Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
16/05/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid. Mae'r cwestiwn cyntaf, sydd wedi ei grwpio â chwestiwn 6, i'w holi gan Julie Morgan.
The first item on our agenda this afternoon is the questions to the Cabinet Secretary for Finance. The first question, which has been grouped with question 6, is to be asked by Julie Morgan.
1. Pa drafodaethau y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU am y gronfa cyd-ffyniant? OAQ52189
1. What discussions has the Cabinet Secretary had with the UK Government regarding the shared prosperity fund? OAQ52189
6. Pa drafodaethau y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'u cael ynglŷn â chronfa cyd-ffyniant y Deyrnas Gyfunol? OAQ52200
6. What discussions has the Cabinet Secretary had regarding the UK's shared prosperity fund? OAQ52200
Thank you, Llywydd, and thank you for confirming that you've given your permission for questions 1 and 6 to be grouped.
The UK Government is yet to share any details of its proposals for a shared prosperity fund. I have raised the issue of replacement funds for structural funding with the Chief Secretary to the Treasury, and our position, including autonomy of funding, is clearly set out in our paper 'Regional Investment in Wales after Brexit'.
Diolch, Lywydd, a diolch am gadarnhau eich bod wedi caniatáu i gwestiynau 1 a 6 gael eu grwpio.
Nid yw Llywodraeth y DU wedi rhannu unrhyw fanylion hyd yn hyn ynglŷn â'i chynigion ar gyfer cronfa cyd-ffyniant. Rwyf wedi crybwyll mater cyllid yn lle cronfeydd strwythurol wrth Brif Ysgrifennydd y Trysorlys, ac mae ein safbwynt, gan gynnwys ymreolaeth gyllidol, wedi'i nodi yn glir yn ein papur 'Buddsoddi Rhanbarthol yng Nghymru ar ôl Brexit'.
I thank the Cabinet Secretary for that response. It's generally accepted that women have suffered disproportionately under austerity in the UK, and we all know how important European structural funds have been in tackling inequalities. How can we ensure that any replacement for the EU structural funds post Brexit will concentrate on the inequalities in society?
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ymateb. Yn gyffredinol, cydnabyddir bod menywod wedi dioddef yn anghymesur o dan bolisïau cyni yn y DU, a gŵyr pob un ohonom pa mor bwysig y mae cronfeydd strwythurol Ewropeaidd wedi bod wrth fynd i'r afael ag anghydraddoldeb. Sut y gallwn sicrhau y bydd unrhyw gyllid a ddaw yn lle cronfeydd strwythurol yr UE ar ôl Brexit yn canolbwyntio ar anghydraddoldebau yn y gymdeithas?
Well, Llywydd, can I thank Julie Morgan for that question, and to thank her for the work that she does in chairing the programme monitoring committee for the current round of European funding? And she will know, as a result of the careful attention that that committee pays to inequalities, that the current social fund programmes, for example, include specific targets to provide skills and training to more than 95,000 women in the workplace, and a particularly fine scheme to support 15,000 young women to participate in learning STEM subjects here in Wales. With the help of the programme monitoring committee, we formulated our proposals, set out in 'Regional Investment in Wales after Brexit', and one of the key principles in that paper is that we learn the lessons from current and previous funding rounds, and that we take the successes of it into the future. I can give the Member an assurance that inequality issues remain at the heart of the proposals that the Welsh Government has for developing regional investment the other side of the European Union.
Wel, Lywydd, a gaf fi ddiolch i Julie Morgan am ei chwestiwn, a diolch iddi am y gwaith y mae'n ei wneud yn cadeirio pwyllgor monitro'r rhaglen ar gyfer y rownd bresennol o gyllid Ewropeaidd? A bydd yn gwybod, o ganlyniad i'r sylw craff y mae'r pwyllgor hwnnw'n ei roi i anghydraddoldeb, fod rhaglenni presennol y gronfa gymdeithasol, er enghraifft, yn cynnwys targedau penodol i ddarparu sgiliau a hyfforddiant i dros 95,000 o fenywod yn y gweithle, a chynllun arbennig o dda i annog 15,000 o fenywod ifanc i fynd ati i ddysgu pynciau STEM yma yng Nghymru. Gyda chymorth pwyllgor monitro'r rhaglen, fe ffurfiasom ein cynigion, a nodir yn 'Buddsoddi Rhanbarthol yng Nghymru ar ôl Brexit', ac un o'r egwyddorion allweddol yn y papur hwnnw yw ein bod yn dysgu gwersi o'r rowndiau cyllid presennol a blaenorol, a'n bod yn ailadrodd y llwyddiannau yn y dyfodol. Gallaf roi sicrwydd i'r Aelod fod materion anghydraddoldeb yn parhau i fod wrth wraidd cynigion Llywodraeth Cymru ar gyfer datblygu buddsoddiad rhanbarthol wedi inni adael yr Undeb Ewropeaidd.
Mae hi'n destun pryder nad oes yna unrhyw gynigion cynhwysfawr wedi cael eu cyhoeddi gan Lywodraeth Prydain eto ynglŷn â sut yn union y bydd y gronfa cyd-ffyniant yma yn gweithio. Fel mae hi rŵan, wrth gwrs, Llywodraeth Cymru a chynghorau sir, drwy Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru, sydd yn penderfynu ar beth mae'r grantiau rhanbarthol yn cael eu gwario yng Nghymru. Yn y man cyntaf, mae'n bwysig na fydd Cymru yn colli yr un geiniog o'r arian yr oeddem ni yn ei dderbyn gan Ewrop, sy'n golygu y bydd yn rhaid i'r arian gael ei ddyrannu ar sail angen yn hytrach na thrwy fformiwla Barnett. A fy mhryder i hefyd ydy, os bydd y system yn newid, ble bydd yn rhaid i gyrff yng Nghymru fidio am grantiau i bot o bres Llywodraeth Prydain, yna mi fyddai hynny yn enghraifft arall o'r Torïaid yn San Steffan yn dwyn pwerau, yn y maes datblygu economaidd y tro yma. A wnewch chi sefyll i fyny dros Gymru ar y mater yma, ynteu a ydym ni am eich gweld chi yn ildio eto, dan faner eich ideoleg unoliaethol?
It is a cause of concern that there are no comprehensive proposals that have been published by the UK Government as of yet, in terms of how exactly the shared prosperity fund will work. At the moment, the Welsh Government and councils in Wales, through the Welsh European Funding Office, decide on how the regional funds are spent in Wales. In the first place, it’s important that Wales doesn’t lose a single penny of the funding that we were receiving from Europe, which will mean that the funding will have to be allocated on the basis of need rather than being Barnettised. My concern also is that, if the system does change, where organisations in Wales will have to bid for grants from a pot of money held by the UK Government, then that will be another example of the Conservatives in Westminster undertaking a power grab, in economic development on this occasion. Will you stand up for Wales on this particular issue, or are we going to see you ceding once again, under the banner of your unionist ideology?
Wel, diolch i Siân Gwenllian am y cwestiynau. Rwy'n cytuno â bron popeth roedd hi'n ei ddweud, tan y diwedd. Jest i fod yn glir, rwyf yn cytuno â hi; mae hi yn fwy nag amser i Lywodraeth y Deyrnas Unedig ddod ymlaen â'r awgrymiadau sydd gyda nhw. O dan yr awgrymiadau yna, mae hi'n hollbwysig, ynghylch y pethau roedd pobl yng Nghymru yn eu clywed gan bobl a oedd yn trïo eu perswadio nhw i adael yr Undeb Ewropeaidd, nôl yn y refferendwm—i fod yn glir, pob ceiniog roeddem ni'n ei chael drwy fod yn aelodau o'r Undeb Ewropeaidd—ac mae'n rhaid i'r arian yna ddod i Gymru yn y dyfodol, achos mae'r anghenion a oedd gennym ni yn dal i fod yna. Nawr, byddai'n hollol afresymol o Lywodraeth y Deyrnas Unedig petaen nhw'n trïo dod ymlaen â system newydd lle byddai'n rhaid i ni fidio i mewn i gronfa newydd. Y ffordd orau, rwy'n siŵr, yw jest i weld yr arian sy'n dod i Gymru ar hyn o bryd, i roi hwnnw mewn i'r baseline sydd gyda ni ar ein cyllid ni, a rhoi'r cyfrifoldeb i ni, fel mae cyfrifoldebau gyda ni yn barod, i redeg y system yn y dyfodol. A dyna beth rydw i wedi ei ddweud yn barod wrth Brif Ysgrifennydd y Trysorlys, a dyna beth rydw i'n mynd i fwrw ymlaen i ddweud pan fydd cyfleon gennym ni yn y dyfodol.
I thank Siân Gwenllian for the questions, and I agreed with nearly everything she said, until the end there. I just want to be clear that I do agree with her; it is more than time for the UK Government to bring forward the suggestions that they have. And, when we see those suggestions, it’s important that the people of Wales hear from the people who tried to persuade them to leave the European Union, back during the referendum—to clarify, every penny that was received during our membership of the EU—that the money must come to Wales in future, because the needs that we had continue to exist. It would be entirely unreasonable if the United Kingdom Government were to try to come forward with a new system where we would have to bid into a new fund. The best way, I am certain, is just to look at the funding that comes to Wales currently and then put that into the baseline that we have in our budget, and to give us the responsibility, as we already have, to administer the system in the future. I have already said this to the Chief Secretary to the Treasury, and I will continue to say this when opportunities arise in future.
I agree with both you, Cabinet Secretary, and Siân Gwenllian. I disagree with both of you at the same time, so, take that as you will. The development of the shared prosperity fund is clearly of immense importance to the Welsh economy and our goal here is that Wales should be no worse off after Brexit in relation to the structural fund allowance. I agree with what you said that we don't want a new system where we would be worse off by, in some way, having to bid for this funding, but, at the same time, I think you'd agree with me, Cabinet Secretary, we want to avoid a Barnettisation of the money coming to Wales, because that would also squeeze the budget in a different, but still a very significant, way.
What discussions have you had with the UK Government about avoiding that potential Barnettisation of the fund? And, also, in tandem with this, the Welsh Government should be developing its own regional policies so that we're in the best place possible to make use of those new funds when they do come to Wales. At what stage are you at in developing that new regional policy that will fit in with the UK Government strategy?
Rwy'n cytuno gyda chi, Ysgrifennydd y Cabinet, a gyda Siân Gwenllian. Rwy'n anghytuno â'r ddau ohonoch ar yr un pryd, felly, gwnewch o hynny beth a fynnwch. Ond mae'n amlwg fod datblygu'r gronfa cyd-ffyniant yn bwysig iawn i economi Cymru a'n nod yma yw sicrhau nad yw Cymru yn waeth ei byd ar ôl Brexit mewn perthynas â lwfans y cronfeydd strwythurol. Cytunaf â'r hyn a ddywedoch nad ydym yn awyddus i gael system newydd lle byddem yn waeth ein byd drwy orfod gwneud cynigion, mewn rhyw ffordd, am yr arian hwn, ond ar yr un pryd, credaf y byddech yn cytuno â mi, Ysgrifennydd y Cabinet, ein bod yn awyddus i osgoi Barnetteiddio'r arian a ddaw i Gymru, gan y byddai hynny hefyd yn rhoi pwysau ar y gyllideb mewn ffordd wahanol, ond ffordd arwyddocaol iawn serch hynny.
Pa drafodaethau a gawsoch gyda Llywodraeth y DU ynglŷn ag osgoi'r posibilrwydd y caiff y gronfa honno ei Barnetteiddio? A hefyd, ochr yn ochr â hyn, dylai Llywodraeth Cymru fod yn datblygu ei pholisïau rhanbarthol ei hun er mwyn sicrhau ein bod yn y sefyllfa orau bosibl i wneud defnydd o'r cronfeydd newydd hynny pan ddônt i Gymru. Pa gam rydych wedi'i gyrraedd ar ddatblygu'r polisi rhanbarthol newydd hwnnw a fydd yn cyd-fynd â strategaeth Llywodraeth y DU?
Well, Llywydd, I agree that neither a bidding nor a Barnett-derived approach to a shared prosperity fund would be acceptable to us here in Wales, remembering that this fund has no origins here in Wales and that the party that proposed it certainly did not secure a majority for it here in Wales. Let me say that discussions continue both at ministerial and official levels. I hope that when the UK Government comes forward with more detailed proposals for the fund, there will be the possibility of organising funding for Wales along the lines that I set out in my answer to Siân Gwenllian.
In the meantime, I agree with Nick Ramsay that it's very important that we press ahead with the plans that we are developing for how funding would be used for regional investment purposes in Wales in the future. We've carried out a consultation exercise, as Nick Ramsay will know, on the paper that we published. That was a very engaged exercise. Officials are currently analysing all the responses that we have received and I hope to be in a position to publish those shortly.
Wel, Lywydd, cytunaf na fyddai gwneud cynigion na mabwysiadu ymagwedd sy'n deillio o fformiwla Barnett tuag at gronfa cyd-ffyniant yn dderbyniol i ni yma yng Nghymru, gan gofio nad yw'r gronfa hon yn tarddu o Gymru a bod y blaid a'i cynigiodd yn bendant heb sicrhau mwyafrif o'i phlaid yma yng Nghymru. Gadewch imi ddweud bod y trafodaethau'n parhau i fynd rhagddynt ar lefel weinidogaethol ac ar lefel swyddogol. Pan fydd Llywodraeth y DU yn cyflwyno cynigion manylach ar gyfer y gronfa, rwy'n gobeithio y bydd modd trefnu cyllid i Gymru yn y ffordd a amlinellwyd gennyf yn fy ateb i Siân Gwenllian.
Yn y cyfamser, rwy'n cytuno â Nick Ramsay ei bod yn bwysig iawn inni fwrw ymlaen â'r cynlluniau rydym yn eu datblygu ar gyfer y modd y byddai arian yn cael ei ddefnyddio at ddibenion buddsoddi rhanbarthol yng Nghymru yn y dyfodol. Rydym wedi cynnal ymarfer ymgynghori, fel y gŵyr Nick Ramsay, ar y papur a gyhoeddwyd gennym. Denodd yr ymarfer hwnnw gryn dipyn o ymateb. Ar hyn o bryd, mae swyddogion yn dadansoddi'r holl ymatebion a gawsom ac rwy'n gobeithio y byddaf mewn sefyllfa i'w cyhoeddi cyn bo hir.
Cabinet Secretary, in full support of your 'Regional Investment in Wales after Brexit' paper, how can we ensure that future funding arrangements are aligned with other European funds we hope to draw on after Brexit, such as Horizon 2020 and the inter-territorial co-operation programme?
Ysgrifennydd y Cabinet, i gefnogi eich papur 'Buddsoddi Rhanbarthol yng Nghymru ar ôl Brexit' yn llawn, sut y gallwn sicrhau bod trefniadau cyllido yn y dyfodol yn cyd-fynd â chronfeydd Ewropeaidd eraill y gobeithiwn fanteisio arnynt ar ôl Brexit, megis Horizon 2020 a'r rhaglen gydweithredu ryngdiriogaethol?
Wel, Llywydd, Jane Hutt make a very important additional point, because our anxieties about the shared prosperity fund, if it were to be done in the wrong way, are not simply that Wales might lose out financially through a bidding or Barnett-based system, but if a shared prosperity fund was seriously to be attempted to be run out of Whitehall, then where are the troops on the ground that the UK Government could rely on to make effective use of that funding?
Twenty years into devolution, it is the Welsh Government and other Welsh bodies who have the experience of regional economic development and of making sure that funding streams that come to Wales can be properly aligned with one another so that we get the maximum impact from it. And one of the small advantages that some of us think we may gain from not being in the European Union is that we would have greater flexibility to make sure that funds that came directly to Wales could be used in greater alignment with other funding streams for the future. We are in the right position to do that. The UK Government simply does not have the wherewithal In Wales to do so, and the points that Jane Hutt made about aligning our funds with other programmes is very important.
Wel, Lywydd, mae Jane Hutt yn gwneud pwynt ychwanegol pwysig iawn, gan fod ein pryderon ynglŷn â'r gronfa cyd-ffyniant, pe bai'n cael ei rhoi ar waith yn y ffordd anghywir, nid yn unig yn ymwneud â'r ffaith y gallai Cymru fod ar ei cholled yn ariannol drwy system o wneud cynigion neu system sy'n seiliedig ar fformiwla Barnett, ond pe bai ymgais o ddifrif i weithredu cronfa cyd-ffyniant o Whitehall, ble mae'r bobl ar lawr gwlad y gallai Llywodraeth y DU ddibynnu arnynt i wneud defnydd effeithiol o'r cyllid hwnnw?
Ugain mlynedd ers datganoli, Llywodraeth Cymru a chyrff Cymreig eraill sydd â phrofiad o ddatblygu economaidd rhanbarthol ac o sicrhau y gellir cydlynu'r ffrydiau cyllido a ddaw i Gymru gyda'i gilydd yn briodol fel y gallwn sicrhau eu bod yn cael yr effaith fwyaf bosibl. Ac un o'r mân fanteision y cred rhai ohonom a ddaw o beidio â bod yn rhan o'r Undeb Ewropeaidd yw y byddai gennym fwy o hyblygrwydd i sicrhau y gellid cydlynu'r arian a ddaw'n uniongyrchol i Gymru yn well gyda ffrydiau cyllido eraill ar gyfer y dyfodol. Rydym yn y sefyllfa iawn i wneud hynny. Nid oes gan Lywodraeth y DU adnoddau yng Nghymru i wneud hynny, ac mae'r pwyntiau a wnaeth Jane Hutt ynglŷn â chydlynu ein cronfeydd gyda rhaglenni eraill yn bwysig iawn.
2. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu'r broses ar gyfer cyfrifo swm yr arian a ddyrannwyd i'r portffolio llywodraeth leol a gwasanaethau cyhoeddus i gefnogi digartrefedd? OAQ52175
2. Will the Cabinet Secretary outline the process for calculating the amount of funding allocated to the local government and public services portfolio to support homelessness? OAQ52175
I thank the Member for that question. The process for allocating funding for homelessness services follows that for the budget as a whole. Priorities are identified in bilateral meetings, with the Cabinet agreeing final allocations. The increasing prevalence of homelessness, and this Government’s ambition to eradicate youth homelessness, underpinned the additional funding agreed by the Assembly for these purposes in January of this year.FootnoteLink
Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn. Mae'r broses ar gyfer dyrannu arian i wasanaethau digartrefedd yn dilyn y broses ar gyfer y gyllideb yn ei chyfanrwydd. Nodir y blaenoriaethau mewn cyfarfodydd dwyochrog, gyda'r Cabinet yn cytuno ar y dyraniadau terfynol. Roedd nifer cynyddol yr achosion o ddigartrefedd, a dyhead y Llywodraeth hon i ddileu digartrefedd ymhlith pobl ifanc, yn sail i'r arian ychwanegol a gytunwyd gan y Cynulliad at y dibenion hyn ym mis Ionawr eleni.FootnoteLink
Thank you for that information, Cabinet Secretary. My fear is that now the worst of the winter weather has passed, the need to adequately fund the services required to meet the needs of homeless people will actually start to slip down the public agenda. However, as I'm sure you'll agree, this is probably the very time when we should be planning to ensure that adequate finance is provided for these demands, especially with the growing threat from universal credit, which is going to be rolled out in my constituency next month. Certainly, in communities like Merthyr Tydfil and Rhymney, I believe we are seeing a greater demand for these services and, like others, I see that evidence every day. So, can you assure me that, as Cabinet Secretary for Finance, you remain in conversation with ministerial colleagues about how, overall, the whole of Welsh Government can best respond to these demands?
Diolch am y wybodaeth honno, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n ofni bellach, a thywydd gwaethaf y gaeaf wedi bod, y bydd yr angen i ariannu'r gwasanaethau sy'n angenrheidiol er mwyn diwallu anghenion pobl ddigartref yn dechrau llithro i lawr yr agenda gyhoeddus. Fodd bynnag, fel y byddwch yn cytuno, rwy'n siŵr, mae'n debyg mai dyma'r union adeg y dylem fod yn cynllunio i sicrhau bod cyllid digonol yn cael ei ddarparu gyfer yr anghenion hyn, yn enwedig yn wyneb bygythiad cynyddol credyd cynhwysol, a fydd yn cael ei gyflwyno yn fy etholaeth y mis nesaf. Yn sicr, mewn cymunedau fel Merthyr Tudful a Rhymni, credaf ein bod yn gweld mwy o alw am y gwasanaethau hyn, ac fel eraill, rwy'n gweld y dystiolaeth honno bob dydd. Felly, a allwch roi sicrwydd i mi eich bod chi, fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, yn parhau i drafod gyda chyd-Weinidogion ynglŷn â'r ffordd orau yn gyffredinol i Lywodraeth Cymru ymateb i'r anghenion hyn?
Llywydd, can I begin by agreeing with the opening point that the Member made? It is one of the genuine responsibilities of Government and, indeed, of the Assembly, to make sure that we remain alert to serious social needs whenever they take place. Inevitably, in the public domain, issues come and go, but I think I could say that, in the time that I've been a Member here, Members throughout this Assembly do make sure that they raise these issues right through the year, not just at the point when they happen to be under the public microscope, and that's a really important responsibility that the Assembly discharges.
The money that we have provided—the additional £20 million in the budget this year and again into next year—is there all year round. It's there to support the rough-sleeping plan that my colleague the Minister with responsibility for housing and regeneration published earlier this year. In the round of budget bilaterals that I'm just concluding with all my Cabinet colleagues, housing has been discussed in every single one of those bilaterals because it is the foundation of a successful life, and everybody in Wales deserves to have a base from which they can plan for the future and create a future for themselves and their families.
Lywydd, a gaf fi ddechrau drwy gytuno â phwynt agoriadol yr Aelod? Un o gyfrifoldebau diamheuol y Llywodraeth, ac yn wir, y Cynulliad, yw sicrhau ein bod yn parhau i fod yn effro i anghenion cymdeithasol difrifol pan fyddant yn codi. Yn anochel, yn y parth cyhoeddus, mae problemau'n mynd a dod, ond credaf y gallwn ddweud, ers i mi fod yn Aelod yn y lle hwn, fod Aelodau o bob rhan o'r Cynulliad yn sicrhau eu bod yn codi'r materion hyn drwy gydol y flwyddyn, nid yn unig pan fyddant yn digwydd bod o dan chwyddwydr y cyhoedd, a dyna un o'r cyfrifoldebau gwirioneddol bwysig y mae'r Cynulliad yn eu cyflawni.
Mae'r arian a ddarparwyd gennym—yr £20 miliwn ychwanegol yn y gyllideb eleni ac eto'r flwyddyn nesaf—yno drwy gydol y flwyddyn. Mae yno i gefnogi'r cynllun cysgu allan a gyhoeddwyd yn gynharach eleni gan fy nghyd-Aelod, y Gweinidog sydd â chyfrifoldeb dros dai ac adfywio. Yn y rownd o gyfarfodydd dwyochrog ar y gyllideb rwyf ar fin ei chwblhau gyda fy holl gyd-Aelodau o'r Cabinet, mae tai yn faes a drafodwyd ym mhob un o'r cyfarfodydd dwyochrog hynny gan mai dyna yw'r sylfaen i fywyd llwyddiannus, ac mae pawb yng Nghymru'n haeddu sylfaen er mwyn gallu cynllunio ar gyfer y dyfodol a chreu dyfodol ar eu cyfer eu hunain a'u teuluoedd.
Cabinet Secretary, you will be aware of the recommendations by the Equality, Local Government and Communities Committee that rough-sleepers be considered as a priority need for housing. However, before this can be implemented, enough resources and support will be needed in place to cope with this change. What discussion have you had with your Cabinet colleagues about increasing the amount of funding allocated to tackling the problem of homeless people rough-sleeping in Wales, please? Thank you.
Ysgrifennydd y Cabinet, fe fyddwch yn gwybod am argymhellion y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol y dylid ystyried pobl sy'n cysgu allan yn bobl ag angen blaenoriaethol am dai. Fodd bynnag, cyn y gellir gweithredu hyn, bydd angen digon o adnoddau a chymorth ar waith i ymdopi gyda'r newid hwn. Pa drafodaethau a gawsoch gyda'ch cyd-Aelodau o'r Cabinet ynglŷn â chynyddu'r swm o gyllid a ddyrannwyd i fynd i'r afael â phroblem pobl ddigartref yn cysgu allan yng Nghymru, os gwelwch yn dda? Diolch.
I thank the Member for the question. As I said just a moment ago, housing issues have featured in every single one of the budget bilaterals that I have had with Cabinet colleagues. Every Cabinet colleague has an interest in housing and homelessness matters, whether it be the mental health and physical health issues that homeless people face or the pressure on local government services that homelessness creates. So, I can give the Member an assurance that it is a matter that interests all members of the Cabinet. I know that the extra investment we were able to find for homelessness services was supported right across the Chamber.
I have to say to the Member that any time someone here asks me to find extra money for any service at a time when the resources available to the Welsh Government as a whole are going down, the only way more money for one thing can be found is by taking it away from something else. He'll understand, I know, that that is a very challenging calculation to carry out.
Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Fel y dywedais eiliad yn ôl, mae materion tai wedi bod yn rhan o'r holl gyfarfodydd dwyochrog ar y gyllideb a gefais gyda chyd-Aelodau o'r Cabinet. Mae gan bob cyd-Aelod o'r Cabinet ddiddordeb mewn materion tai a digartrefedd, boed yn broblemau iechyd meddwl ac iechyd corfforol y mae pobl ddigartref yn eu hwynebu neu'r pwysau ar wasanaethau llywodraeth leol sy'n deillio o ddigartrefedd. Felly, gallaf roi sicrwydd i'r Aelod ei fod yn fater sydd o ddiddordeb i bob Aelod o'r Cabinet. Gwn fod y buddsoddiad ychwanegol a ddarparwyd gennym ar gyfer gwasanaethau digartrefedd wedi'i gefnogi ar draws y Siambr.
Mae'n rhaid imi ddweud wrth yr Aelod, unrhyw dro y bydd rhywun yma yn gofyn imi ddod o hyd i ragor o arian ar gyfer unrhyw wasanaeth ar adeg pan fo'r adnoddau sydd ar gael i Lywodraeth Cymru yn gyffredinol yn prinhau fwyfwy, yr unig ffordd o ddod o hyd i arian ar gyfer un peth yw mynd ag ef oddi wrth rhywbeth arall. Gwn y bydd yn deall bod hwnnw'n gyfrifiad anodd iawn i'w wneud.
I understand that there are Housing First pilots that have been and are going to be developed in parts of Wales, which I welcome, as part of the commitment to tackle homelessness, but the involvement of other services, including justice and healthcare are key in relation to this. So, what are you doing to look at pooling budgets? I've spoken to the sector on many occasions and they've said to me that there's not enough conversation between housing and healthcare. Crisis, the charity, funded in the Liverpool city region—. They looked at the analysis of how Housing First worked there, and they found that access, for example, to second-tier mental health support and that learning and coaching were needed to make Housing First work. So, if we're going to make Housing First work here in Wales, which is something I support, how can we ensure that the budgets reflect that ambition?
Deallaf fod cynlluniau peilot Tai yn Gyntaf wedi cael eu datblygu ac yn mynd i gael eu datblygu mewn rhannau o Gymru, ac rwy'n croesawu hynny, fel rhan o'r ymrwymiad i fynd i'r afael â digartrefedd, ond mae ymwneud gwasanaethau eraill, gan gynnwys cyfiawnder a gofal iechyd, yn allweddol mewn perthynas â hyn. Felly, beth rydych yn ei wneud i ystyried cyfuno'r cyllidebau? Rwyf wedi siarad gyda'r sector ar sawl achlysur ac maent wedi dweud wrthyf nad oes digon o sgwrs rhwng y maes tai a maes gofal iechyd. Mae Crisis, yr elusen, a ariennir yn ninas-ranbarth Lerpwl—. Maent wedi edrych ar y dadansoddiad o sut roedd Tai yn Gyntaf yn gweithio yno, a daethant i'r casgliad fod mynediad, er enghraifft, at gymorth iechyd meddwl ail haen a bod dysgu a hyfforddi yn angenrheidiol er mwyn sicrhau bod Tai yn Gyntaf yn gweithio. Felly, os ydym am sicrhau bod Tai yn Gyntaf yn gweithio yma yng Nghymru, sy'n rhywbeth rwy'n ei gefnogi, sut y gallwn sicrhau bod y cyllidebau'n adlewyrchu'r uchelgais hwnnw?
Well, Llywydd, the Member makes a series of important points. Of course, the difficulties faced by homeless people are complex, and they often involve other issues in their lives. It's why, of the £10 million directly found for homelessness services in this year's budget, £6 million of that has gone into providing extra places for people to stay, and £4 million has gone into the support services that need to be provided, if people are to be able to use the opportunity that the new start of a new place to live might provide to them.
I'll think about the point that she has made about pooled budgets. They have pluses to them; they have downsides as well. Everybody who puts money into a pool needs to understand that that money can be used for purposes beyond those that they are responsible for themselves. Understandably, in tough times, organisations often look very jealously at the money they themselves have put in, and Members here often ask questions to make sure that the money is still being used for the purpose it was already provided for. So, shared budgets can be a solution, but they don't come without their downsides either. Certainly, it's a possibility we will keep in mind.
Wel, Lywydd, mae'r Aelod yn gwneud nifer o bwyntiau pwysig. Wrth gwrs, mae'r anawsterau a wynebir gan bobl ddigartref yn gymhleth, ac yn aml maent yn ymwneud â phroblemau eraill yn eu bywydau. Dyna pam, o'r £10 miliwn a ddarparwyd yn uniongyrchol ar gyfer gwasanaethau digartrefedd yn y gyllideb eleni, fod £6 miliwn ohono wedi mynd i ddarparu lleoedd ychwanegol i bobl aros, ac mae £4 miliwn wedi mynd i'r gwasanaethau cymorth sydd angen eu darparu, er mwyn sicrhau y gall pobl fanteisio ar y cyfle y gallai dechrau newydd mewn lle newydd ei ddarparu iddynt.
Byddaf yn ystyried y pwynt a wnaed ganddi ynglŷn â chyfuno cyllidebau. Mae ganddynt fanteision; mae ganddynt anfanteision hefyd. Mae angen i bawb sy'n rhoi arian mewn cronfa ddeall y gellir defnyddio'r arian hwnnw at ddibenion y tu hwnt i'r rhai y maent yn gyfrifol amdanynt eu hunain. Mae'n ddealladwy, mewn cyfnod anodd, fod sefydliadau yn aml yn edrych yn genfigennus iawn ar yr arian y maent hwy eu hunain wedi'i gyfrannu, ac mae Aelodau yma yn aml yn gofyn cwestiynau i sicrhau bod yr arian yn dal i gael ei ddefnyddio at y diben y cafodd ei ddarparu ar ei gyfer. Felly, gall rhannu cyllidebau fod yn ateb, ond nid ydynt yn dod heb eu hanfanteision chwaith. Yn sicr, mae'n bosibilrwydd y byddwn yn ei gadw mewn cof.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Nick Ramsay.
We now move to questions from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Nick Ramsay.
Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, yesterday, in your statement on the vacant land tax, I described you as a jack of all trades when it came to developing new taxes; you've got a lot of different taxes on the go at the moment. In yesterday's statement, you spoke about testing the machinery in terms of the vacant land tax. If I can widen that question out into other potential new taxes that the Welsh Government might be considering in future, clearly one of those potential taxes would be one to deal with the social care time-bomb problem, and a potential social care levy, as other Members have discussed in this Chamber. Could you tell us: have you given any thought, as of yet, to a potential social care levy, and have you had any discussions with your colleagues about that?
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, ddoe, yn eich datganiad ar y dreth ar dir gwag, fe'ch gelwais yn Siôn bob swydd mewn perthynas â datblygu trethi newydd; mae gennych lawer o drethi gwahanol ar y gweill ar hyn o bryd. Yn y datganiad ddoe, siaradoch am brofi'r mecanwaith mewn perthynas â'r dreth ar dir gwag. Os caf ehangu’r cwestiwn hwnnw i gynnwys trethi newydd posibl eraill y gallai Llywodraeth Cymru eu hystyried yn y dyfodol, mae'n amlwg mai un o'r trethi posibl hynny fyddai treth i fynd i'r afael â bom amser y broblem gofal cymdeithasol, ac ardoll gofal cymdeithasol bosibl, fel y trafodwyd gan Aelodau eraill yn y Siambr hon. A allwch ddweud wrthym: a ydych wedi rhoi unrhyw ystyriaeth, hyd yn hyn, i ardoll gofal cymdeithasol bosibl, ac a ydych wedi cael unrhyw drafodaethau gyda'ch cyd-Aelodau ynglŷn â hynny?
Llywydd, yes, we've been very actively engaged in this topic—particularly recently, following the ideas published by Professor Gerry Holtham. Professor Holtham has provided the Welsh Government with a near-final draft of an updated report, in which he looks in more detail at the way in which a dedicated social care fund, based on the model of the original national insurance fund, might be developed for Wales. The First Minister has set up a cross-ministerial group, chaired by my colleague Huw Irranca-Davies, and that will begin its work by looking at three dimensions. It will look in detail at Professor Holtham's work to make sure that there is a workable economic model there, but it will look, as well, at what the social care services of the future need to look like. If we ever were to be in a position of trying to persuade people in Wales to dig deeper into their pockets to make provision for the future, then they will quite rightly expect us to be able to describe what it is they are going to get for the investment that they are making. And the third strand in the work that that group will do will be to look at the interface with the UK, because a social care solution for Wales has to interface with the benefits system, with the wider tax system, with the work of the Department of Health and so on.
Lywydd, do, rydym wedi bod yn ymwneud yn weithredol iawn â'r pwnc hwn—yn arbennig yn ddiweddar, yn dilyn syniadau a gyhoeddwyd gan yr Athro Gerry Holtham. Mae'r Athro Holtham wedi rhoi drafft sydd bron â bod yn ddrafft terfynol o adroddiad wedi'i ddiweddaru i Lywodraeth Cymru, ac ynddo mae'n edrych yn fanylach ar y ffordd y gellid datblygu cronfa gofal cymdeithasol bwrpasol ar gyfer Cymru, yn seiliedig ar fodel y gronfa yswiriant gwladol wreiddiol. Mae'r Prif Weinidog wedi sefydlu grŵp trawsweinidogaethol, a gadeirir gan fy nghyd-Aelod, Huw Irranca-Davies, a bydd y grŵp yn dechrau ei waith drwy edrych ar dair elfen. Bydd yn edrych yn fanwl ar waith yr Athro Holtham er mwyn sicrhau ei fod yn cynnwys model economaidd ymarferol, ond bydd yn edrych hefyd ar sut y dylai gwasanaethau gofal cymdeithasol y dyfodol weithredu. Pe baem byth mewn sefyllfa lle byddem yn ceisio darbwyllo pobl yng Nghymru i fynd yn ddyfnach i'w pocedi er mwyn darparu ar gyfer y dyfodol, byddai'n gwbl deg iddynt ddisgwyl inni allu disgrifio beth fyddant yn ei gael am eu buddsoddiad. A'r drydedd elfen o waith y grŵp fydd edrych ar y rhyngwynebu gyda'r DU, gan fod yn rhaid i ateb gofal cymdeithasol ar gyfer Cymru ryngwynebu gyda'r system fudd-daliadau, gyda'r system dreth ehangach, gyda gwaith yr Adran Iechyd ac ati.
Thank you, Cabinet Secretary. This is clearly a horrendously complicated area. It's an enormous problem that's gone on for a long time, and which will need to be dealt with in some form or other in the not-too-distant future. You mentioned Professor Holtham's research, and Professor Holtham suggested that an age-related, graduated tax might be best, at least in the short term. In her question to you earlier, Julie Morgan mentioned some of the problems that she identified that women could experience in the post-structural-funds world.
The Commissioner for Older People in Wales has pointed out that there could be potential disadvantages in Professor Holtham's proposals for certain groups of people in the social care levy—particularly women and those on low pay, as well as those older people that you may be asking to pay more under this model. Specifically, the older people's commissioner notes—. She says, and I paraphrase, that you're essentially saying, 'Thanks for everything you've paid in. We told you that when your time came it would be free. Sorry, it's not.' Are you confident that the concerns of the older people's commissioner and others are being taken into account when working out potential proposals for a social care levy?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn amlwg, mae hwn yn faes dychrynllyd o gymhleth. Mae'n broblem enfawr sydd wedi bod ar y gweill ers amser maith, a bydd angen mynd i'r afael â hi ar ryw ffurf neu'i gilydd yn y dyfodol agos. Fe sonioch am ymchwil yr Athro Holtham, ac awgrymodd yr Athro Holtham efallai mai treth raddedig sy'n gysylltiedig ag oedran fyddai orau, o leiaf yn y tymor byr. Yn ei chwestiwn i chi yn gynharach, soniodd Julie Morgan am rai o'r problemau a nodwyd ganddi y gallai menywod eu hwynebu ar ôl i'r cronfeydd strwythurol ddod i ben.
Mae Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru wedi nodi y gall fod anfanteision posibl yng nghynigion yr Athro Holtham ar gyfer rhai grwpiau o bobl yn yr ardoll gofal cymdeithasol—yn enwedig menywod a phobl ar gyflogau isel, yn ogystal â'r bobl hŷn y gallech fod yn gofyn iddynt dalu mwy o dan y model hwn. Yn benodol, noda'r comisiynydd pobl hŷn—. Mae'n dweud, ac rwy'n aralleirio, eich bod yn dweud i bob pwrpas, 'Diolch am bopeth rydych wedi'i dalu i mewn. Fe ddywedasom wrthych y byddai'n rhad ac am ddim pan ddôi eich amser. Mae'n ddrwg gennym, ond nid yw hynny'n wir.' A ydych yn hyderus fod pryderon y comisiynydd pobl hŷn ac eraill yn cael eu hystyried wrth nodi'r cynigion posibl ar gyfer ardoll gofal cymdeithasol?
Well, Llywydd, even in a paraphrase we would not have said to anybody, 'We told you it would be free', because it's one of the defining characteristics of the social care system that it is means-tested. We have many debates here, in this Chamber, about trying to join up the health and social care system and the barriers that exist to that. Personally, I've always believed that one of the real fault lines that makes it difficult to do that is that healthcare is free at the point of use and social care is means-tested. That always makes it difficult to bring those two systems close together.
Now, Professor Holtham, in his paper, talks about inter-generational fairness, and he deals with some other things that Members here will be very familiar with—the arguments that people born after 1980 have, at comparable points in their lives, a less-advantageous financial outlook than people who were born 30 or 40 years earlier than them. He draws on work in Japan, where there is indeed a graduated tax, where the older you are you pay a bit more towards social care. In your twenties, you never believe you'll need social care. By the time you're 50, you begin to realise that this could be you. Therefore, social acceptability, in terms of paying towards things, is calibrated in that way, but it is only one of the factors that Professor Holtham proposes, and he models a series of different ways in which payments could be made into a fund, and a graduated tax rising by age is only one of the models that he investigates.
