long-term energy mix in Wales and endorses the First Minister’s comments regarding the transformative potential of this major energy infrastructure development to the North Wales economy.
Amendment 3—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Recognises the importance of securing community support when planning large-scale renewable energy projects and regrets the Cabinet Secretary’s intervention regarding the Hendy Wind Farm development, which does not respect this important principle, and calls on the Welsh Government to reconsider this decision.
Cynigiwyd gwelliannau 2 a 3.
Amendments 2 and 3 moved.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. It is my pleasure to move the two amendments in the name of Darren Millar this afternoon. Just talking about the generalities of the debate, it is good that we do debate these issues. One thing that Wales has is an abundance of natural resources that if harnessed correctly, could help the energy footprint, not just of Wales, but of the rest of the United Kingdom. I did note that the Cabinet Secretary said that is a question we should pose to ourselves: should we be exporting our energies or should we be generating enough for Wales as a country? I would argue that we are well placed to help the rest of the United Kingdom meet its energy requirements. Indeed, it is very desirable for us to do that, with the host of energy generation that we could put to best use.
Talking to the two amendments, if I may, obviously the Wylfa Newydd proposal up in Anglesey is an exciting and dynamic proposal that has been on the stocks for many years now, and thankfully seems to be coming into fruition and the endgame. I do hope very much that the political groups here today will support the amendment that is before the Assembly, because it offers an exciting opportunity: an opportunity that the First Minister himself has said is transformational, not just for the north Wales economy, but for the economy of Wales as a whole, when we're talking of between 8,000 and 10,000 jobs at peak production of construction, with 850 permanent—well-paid jobs, I might add—being located in a location that has a historical perspective of hosting a nuclear plant, prior to the new one being established. I'll take the Member's intervention.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Mae'n bleser gennyf gynnig y ddau welliant yn enw Darren Millar y prynhawn yma. O ran sylwadau cyffredinol y ddadl, mae'n dda o beth ein bod ni'n trafod y materion hyn. Un peth sydd gan Gymru ddigonedd ohono yw adnoddau naturiol a phe byddem ni'n eu defnyddio nhw'n gywir, gallen nhw helpu ôl troed ynni, nid yn unig yng Nghymru, ond yng ngweddill y Deyrnas Unedig. Fe wnes i nodi bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi dweud bod hwnnw yn gwestiwn y dylem ni ei ofyn i ni'n hunain: a ddylem ni allforio ein hynni neu a ddylem ni fod yn cynhyrchu digon ar gyfer Cymru fel gwlad? Fe fyddwn i'n dadlau ein bod ni mewn sefyllfa dda i helpu gweddill y Deyrnas Unedig fodloni ei gofynion ynni. Yn wir, fe fyddai'n ddymunol iawn inni wneud hynny, gyda'r amrywiaeth o ddulliau cynhyrchu ynni y gallem eu defnyddio'n well.
Gan gyfeirio at y ddau welliant, os caf i, mae'n amlwg bod y cynnig Wylfa Newydd ar Ynys Môn yn gynnig cyffrous a deinamig sydd wedi bod ar y gweill ers blynyddoedd lawer bellach, ac sydd, diolch byth yn ymddangos fel petai'n dechrau dwyn ffrwyth ac yn dod i gyfnod olaf y daith. Rwy'n gobeithio'n fawr iawn y bydd y grwpiau gwleidyddol yma heddiw yn cefnogi'r gwelliant sydd gerbron y Cynulliad, oherwydd ei fod yn cynnig cyfle cyffrous: cyfle y dywedodd y Prif Weinidog ei hun sy'n drawsnewidiol, nid yn unig i economi'r gogledd, ond i economi Cymru gyfan, wrth inni sôn am rhwng 8,000 a 10,000 o swyddi yn ystod y prif gyfnod adeiladu, gyda 850 o swyddi parhaol—swyddi a fydd yn talu'n dda, hoffwn ychwanegu—ac wedi eu lleoli mewn lleoliad sydd â phersbectif hanesyddol o gynnal gorsaf niwclear, cyn i'r un newydd gael ei sefydlu. Fe dderbyniaf ymyriad yr Aelod.
Thank you very much for taking an intervention. We won't be supporting the amendment, as it happens, although it's well known that I work very positively with the developers at Wylfa. There are a few things with this amendment that I would say are not consistent with certainly what I feel. Long term, I don't think nuclear is the answer; we've got to be clear on that. We've got to be clear about how transformational it is in the long term for the economy of Wales, as important as it is for my constituency. And also, when it comes to talk of an energy mix for Wales, Wylfa is part of an energy mix for the UK, not for Wales, in reality.
Diolch yn fawr iawn am dderbyn ymyriad. Ni fyddwn ni'n cefnogi'r gwelliant, fel y mae'n digwydd, er ei bod yn hysbys iawn fy mod i'n gweithio yn gadarnhaol iawn gyda'r datblygwyr yn Wylfa. Mae ychydig o bethau ynglŷn â'r gwelliant hwn, fe ddywedwn i, nad ydyn nhw'n gyson â'r hyn yr wyf i'n ei deimlo yn sicr. Yn y tymor hir, nid wyf yn credu mai niwclear yw'r ateb; mae'n rhaid inni fod yn glir ynghylch hynny. Mae'n rhaid inni fod yn glir ynghylch pa mor drawsnewidiol y bydd yn y tymor hir ar gyfer economi Cymru, er mor bwysig ydyw i fy etholaeth i. A hefyd, pan siaredir am gymysgedd o ynni ar gyfer Cymru, mae Wylfa yn rhan o gymysgedd ynni ar gyfer y DU, nid ar gyfer Cymru, mewn gwirionedd.
I find that remarkable, that intervention from the Member for Anglesey. I recognise the work that he has done as an individual, but it clearly shows that he has failed to win the argument within his political group, and therefore I fail to see how, when the reference in the amendment is quite clear to Wylfa Newydd specifically and doesn't widen any broader than that, he, certainly, as an individual, cannot support it, leave alone the rest of the Plaid Cymru group. I had assumed that the Plaid Cymru group were supportive of Wylfa Newydd, whilst they had a discussion and a debate around the wider issues of nuclear production and nuclear energy. Obviously, people will see the way the group votes today and know which side their bread is buttered on.
On amendment 3, I think this is a really important issue that was driven home to me by the residents around the Hendy windfarm development, which the Minister obviously chose to intervene on and actually gave permission to this particular development. The Minister did touch on communities being able to have a say and a stake in renewable projects and I do think that that's really, really important, but when residents of a locality find that they've engaged in the democratic process, i.e. the planning system and they've gone through the local authority and had an inspector look at the proposals as well, and on each and every occasion the inspector and the planning authority have said that this application is not suitable to be developed in this particular location, that really does undermine residents' faith in the process. And this amendment is put down tonight in the hope that Members in this Chamber will galvanise support to encourage the Minister to reflect on the decisions she has taken.
Only this morning some pictures were coming out from the location, showing that heavy plant was moving onto the site in defiance, I would suggest, of the planning authority's permissions to date along common ground. I would urge the Cabinet Secretary, if our amendment is defeated tonight, to make enquiries to satisfy herself that there is no work going on on the site at the moment, because it is causing a huge amount of concern. But obviously, I very much hope that our amendment will pass this evening, because it really does warrant a reconsideration on behalf of the Minister.
There is an exciting and dynamic agenda when it comes to renewables, but riding rough shod over local residents' confidence in the principle of having a fair hearing, putting their case and having that case heard and supported, and then undermining those cases, really does no service at all to the renewables sector. I do believe that the Minister does need to answer that in her summing up this afternoon, and I hope that she will do that.
If I could galvanise the rest of the debate that we want to put forward from this side: we do believe passionately that Wales is well placed to play its part in lowering carbon emissions across the United Kingdom. We do have a natural abundance of opportunities to develop renewable energy here. Two areas that do need considerable consideration, though, I would suggest, and Government influence, are grid connections in particular, because there are many small renewable projects that could get off the ground if only they could get a grid connection and they could, in themselves, play a huge part in collectively coming together to raise our numbers in this particular field. And, I do believe that whilst it's not a devolved responsibility, if the Cabinet Secretary engaged with Ofgem to encourage them to be more proactive here in Wales, because they are the regulator and when it comes to combined heat and plant units being established, which the report touches on, there is a huge issue around the backlog of renewable heat incentive applications that really is deterring investment in that particular sector. Again, I do believe that that's an area that needs addressing, and hopefully Government intervention, to support the sector to make sure that people have the confidence to make those significant investments.
But I do hope that our two amendments carry tonight. The one in particular around Wylfa Newydd, which looks to invest in a community that is desperate for that investment to create quality jobs with decent, well-paid salaries, and the second amendment that we've tabled around the Hendy windfarm: it does require a second look, Minister. I do hope that you will give us the confidence—. I can see you shaking your head and saying that you will not be doing it. That is highly regrettable, and people will lack the confidence going forward that Ministers are adhering to the rules.
Rwy'n gweld hynna'n rhyfeddol, yr ymyriad gan yr Aelod dros Ynys Môn. Rwy'n cydnabod y gwaith y mae wedi ei wneud fel unigolyn, ond mae'n dangos yn glir ei fod wedi colli'r ddadl yn ei grŵp gwleidyddol, ac felly ni allaf weld sut, pan fo'r cyfeiriad yn y gwelliant yn eithaf clir at Wylfa Newydd yn benodol ac nid yn ehangach na hynny, na all ef fel unigolyn, ei gefnogi yn bendant, heb sôn am weddill grŵp Plaid Cymru. Roeddwn wedi tybio bod grŵp Plaid Cymru yn gefnogol i Wylfa Newydd, er iddyn nhw drafod a dadlau ynghylch materion ehangach yn ymwneud â chynhyrchu niwclear ac ynni niwclear. Yn amlwg, bydd pobl yn gweld sut bydd y grŵp yn pleidleisio heddiw a gwybod beth sy'n talu orau iddyn nhw.
O ran gwelliant 3, rwy'n credu bod hwn yn fater pwysig iawn a gafodd ei gadarnhau yn fy ngolwg i gan y trigolion o amgylch datblygiad fferm wynt Hendy, y dewisodd y Gweinidog ymyrryd ynddo ac mewn gwirionedd fe roddodd hi ganiatâd i'r datblygiad penodol hwn. Fe wnaeth y Gweinidog grybwyll cymunedau yn cael dweud eu dweud a chael rhan mewn prosiectau ynni adnewyddadwy ac rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn, ond pan fo trigolion cymdogaeth yn canfod eu bod wedi cymryd rhan yn y broses ddemocrataidd, hynny yw, y system gynllunio a'u bod wedi mynd drwy'r awdurdod lleol a chael arolygydd i edrych ar y cynigion hefyd, ac ar bob achlysur yr arolygydd a'r awdurdod cynllunio yn dweud nad oedd y cais hwn yn addas i gael ei ddatblygu yn y lleoliad penodol hwn, yna bydd ymddiriedaeth trigolion yn y broses yn cael ei thanseilio. A chyflwynir y gwelliant hwn heno yn y gobaith y bydd Aelodau yn y Siambr hon yn cael eu symbylu i annog y Gweinidog i ystyried y penderfyniadau a wnaed ganddi.
Dim ond bore heddiw daeth rhai lluniau o'r lleoliad, yn dangos bod peiriannau trymion yn symud i'r safle, yn herio, byddwn i'n awgrymu, caniatâd yr awdurdod cynllunio hyd yn hyn ynghylch tir cyffredin. Fe fyddwn i'n annog yr Ysgrifennydd Cabinet, pe byddai ein gwelliant ni yn cael ei wrthod heno, i wneud ymholiadau i fodloni ei hun nad oes unrhyw waith yn digwydd ar y safle ar hyn o bryd, oherwydd mae hyn yn peri pryder aruthrol. Ond yn amlwg, rwy'n mawr obeithio y bydd ein gwelliant yn cael ei basio heno, oherwydd mewn gwirionedd mae'n cyfiawnhau'r angen i'r Gweinidog ailystyried.
Ceir agenda gyffrous a deinamig ynghylch ynni adnewyddadwy, ond nid oedd sathru dan draed ffydd trigolion lleol yn yr egwyddor o gael gwrandawiad teg, a hwythau wedi cyflwyno eu hachos a chael gwrandawiad a chefnogaeth i'r achos hwnnw, ac yna tanseilio'r achosion hynny, yn gwneud dim lles o gwbl i'r sector ynni adnewyddadwy. Rwyf yn credu'n bendant fod angen i'r Gweinidog ateb hynny wrth grynhoi prynhawn heddiw, a gobeithiaf y gwnaiff hi hynny.
Os caf i symbylu gweddill y ddadl yr ydym ni eisiau ei chyflwyno o'r ochr hon: Rydym ni'n credu'n angerddol bod Cymru mewn sefyllfa dda i chwarae ei rhan i ostwng allyriadau carbon ledled y Deyrnas Unedig. Mae gennym ni doreth naturiol o gyfleoedd i ddatblygu ynni adnewyddadwy yma. Y ddau faes sydd angen ystyriaeth sylweddol, fodd bynnag, byddwn i'n awgrymu, a dylanwad y Llywodraeth hefyd, yw cysylltiadau grid yn arbennig, oherwydd ceir llawer o brosiectau adnewyddadwy bach a allai gael eu lansio pe bydden nhw ond yn gallu cael cysylltiad grid a gallen nhw eu hunain, chwarae rhan enfawr drwy ddod at ei gilydd i godi ein niferoedd yn y maes arbennig hwn. Rwy'n credu er nad yw'n gyfrifoldeb a ddatganolwyd, petai'r Ysgrifennydd Cabinet yn ymgysylltu ag Ofgem i'w hannog i fod yn fwy rhagweithiol yma yng Nghymru, oherwydd nhw sy'n rheoleiddio, ac o ran sefydlu unedau gwres a pheiriannau, y mae'r adroddiad yn eu crybwyll, fe geir problem fawr o ran yr ôl-groniad o geisiadau cymhelliant gwres adnewyddadwy sy'n atal pobl rhag buddsoddi yn y sector penodol hwnnw. Unwaith eto, rwy'n credu bod hwn yn faes y mae angen ymdrin ag ef, gyda, gobeithio, ymyrraeth gan y Llywodraeth, i gefnogi'r sector i sicrhau bod gan bobl yr hyder i wneud y buddsoddiadau sylweddol hynny.
Ond rwyf yn gobeithio y bydd ein dau welliant yn cael eu derbyn heno. Yn enwedig yr un ynghylch Wylfa Newydd, sy'n bwriadu buddsoddi mewn cymuned sydd bron â marw o eisiau'r buddsoddiad hwnnw i greu swyddi o safon gyda chyflogau da, a'r ail welliant yr ydym wedi ei gyflwyno ynghylch fferm wynt Hendy: Mae angen ail edrych arno, Gweinidog. Rwy'n gobeithio y byddwch yn rhoi'r hyder inni—. Rwy'n gweld eich bod yn ysgwyd eich pen gan ddweud na fyddwch yn gwneud hynny. Mae hynny'n anffodus iawn, a bydd pobl yn colli ffydd ac yn amau nad yw Gweinidogion yn glynu wrth y rheolau.
Can I call on Llyr Gruffydd to move amendments 4 and 5, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth?
Galwaf ar Llyr Gruffydd i gynnig gwelliannau 4 a 5, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth
Gwelliant 4—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw am ddatganoli yr holl bwerau dros ynni i Gymru yn llawn.
Gwelliant 5—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw am sefydlu Ynni Cymru i gyflymu'r gwaith o ddatblygu ynni adnewyddadwy yng Nghymru gyda ffocws cryf ar ynni cymunedol a pherchnogaeth y cyhoedd.
Amendment 4—Rhun ap Iorwerth
Add as new point at end of motion:
Calls for the full devolution of all powers over energy to Wales.
Amendment 5—Rhun ap Iorwerth
Add as new point at end of motion:
Calls for the establishment of Ynni Cymru to accelerate the development of renewable energy in Wales with a strong focus on community energy and public ownership.
Cynigiwyd gwelliannau 4 a 5.