Wel, Lywydd, hyd yn oed mewn aralleiriad, ni fyddem wedi dweud wrth unrhyw un, 'Fe ddywedasom wrthych y byddai'n rhad ac am ddim', gan mai un o nodweddion diffiniol y system gofal cymdeithasol yw ei bod yn dibynnu ar brawf modd. Rydym yn cael llawer o ddadleuon yma, yn y Siambr hon, ynglŷn â cheisio cysylltu'r system iechyd a'r system gofal cymdeithasol a'r rhwystrau yn hynny o beth. Yn bersonol, rwyf wedi credu erioed mai un o'r gwir anawsterau sy'n gwneud hynny'n anodd yw bod gofal iechyd yn rhad ac am ddim pan gaiff ei ddefnyddio ac mae gofal cymdeithasol yn dibynnu ar brawf modd. Mae hynny bob amser yn ei gwneud hi'n anodd dod â'r ddwy system honno'n agos at ei gilydd.
Nawr, yn ei bapur, mae'r Athro Holtham yn sôn am degwch rhwng y cenedlaethau, ac mae'n trafod rhai pethau eraill y bydd yr Aelodau yma'n gyfarwydd iawn â hwy—y dadleuon fod gan bobl a aned ar ôl 1980, ar bwyntiau cymharol yn eu bywydau, ragolygon ariannol llai ffafriol na phobl a aned 30 neu 40 mlynedd ynghynt. Mae'n cyfeirio at waith yn Japan, lle mae treth raddedig ar waith, lle rydych yn talu ychydig yn fwy tuag at ofal cymdeithasol wrth fynd yn hŷn. Yn eich ugeiniau, nid ydych byth yn credu y bydd angen gofal cymdeithasol arnoch. Erbyn eich bod yn 50, rydych yn dechrau sylweddoli y gallai ddigwydd i chi. Felly, caiff derbynioldeb cymdeithasol, o ran talu am bethau, ei raddnodi yn y ffordd honno, ond nid yw ond yn un o'r ffactorau a gynigir gan yr Athro Holtham, ac mae'n modelu cyfres o wahanol ffyrdd y gellid gwneud taliadau i mewn i gronfa, ac nid yw treth raddedig sy'n codi gydag oedran ond yn un o'r modelau a archwilir ganddo.
Well, Cabinet Secretary, the Holtham model potentially doubles the social care levy from £172 to £344 for those aged between 57 and 59 within the space of 12 months, just at the point when income starts to reduce. In 2017, 71 per cent of retirees in Wales took early retirement, and the average age of retirement was 58 years and six months—right in the middle of this age range. I'm not seeking to make any party political points on this issue because I think, actually, it's too big for that—it's bigger than any individual party and any individual Government. This is an issue that's developed under many different parties and Governments over the years.
Cabinet Secretary, I think there is massive potential here for Wales to do something that is groundbreaking if we get it right, but also there are some enormous pitfalls, which the older people's commissioner has alluded to—and others have as well. So, can you give us an assurance that, in dealing with all these issues and giving guidance to the Assembly Members who are looking at this, you will ensure that, at the end of this, we will have a system that is equal and fair, that doesn't lead to some people feeling that they have been hard done by—to paraphrase—and also, of course, a system that means that a fund will be built up over time, and that some way down the line, future Governments won't say, 'Well, actually, that money isn't all there now for us to provide to you, as we said 20 or 30 years ago'? Because I think, and you would agree with me, that ultimately, we want to get this right and we want to make sure that, in the future, people don't feel that they have been cheated out of money that they otherwise would have had.
Wel, Ysgrifennydd y Cabinet, mae model Holtham, o bosibl, yn dyblu'r ardoll gofal cymdeithasol o £172 i £344 ar gyfer bobl rhwng 57 a 59 oed o fewn cyfnod o 12 mis, ar adeg pan fydd eu hincwm yn dechrau lleihau. Yn 2017, cymerodd 71 y cant o bobl a ymddeolodd yng Nghymru ymddeoliad cynnar, a 58 mlynedd a chwe mis oedd yr oedran ymddeol cyfartalog—yng nghanol yr ystod oedran hon. Nid wyf yn ceisio gwneud unrhyw bwyntiau gwleidyddol pleidiol ar y mater hwn gan y credaf, mewn gwirionedd, ei fod yn fater rhy fawr ar gyfer hynny—mae'n fwy nag unrhyw blaid unigol ac unrhyw Lywodraeth unigol. Mae hwn yn fater sydd wedi datblygu o dan nifer o wahanol bleidiau a Llywodraethau dros y blynyddoedd.
Ysgrifennydd y Cabinet, credaf fod potensial anferth yma i Gymru wneud rhywbeth arloesol os gwnawn hyn yn iawn, ond mae rhai peryglon enfawr hefyd, ac mae'r comisiynydd pobl hŷn wedi cyfeirio atynt—ac eraill hefyd. Felly, a allwch roi sicrwydd inni, wrth fynd i'r afael â'r holl faterion hyn a rhoi arweiniad i Aelodau'r Cynulliad sy'n edrych ar hyn, y byddwch yn sicrhau, yn y pen draw, y bydd gennym system deg a chyfartal nad yw'n peri i rai pobl deimlo eu bod wedi cael cam—i aralleirio—a hefyd, wrth gwrs, system sy'n golygu y bydd cronfa'n cael ei datblygu dros amser, ac ymhen y rhawg, na fydd Llywodraethau'r dyfodol yn dweud, 'Wel, mewn gwirionedd, nid yw'r arian hwnnw i gyd ar gael bellach i ni ei ddarparu i chi, fel y dywedasom 20 neu 30 mlynedd yn ôl'? Oherwydd rwy'n credu, a byddech yn cytuno â mi, ein bod, yn y pen draw, am wneud hyn yn iawn ac rydym yn awyddus i sicrhau, yn y dyfodol, nad yw pobl yn teimlo eu bod wedi cael eu twyllo allan o arian a fyddai wedi bod ganddynt fel arall.
Llywydd, well, I think the contribution that Nick Ramsay has made does point exactly to both the potential of this idea, but also the pitfalls that get in the way of it, and demonstrates why it has been so difficult for Governments of all political persuasions to make a real inroad into this policy problem. I was due to give evidence to the Finance Committee in your inquiry into this earlier this month, and will do—I hope, now—next year. For that reason, I re-read the Dilnot review that, in 2012, said that this matter was absolutely urgent and couldn't be left any longer, and I re-read Gwenda Thomas's Green Paper of a decade ago, which reflects many of the debates that are still here today. That just shows what a difficult problem it is to address.
However, Professor Holtham does very directly address the final point that Nick Ramsay made. The national insurance fund, Llywydd, began as a funded system. It remained so until 1957, when the Macmillan Government decided that it would dip into it in order to meet current expenditure, and as a result, we now have a pay-as-you-go system. Holtham says clearly if you're going to persuade people to pay into a fund, it has to be organised in a way that people can have confidence that Governments cannot dip their hands in it in tough times, and the money that you pay in really is there for this purpose.
Lywydd, wel, credaf fod y cyfraniad a wnaeth Nick Ramsay yn tynnu sylw'n bendant at botensial y syniad hwn, ond hefyd y peryglon sy'n peri rhwystrau iddo, ac yn dangos pam ei bod wedi bod mor anodd i Lywodraethau o bob lliw gwleidyddol wneud cynnydd go iawn mewn perthynas â'r broblem bolisi hon. Roeddwn i fod i roi tystiolaeth i'r Pwyllgor Cyllid yn eich ymchwiliad i hyn yn gynharach y mis hwn, a byddaf yn gwneud hynny—gobeithio, bellach—y flwyddyn nesaf. Am y rheswm hwnnw, ailddarllenais adolygiad Dilnot a ddywedodd, yn 2012, fod y mater hwn yn fater brys ac na ellid ei anwybyddu mwyach, ac ailddarllenais bapur gwyrdd Gwenda Thomas ddegawd yn ôl, sy'n adlewyrchu llawer o'r dadleuon sy'n dal i fod yma heddiw. Mae hynny'n dangos pa mor anodd yw mynd i'r afael â'r broblem hon.
Fodd bynnag, mae'r Athro Holtham yn cyfeirio'n uniongyrchol at y pwynt olaf a wnaeth Nick Ramsay. Dechreuodd y gronfa yswiriant gwladol, Lywydd, fel system a ariennir. Bu felly tan 1957, pan benderfynodd Llywodraeth Macmillan y byddai'n defnyddio arian ohoni i dalu am wariant cyfredol, ac o ganlyniad, mae gennym system talu wrth ddefnyddio bellach. Dywed Holtham yn glir, os ydych am berswadio pobl i dalu i mewn i gronfa, fod yn rhaid trefnu hynny mewn ffordd sy'n sicrhau y gall pobl fod yn hyderus na all Llywodraethau ddefnyddio arian ohoni mewn cyfnodau anodd, a bod yr arian rydych yn ei dalu i mewn yn cael ei ddefnyddio at y diben hwn mewn gwirionedd.
Llefarydd UKIP, Neil Hamilton.
UKIP spokesperson, Neil Hamilton.
Diolch, Llywydd. Well, I applaud the sober and serious work that the finance Secretary is doing on the possibility of a social care levy—a subject to which we'll return in due course. I'm sure that the finance Secretary will agree with me that it's important that dog-whistle politics doesn't intrude upon these potential new taxes and that we don't create unnecessary anxiety amongst groups of people who might potentially be affected by any of them. One of the things that concerned me about the possibility of a vacant land tax, which we discussed in part yesterday, was that a lot of people may not ultimately be affected by it, and may, in the interim period, be worried by such a proposal. So, I wonder if the Cabinet Secretary will do a bit more to allay potential fears in this respect.
I referred yesterday to the work the Welsh Government has already done on this in relation to stalled sites and section 106 agreements. They identified just about 400 sites between 2000 and 2014 where land had not been developed for one reason or another. But the number of cases that might be regarded as true land banking, that were capable of economic development and were viable but weren't proceeded with, is actually very small. It's worth, I think, summarising the figures that are in the document. Where the reasons for stalling were related to land ownership or site sale, that is, those that related only to real land banking as opposed to variations in conditions or other planning matters, there were only 17 cases out of this 400 over a period of 14 years. So, the problem of land banking may not be as great as is feared, and I appreciate the point that was made yesterday, that this is a tax that has been proposed in order to test the system, and is not likely to affect a great many people. So, could the finance Secretary just say a little more on that one point?
Diolch, Lywydd. Wel, rwy'n cymeradwyo'r gwaith pwyllog a difrifol y mae'r Ysgrifennydd cyllid yn ei wneud ar y posibilrwydd o ardoll gofal cymdeithasol—pwnc y byddwn yn dychwelyd ato maes o law. Rwy'n siŵr y bydd yr Ysgrifennydd cyllid yn cytuno â mi ei bod yn bwysig nad yw gwleidyddiaeth 'chwiban y ci' yn amharu ar y trethi newydd posibl hyn ac nad ydym yn peri pryder diangen ymhlith grwpiau o bobl a allai gael eu heffeithio gan unrhyw un ohonynt. Un o'r pethau a oedd yn fy mhoeni am y posibilrwydd o dreth ar dir gwag, a drafodwyd gennym yn rhannol ddoe, oedd y byddai llawer o bobl na fyddant o bosibl yn cael eu heffeithio ganddi yn y pen draw, ac efallai, yn y cyfamser, eu bod yn bryderus ynglŷn â chynnig o'r fath. Felly, tybed a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ychydig mwy i leddfu pryderon posibl yn hyn o beth.
Cyfeiriais ddoe at y gwaith a wnaed eisoes gan Lywodraeth Cymru ar hyn mewn perthynas â safleoedd segur a chytundebau adran 106. Nodwyd oddeutu 400 o safleoedd ganddynt rhwng 2000 a 2014 lle nad oedd tir wedi'i ddatblygu am ryw reswm neu'i gilydd. Ond mae nifer yr achosion y gellid eu hystyried yn fancio tir go iawn, a allai ddarparu cyfle ar gyfer datblygu economaidd ac a oedd yn hyfyw ond na fwriwyd ati i'w datblygu, yn fach iawn mewn gwirionedd. Credaf ei bod yn werth crynhoi'r ffigurau sydd yn y ddogfen. Lle roedd y rhesymau am oedi yn gysylltiedig â pherchnogaeth tir neu werthu safle, hynny yw, y rhai a oedd yn ymwneud â bancio tir go iawn yn unig yn hytrach nag amrywiadau yn yr amodau neu faterion cynllunio eraill, 17 achos yn unig a gafwyd o'r 400 dros gyfnod o 14 mlynedd. Felly, efallai nad yw problem bancio tir mor fawr ag yr ofnir, ac rwy'n derbyn y pwynt a wnaed ddoe, fod hon yn dreth a gynigiwyd er mwyn profi'r system, ac nad yw'n debygol o effeithio ar nifer fawr o bobl. Felly, a allai'r Ysgrifennydd cyllid ddweud ychydig mwy ar y pwynt hwnnw?
Thank you, Llywydd. Well, I take very seriously the points that the leader of UKIP here made about avoiding dog-whistle politics. I quite certainly agree with him in what he said today on that matter.
Yesterday he made the points that he's made today, that when we come to look at the detail of a land value tax, the potential for one in Wales, we may find that it would apply in a relatively small number of occasions. As the detailed work gets done, I'm sure we will have the actual evidence as to whether or not that is the case. I tried yesterday to offer two reassurances to people in the sector who might have anxieties about this: first of all, that we will do the detailed work, and the policy that we bring forward, if we do, will be thoroughly based upon the evidence; and secondly, that we will take the time necessary to do that properly and thoroughly, and that if the power is drawn down to the Assembly, it will not be a matter of simply jumping to use the power because it's here. If the power comes here, we will make sure that, if we do use it, it's because the case for doing so has been thoroughly tested.
Diolch, Lywydd. Wel, rwy'n cymryd y pwyntiau a wnaeth arweinydd UKIP yma ynglŷn ag osgoi gwleidyddiaeth 'chwiban y ci' o ddifrif. Yn sicr, cytunaf ag ef o ran yr hyn a ddywedodd heddiw ar y mater hwnnw.
Ddoe, fe wnaeth y pwyntiau a wnaeth heddiw, y byddem, pan fyddwn yn edrych ar fanylion treth gwerth tir a'r potensial ar gyfer un yng Nghymru, yn dod i'r casgliad efallai na fyddai ond yn berthnasol mewn nifer gymharol fach o achosion. Wrth i'r gwaith manwl fynd rhagddo, rwy'n siŵr y byddwn yn cael y dystiolaeth wirioneddol ynglŷn ag a yw hynny'n wir ai peidio. Ddoe, ceisiais roi sicrwydd ynglŷn â dau beth i bobl yn y sector sydd efallai'n bryderus ynglŷn â hyn: yn gyntaf oll, y byddwn yn gwneud y gwaith manwl, ac y bydd y polisi a gyflwynir gennym, os gwnawn hynny, yn seiliedig yn gyfan gwbl ar y dystiolaeth; ac yn ail, y byddwn yn cymryd yr amser angenrheidiol i wneud hynny'n briodol ac yn drwyadl, ac os caiff y Cynulliad bŵer i wneud hynny, ni fydd yn fater o neidio ar y cyfle i ddefnyddio'r grym hwnnw am ei fod yma. Os daw'r pŵer yma, byddwn yn sicrhau, os ydym yn ei ddefnyddio, ein bod yn gwneud hynny am fod yr achos dros wneud hynny wedi'i brofi'n drylwyr.
I wonder if the finance Secretary would agree with me also that there ought to be some kind of de minimis element in this, in as much as I referred to the case yesterday of Harry Hyams and the Centre Point building that was empty, right in the centre of London, a prime space, for many, many years in the 1970s. The problem that we're trying to address, if there is such a problem, relates to large potential development sites that have significant numbers of homes that could be built upon the land. There's little point in going after individual plots here or there that might or might not be developed for one reason or another. David Melding yesterday referred also to the need for flexibility in the way in which such a tax might be implemented.
In the review that is currently going on by Oliver Letwin, he's going to be looking at large sites, and he recognises that there are many reasons for even large developments not being proceeded with—limited availability of skilled labour, for example, limited supplies of building materials, limited availability of capital, et cetera. He gives a whole host of potential reasons that are nothing actually to do with the perceived ill of land banking itself. Even in the case of large sites, we will have to hedge around the potential tax with all sorts of reliefs in order to avoid creating injustice, even for significant property development companies.
Tybed a fyddai'r Ysgrifennydd cyllid yn cytuno â mi hefyd y dylid cynnwys rhyw fath o elfen de minimis yn hyn o beth, gan fy mod wedi cyfeirio ddoe at achos Harry Hyams ac adeilad Centre Point a fu'n wag, yng nghanol Llundain, gofod dethol, am flynyddoedd maith yn y 1970au. Mae'r broblem rydym yn ceisio'i datrys, os oes problem, yn ymwneud â safleoedd datblygu posibl mawr gyda nifer sylweddol o gartrefi y gellid eu hadeiladu ar y tir. Nid oes fawr o bwynt mynd ar drywydd plotiau unigol yma ac acw a allai gael eu datblygu ai peidio am ryw reswm neu'i gilydd. Cyfeiriodd David Melding hefyd ddoe at yr angen am hyblygrwydd yn y ffordd y gellid gweithredu treth o'r fath.
Yn yr adolygiad a gynhelir ar hyn o bryd gan Oliver Letwin, bydd yn edrych ar safleoedd mawr, ac mae'n cydnabod bod llawer o resymau dros beidio â bwrw ymlaen â datblygiadau mawr hyd yn oed—prinder gweithwyr crefftus, er enghraifft, cyflenwadau cyfyngedig o ddeunyddiau adeiladu, prinder cyfalaf ac yn y blaen. Mae'n rhoi llu o resymau posibl nad ydynt yn ymwneud â drygioni canfyddedig bancio tir ei hun. Hyd yn oed yn achos safleoedd mawr, bydd yn rhaid inni gyfyngu ar y dreth bosibl gyda phob math o ostyngiadau yn y dreth er mwyn osgoi creu anghyfiawnder, hyd yn oed ar gyfer cwmnïau datblygu eiddo mawr.
Llywydd, there are indeed many reasons why vacant sites with planning permissions and so on do not come into productive use, and a vacant land tax would only ever be one tool in a much wider set of tools that policy makers can use to bear down on that. From memory, but I am relying on memory, I believe the Republic of Ireland scheme does have a de minimis part to it, but anybody who had heard Vikki Howells's short debate and had seen the examples that she brought forward would know that sometimes even very small sites that are allowed to go into dereliction spread the misery of that on a much wider scale amongst people who have to live nearby. So, scale is an issue, but it's not, by itself, a complete definition of the problem.
Lywydd, yn wir, mae llawer o resymau pam nad yw safleoedd gwag gyda chaniatâd cynllunio ac ati yn dod i ddefnydd cynhyrchiol, ac ni fyddai treth ar dir gwag ond yn un offeryn mewn set lawer ehangach o offer y gall gwneuthurwyr polisi eu defnyddio i fynd i'r afael â hynny. O'r hyn a gofiaf, ond rwy'n dibynnu ar fy nghof, credaf fod rhan de minimis yng nghynllun Gweriniaeth Iwerddon, ond byddai unrhyw un a oedd wedi clywed dadl fer Vikki Howells ac wedi gweld yr enghreifftiau a gyflwynwyd ganddi yn gwybod bod hyd yn oed safleoedd bach iawn, weithiau, sy'n cael eu gadael i ddadfeilio yn peri gofid ar raddfa lawer ehangach ymhlith y bobl sy'n gorfod byw gerllaw. Felly, mae maint yn rhan o'r peth, ond nid yw hynny ynddo'i hun yn ddiffiniad cyflawn o'r broblem.
I fully accept what the Cabinet Secretary and, indeed, Vikki Howells have said on this, although dereliction is a separate issue in itself, which could be dealt with in other ways other than by a tax. But I'm also concerned about the potential impact of such a tax upon small house builders in rural areas. It's easy to demonise big companies, but there may be a variety of reasons why even small house builders, who can't afford to bank land for long period of time anyway, might feel that they would be affected by this and which would therefore dissuade them from applying for speculative planning permissions. And, given that economic circumstances can sometimes change quite rapidly, this would be an unfortunate development, because if it indeed resulted in fewer speculative proposals at the local development plan preparation stage, the onus would then be on local planning authorities to approach land owners proactively to identify land that is capable of development and which they would like to see developed. Given that local authorities have enough on their plate anyway, this would be another unfortunate consequence. So, I hope that that's another point that the finance Secretary will bear carefully in mind.
Rwy'n derbyn yr hyn a ddywedodd Ysgrifennydd y Cabinet, a Vikki Howells yn wir, ar hyn, er bod dadfeilio'n fater gwahanol y gellid mynd i'r afael ag ef mewn ffyrdd eraill ar wahân i dreth. Ond rwy'n pryderu hefyd am effaith bosibl treth o'r fath ar adeiladwyr bach mewn ardaloedd gwledig. Mae'n hawdd lladd ar gwmnïau mawr, ond gall fod amrywiaeth o resymau pam fod adeiladwyr bach hyd yn oed, sy'n methu fforddio bancio tir am gyfnod hir o amser beth bynnag, yn teimlo efallai y byddai hyn yn effeithio arnynt ac y byddai'n eu hatal felly rhag gwneud cais am ganiatâd cynllunio hapfasnachol. Ac o gofio y gall amgylchiadau economaidd newid yn eithaf cyflym weithiau, byddai hyn yn ddatblygiad anffodus, oherwydd pe bai'n arwain at lai o gynigion hapfasnachol ar gam paratoi'r cynllun datblygu lleol, byddai gofyn i'r awdurdodau cynllunio lleol fynd ati'n rhagweithiol wedyn i ymgysylltu â pherchnogion tir i nodi tir y gellid ei ddatblygu ac y byddent yn awyddus iddo gael ei ddatblygu. O gofio bod gan awdurdodau lleol ddigon ar eu plât beth bynnag, byddai hwn yn ganlyniad anffodus arall. Felly, gobeithiaf fod hwnnw'n bwynt arall y bydd yr Ysgrifennydd cyllid yn ei ystyried yn ofalus.
Well, Llywydd, I thank the Member for that point. I've seen the figures myself that do demonstrate that it does take longer in rural parts of Wales to bring land that has got the necessary permissions into development. We talked yesterday in the discussion here about a vacant land tax, about the length of time a piece of land would have to be vacant before it started to become liable for a tax, and, when we come to do the detailed work on all of this, which—. As I keep reminding Members, we're at the very earliest stages of doing that detailed work, but if those figures were borne out then they would lead, I think, to a discussion of whether or not you would need to have a longer period of time available in rural parts of Wales before a tax began to apply, because of the nature of development in those areas. But that is a point we would need to return to when the evidence was clearer. In the meantime, it is a perfectly fair point for the Member to have put into the debate.
Wel, Lywydd, diolch i'r Aelod am ei bwynt. Rwyf wedi gweld y ffigurau sy'n dangos ei bod yn cymryd mwy o amser mewn rhannau gwledig o Gymru i ddechrau datblygu tir sydd wedi cael y caniatâd angenrheidiol. Buom yn sôn ddoe yn y drafodaeth yma am dreth ar dir gwag ynglŷn â faint o amser y byddai'n rhaid i ddarn o dir fod yn wag cyn y byddai'n rhaid talu treth arno, a phan fyddwn yn gwneud y gwaith manwl ar hyn, sydd—. Fel rwy'n atgoffa'r Aelodau o hyd, rydym megis dechrau ar y gwaith manwl hwnnw, ond pe bai'r ffigurau hynny'n cael eu cadarnhau, credaf y byddent yn arwain at drafodaeth ynglŷn ag a fyddech angen cyfnod hwy o amser mewn rhannau gwledig o Gymru cyn y byddai'n rhaid talu treth, oherwydd natur datblygu yn yr ardaloedd hynny. Ond mae hwnnw'n bwynt y byddai'n rhaid inni ddychwelyd ato pan fyddai'r dystiolaeth yn gliriach. Yn y cyfamser, mae'n bwynt cwbl deg i'r Aelod ei godi yn y ddadl.
Llefarydd Plaid Cymru, Adam Price.
Plaid Cymru spokesperson, Adam Price.
Diolch, Llywydd. Bythefnos yn ôl, Ysgrifennydd y Cabinet, roeddech chi wedi cyhoeddi'r adolygiad canol ffordd o ran y cynllun buddsoddi isadeiledd Cymru, oedd yn wreiddiol yn cynnwys piblinell o brosiectau gwerth £42 biliwn mewn cyfanswm. Wrth gwrs, yn y gyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf, dim ond ryw £1.5 miliwn—tua £1.5 miliwn, £1.6 miliwn—sy'n fuddsoddiad cyfalaf, ac rwy'n credu ein bod ni'n cydnabod bod hynny'n golygu, o wneud y maths, felly, y byddai'n cymryd blynyddoedd maith, wrth gwrs, i ni gyflawni’r holl anghenion buddsoddi o ran yr isadeiledd sydd ei angen. Mae'n rhaid cyferbynnu hyn, ond oes, gyda'r sefyllfa yn ne-ddwyrain Lloegr a Llundain, sef y gornel o'r Deyrnas Gyfnol sydd yn derbyn y sleisen fwyaf o'r gacen o safbwynt buddsoddiad mewn isadeiledd, ac maen nhw nawr ar fin, wrth gwrs, derbyn £550 miliwn yn ychwanegol i achub croen project Crossrail, sydd, mae'n debyg, yn gorwario. I roi hyn yn ei gyd-destun, mae tua hanner—ychydig yn llai na hanner—o'r hyn y mae Llywodraeth Prydain yn bwriadu ei fuddsoddi yn y rhwydwaith rheilffyrdd yng Nghymru yn y cyfnod nesaf o fuddsoddiad pum mlynedd. A ydych chi'n gallu cadarnhau na fydd Cymru yn derbyn unrhyw arian ychwanegol o ganlyniad i'r buddsoddiad ychwanegol hwnnw mewn Crossrail, gan fod, o dan y setliad ariannol ar hyn o bryd, ffactor cymharedd o 0 y cant sy'n cael ei ddefnyddio o ran y fformiwla? Ac o ddilyn y trywydd hwnnw, pe bai rheilffyrdd yn cael eu datganoli yn llwyr, fel y sefyllfa yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, oni fyddai Cymru yn elwa i'r graddau o £700 miliwn yn ychwanegol, er mwyn buddsoddi yn ein rhwydwaith ni a gwneud yn iawn am y tanwariant sydd wedi bod dros y blynyddoedd diwethaf, a dros y pum mlynedd nesaf o 2019 i 2024?
Thank you, Llywydd. A fortnight ago, Cabinet Secretary, you published the mid-term review in terms of the Wales infrastructure investment plan, which originally included a pipeline of projects worth £42 billion in total. Now, of course, in next year’s budget there’s only around £1.5 million—£1.6 million—which is capital investment, and I think we recognise, having done the maths, that it would take many, many years for us to deliver all of the investment needs in terms of infrastructure. You have to contrast this, of course, with the situation in the south-east of England and London, which is the corner of the UK that receives the largest slice of the cake in terms of infrastructure investment, and they are now about to receive an additional £550 million to save the Crossrail project, which, apparently, is overspending. To put this in context, that is a little less than half of what the UK Government intends to invest in the rail network in Wales over this next investment period of five years. So, can you confirm that Wales will not receive any additional funding as a consequence of that additional investment in Crossrail, because, under the financial settlement as it stands, there is a comparison factor of 0 per cent that is used in terms of the formula? And, along the same lines, if railways were to be devolved entirely, as is the situation in Scotland and Northern Ireland, wouldn’t Wales benefit to the tune of some additional £700 million, which could be invested in our network in order to make up for the underspending that has been the case over the past few years, and that could be done over the next five years between 2019 and 2024?
Diolch yn fawr i Adam Price am y cwestiwn yna. Rydw i'n gallu gweld y pwynt mae'n ei wneud.
I thank Adam Price for that question, and I can see the point that he is making.
Investment across the United Kingdom is tipped towards London and the south-east in the way that he described. Because this is a relatively very recent development, I will write to him if I've got anything further to say. But my officials have been in contact with the Treasury today. They say, in relation to Crossrail, as I understand it, these things: first of all, that no additional funding has yet been committed to the Department for Transport as a result of the Crossrail developments, and at the moment the Treasury regard that simply as a pressure that the Department for Transport's budget has to manage. We then checked with them, if a further investment from the Treasury to the Department for Transport were to be made for Crossrail, would there be a Barnett consequential for that, and they said to us, 'Yes, there would be', because this is a local rail development, and, if there are to be new funds found for Crossrail and given to the Department for Transport, we would get our Barnett consequential for that through the fiscal framework, which I'll remind Members here of course means we would get 105 per cent of that consequential.
Now, I have seen too often the way in which the UK Government looks to find Barnett workarounds, so that things that at first glance you would imagine would attract a Barnett consequential, turn out not to. So, you can be sure that our officials will be very closely monitoring the situation, and, if money does become available for Crossrail and if that money does go to the Department for Transport, that we would get our proper share of that here in Wales.
Mae buddsoddiad ledled y Deyrnas Unedig yn gwyro tuag at Lundain a de-ddwyrain Lloegr yn y ffordd y disgrifiodd. Am fod hwn yn ddatblygiad cymharol ddiweddar, byddaf yn ysgrifennu ato os bydd gennyf unrhyw beth arall i'w ddweud. Ond mae fy swyddogion wedi bod mewn cysylltiad â'r Trysorlys heddiw. Mewn perthynas â Crossrail, yn ôl yr hyn a ddeallaf, maent yn dweud hyn: yn gyntaf oll, nad oes unrhyw arian ychwanegol wedi'i addo i'r Adran Drafnidiaeth o ganlyniad i ddatblygiadau Crossrail, ac ar hyn o bryd, mae'r Trysorlys yn ystyried hynny'n bwysau y mae'n rhaid i gyllideb yr Adran Drafnidiaeth ymdopi ag ef. Wedyn, fe ofynasom iddynt, pe bai'r Trysorlys yn gwneud buddsoddiad pellach yn yr Adran Drafnidiaeth ar gyfer Crossrail, a fyddai hynny'n arwain at gyllid canlyniadol Barnett, a dywedasant wrthym, 'Byddai', gan fod hwn yn ddatblygiad rheilffyrdd lleol, a phe bai'r Adran Drafnidiaeth yn cael arian newydd ar gyfer Crossrail, byddem yn cael ein cyllid canlyniadol Barnett am hynny drwy'r fframwaith cyllidol, ac fe atgoffaf yr Aelodau yma fod hynny, wrth gwrs, yn golygu y byddem yn cael 105 y cant o'r cyllid canlyniadol hwnnw.
Nawr, yn rhy aml o lawer, rwyf wedi gweld y ffordd y mae Llywodraeth y DU yn ceisio dod o hyd i ffyrdd o osgoi cyllid Barnett, fel nad yw pethau y byddech yn ystyried ar yr olwg gyntaf y byddent yn denu cyllid canlyniadol Barnett yn gwneud hynny yn y pen draw. Felly, gallwch fod yn sicr y bydd ein swyddogion yn monitro'r sefyllfa'n agos iawn, ac, os daw arian ar gael ar gyfer Crossrail ac os yw'r arian hwnnw'n mynd i'r Adran Drafnidiaeth, y byddem yn cael ein cyfran deg ohono yma yng Nghymru.
Rydw i'n croesawu'r newyddion hynny yn fawr, a dweud y gwir, ac efallai bod hwn yn gyfle ar gyfer profi'r system setlo anghytundeb sydd o fewn y fframwaith gyllidol. Fe gawn ni weld maes o law. Wrth gwrs, mi fyddai sicrhau arian Barnett, nid yn unig o ran y gorwariant yma, ond ar draws y system reilffordd, yn golygu bod yna £2 biliwn y flwyddyn o'i gymharu â £1.3 biliwn. Byddai £700 miliwn, wrth gwrs, yn fodd i ni wneud llawer o bethau, a dweud y gwir. Byddai modd i ni adeiladu'r rheilffordd newydd rhwng Aberystwyth a Caerfyrddin; byddai modd edrych ar wneud yn iawn am fethiant neu wrthodiad tro pedol Llywodraeth Prydain ynglŷn â thrydaneiddio i Abertawe; byddai modd i ni edrych ar wneud dau draean o'r gwaith o ran adeiladau'r metro newydd arfaethedig ar gyfer y Cymoedd gorllewinol ag Abertawe. A dweud y gwir, mi fyddai modd, wrth gwrs, cwmpasu'r prosiectau yna i gyd. Hynny yw, byddai £2 biliwn, £3 biliwn, mewn bond trafnidiaeth yn fodd i ni weddnewid, trawsnewid, ein system drafnidiaeth ar draws Cymru—y math o gynnig uchelgeisiol, dychmygol byddwn i'n disgwyl oddi wrth ymgeisydd ar gyfer Prif Weinidogaeth Cymru.
Mi oeddech chi wedi sôn yn ddiweddar yn eich datganiad eich bod chi am symud ymlaen nawr i greu bondiau i Lywodraeth Cymru. Onid yw hwn yn gyfle i fynd i greu rhaglen dychmyglawn o fuddsoddiad yr ydym ni wedi bod yn aros amdano fe am ddegawdau a chreu bond Cymru? Byddwn i, hyd yn oed, fel Aelod o'r wrthblaid, yn fodlon prynu'r bondiau hynny.
Well, I welcome that news very warmly, and perhaps this is an opportunity to test the dispute resolution agreement within the fiscal framework. We will see in due course. Securing Barnettised funding, not only in terms of this overspend, but across the rail network, would mean that there would be £2 billion per annum rather than £1.3 billion, and £700 million would be a means for us to do a great many things. We could build the new rail line between Carmarthen and Aberystwyth; we could look at putting right the failure or the u-turn of the UK Government on electrification to Swansea; we could look at doing two thirds of the work in terms of building the proposed metro for the western Valleys and Swansea. If truth to be told, all of these projects could be considered. That is, £2 billion or £3 billion in a transport bond would be a means for us to transform our transport system across Wales—the kind of ambitious proposal I would expect from a candidate for the First Ministership of Wales.
Now, you mentioned recently in a statement that you do want to proceed now to create Welsh Government bonds. Isn’t this an opportunity to create an innovative programme of investment that we have been waiting for for decades and to create a Welsh bond? Even I, as a Member of the opposition, would be willing to buy those bonds.
Diolch yn fawr am hynny.
Thank you very much for that.
Of course, Adam Price is right to point to the fact that we are now drawing down the power for the Welsh Government to issue bonds. The reason for doing so is the one that Mike Hedges outlined in the Chamber a week or so ago—it's to keep the UK Government honest in the interest rates that it charges through the Public Works Loan Board, because, if it seeks to increase the interest charges to us in making loans from that source, then we would have another way in which we could raise money in this place, and that tends to encourage the UK Government not to raise interest in the loans that it makes.
The difficulty in the proposition that Adam Price puts—and he puts it persuasively, as he does—is that the ability to issue bonds does not increase the capital limit that the Welsh Government faces. It doesn't bring us an extra £1 in investment. So, we could create a fund of the sort that he has suggested, but it wouldn't be new money—it wouldn't be extra money available to Wales. So, if you did create a fund for that purpose, you would have to decide not to go ahead with various other important investments across other parts of the Welsh public sector.
Of course, that's a proper public debate about where priorities lie, but it wouldn't be right to suggest to people that you could create a bond-filled fund and that that, somehow, would be new money over and above everything we have—it wouldn't be.
Wrth gwrs, mae Adam Price yn llygad ei le wrth nodi'r ffaith ein bod bellach yn arfer y pŵer i Lywodraeth Cymru gyhoeddi bondiau. Y rheswm dros wneud hynny yw'r un a amlinellodd Mike Hedges yn y Siambr oddeutu wythnos yn ôl—er mwyn cadw Llywodraeth y DU yn onest o ran y cyfraddau llog y mae'n eu codi drwy'r Bwrdd Benthyciadau Gwaith Cyhoeddus, oherwydd, os yw'n ceisio cynyddu'r cyfraddau llog i ni wrth roi benthyciadau o'r ffynhonnell honno, byddai gennym ffordd arall o godi arian yn y lle hwn, ac mae hynny'n tueddu i annog Llywodraeth y DU i beidio â chodi cyfraddau llog yn y benthyciadau y mae'n eu gwneud.
Yr anhawster o ran yr awgrym y mae Adam Price yn ei wneud—ac mae'n ei wneud yn llawn perswâd, fel arfer—yw nad yw'r gallu i gyhoeddi bondiau yn cynyddu'r terfyn cyfalaf a wynebir gan Lywodraeth Cymru. Nid yw'n darparu £1 yn ychwanegol i ni o fuddsoddiad. Felly, gallem greu cronfa fel yr un a awgrymwyd ganddo, ond ni fyddai'n arian newydd—ni fyddai'n arian ychwanegol a fyddai ar gael i Gymru. Felly, pe baech yn creu cronfa at y diben hwnnw, byddai'n rhaid i chi benderfynu peidio â bwrw ymlaen gyda gwahanol fuddsoddiadau pwysig eraill mewn rhannau eraill o'r sector cyhoeddus yng Nghymru.
Wrth gwrs, mae honno'n ddadl gyhoeddus briodol ynglŷn â blaenoriaethau, ond ni fyddai'n gywir awgrymu wrth bobl y gallech greu cronfa lawn bondiau ac y byddai'r arian hwnnw, rywsut, yn arian newydd uwchlaw popeth sydd gennym—ni fyddai hynny'n wir.
I understand the Cabinet Secretary's argument. I wonder, though, if a purpose-specific bond was put together on the lines that I've suggested that, actually, you would be able to convince the UK Treasury, for that specific purpose, to raise the borrowing limit. Indeed, this is something that has been suggested by Professor Holtham, that you mentioned in another context earlier. So, I was wondering whether you would be prepared, at least, to look at this.
There is an alternative mechanism as well, which, actually, to some extent overcomes some of these problems, which is to look at Transport for Wales, which is modelled on Transport for London. Transport for London, of course, has separate borrowing powers, and it has them in particular because, of course, it has revenue-generating capacity; it also has capital-uplift capacity, in terms of regeneration schemes. So, that could be a mechanism. Indeed, the Labour Party in England is strongly advocating that the new body, Transport for the North, is given parallel borrowing powers. So, is the Welsh Government prepared to explore a case for Transport for Wales being given the kind of borrowing powers that have allowed Transport for London to invest extensively in its own network?
Rwy'n deall dadl Ysgrifennydd y Cabinet. Fodd bynnag, pe bai bond at ddiben penodol yn cael ei greu yn y modd a awgrymais, tybed a fyddech, mewn gwirionedd, yn gallu argyhoeddi Trysorlys y DU, at y diben penodol hwnnw, i godi'r terfyn benthyca. Yn wir, mae hyn yn rhywbeth a awgrymwyd gan yr Athro Holtham, ac a grybwyllwyd gennych mewn cyd-destun arall yn gynharach. Felly, tybed a fyddech yn barod, o leiaf, i ystyried hyn.