Amendments 4 and 5 moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rydw i'n falch bod y cynnig ac anerchiad yr Ysgrifennydd Cabinet wedi cyfeirio at adroddiad 'Cynhyrchu Ynni yng Nghymru 2017', oherwydd mae hynny yn dweud llawer o'r stori wrthym ni: yn amlwg, bod 48 y cant o'r trydan yr ydym ni'n ei ddefnyddio yng Nghymru yn dod o ynni adnewyddadwy, a bod hynny wedi cynyddu 5 y cant. Mae hynny'n ddigon positif, wrth gwrs. Beth sy'n llai positif yw mai dim ond 751 MW o gapasiti ynni adnewyddadwy sy'n installed sydd wedi'i berchnogi yn lleol, gan y gymuned, sydd yn amlwg yn faes lle mae angen cryn waith arno fe, oherwydd nid yn unig yn awyddus i weld datblygiad ynni adnewyddadwy yr ŷm ni, ond rŷm ni eisiau gwneud yn siŵr bod perchnogaeth yr ynni yna yn y dwylo iawn. Mae 63,000 o brosiectau ynni adnewyddadwy o dan berchnogaeth leol ar un wedd, oes, ond wrth gwrs mae 94 y cant o'r rheini yn brosiectau solar PV ar doeon domestig. Nawr, mae hynny'n bositif, ond mae'n dangos cymaint o waith sydd ar ôl i'w wneud.
Mae gennym ni, fel rŷm ni wedi clywed, yr adnoddau naturiol, mae gennym ni'r cyfalaf naturiol yng Nghymru i fod yn un o'r gwledydd sy'n arwain y byd ar ynni adnewyddadwy. Y cwestiwn felly yw: pam nad ŷm ni'n arwain y byd? Beth sy'n ein dal ni nôl? Byddwn i'n dadlau bod y ddau welliant rŷm ni wedi rhoi gerbron y prynhawn yma yn trio tynnu sylw at hynny. Yn y lle cyntaf mae angen pwerau, wrth gwrs, i weithredu'r potensial hwnnw. Yn ail, mae angen yr ewyllys gwleidyddol, ond hefyd y modd a'r cyfrwng i wireddu'r potensial hwnnw. Rŷm ni'n galw am ddatganoli pwerau llawn dros ynni. Ni fyddai neb yn synnu ynglŷn â hynny, rydw i'n siŵr, ond mae e'n drawiadol bod agenda San Steffan yn y maes ynni yn symud i un cyfeiriad, ac ewyllys gwleidyddol y fan hyn yng Nghymru yn mynd i gyfeiriad gwahanol iawn. Rŷm ni wedi clywed cyfeiriad at ffracio, er enghraifft, sydd yn un enghraifft glir o hynny.
Mae'r diffyg pwerau yna yn ein dal ni nôl. Edrychwch chi ar forlyn llanw bae Abertawe: petai'r cyfrifoldebau dros ynni wedi'u datganoli, nid oes gen i ddim amheuaeth y byddai fe'n digwydd. Mae'n debyg y byddai naill ai wedi digwydd neu y byddai wrthi'n cael ei adeiladu ar hyn o bryd. Felly, os ydym ni o ddifri ynglŷn â gwireddu llawer o'n potensial, yna mae'n rhaid inni feddiannu'r pwerau i weithredu hynny ein hunain.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I'm pleased that the motion and the Cabinet Secretary referred to the 'Energy Generation in Wales 2017' report, because that tells us a great deal of the story: namely, that 48 per cent of the electricity that we use in Wales comes from renewable energy, and that's increased by 5 per cent. That's positive, of course. What's less positive is that only 751 MW of capacity of installed renewable energy is actually locally owned by the community. Clearly that's an area where some work needs to be done, because not only are we eager to see the development of renewable energy, but we also want to ensure that the ownership of that energy is in the right hands. Sixty-three thousand renewable energy projects are under local ownership in one sense, but 94 per cent of those are solar PV schemes on domestic roofs. That's positive, of course, but it does show how much work remains to be done.
As we've already heard, we do have the natural resources, we have the natural capital in Wales, to be a world leader in terms of renewable energy. The question therefore is: why aren't we leading the world? What's holding us back? I would argue that both amendments that we've put forward this afternoon try to highlight those issues. In the first place we need the powers to achieve that potential and to deliver it. Secondly, we need the political will, but also the means to deliver that potential, too. We're calling for full devolution of all energy powers. Nobody would be surprised about that, I'm sure, but it is striking that the Westminster agenda in energy is moving in one direction and the political will here in Wales is going in a very different direction. We've already heard reference to fracking, which is one clear example of that.
The absence of those powers holds us back. Look at the Swansea bay tidal lagoon: if the responsibility for energy had been devolved, I have no doubt that it would happen. It would either have happened already or it would be being constructed as we speak. So, if we are serious about achieving much of our potential, then we do have to take ownership of the powers in order to deliver that ourselves.
The Institute of Welsh Affairs in its Re-energising Wales project has demonstrated that greater ambition and immediate practical action are required to realise the vision for 100 per cent renewable energy, and these actions include upscaling energy efficiency. Of course, you will remember our manifesto pledge for a multibillion pound retrofitting scheme here in Wales. It also mentions how building regulations could significantly increase energy efficiency. You've referred to that, but of course Plaid Cymru was the only party in this Assembly that wasn't happy with the very modest improvement in the Part L regulations that this Government brought forward a few years ago, and now of course we're playing catch-up. Onshore windfarms, offshore windfarms and futureproofing electricity grids—it's all there in the Re-energising Wales work. And of course it isn't just the environmental focus, the economic one is clear as well, because those kinds of investments, according to the Institute of Welsh Affairs, could support some 20,000 jobs annually across Wales during a 15-year investment period, with nearly £7.5 billion in total Welsh GVA created as a result.
You mentioned—well, I mentioned Ynni Cymru. You mentioned the energy atlas, and I'll come to that in a minute. Ynni Cymru, of course, is I believe one way of developing that stronger focus on community-orientated energy development. I've said it before and I'm going to say it again, because every time I get up in these kinds of debates I'll be saying it: we need to move away from the hub-and-spoke model of energy generation to a more dispersed spider web, where energy is used as well as produced locally. That will give us the resilience, and it's happening in Germany, in the Netherlands, in Denmark and other countries and we need to move in that direction as well. I welcome the energy atlas. I think it will help us with mapping out and modelling the potential of renewable energy resources throughout Wales. That investment will enable strategic energy planning that will as well facilitate a bottom-up approach to energy in the longer term.
I'm running out of time, so I will address the amendments very quickly.
Dangosodd y Sefydliad Materion Cymreig yn ei brosiect Ail-egnïo Cymru bod angen mwy o uchelgais a gweithredu ymarferol ar unwaith er mwyn gwireddu'r weledigaeth ar gyfer 100 y cant o ynni adnewyddadwy, ac mae'r camau hyn yn cynnwys uwchraddio effeithlonrwydd ynni. Wrth gwrs, fe gofiwch chi ein haddewid maniffesto ar gyfer cynllun ôl-ffitio gwerth biliynau o bunnau yma yng Nghymru. Mae hefyd yn sôn am sut y gallai rheoliadau adeiladu gynyddu effeithlonrwydd ynni. Rydych chi wedi cyfeirio at hynny, ond wrth gwrs Plaid Cymru oedd yr unig blaid yn y Cynulliad hwn oedd yn anfodlon ar y gwelliant bach iawn yn y Rheoliadau Rhan L a gyflwynwyd rai blynyddoedd yn ôl gan y Llywodraeth hon, a bellach wrth gwrs rydym ni ar ei hôl hi. Ffermydd gwynt ar y tir, ffermydd gwynt ar y môr a diogelu dyfodol gridiau trydan—mae'r cyfan yn y gwaith Ail-egnïo Cymru. Ac wrth gwrs nid yw ynghylch y pwyslais amgylcheddol yn unig, mae'r pwyslais economaidd yn glir hefyd, oherwydd gallai'r mathau hynny o fuddsoddiadau, yn ôl y Sefydliad Materion Cymreig, gefnogi 20,000 o swyddi bob blwyddyn ledled Cymru yn ystod cyfnod buddsoddi 15 mlynedd, gyda chyfanswm gwerth ychwanegol gros ar gyfer Cymru o bron i £7.5 biliwn yn cael ei greu o ganlyniad.
Fe wnaethoch chi sôn—wel, fe soniais i am Ynni Cymru. Fe wnaethoch chi sôn am atlas ynni, a dof at hynny mewn munud. Mae Ynni Cymru, wrth gwrs, yn fy marn i, yn un ffordd o hybu mwy o bwyslais ar ddatblygiad ynni sy'n canolbwyntio ar y gymuned. Rwyf wedi ei ddweud o'r blaen ac fe'i dywedaf eto, oherwydd bob tro y byddaf yn codi yn y mathau hyn o ddadleuon fe fyddaf i'n dweud hyn: Mae angen inni symud oddi wrth y model prif ganolfan a lloerennau o gynhyrchu ynni a symud tuag at we pryf copyn fwy gwasgaredig, lle defnyddir ynni'n lleol yn ogystal â'i gynhyrchu'n lleol. Bydd hynny'n rhoi'r cydnerthedd inni, ac mae'n digwydd yn yr Almaen, yr Iseldiroedd, Denmarc a gwledydd eraill ac mae angen i ninnau symud i'r cyfeiriad hwnnw hefyd. Rwy'n croesawu'r atlas ynni. Rwy'n credu y bydd yn ein helpu ni i fapio a modelu potensial adnoddau ynni adnewyddadwy ledled Cymru. Bydd y buddsoddiad hwnnw yn galluogi cynllunio ynni strategol a fydd hefyd yn hwyluso ymagwedd o'r gwaelod i fyny tuag at ynni yn y tymor hwy.
Mae fy amser yn dod i ben felly fe soniaf am y gwelliannau yn gyflym iawn.
Jest i ymateb—wel, mi wnes i ymateb i'r gwelliant cyntaf rhyw bythefnos yn ôl. Nid ydw i'n gweld bod dim byd wedi newid ers hynny, felly gwnaf adael hynny.
O ran yr ail welliant, ar Wylfa, wel y peth olaf rydym ni eisiau yw bod niwclear yn rhan o'r mix ynni hirdymor. Yr holl bwrpas yw ein bod ni'n symud oddi wrth y model hub and spoke, fel roeddwn i'n ei ddweud gynnau, ac nid llyffetheirio cenhedlaeth arall i'r model yna. Felly, yn amlwg, rydym ni'n mynd i wrthwynebu'r gwelliant yna.
Ac ar y trydydd gwelliant, wel mae dim ond yn iawn, wrth gwrs, fod lleisiau lleol yn cael eu clywed mewn unrhyw drafodaethau o gwmpas penderfyniadau cynllunio, boed yn ynni neu'n unrhyw beth arall. Ac mae e hefyd yn iawn, wrth gwrs, ar ôl cydbwyso ffactorau gwahanol a'r ystyriaethau gwahanol, fod yr Ysgrifennydd Cabinet yn gwneud penderfyniad terfynol ar faterion sydd o arwyddocâd mwy na dim ond lleol—hynny yw, arwyddocâd cenedlaethol. Felly, mi fyddwn ni'n gwrthwynebu'r gwelliant yna hefyd.
Mae gennym ni'r adnoddau naturiol yma yng Nghymru, mae gennym ni gyfalaf naturiol, gadewch inni ei ddefnyddio fe mewn ffordd fydd yn dod â budd i'n pobl ni ac, wrth gwrs, yn bwysicach na dim byd arall, budd i genedlaethau'r dyfodol.
Just to respond—well, I did respond to the first amendment about a fortnight ago, and I don't see that anything's changed since that point, so I will leave that there.
In terms of the second amendment, on Wylfa, well, the last thing we want is that nuclear should be part of the long-term energy mix. The whole purpose is that we move away from the hub-and-spoke model, as I said earlier, and not shackle another generation to that model. So, clearly, we're going to oppose that amendment.
And on the third amendment, well, it's only right, of course, that local voices should be heard in any discussions around planning decisions, be it energy or anything else. And it's also right, of course, that having balanced the different factors and the different considerations, that the Cabinet Secretary should make a final decision on issues that have greater significance than simply the local—that is, they have national significance. So, we will also be opposing that amendment.
We do have the natural resources here in Wales, we have the natural capital, so let's use it in a way that brings benefits to our people and, most importantly, brings benefits for future generations.
I just want to speak very briefly in respect of the amendment that has been tabled by the Welsh Conservatives in respect of the Hendy windfarm. The Cabinet Secretary will be aware that she made a very similar decision to this earlier this year in respect of a windfarm application in my own constituency, in the Denbigh moors area, the Pant y Maen windfarm, which was subject to a planning application that was submitted to Denbighshire County Council. That application was refused, an appeal was made to the Welsh Government, and the inspectorate then produced a report that recommended refusal—very strongly recommended refusal. Other Welsh Government-sponsored bodies, including Cadw, also objected to the development on the basis that it would impact on the view from nearby Bronze Age barrows and burial mounds, and that it would have a devastating impact on the landscape of the nearby Clwydian range area of outstanding natural beauty as well. And yet, for some reason, the Welsh Government—or the Welsh Minister—decided that her view was different to that of the inspector, different to that of the local authority and, unfortunately, this windfarm is now going to be developed.
I appreciate the point that Llyr Gruffydd made about the need for a national strategy perspective from the Welsh Government from time to time on issues that are significant, but this is a very small windfarm that is being developed, just seven turbines—just seven individual turbines. It's not huge at all. You could hardly say that seven turbines individually are of strategic importance nationally in the same way that Wylfa Newydd or a much more sizeable offshore windfarm, like the Gwynt y Môr windfarm, might be. So I am concerned that this is riding roughshod, frankly, over local democracy.
I think that the people in the area of the Hendy windfarm are facing now precisely the same sort of scenario. I don't think that it's appropriate and I think we need a planning system that is much more balanced and much more reflective of local people's views. So I would urge the Welsh Government to look again at the Hendy windfarm decision. We've already had one wrong, what we don't want are two, three, four, five or many others in the future. Let's get this right, let's sort the balance in the system out, so that we can have some confidence in it going forward. [Interruption.] I'll take the intervention.
Hoffwn i siarad yn fyr ynghylch y gwelliant a gyflwynwyd gan y Ceidwadwyr Cymreig ynglŷn â fferm wynt Hendy. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol ei bod hi wedi gwneud penderfyniad tebyg i hwn yn gynharach eleni ynglŷn â chais fferm wynt yn fy etholaeth i, yn ardal Mynydd Hiraethog, fferm wynt Pant y Maen, a oedd yn destun cais cynllunio a gafodd ei gyflwyno i Gyngor Sir Ddinbych. Gwrthodwyd y cais hwnnw, gwnaed apêl i Lywodraeth Cymru, ac yna lluniwyd adroddiad gan yr arolygiaeth a oedd yn argymell gwrthod y cais—argymhelliad cryf iawn i wrthod. Roedd cyrff eraill a noddir gan Lywodraeth Cymru, gan gynnwys Cadw, hefyd yn gwrthwynebu'r datblygiad ar y sail y byddai'n effeithio ar yr olygfa o feddrod o'r Oes Efydd a thomenni claddu gerllaw, ac y byddai'n cael effaith ddinistriol ar dirwedd bryniau Clwyd gerllaw, ardal o harddwch naturiol eithriadol hefyd. Ac eto, am ryw reswm, penderfynodd Llywodraeth Cymru—neu Weinidog Cymru—fod ei barn yn wahanol i un yr arolygydd, yn wahanol i un yr awdurdod lleol ac, yn anffodus, mae'r fferm wynt hon bellach yn mynd i gael ei datblygu.
Rwy'n gwerthfawrogi'r pwynt hwnnw a wnaeth Llyr Gruffydd am yr angen am bersbectif strategaeth genedlaethol gan Lywodraeth Cymru o bryd i'w gilydd ar faterion arwyddocaol, ond fferm wynt fach iawn yw hon sy'n cael ei datblygu, dim ond saith tyrbin—dim ond saith tyrbin unigol. Nid yw'n enfawr o gwbl. Go brin y gallech chi ddweud bod saith tyrbin unigol o bwysigrwydd strategol cenedlaethol yn yr un modd ag y byddai Wylfa Newydd neu fferm wynt sylweddol, megis fferm wynt Gwynt y Môr. Felly yr wyf yn bryderus mai sathru democratiaeth leol dan draed yw hyn a dweud y gwir.
Rwy'n credu bod y bobl yn ardal fferm wynt Hendy yn wynebu'r un math o sefyllfa yn union. Nid wyf i'n credu bod hyn yn briodol ac rwy'n credu bod arnom ni angen system gynllunio sy'n llawer mwy cytbwys ac sy'n adlewyrchu safbwyntiau pobl leol yn well o lawer. Felly fe fyddwn i'n annog Llywodraeth Cymru i edrych eto ar y penderfyniad ynghylch fferm wynt Hendy. Rydym ni eisoes wedi cael un yn anghywir, yr hyn nad ydym ni eisiau ei weld yw dau, tri, pedwar, pump neu lawer mwy yn y dyfodol. Gadewch i ni gael hyn yn iawn, gadewch inni ddatrys y cydbwysedd yn y system, fel y gallwn gael rhywfaint o ffydd wrth inni symud ymlaen. [Torri ar draws.] Derbyniaf yr ymyriad.