Mae yna fecanwaith arall hefyd, sydd, mewn gwirionedd, yn goresgyn rhai o'r problemau hyn i ryw raddau, sef edrych ar Trafnidiaeth Cymru, sydd wedi'i fodelu ar Transport for London. Mae gan Transport for London, wrth gwrs, bwerau benthyca ar wahân, ac mae ganddo'r pwerau hynny'n benodol oherwydd fod ganddo allu i gynhyrchu refeniw wrth gwrs; mae ganddo allu hefyd i hybu cyfalaf, o ran cynlluniau adfywio. Felly, gallai hwnnw fod yn fecanwaith. Yn wir, mae'r Blaid Lafur yn Lloegr yn dadlau'n gryf y dylid rhoi pwerau benthyca cyffelyb i'r corff newydd, Transport for the North. Felly, a yw Llywodraeth Cymru yn barod i archwilio'r achos dros roi'r math o bwerau benthyca i Trafnidiaeth Cymru sydd wedi caniatáu i Transport for London wneud buddsoddiad sylweddol yn eu rhwydwaith eu hunain?
Well, Llywydd, this is a very good moment for raising these possibilities, because I have only recently written to the Chief Secretary to the Treasury putting her on alert to the fact that, as part of the forthcoming comprehensive spending review, I will be seeking an extension to the borrowing limit currently available to the Welsh Government. So, it's a moment where there are some new possibilities in play.
The ones that Adam Price has raised are certainly of interest, because this Government has a solid track record, begun by my predecessor, Jane Hutt, of looking for new and innovative ways of extending the pool of capital investment available to Wales. If it would be helpful, I would be very interested to meet the Member and talk with him in more detail than we're able to in these exchanges about how those ideas might be taken forward.
Wel, Lywydd, mae hon yn adeg wych i godi'r posibiliadau hyn, gan fy mod wedi ysgrifennu'n ddiweddar at Brif Ysgrifennydd y Trysorlys er mwyn tynnu ei sylw at y ffaith y byddaf, fel rhan o'r adolygiad cynhwysfawr o wariant sydd ar y gweill, yn ceisio ymestyn y terfyn benthyca sydd ar gael ar hyn o bryd i Lywodraeth Cymru. Felly, mae'n adeg lle mae posibiliadau newydd i'w cael.
Mae'r rhai a godwyd gan Adam Price yn sicr o ddiddordeb, gan fod gan y Llywodraeth hon hanes blaenorol cadarn, a gychwynnwyd gan fy rhagflaenydd, Jane Hutt, o chwilio am ffyrdd newydd ac arloesol o ymestyn y gronfa o fuddsoddiad cyfalaf sydd ar gael i Gymru. Os byddai o gymorth, buaswn yn awyddus iawn i gyfarfod â'r Aelod i siarad ag ef yn fwy manwl nag y gallwn ei wneud yn y trafodaethau hyn ynglŷn â sut y gellid bwrw ymlaen â'r syniadau hynny.
Let's see whether we can pick up some speed on questions and answers. We're on question 3 and we're almost out of time for the session, so that's a challenge for you. Dai Lloyd, question 3.
Gadewch i ni weld a allwn gyflymu gyda'r cwestiynau a'r atebion. Rydym ar gwestiwn 3 ac rydym bron â rhedeg allan o amser ar gyfer y sesiwn, felly dyna her i chi. Dai Lloyd, cwestiwn 3.
3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am fuddsoddi strategol yng Ngorllewin De Cymru? OAQ52177
3. Will the Cabinet Secretary make a statement on strategic investment in South Wales West? OAQ52177
Fel rhan o’r buddsoddi strategol yng Ngorllewin De Cymru, bydd y £266 miliwn ychwanegol a gyhoeddwyd gydag adolygiad canol cyfnod cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru yn dod â chyllid newydd i deithio llesol, cynlluniau cyfalaf y gwasanaeth iechyd gwladol, ac ailgylchu gwastraff.
Amongst the strategic investments made in South Wales West, the additional £266 million announced alongside the Wales infrastructure investment plan mid–point review will bring fresh funding in active travel, national health service capital schemes and waste recycling.
Diolch yn fawr am yr ateb yna. Nawr, mae Llywodraeth Cymru wedi gwario dros £11 miliwn wrth geisio datblygu parc busnes strategol yn Felindre, Abertawe. Ers dymchwel y gweithfeydd dur yna ym 1996, rŷm ni wedi gweld nifer o strategaethau marchnata yn ceisio denu cwmnïau i'r parc busnes yna, ond mae'r lle dal yn wag. Mae rhwystredigaeth amlwg yn lleol o ran cyflymder datblygiad y safle yma, sydd efo'r potensial i greu cannoedd o swyddi. A ydych chi hefyd yn rhwystredig gyda'r diffyg cynnydd yma a beth ydych chi'n bwriadu ei wneud ar y cyd efo cyngor Abertawe i symud pethau ymlaen?
Thank you very much for that answer. The Welsh Government has spent over £11 million trying to develop a strategic business park in Felindre, Swansea. Since the demolition of the steelworks in that area, we have seen many marketing strategies aimed at bringing companies to that business park, but it is still vacant. There’s clear local frustration about the speed of development of the site, which has the potential to create hundreds of jobs. Do you share this frustration with the lack of progress and what do you intend to do jointly with Swansea council to move things forward?
Diolch i Dai Lloyd am y cwestiwn yna. Wrth gwrs, rwy'n cydnabod beth y mae e'n ei ddweud am yr amser sydd wedi mynd ymlaen heb gael pethau yn digwydd ym Mharc Felindre. Beth rydw i wedi'i ddeall oddi wrth bobl sy'n gweithio yn y maes yna yw ein bod ni wedi bod mas yn trial tynnu pobl i mewn i'n helpu ni i ddatblygu y safle. Mae'r nodyn sydd gyda fi yn dweud
Well, I thank Dai Lloyd for that question. Of course, I recognise what he has said about the time that has passed and that things haven't been developed in Parc Felindre. What I understand from people working in that area is that we have been trying to attract people in to help us develop the site. My notes state that
we have been encouraged by the standard of developers and occupiers who have now expressed an interest in the site, and my colleague Ken Skates is anxious to move ahead so that we overcome the difficulties that Dr Lloyd has identified.
mae safon y datblygwyr a'r meddianwyr sydd bellach wedi mynegi diddordeb yn y safle wedi bod yn galonogol iawn, ac mae fy nghyd-Aelod Ken Skates yn awyddus i fwrw ymlaen fel y gallwn oresgyn yr anawsterau a nodwyd gan Dr Lloyd.
Cabinet Secretary, part of your budget statement obviously included investment of over £30 million in the Tata steelworks in Port Talbot. Could you tell us what progress has been made on that investment and will we have it actually done in this financial year?
Ysgrifennydd y Cabinet, yn amlwg, roedd rhan o'ch datganiad ar y gyllideb yn cynnwys buddsoddiad o dros £30 miliwn yng ngwaith dur Tata ym Mhort Talbot. A allwch ddweud wrthym pa gynnydd a wnaed ar y buddsoddiad hwnnw ac a fydd yn digwydd, mewn gwirionedd, yn ystod y flwyddyn ariannol hon?
Well, Llywydd, the Government is anxious to invest in Port Talbot in partnership with Tata, where we can be sure that our investment is part of a long-term plan to ensure the sustainability of steel making in Wales. There is more that we are prepared to do with the company, provided those plans demonstrate that they are going to be using public investment alongside their own investment in a way that will create the steel-making capacity of the future. My colleague Ken Skates, and, indeed, the First Minister, have been in discussions with the most senior people in Tata to make sure that we come forward with plans that allow us to spend the money in a timely fashion and to secure the future of steel making.
Wel, Lywydd, mae'r Llywodraeth yn awyddus i fuddsoddi ym Mhort Talbot mewn partneriaeth â Tata, lle y gallwn fod yn sicr fod ein buddsoddiad yn rhan o gynllun hirdymor i sicrhau cynaliadwyedd cynhyrchu dur yng Nghymru. Rydym yn barod i wneud mwy gyda'r cwmni, cyhyd ag y bo'r cynlluniau hynny'n dangos y byddant yn defnyddio buddsoddiad cyhoeddus ochr yn ochr â'u buddsoddiad eu hunain mewn ffordd a fydd yn creu'r capasiti cynhyrchu dur yn y dyfodol. Mae fy nghyd-Aelod Ken Skates, ac yn wir, y Prif Weinidog, wedi bod yn trafod gyda'r bobl uchaf yn Tata i sicrhau ein bod yn cyflwyno cynlluniau sy'n caniatáu inni wario'r arian mewn modd amserol ac i ddiogelu dyfodol cynhyrchu dur.
I'm just going back to Dai Lloyd's question. Cabinet Secretary, we are talking 20 years here and I think we need some reassurance, particularly in my region, that this isn't another Kancoat or indeed another technium. Following the regeneration investment fund for Wales, I think we need some assurance that the investment is recoverable and that sales that are significantly under value won't be forthcoming. Firstly, can you tell me what security Welsh Government has on that land and secondly what conversations you've had with the city deal board, your Cabinet colleagues and indeed the UK Government in order to make sure we exploit to the maximum that quite useful asset?
Rwyf am ddychwelyd at gwestiwn Dai Lloyd. Ysgrifennydd y Cabinet, rydym yn sôn am 20 mlynedd yma, a chredaf fod arnom angen rhywfaint o sicrwydd, yn arbennig yn fy rhanbarth i, nad Kancoat arall mo hyn, na technium arall yn wir. Yn dilyn cronfa buddsoddi Cymru mewn adfywio, credaf fod arnom angen rhywfaint o sicrwydd fod y buddsoddiad yn adferadwy ac na fyddwn yn gweld gwerthiannau sy'n sylweddol is na'u gwerth. Yn gyntaf oll, a allwch ddweud wrthyf pa sicrwydd sydd gan Lywodraeth Cymru ar y tir hwnnw, ac yn ail, pa sgyrsiau a gawsoch gyda bwrdd y fargen ddinesig, eich cyd-Aelodau yn y Cabinet, ac yn wir, Llywodraeth y DU er mwyn sicrhau ein bod yn manteisio i'r eithaf ar yr ased defnyddiol hwnnw?
Well, Llywydd, I think these are questions really for my colleague Ken Skates, who is directly responsible for the policy and the practical implementation of it. I'm quite sure that the points the Member makes will be shared by him in wanting to make sure there is a proper return for the public on the investment that has been made at the site.
Wel, Lywydd, credaf mai cwestiynau i fy nghyd-Aelod Ken Skates yw'r rhain mewn gwirionedd, gan mai ef sy'n uniongyrchol gyfrifol am y polisi a'i gyflawniad ymarferol. Rwy'n sicr y bydd yn cytuno gyda'r pwyntiau a wnaeth yr Aelod o ran ei awydd i sicrhau enillion priodol i'r cyhoedd ar y buddsoddiad a wnaed ar y safle.
4. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet egluro'r dyraniad o gyllid Llywodraeth Cymru i undebau credyd yn dilyn y diweddariad diweddar i'r cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru? OAQ52191
4. Will the Cabinet Secretary clarify the allocation of Welsh Government funding to credit unions following the recent update to the Wales infrastructure investment plan? OAQ52191
Credit unions play a vital role in strengthening the financial resilience in our communities. As part of the Wales infrastructure investment plan mid-point review, I announced an additional £1 million over two years to support credit unions across Wales.
Mae undebau credyd yn chwarae rôl hanfodol wrth gryfhau cydnerthedd ariannol ein cymunedau. Fel rhan o adolygiad hanner ffordd y cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru, cyhoeddais £1 filiwn ychwanegol dros ddwy flynedd i gefnogi undebau credyd ledled Cymru.
This week, I'm joining Michael Sheen as a new patron for Credit Unions Wales and I'm delighted to see this positive outcome of Welsh Government collaboration with credit unions in Wales as part of the financial inclusion strategy, which you've now endorsed with the allocation of financial transaction capital. Would you agree that this is precisely the way we should be using financial transaction capital, to meet Welsh Government goals of promoting social justice by supporting our credit unions? This allocation will help meet the challenging capital asset ratio requirements, which have changed in the last couple of years—particularly challenging for large credit unions—to ensure that we can help the growth and viability of credit unions in Wales.
Yr wythnos hon, rwy'n ymuno â Michael Sheen fel un o noddwyr newydd Undebau Credyd Cymru ac rwy'n falch iawn o weld y canlyniad cadarnhaol hwn i'r cydweithio rhwng Llywodraeth Cymru ac undebau credyd yng Nghymru fel rhan o'r strategaeth cynhwysiant ariannol, a gymeradwywyd gennych chi bellach drwy ddyrannu cyfalaf trafodiadau ariannol. A fyddech yn cytuno mai dyma'r union ffordd y dylem fod yn defnyddio cyfalaf trafodiadau ariannol, er mwyn cyflawni nodau Llywodraeth Cymru o hyrwyddo cyfiawnder cymdeithasol drwy gefnogi ein hundebau credyd? Bydd y dyraniad hwn yn gymorth i ateb gofynion heriol y gymhareb asedau cyfalaf, sydd wedi newid yn ystod y blynyddoedd diwethaf—maent yn arbennig o heriol ar gyfer undebau credyd mawr—er mwyn sicrhau y gallwn gefnogi twf a hyfywedd undebau credyd yng Nghymru.
Can I begin, Llywydd, by congratulating Jane Hutt on her new role as patron of Credit Unions Wales? She's right to say that the reason we are able to provide financial transaction capital is because there are new challenging capital asset ratio requirements set out by the Prudential Regulation Authority, and those capital-to-asset ratios are mandatory. Some credit unions in Wales have struggled to make sure that they are able to match those ratios, but they are able to produce plans that show how they can meet them in the future. An injection of financial transaction capital allows them to shore up their balance sheets while those plans are carried out. That's why, in discussion with the sector, we've been able to put forward the assistance that we are able to.
A gaf fi ddechrau, Lywydd, drwy longyfarch Jane Hutt ar ei rôl newydd fel un o noddwyr Undebau Credyd Cymru? Mae'n llygad ei lle wrth ddweud mai'r rheswm y gallwn ddarparu cyfalaf trafodiadau ariannol yw am fod y Prudential Regulation Authority wedi nodi gofynion heriol newydd ar gyfer y gymhareb asedau cyfalaf, ac mae'r cymarebau asedau cyfalaf hynny'n orfodol. Mae rhai undebau credyd yng Nghymru wedi cael trafferth i sicrhau eu bod yn gallu cydymffurfio â'r cymarebau hynny, ond maent yn gallu llunio cynlluniau sy'n dangos sut y gallant eu bodloni yn y dyfodol. Mae chwistrelliad o gyfalaf trafodiadau ariannol yn eu galluogi i gynnal eu mantolenni tra bo'r cynlluniau hynny'n cael eu rhoi ar waith. Dyna pam, wrth drafod gyda'r sector, ein bod wedi gallu darparu'r cymorth hwnnw.
Can I just add our support to efforts to increase the capacity of credit unions? At the moment, according to the Money Charity, we spend £139 million per day on repayments and personal debt. It's absolutely incredible. And credit unions are a key part, I think, certainly for people in limited financial circumstances, but more generally as well, potentially. So, it's organisations like Dragonsavers in RCT that need to have their role expanded, and, you know, we can look at many countries—the United States and, much closer to us, the Republic of Ireland—that have a much more extensive financial services sector that embraces credit unions.
A gaf fi ychwanegu ein cefnogaeth i'r ymdrechion i gynyddu capasiti undebau credyd? Ar hyn o bryd, yn ôl y Money Charity, rydym yn gwario £139 miliwn y dydd ar ad-daliadau a dyledion personol. Mae'n gwbl anghredadwy. Ac mae undebau credyd yn rhan allweddol, yn fy marn i, yn sicr i bobl mewn amgylchiadau ariannol anodd, ond yn fwy cyffredinol hefyd, o bosibl. Felly, mae angen ehangu rôl sefydliadau fel Dragonsavers yn Rhondda Cynon Taf, a gallwn edrych ar lawer o wledydd, wyddoch chi—yr Unol Daleithiau, ac yn nes atom o lawer, Gweriniaeth Iwerddon—sydd â sectorau gwasanaethau ariannol ehangach o lawer sy'n croesawu undebau credyd.
I agree with the Member entirely. Credit unions provide affordable credit and responsible lending and they are a lifeline for many people who, if they were obliged to borrow in more expensive parts of the market, would be part of that astonishing sum that the Member set out in his supplementary question that is being paid back all the time. In addition to the £1 million that I was able to make available through the Wales infrastructure investment plan, colleagues have recently announced £844,000 of Welsh Government funding to support credit unions over the next two years. There are 19 different projects that will be supported by that money, and they are all designed to do what David Melding suggested: to find ways of drawing more people into credit union membership in Wales.
Cytunaf yn llwyr gyda'r Aelod. Mae undebau credyd yn darparu credyd fforddiadwy a benthyca cyfrifol ac maent yn achubiaeth i lawer o bobl a fyddai, pe bai'n rhaid iddynt fenthyca mewn rhannau drytach o'r farchnad, yn rhan o'r cyfanswm anghredadwy hwnnw a nododd yr Aelod yn ei gwestiwn atodol sy'n cael ei dalu'n ôl drwy'r amser. Yn ychwanegol at yr £1 filiwn y llwyddais i'w ddarparu drwy'r cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru, mae fy nghyd-Aelodau wedi cyhoeddi £844,000 o gyllid gan Lywodraeth Cymru yn ddiweddar i gefnogi undebau credyd dros y ddwy flynedd nesaf. Bydd 19 o brosiectau gwahanol yn cael eu cefnogi gan yr arian hwnnw, ac mae pob un ohonynt wedi'u cynllunio i wneud yr hyn a awgrymodd David Melding: dod o hyd i ffyrdd o ddenu mwy o bobl i ymaelodi ag undebau credyd yng Nghymru.
5. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am y gronfa arloesi i arbed? OAQ52163
5. Will the Cabinet Secretary make a statement on the innovate-to-save fund? OAQ52163
The first round of innovate-to-save attracted 50 bids extending from the effectiveness of social prescribing to new ways of assisting communities threatened by coastal flooding. A second funding round was launched earlier this year.
Llwyddodd rownd gyntaf y cynllun arloesi i arbed i ddenu 50 o geisiadau yn amrywio o effeithiolrwydd presgripsiynu cymdeithasol i ffyrdd newydd o gynorthwyo cymunedau sy'n wynebu bygythiad o lifogydd arfordirol. Lansiwyd ail rownd o gyllido yn gynharach eleni.
Can I thank the Cabinet Secretary for that response? I very much welcome the innovate-to-save scheme. It's something I've been asking for for some time. But, of course, not all innovations will work or provide long-term solutions, but those that do can produce improved services and/or savings to the Welsh public sector, which can be quite substantial. Are there any successful schemes that can be rolled out to other parts of the Welsh public sector?
A gaf fi ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ymateb? Rwy'n croesawu'r cynllun arloesi i arbed yn fawr. Mae'n rhywbeth rwyf wedi bod yn gofyn amdano ers peth amser. Ond wrth gwrs, ni fydd pob math o arloesi yn gweithio neu'n darparu atebion hirdymor, ond gall y rheini sy'n gwneud hynny gynhyrchu gwell gwasanaethau a/neu arbedion i sector cyhoeddus Cymru, a gallent fod yn eithaf sylweddol. A oes unrhyw gynlluniau llwyddiannus y gellir eu cyflwyno mewn rhannau eraill o'r sector cyhoeddus yng Nghymru?
Well, Llywydd, it is very early days in the innovate-to-save area, and I don't think we could yet be completely confident that these first schemes have yet demonstrated their success to the point where we could be confident of rolling them out everywhere. But to give you just one example, the Leonard Cheshire Disability charity, as they are one of the schemes we are taking forward under innovate-to-save, have been working with Anglesey council to pilot a project that brings people with profound physical disabilities together, because one of the effects of having a profound physical disability is you're often very isolated—you get services in your own home, you see the carer, you may not see anybody else. On Ynys Môn they've been bringing people together so that they can share in activities, and they have found it to be very successful. In that example, they are already talking to other local authorities in Wales as to whether or not they could roll that pilot scheme out further.
Wel, Lywydd, mae'n ddyddiau cynnar iawn ym maes arloesi i arbed, ac ni chredaf y gallwn fod yn gwbl hyderus eto fod y cynlluniau cyntaf hyn wedi dangos eu llwyddiant hyd at bwynt lle y gallem fod yn ddigon hyderus i'w cyflwyno ym mhobman. Ond i roi un enghraifft i chi, mae elusen Leonard Cheshire Disability, gan eu bod yn un o'r cynlluniau rydym yn eu datblygu o dan y cynllun arloesi i arbed, wedi bod yn gweithio gyda chyngor Ynys Môn i dreialu prosiect sy'n dod â phobl ag anableddau corfforol dwys ynghyd, gan mai un o effeithiau bod ag anabledd corfforol dwys yw eich bod yn aml wedi eich ynysu—rydych yn cael gwasanaethau yn eich cartref eich hun, rydych yn gweld y gofalwr, efallai na fyddwch yn gweld unrhyw un arall. Ar Ynys Môn, maent wedi bod yn dod â phobl at ei gilydd fel y gallant gymryd rhan mewn gweithgareddau gyda'i gilydd, ac maent wedi bod yn llwyddiannus iawn. Yn yr enghraifft honno, maent eisoes yn siarad ag awdurdodau lleol eraill yng Nghymru i weld a allant ymestyn y cynllun peilot hwnnw ymhellach.
Cabinet Secretary, it's crucial that funding schemes like the innovate-to-save fund reach projects right across Wales and as such it's important that all parts of the Welsh public and third sectors are actually aware of the scheme. Therefore, can you tell us how the Welsh Government is promoting the scheme in all parts of Wales so that everyone is aware of it? Whilst I appreciate that the second round has only recently been launched, can you also tell us how you intend to monitor the fund to ensure its effectiveness?
Ysgrifennydd y Cabinet, mae'n hollbwysig fod cynlluniau ariannu fel y gronfa arloesi i arbed yn cyrraedd prosiectau ledled Cymru, ac fel y cyfryw, mae'n bwysig fod pob rhan o'r sector cyhoeddus a'r trydydd sector yng Nghymru yn ymwybodol o'r cynllun. Felly, a allwch ddweud wrthym sut y mae Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo'r cynllun ym mhob rhan o Gymru er mwyn sicrhau bod pawb yn ymwybodol ohono? Er fy mod yn sylweddoli mai newydd gael ei lansio y mae'r ail rownd, a allwch ddweud wrthym hefyd sut y bwriadwch fonitro'r gronfa i sicrhau ei heffeithiolrwydd?
Well, first of all, can I agree with Paul Davies that we are very keen that visibility of the fund and understanding of it is spread right across Wales? That's why we are working with the Wales Council for Voluntary Action and with Nesta, as organisations that already have reach out in all parts of the third sector, to make sure that the scheme is well known and understood. We've extended the period of the second round in order to be able to hold events in different parts of Wales, again, to be able to explain the fund to people who may not have heard about it otherwise and to encourage bids from wherever they may come. And, of course, we will use our invest-to-save model to make sure that investments that we make through innovate-to-save provide a proper return for the investment that we are making.
Wel, yn gyntaf oll, a gaf fi gytuno â Paul Davies ein bod yn awyddus iawn i ledaenu amlygrwydd y gronfa a dealltwriaeth ohoni ledled Cymru? Dyna pam rydym yn gweithio gyda Chyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru a Nesta fel sefydliadau sydd eisoes yn cyrraedd pob rhan o'r trydydd sector i sicrhau bod llawer o bobl yn ymwybodol o'r cynllun ac yn ei ddeall. Rydym wedi ymestyn cyfnod yr ail rownd er mwyn gallu cynnal digwyddiadau mewn gwahanol rannau o Gymru, unwaith eto, er mwyn gallu egluro'r gronfa i bobl na fyddent wedi clywed amdani fel arall o bosibl, ac er mwyn annog ceisiadau o ble bynnag y dônt. Ac wrth gwrs, byddwn yn defnyddio ein model buddsoddi i arbed i sicrhau bod y buddsoddiadau a wnawn drwy'r cynllun arloesi i arbed yn darparu enillion priodol ar y buddsoddiad a wnawn.
Ac yn olaf, cwestiwn 7—Andrew R.T Davies.
And finally, question 7—Andrew R.T Davies.
7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am argaeledd cyllid ar gyfer prosiectau cyfalaf dros y tair blynedd nesaf? OAQ52160
7. Will the Cabinet Secretary make a statement on the availability of funding for capital projects over the next three years? OAQ52160
I thank Andrew Davies for that question. Our conventional capital budget will be 20 per cent lower in 2019-20 than at the start of this decade. Nevertheless, through innovation and determination, the Welsh Government intends to deploy £6.5 billion in capital investment over the next three years, supporting homes, schools and hospitals right across the whole of Wales.
Diolch i Andrew Davies am ei gwestiwn. Bydd ein cyllideb gyfalaf gonfensiynol 20 y cant yn is yn 2019-20 nag ar ddechrau'r degawd hwn. Serch hynny, drwy arloesi a phenderfyniad, mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu darparu £6.5 biliwn o fuddsoddiad cyfalaf dros y tair blynedd nesaf, i gefnogi tai, ysgolion ac ysbytai ledled Cymru gyfan.
I'm glad you gave such a long answer, First Minister. I wasn't expecting to be called, and I'd just put a Polo in my mouth, which isn't a good thing to do just before you ask a question, Presiding Officer—
Rwy'n falch eich bod wedi rhoi ateb mor hir, Brif Weinidog. Nid oeddwn yn disgwyl cael fy ngalw, ac roeddwn newydd roi Polo yn fy ngheg, nad yw'n beth doeth i'w wneud cyn gofyn cwestiwn, Lywydd—
I could tell that you were busy reading something, so I decided to try and catch you out.
Roeddwn yn gweld eich bod yn brysur yn darllen rhywbeth, felly penderfynais geisio'ch dal chi wrthi.
What I'd like to ask the finance Secretary, if possible, please, is: the Government have just concluded the public inquiry into the M4 relief road, and cost pressures, obviously, have increased dramatically over the anticipated costs of the relief road. The Welsh Government's own figures are now £1.4 billion—that was the figure that was submitted to the public inquiry. How confident is the Cabinet Secretary that the £1.4 million that the Welsh Government supplied to the inquiry—if the inquiry finds in favour of this capital project—will be the final amount that he as finance Secretary will have to find? And if that increased amount of money does have to be found, how confident is he that other capital projects in other parts of Wales won't suffer as a consequence?
Yr hyn yr hoffwn ofyn i'r Ysgrifennydd cyllid, os caf, os gwelwch yn dda, yw hyn: mae'r Llywodraeth newydd gwblhau'r ymchwiliad cyhoeddus i ffordd liniaru'r M4, ac mae'r pwysau o ran costau, yn amlwg, wedi cynyddu'n ddramatig mewn perthynas â'r costau a ragwelir ar gyfer y ffordd liniaru. Mae ffigurau Llywodraeth Cymru bellach yn £1.4 biliwn—dyna'r ffigur a gyflwynwyd i'r ymchwiliad cyhoeddus. Pa mor hyderus yw Ysgrifennydd y Cabinet mai'r £1.4 miliwn a ddarparwyd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer yr ymchwiliad—os bydd yr ymchwiliad o blaid y prosiect cyfalaf hwn—fydd y swm terfynol y bydd yn rhaid iddo ef fel Ysgrifennydd cyllid ddod o hyd iddo? Ac os bydd yn rhaid dod o hyd i'r swm mwy hwnnw o arian, pa mor hyderus yw ef na fydd prosiectau cyfalaf eraill mewn rhannau eraill o Gymru yn dioddef o ganlyniad i hynny?
Well, Llywydd, that is the sum of money that I'm being asked to identify at present, and those funds are held in reserves for the M4 project, awaiting the outcome of the ongoing inquiry. Because this is a project that will extend into the future, it is part of the reason that I have written to the Chief Secretary to the Treasury telling her that I will be looking for an extension to our borrowing powers for those future years, in order that we can ensure, in the way that Andrew R.T. Davies has suggested, that if the M4 project goes ahead, and we make that investment, it does not take place at the expense of other necessary investments in other parts of Wales.
Wel, Lywydd, dyna'r swm o arian y gofynnir i mi ddod o hyd iddo ar hyn o bryd, a chedwir y cronfeydd hynny wrth gefn ar gyfer prosiect yr M4, gan ddisgwyl canlyniad yr ymchwiliad sydd ar y gweill. Gan fod hwn yn brosiect a fydd yn parhau i'r dyfodol, mae'n rhan o'r rheswm pam fy mod wedi ysgrifennu at Brif Ysgrifennydd y Trysorlys i ddweud wrthi y byddaf yn ceisio ymestyn ein pwerau benthyca ar gyfer y blynyddoedd hynny yn y dyfodol, fel y gallwn sicrhau, yn y ffordd yr awgryma Andrew R.T. Davies, os yw prosiect yr M4 yn mynd rhagddo, a'n bod yn gwneud y buddsoddiad hwnnw, nad yw'n mynd rhagddo ar draul buddsoddiadau angenrheidiol eraill mewn rhannau eraill o Gymru.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf, felly, yw cwestiynau i arweinydd y tŷ, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Dawn Bowden.
The next item, therefore, is questions to the leader of the house, and the first question is from Dawn Bowden.
1. A wnaiff Arweinydd y Tŷ ddatganiad am gamau i wella cynhwysiant digidol ym Merthyr Tudful a Rhymni? OAQ52174
1. Will the Leader of the House make a statement on action to improve digital inclusion in Merthyr Tydfil and Rhymney? OAQ52174
Certainly. Through Digital Communities Wales, we are working in partnership with organisations and programmes across Merthyr Tydfil and Rhymney who are well placed to reach the most digitally excluded. They provide the basic digital skills support needed to secure improved economic, learning and health outcomes.
Yn sicr. Drwy Cymunedau Digidol Cymru, rydym yn gweithio mewn partneriaeth â sefydliadau a rhaglenni ledled Merthyr Tudful a Rhymni sydd mewn sefyllfa dda i gyrraedd y bobl sydd wedi'u hallgáu fwyaf yn ddigidol. Maent yn darparu'r cymorth sylfaenol sydd ei angen gyda sgiliau digidol er mwyn sicrhau gwell canlyniadau economaidd, deilliannau dysgu a chanlyniadau iechyd.
Thank you very much. I'm very conscious, Cabinet Secretary, that you did have a major debate and statement on this yesterday. I have two questions for you today, and they're both on digital inclusion. So, please bear with me. My second question will be complementary to this one. But in the hope that you are shortly going to set out the track record of Welsh Government investment in broadband and digital services in Merthyr Tydfil and Rhymney, do you agree that it's critical that we do also focus on implementing the Welsh Government's digital inclusion strategy of 2018? Because that strategy reinforces the concerns about the gap between disadvantaged people and the pace of change in digital services. So, while we can't hold back the progress, is there any further work we can do in our Valleys communities to support the strategy and to help people on the path towards acquiring those digital skills that are so vital to modern life and the wider well-being agenda?
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n ymwybodol iawn, Ysgrifennydd y Cabinet, eich bod wedi cael dadl fawr a datganiad ar hyn ddoe. Mae gennyf ddau gwestiwn i chi heddiw, ac mae'r ddau'n ymwneud â chynhwysiant digidol. Felly, maddeuwch i mi. Bydd fy ail gwestiwn yn ategol i'r cwestiwn hwn. Ond yn y gobaith y byddwch, yn fuan, yn nodi hanes blaenorol Llywodraeth Cymru o fuddsoddi mewn gwasanaethau digidol a band eang ym Merthyr Tudful a Rhymni, a ydych yn cytuno ei bod yn hanfodol ein bod yn canolbwyntio hefyd ar weithredu strategaeth cynhwysiant digidol Llywodraeth Cymru ar gyfer 2018? Oherwydd mae'r strategaeth honno'n atgyfnerthu'r pryderon ynglŷn â'r bwlch rhwng pobl o dan anfantais a chyflymder y newid mewn gwasanaethau digidol. Felly, er na allwn rwystro'r cynnydd, a oes unrhyw waith pellach y gallwn ei wneud yn ein cymunedau yn y Cymoedd i gefnogi'r strategaeth ac i gefnogi pobl ar y llwybr tuag at sicrhau'r sgiliau digidol sydd mor hanfodol i fywyd modern a'r agenda les ehangach?
Yes, absolutely. I think, Llywydd, I will have several opportunities in a moment to talk about broadband roll-out, so I won't indulge myself here. But once we have achieved roll-out, then it's obviously very important that people have the skills and confidence to make the most of the digital technologies. And there are some great examples, actually, in Merthyr Tydfil and Rhymney at the moment. We provide the strategic leadership required to tackle digital exclusion, recognising that digital skills requirements to meet the current and future needs of a modern economy and society are always evolving. So, we need a concerted, collaborative effort across the third, private and public sectors, and throughout our communities, to achieve a truly digitally inclusive society. And so, we work very closely across a number of Cabinet portfolios, with our local government colleagues, with third sector colleagues as part of the Valleys taskforce, and we have a digital action plan for the Valleys taskforce, which is very exciting. I think I probably said yesterday that it has a number of elements in it. One is a geographical database that is designed to allow people to access a range of data that they can use both in their personal life, in accessing public services, and in developing apps for little SMEs. One is actually assistance to develop such apps and community Wi-Fi to enable them to be used in a widespread way. So, there are a number of very important projects, but it is important that people have the skills to access them, otherwise we will just be exacerbating social isolation.
Oes, yn sicr. Lywydd, rwy'n credu y bydd gennyf sawl cyfle yn y man i sôn am gyflwyno band eang, felly nid wyf am ddweud gormod yma. Ond pan fyddwn wedi cwblhau'r broses gyflwyno, mae'n amlwg yn bwysig iawn fod gan bobl sgiliau a hyder i fanteisio i'r eithaf ar dechnolegau digidol. A cheir rhai enghreifftiau gwych, mewn gwirionedd, ym Merthyr Tudful a Rhymni ar hyn o bryd. Rydym yn darparu'r arweinyddiaeth strategol sydd ei hangen i fynd i'r afael ag allgáu digidol, gan gydnabod bod y gofynion o ran sgiliau digidol i ddiwallu anghenion economi a chymdeithas fodern ar hyn o bryd ac yn y dyfodol yn newid o hyd. Felly, mae angen ymdrech gydunol a chydweithredol ar draws y sector cyhoeddus, y sector preifat a'r trydydd sector, ac ar draws ein cymunedau, i greu cymdeithas sy'n wirioneddol gynhwysol yn ddigidol. Ac felly, rydym yn gweithio'n agos iawn ar draws nifer o bortffolios y Cabinet, gyda'n cydweithwyr mewn llywodraeth leol, gyda chydweithwyr yn y trydydd sector fel rhan o dasglu'r Cymoedd, ac mae gennym gynllun gweithredu digidol ar gyfer tasglu'r Cymoedd, sy'n gyffrous iawn. Rwy'n credu fy mod wedi dweud ddoe fod nifer o elfennau yn y cynllun. Un yw cronfa ddata ddaearyddol a gynlluniwyd i alluogi pobl i gael mynediad at ystod o ddata y gallant ei ddefnyddio yn eu bywydau personol, i wneud defnydd o wasanaethau cyhoeddus, ac i ddatblygu apiau ar gyfer busnesau bach a chanolig. Un yw cymorth i ddatblygu apiau o'r fath a Wi-Fi cymunedol i'w gwneud hi'n bosibl eu defnyddio ar raddfa eang. Felly, ceir nifer o brosiectau pwysig iawn, ond mae'n bwysig fod y sgiliau gan bobl i gael mynediad atynt, neu fel arall byddwn yn gwaethygu arwahanrwydd cymdeithasol.
Leader of the house, the Welsh Government's recently published digital inclusion progress report states that Merthyr was identified as an area with limited digital inclusion activity taking place. This led to the formation of the Get Merthyr Tydfil Online partnership. Given that the Barclays digital development index 2017 claimed that Welsh employees score among the lowest of all UK regions for their digital skills, and that employers are willing to pay a premium for workers with word processing, data analysis and social media capabilities, will the leader of the house update the Assembly on the work of the partnership in improving digital inclusion in Merthyr and surrounding valleys, please?
Arweinydd y tŷ, mae adroddiad cynnydd diweddar Llywodraeth Cymru ar gynhwysiant digidol yn nodi bod Merthyr Tudful yn ardal heb lawer o weithgarwch cynhwysiant digidol yn digwydd ynddi. Arweiniodd hyn at ffurfio partneriaeth Get Merthyr Tydfil Online. O gofio bod mynegai datblygu digidol Barclays 2017 wedi honni bod sgôr gweithwyr yng Nghymru ymhlith yr isaf o holl ranbarthau'r DU o ran eu sgiliau digidol, a bod cyflogwyr yn barod i dalu premiwm i weithwyr â sgiliau prosesu geiriau, dadansoddi data a chyfryngau cymdeithasol, a wnaiff arweinydd y tŷ roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad ar waith y bartneriaeth ar wella cynhwysiant digidol ym Merthyr Tudful a'r cymoedd cyfagos, os gwelwch yn dda?
Yes. You make a very good point. There have been a number of surveys recently. Unfortunately, it's always a difficulty in Wales, for the size of the survey, so if you extrapolate it out across Wales, we're not absolutely certain how valid the data is, statistically. But, nevertheless, it draws attention to some of the serious problems we have with digital exclusion. And there is definitely a generational issue there. The Member makes a number of points simultaneously. We need people to have the basic digital skills, to be able to access public services, and to stay socially involved and so on, but we also need the higher level digital skills in our working-age workforce, and our youngsters, in order to develop the programmes that allow people to access those skills.
Part of the Tech Valleys initiative, and a number of other initiatives in Merthyr, as I said to Dawn Bowden, in partnership with a number of partners, are to do both of those things together. And we have some very exciting inter-generational projects, where we have young people with very high levels of digital skills assisting in both hospitals and in residential circumstances, to get people who are older, who don't have those skills, to get online, and that's been very successful, and actually very heartening in a number of ways, to see the inter-generational working. So, there are a number of innovative ways that we can assist with that, but I agree that the—well, the sample sizes are a serious problem, so we do need to look at ways of capturing the data more effectively.
Ie. Rydych yn gwneud pwynt da iawn. Mae nifer o arolygon wedi'u cynnal yn ddiweddar. Yn anffodus, mae bob amser yn anhawster yng Nghymru, o ran maint yr arolwg, felly os ydych yn ei allosod ar draws Cymru, nid ydym yn hollol sicr pa mor ddilys yw'r data, yn ystadegol. Ond serch hynny, mae'n tynnu sylw at rai o'r problemau difrifol sydd gennym o ran allgáu digidol. Ac yn sicr, mae'n broblem sy'n ymwneud â chenhedlaeth. Mae'r Aelod yn gwneud nifer o bwyntiau ar yr un pryd. Rydym angen i bobl fod yn meddu ar y sgiliau digidol sylfaenol, y gallu i gael mynediad at wasanaethau cyhoeddus, a'r gallu i barhau i gymryd rhan yn gymdeithasol ac ati, ond rydym hefyd angen y sgiliau digidol lefel uwch yn ein gweithlu oedran gwaith, ac yn ein pobl ifanc, er mwyn datblygu'r rhaglenni sy'n caniatáu i bobl feithrin y sgiliau hynny.