Can I agree with the comments—
A gaf i gytuno â'r sylwadau —
I'll decide whether you take an intervention. Russell George.
Fi sy'n penderfynu pa un a fyddwch chi'n derbyn ymyriad. Russell George.
Thank you, Deputy Presiding Officer.
Can I agree with the view that it's riding roughshod over the local community? This doesn't do anything for local democracy, when the Minister rides roughshod over the views of the local authority and the inspector as well. But could I specifically ask, when the Minister does respond to this particular amendment, that she also addresses the concerns about works being undertaken today that haven't yet had the proper permissions? And perhaps that needs to be reflected in the Minister's comments on this issue as well.
Diolch, Dirprwy Lywydd.
A gaf i gytuno â'r farn mai sathru'r gymuned leol dan draed yw hyn? Nid yw hyn yn gwneud unrhyw les i ddemocratiaeth leol, pan fo'r Gweinidog yn sathru barn yr awdurdod lleol a'r arolygydd dan draed hefyd. Ond a gaf i ofyn yn benodol, pan fydd y Gweinidog yn ymateb i'r gwelliant arbennig hwn, ei bod hi hefyd yn ymdrin â'r pryderon ynghylch gwaith sy'n cael ei wneud heddiw nad yw hyd yn hyn wedi cael yr hawliau priodol? Ac efallai fod angen i hynny gael ei adlewyrchu yn sylwadau'r Gweinidog ar y mater hwn hefyd.
I think it is incumbent upon the Minister to try to consider whether those works that are proceeding have the relevant permissions. Clearly, if they haven't, then they should cease forthwith. And I think that we have a Cabinet Secretary who has listened on many occasions to arguments that have been made by the Welsh Conservatives and taken forward decisions on the basis of the discussions that she's had with us, and I do hope that we are knocking on an open door today in respect of this decision too.
Rwy'n credu ei bod yn ddyletswydd ar y Gweinidog i geisio ystyried pa un a yw'r gwaith hwn sydd yn mynd rhagddo wedi cael y caniatâd perthnasol. Yn amlwg, os nad oes caniatâd wedi ei roi, yna fe ddylen nhw roi'r gorau iddi ar unwaith. Ac rwy'n credu bod gennym ni Ysgrifennydd y Cabinet sydd wedi gwrando ar lawer achlysur ar ddadleuon y Ceidwadwyr Cymreig ac wedi gwneud penderfyniadau ar sail y trafodaethau a gafodd hi gyda ni, ac rwy'n gobeithio ein bod ni'n curo ar ddrws agored o ran y penderfyniad hwn heddiw hefyd.
The Cabinet Secretary will know very well that I oppose the whole thrust of the Government's energy policy as an exercise in futility, because even if she were to succeed in all her objectives, what we gain in Wales is massively swamped by what's happening in the rest of the world. Meanwhile, the price of this policy is being paid for by the electricity consumers and taxpayers in Wales, and we've just heard of the effects that will be felt in the countryside of these windfarms—these excrescences that are being dotted around all over the hills of Wales. I drove down from Aberdyfi through mid Wales at the weekend and almost everywhere on the skyline you see these eyesores.
In addition to the points, which I totally agree with, that have been raised already by Andrew R.T. Davies and Darren Millar, I would like to ask why it is that the Hendy windfarm has been treated in a different way from that at Rhoscrowther in Pembrokeshire, where the same planning considerations arose. That was only five turbines; Hendy is seven. Rhoscrowther was turned down on the basis of its visual impact and the effect on the landscape. At Llandegley Rocks near the Hendy windfarm, you've got unspoilt landscape, scheduled ancient monuments, internationally important palaeontology of the Llandegley Rocks, it's the source of the River Edw, there's a huge starling roost there—2,000 to 3,000 starlings, a conservation species—which the developers plan to fell, and there are listed buildings very close to the site.
I agree entirely with the point that Darren Millar made that the effect upon the landscape—and let's not forget that one of the principal assets for mid Wales is its tourist potential—is wholly disproportionate to the gain in terms of the Government's energy policy. It's a relatively small project, and looking at this in a global context, it is totally insignificant. And I can't understand, therefore, why the Cabinet Secretary has decided to allow this to go ahead, when it can be of no gain practically to anybody other than the developers themselves, and I don't think that that is a sensible basis upon which Governments should take these decisions.
But I want to address now the wider considerations that the Government's energy policy brings up. Now, it would disappoint the Cabinet Secretary if I didn't mention China in this speech. As she constantly points out to me, this is something that I always raise and she's absolutely right, because I want to make this point again: China has 993 GW of capacity for generating electricity, and they have currently under construction another 259 GW of coal-fired power stations, principally. That's a 25 per cent increase on their current capacity; that is six times the entire generating capacity of the United Kingdom. If we close down the entire United Kingdom economy, of course we would cut our carbon emissions to a very small percentage, but China would, in the course of however long these new power stations take to build—five to 10 years—have made up for that reduction by six times. So, anything that we do in Wales that is responsible for only a minute fraction of 1 per cent of global emissions will be completely irrelevant in the debate on global warming.
I'd like to read from a BBC article on its website only in September:
'Building work has restarted at hundreds of Chinese coal-fired power stations, according to an analysis of satellite imagery...259 gigawatts of new capacity are under development'.
So, this is something that has achieved considerable publicity, and I think it wholly undermines the whole argument for renewables at vast subsidies that are paid for by ordinary people, and Wales is the poorest part of the United Kingdom. There are 291,000 households in fuel poverty—the Government's own figures—that's 23 per cent of the households in Wales. People can't afford to pay these increases. The Office for Budget Responsibility last spring revealed in its economic and fiscal outlook that environmental levies this year will cost, throughout the United Kingdom, £11.3 billion. That's a rise of £2 billion over the last financial year. It goes on to say that the increase of £2 billion represents a rise in average electricity bills of about 5 per cent, so that's twice the rate of inflation. This is planned to go on and on and on each year for the foreseeable future until in 2030 it's estimated that at least a third of all electricity bills will be accounted for by environmental levies. So, the Government's policy is an exercise in futility, and the people who are really paying the price are those at the bottom of the income scale, whom I would have thought the Labour Party would have had an interest in helping rather than making their lives more difficult.
Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod yn iawn fy mod i'n gwrthwynebu holl fyrdwn polisi ynni'r Llywodraeth gan ei fod yn ymdrech ofer, oherwydd hyd yn oed petai hi'n llwyddo yn ei holl amcanion, mae'r hyn yr ydym ni yng Nghymru yn ei ennill yn cael ei lethu gan yr hyn sy'n digwydd yng ngweddill y byd. Yn y cyfamser, mae pris y polisi hwn yn cael ei dalu gan ddefnyddwyr trydan a threthdalwyr yng Nghymru, ac rydym ni newydd glywed am yr effeithiau y bydd y ffermydd gwynt hyn yn eu cael yng nghefn gwlad—gordyfiannau sy'n cael eu gwasgaru dros fryniau Cymru. Gyrrais i lawr o Aberdyfi drwy'r canolbarth dros y Sul, a bron ym mhob man ar y gorwel mae'r pethau hyll hyn i'w gweld.
Yn ychwanegol at y pwyntiau, yr wyf yn cytuno'n llwyr â nhw, a godwyd eisoes gan Darren Millar ac Andrew R.T. Davies, fe hoffwn i ofyn pam y cafodd fferm wynt Hendy ei thrin yn wahanol i'r un yn Rhoscrowdder yn sir Benfro, lle cododd yr un ystyriaethau cynllunio. Dim ond pum tyrbin oedd yn hon; saith yn Hendy. Cafodd Rhoscrowdder ei gwrthod ar sail ei heffaith weledol a'r effaith ar y dirwedd. Yng Nghreigiau Llandeglau ger fferm wynt Hendy, mae gennych chi dirwedd heb ei difetha, henebion rhestredig, paleontoleg ryngwladol bwysig Creigiau Llandeglau a tharddle afon Edw. Mae clwyd enfawr yno—2,000 i 3,000 o ddrudwyod, sef rhywogaeth gadwraeth—y mae'r datblygwyr yn cynllunio i'w thynnu i lawr, a cheir adeiladau rhestredig yn agos iawn at y safle.
Rwy'n cytuno'n llwyr â'r pwynt a wnaeth Darren Millar sef bod yr effaith ar y dirwedd—a gadewch inni beidio ag anghofio mai un o brif asedau'r canolbarth yw ei photensial o ran twristiaeth—yn gwbl anghymesur i'r hyn gaiff ei ennill o ran polisi ynni'r Llywodraeth. Mae'n brosiect cymharol fach, ac wrth edrych ar hwn mewn cyd-destun byd-eang, mae'n gwbl ddibwys. Ac nid wyf yn deall, felly, pam mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi penderfynu gadael i hwn fynd rhagddo, pan nad all fod o unrhyw fantais ymarferol i neb heblaw'r datblygwyr eu hunain, ac nid wyf yn credu bod hynny'n sail synhwyrol ar gyfer penderfyniadau llywodraethau.
Ond rwyf i eisiau ymdrin yn awr â'r ystyriaethau ehangach y mae polisi ynni'r Llywodraeth yn eu codi. Fe fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn cael ei siomi pe na fyddwn yn sôn am Tsieina yn yr araith hon. Mae hi'n fy atgoffa'n gyson fod hyn yn rhywbeth yr wyf yn ei godi o hyd ac mae hi'n hollol iawn, oherwydd rwyf am wneud y pwynt hwn eto: Mae gan Tsieina gapasiti o 993 GW i gynhyrchu trydan, ac mae ganddyn nhw ar hyn o bryd 259 GW o orsafoedd pŵer glo yn bennaf yn cael eu hadeiladu. Mae hynny'n gynnydd o 25 y cant ar y capasiti presennol; mae hynny chwe gwaith capasiti cynhyrchu cyfan y Deyrnas Unedig. Pe byddem ni'n cau economi'r Deyrnas Unedig gyfan i lawr, wrth gwrs fe fyddem ni'n torri ein hallyriadau carbon lawr i ganran fechan iawn, ond byddai Tsieina, yn ystod cyfnod adeiladu'r gorsafoedd pŵer newydd hyn, sef—pump i 10 mlynedd—wedi gwneud yn iawn am y gostyngiad hwnnw chwe gwaith drosodd. Felly, mae unrhyw beth a wnawn ni yng Nghymru sy'n gyfrifol am ddim ond rhan fach iawn o 1 y cant o'r allyriadau byd-eang, yn gwbl amherthnasol yn y ddadl ar gynhesu byd-eang.
Fe hoffwn i ddarllen rhan o erthygl ar wefan y BBC ym mis Medi:
Mae gwaith adeiladu wedi ailgychwyn ar gannoedd o orsafoedd pŵer glo yn Tsieina, yn ôl dadansoddiad o ddelweddau lloeren... 259 gigawat o gapasiti newydd yn cael eu datblygu.
Felly, mae hyn yn rhywbeth sydd wedi ennyn llawer o gyhoeddusrwydd, ac rwy'n credu ei fod yn tanseilio'n gyfan gwbl yr holl ddadl dros ynni adnewyddadwy drwy gymorthdaliadau helaeth y telir amdanyn nhw gan bobl gyffredin, a Chymru yw rhan dlotaf y Deyrnas Unedig. Ceir 291,000 o aelwydydd yn dioddef tlodi tanwydd—ffigurau'r Llywodraeth ei hun—dyna 23 y cant o aelwydydd Cymru. Ni all pobl fforddio talu'r codiadau hyn. Datgelodd y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol y gwanwyn diwethaf, yn ei rhagolygon economaidd a chyllidol, y bydd ardollau amgylcheddol eleni yn costio, ledled y Deyrnas Unedig, £11.3 biliwn. Mae hynny'n gynnydd o £2 biliwn dros y flwyddyn ariannol ddiwethaf. Aiff ymlaen i ddweud bod y cynnydd o £2 biliwn yn cynrychioli cynnydd mewn biliau trydan o tua 5 y cant ar gyfartaledd, felly mae hynny ddwywaith cyfradd chwyddiant. Bwriedir i hyn fynd ymlaen ac ymlaen ac ymlaen bob blwyddyn hyd y gellir rhagweld tan y flwyddyn 2030 pryd yr amcangyfrifir y bydd o leiaf traean o holl filiau trydan yn cael eu talu drwy ardollau amgylcheddol. Felly, gwaith ofer yw polisi'r Llywodraeth, a'r bobl sydd mewn gwirionedd yn talu'r pris yw'r rhai ar waelod y raddfa incwm, y rhai a dybiwn i y byddai'r Blaid Lafur eisiau eu helpu yn hytrach na gwneud eu bywydau yn fwy anodd.
I welcome the Welsh Government’s 'Energy Generation in Wales 2017' report. The report highlights the mountain we have to climb if we are to reduce Wales’s emissions by at least 80 per cent over the next 30 years. It is essential for our future survival that we meet these targets. As set out in the Paris agreement, reducing emissions was vital if we were to keep global warming below 1.5 degrees compared with pre-industrial levels, with an upper limit of 2 degrees. However, the Intergovernmental Panel on Climate Change reported last month that we would meet the 1.5 degree threshold in the next 10 years.
Unless we take drastic, immediate action, the world is heading for a 3 to 4 degree rise in global temperatures. Not a single member of the G20 is taking sufficient action to tackle global warming. And this is not helped by those who still believe climate change is a myth. At the weekend, the leader of the world’s largest economy, America, still clung to his woefully mistaken belief that the concept of global warming was created by and for the Chinese in order to make US manufacturing non-competitive. This in spite of massive loss of life to climate-related events in the past 12 months. Unless we take drastic, immediate action, deadly forest fires, catastrophic hurricanes and devastating floods will be the least of our problems. Even with a 2 degree rise in global temperatures, we will see entire countries disappear below the rising ocean, a 50 per cent increase in wildfires across Europe and millions of people displaced. We have to act now and we have to act fast.
As the 'Energy Generation in Wales' report highlights, 78 per cent of Welsh energy production comes from fossil fuels. If our planet is to survive relatively unscathed, then we need to reduce that to zero over the coming decades.
We need a true mix of renewables—solar panels and tidal power, but the answer doesn't lie in large-scale wind or solar farms. We need to move to a decentralised energy grid where every home, every village, every town and city produces its own energy.
Technology will be the key to averting a global catastrophe. Already we are seeing our homes become more energy efficient, light-emitting diode lighting uses 100 times less energy. Our appliances are now achieving power efficiency rates of 95 per cent. New homes are so well insulated they rarely need heating.
However, transport remains our biggest challenge. We need to move to all electric and hydrogen-fuelled vehicles a lot sooner that the UK Government’s target of 2050. Because of Wales’s geography, public transport will never replace all demand for personal transport. We therefore have to ensure that we replace the car, the lorry and the van with clean alternatives. But that is going to require significant investment in infrastructure, investment that we must make and must make now if we are to stand any chance of surviving our changing climate. Diolch yn fawr.
Rwy'n croesawu adroddiad 'Cynhyrchu ynni yng Nghymru 2017' Llywodraeth Cymru. Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at y mynydd y mae'n rhaid inni ei ddringo os ydym ni i leihau allyriadau Cymru o leiaf 80 y cant dros y 30 mlynedd nesaf. Mae'n hanfodol ein bod ni'n cyrraedd y targedau hyn er mwyn goroesi yn y dyfodol. Fel y nodir yng nghytundeb Paris, mae lleihau allyriadau yn hanfodol os ydym ni i gadw cynhesu byd-eang o dan 1.5 gradd o'i gymharu â lefelau cyn-ddiwydiannol, gyda therfyn uchaf o 2 radd. Fodd bynnag, nododd y Panel Rhynglywodraethol ar Newid yn yr Hinsawdd fis diwethaf y byddem ni'n cyrraedd y trothwy 1.5 gradd yn ystod y 10 mlynedd nesaf.
Os na fyddwn yn cymryd camau gweithredu llym ar unwaith, bydd y tymheredd byd-eang yn cynyddu 3 i 4 gradd. Nid oes un aelod o'r G20 yn cymryd digon o gamau i fynd i'r afael â chynhesu byd-eang. Ac nid yw'r bobl sy'n dal i gredu mai myth yw newid yn yr hinsawdd yn helpu o gwbl. Dros y penwythnos, roedd arweinydd economi fwyaf y byd, America, yn dal i gredu'n druenus o gyfeiliornus bod y cysyniad o gynhesu byd-eang wedi ei greu gan y Tsieineaid ac ar eu cyfer nhw i wneud gweithgynhyrchu'r Unol Daleithiau yn anghystadleuol. Mae hyn er gwaethaf y bywydau a gollwyd i ddigwyddiadau sy'n gysylltiedig â'r hinsawdd yn y 12 mis diwethaf. Oni bai ein bod ni'n cymryd camau llym, ar unwaith, tanau coedwig marwol, corwyntoedd trychinebus a llifogydd dinistriol fydd y lleiaf o'n problemau. Hyd yn oed â chynnydd o 2 radd mewn tymereddau byd-eang, byddwn yn gweld gwledydd cyfan yn diflannu o dan y cefnfor sy'n codi, cynnydd o 50 y cant mewn tanau gwyllt ar draws Ewrop a miliynau o bobl wedi'u dadleoli. Mae'n rhaid inni weithredu yn awr, ac mae'n rhaid inni weithredu'n gyflym.
Fel y mae'r adroddiad 'Cynhyrchu ynni yng Nghymru' yn amlygu, mae 78 y cant o gynhyrchu ynni yng Nghymru yn dod o danwydd ffosil. Os yw ein planed ni i oroesi heb lawer o niwed, yna mae angen inni leihau hynny i ddim dros y degawdau nesaf.
Mae angen cymysgedd gwirioneddol o ynni adnewyddadwy arnom—paneli solar ac ynni'r llanw, ond nid ffermydd gwynt na ffermydd solar ar raddfa fawr yw'r ateb. Mae angen inni symud i grid ynni datganoledig lle mae pob cartref, pob pentref, pob tref a dinas yn cynhyrchu eu hynni eu hunain.
Bydd technoleg yn allweddol i osgoi trychineb byd-eang. Rydym ni eisoes yn gweld ein cartrefi yn dod yn fwy effeithlon o ran ynni, mae goleuadau deuod allyrru golau yn defnyddio 100 gwaith yn llai o ynni. Mae ein cyfarpar bellach yn cyflawni cyfraddau effeithlonrwydd pŵer o 95 y cant. Mae cartrefi newydd wedi'u hinsiwleiddio mor dda, anaml y mae angen eu gwresogi.
Fodd bynnag, trafnidiaeth yw ein her fwyaf o hyd. Mae angen inni newid i gerbydau trydan a thanwydd hydrogen yn llawer cynt na tharged 2050 Llywodraeth y DU. Oherwydd daearyddiaeth Cymru, ni fydd trafnidiaeth gyhoeddus byth yn disodli'r holl alw am drafnidiaeth bersonol. Mae'n rhaid inni sicrhau felly ein bod yn disodli'r car, y lori a'r fan â dewisiadau amgen glân. Ond i gyflawni hynny bydd angen buddsoddiad sylweddol mewn seilwaith, buddsoddiad y mae'n rhaid inni ei wneud ac y mae'n rhaid inni ei wneud yn awr os ydym ni i gael unrhyw obaith o oroesi'r newid yn yr hinsawdd. Diolch yn fawr.
Thank you. Can I now call the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs to reply to the debate? Lesley Griffiths.
Diolch. A gaf i yn awr alw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig i ymateb i'r ddadl? Lesley Griffiths.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and I'd like to thank Members for their contributions. I think it's very clear that we do need to reconsider Wales's historic role in supporting the wider UK energy system. I mentioned in my opening remarks the recent low-carbon delivery plan consultation, and that really made clear that we do need to fundamentally change our approach to power, heat and transport in order that we meet our decarbonisation objectives, in ways that achieve benefits for the people of Wales. And I don't doubt that this will need very difficult decisions, and I think it needs not just national leadership, but also local leadership too.
We've got to take some bold decisions around building efficiency and futureproofing our building stock, and we also need to help businesses take a longer term investment approach to energy efficiency projects. And I think we also need to help them recognise that decarbonisation also provides opportunities and our economic action plan prioritises the decarbonisation call to action and the regional approach to its delivery, which will really fit well with our regional energy planning work.
On generation, our currently reliant on gas I really think puts us at a risk of missing our carbon target. I mentioned that we currently host 19 per cent of the UK’s gas-fired electricity generation but use only 5 per cent. So, given our responsibility for carbon, I believe that Wales should have complete control over the consenting and deployment of energy in Wales, as we called for in the negotiations for the Wales Act in 2017.
The marine sector is working really hard to persuade the UK Government that it’s worth backing and has a strong fit with their industrial strategy. I’m absolutely committed to working with partners to develop lagoon technologies in Wales and to also consider the case for supporting a new private sector-led project.
Overall, the future of our thriving renewable energy industry must be secured if we are to meet our renewable target. So, I do continue to lobby the UK Government to increase levels of investment in renewables. I’ve raised concerns about the exclusion of onshore wind, of which Members will be aware, which is the lowest cost form of generation, and also solar technologies from contracts for difference, the proposed closure of the feed-in tariff and the lack of funding to support wave and tidal technologies. I really do think that the UK Government must take some swift decisions regarding future support for small-scale renewables.
I believe that achieving 100 per cent of renewable energy generation would be extremely challenging. I think it would risk us, if we were relying on our neighbours, being able to keep the lights on in Wales. I’m sure that Members here would share my concerns about putting Wales in that position.
We will need significant investment in energy generation and networks in order to deliver our carbon targets in Wales. However, I think by doing it smarter, we can avoid unnecessary expense. Robust development plans can provide a basis for investment by grid operators to support clear future need. We’re also working to support energy planning to ensure appropriate developments are supported in national, regional and local plans.
If I can just turn to the amendments. We will be opposing amendment 1 brought forward by Neil McEvoy. As we’ve made very clear, nuclear is absolutely part of the energy mix. We will be accepting amendment 2 in the name of the Welsh Conservatives. We’ve invested significant time and resource into a comprehensive programme of support to maximise the potential lasting legacy from Wylfa Newydd. We will be opposing amendment 3. Members should be aware that Welsh Government can’t reconsider the decisions. I can pass no further comment. We’ve provided consistent support to communities as a vital part of energy development in Wales and anyone who wishes to question the decision on Hendy windfarm and the reasoning behind it, and the decision letter is there for people to see, can do it through the court.
The two amendments from Plaid Cymru—we will be opposing both. I mentioned that we've consistently fought for full powers over energy developments in Wales. However, we are part of a joined-up UK and global energy system and I think we have to recognise the way the system is funded and regulated.
In relation to amendment 5, you’ll be aware that, in discussions with Plaid Cymru, I did look at establishing an energy company for Wales. We had that recent call for evidence, which I’m sure Members are aware of, and we didn’t feel there was sufficient clarity on the purpose of what that energy company would do. But I’m very happy—I'm aware that Llyr is now taking this forward along with the energy atlas. I’d be very happy to have future discussions about it, if you can bring forward more clarity on how, really, it would benefit the investment that would be required to bring it forward.
I'd like to thank everybody—
Diolch, Dirprwy Lywydd, a hoffwn ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau. Rwy'n credu ei bod yn glir iawn bod angen inni ailystyried rhan hanesyddol Cymru o ran cefnogi system ynni ehangach y DU. Soniais yn fy sylwadau agoriadol am yr ymgynghoriad diweddar ar y cynllun cyflawni carbon isel, a gwnaeth hwnnw hi'n glir iawn bod angen i ni newid yn sylfaenol ein hymagwedd at bŵer, gwres a chludiant er mwyn inni gyflawni ein hamcanion datgarboneiddio, mewn ffyrdd sy'n sicrhau manteision i bobl Cymru. Ac nid wyf i'n amau y bydd angen gwneud penderfyniadau anodd iawn, a chredaf bod angen arweinyddiaeth genedlaethol ar hyn, yn ogystal ag arweinyddiaeth leol hefyd.
Mae'n rhaid inni wneud rhai penderfyniadau beiddgar ynghylch datblygu effeithlonrwydd a sicrhau bod ein stoc adeiladau yn addas ar gyfer y dyfodol, ac mae angen inni helpu busnesau i ddefnyddio dull buddsoddi hirdymor o ymdrin â phrosiectau effeithlonrwydd ynni. A chredaf hefyd bod angen inni helpu i gydnabod bod datgarboneiddio hefyd yn cynnig cyfleoedd ac mae ein cynllun gweithredu economaidd yn rhoi blaenoriaeth i'r alwad i weithredu ar ddatgarboneiddio a'r dull rhanbarthol o'i ddarparu, a fydd mewn gwirionedd yn cyd-fynd yn dda â'n gwaith cynllunio rhanbarthol.
O ran cynhyrchu, mae'r ffaith ein bod ni ar hyn o bryd yn ddibynnol ar nwy, rwy'n credu, yn ein rhoi ni mewn perygl o fethu ein targed carbon. Soniais ein bod ni ar hyn o bryd yn cynnal 19 y cant o'r cynhyrchiant trydan gan ddefnyddio nwy yn y DU ond dim ond yn defnyddio 5 y cant. Felly, o gofio ein cyfrifoldeb carbon, rwy'n credu y dylai Cymru fod â rheolaeth lwyr dros gydsynio a defnyddio ynni yng Nghymru, ac fe wnaethom ni alw am hyn yn y negodiadau ar gyfer Deddf Cymru yn 2017.
Mae'r sector morol yn gweithio'n galed iawn i ddarbwyllo Llywodraeth y DU ei bod yn werth ei gefnogi ac mae'n cyd-fynd yn gryf â'i strategaeth ddiwydiannol. Rwy'n gwbl ymrwymedig i weithio gyda phartneriaid i ddatblygu technolegau morlyn yng Nghymru a hefyd i ystyried yr achos dros gefnogi prosiect newydd a arweinir gan y sector preifat.
Yn gyffredinol, mae'n rhaid sicrhau dyfodol i'n diwydiant ynni adnewyddadwy ffyniannus os ydym ni i gyrraedd ein targed adnewyddadwy. Felly, rwy'n parhau i lobïo Llywodraeth y DU i gynyddu lefelau'r buddsoddiad mewn ynni adnewyddadwy. Rydym ni wedi codi pryderon ynghylch eithrio gwynt ar y tir, y bydd yr Aelodau'n ymwybodol ohono, sef y math cost isaf o gynhyrchu, a hefyd technolegau solar o gontractau ar gyfer gwahaniaeth, y bwriad i gau'r tariff cyflenwi trydan a'r diffyg arian i gefnogi technolegau tonnau a llanw. Rwy'n credu mewn gwirionedd bod yn rhaid i Lywodraeth y DU gymryd rhai penderfyniadau cyflym o ran cymorth yn y dyfodol ar gyfer ynni adnewyddadwy ar raddfa fach.
Rwy'n credu y byddai cyflawni 100 y cant o gynhyrchu ynni adnewyddadwy yn heriol iawn. Rwy'n credu y byddai perygl, pe byddem yn dibynnu ar ein cymdogion, na fyddem yn gallu cadw'r goleuadau ynghyn yng Nghymru. Rwy'n siŵr y byddai'r Aelodau yn y fan yma yn rhannu fy mhryderon ynghylch rhoi Cymru yn y sefyllfa honno.
Bydd angen inni fuddsoddi'n sylweddol mewn dulliau cynhyrchu a rhwydweithiau ynni er mwyn cyflawni ein targedau allyriadau carbon yng Nghymru. Fodd bynnag, rwy'n credu wrth ei wneud yn fwy clyfar, y gallwn osgoi'r gost ddiangen. Gall cynlluniau datblygu cadarn ddarparu sail ar gyfer buddsoddiad gan weithredwyr grid i gefnogi'r angen clir yn y dyfodol. Rydym ni hefyd yn gweithio i gefnogi cynllunio ynni i sicrhau bod datblygiadau priodol yn cael eu cefnogi mewn cynlluniau cenedlaethol, rhanbarthol a lleol.
Os caf i gyfeirio at y gwelliannau. Byddwn ni'n gwrthwynebu gwelliant 1 a gyflwynwyd gan Neil McEvoy. Fel yr ydym ni wedi'i gwneud yn glir iawn, mae niwclear yn sicr yn rhan o'r gymysgedd ynni. Byddwn ni'n derbyn gwelliant 2 yn enw Ceidwadwyr Cymru. Rydym ni wedi buddsoddi cryn dipyn o amser ac adnoddau mewn rhaglen gynhwysfawr o gymorth i elwa i'r eithaf ar botensial gwaddol parhaol o Wylfa Newydd. Byddwn yn gwrthwynebu gwelliant 3. Dylai'r Aelodau fod yn ymwybodol na all Llywodraeth Cymru ailystyried y penderfyniadau. Ni allaf roi unrhyw sylw pellach. Rydym ni wedi darparu cefnogaeth gyson i gymunedau fel rhan hanfodol o ddatblygu ynni yng Nghymru a gall unrhyw un sy'n dymuno cwestiynu'r penderfyniad ar fferm wynt Hendy a'r rhesymau y tu ôl iddo, ac mae'r llythyr penderfyniad yno i bobl ei weld, wneud hynny drwy'r llys.
Y ddau welliant gan Blaid Cymru—byddwn ni'n gwrthwynebu'r ddau. Soniais ein bod yn gyson wedi ymladd am bwerau llawn dros ddatblygiadau ynni yng Nghymru. Fodd bynnag, rydym ni'n rhan o DU gydgysylltiedig a system ynni fyd-eang ac rwy'n credu bod yn rhaid inni gydnabod y ffordd y caiff y system ei hariannu a'i rheoleiddio.
O ran gwelliant 5, byddwch yn ymwybodol, mewn trafodaethau gyda Phlaid Cymru, i mi edrych ar sefydlu cwmni ynni i Gymru. Cawsom yr alwad am dystiolaeth honno yn ddiweddar, ac rwy'n siŵr bod yr Aelodau yn ymwybodol o hynny, ac nid oeddem o'r farn bod digon o eglurder o ran diben ar yr hyn y byddai'r cwmni ynni hwnnw yn ei wneud. Ond rwy'n barod iawn—rwy'n ymwybodol bod Llŷr yn awr yn bwrw ymlaen â hyn ynghyd â'r atlas ynni. Byddwn i'n barod iawn i gael trafodaethau yn y dyfodol am y peth, os allwch chi roi mwy o eglurder ar sut, mewn gwirionedd, y byddai o fudd i'r buddsoddiad y byddai ei angen i'w ddwyn ymlaen.
Hoffwn i ddiolch i bawb—
Would the Cabinet Secretary give way?
A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn fodlon ildio?
Yes.
Ydw.
Thank you. Would the Cabinet Secretary possibly have discussions with the Scottish Government colleagues? They have recently produced quite an extensive report on the idea of a national energy company for Scotland, which could indeed be a model for us in Wales.
Diolch. A fyddai Ysgrifennydd y Cabinet o bosibl yn cael trafodaethau â chydweithwyr yn Llywodraeth yr Alban? Maen nhw, yn ddiweddar, wedi cynhyrchu adroddiad eithaf helaeth ar y syniad o gwmni ynni cenedlaethol ar gyfer yr Alban, a allai yn wir fod yn fodel i ni yng Nghymru.
Yes, I have actually seen the report, Adam Price, but, yes, of course, I'd be very happy to have that discussion with colleagues in Scotland. But as I say, when we looked at it initially—I think it was about a year ago, but maybe a little bit more—we just thought that the significant investment that was needed couldn't be justified. But I'm very happy to continue to have those discussions. I will of course ask officials to look into the accusations, by, I think it was, two or three Welsh Conservative Members, that work's currently under way at Hendy. That's not my understanding, but of course I will ask officials to look into that for me, and just thank Members for their interest in energy and their contributions today. Diolch.
Ie, rwyf wedi gweld yr adroddiad, mewn gwirionedd, Adam Price, ond byddwn, wrth gwrs, byddwn yn barod iawn i drafod hynny gyda chydweithwyr yn yr Alban. Ond fel y dywedais, pan yr edrychasom ni ar y mater i ddechrau—tua blwyddyn yn ôl, rwy'n credu, ond efallai ychydig yn fwy—nid oeddem ni o'r farn y gallem ni gyfiawnhau'r buddsoddiad sylweddol a fyddai ei angen. Ond rwy'n barod iawn i barhau i gael y trafodaethau hynny. Byddaf wrth gwrs yn gofyn i swyddogion ymchwilio i'r cyhuddiadau, gan, rwy'n credu, dau neu dri o Aelodau'r Ceidwadwyr Cymreig, bod y gwaith eisoes yn mynd rhagddo yn Hendy. Nid dyna fy nealltwriaeth i, ond wrth gwrs fe ofynnaf i swyddogion ymchwilio i hynny ar fy rhan, a diolch i'r Aelodau am eu diddordeb mewn ynni ac am eu cyfraniadau heddiw. Diolch.
Thank you. The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting on this item until voting time.
Diolch. Y cynnig yw cytuno ar welliant 1. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly rydym ni'n gohirio'r pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Item 10 on our agenda this evening is a statement by the Chair of the Children, Young People and Education Committee on United Nations Universal Children's Day. I call on the Chair of the committee, Lynne Neagle.