Rhan o fenter y Cymoedd Technoleg, a nifer o fentrau eraill ym Merthyr, fel y dywedais wrth Dawn Bowden, mewn partneriaeth â nifer o bartneriaid, yw gwneud y ddau beth gyda'i gilydd. Ac mae gennym brosiectau rhyng-genhedlaeth cyffrous iawn, lle mae gennym bobl ifanc gyda lefelau uchel iawn o sgiliau digidol yn cynorthwyo mewn ysbytai ac mewn amgylchiadau preswyl, drwy helpu pobl hŷn, nad oes ganddynt y sgiliau hynny, i fynd ar-lein, ac mae hynny wedi bod yn llwyddiannus iawn, ac mae'n galonogol iawn mewn nifer o ffyrdd, mewn gwirionedd, i weld y gwaith hwnnw rhwng y cenedlaethau. Felly, mae yna nifer o ffyrdd arloesol y gallwn helpu gyda hynny, ond rwy'n cytuno bod y—wel, mae maint y samplau'n broblem ddifrifol, felly mae angen i ni edrych ar ffyrdd mwy effeithiol o gasglu'r data.
2. A wnaiff Arweinydd y Tŷ roi'r wybodaeth ddiweddaraf am sut y mae Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo cynhwysiant digidol yng Nghymru? OAQ52188
2. Will the Leader of the House provide an update on how the Welsh Government is promoting digital inclusion in Wales? OAQ52188
3. A wnaiff Arweinydd y Tŷ roi'r wybodaeth ddiweddaraf am bolisïau Llywodraeth Cymru ar gyfer hyrwyddo cynhwysiant digidol? OAQ52184
3. Will the Leader of the House provide an update on the Welsh Government's policies for promoting digital inclusion? OAQ52184
I think, Llywydd, you've agreed to combine this with question 3.
Digital Communities Wales, and many other actions in our framework and delivery plan, support more people to gain maximum benefit from the life-changing opportunities digital technologies can offer.
Lywydd, credaf eich bod wedi cytuno i gyfuno'r cwestiwn hwn â chwestiwn 3.
Mae Cymunedau Digidol Cymru, a llawer o gamau gweithredu eraill yn ein fframwaith a'n cynllun cyflawni, yn cefnogi mwy o bobl i gael y budd mwyaf posibl o'r cyfleoedd sy'n newid bywydau y mae technolegau digidol yn gallu eu cynnig.
Thank you. Only 51 per cent of pensioners living alone and 25 per cent of disabled people in Wales have internet access. A lack of skills and low confidence are often the key factors preventing people from getting online. Learning how to use technology and access the internet undoubtedly reduces loneliness and social isolation among older people, by helping them to stay in touch with family and friends. Gaining digital skills can be life changing, enabling people to rediscover old connections, and form new ones. Inter-generational projects have been shown to benefit in a variety of fields, and digital skills are now second nature to most young people, and they benefit from sharing their knowledge. There are some great examples around Wales where this has happened, but what more can the Welsh Government do to encourage and to support inter-generational digital projects?
Diolch. Dim ond 51 y cant o bensiynwyr sy'n byw ar eu pen eu hunain, a 25 y cant o bobl anabl yng Nghymru sydd â mynediad at y rhyngrwyd. Mae diffyg sgiliau a hyder yn aml yn ffactorau allweddol sy'n atal pobl rhag mynd ar-lein. Mae dysgu sut i ddefnyddio technoleg a mynd ar y rhyngrwyd, yn ddi-os, yn lleihau unigrwydd ac unigedd cymdeithasol ymhlith pobl hŷn, gan eu helpu i gadw mewn cysylltiad â theulu a ffrindiau. Mae meithrin sgiliau digidol yn gallu newid byd, a galluogi pobl i ailddarganfod hen gysylltiadau a ffurfio rhai newydd. Dangoswyd bod prosiectau rhyng-genhedlaeth o fudd mewn amrywiaeth o feysydd, ac mae sgiliau digidol yn ail natur i'r rhan fwyaf o bobl ifanc erbyn hyn, ac maent yn elwa o rannu eu gwybodaeth. Ceir rhai enghreifftiau gwych o amgylch Cymru lle mae hyn wedi digwydd, ond beth arall y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i annog a chefnogi prosiectau digidol rhyng-genhedlaeth?
Well, as I was saying, we have some very innovative projects going on. But just to use some of the stats that we have: 85 per cent of adults in Wales now regularly use the internet, compared to 66 per cent in 2010, and £1 million a year is invested in the dedicated digital inclusion programme, our Digital Communities Wales programme, and we've done that every year since 2015. Since then, we've supported over 117,300 individuals to engage with technology, and we've trained over 1,000 young digital heroes, which is the programme we're talking about, where young people from schools, colleges and youth organisations volunteer to support older people to engage in digital technology.
Most of the funding activities in this regard are aimed at addressing the basic digital skills that we were just talking about, allowing older people to become less socially isolated and to have access to basic services. But we're very much aware that we also want to increase the digital skills of the youngsters who are actually doing the volunteering and the teaching, and to include that in the curriculum work that we're doing, and with our digital heroes scheme. So, it's a really great programme, and we're actually developing both sides of that, and we're looking to roll that out as widely as possible through Wales. I've been discussing with the Cabinet Secretary for health what we can do in hospitals for some socially isolated people, who have lengthy stays in hospitals, where, in a sense, Llywydd, we have a captive audience.
Wel, fel y dywedais, mae gennym brosiectau arloesol iawn ar y gweill. Ond os caf ddefnyddio rhai o'r ystadegau sydd gennym: mae 85 y cant o oedolion yng Nghymru bellach yn defnyddio'r rhyngrwyd yn rheolaidd, o gymharu â 66 y cant yn 2010, a buddsoddir £1 filiwn y flwyddyn yn y rhaglen cynhwysiant digidol benodol, ein rhaglen Cymunedau Digidol Cymru, ac rydym wedi gwneud hynny bob blwyddyn ers 2015. Ers hynny, rydym wedi cynorthwyo dros 117,300 o unigolion i ymgymryd â thechnoleg, ac rydym wedi hyfforddi dros 1,000 o arwyr digidol ifanc, sef y rhaglen rydym yn sôn amdani, lle mae pobl ifanc o ysgolion, colegau a sefydliadau ieuenctid yn gwirfoddoli i gynorthwyo pobl hŷn i ymwneud â thechnoleg ddigidol.
Mae'r rhan fwyaf o weithgareddau ariannu yn y cyswllt hwn wedi'u hanelu at fynd i'r afael â'r sgiliau digidol sylfaenol roeddem yn sôn amdanynt, gan alluogi pobl hŷn i fod yn llai ynysig yn gymdeithasol ac i gael mynediad at wasanaethau sylfaenol. Ond rydym yn ymwybodol iawn hefyd ein bod eisiau cynyddu sgiliau digidol y bobl ifanc sy'n gwneud y gwaith gwirfoddol a'r addysgu mewn gwirionedd, a chynnwys hynny yn y gwaith cwricwlwm rydym yn ei wneud, a chyda'n cynllun arwyr digidol. Felly, mae'n rhaglen wych, ac rydym yn datblygu'r ddwy ochr i hynny mewn gwirionedd, ac yn bwriadu cyflwyno hynny mor eang â phosibl drwy Gymru. Rwyf wedi bod yn trafod ag Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ynglŷn â'r hyn y gallwn ei wneud mewn ysbytai ar gyfer pobl sydd wedi'u hynysu yn gymdeithasol, sydd wedi bod yn yr ysbyty am gyfnodau hir, lle mae gennym gynulleidfa barod ar un ystyr, Lywydd.
Leader of the house, digital inclusion is dependent on adequate broadband speeds, and I know, over many months, you've shown a keen interest in my notspots in Monmouthshire, and visited a number of them. You'll be aware that, recently, the UK Government announced that they wanted to roll out a fifth generation pilot across my area in south-east Wales. Can you update us on any discussions you've had with the UK Government about that pilot, about the timescale for the pilot, the extent of it, and how the Welsh Government intends to build on that to learn the lessons from that pilot and then roll out the good practice across the rest of south Wales and the rest of Wales?
Arweinydd y tŷ, mae cynhwysiant digidol yn dibynnu ar gyflymderau band eang digonol, a gwn, dros fisoedd lawer, eich bod wedi dangos diddordeb brwd yn fy mannau gwan yn Sir Fynwy, ac wedi ymweld â nifer ohonynt. Fe fyddwch yn ymwybodol fod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi yn ddiweddar eu bod eisiau cyflwyno cynllun peilot pumed genhedlaeth ar draws fy ardal yn ne-ddwyrain Cymru. A allwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn ag unrhyw drafodaethau a gawsoch gyda Llywodraeth y DU mewn perthynas â'r cynllun peilot hwnnw, yr amserlen ar gyfer y peilot, ei gyrhaeddiad, a sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu adeiladu ar hynny i ddysgu gwersi o'r cynllun peilot hwnnw a chyflwyno'r arfer da ar draws gweddill de Cymru a gweddill Cymru?
Yes, we've asked Innovation Point to look into exactly how we can best exploit the 5G technologies and, actually, a large number of different pots of money that have come available in a number of different configurations, and Llywydd, yesterday, during my statement, I discussed some of those. I won't reiterate all of them, but we absolutely need to make sure that we are on top of the technology, that we assist small and medium-sized enterprises to exploit the technology, that we have the spectrum sales done in a way that allows us to access those technologies and doesn't cut them off, and that we also encourage the automotive industry in particular, but other digital-enabled industries, to come here to exploit the skills that we're producing.
So, we have a number of innovations going on at the same time, including things like the National Software Academy, which we fund over in Newport, which has a very innovative degree programme based on solving industry problems directly and which are then rolled out into the industries, and Innovation Point itself. There are a number of discussions that we have ongoing with our industries here already in Wales, because there's a big issue about upskilling the current workforce, as well as attracting in innovative, digital technologies. So, there are a large number of different ways that we're supporting those developments around the tech hubs, in the Valleys in particular.
Gallaf, rydym wedi gofyn i'r Arloesfa ymchwilio i sut yn union y gallwn fanteisio ar y technolegau 5G yn y ffordd orau ynghyd â nifer fawr o ffynonellau gwahanol o arian sydd bellach ar gael mewn nifer o wahanol gyfluniadau, mewn gwirionedd, a thrafodais rai o'r rheini ddoe, Lywydd, yn ystod fy natganiad. Nid wyf am ailadrodd pob un ohonynt, ond yn sicr, mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod ar flaen y gad o ran y dechnoleg, ein bod yn helpu busnesau bach a chanolig i fanteisio ar y dechnoleg, ein bod yn sicrhau bod y broses o werthu sbectra'n cael ei gwneud mewn ffordd sy'n ein galluogi i gael mynediad at y technolegau hynny heb eu datgysylltu, a'n bod hefyd yn annog y diwydiant moduron yn benodol, ond diwydiannau digidol eraill, i ddod yma i fanteisio ar y sgiliau rydym yn eu cynhyrchu.
Felly, mae gennym nifer o fentrau arloesol yn digwydd ar yr un pryd, gan gynnwys pethau fel yr Academi Feddalwedd Genedlaethol yr ydym yn ei hariannu yng Nghasnewydd, sydd â rhaglen radd arloesol iawn yn seiliedig ar ddatrys problemau diwydiannau'n uniongyrchol ac sydd wedyn yn cael eu cyflwyno i'r diwydiannau hynny, a'r Arloesfa ei hun. Eisoes, mae nifer o drafodaethau parhaus ar y gweill rhyngom a'n diwydiannau yma yng Nghymru, oherwydd mae'n bwysig gwella sgiliau'r gweithlu cyfredol, yn ogystal â denu technolegau digidol arloesol. Felly, mae yna nifer fawr o ffyrdd gwahanol rydym yn cefnogi'r datblygiadau hynny o amgylch yr hybiau technoleg, yn y Cymoedd yn benodol.
The leader of the house will excuse my lack of grasp of some of the issues with technology around them. I come from a generation where communication technology consisted of stretching a string across the road and having a tin can either end. [Laughter.] But I understand that the 96 per cent superfast broadband in the Pontypridd area is very good.
Can I raise with you the issue of estates—new developed estates that are being built? There is an example in my area of Dyffryn y Coed, a Persimmon development in Llantwit Fardre, where there were two phases. The first phase connected to superfast broadband through the fibre broadband, and that's fine. But phase 2 is not connected to that—it doesn't have that highest level, because it hasn't been asked for by the developers. Now, surely, there must be an issue where new developments, almost as part of their planning permission—that there should be a requirement that they actually do this, because I now have a large number of constituents who tell me that the best advice that they have is to set up a legal entity to apply for a grant of £4,800, and then there's a 17-step process, which will take 12 months, in order to actually get that sort of fibre connection.
I have written to you about this, but is this a problem that has been arising in places? What can we do about it? And should we not be ensuring that it's a mandatory obligation upon developers?
Bydd arweinydd y tŷ yn esgusodi fy niffyg dealltwriaeth o rai o'r materion sy'n ymwneud â thechnoleg. Dof o genhedlaeth lle roedd technoleg cyfathrebu yn golygu ymestyn llinyn ar draws y ffordd a rhoi tun ar bob pen iddo. [Chwerthin.] Ond rwy'n deall bod band eang cyflym iawn 96 y cant yn ardal Pontypridd yn dda iawn.
A gaf fi ofyn i chi ynglŷn ag ystadau—ystadau newydd sy'n cael eu hadeiladu? Mae yna enghraifft yn fy ardal yn Nyffryn y Coed, datblygiad Persimmon yn Llanilltud Faerdref, lle roedd yna ddau gam. Roedd y cam cyntaf yn cysylltu â band eang cyflym iawn drwy'r band eang ffeibr, ac mae hwnnw'n iawn. Ond nid yw cam 2 yn cysylltu â hwnnw—nid oes ganddo'r lefel uchaf honno, oherwydd ni ofynnodd y datblygwyr amdani. Nawr, yn sicr, rhaid bod gofyniad sy'n dweud bod yn rhaid i ddatblygiadau newydd, bron fel rhan o'u caniatâd cynllunio—gofyniad i wneud hyn mewn gwirionedd, oherwydd mae gennyf nifer fawr o etholwyr bellach sy'n dweud wrthyf mai'r cyngor gorau y maent yn ei gael yw sefydlu endid cyfreithiol i wneud cais am grant o £4,800, yna mae'n broses 17 cam, a fydd yn cymryd 12 mis, i gael y math hwnnw o gysylltiad ffeibr mewn gwirionedd.
Rwyf wedi ysgrifennu atoch am hyn, ond a yw hon yn broblem sydd wedi codi mewn mannau? Beth y gallwn ei wneud ynglŷn â hynny? Ac oni ddylem fod yn sicrhau ei bod yn rhwymedigaeth orfodol ar ddatblygwyr?
Yes, it's been a continuing thorn in our side, actually, and this is the whole issue about whether this is an infrastructure technology or whether it's a luxury product. Unfortunately, the UK Government persist in thinking of it as a luxury product and not an infrastructure, and therefore we have less good powers in the area in terms of what we can do. But I have had extensive conversations, both with my Cabinet Secretary with planning responsibility and, actually, with the Minister for Housing and Regeneration, about what we can do, both in encouraging councils to put it in as part of 106 agreements, for example, and in encouraging the house builders to actually wire their properties.
There is an agreement with BT for house builders, where they build over 30 houses at the same time, to put the infrastructure in. But otherwise it's a negotiation between the developer and whatever technology company they're particularly negotiating with.
However, the scheme you're talking about is a BT community fibre scheme. We do have other schemes available in Wales and I think you have written to me, so I will be getting in touch with you about other solutions that may be possible for that particular community. It is an ongoing problem that we're aware of and that we're trying to work on.
Ydi, mae wedi bod yn ddraenen gyson yn ein hystlys mewn gwirionedd, ac mae'r holl fater yn ymwneud ag a yw'n dechnoleg seilwaith neu'n gynnyrch moethus. Yn anffodus, mae Llywodraeth y DU yn parhau i'w ystyried yn gynnyrch moethus yn hytrach na seilwaith, ac felly mae gennym lai o bwerau da yn y maes o ran yr hyn y gallwn ei wneud. Ond rwyf wedi cael sgyrsiau helaeth, gyda fy Ysgrifennydd Cabinet sydd â chyfrifoldeb dros gynllunio, a chyda'r Gweinidog Tai ac Adfywio mewn gwirionedd, ynglŷn â'r hyn y gallwn ei wneud i annog cynghorau i'w gynnwys yn rhan o gytundebau 106, er enghraifft, ac i annog yr adeiladwyr tai i osod gwifrau yn eu heiddo mewn gwirionedd.
Mae gan adeiladwyr tai, lle maent yn adeiladu dros 30 o dai ar yr un pryd, gytundeb â BT i osod y seilwaith. Ond fel arall mae'n fater o negodi rhwng y datblygwr a pha gwmni technoleg bynnag y maent yn negodi â hwy.
Fodd bynnag, mae'r cynllun rydych yn sôn amdano yn gynllun ffeibr cymunedol BT. Mae gennym gynlluniau eraill ar gael yng Nghymru a chredaf eich bod wedi ysgrifennu ataf, felly byddaf yn cysylltu â chi ynglŷn ag atebion eraill a allai fod yn bosibl ar gyfer y gymuned arbennig honno. Mae'n broblem barhaus yr ydym yn ymwybodol ohoni ac rydym yn ceisio ei datrys.
Leader of the house, Newport has been attracting investment into the digital sector and is keen to attract significantly more with support from Welsh Government. You mentioned the software academy and the potential of degree-level qualifications. Does there also need to be even more emphasis on training for people who are in, perhaps, lower paid jobs at the moment, and are part-time, so that they can upskill, increase their income and benefit from but also drive the development of the digital economy we want to see?
Arweinydd y tŷ, mae Casnewydd wedi bod yn denu buddsoddiad i'r sector digidol ac mae'n awyddus i ddenu llawer mwy gyda chymorth gan Lywodraeth Cymru. Fe sonioch chi am yr academi feddalwedd a'r potensial ar gyfer cymwysterau lefel gradd. A oes angen sicrhau hefyd fod hyd yn oed mwy o bwyslais ar hyfforddiant ar gyfer pobl sydd, efallai, mewn swyddi ar gyflogau is ar hyn o bryd, ac sy'n rhan-amser, fel y gallant uwchsgilio, cynyddu eu hincwm a llywio datblygiad yr economi ddigidol rydym eisiau ei gweld yn ogystal ag elwa ohoni?
Yes, absolutely. There's a need for science, technology, engineering and mathematics-related skills right through the spectrum. So, we want to produce the graduates of the future but we also need the technicians and so on. So, we have a number of employability schemes. They're not in my portfolio, but we have a large number of employability schemes and flexible skills programmes, which are available to existing companies to do just that—to upskill their current workforce. We also have employability schemes for people not yet in the market to get their skills into that. So, both of those things are covered. The software academy is looking at doing outreach for people who want to perhaps do level 3 skills as well—so A-level equivalent and higher national diploma, with a route to going on to higher education or indeed with a route to going into employment at that point. So, we are exploring that. There definitely is a need for everybody at every level of the range of abilities.
Oes, yn bendant. Mae angen sgiliau sy'n gysylltiedig â gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg ar draws y sbectrwm. Felly, rydym eisiau cynhyrchu graddedigion y dyfodol, ond rydym hefyd angen y technegwyr ac ati. Felly, mae gennym nifer o gynlluniau cyflogadwyedd. Nid ydynt yn rhan o fy mhortffolio, ond mae gennym nifer fawr o gynlluniau cyflogadwyedd a rhaglenni sgiliau hyblyg, sydd ar gael i gwmnïau sy'n bodoli eisoes i wneud yn union hynny—uwchsgilio eu gweithlu cyfredol. Hefyd, mae gennym gynlluniau cyflogadwyedd ar gyfer pobl nad ydynt eto yn y farchnad i gael eu sgiliau i mewn iddi. Felly, caiff y ddau beth hynny eu cynnwys. Mae'r academi feddalwedd yn edrych ar gyflwyno allgymorth ar gyfer pobl a allai fod eisiau gwneud sgiliau lefel 3 yn ogystal—felly cymwysterau sy'n gyfwerth â lefel A a'r diploma cenedlaethol uwch, gyda llwybr i gamu ymlaen at addysg uwch, neu lwybr i mewn i gyflogaeth yn wir ar y pwynt hwnnw. Felly, rydym yn ystyried hynny. Yn bendant, mae angen pawb ar bob lefel o'r ystod o alluoedd.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Sian Gwenllian.
Questions now from the party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson, Siân Gwenllian.
Diolch, Llywydd. Mae cydraddoldeb yn golygu sicrhau bod pobl yn gallu byw eu bywydau i’w llawn botensial, a’u bod yn gallu byw yn annibynnol. Rydw i'n siŵr eich bod chi’n cytuno efo’r geiriau yna. Dyna pam fod y model cymdeithasol ynglŷn ag anabledd wedi bod yn ffordd o rymuso bywydau pobl anabl, ac wedi gwneud i wasanaethau cyhoeddus feddwl am anabledd mewn ffordd wahanol. Un o’r heriau mwyaf sy’n wynebu llawer o bobl anabl ydy diffyg arian neu dlodi. Yn amlwg, mae tlodi yn gallu gwneud ansawdd bywyd person anabl yn sylweddol waeth. A ydych chi’n cytuno bod gan Lywodraeth Cymru gyfrifoldeb i roi cefnogaeth ariannol i bobl anabl a theuluoedd sydd â phlant anabl, fel eu bod yn gallu goresgyn rhai o’r rhwystrau mae cymdeithas yn eu gosod arnyn nhw?
Thank you, Llywydd. Equality means ensuring that people can live their lives to their full potential, and that they can live independently. I'm sure that you would agree with those words. That is why the social model in relation to disability has been a way of empowering the lives of disabled people, and making public services think about disability in a different manner. One of the greatest challenges that faces many disabled people is lack of finance or poverty, and, obviously, poverty can make the quality of life of a disabled person significantly worse. Do you agree that the Welsh Government has a responsibility to give financial support to disabled people and families with disabled children, so that they can overcome some of the barriers that society places upon them?
Yes, indeed. The Member, as always, raises a very important point. It's not actually directly in my portfolio. I have an overarching view of equalities that I work with all of the other Ministers and Cabinet Secretaries on. So, it's actually my colleague the Minister for children who actually deals with most of the funds available, but I have very regular meetings with him about the effect on disabled families and their communities. We work very closely with Disability Wales and a number of other groups in the sector to make sure that we do maximise the funding available. There is a limit to what we can do in terms of the universal credit roll-out, for example, which is causing some concern in the areas where it's been fully rolled out, but we are aware of some of those problems.
Ie, yn wir. Mae'r Aelod, fel bob amser, yn codi pwynt pwysig iawn. Nid yw'n rhan uniongyrchol o fy mhortffolio mewn gwirionedd. Mae gennyf farn drosfwaol ar y cydraddoldebau rwy'n gweithio arnynt gyda'r holl Weinidogion a'r holl Ysgrifenyddion Cabinet eraill. Felly, mewn gwirionedd, fy nghyd-Aelod, y Gweinidog plant, sy'n ymdrin â'r rhan fwyaf o'r cyllid sydd ar gael, ond rwy'n cael cyfarfodydd rheolaidd iawn gydag ef am yr effaith ar deuluoedd anabl a'u cymunedau. Rydym yn gweithio'n agos iawn gydag Anabledd Cymru a nifer o grwpiau eraill yn y sector i wneud yn siŵr ein bod yn manteisio i'r eithaf ar y cyllid sydd ar gael. Mae terfyn i'r hyn y gallwn ei wneud o ran cyflwyno'r credyd cynhwysol, er enghraifft, sy'n achosi peth pryder yn yr ardaloedd lle mae wedi'i gyflwyno'n llawn, ond rydym yn ymwybodol o rai o'r problemau hynny.
Diolch yn fawr. Mi fyddwch chi’n ymwybodol bod gan Blaid Cymru gynnig nes ymlaen y prynhawn yma lle byddwn ni’n trafod tlodi plant, a bod y cynnig hwnnw yn gofyn am ddatganoli gweinyddu rhannau o’r gyfundrefn les. Ond, wrth gwrs, mae yna rai budd-daliadau eisoes wedi eu datganoli’n llawn, neu mae’r rheolaeth weinyddol drostyn nhw yma yng Nghymru yn barod—Cronfa'r Teulu, budd-dal y dreth gyngor, elfennau o'r gronfa gymdeithasol ac, wrth gwrs, y gronfa byw'n annibynnol.
A ydych chi’n hapus efo’r ffordd mae’ch Llywodraeth chi wedi bod yn delio efo cyfrifoldeb dros y cronfeydd yma? Rydw i'n derbyn efallai mai’r Gweinidog arall fyddai’n gallu ateb yn fwy manwl, ond, yn gyffredinol, a ydych chi’n hapus efo perfformiad eich Llywodraeth chi yn delio efo’r cronfeydd yma?
Thank you very much. You will be aware that Plaid Cymru has a motion later on this afternoon where we will be discussing child poverty, and that that motion calls for the devolution of the administration of parts of the welfare system. But, of course, there are some benefits that have already been fully devolved, or the administrative responsibility for them already lies in Wales—the Family Fund, the council tax benefit, elements of the social fund and, of course, the independent living fund.
Are you content with the way that your Government has been dealing with the responsibility for these particular funds? I accept that perhaps the other Minister would be able to answer in more detail, but, generally speaking, are you happy with the performance of your Government in dealing with these funds?
I think it's a very complex area, and it's not in my portfolio, so, forgive me, I won't have the level of detail necessary to answer it with perhaps the detail that you'd like. It is actually Huw Irranca-Davies, my colleague, who has control of the actual funds, but I have very regular meetings with, as I said, him and a number of voluntary groups in the sector to see what we can do. I am aware of the long-running and philosophical, almost, debate about whether you can administer a welfare system predicated on a set of values that you don't share, and we certainly do not share the values currently associated with the UK Government's running of that welfare system.
I'm sure it will come out in the debate this afternoon that there are a number of issues around whether you would actually get the money necessary to run it without cutting into other services and so on, but, in principle, of course, we'd like to see the welfare system run in the way it was intended, which is for the benefit of those people who need the helping hand to be able to live their lives to the full. I think we probably share the view that that's not how it's running at the moment.
My colleague the Minister with responsibility for this is conducting a number of reviews of the various funds, and he would be better placed to give you some of the detail of how those reviews are going at the moment.
Credaf ei fod yn faes cymhleth iawn, ac nid yw'n rhan o fy mhortffolio, felly, maddeuwch i mi, ni fydd gennyf y lefel angenrheidiol o fanylion i'w ateb â'r manylder y byddech yn ei hoffi o bosibl. Huw Irranca-Davies, fy nghyd-Aelod, sy'n gyfrifol am y cyllid mewn gwirionedd, ond fel y dywedais, rwy'n cael cyfarfodydd rheolaidd iawn gydag ef a nifer o grwpiau gwirfoddol yn y sector i weld beth y gallwn ei wneud. Rwy'n ymwybodol o'r ddadl faith ac athronyddol, bron, ynglŷn ag a allwch weinyddu'r system les yn seiliedig ar set o werthoedd nad ydych yn eu rhannu, ac yn sicr nid ydym yn rhannu'r gwerthoedd sy'n gysylltiedig ar hyn o bryd â ffordd Llywodraeth y DU o weithredu'r system les honno.
Rwy'n siŵr y gwelwn, yn y ddadl y prynhawn yma, fod nifer o faterion yn codi ynglŷn ag a fyddech chi mewn gwirionedd yn cael yr arian angenrheidiol i'w chynnal heb dorri i mewn i wasanaethau eraill ac ati, ond mewn egwyddor wrth gwrs, byddem yn hoffi gweld y system les yn cael ei gweithredu fel y bwriadwyd iddi gael ei gweithredu, sef er budd y bobl sydd angen cymorth i allu byw eu bywydau'n llawn. Credaf ein bod, yn ôl pob tebyg, yn rhannu'r farn nad yw'n cael ei gweithredu yn y ffordd honno ar hyn o bryd.
Mae fy nghyd-Aelod, y Gweinidog sy'n gyfrifol am hyn, yn cynnal nifer o adolygiadau o'r cronfeydd amrywiol, a byddai ef mewn sefyllfa well i roi rhai o'r manylion i chi ar hynt yr adolygiadau hynny ar hyn o bryd.
Diolch yn fawr ac edrychwn ymlaen at gael y drafodaeth yna ar ddatganoli lles yn nes ymlaen prynhawn yma.
Ond mae’n amlwg nad ydy pawb yn eich plaid chi yn hapus efo rhai agweddau, yn sicr, o’r cronfeydd yma—er enghraifft, diddymu’r gronfa byw'n annibynnol. Rydw i'n deall bod yna gynnig wedi cael ei basio i adfer y gronfa yma gan gynhadledd y Blaid Lafur, a oedd o blaid mabwysiadu model yr Alban. Felly, a fedrwch chi egluro sut mae dileu’r cymorth hanfodol yma, ynghyd, hefyd, â thorri’r arian i Gronfa'r Teulu—? Sut mae gwneud hynny yn gydnaws efo’r geiriau cychwynnol gen i ac efo egwyddorion deddfwriaeth cydraddoldeb, a’ch dyletswydd chi i symud rhwystrau sy’n wynebu pobl â phlant anabl?
Thank you very much, and we look forward to having that debate on the devolution of welfare later on this afternoon.
But it is clear that not everyone in your party is content with some aspects, certainly, of these funds—for example, abolishing the independent living fund. I understand that a proposal was passed to restore this fund by the Labour Party conference, which was in favour of adopting the Scottish model. So, could you explain how abolishing this essential support, along with cutting the funding to the Family Fund—? How can doing that be in accordance with my opening words and with the principles of equalities legislation, and your responsibility to remove barriers facing disabled people and children?
This is one of the difficulties of having one of the cross-cutting portfolios. So, I'm not going to give you an answer that's satisfactory, simply because I'm not the Minister with the detail of the fund in question, so it's not for me to answer that. But, in general terms, I've had a number of conversations with the Minister around what we're doing to review the fund, what the overarching aims of it are, what the amount of money contained within it is and what can be best done with that, alongside the various organisations with whom we liaise—the stakeholder groups and so on.
I am aware that there is a range of views on this, but, unfortunately, I'm not the Minister with overall responsibility for that. I do assure you that we have the conversation so that we can maximise the benefit to disabled families. But there's absolutely no doubt at all that we're struggling in an austerity agenda with which we do not agree and where we are really dealing with a rationing system, also with which we do not agree. So, it is a question of trying to find the best path through that and ameliorate, where at all possible, the difficulties that people living with disabilities and living with children with disabilities encounter in their lives.
Dyma un o'r anawsterau sy'n deillio o fod yn gyfrifol am un o'r portffolios trawsbynciol. Felly, nid wyf am roi ateb sy'n foddhaol i chi, yn syml oherwydd nad fi yw'r Gweinidog sydd â manylion y gronfa dan sylw, felly nid cwestiwn i mi ei ateb yw hwnnw. Ond yn gyffredinol, rwyf wedi cael nifer o sgyrsiau gyda'r Gweinidog ynglŷn â beth rydym yn ei wneud i adolygu'r gronfa, beth yw ei nodau cyffredinol, faint o arian sydd ynddi a beth yw'r peth gorau i'w wneud ag ef, ochr yn ochr â'r gwahanol sefydliadau rydym yn cysylltu â hwy—grwpiau rhanddeiliaid ac ati.
Rwy'n ymwybodol fod yna amrywiaeth o safbwyntiau ar hyn, ond yn anffodus, nid fi yw'r Gweinidog sydd â chyfrifoldeb cyffredinol am hynny. Rwy'n eich sicrhau ein bod yn cael y sgwrs fel y gallwn sicrhau cymaint o fudd â phosibl i deuluoedd anabl. Ond yn sicr, nid oes amheuaeth o gwbl ein bod yn cael anhawster gydag agenda cyni nad ydym yn cytuno â hi a lle rydym yn ymdrin â system ddogni nad ydym yn cytuno â hi chwaith. Felly, mae'n fater o geisio dod o hyd i'r llwybr gorau drwy hynny a lleddfu, lle bo hynny'n bosibl, yr anawsterau y mae pobl sy'n byw gydag anableddau, ac sy'n byw gyda phlant ag anableddau, yn eu hwynebu yn eu bywydau.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George.
The Conservative spokesperson, Russell George.
Diolch, Presiding Officer. Leader of the house, 18 months ago, you announced the intention to publish the mobile action plan. Can I ask, since that date, what concrete measures you have implemented to improve mobile coverage in Wales? And when was the last time you directly met with mobile operators?
Diolch, Lywydd. Arweinydd y tŷ, 18 mis yn ôl, fe gyhoeddoch y bwriad i gyhoeddi'r cynllun gweithredu ar ffonau symudol. A gaf fi ofyn, ers y dyddiad hwnnw, pa fesurau pendant rydych wedi'u gweithredu i wella signal ffonau symudol yng Nghymru? A phryd oedd y tro diwethaf i chi gyfarfod yn uniongyrchol â gweithredwyr ffonau symudol?
I meet with mobile operators on a rolling programme of meeting the various different operators. I haven't had a group meeting with them for quite some time, since we launched the action plan, but I have a sort of series of meetings with them, if you like. We're also in regular correspondence with Ofcom. We've had many more discussions with Ofcom very recently around—it feels slightly like groundhog day here, Llywydd, because we had the debate yesterday—issues such as sharing infrastructure, planning your infrastructure more efficiently, what planning requirements are actually necessary, what the real need for a reduction in non-domestic rate charges are, and why they're so extremely opposed to roaming in areas where they've all agreed that only one operator is likely to give 98 per cent geographical coverage. I think I did rehearse some of that with you yesterday as well.
Rwy'n cyfarfod â gweithredwyr ffonau symudol ar raglen dreigl o gyfarfodydd â'r gwahanol weithredwyr. Nid wyf wedi cael cyfarfod grŵp â hwy ers cryn amser, ers i ni lansio'r cynllun gweithredu, ond rwy'n cael rhyw fath o gyfres o gyfarfodydd gyda hwy, os hoffech chi. Rydym hefyd yn gohebu'n rheolaidd gydag Ofcom. Rydym wedi cael llawer mwy o drafodaethau gydag Ofcom yn ddiweddar iawn—mae'n teimlo fel cylch diddiwedd yma i raddau, Lywydd, oherwydd cawsom y ddadl ddoe—ar faterion megis rhannu seilwaith, cynllunio eich seilwaith yn fwy effeithlon, pa anghenion cynllunio sy'n angenrheidiol mewn gwirionedd, beth yw'r angen gwirioneddol am ostyngiad mewn taliadau ardrethi annomestig, a pham eu bod mor wrthwynebus i drawsrwydweithio mewn ardaloedd lle maent oll wedi cytuno mai un gweithredwr yn unig sy'n debygol o ddarparu signal daearyddol o 98 y cant. Credaf fy mod wedi trafod rhywfaint o hynny gyda chi ddoe hefyd.
You did, and I did ask in my question what concrete measures you have implemented to improve mobile coverage in Wales. I didn't hear anything to tell me what actual measures you've undertaken. I would suggest that perhaps you do meet with the operators together, because they would be able to tell you what their barriers are. They tell me what the barriers are, and I think they need to explain some of these barriers to you. You said yesterday that you disagreed entirely with my analysis of the situation with mobile, but what I think is more important to the people of Wales is that the mobile industry seems to agree with my analysis.
Now, you did also say yesterday that the geographical problems in Wales are unlike anywhere else in the United Kingdom. Well, I entirely agree with you on that, but that is precisely why you need to foster the right conditions for the industry to roll out its infrastructure here in Wales, and the operators are saying that continued delays in the reform to the existing planning laws are delaying and adding additional costs for them. I think this is the issue, particularly in rural Wales, which is causing us issues. Now, with changes to the planning rules already in place in England and in Scotland, we're now playing catch-up in Wales. You talk about needing more evidence from the industry, but I would ask you what evidence you need on top of what they've already provided you. That's my specific question.
Last year, the economy committee undertook an inquiry on this and we made some recommendations on mobile and you accepted them all, I'm pleased to say. One of those recommendations was that you should explore the feasibility of using the planning regime to encourage operators to share infrastructure. You agreed with that, so I'd like an update on that. You also accepted recommendation 9, which said that Welsh Government should consider offering non-domestic rate relief for new masts. Well, you accepted that, I'm pleased to say, as well. And you did say in your response at the time—nine months ago—that you were examining the scope for changes at that time and that research would be completed in November 2017. So, can you please also update us on progress in this area?
Fe wnaethoch, ac fe ofynnais yn fy nghwestiwn pa fesurau pendant rydych wedi'u rhoi ar waith i wella signal ffonau symudol yng Nghymru. Ni chlywais unrhyw beth ynglŷn â pha fesurau gwirioneddol rydych wedi'u cyflawni. Buaswn yn awgrymu efallai y dylech gyfarfod â'r gweithredwyr gyda'i gilydd, oherwydd byddent yn gallu dweud wrthych beth yw'r rhwystrau. Maent yn dweud wrthyf beth yw'r rhwystrau, ac rwy'n credu eu bod angen esbonio rhai o'r rhwystrau hyn i chi. Fe ddywedoch chi ddoe eich bod yn anghytuno'n llwyr â fy nadansoddiad o'r sefyllfa gyda ffonau symudol, ond rwy'n credu ei bod yn bwysicach i bobl Cymru fod y diwydiant ffonau symudol i'w weld yn cytuno gyda fy nadansoddiad i.
Nawr, ddoe, fe ddywedoch hefyd fod y problemau daearyddol yng Nghymru yn wahanol i unrhyw le arall yn y Deyrnas Unedig. Wel, rwy'n cytuno'n llwyr â chi am hynny, ond dyna'n union pam y mae angen i chi feithrin yr amodau cywir i'r diwydiant gyflwyno ei seilwaith yma yng Nghymru, ac mae'r gweithredwyr yn dweud bod oedi parhaus ar ddiwygio'r deddfau cynllunio cyfredol yn gohirio ac yn ychwanegu costau ychwanegol ar eu cyfer. Credaf mai hyn, yn enwedig yng nghefn gwlad Cymru, sy'n achosi problemau i ni. Nawr, gyda newidiadau i'r rheolau cynllunio eisoes ar waith yn Lloegr ac yn yr Alban, rydym bellach yn ceisio dal i fyny yng Nghymru. Rydych yn dweud bod angen mwy o dystiolaeth gan y diwydiant, ond buaswn yn gofyn i chi pa dystiolaeth sydd ei hangen arnoch yn ychwanegol at y dystiolaeth y maent eisoes wedi'i darparu i chi. Dyna yw fy nghwestiwn penodol.