Eitem 10 ar ein hagenda heno yw datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ynglŷn â Diwrnod Byd-eang y Plant y Cenhedloedd Unedig. Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor, Lynne Neagle.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I'm very pleased to be able to make this statement today, on behalf of the Children, Young People and Education Committee, to recognise the importance of the UN Universal Children's Day. The United Nations Universal Children's Day was established in 1954 and is celebrated on 20 November each year to promote international togetherness, awareness among children worldwide and improving children's welfare. Since its establishment, 20 November has become an important date in relation to the progress of children's rights across the world. On 20 November 1959, the UN General Assembly adopted the declaration on the rights of the child. It is also the date in 1989 when the UN General Assembly adopted the convention on the rights of the child. Since 1990, Universal Children's Day has been used to celebrate the anniversary of the adoption of both the declaration and the convention on children's rights. More importantly, it is a day on which, across the world, children are honoured and time is taken to reflect on progress that has been made in promoting their rights.
The National Assembly for Wales has a great story to tell on its scrutiny of children's rights. In 2011, Wales became the first country in the UK to make the UNCRC part of its domestic law when we passed the Rights of Children and Young People (Wales) Measure 2011. The Measure aimed to strengthen and build on the approach the Welsh Government was taking to making policy for children and young people. It placed a duty on Welsh Ministers to have due regard to the UN Convention on the Rights of the Child and required Ministers to publish a children's rights scheme, setting out the arrangements in place to have that due regard. These duties must be the cornerstone of how Welsh Government creates its policies for children. Welsh Government actions under this duty are something that this committee has and will continually monitor and scrutinise in order to ensure our children and young people are safe, well, happy and have their legal rights respected.
The work of the committee has made a significant impact and has directly influenced change and improvement in service delivery for children and young people in many areas. I'm pleased by the progress we've made in scrutinising key areas of policy and legislation during the first half of this Assembly. At the outset of the Assembly, we set clear principles and ambitions for our work. One of those principles was that engagement with children and young people should underpin all the work we do, ensuring that their views and experiences are captured in a useful, sensitive and constructive way. We are now at the halfway point of the fifth Assembly, so this provides a perfect opportunity for me to update Members on the work the committee has undertaken on children's matters and how we have engaged with children and young people along the way. I, sadly, won't be able to cover all of these areas during the statement. Instead, I will concentrate on the ones where I believe we have made the biggest impact and have had the most engagement with children.
In our snapshot inquiry into youth services in Wales, more than 1,500 young people gave us their views. The feedback from young people was incredibly clear: when youth work provision disappears from a young person's life, the impact is considerable. This formed an essential part of our findings and recommendations. We were pleased to note the Welsh Government's renewed focus on these services following our report and the direction of travel appears promising, with the recent appointment of an interim youth work board.
Despite a number of high-profile previous reports relating to advocacy services, the committee remained concerned that the most vulnerable children in Wales were still not being supported to have their voices heard about issues that affected them. This was despite the need for independent advocacy being a key recommendation in the Waterhouse report in the year 2000. The importance of ensuring vulnerable children have an independent advocate cannot be underestimated. So, in October 2016, we undertook a short, focused inquiry into statutory advocacy provision in Wales. We are pleased that, since our report, progress has been made and the committee's scrutiny is widely credited with ensuring that the national model for advocacy has been fully implemented and funded across Wales.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o allu gwneud y datganiad hwn heddiw, ar ran y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, i gydnabod pwysigrwydd Diwrnod Byd-eang y Plant y Cenhedloedd Unedig. Sefydlwyd Diwrnod Byd-eang y Plant gan y Cenhedloedd Unedig ym 1954 a chaiff ei ddathlu ar 20 Tachwedd bob blwyddyn i hybu undod rhyngwladol, ymwybyddiaeth ymhlith plant ledled y byd ac er mwyn gwella lles plant. Ers ei sefydlu, mae 20 Tachwedd wedi dod yn ddyddiad pwysig o ran cynyddu hawliau plant ledled y byd. Ar 20 Tachwedd 1959, mabwysiadodd Cynulliad Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig y datganiad ar hawliau'r plentyn. Ar y dyddiad hwn hefyd ym 1989, mabwysiadodd Cynulliad Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig y confensiwn ar hawliau'r plentyn. Ers 1990, mae Diwrnod Byd-eang y Plant wedi bod yn gyfle i ddathlu pen-blwydd mabwysiadu'r confensiwn a'r datganiad ar hawliau'r plentyn. Yn bwysicach, mae'n ddiwrnod pan gaiff plant ledled y byd eu hanrhydeddu a ble treulir amser i fyfyrio ar y cynnydd a wnaed o ran hyrwyddo eu hawliau.
Mae gan Gynulliad Cenedlaethol Cymru stori wych i'w hadrodd ynglŷn â'i waith yn craffu ar hawliau plant. Yn 2011, Cymru oedd y wlad gyntaf yn y DU i wneud Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn yn rhan o'i chyfraith ddomestig pan gafodd Mesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011 ei basio. Nod y Mesur oedd atgyfnerthu a datblygu dull Llywodraeth Cymru o lunio polisïau ar gyfer plant a phobl ifanc. Roedd yn gosod dyletswydd ar Weinidogion Cymru i roi sylw dyledus i Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn ac fe'i gwnaeth hi'n ofynnol i Weinidogion gyhoeddi cynllun hawliau plant, yn nodi'r trefniadau sydd ar waith i roi'r sylw dyledus hwnnw. Mae'n rhaid i'r dyletswyddau hyn fod yn gonglfaen i ddull Llywodraeth Cymru o lunio'i pholisïau ar gyfer plant. Mae'r pwyllgor hwn wedi monitro a chraffu ar gamau gweithredu Llywodraeth Cymru o dan y ddyletswydd hon, a bydd yn parhau i wneud hynny er mwyn sicrhau bod ein plant a'n pobl ifanc yn ddiogel, yn iach, yn hapus ac y caiff eu hawliau cyfreithiol eu parchu.
Mae gwaith y pwyllgor wedi cael effaith sylweddol ac mae wedi dylanwadu'n uniongyrchol ar newid a gwelliannau wrth ddarparu gwasanaethau ar gyfer plant a phobl ifanc mewn sawl maes. Rwy'n falch o'r cynnydd yr ydym ni wedi'i wneud wrth graffu ar feysydd polisi a deddfwriaeth allweddol yn hanner cyntaf y Cynulliad hwn. Ar ddechrau'r Cynulliad, fe wnaethom ni bennu egwyddorion ac uchelgeisiau clir ar gyfer ein gwaith. Un o'r egwyddorion hynny oedd y dylai ymgysylltu â phlant a phobl ifanc fod yn sylfaen i'r holl waith a wnawn, gan sicrhau bod eu safbwyntiau a'u profiadau yn cael eu cofnodi mewn ffordd ddefnyddiol, sensitif ac adeiladol. Rydym ni bellach hanner ffordd drwy'r pumed Cynulliad, felly mae hyn yn gyfle perffaith imi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am waith y pwyllgor ar faterion plant a sut yr ydym ni wedi ymgysylltu â phlant a phobl ifanc dros y cyfnod hwn. Yn anffodus, ni fyddaf i'n gallu trafod pob un o'r meysydd hyn yn y datganiad. Yn hytrach, byddaf yn canolbwyntio ar y rhai yr ydym ni wedi cael yr effaith fwyaf arnyn nhw, ac wedi ymgysylltu mwyaf â phlant, yn fy marn i.
Yn ein hymchwiliad cipolwg i wasanaethau ieuenctid yng Nghymru, rhoddodd mwy na 1,500 o bobl ifanc eu barn i ni. Roedd yr adborth gan bobl ifanc yn hynod o glir: pan fydd darpariaeth gwaith ieuenctid yn diflannu o fywyd person ifanc, mae'r effaith yn sylweddol. Ffurfiodd hyn ran hanfodol o'n canfyddiadau a'n hargymhellion. Roeddem yn falch o nodi bod Llywodraeth Cymru wedi adnewyddu'r pwyslais ar y gwasanaethau hyn yn dilyn ein hadroddiad ac ymddengys fod y cynnydd yn addawol, gyda bwrdd gwaith ieuenctid dros dro wedi ei benodi yn ddiweddar.
Er gwaethaf nifer o adroddiadau blaenllaw blaenorol yn ymwneud â gwasanaethau eiriolaeth, roedd y pwyllgor yn pryderu o hyd nad oedd y plant mwyaf agored i niwed yng Nghymru yn cael cefnogaeth i fynegi eu barn ynglŷn â materion sy'n effeithio arnyn nhw. Roedd hyn er gwaethaf y ffaith bod yr angen am eiriolaeth annibynnol yn argymhelliad allweddol yn adroddiad Waterhouse yn y flwyddyn 2000. Ni ellir tanbrisio pwysigrwydd sicrhau bod gan blant agored i niwed eiriolwr annibynnol. Felly, ym mis Hydref 2016, cynhaliwyd ymchwiliad byr, penodol i ddarpariaeth eiriolaeth statudol yng Nghymru. Rydym ni'n falch, ers ein hadroddiad, bod cynnydd wedi'i wneud a nodir yn eang bod prosesau craffu y pwyllgor yn gyfrifol am sicrhau bod y model cenedlaethol ar gyfer eiriolaeth wedi'i weithredu a'i ariannu'n llawn ledled Cymru.
As part of our scrutiny of the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Bill, we held a series of workshops with young people and held a conference for those working directly with children with ALN to help feed in views on how the Bill affected them. This engagement formed a vital part of our scrutiny and provided a clear insight into the needs of those children and how the Bill could be used to enhance the services they receive. One vital way in which the committee improved the Bill was to include a duty on local authorities and NHS bodies to have due regard to the UN Convention on the Rights of the Child, which came as a result of our representations and those of the children's commissioner.
Flying Start is regarded as one of the Welsh Government's flagship early years programmes. We chose to undertake a focused inquiry on the outreach elements of Flying Start because respondents to our 2016 consultation on the first 1,000 days of a child's life highlighted concerns about the programme's reach. Whilst there was general support for the aims of Flying Start, there was concern that the geographical targeting of the programme had the potential to create further inequality by excluding a significant number of children living in poverty. The committee's consideration of this matter led to positive change, particularly in relation to extending the outreach funding, meaning local authorities have more flexibility to choose to use their budgets to provide Flying Start services outside designated postcode areas. With over £600 million spent on Flying Start to date, our committee will continue to shine a light on whether this investment can evidence it is delivering improved outcomes in the early years.
The emotional and mental health of our children and young people is paramount. In our 'Mind over matter' report, we called on the Welsh Government to deliver a step change in the support available. We gathered extensive evidence and concluded that the urgent challenge now lies at the front end of the care pathway, with much more support needed for emotional well-being, resilience and early intervention. Failure to deliver at this end of the pathway will lead to demand for specialist services outstripping supply and will leave a significant proportion of children—the so-called missing middle—without the help they need. Our disappointment with the Welsh Government's original response is well documented, but I welcome the fact that the Cabinet Secretaries have reflected over the summer and established the task and finish group that recently met for the first time to consider a way forward. As a committee, we will not take our foot off the pedal on this and we've requested a revised written response to our recommendations by March next year. We will be keeping a focused eye on the Government's action in this area.
The issue of the lack of suitable textbooks and other educational resources had been highlighted to the committee as a concern by those across the sector and most importantly by school pupils themselves. The provision of appropriate resources for learners, particularly for GCSE and A-level, is fundamental. The committee therefore undertook work to establish what could be done to improve this. To help understand the problems, we took evidence directly from a number of children through a series of video blogs. Hearing directly from the children helped us understand the nature of the issues they faced and the extent of the problem.
Although not part of the committee's work, on Universal Children's Day it would be remiss of me not to mention the Welsh Youth Parliament. I am grateful to the Llywydd and to the youth parliament project team for keeping me informed on progress. The establishment of the parliament is a genuinely exciting moment in the history of the Assembly. It is a true recognition of the value children and young people have in our democracy and should create meaningful and long-lasting ties between schools, young people and the Assembly. The election, as you know, to the first youth parliament is under way, with votes closing at the end of this week. I want to offer our committee's full support to the youth parliament and its members and I look forward to the committee working with the parliament wherever it can.
There are many other areas of the committee's work that I could talk about that have impacted on children. We have done much work and we are committed to following through on all our inquiries. A current example of this is the follow-up we are currently undertaking on our perinatal mental health inquiry. Looking ahead, we have a heavy workload, with inquiries on the impact of Brexit on HE and FE and the status of the Welsh baccalaureate, as well as the Childcare Funding (Wales) Bill work ongoing. There's also forthcoming legislation in the pipeline.
The Public Accounts Committee has today published its report on care-experienced children and young people. It is deeply concerning that the report finds that children in care across Wales are being let down because organisations aren't recognising their corporate parenting responsibilities. As part of our work programme, we will look closely at this report and the Government's response. As outlined, the committee will continue its work in relation to 'Mind over matter' and has committed to undertaking inquiries into school funding and obesity in children.
Finally, we will be undertaking work to consider the way in which the rights of the child Measure has operated in practice, and how that legislation might be improved further to put children's rights in Wales on an even firmer footing. We are committed to ensuring that children's rights are not just words on a page—we want to be clear that they're considered, respected and maintained across all Government activity. In closing my statement today, Deputy Presiding Officer, I would like to thank all those who have contributed to our work during this fifth Assembly, but, in particular, our thanks go to the children and young people whose contributions have played such a huge role in helping to shape policy and legislation in Wales. Thank you.
Yn rhan o'n gwaith craffu ar y Bil Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru), fe wnaethom ni gynnal cyfres o weithdai gyda phobl ifanc a chynhadledd ar gyfer y rhai sy'n gweithio'n uniongyrchol gyda phlant ag anghenion dysgu ychwanegol er mwyn helpu i gasglu sylwadau ynglŷn â sut mae'r Bil wedi effeithio arnyn nhw. Ffurfiodd yr ymgysylltiad hwn ran hanfodol o'n gwaith craffu ac yn rhoi dealltwriaeth dreiddgar o anghenion y plant hynny a sut y gellid defnyddio'r Bil i wella'r gwasanaethau maen nhw'n eu derbyn. Un ffordd hanfodol y gwellodd y Pwyllgor y Bil oedd cynnwys dyletswydd ar awdurdodau lleol a chyrff y GIG i roi sylw dyledus i Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, a oedd yn ganlyniad i'n sylwadau ni a sylwadau'r comisiynydd plant.
Ystyrir bod Dechrau'n Deg yn un o raglenni blynyddoedd cynnar blaenllaw Llywodraeth Cymru. Fe wnaethom ni ddewis cynnal ymchwiliad yn canolbwyntio ar elfennau allgymorth Dechrau'n Deg, oherwydd dywedodd ymatebwyr i'n hymgynghoriad yn 2016 ar y 1,000 diwrnod cyntaf o fywyd plentyn eu bod yn bryderus ynghylch cyrhaeddiad y rhaglen. Er bod cefnogaeth gyffredinol i nodau Dechrau'n Deg, roedd pryder y gall targedu daearyddol y rhaglen greu mwy o anghydraddoldeb drwy eithrio nifer sylweddol o blant sy'n byw mewn tlodi. Arweiniodd ystyriaeth y pwyllgor o'r mater hwn at newid cadarnhaol, yn arbennig o ran ymestyn y cyllid allgymorth, er mwyn i awdurdodau lleol gael mwy o hyblygrwydd i ddewis defnyddio eu cyllidebau i ddarparu gwasanaethau Dechrau'n Deg y tu allan i ardaloedd cod post dynodedig. Mae dros £600 miliwn wedi ei wario ar Dechrau'n Deg hyd yn hyn, a bydd ein pwyllgor yn parhau i dynnu sylw at ba un a all y buddsoddiad hwn ddarparu tystiolaeth ei fod yn cyflawni canlyniadau gwell yn y blynyddoedd cynnar.
Mae iechyd meddwl ac emosiynol ein plant a'n pobl ifanc yn hollbwysig. Yn ein hadroddiad 'Cadernid Meddwl', fe wnaethom ni alw ar Lywodraeth Cymru i drawsnewid y cymorth sydd ar gael. Fe wnaethom ni gasglu tystiolaeth helaeth a daethom i'r casgliad bod yr her frys bellach ym mhen blaen y llwybr gofal, a bod angen llawer mwy o gefnogaeth ar gyfer lles emosiynol, cydnerthedd ac ymyrraeth gynnar. Bydd methu â chyflawni ym mhen hwn y llwybr yn arwain at fwy o alw am wasanaethau arbenigol na'r hyn sydd ar gael a bydd yn gadael cyfran sylweddol o blant—y canol coll, fel y'u gelwir—heb y cymorth sydd ei angen. Mae ein siom ynghylch ymateb gwreiddiol Llywodraeth Cymru wedi'i gofnodi'n dda, ond rwy'n croesawu'r ffaith bod Ysgrifenyddion y Cabinet wedi myfyrio dros yr haf ac wedi sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen a gyfarfu'n ddiweddar am y tro cyntaf i ystyried ffordd ymlaen. Fel Pwyllgor, ni fyddwn yn llaesu dwylo ar hyn ac rydym ni wedi gofyn am ymateb ysgrifenedig diwygiedig i'n hargymhellion erbyn mis Mawrth y flwyddyn nesaf. Byddwn yn cadw llygaid barcud ar gamau gweithredu'r Llywodraeth yn y maes hwn.