Y llynedd, cynhaliodd y pwyllgor economi ymchwiliad ar hyn ac fe wnaethom rai argymhellion ar ddarpariaeth symudol ac rwy'n falch o ddweud eich bod wedi derbyn pob un ohonynt. Un o'r argymhellion hynny oedd y dylech archwilio dichonoldeb defnyddio'r gyfundrefn gynllunio i annog gweithredwyr i rannu seilwaith. Fe wnaethoch gytuno â hynny, felly hoffwn gael diweddariad ar hynny. Rydych hefyd wedi derbyn argymhelliad 9, sy'n dweud y dylai Llywodraeth Cymru ystyried cynnig rhyddhad ardrethi annomestig ar gyfer mastiau newydd. Wel, rwy'n falch o ddweud eich bod wedi derbyn hwnnw yn ogystal. Ac fe ddywedoch yn eich ateb ar y pryd—naw mis yn ôl—eich bod yn archwilio'r potensial ar gyfer newidiadau ar yr adeg honno ac y byddai'r gwaith ymchwil hwnnw wedi ei gwblhau ym mis Tachwedd 2017. Felly, a allwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y cynnydd ar hyn os gwelwch yn dda?
Yes. A large part of that is actually in the portfolio of my colleague, the Cabinet Secretary, who is also here to hear what you've got to say, but I think I did go through a lot of it yesterday. Just to be clear, one of the big problems we have in terms of giving you concrete things that I've done, is that it's not actually devolved. We have a fundamental disagreement with a Government of your colour in the UK about whether this is infrastructure or not. The mobile phone operators, I'm very well aware, will tell you that all they need is to be able to build bigger masts and everything will be fine. But I don't want to see, and nor do most of the people of Wales, a forest of masts right through the national park, because they can't be brought to share those masts and infrastructure, or indeed use the Home Office masts instead. So, there is a real balance here between the number of masts necessary in order to ensure there's competition in something that ought to be an infrastructure and ensuring the coverage for Wales, and actually people behaving sensibly in sensible areas.
As I said, this is a commercial imperative by them, so what they're basically saying to me is they want me to get my Cabinet colleague to allow them to build any size mast they like, anywhere they like, and take all of the tariffs away that they have to pay to go there, and then they'll build a whole network right across Wales. Well, I'm sorry, that doesn't stack up in business terms. We've asked them for the evidence to show why the current charging regime makes such a difference to their commercial case, and why they can't share, and why they won't allow roaming, and I'm afraid the evidence we've had back has not been good. So, we've gone out again to do that. At the same time, we're out to consultation on 'Planning Policy Wales'—that's about to come in—and we're about to consult on changes to the permitted development regime. But it will not be a free-for-all, because that's not what the people of Wales have indicated to us, in any consultation, they actually want.
Gallaf. Mae rhan fawr o hynny, mewn gwirionedd, ym mhortffolio fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet, sydd hefyd yma i glywed yr hyn sydd gennych i'w ddweud, ond rwy'n credu fy mod wedi trafod llawer ohono ddoe. I fod yn glir, un o'r problemau mawr sydd gennym o ran dweud wrthych beth yw'r pethau pendant rwyf wedi'u gwneud, yw nad yw'r mater wedi'i ddatganoli mewn gwirionedd. Rydym yn anghytuno'n sylfaenol â Llywodraeth o'ch lliw gwleidyddol chi yn y DU ynglŷn ag a yw hwn yn fater seilwaith ai peidio. Rwy'n ymwybodol iawn y bydd y gweithredwyr ffonau symudol yn dweud wrthych mai'r cyfan y maent ei angen yw'r gallu i adeiladu mastiau mwy o faint a bydd popeth yn iawn. Ond nid wyf eisiau gweld, ac nid yw'r rhan fwyaf o bobl Cymru eisiau gweld, coedwig o fastiau yng nghanol y parc cenedlaethol, oherwydd ni ellir gwneud iddynt rannu'r seilwaith a'r mastiau hynny, na defnyddio mastiau'r Swyddfa Gartref yn lle hynny. Felly, mae yna gydbwysedd gwirioneddol yma rhwng nifer y mastiau sy'n angenrheidiol er mwyn sicrhau bod yna gystadleuaeth mewn rhywbeth a ddylai fod yn seilwaith a sicrhau signal i Gymru, a phobl yn ymddwyn yn synhwyrol mewn ardaloedd sensitif.
Fel y dywedais, gorchymyn masnachol ganddynt hwy yw hwn, felly yr hyn y maent yn ei ddweud wrthyf yn y bôn yw eu bod eisiau i mi sicrhau y bydd fy nghyd-Aelod Cabinet yn caniatáu iddynt adeiladu mast o ba faint bynnag y byddent yn ei hoffi, lle bynnag y byddent yn hoffi, a chael gwared ar yr holl dariffau y byddai'n rhaid iddynt eu talu i fynd yno, ac yna byddant yn adeiladu rhwydwaith cyfan ar draws Cymru. Wel, mae'n ddrwg gennyf, nid yw hynny'n gwneud synnwyr mewn termau busnes. Rydym wedi gofyn iddynt am dystiolaeth i ddangos pam fod y gyfundrefn gyfredol ar gyfer codi tâl yn gwneud gwahaniaeth i'w hachos masnachol, a pham na allant rannu, a pham nad ydynt yn caniatáu trawsrwydweithio, ac yn anffodus, nid yw'r dystiolaeth rydym wedi'i chael yn ôl wedi bod yn dda. Felly, rydym wedi mynd ati eto i wneud hynny. Ar yr un pryd, rydym yn cynnal ymgynghoriad ar 'Polisi Cynllunio Cymru'—mae hwnnw ar fin dod i mewn—ac rydym ar fin ymgynghori ar newidiadau i'r gyfundrefn ddatblygu a ganiateir. Ond ni fyddant yn rhydd i wneud fel y mynnant, gan nad oes yr un ymgynghoriad wedi dweud wrthym mai dyna y mae pobl Cymru ei eisiau mewn gwirionedd.
Well, you keep saying that these issues aren't devolved. The two specific issues that I asked you about are absolutely devolved. I asked you about offering non-domestic rate relief for new masts, which you didn't address. I also asked you about changes to the planning regime. You talk about how this isn't in your portfolio, but you should be answering—you've already discussed this with the Cabinet Secretary—and giving us an update in that regard. So, I think it is frustrating that so little progress has been made.
New research from O2 reveals that the UK could benefit from £6 billion of productivity savings to essential services from 5G. Can I ask you how you're going to work with the industry to ensure that Wales is at the forefront of this next generation of mobile technology and does not lose investment to other parts of the UK?
Wel, rydych yn dweud nad yw'r materion hyn wedi'u datganoli. Mae'r ddau fater penodol y gofynnais i chi amdanynt yn sicr wedi'u datganoli. Gofynnais i chi am gynnig rhyddhad ardrethi annomestig ar gyfer mastiau newydd, ac ni wnaethoch ateb. Gofynnais i chi hefyd am y newidiadau i'r gyfundrefn gynllunio. Rydych yn dweud nad yw hyn yn rhan o'ch portffolio, ond dylech fod yn ateb—rydych eisoes wedi trafod hyn gydag Ysgrifennydd y Cabinet—a rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am hynny. Felly, credaf ei bod yn rhwystredig fod cyn lleied o gynnydd wedi'i wneud.
Mae ymchwil newydd gan O2 yn dangos y gallai'r DU elwa o £6 biliwn o arbedion cynhyrchiant i wasanaethau hanfodol gan 5G. A gaf fi ofyn i chi sut rydych yn bwriadu gweithio gyda'r diwydiant i sicrhau bod Cymru ar flaen y gad mewn perthynas â'r genhedlaeth nesaf hon o dechnoleg symudol ac nad yw'n colli buddsoddiad i rannau eraill o'r DU?
Right, well, I'll reiterate it, because I thought I had answered it very clearly. I have not seen any concrete evidence of why the business case is that they can't share masts, that they need to build their own separate infrastructure, and that that infrastructure is not viable without non-domestic rate relief. So, I have not yet seen that evidence, although we've asked for it many times. We are out to consultation. We've had the research; we are out to consultation on the back of that research. That consultation finishes in June, and we're about to start the permitted development rights. So, I think that is the answer that you've asked for. It might not be the one you like, but that is the answer.
And the next answer on 5G—and I've said this many times in this Chamber—is that if we have the same situation as we have with 4G, where we have, effectively, landbanking, where you have one operator that owns 4G for Wales and if it doesn't think it's commercially viable, it simply doesn't roll it out, it is not acceptable. So, if they buy it and they haven't used it within a certain amount of time, we've asked the UK Government many times to put an axe on that to say, 'If you haven't used it in this specific area by then, give it back and let the public sector do it as a market intervention'. Now, that will reduce the amount of money that the spectrum is sold for, and that is a big issue because we don't think it should be used as a cash cow, and I'm afraid that's not what the UK Government thinks. So, we're having a big argument with them about that, which is a fundamental issue, because this is not a luxury product; it is an infrastructure. As long as we have that argument, we've got a real problem.
Iawn, wel, fe wnaf ailadrodd, oherwydd roeddwn yn meddwl fy mod wedi ateb y cwestiwn yn glir. Nid wyf wedi gweld unrhyw dystiolaeth bendant i ddangos pam fod yr achos busnes yn dweud na allant rannu mastiau, fod angen adeiladu eu seilwaith eu hunain ar wahân, ac nad yw'r seilwaith hwnnw'n hyfyw heb ryddhad ardrethi annomestig. Felly, nid wyf wedi gweld y dystiolaeth honno eto, er ein bod wedi gofyn amdani sawl gwaith. Rydym yn ymgynghori. Rydym wedi cael y gwaith ymchwil; rydym yn ymgynghori ar sail y gwaith ymchwil hwnnw. Mae'r ymgynghoriad hwnnw'n dod i ben ym mis Mehefin, ac rydym ar fin dechrau'r hawliau datblygu a ganiateir. Felly, dyna'r ateb rydych wedi gofyn amdano, rwy'n credu. Mae'n bosibl nad dyna'r ateb y byddech yn ei hoffi, ond dyna'r ateb.
A'r ateb nesaf ar 5G—ac rwyf wedi dweud hyn droeon yn y Siambr hon—os oes gennym yr un sefyllfa ag sydd gennym gyda 4G, lle mae gennym fancio tir i bob pwrpas, lle mae gennych un gweithredwr sy'n berchen ar 4G ar gyfer Cymru ac os nad yw'n credu ei fod yn hyfyw yn fasnachol, yn syml iawn ni chaiff ei gyflwyno, nid yw'n dderbyniol. Felly, os ydynt yn ei brynu ac os nad ydynt yn ei ddefnyddio o fewn cyfnod penodol o amser, rydym wedi gofyn i Lywodraeth y DU sawl gwaith i roi terfyn ar hynny a dweud, 'Os nad ydych wedi'i ddefnyddio yn yr ardal benodol hon erbyn hynny, dylech ei roi yn ôl a gadael i'r sector cyhoeddus ei wneud fel ymyrraeth yn y farchnad'. Nawr, bydd hynny'n lleihau'r swm o arian a geir am werthu'r sbectrwm, ac mae honno'n broblem fawr oherwydd nid ydym yn credu y dylid ei ddefnyddio fel ffynhonnell arian, ac rwy'n ofni nad yw Llywodraeth y DU yn credu hynny. Felly, rydym yn cael dadl fawr gyda hwy ynglŷn â hynny, ac mae'n fater sylfaenol, oherwydd nid moethusrwydd yw hwn; mae'n seilwaith. Cyhyd â'n bod yn parhau i gael y ddadl honno, mae gennym broblem go iawn.
Llefarydd UKIP, David Rowlands.
The UKIP spokesperson, David Rowlands.
Diolch, Llywydd, and I promise you, leader of the house, I will not mention digital infrastructure at all. In October 2017, Her Majesty's Inspectorate of Constabulary produced a report entitled 'Stolen freedom: the policing response to modern slavery and human trafficking'. In that report, it says that today and every day, thousands of men, women and children are being degraded and dehumanised. Whilst this is a UK-wide report, can the leader of the house give us an update on efforts in Wales to combat modern slavery?
Diolch, Lywydd, ac rwy'n addo i chi, arweinydd y tŷ, na fyddaf yn sôn am seilwaith digidol o gwbl. Ym mis Hydref 2017, lluniodd Arolygiaeth Cwnstabliaeth ei Mawrhydi adroddiad o'r enw 'Stolen freedom: the policing response to modern slavery and human trafficking'. Yn yr adroddiad hwnnw, mae'n dweud bod miloedd o ddynion, menywod a phlant yn cael eu diraddio a'u gwneud i deimlo'n annynol, heddiw a bob dydd. Er mai adroddiad ar gyfer y DU gyfan yw hwn, a all arweinydd y tŷ roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am ymdrechion yng Nghymru i fynd i'r afael â chaethwasiaeth fodern?
Yes, indeed. We have the first anti-slavery co-ordinator in Wales, and he's been working very hard on a system, alongside all of our partners, to make sure that we have the multi-agency hubs working together to ensure that, when people do come forward, we're able to swiftly process them, take them to places of safety, and get the prosecutions in place as swiftly as possible. There have not been many so far, but we're very confident that more are coming. There are three problems, however, the first of which is the issue around the hostile—now called 'compliance'—environment. We do not want people who come forward and who have been the victims of modern slavery to find themselves without any status and, in the worst of cases, faced with deportation. We particularly don't want women who are trafficked to be in that position, often fleeing domestic violence as well. So, we have had liaison with the Home Office to discuss unintended consequences of the several regimes coming together, which we fear are stopping people coming forward because they fear that they'll be put into a worse position. But we have been very much praised in Wales for our anti-slavery co-ordinator and his efforts to bring the services together, and we're very pleased with that.
Gallaf, yn wir. Mae'r cydgysylltydd atal caethwasiaeth cyntaf yng Nghymru yn ei swydd, ac mae wedi bod yn gweithio'n galed iawn ar system, ochr yn ochr â'n holl bartneriaid, i wneud yn siŵr fod yr hybiau amlasiantaethol yn gweithio gyda'i gilydd i sicrhau, pan fydd pobl yn tynnu sylw at achosion, ein bod yn gallu eu prosesu'n gyflym, sicrhau eu bod mewn mannau diogel, a bwrw ymlaen â'r erlyniadau cyn gynted â phosibl. Nid oes llawer wedi bod hyd yn hyn, ond rydym yn hyderus iawn y bydd mwy ohonynt. Mae yna dair problem, fodd bynnag, a'r gyntaf yw'r broblem sy'n ymwneud â'r amgylchedd gelyniaethus—a elwir bellach yn amgylchedd 'cydymffurfio'. Nid ydym eisiau i bobl sy'n dod i'n sylw am eu bod wedi dioddef caethwasiaeth fodern orfod wynebu sefyllfa lle na fydd ganddynt unrhyw statws, ac fel sy'n digwydd yn yr achosion gwaethaf, eu bod yn gorfod wynebu alltudiaeth. Yn fwyaf arbennig, nid ydym eisiau i fenywod sy'n cael eu masnachu i fod yn y sefyllfa honno, a hwythau'n aml yn ffoi rhag trais domestig hefyd. Felly, rydym wedi bod mewn cysylltiad â'r Swyddfa Gartref i drafod canlyniadau anfwriadol yn deillio o sawl cyfundrefn yn dod at ei gilydd, gan atal pobl rhag rhoi gwybod am eu sefyllfa am eu bod yn ofni y byddant yn cael eu rhoi mewn sefyllfa waeth. Ond rydym wedi cael ein canmol yng Nghymru am benodi cydgysylltydd atal caethwasiaeth a'i ymdrechion i ddod â'r gwasanaethau at ei gilydd, ac rydym yn falch iawn o hynny.
Well, I thank the leader of the house for those comments, and I fully endorse exactly what she has just said about those complexities, and that anybody who comes forward should have the necessary help and should not be punished for the situation they're in. But the Independent Anti-Slavery Commissioner, Kevin Hyland, highlighted that those in modern slavery are hidden in plain sight, housed in squalid conditions and working in high-risk industries, including building sites, car washes and nail salons. Given that all of these industries are prevalent in Wales, is it not incumbent on the Welsh Government to ensure that Wales will not tolerate the abuses that come with these practices?
Wel, diolch i arweinydd y tŷ am y sylwadau hynny, ac rwy'n llwyr ategu'r hyn a ddywedodd am y cymhlethdodau hynny, ac y dylai unrhyw un mewn sefyllfa o'r fath gael y cymorth angenrheidiol ac na ddylent gael eu cosbi am y sefyllfa y maent ynddi. Ond pwysleisiodd y Comisiynydd Atal Caethwasiaeth Annibynnol, Kevin Hyland, fod dioddefwyr caethwasiaeth fodern o'r golwg yng ngolwg pawb, yn byw mewn amgylchiadau aflan ac yn gweithio mewn diwydiannau risg uchel, gan gynnwys safleoedd adeiladu, sefydliadau golchi ceir a salonau ewinedd. O ystyried bod yr holl ddiwydiannau hyn yn gyffredin yng Nghymru, onid yw'n ddyletswydd ar Lywodraeth Cymru i sicrhau na fydd Cymru'n goddef y cam-drin sy'n gysylltiedig â'r mathau hyn o waith?
Yes, indeed, and we make very sure—. We've been running a number of publicity campaigns—the 'Don't be a bystander' one, which was launched last week, for example—highlighting to people what they should look for, both in domestic and sexual violence cases, but also in slavery cases, and putting studies out across network television and so on, so that if people recognise themselves, they can come forward and they can understand where to get that help. A large part of this is actually people not understanding that that's what happening to them because they don't understand the system into which they've been trafficked or moved. My colleague Joyce Watson has done an enormous amount of work in getting this sort of publicity out as well.
You're absolutely right that we have to make sure that people are aware of their circumstances and know what to do in order to come forward, and can escape, if you like, from those circumstances, with some degree of safety in order for that to happen. For that to happen, we have to make sure that all of the citizens of Wales are aware and actually recognise it when they see it, so that they can come forward and report. I would say at this point, Llywydd, that we always encourage anyone who has any suspicions of that sort to contact their local police immediately.
Ie, yn wir, ac rydym yn gwneud yn siŵr—. Rydym wedi bod yn cynnal nifer o ymgyrchoedd cyhoeddusrwydd—yr ymgyrch 'Paid cadw'n dawel', a lansiwyd yr wythnos diwethaf, er enghraifft—sy'n tynnu sylw pobl at yr hyn y dylent edrych amdano, mewn achosion o drais domestig a thrais rhywiol, ond hefyd mewn achosion o gaethwasiaeth, a chyhoeddi astudiaethau ar deledu rhwydwaith ac ati, fel y gall pobl roi gwybod, os ydynt yn adnabod eu hunain, a deall ble i ddod o hyd i'r cymorth hwnnw. Mae rhan fawr o hyn, mewn gwirionedd, yn ymwneud â'r ffaith nad yw pobl yn deall mai dyna sy'n digwydd iddynt oherwydd nad ydynt yn deall y system y maent wedi cael eu masnachu neu eu symud i mewn iddi. Mae fy nghyd-Aelod, Joyce Watson, wedi gwneud gwaith enfawr yn sicrhau'r math hwn o gyhoeddusrwydd hefyd.
Rydych yn hollol gywir fod yn rhaid i ni wneud yn siŵr fod pobl yn ymwybodol o'u hamgylchiadau ac yn gwybod beth i'w wneud er mwyn gallu rhoi gwybod, a'u bod yn gallu dianc, os mynnwch, o'r amgylchiadau hynny gyda rhywfaint o ddiogelwch er mwyn i hynny ddigwydd. Er mwyn i hynny ddigwydd, mae'n rhaid inni wneud yn siŵr fod pob un o ddinasyddion Cymru yn ymwybodol ohono ac yn ei adnabod pan fyddant yn ei weld, fel y gallant roi gwybod amdano. Buaswn yn dweud ar y pwynt hwn, Lywydd, ein bod bob amser yn annog unrhyw un sydd ag unrhyw amheuon o'r fath i gysylltu â'u heddlu lleol ar unwaith.
Well, again, I thank the leader of the house for her answer, and I fully endorse the fact that Joyce Watson has done a great deal of work with regard to this, and I acknowledge that, of course.
But there have been numerous observations on the inadequacy of the agencies concerned in obtaining convictions of those engaged in the various aspects of exploitation, particularly with regard to immigrant workers, and can I make it known here that we really do have to have a definition of what slavery is? It's all right to say that people should come forward if they recognise it and they see it, but unless we have a true description of what slavery is, then that's not going to happen. So, could the Minister update us on the number of convictions, not referrals—convictions—there have been in Wales involving slavery or quasi-slavery?
Wel, unwaith eto, diolch i arweinydd y tŷ am ei hateb, ac rwy'n llwyr ategu'r ffaith bod Joyce Watson wedi gwneud llawer o waith mewn perthynas â hyn, ac rwy'n cydnabod hynny, wrth gwrs.
Ond mae nifer o sylwadau wedi'u gwneud mewn perthynas ag anallu'r asiantaethau dan sylw i sicrhau euogfarnau'r rheini sy'n cyflawni gwahanol agweddau ar gamfanteisio, yn enwedig mewn perthynas â gweithwyr mudol, ac a gaf fi ei gwneud yn glir yma fod rhaid i ni gael diffiniad o beth yw caethwasiaeth mewn gwirionedd? Mae'n iawn i ddweud y dylai pobl roi gwybod os ydynt yn ei adnabod ac yn ei weld, ond os nad oes gennym ddisgrifiad cywir o beth yw caethwasiaeth, ni fydd hynny'n digwydd. Felly, a allai'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ar nifer yr euogfarnau, nid atgyfeiriadau—euogfarnau—a gafwyd yng Nghymru mewn perthynas â chaethwasiaeth neu led-gaethwasiaeth?
Yes, I don't have the statistics to hand, so I'll write to you with the specific statistics. But there aren't enough of them, and that's why we've continued to develop the multi-agency service hubs, in order to bring together the data necessary to make the prosecutions much more likely to happen. There are a large number of reasons for why the prosecutions haven't happened, largely to do with the reliability and availability of data for evidence. This is about getting the agencies together so that we have the data necessary and we don't expose people to further threats and difficulties in coming forward. We're very hopeful that the number of prosecutions will accelerate as we go forward, now that we've got the multi-agency hubs being rolled out right across Wales. But I will write to the Member with the specifics, which I don't have in my brief at the moment.
Ie, nid oes gennyf yr ystadegau wrth law, felly byddaf yn ysgrifennu atoch gyda'r ystadegau penodol. Ond nid oes digon ohonynt, a dyna pam rydym wedi parhau i ddatblygu'r hybiau gwasanaeth amlasiantaethol, er mwyn dwyn y data angenrheidiol ynghyd i sicrhau bod erlyniadau'n llawer mwy tebygol o ddigwydd. Mae yna nifer fawr o resymau pam nad yw'r erlyniadau wedi digwydd, sy'n ymwneud yn bennaf â dibynadwyedd ac argaeledd data ar gyfer tystiolaeth. Mae hyn yn ymwneud â chael yr asiantaethau at ei gilydd fel bod gennym y data angenrheidiol ac fel nad ydym yn rhoi pobl mewn perygl o wynebu bygythiadau ac anawsterau pellach wrth roi gwybod am eu sefyllfa. Rydym yn obeithiol iawn y bydd nifer yr erlyniadau yn cyflymu wrth i ni fwrw ymlaen, gan fod yr hybiau amlasiantaethol yn cael eu cyflwyno ledled Cymru. Ond byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod gyda'r manylion penodol, gan nad ydynt gennyf wrth law ar hyn o bryd.
4. A wnaiff Arweinydd y Tŷ ddatganiad am yr adroddiad Menywod Dawnus ar gyfer Cymru Lwyddiannus? OAQ52181
4. Will the Leader of the House make a statement on the Talented Women for a Successful Wales report? OAQ52181
Yes. Work to implement recommendations from the report is under way across the Government, business, education and academia, and good progress is being made in a number of areas.
Gwnaf. Mae gwaith yn mynd rhagddo ar weithredu argymhellion yr adroddiad ar draws y Llywodraeth, busnesau, addysg a'r byd academaidd, ac mae cynnydd da'n cael ei wneud mewn nifer o feysydd.
Thank you. You may be aware that the Equality, Local Government and Communities Committee is undertaking an inquiry into pregnancy and maternity and returning women back to work in Wales. It is fair to say—if any committee members are here—that we're having some very startling findings, really, about the lack of support for women and getting back in the workplace. The 'Talented Women for a Successful Wales' report makes a number of recommendations for the STEM sector, including the development of keeping-in-touch strategies for those away from work or research while on maternity or parental leave. We found too many examples where people were not kept in the loop whilst they were off looking after baby, and then it was a long time afterwards that they were expected to go back to work and pick up where they left off. That is not a good way to operate in any business.
The Welsh Government has responsibility to encourage and facilitate the recommendations and actions, and I wonder if you could update the Chamber on progression as regards this 'Talented Women for a Successful Wales' report, and advise us as to how your Government is facilitating improving the conditions for pregnancy, maternity and paternity in STEM workplaces across Wales. Because one thing that did come out of the evidence we took: men have a part, fathers have a part to play in the bringing up of their children too. They want to, but the mechanisms there are not as easy for them. So, it's not just about a women's issue.
Diolch. Efallai y byddwch yn ymwybodol fod y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol yn cynnal ymchwiliad i feichiogrwydd a mamolaeth a menywod sy'n dychwelyd i'r gwaith yng Nghymru. Mae'n deg dweud—os oes unrhyw aelodau o'r pwyllgor yma—ein bod yn gweld rhai canfyddiadau brawychus iawn, mewn gwirionedd, mewn perthynas â'r diffyg cymorth i fenywod a dychwelyd i'r gweithle. Mae'r adroddiad 'Menywod Dawnus ar gyfer Cymru Lwyddiannus' yn gwneud nifer o argymhellion ar gyfer y sector STEM, gan gynnwys datblygu strategaethau cadw mewn cysylltiad ar gyfer y rhai sydd i ffwrdd o'r gwaith neu ymchwil tra'u bod ar gyfnod mamolaeth neu absenoldeb rhiant. Gwelsom ormod o enghreifftiau lle nad oedd pobl yn cael eu cynnwys mewn trafodaethau tra oeddent i ffwrdd yn gofalu am fabi, ac yna, roedd hi'n amser hir wedyn pan oedd disgwyl iddynt ddychwelyd i'r gweithle ac ailgydio yn eu gwaith yn syth. Nid yw honno'n ffordd dda o weithredu mewn unrhyw fusnes.
Mae gan Lywodraeth Cymru gyfrifoldeb i annog a hwyluso argymhellion a chamau gweithredu, ac rwy'n meddwl tybed a allech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr ar gynnydd yr adroddiad 'Menywod Dawnus ar gyfer Cymru Lwyddiannus', a dweud wrthym sut y mae eich Llywodraeth yn hwyluso'r broses o wella amodau ar gyfer beichiogrwydd, mamolaeth a thadolaeth mewn gweithleoedd STEM ledled Cymru. Oherwydd roedd un peth yn amlwg o'r dystiolaeth a gawsom: mae gan ddynion ran, mae gan dadau ran i'w chwarae yn y broses o fagu eu plant hefyd. Maent yn dymuno gwneud hynny, ond nid yw'r mecanweithiau sydd yno yr un mor hawdd iddynt hwy. Felly, nid yw'n fater i fenywod yn unig.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
No, I couldn't agree more with that. This is about parents, not mothers, as we keep saying. I chair the board that implements the report, the women in STEM board, and there've been two meetings so far. At the last meeting we broadened the membership of the board, particularly with a view to bringing in more than academia and public services, and to include a range of other people as well. As you rightly said, I accepted all the recommendations from the report and did a written statement to the Assembly to that effect.
The Cabinet Secretary for Education provided a progress update to the board at its last meeting on actions taken within the education sector to implement the recommendations. We recently wrote to all Welsh universities requesting a further update from the one that they gave us in September, at the first meeting of the board. We've also written to all anchor companies and key business networks to request feedback on their progress with the 12 recommendations from the report. We're following that up at the moment. And we have a cross-departmental working group of officials leading the co-ordination and implementation of the recommendations directed at the Welsh Government itself—although there weren't that many for the Welsh Government itself—to support and facilitate those by outside organisations.
My colleague the Cabinet Secretary for Economy and Transport has written this into the new economic contract as well, and we're also working on the fair work criteria, which will also have that. One last thing to mention to you is that we also have our Sêr Cymru programme, which we're very proud of indeed, one of which is specifically aimed at returners to STEM—returners into the academic world, but for STEM. And you'll be amazed to discover that, of course, about 98 per cent of those have been women going back into it. So, that's particularly aimed at returners, and we're looking to see how we can roll that successful programme out in other areas of economic activity, such as our big anchor companies.
Na, rwy'n cytuno'n llwyr. Mae hyn yn ymwneud â rhieni, nid mamau, fel rydym yn ei ddweud o hyd. Rwy'n gadeirydd ar y bwrdd sy'n gweithredu'r adroddiad, y bwrdd menywod mewn meysydd STEM, ac mae dau gyfarfod wedi bod hyd yma. Yn y cyfarfod diwethaf, fe ehangwyd aelodaeth y bwrdd, yn enwedig gyda golwg ar ddenu mwy na phobl o'r byd academaidd a gwasanaethau cyhoeddus, a chynnwys amrywiaeth o bobl eraill yn ogystal. Fel y dywedoch yn gywir, rwyf wedi derbyn holl argymhellion yr adroddiad a gwneuthum ddatganiad ysgrifenedig i'r Cynulliad i'r perwyl hwnnw.
Rhoddodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg newyddion ar gynnydd i'r bwrdd yn y cyfarfod diwethaf mewn perthynas â chamau a gymerwyd o fewn y sector addysg i weithredu'r argymhellion. Yn ddiweddar, ysgrifenasom at holl brifysgolion Cymru yn gofyn am ddiweddariad pellach i ddilyn yr un a gawsom ym mis Medi yn nghyfarfod cyntaf y bwrdd. Rydym hefyd wedi ysgrifennu at yr holl gwmnïau angori a'r rhwydweithiau busnes allweddol yn gofyn am adborth ar eu cynnydd mewn perthynas â'r 12 argymhelliad yn yr adroddiad. Rydym yn mynd ar trywydd hwnnw ar hyn o bryd. Ac mae gennym weithgor trawsadrannol o swyddogion sy'n arwain y broses o gydgysylltu a gweithredu'r argymhellion a gyfeiriwyd at Lywodraeth Cymru ei hun—er nad oedd cymaint â hynny ohonynt i Lywodraeth Cymru ei hun—i gefnogi a hwyluso'r rheini gan sefydliadau allanol.
Mae fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, wedi cynnwys hyn yn y contract economaidd newydd yn ogystal, ac rydym hefyd yn gweithio ar y meini prawf gwaith teg, a fydd hefyd yn cynnwys hynny. Un peth arall i'w grybwyll wrthych yw'r ffaith bod gennym hefyd ein rhaglen Sêr Cymru, yr ydym yn falch iawn ohoni yn wir, ac mae un ohonynt wedi'i hanelu'n benodol at bobl sy'n dychwelyd i feysydd STEM—pobl sy'n dychwelyd i'r byd academaidd, ond mewn perthynas â STEM. A bydd yn syndod i chi glywed, wrth gwrs, mai menywod yw tua 98 y cant o'r rheini sy'n dychwelyd. Felly, mae'r rhaglen honno wedi'i hanelu'n arbennig at bobl sy'n dychwelyd, ac rydym yn edrych i weld sut y gallwn gyflwyno'r rhaglen lwyddiannus honno mewn meysydd eraill o weithgarwch economaidd, megis ein cwmnïau angori mawr.
5. A wnaiff Arweinydd y Tŷ ddatganiad am gefnogaeth ar gyfer dioddefwyr trais domestig yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OAQ52185
5. Will the Leader of the House make a statement on support for victims of domestic violence in Mid and West Wales? OAQ52185
Yes, certainly. There are several domestic abuse services across Mid and West Wales, supporting both male and female victims. The region’s first joint strategy, 'Safer Lives, Healthier Families', will be published by the end of July this year.
Gwnaf, yn sicr. Ceir nifer o wasanaethau cam-drin domestig ar draws Canolbarth a Gorllewin Cymru, i gefnogi dioddefwyr gwrywaidd a benywaidd. Bydd y rhanbarth yn cyhoeddi ei strategaeth gyntaf ar y cyd, 'Bywydau Mwy Diogel, Teuluoedd Iachach', erbyn diwedd mis Gorffennaf eleni.
I thank the leader of the house for that reply. I was very pleased to hear her say that domestic violence and abuse can apply to men as well as women. Welsh Women's Aid and other organisations do wonderful work to provide refuges and helpline services, and of course we commend their work, but there is a hidden—again, in plain sight—problem with men who are victims of domestic violence and abuse. In 2016-17 there were 713,000 such cases that were reported in England and Wales. One of the problems here is that—and it especially applies to men—there is a reticence in coming forward to reveal what has actually happened so that it can lead to some sort of remedial action. This is particularly the case, perhaps, in rural areas where there is a greater sense of isolation, and people feel as though they're beyond the reach of essential domestic abuse services, which are very often provided in urban areas. So, can the leader of the house perhaps tell us what steps the Welsh Government are taking to remove the stigma that is falsely felt by many male victims of domestic abuse, and therefore enable a greater number of men to report such incidents, and also that these services will be provided confidentially, especially in rural areas?
Diolch i arweinydd y tŷ am yr ateb hwnnw. Roeddwn yn falch iawn o'i chlywed yn dweud y gall trais a cham-drin domestig fod yn berthnasol i ddynion yn ogystal â menywod. Mae Cymorth i Fenywod Cymru a sefydliadau eraill yn gwneud gwaith gwych yn darparu llochesau a gwasanaethau llinellau cymorth, ac wrth gwrs rydym yn cymeradwyo eu gwaith, ond mae yna broblem—sydd, unwaith eto, o'r golwg yng ngolwg pawb—gyda dynion sy'n dioddef trais a cham-drin domestig. Yn 2016-17, cofnodwyd 713,000 o achosion o'r fath yng Nghymru a Lloegr. Un o'r problemau yma—ac mae'n arbennig o wir mewn perthynas â dynion—yw bod yna gyndynrwydd i ddatgelu'r hyn a ddigwyddodd er mwyn gallu arwain at gamau unioni o ryw fath. Mae hyn yn arbennig o wir, efallai, mewn ardaloedd gwledig lle mae mwy o ymdeimlad o arwahanrwydd, a lle mae pobl yn teimlo fel pe baent y tu hwnt i gyrraedd gwasanaethau cam-drin domestig hanfodol, sy'n aml iawn yn cael eu darparu mewn ardaloedd trefol. Felly, a all arweinydd y tŷ ddweud wrthym efallai pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gael gwared ar y stigma a deimlir, yn gyfeiliornus, gan lawer o ddynion sy'n dioddef cam-drin domestig, fel bod modd galluogi mwy o ddynion i roi gwybod am ddigwyddiadau o'r fath, a sicrhau y bydd y gwasanaethau hyn yn cael eu darparu'n gyfrinachol hefyd, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig?
Yes, absolutely. We run several campaigns, which I've already mentioned, but I'm more than happy to highlight them again. We run the This is Me campaign, which is deliberately done to challenge gender stereotypes of the sort that you're describing, and to highlight gender inequality as a cause and consequence of violence against women, domestic abuse and sexual violence, which I launched in Gower College in January, and that is specifically done to ensure that men don't feel that they have to live up to a particular brand of masculinity and can come forward in those circumstances.
I was very pleased to launch the Don't be a Bystander campaign at the Pierhead in April. A large number of you were present during that launch and we've run a number of photo opportunities here, and so on. We would be very happy to assist any AMs who want to publicise that further in any area of Wales to do so, because the whole point of it is to allow people to recognise themselves and to come forward and to report anything that they see. But we specifically also fund the Live Fear Free helpline for both men and women, which is a confidential service that runs in all parts of Wales. And we also specifically fund the Dyn project, which is for male victims of domestic abuse, which also runs those helplines right across Wales.
Ie, yn hollol. Rydym yn cynnal nifer o ymgyrchoedd, ac rwyf wedi'u crybwyll eisoes, ond rwy'n fwy na pharod i dynnu sylw atynt eto. Rydym yn cynnal ymgyrch Dyma Fi, a'i bwriad yw herio'r math o stereoteipio ar sail rhywedd rydych yn ei ddisgrifio, ac i dynnu sylw at anghydraddoldeb rhwng y rhywiau fel achos a chanlyniad trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, a lansiais yng Ngholeg Gŵyr ym mis Ionawr, a gwneir hynny'n benodol i sicrhau nad yw dynion yn teimlo bod yn rhaid iddynt adlewyrchu math penodol o wrywdod ac y gallant roi gwybod os ydynt yn wynebu amgylchiadau o'r fath.
Roeddwn yn falch iawn o lansio ymgyrch Paid Cadw'n Dawel yn y Pierhead ym mis Ebrill. Roedd nifer fawr ohonoch yn bresennol yn ystod y lansiad hwnnw ac rydym wedi darparu nifer o gyfleoedd i dynnu lluniau yma, ac ati. Byddem yn hapus iawn i helpu unrhyw Aelodau Cynulliad sydd eisiau rhoi cyhoeddusrwydd pellach i'r ymgyrch mewn unrhyw ardal o Gymru i wneud hynny, oherwydd holl bwrpas yr ymgyrch yw galluogi pobl i adnabod eu hunain ac i roi gwybod am unrhyw beth y maent yn ei weld. Ond rydym hefyd yn benodol yn ariannu'r llinell gymorth Byw Heb Ofn, sef gwasanaeth cyfrinachol ar gyfer dynion a menywod sy'n weithredol ym mhob rhan o Gymru. Ac rydym hefyd yn benodol yn ariannu'r prosiect Dyn, ar gyfer dynion sy'n dioddef cam-drin domestig, ac sydd hefyd yn gweithredu'r llinellau cymorth hynny ledled Cymru.
6. Pa gamau pellach y bydd Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i ymestyn y ddarpariaeth o fand eang yng Nghymru? OAQ52169
6. What further steps will the Welsh Government take to extend broadband coverage in Wales? OAQ52169
My aim has always been to bring people together digitally by providing access to fast reliable broadband to all properties across Wales. We aim to continue to achieve this through the Superfast Cymru successor scheme, our voucher schemes and a new community-focused scheme.
Fy nod erioed yw dod â phobl at ei gilydd yn ddigidol drwy ddarparu mynediad at fand eang cyflym dibynadwy i bob eiddo ar hyd a lled Cymru. Ein nod yw parhau i gyflawni hyn drwy gynllun olynol Cyflymu Cymru, ein cynlluniau talebau a chynllun newydd sy'n canolbwyntio ar y gymuned.
Thank you very much, leader of the house. Obviously, it's very important that we have as full an access to broadband as possible in Wales, given its importance in terms of full citizenship today, accessing goods and services and educational aspects, for example. So, obviously that's why the Welsh Government is, I hope, as keen as I am to reach all communities in Wales. And in that context, on the difficulties in Newport East at the moment, reaching some of the outlying areas such as Llanvaches, Bishton and Goldcliff, I held a recent meeting with representatives of those communities, Openreach and others. Leader of the house, I just wonder what you are able to say at this stage in terms of phase 2 of Superfast Cymru and any other developments that might give some comfort to those communities.
Diolch yn fawr iawn, arweinydd y tŷ. Yn amlwg, mae'n bwysig iawn fod gennym fynediad mor llawn â phosibl at fand eang yng Nghymru, o ystyried ei bwysigrwydd mewn perthynas â dinasyddiaeth lawn heddiw, o ran cael mynediad at nwyddau a gwasanaethau ac elfennau addysgol, er enghraifft. Felly, yn amlwg, dyna pam y mae Llywodraeth Cymru, rwy'n gobeithio, yr un mor awyddus â minnau i gyrraedd pob cymuned yng Nghymru. Ac yn y cyd-destun hwnnw, mewn perthynas â'r anawsterau yn Nwyrain Casnewydd ar hyn o bryd, wrth geisio cyrraedd rhai ardaloedd pellennig megis Llanfaches, Trefesgob ac Allteuryn, cynhaliais gyfarfod yn ddiweddar gyda chynrychiolwyr y cymunedau hynny, Openreach ac eraill. Arweinydd y tŷ, tybed beth y gallwch ei ddweud ar hyn o bryd mewn perthynas â cham 2 Cyflymu Cymru ac unrhyw ddatblygiadau eraill a allai roi rhywfaint o gysur i'r cymunedau hynny.
As you know, John, without specific addresses, it's very difficult to comment. But we do know that many of the properties in the three communities that you mentioned can already access superfast broadband and, as I've said to you before, I encourage you to give me actual addresses and then we can address specific problems. Some of the premises that can't currently access superfast broadband have been included on the list of premises that might, potentially, be served by the successor scheme, I'm delighted to say. And for others, through the open market review process, we're trying to identify individual properties that may be in the 'almost completed' category, if I can call it that. That's not very accurate, technically, but you know what I mean, and we'd be pleased to help you identify those. And we can also, as I said earlier in response to another question, help with some community solutions that might be available for some of those villages where the actual fibre programme might not get to them. But, there are other suitable programmes, and we've deliberately kept a very large part of the successor scheme money back to get such community solutions in place. So, I'd welcome the opportunity to have the details off you, so that we can look into that further.
Fel y gwyddoch, John, heb gyfeiriadau penodol, mae'n anodd iawn i mi wneud sylwadau. Ond gwyddom fod llawer o'r adeiladau yn y tair cymuned rydych wedi'u crybwyll eisoes yn gallu cael mynediad at fand eang cyflym iawn ac fel rwyf wedi'i ddweud wrthych o'r blaen, rwy'n eich annog i rannu'r union gyfeiriadau â mi ac yna gallwn ymdrin â phroblemau penodol. Mae rhai o'r safleoedd nad ydynt yn gallu cael mynediad at fand eang cyflym iawn ar hyn o bryd wedi cael eu cynnwys ar y rhestr o safleoedd y gellid eu gwasanaethu, o bosibl, gan y cynllun olynol, rwy'n falch o ddweud. Ac o ran y lleill, drwy broses adolygu'r farchnad agored, rydym yn ceisio nodi adeiladau unigol a allai fod wedi'u cynnwys yn y categori 'bron â bod wedi'u cwblhau', os caf ei alw'n hynny. Nid yw hynny'n gywir iawn, yn dechnegol, ond fe wyddoch beth rwy'n ei olygu, a byddem yn falch o'ch helpu i nodi'r rheini. A gallwn helpu hefyd, fel y dywedais yn gynharach mewn ymateb i gwestiwn arall, gydag atebion cymunedol a allai fod ar gael ar gyfer rhai o'r pentrefi nad yw'r rhaglen ffeibr ei hun yn mynd i'w cyrraedd o bosibl. Ond mae yna raglenni addas eraill, ac rydym yn fwriadol wedi cadw rhan fawr iawn o arian y cynllun olynol yn ôl er mwyn sicrhau bod atebion cymunedol o'r fath yn cael eu rhoi ar waith. Felly, buaswn yn croesawu'r cyfle i gael y manylion gennych, fel y gallwn edrych ymhellach ar hynny.
7. A wnaiff Arweinydd y Tŷ roi'r wybodaeth ddiweddaraf am osod band eang yng ngorsaf Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol y Badau Achub yn Nhŷ Ddewi? OAQ52187
7. Will the Leader of the House provide an update on the installation of broadband at the St Davids RNLI station? OAQ52187
Yes. Discussions between Openreach and the station at St Davids are ongoing to identify suitable solutions for this essential connection. My officials continue to work closely with station representatives to explore the provision of a dedicated fibre optic line, which will ensure greater levels of security, network resilience and guaranteed speeds.
Gwnaf. Mae trafodaethau rhwng Openreach a'r orsaf yn Nhyddewi yn parhau i nodi atebion addas ar gyfer y cysylltiad hanfodol hwn. Mae fy swyddogion yn parhau i weithio'n agos gyda chynrychiolwyr yr orsaf i archwilio'r ddarpariaeth o linell ffeibr optig bwrpasol a fydd yn sicrhau lefelau uwch o ddiogelwch, cydnerthedd rhwydweithiau a chyflymderau gwarantedig.
I thank you for that answer and also yesterday's update on digital connectivity in Wales. Overall, it has been a successful programme. Some have been harder to reach than others and St Davids RNLI station is one example of that. I wonder, Cabinet Secretary, if you'd be prepared to join me at a meeting in St Davids to speak to the RNLI, so that we can at least discuss the way forward.
Diolch i chi am yr ateb hwnnw a hefyd am y newyddion diweddaraf ddoe ar gysylltedd digidol yng Nghymru. Yn gyffredinol, mae wedi bod yn rhaglen lwyddiannus. Mae rhai wedi bod yn fwy anodd i'w cyrraedd nag eraill ac mae gorsaf Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol y Badau Achub yn Nhyddewi yn un enghraifft o hynny. Rwy'n meddwl tybed, Ysgrifennydd y Cabinet, a fyddech yn fodlon ymuno â mi mewn cyfarfod yn Nhyddewi i siarad â Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol y Badau Achub, fel y gallwn drafod y ffordd ymlaen, o leiaf.
Yes, I'd be very delighted to do that. There have been a number a conversations already, but I'm more than happy to join you in them. We have looked at why the superfast connection wasn't possible in the first place and what current the connectivity is, and there are some technical issues. It will be well-worth coming to see for myself. So, I'd be very happy to take you up on that invitation.
Ie, buaswn yn falch iawn o wneud hynny. Mae nifer o sgyrsiau wedi bod eisoes, ond rwy'n fwy na pharod i ymuno â chi yn y sgyrsiau hynny. Rydym wedi edrych i weld pam nad oedd y cysylltiad cyflym iawn yn bosibl yn y lle cyntaf yn ogystal ag edrych pa gerrynt yw'r cysylltedd, ac mae yna rai problemau technegol. Bydd yn werth dod i weld drosof fy hun. Felly, buaswn yn hapus iawn i dderbyn y gwahoddiad hwnnw.
8. A wnaiff Arweinydd y Tŷ ddatganiad am ddatblygu seilwaith digidol ym Merthyr Tudful a Rhymni? OAQ52173
8. Will the Leader of the House make a statement on developing digital infrastructure in Merthyr Tydfil and Rhymney? OAQ52173
Yes. I announced a suite of measures in my oral statement on 30 January to further extend fast broadband coverage across Wales. And the mobile action plan I published last October set out how we will work with others to improve mobile connectivity as well.
Gwnaf. Cyhoeddais gyfres o fesurau yn fy natganiad llafar ar 30 Ionawr i ymestyn cysylltiad band eang cyflym ymhellach ledled Cymru. Ac roedd y cynllun gweithredu ar ffonau symudol a gyhoeddais fis Hydref diwethaf yn nodi sut y byddwn yn gweithio gydag eraill i wella cysylltedd darpariaeth symudol yn ogystal.
Thank you, Cabinet Secretary. I know that you agree that it's vital we continue making sure that all our communities can benefit from broadband and digital roll-out. So, can I ask you what further benefits you feel will arise for Merthyr Tydfil and Rhymney in particular from the recent Tech Valleys announcement, which is clearly going to be based in the Ebbw Vale area, but is hoped will have a benefit across the whole of the Heads of the Valleys?
Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Gwn eich bod yn cytuno bod yn rhaid inni barhau i wneud yn siŵr fod ein holl gymunedau yn gallu elwa o gyflwyno cysylltiad band eang a chysylltedd digidol. Felly, a gaf fi ofyn i chi pa fanteision pellach y teimlwch y byddant yn codi ar gyfer Merthyr Tudful a Rhymni, yn arbennig o gyhoeddiad diweddar y Cymoedd Technoleg, a fydd yn amlwg wedi'i leoli yn ardal Glynebwy, ond y gobaith yw y bydd o fudd ar draws Blaenau'r Cymoedd?
Yes, that's £25 million over three years to look at digital innovation, particularly in the automotive field, and my colleague the Cabinet Secretary for Economy and Transport is also very involved in this. We're also looking at the exploitation of the 5G possibilities, especially on fleet, and in Blaenau Gwent they've been successful in securing a UK Government grant for exploiting 5G technology and data collection. I believe they are about to attach it to their fleet so that they get better data on the state of all of their roads and refuse collections and so on. So, we will be looking with interest to see how that innovative technology works. We've appointed, as I said earlier to Russell George, I think it was, Innovation Point to advise, stimulate and co-ordinate activity on 5G in Wales.
As I said earlier, Merthyr and Rhymney will be particularly benefiting from the Valleys taskforce's three ways forward. The three pilots that we're looking at, if I didn't say earlier, are: an Uber-style operation, run by the public sector, for NHS non-urgent patients to get to hospital appointments and so on, which we're very excited about; rolling out the Lle Government geographical database to allow SMEs access to that open data to see what they can come up with by way of innovative use of it; and rolling community Wi-Fi out in various points, small shopping centres, villages and so on, to see what we can do by way of data collection.
And there are some really innovative things there around allowing people to put digital vouchers online, for example, for sale offers and so on. It allows the traders to see which of those have been successful and which have not, because you get direct feedback from whether somebody uses it or not because they bring it into the shop. So, there's some really good stuff.
There's a really good example of a community Wi-Fi system in Llandrindod Wells, if Members are interested in visiting. When you go there you can log onto it and it tells you all kinds of information about what's available in the shops and what vouchers are available and so on—very, very useful indeed. So, there's some really good innovations coming; all based, of course, on our massive investment into the broadband infrastructure that underpins all of this.
Ie, dyna £25 miliwn dros dair blynedd i edrych ar arloesi digidol, yn enwedig ym maes moduron, ac mae fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, yn chwarae rhan fawr yn hyn hefyd. Rydym hefyd yn ystyried manteisio ar y posibiliadau 5G, yn enwedig ar y fflyd, ac ym Mlaenau Gwent maent wedi llwyddo i sicrhau grant gan Lywodraeth y DU ar gyfer manteisio ar dechnoleg 5G a chasglu data. Rwy'n credu eu bod am ei ychwanegu at eu fflyd fel y gallant gael gwell data ar gyflwr eu ffyrdd a'u casgliadau sbwriel ac ati. Felly, bydd gennym ddiddordeb mewn gweld sut y bydd y dechnoleg arloesol honno'n gweithio. Rydym wedi penodi'r Arloesfa, fel y dywedais yn gynharach, wrth Russell George rwy'n credu, i gynghori, ysgogi a chydgysylltu gwaith ar 5G yng Nghymru.
Fel y dywedais yn gynharach, bydd Merthyr Tudful a Rhymni yn arbennig yn elwa o dri chynllun tasglu'r Cymoedd. Y tri chynllun peilot rydym yn edrych arnynt, os na ddywedais hyn yn gynharach, yw: gweithgarwch tebyg i Uber, wedi'i weithredu gan y sector cyhoeddus, i gludo cleifion y GIG nad ydynt yn rhai brys i apwyntiadau ysbyty ac ati, ac rydym yn teimlo'n gyffrous iawn ynglŷn â hwnnw; cyflwyno cronfa ddata ddaearyddol Lle y Llywodraeth er mwyn caniatáu i fusnesau bach a chanolig gael mynediad at y data agored hwnnw i weld beth y gallant ei wneud drwy ei ddefnyddio mewn ffyrdd arloesol; a chyflwyno Wi-Fi cymunedol mewn gwahanol leoedd, canolfannau siopa bach, pentrefi ac ati, i weld beth y gallwn ei wneud drwy gasglu data.
Ac mae yna bethau gwirioneddol arloesol yno, mewn gwirionedd, o ran caniatáu i bobl roi talebau digidol ar-lein er enghraifft ar gyfer cynigion gwerthu ac ati. Mae'n caniatáu i fasnachwyr weld pa rai sydd wedi bod yn llwyddiannus a pha rai nad ydynt wedi bod yn llwyddiannus, oherwydd rydych yn cael adborth uniongyrchol ynglŷn ag a oes rhywun yn ei ddefnyddio ai peidio oherwydd dônt ag ef i mewn i'r siop. Felly, mae yna rai pethau da iawn.
Mae yna enghraifft dda iawn o system Wi-Fi cymunedol yn Llandrindod, os oes diddordeb gan Aelodau mewn ymweld â hi. Pan fyddwch yn mynd yno, gallwch fewngofnodi i'r system ac mae'n rhoi pob math o wybodaeth i chi ynglŷn â'r hyn sydd ar gael yn y siopau a pha dalebau sydd ar gael ac ati—defnyddiol iawn yn wir. Felly, mae yna syniadau arloesol da iawn ar y ffordd; a'r cyfan, wrth gwrs, yn seiliedig ar ein buddsoddiad enfawr yn y seilwaith band eang sy'n sail i hyn i gyd.
Thank you very much, leader of the house.
Diolch yn fawr iawn, arweinydd y tŷ.
Item 3 on the agenda is questions to the Assembly Commission. The first question this afternoon is to be answered by Commissioner Joyce Watson. Question 1, Neil Hamilton.
Eitem 3 ar yr agenda yw cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad. Bydd y cwestiwn cyntaf y prynhawn yma yn cael ei ateb gan y Comisiynydd Joyce Watson. Cwestiwn 1, Neil Hamilton.
1. A wnaiff y Comisiynydd roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd tuag at gyflawni amcan pedwar o Strategaeth Amrywiaeth a Chynhwysiant 2016-21 y Cynulliad? OAQ52199
1. Will the Commissioner provide an update on progress towards objective four of the Assembly's Diversity and Inclusion Strategy 2016-21? OAQ52199
We have made good progress in this area by embedding diversity and inclusion considerations into service and project planning, policy development, procurement and any changes to the Assembly estate. We've also increased the number of equality impact assessments that have been undertaken, including, for example, one reviewing the Commission's recruitment process and one for the youth parliament.
Rydym wedi gwneud cynnydd da yn y maes hwn drwy ymgorffori ystyriaethau'n ymwneud ag amrywiaeth a chynhwysiant yn y broses o gynllunio gwasanaethau a phrosiectau, datblygu polisi, caffael ac unrhyw newidiadau i ystâd y Cynulliad. Rydym hefyd wedi cynyddu nifer yr asesiadau o'r effaith ar gydraddoldeb a gynhaliwyd, gan gynnwys, er enghraifft, un sy'n adolygu proses recriwtio'r Comisiwn ac un ar gyfer y senedd ieuenctid.
I thank the Commissioner for that response. It's clear from the statement of objective 4 that it applies to integrating diversity and inclusion into all our work and the work of the Commission. Does the Commissioner therefore agree with me that it's very important that Commissioners themselves should lead by example in this area? Although everybody thinks immediately in terms of racial equality, gender equality, sexual orientation equality, et cetera, et cetera, that also the question of political orientation is equally important. Therefore, describing other Members—
Diolch i'r Comisiynydd am yr ateb hwnnw. Mae'n amlwg o ddatganiad amcan 4 ei fod yn ymwneud ag integreiddio amrywiaeth a chynhwysiant yng ngwaith pawb ohonom a gwaith y Comisiwn. A yw'r Comisiynydd, felly, yn cytuno â mi ei bod yn bwysig iawn fod Comisiynwyr eu hunain yn arwain drwy ddangos esiampl yn y maes hwn? Er bod pawb yn meddwl yn syth am gydraddoldeb hiliol, cydraddoldeb rhwng y rhywiau, cydraddoldeb o ran cyfeiriadedd rhywiol, ac ati, ac ati, mae'r cwestiwn o gyfeiriadedd gwleidyddol yr un mor bwysig hefyd. Felly, mae disgrifio Aelodau eraill—
No, I'm sorry. No, I'm sorry that's not for the Commission. That is not for the Commission to answer. Mr Hamilton, sorry, that question was not for the Commission to answer. Therefore, we will move on. Question 2, Jenny Rathbone, to be answered by the Llywydd.
Na, mae'n ddrwg gennyf. Na, mae'n ddrwg gennyf, nid mater i'r Comisiwn yw hwnnw. Nid yw hwnnw'n gwestiwn i'w ateb gan y Comisiwn. Mr Hamilton, mae'n ddrwg gennyf, nid yw hwnnw'n gwestiwn i'w ateb gan y Comisiwn. Felly, symudwn ymlaen. Cwestiwn 2, Jenny Rathbone, i'w ateb gan y Llywydd.
2. A wnaiff y Comisiynydd egluro pam mae nifer y digwyddiadau y gall Aelodau'r Cynulliad eu noddi wedi'i gyfyngu i 10 y flwyddyn? OAQ52193
2. Will the Commissioner explain why the number of events that can be sponsored by Assembly Members has been limited to 10 per year? OAQ52193
Yn dilyn yr ymgynghoriad a gynhaliwyd yn ystod yr adolygiad o ddigwyddiadau ar yr ystâd, awgrymodd rhai Aelodau Cynulliad y dylid pennu terfyn ar nifer y digwyddiadau. Byddai terfyn yn eu helpu i reoli eu hamser yn well, yn annog defnydd mwy amrywiol o'r ystâd, ac yn osgoi archebu a threfnu mewn ffordd ddiwahân. Yn ôl y ffordd y mae Aelodau wedi defnyddio'r ystâd yn y gorffennol, dim ond pedwar Aelod Cynulliad byddai terfyn o 10 digwyddiad yn effeithio arnyn nhw. Nid yw'n effeithio ar drefniadau a wnaed eisoes, ac nid yw, hefyd, yn effeithio ar grwpiau trawsbleidiol ychwaith.
After a consultation held during the review of events on the estate, some Assembly Members suggested that there should be a cap on the number of events. A cap would help them to manage their time more effectively, encourage more diverse use of the estate and avoid block bookings. Based on Members’ use of the estate in the past, only four Assembly Members would be affected by a limit of 10 events. It doesn’t affect bookings already made, and neither does it effect cross-party groups.
Thank you, Llywydd, I'm grateful for the clarification. I'm obviously concerned to know whether I might be affected by this. My position as the Assembly Member for Cardiff Central does make it possible for me to host an event, for example, on a Friday, which I appreciate would not be possible for most Assembly Members, whose constituencies are too far away for that. I absolutely agree that we need to keep the Assembly estate for policy-related issues—things that we think are important to enhance the work we do on behalf of the people of Wales. So, I just wondered if you could clarify—. I believe I'm not one of the people who've had more than 10 bookings, but, obviously, I'm a bit anxious that I might have to say 'no' to constituents, who—. For example, I've sponsored the Armenian exhibition that's upstairs at the moment, which is not directly relevant, but it's a lovely way of celebrating the fact that the Armenian diaspora is made to feel welcome in Wales. So, I just wondered who is going to be affected by this, and whether this is genuinely an attempt to ensure that we're not having the estate used inappropriately.
Diolch i chi, Lywydd, rwy'n ddiolchgar am yr eglurhad. Yn amlwg, rwy'n awyddus i wybod a allai hyn effeithio arnaf fi. Mae fy safle fel Aelod Cynulliad dros Ganol Caerdydd yn ei gwneud hi'n bosibl i mi gynnal digwyddiad, er enghraifft, ar ddydd Gwener, ac rwy'n sylweddoli na fyddai hynny'n bosibl i'r rhan fwyaf o Aelodau'r Cynulliad y mae eu hetholaethau'n rhy bell i ffwrdd i allu gwneud hynny. Cytunaf yn llwyr fod angen i ni gadw ystâd y Cynulliad ar gyfer materion sy'n gysylltiedig â pholisi—pethau y credwn eu bod yn bwysig i wella'r gwaith a wnawn ar ran pobl Cymru. Felly, roeddwn yn meddwl tybed a allech egluro—. Nid wyf yn credu fy mod yn un o'r bobl sydd wedi cael mwy na 10 digwyddiad, ond yn amlwg, rwyf ychydig yn bryderus y bydd yn rhaid i mi ddweud 'na' wrth etholwyr, sydd—. Er enghraifft, rwyf wedi noddi'r arddangosfa Armenaidd sydd i fyny'r grisiau ar hyn o bryd, ac er nad yw'n uniongyrchol berthnasol, mae'n ffordd hyfryd o ddathlu'r ffaith ein bod yn croesawu Armeniaid alltud yng Nghymru. Felly, roeddwn yn meddwl tybed pwy a gaiff ei effeithio gan hyn, ac ai ymgais yw hon go iawn i sicrhau nad yw'r ystâd yn cael ei defnyddio'n amhriodol gennym.
It's most genuinely an attempt to try and ensure that the use of the estate is in line with our parliamentary working, our need to have public and policy discussions happening within our estate. The upside of allowing more than 10 events is that there is more happening on the Assembly estate, which is a good thing. Historically, there have been—as I mentioned in my earlier response, there are some Members, as you've hinted, quite local to Cardiff Bay, who are high users of the booking of events. Whilst that's a good thing in itself, it can also then stop others who are more occasional users of the booking for events from having space. So, making sure that we ensure that we have equality of access to all Members is particularly important.
But if there are negative effects of the policy that we are putting in place then we need to look at those. We're already putting an early review into place to see how the new system of booking space on the Assembly estate has had any negative impact on the work that Assembly Members do. So, we'd be very keen to hear from Assembly Members as to whether there has been a negative impact on their work as they see it, and how we can learn from that experience and put things right if need be.
Mae'n ymgais go iawn i geisio sicrhau bod yr ystâd yn cael ei defnyddio yn unol â'n gwaith seneddol, yn ogystal â'n hangen i gynnal trafodaethau cyhoeddus a thrafodaethau polisi o fewn ein hystâd. Y fantais o gynnal mwy na 10 digwyddiad yw bod mwy yn digwydd ar ystâd y Cynulliad, sy'n beth da. Yn hanesyddol—fel y soniais yn fy ateb yn gynharach, ac fel rydych wedi awgrymu, mae rhai Aelodau eithaf lleol i Fae Caerdydd yn gwneud cais i gynnal llawer o ddigwyddiadau. Tra bo hynny'n beth da ynddo'i hun, mae hefyd yn gallu atal eraill, sy'n gwneud cais i gynnal digwyddiadau'n fwy achlysurol, rhag cael lle. Felly, mae sicrhau mynediad cyfartal i bob Aelod yn arbennig o bwysig.
Ond os oes yna effeithiau negyddol i'r polisi rydym yn ei roi ar waith, yna mae angen i ni edrych ar y rheini. Rydym eisoes yn rhoi adolygiad cynnar ar waith i weld a yw'r system newydd o wneud cais am le ar ystâd y Cynulliad wedi cael unrhyw effaith negyddol ar y gwaith y mae Aelodau'r Cynulliad yn ei wneud. Felly, byddem yn awyddus iawn i glywed gan Aelodau'r Cynulliad pa un a oes effaith negyddol wedi bod ar eu gwaith yn eu barn hwy, a sut y gallwn ddysgu o'r profiad ac unioni pethau os oes angen.
Well, I know I'm certainly one of the ones who books more than 10 events a year, and I certainly don't want to stop anybody else being able to book an event, but I certainly wouldn't want the place not to be used and left empty. Because this is the heart of our democracy, we want people to be here all the time, as much as we possibly can. And I just have a fear that this policy may turn out to be a bit too rigid. I'm not thinking necessarily of the numbers of events that you're able to have, but in terms of what type of event is appropriate. Would the Llywydd be able to say who actually decides whether an event is appropriate or not? And wouldn't that be best left to the decision of the Assembly Members?
Wel, gwn yn bendant fy mod yn un o'r rheini sy'n gwneud cais am fwy na 10 digwyddiad y flwyddyn, ac yn sicr nid wyf eisiau atal unrhyw un arall rhag gallu gwneud cais am ddigwyddiad, ond yn sicr, ni fuaswn yn dymuno i'r lle beidio â chael ei ddefnyddio a'i adael yn wag. Oherwydd mai'r fan hon yw calon ein democratiaeth, rydym eisiau i bobl fod yma drwy'r amser, cymaint ag y gallwn. Ac rwy'n ofni y gallai'r polisi hwn fod yn rhy anhyblyg yn y pen draw. Nid wyf o reidrwydd yn sôn am nifer y digwyddiadau y gallwch eu cynnal, ond yn hytrach, am y math o ddigwyddiad sy'n briodol. A fyddai'r Llywydd yn gallu dweud pwy, mewn gwirionedd, sy'n penderfynu a yw digwyddiad yn briodol neu beidio? Ac oni fyddai'n well gadael i Aelodau'r Cynulliad benderfynu hynny?
Well, just to say, to reiterate the point I've already made, if there have been negative impacts on the work and the priorities that Assembly Members feel from changing the policy of booking space on the estate, then as we undertake this review we'll let Assembly Members know of that review and we would like your feedback formally into that so that we can learn. There was consultation with Assembly Members in designing the policy to start with. Not everybody engages at that point, of course, because we—and I'm as guilty as anybody else on this; I engage when I meet a problem. Therefore, hopefully, people will engage with the review that we are putting in place.
As a result of that review, the Commissioners will discuss with their political parties what the priorities of the political parties and Assembly Members are before we take a final view on a long-term solution for this. The point that you make about whether it's an individual AM that decides what the priorities are and who gets to decide is an important point. We've tried to put some priorities in place. They relate around policy-focused activity, they relate to work that's linked to Parliament's democratic work, and the role of cross-party groups in particular is important in that, and also to minimise an issue that's been raised quite often by Members in this place: to minimise the likelihood of similar events being scheduled at the same time demanding the presence of the same AM at one or two or three events, and then the organisers of those events being disappointed that not enough Members are staying for long enough for their events. So, it's a complicated issue, on a limited estate, to get right. We may not have it right at this point but we're keen to review that with Assembly Members' engagement into the future.
Wel, os caf fi ddweud, i ailadrodd y pwynt a wneuthum eisoes, os yw Aelodau'r Cynulliad yn teimlo bod effaith negyddol wedi bod ar eu gwaith a'u blaenoriaethau o ganlyniad i newid y polisi ar gyfer gwneud cais am le ar yr ystâd, yna, wrth i ni gynnal yr adolygiad hwn, fe rown wybod i Aelodau'r Cynulliad am yr adolygiad hwnnw a byddem yn hoffi eich adborth yn ffurfiol iddo fel y gallwn ddysgu. Cafwyd ymgynghoriad gydag Aelodau'r Cynulliad wrth lunio'r polisi yn y lle cyntaf. Nid yw pawb yn ymgysylltu ar y pwynt hwnnw, wrth gwrs, oherwydd rydym—ac rwyf fi yr un mor euog ag unrhyw un arall o wneud hyn; rwy'n ymgysylltu pan fyddaf yn wynebu problem. Felly, gobeithio y bydd pobl yn ymgysylltu â'r adolygiad rydym yn ei roi ar waith.
O ganlyniad i'r adolygiad hwnnw, bydd y Comisiynwyr yn trafod gyda'u pleidiau gwleidyddol ynglŷn â beth yw blaenoriaethau'r pleidiau gwleidyddol a'r Aelodau Cynulliad cyn i ni lunio barn derfynol ar ateb hirdymor i hyn. Mae'r pwynt rydych yn ei wneud ynglŷn ag ai AC unigol sy'n penderfynu beth yw'r blaenoriaethau a phwy sy'n cael penderfynu yn un pwysig. Rydym wedi ceisio rhoi rhai blaenoriaethau ar waith. Maent yn ymwneud â gweithgarwch sy'n canolbwyntio ar bolisi, maent yn berthnasol i waith sy'n gysylltiedig â gwaith democrataidd y Senedd, ac mae rôl y grwpiau trawsbleidiol yn arbennig yn bwysig yn hynny o beth, a hefyd i leihau problem sydd wedi cael ei chrybwyll yn weddol aml gan Aelodau yn y lle hwn: lleihau'r tebygolrwydd y bydd digwyddiadau tebyg yn cael eu trefnu ar yr un pryd, pan fydd gofyn i'r un AC fod yn bresennol mewn un neu ddau neu dri digwyddiad, a bod trefnwyr y digwyddiadau hynny'n siomedig nad oes digon o Aelodau'n aros yn eu digwyddiadau'n ddigon hir. Felly, mae'n broblem gymhleth i'w chael yn iawn ar ystâd gyfyngedig. Efallai nad yw'r ateb gennym ar hyn o bryd, ond rydym yn awyddus i adolygu hynny gydag ymgysylltiad Aelodau'r Cynulliad yn y dyfodol.
Diolch, Llywydd.
Diolch, Lywydd.
Item 4 is topical questions. The first topical question this afternoon is from Dai Lloyd, to be answered by the Cabinet Secretary for Economy and Transport. Dai Lloyd.
Eitem 4 yw'r cwestiynau amserol. Dai Lloyd sy'n gofyn y cwestiwn amserol cyntaf y prynhawn yma, a bydd yn cael ei ateb gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth. Dai Lloyd.
1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad yn dilyn cadarnhad bod Llywodraeth Cymru wedi croesawu cynigion i ailenwi'r ail bont Hafren yn bont Tywysog Cymru? 173
1. Will the Cabinet Secretary make a statement following confirmation that the Welsh Government welcomed proposals to rename the second Severn crossing the Prince of Wales bridge? 173
The second Severn bridge is a UK Government asset. The UK Government wrote to inform the First Minister of the name change in 2017; the First Minister did not object to the proposal.
Ased Llywodraeth y DU yw'r ail bont Hafren. Ysgrifennodd Llywodraeth y DU at y Prif Weinidog i roi gwybod iddo am y newid enw yn 2017; nid oedd y Prif Weinidog yn gwrthwynebu'r argymhelliad.
Pan ddaru'r Ysgrifennydd Gwladol ddatgan ei fwriad i ailenwi ail bont yr Hafren, ychydig fisoedd yn ôl, yn bont Tywysog Cymru, nid ydw i'n meddwl ei fod o, chi, na'r teulu brenhinol wedi disgwyl y fath wrthwynebiad. Erbyn hyn, mae dros 40,000 o bobl wedi arwyddo deiseb yn gwrthwynebu'r cynnig ac mae pôl piniwn diweddar yn dangos mai dim ond 17 y cant o bobl Cymru sydd yn cefnogi'r syniad. Mae hynny, wrth gwrs, yn gwrth-ddweud yn llwyr eich honiad chi, Ysgrifennydd Cabinet, pan ddywedoch chi fod llawer iawn o bobl Cymru yn cefnogi'r cynlluniau yma. Ond, yn dilyn y datganiad gwreiddiol, pan ofynnwyd am ymateb Llywodraeth Cymru, eich ymateb chi oedd na wnaeth Llywodraeth Cymru godi unrhyw wrthwynebiad, ac rwy'n dyfynnu yn uniongyrchol yn fanna. Ond mae ceisiadau rhyddid gwybodaeth diweddar yn datgelu llythyr gan y Prif Weinidog i'r Ysgrifennydd Gwladol yn croesawu'r penderfyniad, a hynny yn frwdfrydig a hyd yn oed yn gofyn am wahoddiad i'r agoriad swyddogol. Mae ymateb y Prif Weinidog yn y llythyr hwn yn bell o ymateb cychwynnol y Llywodraeth. Felly, dim ond un cwestiwn sydd gennyf: a ydy'r Llywodraeth wedi camarwain y cyhoedd?
When the Secretary of State declared his intention to rename the second Severn crossing, a few months ago, the Prince of Wales bridge, I don’t think that either he, you or the royal family had expected such opposition to the proposal. Now, over 40,000 people have signed a petition opposing this proposal, and a recent opinion poll shows that only 17 per cent of the people of Wales support this idea. That, of course, entirely contradicts your claim, Cabinet Secretary, when you said that very many of the people of Wales supported these proposals. But, following the original statement, when the Welsh Government’s response was requested, your response was that the Welsh Government didn’t raise any objection, and I am quoting there. But freedom of information requests recently submitted reveal a letter from the First Minister to the Secretary of State welcoming the decision enthusiastically, and even asking for an invitation to the official opening. The First Minister’s response in this letter is a long way from the Government’s initial response, so I have just one question: has the Government misled the public?
No. Do you know what—it's not just myself, it's people out there—find really depressing sometimes about this place is the lack of relevance to their lives? The Member could have asked a question about hundreds of jobs that have been lost in the region he claims to represent recently. A question could have been tabled on unemployed people. No, it was about the naming of a bridge. Not just once, but twice—[Interruption.] Not just once, but twice.
Naddo. A wyddoch chi mai'r hyn y mae pobl Cymru—ac nid fi fy hun yn unig, ond pobl Cymru—yn ei ystyried yn wirioneddol ddigalon am y lle hwn weithiau yw pa mor amherthnasol ydyw i'w bywydau? Gallai'r Aelod fod wedi gofyn cwestiwn am gannoedd o swyddi a gollwyd yn ddiweddar yn y rhanbarth y mae'n honni ei fod yn ei gynrychioli. Gallai fod wedi cyflwyno cwestiwn ar bobl ddi-waith. Na, roedd yn ymwneud ag enwi pont. Nid unwaith, ond ddwywaith—[Torri ar draws.] Nid unwaith, ond ddwywaith.
Thank you. I've turned your mike off because I can't hear what you're—[Interruption.] Excuse me. [Interruption.] Excuse me. I do not need any help from any Member in this Chamber to keep order in this Chamber. However, some of you are starting to behave like children, and if you want to be treated like children then I will treat you like children. I don't want to do it. I will now put the microphone back on to hear what the Cabinet Secretary was saying, and I want to hear his answer.
Diolch. Rwyf wedi diffodd eich meicroffon oherwydd ni allaf glywed beth rydych yn ei ddweud—[Torri ar draws.] Esgusodwch fi. [Torri ar draws.] Esgusodwch fi. Nid wyf angen unrhyw gymorth gan unrhyw Aelod yn y Siambr hon i gadw trefn ar y Siambr hon. Fodd bynnag, mae rhai ohonoch yn dechrau ymddwyn fel plant, ac os ydych eisiau cael eich trin fel plant yna fe wnaf eich trin fel plant. Nid wyf eisiau gwneud hynny. Rwyf am roi'r meicroffon yn ôl ymlaen i glywed beth roedd Ysgrifennydd y Cabinet yn ei ddweud, a hoffwn glywed ei ateb.
Thank you, Deputy Presiding Officer. The people of Wales look to this Chamber for relevance—relevance to their lives, relevance to their jobs, relevance to their communities—and instead we have people in self-indulgent debate on the naming of infrastructure. The answer to the question, I repeat, is 'no'.
Diolch i chi, Ddirprwy Lywydd. Mae pobl Cymru yn troi at y Siambr hon am berthnasedd—perthnasedd i'w bywydau, perthnasedd i'w swyddi, perthnasedd i'w cymunedau—ac yn lle hynny, mae gennym bobl yn cymryd rhan mewn dadl hunanfaldodus ar enwi seilwaith. Fe ddywedaf eto, yr ateb i'r cwestiwn yw 'naddo'.
I put in a written question yesterday about the second Severn crossing and all you said in reply was—the First Minister—the second Severn crossing is a UK asset. But, as we've heard, you knew about it a year ago, you welcomed it, you wanted to be involved in the celebrations. If you're a royalist, why don't you come clean? Why aren't you open and transparent with the people of Wales about this issue? You supported it: stand up and say so. Stand up and say so.
Cyflwynais gwestiwn ysgrifenedig ddoe am yr ail bont Hafren a'r cyfan a ddywedoch chi mewn ymateb—y Prif Weinidog—oedd mai ased y DU yw'r ail bont Hafren. Ond fel y clywsom, roeddech yn gwybod am hyn flwyddyn yn ôl, fe wnaethoch ei groesawu, roeddech eisiau bod yn rhan o'r dathliadau. Os ydych yn frenhinwr, pam na wnewch chi gyfaddef hynny? Pam nad ydych yn agored ac yn dryloyw gyda phobl Cymru ynglŷn â'r mater hwn? Roeddech yn ei gefnogi: cyfaddefwch hynny. Cyfaddefwch hynny.
The Member knows that I'm not a royalist. The Member knows I'm a republican, but what this naming does is recognise the contribution that the Prince of Wales has made to Wales and the global profile that the Prince of Wales has. I think the Member's behaviour, once again, is pretty disgraceful: casting around aspersions, throwing around claims, without any evidence whatsoever. And, insofar as 40,000 or so names on a petition is concerned, there was another topical question submitted today regarding an issue that affects 27 million passenger journeys per year, and I'm delighted to say that the next rail franchise will commence as planned in October this year.
Mae'r Aelod yn gwybod nad wyf yn frenhinwr. Mae'r Aelod yn gwybod fy mod yn weriniaethwr, ond yr hyn y mae'r enw hwn yn ei wneud yw cydnabod y cyfraniad y mae Tywysog Cymru wedi'i wneud i Gymru a'r proffil byd-eang sydd gan Dywysog Cymru. Rwy'n credu bod ymddygiad yr Aelod, unwaith eto, yn eithaf gwarthus: yn bwrw sen, yn taflu honiadau o gwmpas, heb unrhyw dystiolaeth o gwbl. Ac o ran y 40,000 o enwau ar ddeiseb, cyflwynwyd cwestiwn amserol arall heddiw ynglŷn â mater sy'n effeithio ar 27 miliwn o deithiau teithwyr y flwyddyn, ac rwy'n falch o ddweud y bydd y fasnachfraint reilffyrdd nesaf yn dechrau, fel y cynlluniwyd, ym mis Hydref eleni.
Thank you very much. [Interruption.] Thank you. The second topical question this afternoon—Vikki Howells, to be answered by the Health and Social Services Cabinet Secretary. Vikki Howells.
Diolch yn fawr iawn. [Torri ar draws.] Diolch. Bydd yr ail gwestiwn amserol y prynhawn yma—Vikki Howells, yn cael ei ateb gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Vikki Howells.
1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am y cynllun indemniad proffesiynol i ymarferwyr cyffredinol, yn dilyn y cyhoeddiad ddydd Llun? 175
1. Will the Cabinet Secretary make a statement on the GP professional indemnity scheme for Wales, following the announcement on Monday? 175
Thank you for the question. A state-backed scheme will be introduced to provide clinical negligence indemnity insurance for GPs in Wales. The scheme, which is planned to come into force from April 2019, will cover all contracted GPs and other health professionals working in NHS general practice.