Tynnwyd sylw'r pwyllgor at bryder ynghylch y mater o ddiffyg gwerslyfrau addas ac adnoddau addysgol eraill gan rai ar draws y sector ac yn bwysicaf gan ddisgyblion ysgol eu hunain. Mae darparu adnoddau priodol ar gyfer dysgwyr, yn arbennig ar gyfer TGAU a safon uwch, yn hanfodol. Felly gwnaeth y pwyllgor waith i weld yr hyn y gellid ei wneud i wella hyn. I helpu i ddeall y problemau, cawsom dystiolaeth yn uniongyrchol gan nifer o blant drwy gyfres o blogiau fideo. Trwy wrando'n uniongyrchol ar y plant helpodd hyn inni ddeall natur y materion yr oedden nhw'n eu hwynebu a maint y broblem.
Er nad yw'n rhan o waith y pwyllgor, byddai'n esgeulus imi beidio â sôn am Senedd Ieuenctid Cymru ar Ddiwrnod Byd-eang y Plant. Rwy'n ddiolchgar i'r Llywydd ac i'r tîm prosiect senedd ieuenctid am roi gwybodaeth reolaidd imi am y cynnydd. Mae sefydlu senedd yn gyfnod wirioneddol gyffrous yn hanes y Cynulliad. Mae'n gydnabyddiaeth wirioneddol o werth plant a phobl ifanc yn ein democratiaeth a dylai greu cysylltiadau ystyrlon a pharhaus rhwng ysgolion, pobl ifanc a'r Cynulliad. Mae'r broses o ethol y senedd ieuenctid cyntaf yn mynd rhagddi, fel y gwyddoch chi, ac mae pleidleisiau yn cau ar ddiwedd yr wythnos hon. Fe hoffwn i gynnig cefnogaeth lawn ein Pwyllgor i'r senedd ieuenctid a'i haelodau ac rwy'n edrych ymlaen at y Pwyllgor yn gweithio gyda'r senedd lle bynnag y bo modd.
Ceir llawer o feysydd eraill o waith y pwyllgor y gallwn i siarad amdanynt sydd wedi effeithio ar blant. Rydym ni wedi gwneud llawer o waith ac rydym ni'n ymrwymedig i weithredu ar ein holl ymchwiliadau. Enghraifft gyfredol o hyn yw'r gwaith dilynol yr ydym ni'n ei wneud ar hyn o bryd ar ein hymchwiliad iechyd meddwl amenedigol. Wrth edrych ymlaen, mae gennym ni faich gwaith trwm, sy'n cynnwys ymchwiliadau i effaith Brexit ar addysg uwch ac addysg bellach a statws Bagloriaeth Cymru, yn ogystal â'r gwaith sy'n parhau ar Fil Cyllido Gofal Plant (Cymru). Mae deddfwriaeth ar y gweill hefyd.
Mae'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus wedi cyhoeddi ei adroddiad heddiw ar blant a phobl ifanc sydd â phrofiad o ofal. Mae'n ofid mawr bod yr adroddiad yn dweud bod plant sy'n derbyn gofal ledled Cymru yn cael cam oherwydd nad yw sefydliadau yn cydnabod eu cyfrifoldebau rhianta corfforaethol. Yn rhan o'n rhaglen waith, byddwn yn edrych yn fanwl ar yr adroddiad hwn ac ar ymateb y Llywodraeth. Fel yr amlinellwyd, bydd y pwyllgor yn parhau â'i waith mewn cysylltiad â 'Cadernid Meddwl' ac mae wedi ymrwymo i gynnal ymchwiliadau i gyllid ysgolion a gordewdra ymhlith plant.
Yn olaf, byddwn yn gwneud gwaith i ystyried sut y mae Mesur hawliau'r plentyn wedi gweithio'n ymarferol, a sut y gellid gwella'r ddeddfwriaeth honno yn fwy i roi sylfaen gadarnach fyth i hawliau plant yng Nghymru. Rydym ni wedi ymrwymo i sicrhau bod hawliau plant yn fwy na geiriau ar dudalen—rydym ni am fod yn glir eu bod yn cael eu hystyried, eu parchu a'u cynnal ar draws holl weithgarwch y Llywodraeth. I gloi fy natganiad heddiw, Dirprwy Lywydd, hoffwn i ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at ein gwaith yn ystod y pumed Cynulliad hwn, ond, yn benodol, rydym yn ddiolchgar iawn i'r plant a'r bobl ifanc, mae eu cyfraniadau wedi chwarae rhan mor enfawr wrth helpu i lunio polisi a deddfwriaeth yng Nghymru. Diolch.
Thank you. I do have a number of speakers, so, if everybody is quite brief, I should get you all in. So, that's entirely up to you. Janet Finch-Saunders.
Diolch. Mae gen i nifer o siaradwyr, felly, os wnaiff bawb fod yn eithaf cryno, dylwn i allu eich cynnwys chi i gyd. Felly, mater i chi yn llwyr yw hynny. Janet Finch-Saunders.
Thank you, Deputy Presiding Officer. It's so heartening, actually, to hear the Chair of the CYPE Committee. I know for a fact that your intentions and ambitions for our children in Wales are very genuine and laudable, and certainly your determination is very apparent. So, thank you for the work that you do, and I'm really pleased to be a member of your committee.
We, of course, today celebrate and welcome the UN Universal Children's Day, established in 1954. This year's theme for the day is 'blue', and we all look to build a world where every child is in school, safe from harm and can fulfil their own potential. However, in Wales, we are reminded through our own casework as AMs that the Welsh Labour Government has more to do to ensure that those fundamental aims are fulfilled. The recent children's commissioner's report goes some way in addressing some of the obvious failings, and she is very correct to highlight them.
The fact that there are no children's rights impact assessments of last year's Welsh Government budget—and this was despite recommendations by the children's commissioner to have impact assessments for three children's issues: school uniform grants, minority ethnic achievement grants, and the all-Wales schools liaison programme. Of particular concern to me in the report is the fact that the Welsh Government have made very little progress in early interventions for children and young people's mental health. And, again, I would like to commend you again, Lynne Neagle AM, in the work that you've done in wanting a step change with the work that you've done previously. We're all very familiar with the inadequacy of provision for behavioural and emotional needs, not actually qualifying for intervention by child and adolescent mental health services, and that is despite many previous recommendations. It remains as of today that there remains little or indeed no evidence that—. Despite much rhetoric in this Chamber from Cabinet members previously, the Labour Government in Wales is not taking its own obligations seriously enough.
I would like to know how the recommendations in this report by the children's commissioner, particularly the red ones, where no recommendation was made on this topic this year, where it states that:
'The Welsh Government and local authorities should ensure appropriate state support for the communication needs for Deaf and hearing impaired children and young people and their families, including accessible and affordable BSL learning opportunities at a range of levels and the employment of staff in schools who are fluent communicators of BSL, to meet individuals’ needs.'
I just thought, in this day and age, that was a basic requirement, but it's one that the Welsh Labour Government still chooses to ignore.
Ending on a positive note, though, we are all heartened by the establishment of a Welsh Youth Parliament. It is a true recognition of our youth and their own value to our society, and I look forward to working with other parties across this Chamber on behalf of the Welsh Conservatives, with my colleague Suzy Davies AM, to ensure that we really do enshrine those children's rights not only just in our thoughts or in our words, but truly in our deeds.
Diolch ichi, Dirprwy Lywydd. Mae mor galonogol, mewn gwirionedd, clywed Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg. Gwn fel ffaith fod eich bwriadau a'ch dyheadau ar gyfer ein plant yng Nghymru yn ddidwyll ac yn ganmoladwy iawn, ac yn sicr mae eich penderfyniad yn amlwg iawn. Felly diolch am y gwaith yr ydych chi'n ei wneud, ac rwy'n falch iawn o fod yn aelod o'ch pwyllgor.
Rydym ni, wrth gwrs, heddiw yn dathlu ac yn croesawu Diwrnod Byd-eang y Plant y Cenhedloedd Unedig, a sefydlwyd ym 1954. Thema'r diwrnod eleni yw 'glas', ac mae pob un ohonom yn ceisio adeiladu byd lle mae pob plentyn yn yr ysgol, yn ddiogel rhag niwed ac yn gallu cyflawni ei botensial ei hun. Fodd bynnag, yng Nghymru, cawn ein hatgoffa drwy ein gwaith achos ein hunain fel Aelodau Cynulliad bod gan Lywodraeth Lafur Cymru fwy i'w wneud i sicrhau y cyflawnir y nodau sylfaenol hynny. Mae adroddiad diweddar y comisiynydd plant yn mynd i'r afael i raddau â rhai o'r diffygion amlwg, ac mae hi'n briodol iawn i dynnu sylw atyn nhw.
Y ffaith nad oes unrhyw asesiadau effaith hawliau plant o gyllideb Llywodraeth Cymru y llynedd—ac roedd hyn er gwaethaf argymhellion gan y comisiynydd plant i gynnal asesiadau effaith ar gyfer tri mater yn ymwneud â phlant: grantiau gwisg ysgol, grantiau cyrhaeddiad lleiafrifoedd ethnig, a rhaglen cyswllt ysgolion Cymru Gyfan. Pryder arbennig i mi yn yr adroddiad yw'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud fawr ddim cynnydd o ran ymyraethau cynnar ar gyfer iechyd meddwl plant a phobl ifanc. Ac, unwaith eto, fe hoffwn i'ch canmol chi unwaith eto, Lynne Neagle AC, am y gwaith yr ydych chi wedi'i wneud i geisio cyflawni newid sylweddol trwy'r gwaith yr ydych chi wedi'i wneud o'r blaen. Rydym ni i gyd yn gyfarwydd iawn â pha mor annigonol yw'r ddarpariaeth ar gyfer anghenion ymddygiadol ac emosiynol, heb fod yn gymwys mewn gwirionedd ar gyfer ymyrraeth gan y gwasanaethau iechyd meddwl plant a phobl ifanc, a hynny er gwaethaf llawer o argymhellion blaenorol. Mae'n parhau heddiw bod ychydig neu, yn wir, dim tystiolaeth o—. Er gwaethaf llawer o rethreg yn y Siambr hon gan aelodau'r Cabinet yn y gorffennol, nid yw'r Llywodraeth Lafur yng Nghymru yn rhoi digon o ddifrifoldeb i'w rhwymedigaethau ei hun.
Hoffwn i wybod sut y mae'r argymhellion yn yr adroddiad hwn gan y comisiynydd plant, yn enwedig y rhai coch, lle na wnaed argymhelliad ar y pwnc hwn eleni, sy'n datgan:
'Dylai Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol sicrhau cefnogaeth wladol briodol ar gyfer anghenion cyfathrebu plant a phobl ifanc Byddar a rhai â nam ar eu clyw a’u teuluoedd, gan gynnwys cyfleoedd dysgu hygyrch a fforddiadwy ar gyfer Iaith Arwyddion Prydain (BSL) ar amrywiaeth o lefelau, a chyflogi staff mewn ysgolion sy’n cyfathrebu’n rhugl mewn BSL, i ymateb i anghenion unigolion.'
Meddwl oeddwn i, yn yr oes sydd ohoni, fod hynny'n ofyniad sylfaenol, ond mae'n un y mae Llywodraeth Lafur Cymru yn parhau i ddewis ei anwybyddu.
I gloi ar nodyn cadarnhaol, fodd bynnag, rydym ni i gyd wedi ein calonogi gan sefydliad Senedd Ieuenctid Cymru. Mae'n gydnabyddiaeth wirioneddol o'n hieuenctid a'u gwerth eu hunain i'n cymdeithas, ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda phleidiau eraill ar draws y Siambr hon ar ran y Ceidwadwyr Cymreig, gyda fy nghyd-Aelod Suzy Davies AC, er mwyn sicrhau ein bod yn wirioneddol yn ymgorffori'r hawliau plant hynny nid yn ein meddyliau neu yn ein geiriau yn unig, ond yn wirioneddol yn ein gweithredoedd.
Thank you, Janet Finch-Saunders, for those remarks and for the kind words, which are much appreciated. A number of the issues that you raised were in relation to the children's commissioner's report. As you know, the children's commissioner will be before us on Thursday, and we'll have the opportunity to directly question plus follow up those issues then, and they are all very important issues that she's raised.
I agree with you on the children's rights impact assessments. This has been an ongoing concern for the committee, and you'll be aware that, last week, we held the concurrent meeting with the Equality, Local Government and Communities Committee and the Finance Committee, and I'm hoping that, as a group of committees, we can take forward those recommendations to make those impact assessments more meaningful. But what I would say is that there's a reason why children are singled out for a particular impact assessment, and that is because they don't have a vote, they don't have that kind of democratic say, so I think it is particularly important that we ensure that their rights are at the heart of what we do. Thank you for the comments, and I agree with you on the Youth Parliament.
Diolch, Janet Finch-Saunders, am y sylwadau hynny ac am y geiriau caredig, rwy'n eu gwerthfawrogi'n fawr. Roedd nifer o'r materion y gwnaethoch chi eu crybwyll yn ymwneud ag adroddiad y comisiynydd plant. Fel y gwyddoch chi, bydd y comisiynydd plant ger ein bron ddydd Iau, a bydd gennym ni gyfle i'w holi'n uniongyrchol ac i gymryd camau dilynol ar y materion hynny bryd hynny, ac mae pob mater y mae hi wedi'i godi yn bwysig iawn.
Rwy'n cytuno â chi ynghylch yr asesiadau effaith ar hawliau plant. Mae hyn wedi bod yn bryder parhaus i'r pwyllgor, a byddwch yn ymwybodol ein bod, yr wythnos diwethaf, wedi cynnal cyfarfod cydamserol â'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau a'r Pwyllgor Cyllid, ac rwy'n gobeithio, fel grŵp o bwyllgorau, y gallwn ni weithredu ar yr argymhellion hynny i wneud yr asesiadau effaith hynny yn fwy ystyrlon. Ond yr hyn y byddaf i'n ei ddweud yw bod rheswm dros neilltuo plant ar gyfer asesiad effaith penodol, a hynny yw oherwydd nad oes ganddyn nhw bleidlais, nad oes ganddyn nhw'r math hwnnw o lais democrataidd, felly mae'n arbennig o bwysig, yn fy marn i, inni sicrhau bod eu hawliau wrth wraidd yr hyn a wnawn. Diolch ichi am y sylwadau, ac rwy'n cytuno â chi ynghylch y Senedd Ieuenctid.
I welcome the statement today. I think it's very important that we do celebrate this day, Universal Children's Day, and it gives us the opportunity to assess where we are in terms of children's rights. I am a member of the committee, and I'd like to thank the Chair for her statement. It gives a flavour of the committee's work, and I think she's covered the areas very comprehensively. I think she does refer as she goes through the different areas to the particular influence that she feels the committee has had on the Government. So, I don't know whether she could comment further on that. I think there are particular areas where there has been considerable influence, and I think it's been very good that we've been able to do the 'Mind over matter' report in particular, and I'd like to congratulate the Chair on her ferret-like nature in following that through—[Laughter.] Terrier, not ferret. [Laughter.] 'Terrier' is a better word. But, seriously, I think you have shown great leadership in that report, and I wonder whether you could comment on how the Welsh Government will respond to that.
As others have said, it is very exciting that we're celebrating the Youth Parliament. The voting is just about to finish, and I think it's a great step forward. I don't know whether she could comment in terms of how the committee could perhaps work with the Commission and with the Youth Parliament to see that move forward. But then I do want to comment that—I don't know whether the committee Chair can comment on the fact—we are really in a very difficult position in relation to children's rights, because we don't know what impact Brexit will have on children's rights, and also we have had the UN poverty report by Philip Alston, which has been referred to here today in the Chamber already. It's extremely critical of the impact of universal credit, and Alston said that levels of child poverty are
'not just a disgrace, but a social calamity and an economic disaster'.