Diolch i chi am y cwestiwn. Bydd cynllun a gefnogir gan y wladwriaeth yn cael ei gyflwyno i ddarparu yswiriant indemniad i amddiffyn meddygon teulu yng Nghymru mewn achosion o esgeulustod clinigol. Bydd y cynllun, y bwriedir iddo ddod i rym ym mis Ebrill 2019, yn cynnwys pob meddyg teulu dan gontract a gweithwyr iechyd proffesiynol eraill sy'n gweithio mewn ymarfer cyffredinol yn y GIG.
Thank you, Cabinet Secretary. Both the British Medical Association and the Royal College of General Practitioners have responded positively to this move from the Welsh Government, and, indeed, I had a personal e-mail from the BMA just this morning saying how delighted they were with the move, which I know will also be warmly welcomed by GPs in my constituency too. When will you be in a position to provide AMs with a further update on the working of any future scheme?
Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae Cymdeithas Feddygol Prydain a Choleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol wedi ymateb yn gadarnhaol i'r cam hwn gan Lywodraeth Cymru, ac yn wir, cefais e-bost personol gan Gymdeithas Feddygol Prydain y bore yma yn dweud pa mor falch yr oeddent gyda hyn, a gwn y caiff groeso cynnes gan feddygon teulu yn fy etholaeth i hefyd. Pryd y byddwch chi mewn sefyllfa i roi newyddion pellach i ACau am waith ar unrhyw gynllun yn y dyfodol?
Thank you for that follow-up question. I'm delighted for the acknowledgement of the support and the welcome that GPs have provided both through the Royal College of General Practitioners and in particular through the British Medical Association. We've worked alongside the BMA, as the trade union for general practitioners, to work through not just the challenges of indemnity, but how we actually provide an answer. We've got two particular potential choices: one is to potentially have a Wales-only scheme. The second is to work alongside a scheme across England and Wales. What we need to make sure is that a scheme is affordable, that a scheme is in the best interests of GPs and their patients here in Wales, and that scheme, as I say, will cover all healthcare professionals, including locums and other health professionals working in general practice. So, over the coming months, my officials will work with GPC Wales, the General Practitioners Committee of the BMA, medical defence organisations, the Welsh Risk Pool, and the UK department of health and social services, and I will be in a position to provide a further update to Members in September of this year.
Diolch i chi am y cwestiwn dilynol hwnnw. Rwy'n falch iawn eich bod wedi cydnabod y gefnogaeth a'r croeso a roddwyd gan feddygon teulu drwy Goleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol ac yn benodol drwy Gymdeithas Feddygol Prydain. Rydym wedi gweithio ochr yn ochr â Chymdeithas Feddygol Prydain, fel yr undeb llafur ar gyfer ymarferwyr cyffredinol, i weithio nid yn unig ar heriau indemniad, ond ar sut y darparwn ateb mewn gwirionedd. Mae gennym ddau ddewis penodol posibl: y cyntaf yw'r posibilrwydd o gael cynllun ar gyfer Cymru yn unig. Yr ail yw gweithio ochr yn ochr â chynllun ar gyfer Cymru a Lloegr. Mae'n rhaid i ni sicrhau bod cynllun yn fforddiadwy, fod cynllun er budd gorau meddygon teulu a'u cleifion yma yng Nghymru, a bod cynllun, fel y dywedais, yn cynnwys yr holl weithwyr gofal iechyd proffesiynol, gan gynnwys staff locwm a gweithwyr iechyd proffesiynol eraill sy'n gweithio ym maes ymarfer cyffredinol. Felly, dros y misoedd nesaf, bydd fy swyddogion yn gweithio gyda Phwyllgor Ymarferwyr Cyffredinol Cymru, sef Pwyllgor Ymarferwyr Cyffredinol Cymdeithas Feddygol Prydain, sefydliadau amddiffyn meddygol, Cronfa Risg Cymru ac adran iechyd a gwasanaethau cymdeithasol y DU, a byddaf mewn sefyllfa i ddarparu diweddariad pellach i'r Aelodau ym mis Medi eleni.
Further to the question, can I thank the Cabinet Secretary for health for responding? I mean, these are huge costs borne personally by GPs. You may recall I did raise this matter under business statements last week, and I'm grateful that some of my questions in this Chamber have elicited a positive response from a Cabinet Secretary. So, I'm grateful for that, but, more importantly, I'm grateful for medical colleagues everywhere in Wales who responded in a very positive fashion to this, raising the huge cost burdens and putting people off going part-time working as locums and, in fact, positively encouraging early retirement unless there was an indemnity solution to this whole personal cost situation. So, I'm very grateful for a positive response from a Cabinet Secretary.
Yn ychwanegol at y cwestiwn, a gaf fi ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd am ymateb? Hynny yw, mae'r rhain yn gostau enfawr a gaiff eu talu'n bersonol gan feddygon teulu. Efallai y byddwch yn cofio fy mod wedi codi'r mater hwn o dan y datganiadau busnes yr wythnos diwethaf, ac rwy'n ddiolchgar fod rhai o fy nghwestiynau yn y Siambr hon wedi ennyn ymateb cadarnhaol gan Ysgrifennydd Cabinet. Felly, rwy'n ddiolchgar am hynny, ond yn bwysicach, rwy'n ddiolchgar i gydweithwyr meddygol ym mhobman yng Nghymru a ymatebodd mewn ffordd gadarnhaol iawn i hyn, gan godi'r baich costau enfawr a gwrthannog pobl rhag gweithio'n rhan-amser fel staff locwm a mynd ati i annog pobl i ymddeol yn gynnar oni bai bod ateb indemniad yn cael ei gynnig i'r holl sefyllfa hon o gostau personol. Felly, rwy'n ddiolchgar iawn am ymateb cadarnhaol gan Ysgrifennydd Cabinet.
Well, this has been work that has been ongoing over many months through direct engagement with the ministerial taskforce that I set up to look at primary care, not just about recruitment issues, but a wider range of issues, and I look forward to the BMA coming back to present matters in the coming months for that meeting. And there's something here about the time that Ministers engage in in trying to lead and deliver answers, and I've spoken, of course, to the Member for Cynon Valley about local healthcare challenges in her own constituency where she's been elected, as well as this broader challenge across the whole country, and it should lead to GPs being able to remain in general practice, in full-time, in part-time, or doing out-of-hours or as a locum. It should be positive, not only for them, but ultimately for the people of Wales who rely on the national health service.
Wel, mae'r gwaith hwn wedi bod ar y gweill ers misoedd lawer drwy ymgysylltiad uniongyrchol â'r tasglu gweinidogol a sefydlais i edrych ar ofal sylfaenol, ac nid materion recriwtio yn unig, ond amrywiaeth ehangach o faterion, ac edrychaf ymlaen at glywed Cymdeithas Feddygol Prydain yn cyflwyno materion ar gyfer y cyfarfod hwnnw yn ystod y misoedd nesaf. Ac mae yna rywbeth yma ynglŷn â'r amser y mae Gweinidogion yn ei dreulio yn ceisio arwain a darparu atebion, ac rwyf wedi siarad, wrth gwrs, â'r Aelod dros Gwm Cynon ynglŷn â heriau gofal iechyd lleol yn ei hetholaeth ei hun lle mae hi wedi'i hethol, yn ogystal â'r her ehangach ar draws y wlad gyfan, a dylai arwain at feddygon teulu yn gallu aros mewn ymarfer cyffredinol, yn llawn amser, yn rhan-amser, yn y gwasanaeth y tu allan i oriau neu fel locwm. Dylai fod yn gadarnhaol, nid yn unig iddynt hwy, ond yn y pen draw, i bobl Cymru sy'n dibynnu ar y gwasanaeth iechyd gwladol.
Cabinet Secretary, as you know, I've raised this issue with you several times in the past and I'm delighted that you've introduced this scheme in Wales. It helps address one of the big concerns of many of our hard-working GPs. Cabinet Secretary, you said in your written statement that the Welsh scheme will be aligned as far as possible to the English scheme so as not to affect cross-border activity or recruitment. What consideration have you given to offering an enhanced scheme in Wales in order to attract more GPs to work in Wales?
Ysgrifennydd y Cabinet, fel y gwyddoch, rwyf wedi codi'r mater hwn gyda chi sawl gwaith yn y gorffennol ac rwy'n falch eich bod wedi cyflwyno'r cynllun hwn yng Nghymru. Mae'n helpu i fynd i'r afael ag un o bryderon mawr llawer o'n meddygon teulu gweithgar. Ysgrifennydd y Cabinet, fe ddywedoch yn eich datganiad ysgrifenedig y bydd cynllun Cymru yn cyd-fynd â'r cynllun yn Lloegr cyn belled ag y bo modd fel na fydd yn effeithio ar weithgarwch trawsffiniol neu recriwtio. Pa ystyriaeth a roddwyd gennych i gynnig cynllun gwell yng Nghymru er mwyn denu mwy o feddygon teulu i weithio yng Nghymru?
We'll be looking for the best scheme possible, bearing in mind the interests of the service, the staff who work in it and, of course, the people who rely upon it. I want to make sure that GPs in Wales are certainly not disadvantaged compared to their counterparts in England. Any of these questions, though, must rely on us doing the due diligence to look at the potential liabilities that may be transferred from medical defence organisations, who themselves have welcomed our announcement here in Wales. But we also need to think about some of the wider changes as well, for example the change to the personal injury discount rate, announced by the Lord Chancellor in February, which provides real challenges in a range of these different areas, in particular about the significant increases that led to in premium costs as well. So, I remain true to my commitment that I've made both today and previously, and in the written statement: GPs in Wales will not be disadvantaged compared to counterparts in England. This is about having a good deal for them and, of course, as I said, on more than one occasion, for the people who rely on local healthcare services here in Wales.
Byddwn yn chwilio am y cynllun gorau posibl, gan gadw budd y gwasanaeth, y staff sy'n gweithio ynddo ac wrth gwrs, y bobl sy'n dibynnu arno, mewn cof. Yn sicr, rwyf eisiau gwneud yn siŵr nad yw meddygon teulu yng Nghymru dan anfantais o'u cymharu â'u cymheiriaid yn Lloegr. Bydd pob un o'r cwestiynau hyn, fodd bynnag, o reidrwydd yn dibynnu arnom ni i sicrhau'r diwydrwydd dyladwy i edrych ar y rhwymedigaethau posibl a allai gael eu trosglwyddo gan sefydliadau amddiffyn meddygol, sydd eu hunain wedi croesawu ein cyhoeddiad yma yng Nghymru. Ond mae angen i ni feddwl am rai o'r newidiadau ehangach yn ogystal, er enghraifft y newid i'r gyfradd ddisgownt niwed personol a gyhoeddwyd gan yr Arglwydd Ganghellor ym mis Chwefror, sy'n creu heriau go iawn mewn amryw o'r gwahanol feysydd hyn, yn arbennig mewn perthynas â'r cynnydd sylweddol a arweiniodd at gostau premiwm yn ogystal. Felly, rwy'n glynu at yr ymrwymiad a wneuthum heddiw ac yn flaenorol, ac yn y datganiad ysgrifenedig: ni fydd meddygon teulu yng Nghymru dan anfantais o gymharu â'u cymheiriaid yn Lloegr. Mae hyn yn ymwneud â chael bargen dda iddynt ac wrth gwrs, fel y dywedais ar fwy nag un achlysur, i'r bobl sy'n dibynnu ar wasanaethau gofal iechyd lleol yma yng Nghymru.
Thank you very much, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.
Item 5 on the agenda is the 90-second statements, and the first this afternoon is Jane Hutt.
Eitem 5 ar yr agenda yw'r datganiadau 90 eiliad, a'r cyntaf y prynhawn yma yw Jane Hutt.
Last week, I helped launch the toward-fiftieth anniversary celebration of the Vale of Glamorgan music festival, founded and sustained by its inspiring artistic director, Welsh composer John Metcalf. I want to thank the festival for featuring the music of David Roche from Tredegar with his world premiere of Leading by Example at a concert I attended last Saturday. In his programme notes, David said:
'This is a celebration of the power of education and an expression of gratitude to the people that acted as role models and gifted the means to pursue the path I am on today.'
With composers and musicians from China, Denmark, Holland and the US featured at the festival, David’s piece was played by Cuban flautist Javier Zalba and Dutch pianist Jan Willem Nelleke, at Penarth pier pavilion. Javier Zalba also played a new piece by Cardiff composer Helen Woods. Welsh composers Huw Watkins and the late Peter Reynolds were featured in this year’s festival at Ewenny priory.
Steph Power, a composer featured at the festival and chair of Tŷ Cerdd, backs my message about the importance of the festival, not just to the Vale of Glamorgan, but to Wales and the world. But the festival also has strong roots in our community and plays an important role in inspiring children and young people, with musicians and composers involving pupils at Ysgol Sant Curig and Gladstone and Jenner primary schools in Barry this year. Steph Power says—and I agree—that
'the festival’s engagement with the dialogue about the future of music, together with its commitment to presenting a cultural profile of our country that is international and forward looking, mark it out as one of the great success stories of the arts in Wales.'
Yr wythnos diwethaf, cynorthwyais i lansio dathliad hanner canfed pen blwydd gŵyl gerddoriaeth Bro Morgannwg a gafodd ei sefydlu a'i chynnal gan ei chyfarwyddwr artistig ysbrydoledig, y cyfansoddwr Cymreig John Metcalf. Hoffwn ddiolch i'r ŵyl am gynnwys cerddoriaeth David Roche o Dredegar gyda'r perfformiad cyntaf o Leading by Example mewn cyngerdd a fynychais ddydd Sadwrn diwethaf. Yn ei raglen, roedd David yn dweud:
Dyma ddathliad o bŵer addysg a mynegiant o ddiolchgarwch i'r bobl sydd wedi gweithredu fel modelau rôl ac sydd wedi fy ngalluogi i ddilyn y llwybr rwyf arno heddiw.
Gyda chyfansoddwyr a cherddorion o Tsieina, Denmarc, yr Iseldiroedd a'r Unol Daleithiau i'w clywed yn yr ŵyl, cafodd darn David ei chwarae gan y ffliwtydd o Cuba, Javier Zalba, a'r pianydd o'r Iseldiroedd, Jan Willem Nelleke, ym mhafiliwn pier Penarth. Hefyd, chwaraeodd Javier Zalba ddarn newydd gan y cyfansoddwr o Gaerdydd, Helen Woods. Roedd yr ŵyl ym Mhriordy Ewenni eleni yn cynnwys gwaith y cyfansoddwyr Cymreig Huw Watkins a'r diweddar Peter Reynolds.
Mae Steph Power, un o'r cyfansoddwr yn yr ŵyl a chadeirydd Tŷ Cerdd, yn cefnogi fy neges am bwysigrwydd yr ŵyl, nid yn unig i Fro Morgannwg, ond i Gymru ac i'r byd. Ond mae gan yr ŵyl wreiddiau cryf yn ein cymuned ni hefyd ac mae'n chwarae rhan bwysig yn ysbrydoli plant a phobl ifanc, gyda cherddorion a chyfansoddwyr yn cynnwys disgyblion yn Ysgol Sant Curig, Ysgol Gynradd Gladstone ac Ysgol Gynradd Parc Jenner yn y Barri eleni. Mae Steph Power yn dweud—ac rwy'n cytuno—fod
y rhan y mae'r ŵyl yn ei chwarae yn y ddeialog ynglŷn â dyfodol cerddoriaeth, ynghyd â'i hymrwymiad i gyflwyno proffil diwylliannol o'n gwlad sy'n rhyngwladol ac yn flaengar, yn ei gwneud yn un o lwyddiannau mawr y byd celfyddydol yng Nghymru.
This week is Coeliac Awareness Week. The focus is on getting early diagnosis for more people, because research shows that delayed diagnosis can lead to irreversible neurological problems affecting speech, balance and co-ordination. Coeliac disease is a serious lifelong autoimmune condition caused by a reaction to gluten—a protein found in wheat, barley, rye and some oats. People diagnosed with the condition must stay gluten free for the rest of their lives if they are to avoid very serious complications such as osteoporosis, infertility and a rare small bowel cancer.
One in every 100 people in Wales has coeliac disease, but less than a quarter of these have been diagnosed. Indeed, Wales has the lowest diagnosis rates—at 22 per cent—for the condition in the whole of the UK. On top of this, it takes an astonishing 13 years on average for a person to be diagnosed.
Coeliac UK is 50-years-old this year. It carries out sterling work on behalf of coeliac sufferers, but there is an urgent need for more money and research. In March this year, Coeliac UK launched a £5 million research fund appeal and with public support hope to deliver more research into the disease. I am proud to chair the cross-party group on coeliac disease and have seen up close the impact the condition can have.
As a GP, I know the importance of early diagnosis and the difference it makes to patients' lives. We can all do our bit by raising awareness of coeliac disease and I'd encourage you all to support the work of Coeliac UK and its local groups across Wales.
Mae'r wythnos hon yn Wythnos Ymwybyddiaeth Seliag. Mae'r ffocws ar gael diagnosis cynnar i fwy o bobl, gan fod ymchwil yn dangos bod diagnosis hwyr yn gallu arwain at broblemau niwrolegol anwrthdroadwy sy'n effeithio ar leferydd, cydbwysedd a chydsymud. Mae clefyd seliag yn gyflwr awto-imiwn gydol oes difrifol a achosir gan adwaith i glwten—protein a geir mewn gwenith, haidd, rhyg a rhai mathau o geirch. Mae'n rhaid i bobl sydd wedi cael diagnosis o'r cyflwr beidio â bwyta glwten am weddill eu hoes os ydynt am osgoi cymhlethdodau difrifol iawn fel osteoporosis, anffrwythlondeb a chanser prin yn y coluddyn bach.
Mae un o bob 100 o bobl yng Nghymru yn dioddef o glefyd seliag, ond mae dros dri chwarter o'r rhain heb gael diagnosis. Yn wir, Cymru sydd â'r cyfraddau diagnosis isaf—22 y cant—ar gyfer y cyflwr yn y DU gyfan. Yn ogystal â hyn, mae'n cymryd cymaint ag 13 o flynyddoedd ar gyfartaledd i unigolyn gael diagnosis.
Mae Coeliac UK yn 50 mlwydd oed eleni. Mae'n cyflawni gwaith rhagorol ar ran dioddefwyr cyflwr seliag, ond mae taer angen am fwy o arian a gwaith ymchwil. Ym mis Mawrth eleni, lansiodd Coeliac UK apêl ar gyfer cronfa ymchwil gwerth £5 miliwn, a gyda chefnogaeth y cyhoedd, mae'n gobeithio cyflawni mwy o waith ymchwil i'r clefyd. Rwy'n falch o fod yn gadeirydd ar y grŵp trawsbleidiol ar glefyd seliag ac rwyf wedi gweld drosof fy hun yr effaith y gall y cyflwr ei gael.
Fel meddyg teulu, gwn pa mor bwysig yw diagnosis cynnar a'r gwahaniaeth y mae'n ei wneud i fywydau cleifion. Gall pawb ohonom chwarae ein rhan drwy godi ymwybyddiaeth o glefyd seliag a buaswn yn annog pob un ohonoch i gefnogi gwaith Coeliac UK a'i grwpiau lleol ledled Cymru.
Item 6 on the agenda this afternoon is a debate on the Assembly's dignity and respect policy. I call on the Chair of the Standards of Conduct Committee to move the motion—Jayne Bryant.
Eitem 6 ar yr agenda y prynhawn yma yw dadl ar bolisi urddas a pharch y Cynulliad. Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad i gynnig y cynnig—Jayne Bryant.
Cynnig NDM6724 Jayne Bryant
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn cymeradwyo polisi Urddas a Pharch Cynulliad Cenedlaethol Cymru.
2. Yn nodi'r canllawiau ar gyfer polisi Urddas a Pharch Cynulliad Cenedlaethol Cymru.
Motion NDM6724 Jayne Bryant
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Approves the National Assembly for Wales's Dignity and Respect Policy.
2. Notes the guidance of the National Assembly for Wales's Dignity and Respect Policy.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Deputy Llywydd. I am pleased to bring before the Assembly today this dignity and respect policy. It brings clarity to the provisions already in the code of conduct around the high standards of dignity and respect everyone can and should expect from contact with AMs and those associated with the Assembly.
This is being put forward today as part of the standards committee’s ongoing work to create a culture free from harassment of any kind, a culture where everybody feels empowered to call out inappropriate behaviour if it happens to them or if they see it happening to somebody else. The committee has concluded this policy to be necessary as a result of evidence gathering and reports in the media. It's a positive step in the right direction on the path to meaningful change.
The policy and associated guidance make it clear the type of institution we are and must be. It sets out steps to ensure that everyone feels safe, respected and comfortable when they engage with the National Assembly for Wales, and it makes the options for raising concerns or making complaints clear. It has been drafted with input from across the Assembly Commission, Assembly Member support staff and the standards commissioner, in addition to external consultation with people and organisations outside of the Assembly.
Today, we're asking Members to sign up to the standards set out in this policy. As representatives of the National Assembly for Wales, we need to show leadership and take responsibility for tackling the issues around inappropriate behaviour. Signing up to this policy today is an important step in doing so. This policy is part of an ongoing process. The Standards of Conduct Committee are determined to ensure it's explicitly clear that inappropriate behaviour has no place in the Assembly and that people are empowered to come forward to raise concerns or make complaints.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch o gyflwyno'r polisi urddas a pharch i'r Cynulliad heddiw. Mae'n darparu eglurder i'r darpariaethau sydd eisoes yn y cod ymddygiad mewn perthynas â'r safonau uchel o urddas a pharch y gall pawb, ac y dylai pawb, eu disgwyl wrth ddod i gysylltiad ag ACau a'r bobl sy'n gysylltiedig â'r Cynulliad.
Mae hwn yn cael ei gynnig heddiw fel rhan o waith parhaus y pwyllgor safonau i greu diwylliant heb aflonyddu o unrhyw fath, diwylliant lle mae pawb yn teimlo eu bod wedi'u grymuso i herio ymddygiad amhriodol os yw'n digwydd iddynt hwy neu os ydynt yn ei weld yn digwydd i rywun arall. Daeth y pwyllgor i'r casgliad fod y polisi hwn yn angenrheidiol o ganlyniad i gasglu tystiolaeth ac adroddiadau yn y cyfryngau. Mae'n gam cadarnhaol i'r cyfeiriad cywir ar y llwybr i newid ystyrlon.
Mae'r polisi a'r canllawiau cysylltiedig yn egluro pa fath o sefydliad yw hwn a pha fath o sefydliad y mae'n rhaid iddo fod. Mae'n nodi camau i sicrhau bod pawb yn teimlo'n ddiogel ac yn gyffyrddus, a'u bod yn cael eu parchu pan fyddant yn ymwneud â Chynulliad Cenedlaethol Cymru, ac mae'n egluro'r opsiynau ar gyfer lleisio pryderon neu wneud cwynion. Cafodd ei ddrafftio gyda mewnbwn gan staff ar draws Comisiwn y Cynulliad, staff cymorth Aelodau'r Cynulliad a'r comisiynydd safonau, yn ogystal ag ymgynghoriad allanol â phobl a sefydliadau y tu allan i'r Cynulliad.
Heddiw, rydym yn gofyn i'r Aelodau ymrwymo i'r safonau a nodir yn y polisi hwn. Fel cynrychiolwyr ar ran Cynulliad Cenedlaethol Cymru, mae angen inni ddangos arweinyddiaeth ac ysgwyddo'r cyfrifoldeb o fynd i'r afael â materion yn ymwneud ag ymddygiad amhriodol. Mae cymeradwyo'r polisi hwn heddiw yn gam pwysig i wneud hynny. Mae'r polisi hwn yn rhan o broses barhaus. Mae'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad yn benderfynol o sicrhau ei fod yn hollol glir nad oes unrhyw le i ymddygiad amhriodol yn y Cynulliad a bod pobl yn cael eu grymuso i fynegi pryderon neu wneud cwynion.
Would you give way?
A wnewch chi ildio?
Are you giving way?
A ydych yn ildio?
Yes.
Ydw.
Thank you. I hear this phrase all the time—'inappropriate behaviour'. [Interruption.] Could you define what it is? Probably the most inappropriate behaviour is making false allegations, for example. This seems really nice on paper, but if you look at the lack of respect in this Chamber, as I uttered a few words then—the complete lack of respect from across the way—it doesn't seem to be worth the paper it's written on. So, what is 'inappropriate'?
Diolch. Rwy'n clywed yr ymadrodd hwn drwy'r amser—'ymddygiad amhriodol'. [Torri ar draws.] A allech chi ddiffinio beth ydyw? Mae'n debyg mai'r ymddygiad mwyaf amhriodol yw gwneud honiadau ffug, er enghraifft. Mae hwn yn ymddangos yn dda iawn ar bapur, ond os edrychwch ar y diffyg parch yn y Siambr hon, wrth i mi yngan ychydig eiriau yn awr—y diffyg parch llwyr gan Aelodau gyferbyn â mi—nid yw'n ymddangos ei fod yn werth y papur y mae wedi'i ysgrifennu arno. Felly, beth yw 'amhriodol'?
[Inaudible.]
[Anghlywadwy.]
I think you'll find that if you have a read of the policy—
Pe baech yn darllen y polisi rwy'n credu y gwelech chi—
You give respect, Minister, and you give it back.
Rydych yn rhoi parch, Weinidog, ac rydych yn ei roi yn ôl.
Thank you. You've made your contribution. I don't need you to end it from a sedentary position.
Diolch. Rydych wedi gwneud eich cyfraniad. Nid wyf angen i chi ddod â'r cyfraniad i ben o'ch sedd.
I'm talking to the Minister, sorry.
Rwy'n siarad â'r Gweinidog, mae'n ddrwg gennyf.
No, I don't need sedentary contributions, thank you. Chair.
Na, nid wyf angen cyfraniadau o'ch sedd, diolch. Gadeirydd.
As I say, I'd like to stress that this work is ongoing. I do not want to predict the outcome of the committee's deliberations, but will briefly outline the broad intentions of the committee. We are convinced of the need to ensure that individuals feel able and willing to come forward and discuss their concerns. To do this, the committee is seeking input into the inquiry from a wide range of expertise around cultural change, diversity and respect. It's important that the committee makes robust evidence-based conclusions and recommendations that can shape the enabling culture we expect the Assembly to foster.
Currently, our focus is on ensuring that we have the right structures and facilities in place for the longer term. This includes considering the provisions in the code of conduct and the complaints procedure to make sure they're clear. We hope Members will agree to incorporate this policy into the code later this year once the committee draws its conclusions on the wider changes to the code of conduct. We're also considering the support provided to the standards commissioner’s office and the need to ensure that this is sufficient and appropriate to deal with the sensitive nature of complaints.
Following the November statement, the standards commissioner was asked by the Llywydd to work with each of the political parties represented in the Assembly. It was encouraging to hear at a recent Standards of Conduct Committee meeting that the commissioner had met with each of the parties and that progress was being made. Processes must be clarified, whilst not absolving any group of their responsibilities.
We're confident that the provisions put in place to date in the Assembly are moving in the right direction. All of us are required to act with dignity and respect towards everybody in all aspects of our lives. This attitude must underline all future discussions. I believe that this dignity and respect policy sets clear standards and robust expectations. It has come before you today as the starting point in a process that ensures greater clarity for everyone. I hope everybody in this Assembly Chamber will support the policy when we vote on this later today.
Fel rwy'n dweud, hoffwn bwysleisio bod y gwaith hwn yn mynd rhagddo. Nid wyf eisiau darogan canlyniad trafodaethau'r pwyllgor, ond rwyf am amlinellu bwriadau eang y pwyllgor yn fras. Rydym yn argyhoeddedig o'r angen i sicrhau bod unigolion yn teimlo eu bod yn gallu ac yn barod i drafod eu pryderon. I wneud hyn, mae'r pwyllgor yn ceisio cael mewnbwn i'r ymchwiliad o amrywiaeth eang o arbenigeddau'n ymwneud â newid diwylliannol, amrywiaeth a pharch. Mae'n bwysig fod y pwyllgor yn dod i gasgliadau cadarn sy'n seiliedig ar dystiolaeth ac argymhellion sy'n gallu llywio'r diwylliant galluogi rydym yn disgwyl i'r Cynulliad ei feithrin.
Ar hyn o bryd, rydym yn canolbwyntio ar sicrhau bod gennym y strwythurau a'r cyfleusterau cywir ar waith ar gyfer y tymor hwy. Mae hyn yn cynnwys ystyried y darpariaethau yn y cod ymddygiad a'r weithdrefn gwyno i wneud yn siŵr eu bod yn glir. Rydym yn gobeithio y bydd yr Aelodau'n cytuno i ymgorffori'r polisi hwn yn y cod yn ddiweddarach eleni pan fydd y pwyllgor wedi dod i gasgliad ar y newidiadau ehangach i'r cod ymddygiad. Rydym hefyd yn ystyried y cymorth a ddarperir i swyddfa'r comisiynydd safonau a'r angen i sicrhau bod hwn yn ddigonol ac yn briodol i ymdrin â natur sensitif cwynion.
Yn dilyn y datganiad ym mis Tachwedd, gofynnodd y Llywydd i'r comisiynydd safonau weithio gyda phob un o'r pleidiau gwleidyddol a gynrychiolir yn y Cynulliad. Roedd yn galonogol clywed, mewn cyfarfod diweddar o'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad, fod y comisiynydd wedi cyfarfod â phob un o'r pleidiau a bod cynnydd yn cael ei wneud. Mae'n rhaid egluro prosesau, a hynny heb ryddhau unrhyw grŵp o'u cyfrifoldebau.
Rydym yn hyderus fod y darpariaethau a roddwyd ar waith yn y Cynulliad hyd yma yn symud i'r cyfeiriad cywir. Mae gofyn i bob un ohonom weithredu gydag urddas a pharch tuag at bawb ym mhob agwedd ar ein bywydau. Mae'n rhaid i'r agwedd hon fod yn sail i'r holl drafodaethau a geir yn y dyfodol. Rwy'n credu bod y polisi urddas a pharch hwn yn gosod safonau clir a disgwyliadau cadarn. Caiff ei gyflwyno i chi heddiw fel man cychwyn proses sy'n sicrhau mwy o eglurder i bawb. Gobeithio y bydd pawb yn y Siambr hon yn cefnogi'r polisi pan fyddwn yn pleidleisio ar hyn yn ddiweddarach heddiw.
Galwaf ar y Llywydd, Elin Jones.
I call the Llywydd, Elin Jones.
Rwy'n croesawu'r cyfle i gyfrannu at y ddadl yma heddiw fel Cadeirydd y Comisiwn a hefyd fel Llywydd. Er na all y Dirprwy Lywydd na minnau bleidleisio yn y ddadl yma heddiw, rwyf am gofnodi ein hymrwymiad llwyr i'r polisi yma ger eich bron chi heddiw. Rwy'n ddiolchgar bod y Pwyllgor Busnes wedi penderfynu nad yw hyn yn bolisi y dylid ei fabwysiadu heb bleidlais gadarnhaol yn y Siambr heddiw, felly bydd angen pleidlais wedi'i chofnodi ar y cynnig hwn yn ddiweddarach y prynhawn yma i ddangos a phwysleisio ymrwymiad yr Aelodau i'r polisi yma.
Mae'r polisi, felly, sydd ger ein bron ni heddiw yn arwydd o garreg filltir yn y daith rŷm ni wedi cychwyn arni ers mis Hydref diwethaf i wella'r ffordd yr ydym yn ymdrin â chwynion am ymddygiad amhriodol. Rydym wedi gwrando, ymgynghori ar ein cynlluniau, a'u haddasu. Rydym hefyd wedi meincnodi ein camau gweithredu yn erbyn yr arfer gorau mewn mannau eraill er mwyn sicrhau bod gennym bolisi ar waith sy'n addas at y diben wrth inni symud yn ein blaenau.
Hoffwn ddiolch i staff ac undebau llafur y Cynulliad am gymryd rhan yn y ddeialog adeiladol sydd wedi ein galluogi i gyrraedd y cam yma heddiw. Rydym bellach mewn sefyllfa lle cytunwyd ar bolisi'r Comisiwn drwy'r bartneriaeth â'r undebau llafur. Mae'r bwrdd taliadau, sy'n gyfrifol am delerau ac amodau'r staff rydym yn eu cyflogi fel Aelodau Cynulliad, hefyd wedi cytuno ar y polisi. Eto, mae staff cymorth yr Aelodau, trwy'r grŵp cyfeirio a'u hundebau llafur, wedi cymryd rhan mewn modd adeiladol ac effeithiol er mwyn ein helpu i gyrraedd y cam yma.
Fel Llywydd, rwy'n addo y bydd y polisi hwn a pholisi staff y Comisiwn yn parhau i fod yn gyson. Er bod prosesau cymeradwyo gwahanol, mae cynnwys y polisi yn parhau i fod yr un peth ac, yn bwysig, rydym bellach mewn sefyllfa lle bydd yr holl grwpiau o staff—staff y Comisiwn, staff cymorth yr Aelodau, ein contractwyr ac Aelodau'r Cynulliad—yn ddarostyngedig i'r un safonau ymddygiad uchel. Roedd yn bleser gennyf glywed gan Jayne Bryant y byddwn yn cadw at y bwriad gwreiddiol o gysoni'r polisi urddas a pharch o ran Aelodau'r Cynulliad gyda chod ymddygiad Aelodau'r Cynulliad pan fydd y pwyllgor safonau wedi cwblhau ei waith.
Dim ond un o'r conglfeini, wrth gwrs, yw'r polisi urddas a pharch a fydd yn helpu i feithrin mwy o ymddiriedaeth yn y system ac yn y sefydliad. Ond mae'n ymwneud â mwy na'r gweithdrefnau polisi a chwynion sydd gennym ar waith; diwylliant y sefydliad a sut rydym ni'n ymateb i honiadau fydd yn gwneud y gwahaniaeth. Mae'r cyfrifoldeb hwnnw arnom ni i gyd fel Aelodau'r Cynulliad, Comisiynwyr, y comisiynydd safonau a'r pleidiau gwleidyddol. Ni ddylai'r pleidiau gwleidyddol fyth ysgubo'r materion yma o'r golwg, ac rwy'n edrych ymlaen at glywed gan y comisiynydd safonau maes o law am yr adolygiad y gofynnais iddo fe ei gynnal er mwyn cysoni gweithdrefnau cwyno pleidiau gyda'n gweithdrefnau cwyno ni ein hunain yn y Cynulliad. Mae'n amlwg i mi ein bod yn symud i'r cyfeiriad cywir, ond rwy'n llwyr dderbyn bod llawer mwy o waith i'w wneud, ac felly, y bydd angen inni adolygu ein sefyllfa yn barhaus o hyn ymlaen.
Rydym wedi clywed ar y cyfryngau am fenywod sydd wedi bod yn destun ymddygiad amhriodol ond nad oeddent wedi dod i'r amlwg trwy ein gweithdrefnau cwyno ni. Mynegwyd pryderon ganddynt nad yw'n prosesau ni'n glir, nad oedd y gefnogaeth yn ddigonol, a chanfyddiad mai ychydig iawn y gellid ei wneud pe bai honiadau'n cael eu hadrodd. Mae'r rhain i gyd wedi bod yn broblemau difrifol i ni ac maent wedi llywio'r gwaith rydym wedi'i wneud hyd yn hyn. Fel sefydliad, rydym am sicrhau bod pobl yn teimlo eu bod wedi'u grymuso i ddod ymlaen, ac os ydynt yn dymuno adrodd y mater yn ffurfiol, eu bod yn teimlo'n hyderus y bydd ymchwiliad yn cael ei gynnal i'w cwyn ac yr ymdrinnir â hynny'n briodol. I'r diben hwn hefyd, rydym wedi cyflwyno swyddogion cyswllt hyfforddedig nawr i gydnabod y ffaith y gall fod angen cyngor a chefnogaeth gyfrinachol ar bobl cyn penderfynu a ddylent wneud cwyn ffurfiol.
Hefyd, mae'n bleser gennyf ddweud bod hyfforddiant ymwybyddiaeth yn cael ei gyflwyno ar draws y grwpiau gwleidyddol ar hyn o bryd. Rwyf am ailadrodd heddiw yr hyn a ddywedwyd yn ein datganiadau ym mis Tachwedd a mis Chwefror: ni chaiff ymddygiad amhriodol gan Aelodau, eu staff hwy na staff y Comisiwn ei oddef. Ar y cyd, mae gennym ni i gyd gyfrifoldeb i sicrhau bod y Cynulliad Cenedlaethol yn amgylchedd ddiogel i'r rhai sy'n gweithio yma, i'r rhai sy'n ymweld â'r ystâd ac i unrhyw un sy'n ymwneud â ni. Mae'r egwyddorion hynny'n berthnasol lle bynnag rydym ni yn gwneud ein gwaith.
I gloi fy nghyfraniad, felly, mae'n werth cydnabod ein bod yn sefydliad diwylliannol amrywiol, a'n bod wedi cael llawer o wobrau am fod yn Senedd gynhwysol. Rwy'n falch o hyn, ond ni allwn orffwys ar ein rhwyfau—rhaid inni barhau i ymdrechu i wneud yn well. Er mwyn sicrhau hyder ac ymddiriedaeth y cyhoedd, rhaid i ni feithrin diwylliant sy'n gynhwysol a heb achosion o aflonyddu a rhaid i ni gael y gweithdrefnau cywir i ymateb yn effeithiol ac yn briodol pan fydd achosion yn digwydd. Mae hynny'n golygu mwy na chael polisi ar waith, er bod hynny'n bwysig; mae'n golygu ein bod ni, y 60 Aelod Cynulliad yn y Senedd yma, yn ymddwyn, bob dydd ac ym mhob lle ac ar bob cyfrwng, gydag urddas a pharch. Dyna beth mae pobl Cymru yn disgwyl ohonom ni.
I welcome the opportunity to contribute to this debate today as Chair of the Assembly Commission and also as Llywydd. Though neither the Deputy Presiding Officer nor I are able to vote in today’s debate, I want to put on record our absolute commitment to this important area of work. I am grateful that the Business Committee has agreed that this isn't a policy that should simply be adopted by going through on the nod in the Chamber. So, a recorded vote will be required on this motion later this afternoon to demonstrate and underline Members’ commitment to this policy.
The policy before us today signifies a milestone in the journey upon which we have embarked since last October to improve the way we deal with complaints about inappropriate behaviour. We have listened, consulted upon, and adapted our plans. We have also benchmarked our action against best practice elsewhere to give us assurance that we have a policy in place that is fit for purpose as we move forward.
I would like to thank the staff and trade unions at the Assembly for engaging in the constructive dialogue that has enabled us to reach this point today. We are now in a position where a Commission policy has been agreed through the trade union partnership. The remuneration board that is responsible for terms and conditions of the staff that we employ as Assembly Members has also agreed the policy. Again, Members' support staff, through the reference group and their trade unions, have participated constructively and effectively to get us to this point.
As Llywydd, I undertake that this policy and the Commission staff policy will remain aligned. Despite there being different approval processes, the policy content remains the same, and importantly, we are now in a position where each group of staff—Commission staff, Members’ support staff, our contractors and Assembly Members—will be held to the same high standards of conduct. I was pleased to hear from Jayne Bryant that we will adhere to the original intention of aligning the dignity and respect policy in relation to Assembly Members with to the code of conduct for Assembly Members once the standards committee has completed its work.