It wasn't very encouraging, I thought, that Amber Rudd's response was to comment on the extraordinary political nature of his language. I wonder whether the Chair could comment on the fact that we are looking at all these areas within Wales where we believe we are making progress, but it's hard going in this climate where the actions of the UK Government are having such a terrible detrimental effect on children in Wales.
Rwy'n croesawu'r datganiad heddiw. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni yn dathlu'r diwrnod hwn, Diwrnod Byd-eang y Plant, ac mae'n rhoi'r cyfle i ni asesu'r sefyllfa o ran hawliau plant. Rwyf i'n aelod o'r pwyllgor, ac fe hoffwn i ddiolch i'r Cadeirydd am ei datganiad. Mae'n rhoi blas ar waith y pwyllgor, ac rwy'n credu ei bod hi wedi cynnwys y meysydd mewn ffordd gynhwysfawr iawn. Rwy'n credu ei bod hi'n cyfeirio wrth fynd trwy'r gwahanol feysydd at y dylanwad penodol y mae'r pwyllgor wedi'i gael ar y Llywodraeth, yn ei thyb hi. Felly, nid wyf i'n gwybod a wnaiff hi ddweud rhagor am hynny. Rwy'n credu bod meysydd penodol lle cafwyd dylanwad sylweddol, ac rwy'n credu ei bod hi'n dda iawn ein bod ni wedi gallu llunio'r adroddiad 'Cadernid Meddwl' yn benodol, ac fe hoffwn i longyfarch y Cadeirydd am fod fel ffured wrth weithredu ar hynny—[chwerthin.] Daeargi, nid ffured. [Chwerthin.] Mae 'daeargi' yn air gwell. Ond, a bod o ddifrif, rwy'n credu eich bod wedi dangos arweinyddiaeth wych yn yr adroddiad hwnnw, a tybed a wnewch chi roi sylw ynghylch sut y bydd Llywodraeth Cymru yn ymateb i hynny.
Fel y mae eraill wedi'i ddweud, mae'n destun cyffro mawr ein bod yn dathlu'r Senedd Ieuenctid. Mae'r pleidleisio ar fin dod i ben, ac mae'n gam mawr ymlaen yn fy marn i. Nid wyf i'n gwybod a all hi ddweud sut y gallai'r pwyllgor weithio gyda'r Comisiwn a'r Senedd Ieuenctid efallai i weld hynny'n symud ymlaen. Ac eto, fe hoffwn i ddweud—nid wyf i'n gwybod a all Cadeirydd y pwyllgor wneud unrhyw sylwadau am y ffaith—ein bod ni, mewn gwirionedd, mewn sefyllfa anodd iawn o ran hawliau plant, gan nad ydym ni'n gwybod pa effaith y bydd Brexit yn ei chael ar hawliau plant, ac rydym ni hefyd wedi cael adroddiad tlodi y Cenhedloedd Unedig gan Philip Alston, y cyfeiriwyd ato yma yn y Siambr heddiw eisoes. Mae'n feirniadol iawn o effaith y credyd cynhwysol, a dywedodd Alston fod lefelau tlodi plant
yn ogystal â bod yn warthus, yn drychineb cymdeithasol ac yn drychineb economaidd.
Nid oedd yn galonogol iawn, yn fy marn i, mai ymateb Amber Rudd oedd sôn am natur hynod wleidyddol ei iaith. Tybed a wnaiff y Cadeirydd roi sylw am y ffaith ein bod ni'n edrych ar yr holl feysydd hyn yng Nghymru lle yr ydym ni'n gwneud cynnydd yn ein barn ni, ond mae'n anodd yn yr hinsawdd hon lle mae gweithredoedd Llywodraeth y DU yn cael effaith niweidiol ofnadwy ar blant yng Nghymru.
Thank you, Julie, for those remarks, and thank you for the ongoing very positive contribution that you make to the committee. I did give a few examples in the statement of where I think that we have been able to secure some change. You referred to 'Mind over matter', and, as you know, the committee was very disappointed with the Welsh Government's response to 'Mind over matter'. But the task and finish group has now been established. I am a member of it, as a fully participating member but retaining with an observer status, so retaining my ability to criticise and call things out if I'm not happy with things, and I will certainly continue to do that. I think that both Cabinet Secretaries, and hopefully across Government—everyone realises that the committee is absolutely determined to see what I think is a comprehensive route map for change in 'Mind over matter' delivered. We're not going to take our foot off the pedal; we're going to keep drilling down on it, because we don't want to hand this over to another committee in another Assembly. The time to deal with this is now.
Thank you for your comments about the Youth Parliament. I'm really keen that, once they're in post, we establish a strong working relationship with them. I think it will be important to listen to them about how they want to engage with us, rather than us saying, 'Well, we're the children's committee; we'd like to do such and such.' But I hope that, as soon as they are in place, we can start to have those discussions and that they know that we're as keen to work with them as possible.
You referred to the UN envoy report, which was certainly a very sobering report last week, with talk of destitution and people in extreme poverty, which of course has a massive impact on children. I hope that, when we do the work on the rights of the child Measure, that will include some scrutiny of the areas around child poverty, which of course are featured by the UN. But I think it also raises challenges for us as an Assembly, because, although things like universal credit have been visited on us by Westminster, we're going to have to try and pick up the pieces as best we can, and a common theme in the committee has been concern about where poverty and child poverty now sits in the Assembly, because it's not with a particular Minister and that does present challenges with scrutinising it. I hope that, going forward, we can look at that, and also with John Griffiths's committee, because we have to—. So many of these problems that we see, like mental health problems, start with people living in poverty, and we have to tackle them.
Diolch i chi, Julie, am y sylwadau hynny, a diolch ichi am y cyfraniadau cadarnhaol iawn yr ydych chi'n eu gwneud i'r pwyllgor yn gyson. Fe wnes i roi rhai enghreifftiau yn y datganiad o sut rwy'n credu ein bod wedi gallu sicrhau rhywfaint o newid. Fe wnaethoch chi gyfeirio at 'Cadernid Meddwl', ac, fel y gwyddoch chi, roedd y pwyllgor yn siomedig iawn ag ymateb Llywodraeth Cymru i 'Cadernid Meddwl'. Ond erbyn hyn, mae'r grŵp gorchwyl a gorffen wedi'i sefydlu. Rwyf i'n aelod ohono, fel aelod sy'n cyfrannu'n llawn ond yn cadw statws arsylwi, felly'n cadw fy ngallu i feirniadu a nodi pethau nad wyf i'n fodlon arnyn nhw, a byddaf i'n sicr yn parhau i wneud hynny. Rwy'n credu bod y ddau Ysgrifennydd Cabinet, ac rwy'n gobeithio yn y Llywodraeth yn ei chyfanrwydd—bod pawb yn sylweddoli bod y pwyllgor yn gwbl benderfynol o gyflawni'r hyn sydd, yn fy marn i, yn fap cynhwysfawr o'r daith ar gyfer newid yn 'Cadernid Meddwl'. Nid ydym am laesu dwylo; byddwn yn parhau i weithredu'n ddibaid, oherwydd nid ydym yn dymuno trosglwyddo hyn i bwyllgor arall mewn Cynulliad arall. Nawr yw'r amser i ymdrin â hyn.
Diolch am eich sylwadau ynghylch y Senedd Ieuenctid. Rwy'n awyddus iawn, pan fyddan nhw yn y swydd, ein bod yn sefydlu perthynas waith gref â nhw. Rwy'n credu y bydd yn bwysig i wrando arnyn nhw ynghylch sut y maen nhw'n dymuno ymgysylltu â ni, yn hytrach nag ein bod ni'n dweud, 'Wel, ni yw'r pwyllgor plant; hoffem ni wneud hyn a hyn.' Ond rwy'n gobeithio, cyn gynted â'u bod yn eu swydd, y gallwn ni ddechrau cynnal y trafodaethau hynny a'u bod yn gwybod ein bod ni'n awyddus i weithio gyda nhw gymaint ag y bo modd.
Fe wnaethoch chi gyfeirio at adroddiad cennad y Cenhedloedd Unedig, a oedd yn sicr yn adroddiad difrifol iawn yr wythnos diwethaf, drwy sôn am amddifadedd a phobl mewn tlodi eithafol, sydd wrth gwrs yn cael effaith enfawr ar blant. Rwy'n gobeithio, wrth i ni wneud y gwaith ar y Mesur hawliau'r plentyn, y bydd hwnnw'n cynnwys rhywfaint o graffu ar y meysydd sy'n ymwneud â thlodi plant, sydd wrth gwrs wedi'u cynnwys gan y Cenhedloedd Unedig. Ond rwy'n credu ei bod hefyd yn cyflwyno heriau i ni fel Cynulliad, oherwydd, er bod pethau fel credyd cynhwysol wedi'i wthio arnom ni gan San Steffan, rydym yn mynd i orfod ceisio gwella pethau gorau y gallwn, a thema gyffredin i'r pwyllgor fu pryder ynghylch pwy sy'n gyfrifol am dlodi a thlodi plant yn y Cynulliad erbyn hyn, gan nad oes Gweinidog penodol yn gyfrifol amdano, ac mae hyn yn cyflwyno heriau wrth graffu arno. Rwy'n gobeithio, yn y dyfodol, y gallwn ni fynd i'r afael â hynny, a gyda phwyllgor John Griffiths hefyd, oherwydd mae'n rhaid inni—. Mae cymaint o'r problemau hyn yr ydym ni'n eu gweld, fel problemau iechyd meddwl, yn dechrau gyda phobl sy'n byw mewn tlodi, ac mae'n rhaid inni fynd i'r afael â nhw.
Diolch yn fawr iawn i Lynne am ei datganiad ac am greu'r cyfle i ni roi ffocws clir ar hawliau plant yng Nghymru heno. Rydw i'n falch iawn, fel rydym ni i gyd, rydw i'n siŵr, fod Cymru wedi mabwysiadu confensiwn hawliau'r plentyn y Cenhedloedd Unedig yn 2011—gwlad gyntaf y Deyrnas Unedig i wneud hynny. Mae'n gwbl briodol fod Llywodraeth Cymru yn mynd i gyhoeddi arolwg o'i hymrwymiadau i'r confensiwn y flwyddyn nesaf, a bydd hyn yn rhoi cyfle uniongyrchol i'r Cynulliad graffu ar weithrediad y Mesur. Fel rydym ni wedi clywed, mae'r comisiynydd plant yn hynod feirniadol na wnaed unrhyw asesiadau effaith hawliau plant ar y cynigion cyllideb presennol. Mae erthygl 4 confensiwn hawliau'r plentyn yn ei gwneud hi'n ofynnol i bob lefel o lywodraeth weithredu mewn ffordd sy'n gyson â'r confensiwn. Mae'n dweud bod angen asesu'n gyson sut bydd cyllidebau yn effeithio ar grwpiau gwahanol o blant, gan sicrhau bod y penderfyniadau cyllideb yn arwain at y deilliannau gorau posib i'r nifer mwyaf o blant, ond gan gymryd i ystyriaeth, yn ganolog i'r broses, plant mewn sefyllfaoedd bregus. Ond mi ddywedodd y comisiynydd yr wythnos diwethaf:
Thank you very much to Lynne for the statement and for providing this opportunity for us to put a clear focus on children's rights here in Wales tonight. I'm particularly pleased, as I'm sure we all are, that Wales adopted the UN Convention on the Rights of the Child in 2011—the first nation in the UK to do so. It is entirely appropriate that the Welsh Government should publish a review of its commitments to the convention next year, and this will provide us with a direct opportunity, as an Assembly, to scrutinise the implementation of the Measure. As we've heard, the children's commissioner is very critical that no CRIAs were carried out on the current budgetary proposals. Article 4 of the UN Convention on the Rights of the Child make it a requirement for every level of government to act in a way that is consistent with the convention. It states that there needs to be regular assessment of how budgets will impact on different groups of children, ensuring that the budgetary decisions lead to the best possible outcomes for the greatest possible number of children, also taking into account, as a central part of that process, children who are vulnerable. But the commissioner said last week:
'children’s rights appear to be an "add-on" within this budget',
mae'n ymddangos bod hawliau plant yn 'ychwanegiad' o fewn y gyllideb hon,
yn hytrach na bod hawliau'n rhan o'r dadansoddiad o'r cychwyn cyntaf, a hynny yn arwain at y penderfyniadau cyllidebol.
Felly, ydy, mae'r comisiynydd plant yn bod yn hynod feirniadol, ac efo pob lle i fod yn feirniadol, ond, a bod yn deg, mi wnaeth hi hefyd ddweud mai prin iawn ydy'r enghreifftiau o arfer dda. Hynny yw, prin iawn ydy'r enghreifftiau o lywodraethau yn gweithio'n systematig i sicrhau bod blaenoriaeth yn cael ei rhoi i blant a hawliau plant yn ystod eu prosesau creu cyllidebau. Felly, nid yw Cymru ar ei phen ei hun yn hynny o beth. Ychydig iawn o esiamplau sydd yna o wladwriaethau sydd yn wirioneddol lwyddiannus wrth osod cyllidebau yn unol â'u hymrwymiadau i hawliau plant. Felly, beth am i ni yma yn Senedd Cymru ddangos y ffordd? Ni ydy'r cyntaf yn y DU i fabwysiadu'r confensiwn. Beth am i ni fod y Senedd gyntaf—y gyntaf yn y byd—i wreiddio ystyriaethau hawliau plant yn ddwfn i'n prosesau cyllidebu? Buaswn i'n hoffi cael eich barn chi ac, yn bwysicach, efallai, barn Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid ar hynny. Mi fyddai'n wych o beth pe baem ni'n gallu cefnogi hynny heddiw ar ddiwrnod plant y Cenhedloedd Unedig.
rather than those rights being part of the analysis from the very outset, with that then leading to the budgetary decisions.
So, yes, the children's commissioner is very critical, and has every right to be so, but, to be fair, she also said that there are few examples of good practice. There are very few examples of governments working systematically to ensure that priority is given to children and children's rights as they draw up their budgets. So, Wales isn't alone in that regard. There are very few examples of states that are truly successful in budgeting in accordance with their commitments to the rights of children. So, why don't we in the Senedd of Wales show the way? We are the first in the UK to adopt the convention. Why can't we be the first Senedd—the first Parliament in the world—to put children's rights firmly at the heart of our budgetary processes? I would like your view, and, more importantly perhaps, the view of the Cabinet Secretary for Finance on that particular point. It would be excellent if we were able to support that today, on UN Universal Children's Day.
Thank you to Siân Gwenllian for her comments. I'm very pleased to have her as a member of the committee as well. I completely agree with you on the children's rights issue. It has been a constant theme in the Assembly—that we are concerned that, despite this wonderful start back in 2011, there has been a dilution of that commitment in recent years for what seem like very worthy reasons, with things like the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. But, as I said earlier, there is a reason why we've singled children out, and we have to stick to that really. I hope that we can progress this, working with the other committees.
Another very positive suggestion that came out last week was to look back at the excellent work that was done, when Jane Hutt was Cabinet Secretary for Finance, around children's budgeting, because it isn't enough to just talk about these things; we have to make sure that they happen. I think that it would be wonderful if we, as an Assembly, could make sure that we do continue to lead the way in this area. I would be very, very enthusiastic about that.
Diolch i Siân Gwenllian am ei sylwadau. Rwy'n falch iawn o'i chael hi'n aelod o'r pwyllgor hefyd. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi ynghylch y mater hawliau plant. Mae wedi bod yn thema gyson yn y Cynulliad—ein bod ni'n pryderu, er gwaethaf y cychwyn gwych hwn yn ôl yn 2011, bod yr ymrwymiad hwnnw wedi gwanhau yn ystod y blynyddoedd diwethaf am resymau teilwng iawn eu golwg, yn sgil pethau fel Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Ond, fel y dywedais i'n gynharach, mae yna reswm pam yr ydym ni wedi neilltuo plant, ac mae'n rhaid inni lynu at hynny mewn gwirionedd. Rwy'n gobeithio y gallwn ni fwrw ymlaen â hyn, trwy weithio gyda phwyllgorau eraill.
Awgrym cadarnhaol iawn arall a ddaeth i'r amlwg yr wythnos diwethaf oedd edrych yn ôl ar y gwaith rhagorol a gafodd ei wneud, pan oedd Jane Hutt yn Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, o ran cyllidebu ar gyfer plant, oherwydd nid yw'n ddigon i wneud dim mwy na siarad am y pethau hyn; mae'n rhaid inni wneud yn siŵr eu bod yn digwydd. Rwy'n credu y byddai'n wych pe gallem ni fel Cynulliad wneud yn siŵr ein bod yn parhau i arwain y ffordd yn y maes hwn. Rwy'n frwdfrydig iawn, iawn ynghylch hynny.
I'm also proud to be able to speak on Universal Children's Day in this institution, which has done so much for the rights of children here in the National Assembly for Wales. We can be proud that the rights of children are at the cornerstone of everything we do. The Rights of Children and Young Persons (Wales) Measure 2011 ensured that Wales was the first nation of the United Kingdom to integrate children's rights into domestic law. John F Kennedy once said:
'Children are the world's most valuable resource and its best hope for the future.'
Though I'm sure that this sentiment is shared around the Chamber, I believe that we can all be proud that this Assembly's support for our most valuable resource is not confined to well-meaning statements, but is enshrined in legislation, and, on White Ribbon Day, the legislation around domestic violence, spearheaded by Carl Sargeant, has a valued place in ensuring the rights of the child.
We can also be proud of leading the way with the creation of the Children's Commissioner for Wales in 2001—something that has been replicated in England, Scotland and Northern Ireland. It's important that we, as politicians, listen to the voices of young people, and that is why I'm delighted to see so many youngsters across Wales engaging with the first election to the Welsh Youth Parliament. So, well done, to all of our candidates and, obviously, good luck to Islwyn.
Although there is much that we can be proud of, we must also acknowledge the challenges that still face too many children in Wales. It is right that we in this place acknowledge the pressures that are currently being placed on youth services, not least by the Tory Government's harmful and cruel austerity agenda passported to local government, which deals with the most vulnerable in our society. It is sobering to hear the UN rapporteur on poverty and human rights in his just-published damning report on poverty and the impact on children across the UK. This is now the second highly damning UN report on the UK Government's social policy, which is, in his own words, creating poverty and homelessness through a cruel and misogynistic welfare system, and in the report's words, failing the rights of the child. I am deeply concerned about the potential rise in youth homelessness, exacerbated by UK welfare reform and the UK Government's regressive policies.
Despite this harsh backdrop, progressive steps are being taken by this Welsh Government. Just yesterday, I was proud to welcome the First Minister to my constituency in Aberbargoed to see the fantastic collaborative work going on between Caerphilly youth services, the Welsh Government and third sector groups such as Llamau—collaborative working for the individual child —and to announce an additional £10 million of funding for projects to prevent youth homelessness. That is real action and a real initiative. I welcome the Welsh Government's additional funding of £15 million, announced last week, to tackle the rise in children being taken into care. And I ask that all in this Chamber work together and call upon the UK Government to protect the rights of the child and to make another UN report on UK poverty and human rights unnecessary by ending austerity and not furthering the universal credit roll-out fiasco by ending it. I call upon everyone in this Chamber to call upon the UK Government to end that. Thank you.
Rwyf i hefyd yn falch o allu siarad ar Ddiwrnod Byd-eang y Plant yn y sefydliad hwn, sydd wedi gwneud cymaint dros hawliau plant yma yng Nghynulliad Cenedlaethol Cymru. Fe allwn ni fod yn falch bod hawliau plant yn gonglfaen i bopeth yr ydym ni'n ei wneud. Fe wnaeth y Mesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011 sicrhau mai Cymru oedd y wlad gyntaf yn y Deyrnas Unedig i integreiddio hawliau plant mewn cyfraith ddomestig. Dywedodd John F Kennedy un tro
mai plant yw adnodd mwyaf gwerthfawr y byd a'i obaith gorau ar gyfer y dyfodol.
Er fy mod i'n siŵr bod pawb yn y Siambr yn cydweld yn llwyr â hynny, rwyf i'n credu y gall pob un ohonom ni fod yn falch nad yw cymorth y Cynulliad hwn ar gyfer ein hadnodd mwyaf gwerthfawr wedi'i gyfyngu i ddatganiadau â bwriad da, yn hytrach y mae wedi'i ymgorffori mewn deddfwriaeth, ac, ar Ddiwrnod y Rhuban Gwyn, mae gan y ddeddfwriaeth sy'n ymwneud â thrais domestig, a arweiniwyd gan Carl Sargeant, le gwerthfawr i sicrhau hawliau'r plentyn.
Fe allwn ni hefyd fod yn falch o arwain y ffordd trwy greu Comisiynydd Plant Cymru yn 2001—rhywbeth sydd wedi ei efelychu yn Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon. Mae'n bwysig ein bod ni fel gwleidyddion, yn gwrando ar leisiau pobl ifanc, a dyna pam rwy'n falch o weld cynifer o bobl ifanc ledled Cymru yn ymgysylltu â'r etholiad cyntaf i Senedd Ieuenctid Cymru. Felly, da iawn, i bob un o'n hymgeiswyr ac, yn amlwg, pob lwc i Islwyn.
Er bod llawer inni ymfalchïo ynddo, mae'n rhaid inni hefyd gydnabod yr heriau sy'n wynebu gormod o blant yng Nghymru. Mae'n briodol ein bod ni yn y lle hwn yn cydnabod y pwysau sydd ar y gwasanaethau ieuenctid ar hyn o bryd, nid lleiaf gan agenda gyni niweidiol a chreulon y Llywodraeth Dorïaidd sydd wedi'i drosglwyddo i lywodraeth leol, sy'n ymdrin â'r aelodau mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas. Mae'n ddifrifol clywed adroddwr y Cenhedloedd Unedig yn trafod tlodi a hawliau dynol yn ei adroddiad damniol sydd newydd ei gyhoeddi ar dlodi a'r effaith ar blant ledled y DU. Dyma ail adroddiad hynod ddamniol y Cenhedloedd Unedig ar bolisi cymdeithasol Llywodraeth y DU, sydd, yn ei eiriau ei hun, yn creu tlodi a digartrefedd drwy system les greulon ac atgas, ac yng ngeiriau'r adroddiad, yn methu â sicrhau hawliau'r plentyn. Rwy'n pryderu'n fawr ynghylch y cynnydd posibl mewn digartrefedd ymhlith pobl ifanc, sy'n cael ei wneud yn waeth gan drefniadau diwygio lles y DU a pholisïau anflaengar Llywodraeth y DU.
Er gwaethaf y sefyllfa ddigalon hon, mae Llywodraeth Cymru yn cymryd camau blaengar. Ddoe ddiwethaf, roeddwn i'n falch o groesawu'r Prif Weinidog i fy etholaeth i yn Aberbargoed i weld y gwaith cydweithredol rhagorol sy'n digwydd rhwng gwasanaethau ieuenctid Caerffili, Llywodraeth Cymru a grwpiau trydydd sector fel Llamau—gweithio ar y cyd ar gyfer y plentyn unigol—ac i gyhoeddi £10 miliwn ychwanegol o gyllid ar gyfer prosiectau i atal digartrefedd ymhlith pobl ifanc. Gweithredu gwirioneddol yw hynny a menter wirioneddol. Rwy'n croesawu'r cyllid ychwanegol gan Lywodraeth Cymru o £15 miliwn, a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf, i fynd i'r afael â'r cynnydd yn nifer y plant sy'n derbyn gofal. A gofynnaf i bawb yn y Siambr hon gydweithio a galw ar Lywodraeth y DU i amddiffyn hawliau'r plentyn a dileu'r angen am adroddiad arall gan y Cenhedloedd Unedig ar hawliau dynol a thlodi yn y DU trwy roi terfyn ar gyni a pheidio â pharhau â'r llanast yn sgil cyflwyno'r credyd cynhwysol trwy ei ddirwyn i ben. Rwy'n galw ar bawb yn y Siambr hon i alw ar Lywodraeth y DU i roi terfyn ar hynny. Diolch.
Lynne Neagle, briefly, to respond.
Lynne Neagle, yn fyr, i ymateb.
Can I thank Rhianon Passmore for her comments? I agree that we have a very good record in Wales, one that we can be proud of, but we can't be complacent, especially at a time of austerity when there are such competing priorities. It's incumbent on all of us to do what we can to ensure that the rights of children are central to what we're doing.
Thank you for mentioning youth services. They are crucially important. It was our first inquiry. They're important to the most vulnerable children, but it's also important that we remember that they're there for all children, and that was a very clear message in our inquiry, that this should be universal provision that is open access for all children and young people so that everybody is catered for.
I agree again with your remarks about the UN report. I think it is something that we will have to look at. I hope that it's something that the committees can work together to look at, and I hope that everybody will convey the messages in it, because there is only so much that we can do on some things while we are still having some very adverse welfare reforms inflicted on us. At the end of the day, poverty is such a big driver for all the other issues like mental health problems, family relationship breakdown, et cetera. So, I hope that we can all work together on it. Thank you.
A gaf i ddiolch i Rhianon Passmore am ei sylwadau? Rwy'n cytuno bod gennym ni hanes da iawn yng Nghymru, un y gallwn ni fod yn falch ohono, ond ni allwn ni fod yn hunanfodlon, yn enwedig ar adeg o gyni pan fo'r fath flaenoriaethau yn gwrthdaro. Mae'n ddyletswydd ar bob un ohonom ni i wneud ein gorau i sicrhau bod hawliau plant yn ganolog i'r hyn yr ydym yn ei wneud.
Diolch i chi am grybwyll y gwasanaethau ieuenctid. Maen nhw'n hanfodol bwysig. Dyna oedd ein hymchwiliad cyntaf. Maen nhw'n bwysig i'r plant mwyaf agored i niwed, ond mae hefyd yn bwysig ein bod yn cofio eu bod nhw yno ar gyfer pob plentyn, ac roedd honno'n neges glir iawn yn ein hymchwiliad, y dylai hyn fod yn ddarpariaeth gyffredinol sy'n agored i'r holl blant a phobl ifanc er mwyn darparu ar gyfer pawb.
Eto rwy'n cytuno â'ch sylwadau ynghylch adroddiad y Cenhedloedd Unedig. Rwy'n credu ei bod hi'n rhywbeth y bydd yn rhaid inni ymdrin ag ef. Rwy'n gobeithio ei bod yn rhywbeth y gall y pwyllgorau weithio gyda'i gilydd i ymdrin ag ef, ac rwy'n gobeithio y bydd pawb yn cyfleu'r negeseuon sydd ynddo, oherwydd dim ond hyn a hyn y gallwn ni ei wneud ar rai pethau, ac mae diwygiadau lles anffafriol iawn yn parhau i gael eu gwthio arnom ni. Yn y pen draw, mae tlodi yn effeithio cymaint ar yr holl faterion eraill fel problemau iechyd meddwl, perthynas teuluol yn chwalu, ac yn y blaen. Felly, rwy'n gobeithio y gallwn ni i gyd weithio gyda'n gilydd arno. Diolch.
Thank you very much. Thank you.
Diolch yn fawr iawn. Diolch.
Item 11 is voting time and, unless three Members wish for the bell to be rung, I intend to proceed to the vote.
The first vote this evening is on the debate on the Law Derived from the European Union (Wales) Act 2018 (Repeal) Regulations 2018. I call for a vote on the motion tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. For the motion 40, no abstentions, eight against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 11 yw'r cyfnod pleidleisio ac, oni bai bod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, rwy'n bwriadu symud ymlaen at y pleidleisio.
Mae'r bleidlais gyntaf heno ar y ddadl ynghylch Rheoliadau Deddf Cyfraith sy’n Deillio o’r Undeb Ewropeaidd (Cymru) 2018 (Diddymu) 2018. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 40, neb yn ymatal, wyth yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig.
NDM6867 - Dadl: Rheoliadau'r Ddeddf Cyfraith sy'n Deillio o'r Undeb Ewropeaidd (Cymru) 2018 (Diddymu) 2018: O blaid: 40, Yn erbyn: 8, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
NDM6867 - The Law Derived from the European Union (Wales) Act 2018 (Repeal) Regulations 2018: For: 40, Against: 8, Abstain: 0
Motion has been agreed
We now move to a vote on the debate: how do we achieve a low-carbon energy system for Wales? And I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Neil McEvoy. Open the vote. Close the vote. For the amendment one, eight abstentions, 40 against. Therefore, the amendment is not agreed.
Symudwn yn awr i bleidlais ar y ddadl: sut y gallwn ni gyflawni system ynni carbon isel ar gyfer Cymru? A galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Neil McEvoy. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant un, wyth yn ymatal, 40 yn erbyn. Felly, ni dderbynnir y gwelliant.
NDM6866 - Gwelliant 1: O blaid: 1, Yn erbyn: 40, Ymatal: 8
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6866 - Amendment 1: For: 1, Against: 40, Abstain: 8
Amendment has been rejected
I now call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For the amendment 40, no abstentions, nine against. Therefore, amendment 2 is agreed.
Galwaf nawr am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 40, neb yn ymatal, naw yn erbyn. Felly, derbynnir gwelliant 2.
NDM6866 - Gwelliant 2: O blaid: 40, Yn erbyn: 9, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6866 - Amendment 2: For: 40, Against: 9, Abstain: 0
Amendment has been agreed
I call for a vote on amendment 3 tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For the amendment 13, no abstentions, 36 against. Therefore, amendment 3 is not agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 3, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 13, neb yn ymatal, 36 yn erbyn. Felly, ni dderbynnir gwelliant 3.
NDM6866 - Gwelliant 3: O blaid: 13, Yn erbyn: 36, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6866 - Amendment 3: For: 13, Against: 36, Abstain: 0
Amendment has been rejected
I call for a vote on amendment 4, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For the amendment 10, no abstentions, 39 against. Therefore, amendment 4 is not agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 4, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 10, neb yn ymatal, 39 yn erbyn. Felly, ni dderbynnir gwelliant 4.
NDM6866 - Gwelliant 4: O blaid: 10, Yn erbyn: 39, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6866 - Amendment 4: For: 10, Against: 39, Abstain: 0
Amendment has been rejected
I call for a vote on amendment 5, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For the amendment 11, no abstentions, 38 against. Therefore, amendment 5 is not agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 5, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 11, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Felly, ni dderbynnir gwelliant 5.
NDM6866 - Gwelliant 5: O blaid: 11, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6866 - Amendment 5: For: 11, Against: 38, Abstain: 0
Amendment has been rejected
I now call for a vote on the motion as amended, tabled in the name of Julie James.
Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd, a gyflwynwyd yn enw Julie James.
Cynnig NDM6866 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi Adroddiad 2017 Cynhyrchu Ynni yng Nghymru, a gyhoeddwyd ar 13 Tachwedd 2018.
2. Yn nodi bod angen mynd ati ar frys i ddatgarboneiddio’r system ynni yng Nghymru er mwyn cyflawni’r targed a nodir yn Neddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 o leihau allyriadau carbon 80 y cant, gan wneud y canlynol:
a) cyflwyno gwaith cynllunio systemau ynni cyflawn a rhanbarthol er mwyn cefnogi economi carbon isel;
b) cydnabod y posibiliadau sydd ynghlwm wrth wahanol dechnolegau cynhyrchu ynni, a hefyd yr angen am atebion clyfar i gydbwyso’r gwaith o gynhyrchu ynni â’r galw amdano;
c) cyflymu’r broses o ddatblygu ynni carbon isel, lle y mae’n fanteisiol i Gymru, gan gydnabod yr hinsawdd heriol presennol o ran buddsoddiad; a
d) datblygu ymhellach y grid yng Nghymru fel rhan o gynlluniau ar gyfer lleoliadau penodol.
3. Yn cydnabod pwysigrwydd Wylfa Newydd i ddarparu cymysgedd ynni cynaliadwy tymor hir yng Nghymru ac yn cymeradwyo sylwadau'r Prif Weinidog ynghylch potensial trawsnewidiol y datblygiad seilwaith ynni mawr hwn i economi Gogledd Cymru.
Motion NDM6866 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the 2017 Energy Generation in Wales Report, published on 13 November 2018.
2. Notes that, in order to deliver the 80 per cent carbon emissions reduction target in the Environment (Wales) Act 2016, there is an urgent need to decarbonise the energy system in Wales by:
a) taking forward regional, whole energy system planning to support a low carbon economy;
b) recognising the potential for a range of energy generation technologies, and the need for smart solutions to balance energy generation with demand;
c) accelerating deployment of low carbon energy development, where it provides benefit to Wales, recognising the current difficult investment climate; and
d) further developing the grid in Wales as part of place based plans.
3. Recognises the importance of Wylfa Newydd to the delivery of a sustainable long-term energy mix in Wales and endorses the First Minister’s comments regarding the transformative potential of this major energy infrastructure development to the North Wales economy.
Open the vote. Close the vote. For the motion 37, two abstentions, 10 against. Therefore, the amended motion is agreed.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 37, dau yn ymatal, 10 yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig wedi'i ddiwygio.
NDM6866 - Cynnig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 37, Yn erbyn: 10, Ymatal: 2
Derbyniwyd y cynnig
NDM6866 - Motion as amended: For: 37, Against: 10, Abstain: 2
Motion has been agreed
And that brings today's proceedings to a close. Thank you.
A daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:35.
The meeting ended at 19:35.