The dignity and respect policy is just one of the pillars that will help build greater trust in the system and in the institution. But this is not just about the policy and complaints procedures that we have in place; it is the culture of the organisation and how we respond to allegations that will make the difference. That responsibility falls upon all of us as Assembly Members, Commissioners, the standards commissioner and our political organisations. Political parties must never brush these issues under the carpet, and I look forward to hearing from the standards commissioner in due course about the review I asked him to undertake to align our party complaint procedures and our own complaint procedures in the Assembly. It's clear to me that we are moving in the right direction, but I fully accept that there is much more to be done. We will therefore need to review our position on an ongoing basis from now on.
We have heard in the media about women who have been subject to inappropriate behaviour but who hadn’t come forward through our complaints procedures. There have been concerns expressed about processes not being clear, the support not being sufficient and a perception that very little could be done if allegations were reported. This has concerned me greatly and they have informed the work that we have undertaken to date. As an institution, we want to ensure that people feel empowered to come forward and, should they choose to report the matter formally, feel confident that their complaint will be investigated and dealt with properly. We have also introduced trained contact officers in recognition of the fact that people may need confidential advice and support before deciding whether to make a formal complaint.
I am also pleased to report that awareness training is being rolled out across the political groups. I want to reiterate today what we said in our statements in November and February, namely that inappropriate behaviour by Members, their staff or our Commission staff will not be tolerated. Collectively, we all have a responsibility to ensure that the National Assembly for Wales is a safe environment for those who work here, for those who visit the estate and for anyone who has dealings with us. Those principles apply wherever we undertake our work.
To conclude my contribution, it is worth acknowledging that we are a culturally diverse organisation and that we have received many awards for being an inclusive Parliament. I am proud of this, but we cannot rest on our laurels—we must keep striving to do better. To establish public confidence and trust, we must build a culture that is inclusive and free from harassment and we must have the right procedures to respond effectively and appropriately when incidents occur. That does not mean just having a policy in place, as important as that is; it means changing the way that we, the 60 Members in this Senedd, conduct ourselves, every day, in every way and on every platform, with dignity and respect. That's what the people of Wales expect from us.
I'd like to thank the Assembly Member and anybody else, actually, who is working on moving forward with this dignity and respect. I know it's mentioned as a debate—I don't think there's any debate, any argument, about this whatsoever. In speaking to you today, I do so on behalf of the Welsh Conservative group, of which I am the chair.
We fully support this motion—in fact, we welcome it. I'm sure that this will not, as I say, constitute much of a debate, although I will—. He's gone, he's left the Chamber, but I was going to raise an issue with my colleague Mr McEvoy. I would expect all Members here present to support the policy, the aims and the objectives that it presents. I'm extremely pleased to see that it's going to link in very closely with the standards commissioner.
I think, at all times, wherever we are, as Assembly Members, we should be mindful of our own code of conduct and the Nolan principles, because I think integrity in life, in any professional role, especially in a public role, is key. Ensuring that inappropriate behaviour has no place at the National Assembly for Wales, and ensuring freedom from harassment of any kind for all those associated with the Assembly, must be a fundamental principle from which we continue to build. But I think this also applies to us when we are working or—. As my own chief whip here has mentioned on occasions, we are Assembly Members 24/7, 365, and we must never ever forget that. We must be proud and honoured to represent our constituents. If bad behaviour is allowed, then I would want to question the institution itself. We have to set about creating the right culture. We have to have a culture that, if inappropriate behaviour has taken place, or even if there's the perception of inappropriate behaviour, we have the right mechanisms in place here, and the support, so that nobody feels that they cannot come forward.
The Welsh Conservatives welcome the aims of the dignity and respect policy, breaking down barriers for those who would wish to raise a concern. It is vital that anyone who feels that they have faced inappropriate behaviour or harassment feels empowered. Empowerment is key. Confidence in the system is also important in encouraging people to speak out when something is not right, whether perceived or in real terms. This policy provides clear and confidential procedure and outlines systems that I believe people should be confident in.
I will say this, though: I have been extremely disappointed, and I will be writing to the BBC, and I have been approached by members of my own staff—. I believe a survey has gone out by the BBC to all staff of Assembly Members, and the questions on there are routine, and some of them, actually, I find are obtrusive. I've found that, really, it's caused offence and upset to some members of staff, and I feel that the BBC themselves need to look inwards at their own organisation, because if we're going to have a culture of trust and honesty and appropriate behaviour, I'm very, very disappointed at the nature and tone of the actual survey that has gone out, and I will be writing to the BBC. There are no support mechanisms in place with regard to that particular survey, and some of the questions, I think, go beyond the pale. So, I just wanted to put that on record, because I will be writing on behalf of the group. Thank you.
Hoffwn ddiolch i'r Aelod Cynulliad ac unrhyw un arall, mewn gwirionedd, sy'n gweithio ar symud ymlaen gydag urddas a pharch. Gwn fod sôn am y peth fel dadl—nid wyf yn meddwl bod unrhyw drafod, unrhyw ddadl, o fath yn y byd am hyn. Wrth siarad â chi heddiw, gwnaf hynny ar ran grŵp y Ceidwadwyr Cymreig rwy'n gadeirydd arno.
Rydym yn llwyr gefnogi'r cynnig hwn—yn wir, rydym yn ei groesawu. Rwy'n siŵr na fydd, fel y dywedaf, yn fawr o ddadl, er y gwnaf—. Mae wedi mynd, mae wedi gadael y Siambr, ond roeddwn yn mynd i godi mater gyda fy nghyd-Aelod, Mr McEvoy. Buaswn yn disgwyl i'r holl Aelodau sydd yma'n bresennol gefnogi polisi, nodau ac amcanion y cynnig. Rwy'n falch iawn o weld y bydd yn cysylltu'n agos iawn â gwaith y comisiynydd safonau.
Bob amser, lle bynnag yr ydym, fel Aelodau Cynulliad, credaf y dylem fod yn ymwybodol o'n cod ymddygiad ein hunain ac egwyddorion Nolan, oherwydd rwy'n credu bod uniondeb mewn bywyd, mewn unrhyw rôl broffesiynol, yn enwedig rôl gyhoeddus, yn allweddol. Rhaid i sicrhau nad oes unrhyw le i ymddygiad amhriodol yng Nghynulliad Cenedlaethol Cymru, a sicrhau rhyddid rhag aflonyddu o unrhyw fath i'r rhai sy'n gysylltiedig â'r Cynulliad, fod yn egwyddor sylfaenol y parhawn i adeiladu arni. Ond credaf hefyd fod hyn yn berthnasol i ni pan fyddwn yn gweithio neu'n—. Fel y mae fy mhrif chwip yma wedi sôn o bryd i'w gilydd, rydym yn Aelodau'r Cynulliad 24 awr o bob diwrnod o'r wythnos a'r flwyddyn, ac ni ddylwn byth anghofio hynny. Rhaid iddi fod yn fraint ac yn anrhydedd i ni gynrychioli ein hetholwyr. Os caniateir ymddygiad gwael, yna buaswn eisiau cwestiynu'r sefydliad ei hun. Rhaid inni fynd ati i greu'r diwylliant cywir. Os oes ymddygiad amhriodol yn digwydd, neu hyd yn oed os ceir canfyddiad o ymddygiad amhriodol, rhaid i ni gael diwylliant lle mae gennym y dulliau cywir ar waith yma, a'r gefnogaeth, fel nad oes neb yn teimlo na allant leisio cwyn.
Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn croesawu nodau'r polisi urddas a pharch, gan chwalu'r rhwystrau i'r rhai a fyddai'n dymuno mynegi pryder. Mae'n hanfodol fod unrhyw un sy'n teimlo eu bod wedi wynebu aflonyddu neu ymddygiad amhriodol yn teimlo wedi'u grymuso. Mae grymuso'n allweddol. Mae hyder yn y system hefyd yn bwysig er mwyn annog pobl i fynegi eu pryder pan nad yw rhywbeth yn iawn, boed yn ganfyddedig neu'n wirioneddol. Mae'r polisi hwn yn darparu gweithdrefn glir a chyfrinachol ac yn amlinellu systemau y credaf y dylai pobl allu ymddiried ynddynt.
Fe ddywedaf hyn, er hynny: rwyf wedi bod yn siomedig tu hwnt, a byddaf yn ysgrifennu at y BBC, a gofynnwyd i mi gan aelodau o fy staff fy hun—. Credaf fod arolwg wedi ei anfon gan y BBC at bob aelod o staff Aelodau'r Cynulliad, ac mae'r cwestiynau yno'n rhai cyffredin, ac mae rhai ohonynt, mewn gwirionedd, yn ymwthgar yn fy marn i. Rwy'n teimlo mewn gwirionedd ei fod wedi peri tramgwydd a gofid i rai aelodau o staff, ac rwy'n teimlo bod angen i'r BBC eu hunain edrych i mewn ar eu sefydliad eu hunain, oherwydd os ydym yn mynd i gael diwylliant o ymddiriedaeth a gonestrwydd ac ymddygiad priodol, rwy'n siomedig iawn ynghylch natur a chywair yr arolwg a aeth allan, a byddaf yn ysgrifennu at y BBC. Nid oes systemau cymorth ar waith mewn perthynas â'r arolwg penodol hwnnw, ac mae rhai o'r cwestiynau yn mynd yn rhy bell yn fy marn i. Felly, roeddwn am gofnodi hynny oherwydd byddaf yn ysgrifennu ar ran y grŵp. Diolch.
Rydw i'n codi i gefnogi'r cynnig yma i gymeradwyo polisi urddas a pharch y Cynulliad. Mae e'n gyfraniad pwysig at roi fwy o eglurder i ni ar nifer o agweddau pwysig, hynny yw beth yw disgwyliadau'r Cynulliad Cenedlaethol yma o unrhyw un sy'n ymwneud â'r sefydliad, beth yw ymddygiad amhriodol, beth i'w wneud os ŷch chi am wneud cwyn ynglŷn ag achos a beth yw'r gweithdrefnau perthnasol, a sut hefyd, wrth gwrs, y bydd achwynwyr, tystion a'r rhai sydd â chŵyn yn eu herbyn nhw yn cael eu diogelu o fewn y prosesau yma. Mae e i gyd yn gyfraniad pwysig, yn fy marn i, at fater pwysig i ni fel sefydliad. Ond mae angen, rydw i'n meddwl hefyd, taro nodyn o rybudd fan hyn. Un cam bychan yw'r polisi yma mewn taith lawer iawn yn hirach, a pheidied neb â meddwl y gall un ddogfen bolisi fel hyn fod yn ddigonol, ac y gall y Cynulliad wedyn symud ymlaen yn ei sgil. Mae yna broses ehangach ar waith fan hyn, ac fel y cyfeiriodd Cadeirydd y pwyllgor safonau, mae'r pwyllgor hwnnw yn gwneud llawer o'r gwaith yna ar hyn o bryd.
Nawr, mae'r dystiolaeth rŷm ni fel pwyllgor safonau wedi ei chael wedi bod yn sobreiddiol, ac wedi gwneud inni sylweddoli cymaint o waith sydd yna sydd angen ei wneud. Fe welsom ni'r wythnos yma, wrth gwrs, adroddiadau am y ffigurau brawychus o Brifysgol Caerdydd, a oedd yn dweud stori wahanol iawn, efallai, i'r canfyddiad sydd gan nifer o bobl ynglŷn â hyd a lled y felltith yma o aflonyddu a chamdriniaeth. Roedd e'n codi cwr y llen ar broblem sy'n llawer mwy cyffredin nag, efallai, mae nifer ohonom ni wedi ei ddychmygu, ac mae angen cydnabod, yn fy marn i, fod Prifysgol Caerdydd wedi bod yn rhagweithiol yn gosod y platfform ar-lein yma yn ei le er mwyn cofnodi achosion o gam-drin ac o aflonyddu.
Fe amlygwyd hon yn enghraifft inni yn ein tystiolaeth fel pwyllgor safonau, ac, yn sicr, rydw i'n meddwl ei fod yn rhywbeth y dylem ni fod yn ei ystyried fel opsiwn posib i ni fan hyn yn y Cynulliad, i ddatblygu cyfrwng o'r fath hefyd, oherwydd, fel y polisi parch ac urddas sydd o'n blaenau ni heddiw, mi fyddai fe, o bosib, yn un ffordd arall o fynd i'r afael â ac o daclo'r broblem yma. Oherwydd po fwyaf o gyfleoedd a chyfryngau sydd yna i godi, nodi a chofrestru’r materion yma, yna'r mwyaf tebygol yw hi y bydd dioddefwyr a thystion yn dod ymlaen, ac, yn sgil hynny, wrth gwrs, y mwyaf tebygol yw hi y byddan nhw wedyn, yn eu tro, yn cael y cymorth a'r gefnogaeth sydd eu hangen arnyn nhw, ac wedyn, wrth gwrs, yn sgil hynny, y mwyaf tebygol yw hi y medrwn ni fynd i'r afael â'r broblem yma a chreu diwylliant go iawn o barch ac urddas, nid dim ond ar bapur mewn polisi, nid dim ond o fewn y Cynulliad fel sefydliad, ond, wrth gwrs, ar draws cymdeithas yn ehangach.
I support this motion to agree the Assembly's dignity and respect policy. It is an important contribution to providing greater clarity on a number of aspects of important issues, that is what the expectations of the National Assembly for Wales are of anyone who is involved with the institution, what constitutes inappropriate behaviour, what you should do if you want to make a complaint about a particular case, and what the procedures are, and also, of course, how complainants, witnesses and those who are complained against are safeguarded within these processes. It’s all an important contribution, in my view, to an important issue for us as an institution. But I also think that we need to strike a note of caution here. This policy is one small step on a far longer journey, and nobody should think that one policy document like this one can be sufficient, and that the Assembly can simply move on. There is a broader process at play here, and as the Chair of the standards committee mentioned, that committee is currently doing much of that work as we speak.
Now, the evidence that we as a standards committee have gathered has been sobering, and has made us realise just how much work there is to be done in this area. We saw this week, of course, reports about the frightening figures from Cardiff University, which stated a very different story to the perception that many people have about the extent of this terrible issue of abuse and harassment. It’s raised the curtain on a problem that is far more common than many of us had imagined, and we need to recognise, in my view, that Cardiff University has been proactive in providing this online platform in order to record cases of harassment and abuse.
This was highlighted in our evidence as a standards committee, and I certainly believe that it is something that we should be considering as a possible option for us here in the Assembly, to develop such as a medium, because, like the dignity and respect policy before us today, it would possibly be one other approach of tackling this problem, because the more opportunities there are to raise and to record these issues, then the more likely it is that victims and witnesses will come forward. And in light of that, of course, it is more likely that they, in turn, will be given the support that they need, and then, of course, in light of that, it is more likely that we will be able to tackle this problem and to create a real culture of dignity and respect, not just on paper in policy form, not just within the Assembly as an institution, but, of course, across broader society too.
I've no difficulty with signing up to the first three paragraphs of the aims of this dignity and respect policy. Of course everybody should feel safe, respected and comfortable when they engage with the National Assembly, and people who work here should feel safe, respected and comfortable in their working environment. I also agree that the culture of the Assembly is diverse and inclusive.
But I do want to sound a cautionary note about the vagueness of some of the wording of this policy, and also the purported reach to us all as Assembly Members acting as private individuals, even, for example on holiday, or in any private situation, actually. I think we should be very careful about what we're doing here. If we are going to put ourselves in a position where, outsiders, as Janet Finch-Saunders has pointed out so far, can engage in purported acts of surveillance—this can be done clandestinely as well, not just openly, as she described, and we are, therefore, in all our doings in private life, whether it's after a few drinks in the pub or in a restaurant, or whether it's even in one's own private home, which might be bugged, telling a joke that might potentially give offence to somebody who can then make a complaint—this is potentially an instrument of oppression.
Now, I'll give one very topical example. Professor Richard Lebow, who is a professor of international political theory at King's College London, is currently being investigated by the International Studies Association because he made the mistake, at one of their conferences last week, I think it was, of getting into a crowded lift, and when he was asked, 'What floor do you want?', he said, 'Ladies' lingerie'. Now, this was then made the subject of a complaint by a professor of gender studies at some mid-western—I think—American university. He, now, is at risk of having his professional career undermined, perhaps even destroyed, because somebody has a grudge against him, or his purported or assumed political orientation.
Now, if we interpret the terms of this dignity and respect policy proportionately and sensibly, of course we're not going to put ourselves at risk, but I am troubled by recent decisions. And I won't go into the individual case, but I spoke about it in the debate on the standards committee report the week before last, or two or three weeks ago. I do think that we have to refine this statement so that we impose some test of reasonableness into the offence that we are creating. Of course, I don't want to adversely affect the dignity of others by anything that I do or say, but I'm not in control of how other people are going to be affected by what I say. Somebody might unreasonably take offence at something that I've said, and that could give rise to a disciplinary complaint, and that could apply to every single person, not only somebody who is a Member of this Assembly, but everybody who works here or comes into contact with us in an official capacity. And in that respect, I do believe that there are serious issues here, of freedom of speech, of privacy—which are both protected by the European convention on human rights, and other human rights legislation—and I do believe that we've not given sufficient care and attention to this issue by drafting these broad general statements of principle without any limitation, and applying them to us in our daily lives, 24/7, as Paul Davies has pointed out previously. Therefore, I would just add a note of caution, without wishing to oppose the policy document, that we should introduce some test of reasonableness and proportionality into what we're doing.
Nid wyf yn cael unrhyw anhawster i ymrwymo i dri pharagraff cyntaf yr amcanion yn y polisi urddas a pharch hwn. Wrth gwrs y dylai pawb deimlo'n ddiogel, yn gyfforddus a chael eu parchu pan fyddant yn ymwneud â'r Cynulliad Cenedlaethol, a dylai pobl sy'n gweithio yma deimlo'n ddiogel ac yn gyfforddus, a chael eu parchu yn eu hamgylchedd gwaith. Rwy'n cytuno hefyd fod diwylliant y Cynulliad yn amrywiol a chynhwysol.
Ond rwyf am leisio gair o rybudd ynghylch amhendantrwydd peth o eiriad y polisi hwn, a hefyd ei gyrhaeddiad honedig i bawb ohonom fel Aelodau Cynulliad yn gweithredu fel unigolion preifat, hyd yn oed ar wyliau er enghraifft, neu mewn unrhyw sefyllfa breifat mewn gwirionedd. Credaf y dylem fod yn ofalus iawn ynglŷn â'r hyn yr ydym yn ei wneud yma. Os rhown ein hunain mewn sefyllfa lle y gall pobl o'r tu allan, fel y mae Janet Finch-Saunders wedi nodi'n barod, ymgymryd â gweithredoedd honedig o wyliadwriaeth—gellir gwneud hyn yn gudd yn ogystal, nid yn unig yn agored, fel y disgrifiodd, ac rydym ni, felly, yn ein holl ymwneud mewn bywyd preifat, boed ar ôl ychydig o ddiodydd yn y dafarn neu mewn bwyty, neu hyd yn oed yn ein cartref preifat ein hunain, a allai fod wedi ei fygio, yn dweud jôc a allai o bosibl beri tramgwydd i rywun a allai wneud cwyn—gallai hwn fod yn offeryn gormesol.
Nawr, fe rof un enghraifft amserol iawn. Mae'r Athro Richard Lebow, sy'n athro mewn theori wleidyddol ryngwladol yn King's College Llundain, ar hyn o bryd yn destun ymchwiliad gan y Gymdeithas Astudiaethau Rhyngwladol oherwydd iddo wneud y camgymeriad, yn un o'u cynadleddau yr wythnos diwethaf, rwy'n credu, o fynd i mewn i lifft gorlawn, a phan ofynnwyd iddo, 'Pa lawr ydych chi ei eisiau?', fe ddywedodd, 'Dillad isaf menywod'. Nawr, cafodd hyn ei wneud yn destun cwyn gan athro astudiaethau rhywedd yn un o brifysgolion gorllewin canol America, rwy'n credu. Mae bellach mewn perygl o gael ei yrfa broffesiynol wedi'i thanseilio, neu hyd yn oed ei dinistrio efallai am fod rhywun yn dal dig tuag ato, neu ei duedd wledidyddol ganfyddedig neu ragdybiedig.
Nawr, os ydym yn dehongli termau'r polisi urddas a pharch hwn yn gymesur ac yn synhwyrol, wrth gwrs nad ydym yn mynd i roi ein hunain mewn perygl, ond mae penderfyniadau diweddar yn fy mhoeni. Ac nid wyf am fanylu ar yr achos unigol, ond siaradais amdano yn y ddadl ar adroddiad y pwyllgor safonau yr wythnos cyn diwethaf, neu ddwy neu dair wythnos yn ôl. Rwy'n credu bod yn rhaid inni fireinio'r datganiad hwn fel ein bod yn gosod rhyw brawf rhesymoldeb ar y drosedd yr ydym yn ei chreu. Wrth gwrs, nid wyf am amharu ar urddas pobl eraill drwy unrhyw beth a wnaf neu a ddywedaf, ond nid wyf yn rheoli sut yr effeithir ar eraill gan yr hyn a ddywedaf. Gallai rhywun deimlo sarhad afresymol ynglŷn â rhywbeth a ddywedais, a gallai arwain at gŵyn ddisgyblu, a gallai hynny fod yn berthnasol i bob unigolyn, nid yn unig i rywun sy'n Aelod o'r Cynulliad hwn, ond pawb sy'n gweithio yma neu'n dod i gysylltiad â ni yn swyddogol. Ac yn hynny o beth, rwy'n credu bod problemau difrifol yma, ynghylch rhyddid i lefaru, ynghylch preifatrwydd—caiff y ddau eu gwarchod gan y confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol a deddfwriaeth hawliau dynol eraill—a chredaf nad ydym wedi rhoi digon o ofal a sylw i'r mater hwn drwy ddrafftio'r datganiadau cyffredinol eang hyn o egwyddor heb unrhyw gyfyngiad, a'u cymhwyso i ni yn ein bywydau bob dydd, 24 awr y dydd bob dydd, fel y mae Paul Davies wedi nodi'n flaenorol. Felly, hoffwn ychwanegu gair o rybudd, heb ddymuno gwrthwynebu'r ddogfen bolisi, y dylem gyflwyno rhyw brawf rhesymoldeb a chymesuredd i'r hyn a wnawn.
I speak this afternoon on behalf of the Labour group, and I just want to place on record our thanks to the Standards of Conduct Committee for producing the dignity and respect policy before us. The Labour group strongly supports the strengthened measures, which set out to protect everyone who works in our National Assembly or, indeed, engages with Members and with their staff.
We believe that the strengthened support mechanisms and procedures are clear, comprehensive and appropriate for all concerned. We also very much welcome the way in which this policy has been developed in close partnership with staff, with Members and, indeed, with those with expertise in this field. Their views and experience have been invaluable in shaping this new policy. However, as other contributors have noted, this debate is about more than a vote on a document this afternoon. Crucially, it is about how we, as Members, staff and as an institution embed the principles of dignity and respect in everything that we do.
As a group, we will soon be taking up dignity and respect training to help further embed this policy into our work, and I know that other groups will also be engaging in a similar way. We look forward to working together with others across the Assembly, as the policy is rolled out and developed, to ensure that it continues to meet the important objectives that have been set out today.
Dirprwy Lywydd, we want to see everyone treated with dignity and respect, and that is why we will be supporting this policy today.
Rwy'n siarad y prynhawn yma ar ran y grŵp Llafur, a hoffwn gofnodi ein diolch i'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad am gynhyrchu'r polisi urddas a pharch sydd ger ein bron. Mae'r grŵp Llafur yn cefnogi'n gryf y mesurau a gryfhawyd i ddiogelu pawb sy'n gweithio yn ein Cynulliad Cenedlaethol neu'n wir, sy'n ymgysylltu ag Aelodau a'u staff.
Credwn fod y mecanweithiau cymorth a'r gweithdrefnau cryfach yn glir, yn gynhwysfawr ac yn briodol i bawb. Rydym hefyd yn croesawu'n fawr y ffordd y datblygwyd y polisi mewn partneriaeth agos gyda staff, gydag Aelodau ac yn wir, gyda'r rhai sydd ag arbenigedd yn y maes hwn. Mae eu barn a'u profiad wedi bod yn amhrisiadwy wrth lunio'r polisi newydd hwn. Fodd bynnag, fel y mae cyfranwyr eraill wedi nodi, mae'r ddadl hon yn ymwneud â mwy na phleidlais ar ddogfen y prynhawn yma. Yn hanfodol, mae'n ymwneud â sut yr ydym ni, fel Aelodau, staff ac fel sefydliad yn ymgorffori egwyddorion urddas a pharch ym mhopeth a wnawn.
Fel grŵp, byddwn yn ymgymryd â hyfforddiant urddas a pharch er mwyn helpu i ymgorffori'r polisi hwn ymhellach yn ein gwaith, a gwn y bydd grwpiau eraill hefyd yn cymryd rhan mewn ffordd debyg. Rydym yn edrych ymlaen at gydweithio ag eraill ar draws y Cynulliad, wrth i'r polisi gael ei gyflwyno a'i ddatblygu, er mwyn sicrhau y bydd yn parhau i gyflawni'r amcanion pwysig a nodwyd heddiw.
Ddirprwy Lywydd, rydym eisiau gweld pawb yn cael eu trin ag urddas a pharch, a dyna pam y byddwn yn cefnogi'r polisi hwn heddiw.
Thank you very much. I have a number of speakers in this. I'm not going to be able to get many more of you in, but I will take two more speakers. So, I'll take Siân Gwenllian.
Diolch yn fawr iawn. Mae gennyf nifer o siaradwyr ar hyn. Nid wyf yn mynd i allu cynnwys llawer mwy ohonoch chi, ond fe gymeraf ddau siaradwr arall. Felly, fe gymeraf Siân Gwenllian.
Diolch yn fawr iawn. Mae'r diffiniad o ymddygiad amhriodol yn cael ei gynnwys yn y polisi urddas a pharch, ac mae o'n cynnwys aflonyddu, aflonyddu rhywiol, bwlio, bygwth, a gwahaniaethu anghyfreithlon. O edrych yn benodol ar ymddygiad rhywiol amhriodol, y diffiniad ydy:
'ymddygiad nas dymunwyd o natur rywiol tuag at rywun arall…Gall ymddygiad "o natur rywiol"…gynnwys, er enghraifft, awgrymiadau rhywiol annerbyniol…jôcs rhywiol, arddangos ffotograffau neu luniau pornograffig, gofyn am ffafrau rhywiol',
ac yn y blaen. Hynny yw, mae o'n ddiffiniad eang, ac yn ehangach nag ymddygiad corfforol yn unig. Rŵan, rydw i'n croesawu'r diffiniad yma yn fawr iawn, ac yn croesawu'r polisi yn gyffredinol, ond rhaid dweud, fel y mae eraill wedi ei ddweud, mai cam cyntaf i'r cyfeiriad iawn ydy hyn heddiw.
Mae'n hollol amlwg bod angen newid diwylliannol radical ar draws cymdeithas yng Nghymru, ac rydw i yn galw, unwaith eto, ar Lywodraeth Cymru i gynnal arolwg cenedlaethol a sgwrs genedlaethol ar aflonyddu rhywiol a thrais rhywiol. Byddai hynny yn codi proffil y broblem, yn gyfrwng i adael i ddioddefwyr wybod bod Llywodraeth Cymru a'r Cynulliad Cenedlaethol ar eu hochr nhw, a hefyd yn ffordd o egluro beth ydy natur aflonyddu, beth ydy'r gwahanol elfennau, a pham nad yw'n dderbyniol. Mi ddylai'r sgwrs hefyd gynnwys dulliau y dylai dioddefwyr eu defnyddio i wrthsefyll ymddygiad anfoddhaol, hynny yw, sut i ateb yn y fan a'r lle, yn ogystal â chwyno'n swyddogol ar ôl i ymddygiad ddigwydd.
Mae aflonyddu rhywiol yn digwydd ym mhob man, ac efallai bod y ffocws wedi bod, cyn belled, ar aflonyddu yn y man gwaith, ond mae'n bryd cydnabod ei fod yn digwydd ar ein strydoedd, yn ein tafarndai, yn ein mannau cymdeithasol hefyd. Mae aflonyddu rhywiol yn symptomatig o sut y mae merched yn cael eu trin yn eilradd yn y gymdeithas yma, ac mae'n rhaid cydnabod bod y continwwm o drais ac aflonyddu merched yn ymwneud â phatrymau ehangach, diwylliannol o anghydraddoldeb rhywedd. Ac yn ganolog i’r cyfan mae cynnal ac atgynhyrchu perthynas o bŵer anghyfartal. Mi fydd datrys y broblem yn dasg anferth, ac mae’n gorfod cynnwys datrysiad diwylliannol, cymdeithasol eang, ac mae hynny, yn fy marn i, yn cychwyn efo trafodaeth genedlaethol. Mae’n cynnwys edrych ar y byd addysg i newid ymddygiad. Mae angen inni gychwyn o’r oedran cynnar, gan ddysgu plant a phobl ifanc am berthynas iach, a darparu addysg ryw gynhwysfawr ac ymrwymo i gyflwyno addysg orfodol a chynhwysfawr am ryw a pherthynas iach yn ein hysgolion cyn gynted ag y bo modd.
Mae hefyd angen inni greu gofod lle y mae’n bosibl i unigolion drafod y materion yma’n agored ac yn hyderus, ac y mae agwedd ragweithiol Prifysgol Caerdydd, er enghraifft, wrth greu llwyfan i adrodd am achosion o gam-drin, yn esiampl y dylai sefydliadau eraill ei dilyn. Y mwyaf o gyfleoedd i adrodd am achosion o’r fath, y mwyaf tebygol yw hi y bydd dioddefwyr yn dod ymlaen ac yn derbyn y gefnogaeth sydd ei hangen arnyn nhw. Mae hynny, yn ei dro, yn ei gwneud yn fwy tebygol y gallwn ni greu diwylliant o barch ac urddas yng ngwir ystyr y gair, ac nid yn unig yn y Cynulliad Cenedlaethol yma ond ar draws cymdeithas gyfan.
Rydw i'n meddwl y bydd Jane Hutt yn sôn, mewn ychydig, am ddatblygiad newydd, ac fe fyddaf i’n croesawu cydweithio efo Aelodau benywaidd eraill yn y Siambr yma, nid yn unig i drafod y polisi yma yn ehangach, ond er mwyn trafod materion yn ymwneud â rhywedd yn gyffredinol er mwyn—
Thank you very much. The definition of inappropriate behaviour is included in the dignity and respect policy, and it includes harassment, sexual harassment, bullying, threatening behaviour, and illegal discrimination. In looking at inappropriate sexual behaviour, the definition is:
'unwanted behaviour of a sexual nature towards another person…Behaviour "of a sexual nature" can cover…for example, unwelcome sexual advances…sexual jokes, displaying pornographic photographs or drawings, asking for sexual favours',
and so on and so forth. That is, it’s a broad description, and broader than simply physical behaviour alone. Now, I welcome this definition very warmly, and I welcome the policy in general terms, but I must say, as others have said, that this today is a first step in the right direction.
It is entirely clear that we need a radical change of culture across society in Wales, and I call, once again, on the Welsh Government to hold a national survey and a national conversation on sexual harassment and sexual violence. That would raise the profile of the issue, would be a means to allow victims to know that the Welsh Government and the National Assembly are on their side, and would be a means of explaining what the nature of harassment is, what the different elements are, and why it's not acceptable. The conversation should also include the means that victims should use to actually counteract this behaviour, that is, how to respond on the spot, as well as making an official complaint once that behaviour has taken place.
Sexual harassment happens everywhere, and perhaps the focus, to date, has been on harassment in the workplace, but it's time that we recognised that it happens on our streets, in our pubs, in our social areas too. Sexual harassment is symptomatic of how women are treated as second-class citizens within this society, and we must acknowledge that the continuum of violence and harassment of women relates to broader cultural patterns of gender inequality. At the centre of this is having and recreating an unequal power relationship. Resolving the problem will be a huge task, and it has to include a cultural, social solution in broad terms, and that, in my view, starts with a national conversation. It includes looking at education to change behaviour. We have to start from the early years, teaching children and young people about healthy relationships, providing comprehensive sex education, and committing to providing compulsory comprehensive education about sex and healthy relationships in our schools as soon as possible.
We also need to create a space where it's possible for individuals to discuss these issues openly and confidently. The proactive approach taken by Cardiff University in creating a platform to report cases of harassment is an example that other institutions should follow. The more opportunities there are to report such cases, then the more likely it is that victims will come forward and will receive the support that they need. That, in turn, makes it more likely that we can create a culture of dignity and respect, in the real sense of those words, and not just in the National Assembly, but across society.
I think that Jane Hutt, in a few moments, will mention a new development, and I look forward to collaborating with other female Members in this Chamber, not only to discuss this policy in broader terms, but also in discussing issues related to gender more generally—
Do you mind me taking an intervention? It's just a little one.
A oes ots gennych imi wneud ymyriad? Mae'n un bach.
Sorry, I was just finishing.
Mae'n ddrwg gennyf, roeddwn ar fin gorffen.
Just a small intervention. Thank you for taking it. You keep saying 'women'. I would like to think that—and I'm sure it does—any male employee, member of staff or—. This has to be across the gender divide, because we have to be completely open. I just wanted to put that on record.
Dim ond ymyriad bach. Diolch i chi am ei gymryd. Rydych yn cadw dweud 'menywod'. Buaswn yn hoffi meddwl bod—ac rwy'n siŵr ei fod—unrhyw gyflogeion neu aelod o staff gwrywaidd neu—. Rhaid i hyn fod ar draws y rhaniad rhwng y rhywiau, oherwydd rhaid inni fod yn gwbl agored. Roeddwn am gofnodi hynny.
Wrth gwrs, rydw i'n cytuno yn llwyr efo chi, ond mae’r ystadegau yn dweud stori glir iawn: fod merched yn llawer iawn mwy tebygol o fod wedi cael eu heffeithio gan aflonyddu a thrais. Er enghraifft, mae un o bob pedair o ferched yng Nghymru a Lloegr yn dioddef camdrin domestig; dynion 13 y cant. Felly, mae yna anghyfartaledd yna, ond nid yw hynny i ddweud, wrth gwrs, nad ydyw yn digwydd i ddynion hefyd. Fe wnaf i orffen ar y nodyn yna. Diolch.
Of course. I agree with you entirely, but the statistics tell a very clear story: that women are far more likely to be affected by harassment and violence. For example, one in four women in England and Wales suffer domestic abuse. With men, it's 13 per cent. So, there is a disparity there, and that's not to say that it doesn't happen to men too. I will finish on that note. Thank you.
Okay. Thank you. And seeing as Jane Hutt has been mentioned, Jane Hutt. [Laughter.]
Iawn. Diolch. A chan fod Jane Hutt wedi'i chrybwyll, Jane Hutt. [Chwerthin.]
Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I welcome this debate today on dignity and respect, recognising the role of the Standards of Conduct Committee bringing us to this point where the whole Assembly has the opportunity to endorse the dignity and respect statement? I'm glad that you recognise this, Jayne Bryant, as Chair of the committee, as open for review and development, and learning from this debate and ongoing evidence to the committee. And as you said, it's a step in the right direction as a path towards meaningful change and our shared learning, of course, in this Assembly. I'm glad that the Llywydd has mentioned the training available, which I understand some of you have undertaken—awareness raising on dignity and respect. I hope we can secure cross-party agreement from all Assembly Members to take this up. That would be a real demonstration of commitment.
It's appropriate that we're debating this statement this week, following the statement made by Julie James yesterday on the International Day Against Homophobia, Biphobia and Transphobia, and also the attention drawn by Jack Sargeant to Mental Health Awareness Week, when he said we must all work together to find solutions to help people suffering with mental health issues. All this is part of us learning and living the dignity and respect agenda here in this Assembly.
We know how much more we need to do on all fronts, as Vikki Howells has said—as individuals, as elected Members, as employers, we must make this a priority. I also think we can learn from other institutions like Cardiff University. It was good to hear from Gwyneth Sweatman from NUS Wales about how effective this new online system has been to enable students to report incidents of assault and violence—it has seen 101 student-reported incidents since last October. We can learn from those others, where we can see that this new online system has inspired confidence, confidence to enable people to report complaints, and that's what we need here.
I'm particularly concerned to support the statement in light of our need as an Assembly to be at the forefront of promoting equality of opportunity for all, with a kinder politics, free from discrimination, inappropriate behaviour and harassment. Mary Beard, in her 'Women and Power' manifesto, reminds us of opportunities that I believe we have here in the Assembly to change our political culture, so that we can be more proactive about the kind of Assembly we have here. She suggests that means thinking about power differently. It means decoupling it from public prestige. It means thinking collaboratively about the power of followers, not just leaders. What I have in mind is the ability to make a difference to the world, and the right to be taken seriously, together and as individuals.
Siân Gwenllian has helpfully suggested a national conversation on sexual harassment. Welsh Government is undertaking a gender review. We know from the #MeToo campaign that brave women have been speaking up around the world. As Catherine Fookes has said, the #MeToo campaign is empowering this. This is a time to move forward towards a society that is equal, and where women can be free of gratuitous sexism, or worse.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi groesawu'r ddadl hon heddiw ar urddas a pharch, gan gydnabod rôl y Pwyllgor Safonau Ymddygiad yn ein dwyn at y pwynt hwn lle mae cyfle i'r Cynulliad cyfan ategu'r datganiad urddas a pharch? Rwy'n falch eich bod yn cydnabod hwn, Jayne Bryant, fel Cadeirydd y pwyllgor, fel rhywbeth sy'n agored ar gyfer ei adolygu a'i ddatblygu, gan ddysgu o'r ddadl hon a'r dystiolaeth barhaus i'r pwyllgor. Ac fel y dywedoch chi, mae'n gam i'r cyfeiriad cywir fel llwybr tuag at newid ystyrlon a chyd-ddysgu, wrth gwrs, yn y Cynulliad hwn. Rwy'n falch fod y Llywydd wedi sôn am yr hyfforddiant sydd ar gael, a deallaf fod rhai ohonoch wedi'i gael—codi ymwybyddiaeth ynghylch urddas a pharch. Gobeithio y gallwn sicrhau cytundeb trawsbleidiol gan holl Aelodau'r Cynulliad i gyflawni'r hyfforddiant hwn. Byddai hynny'n dangos ymrwymiad go iawn.
Mae'n briodol ein bod yn trafod y datganiad hwn yr wythnos hon, yn dilyn y datganiad a wnaed gan Julie James ddoe ar y Diwrnod Rhyngwladol yn erbyn Homoffobia, Deuffobia a Thrawsffobia a'r sylw hefyd a dynnodd Jack Sargeant at Wythnos Ymwybyddiaeth Iechyd Meddwl, pan ddywedodd fod yn rhaid i bawb ohonom weithio gyda'n gilydd i ddod o hyd i atebion i helpu pobl sy'n dioddef problemau iechyd meddwl. Mae hyn oll yn rhan o'n hymdrech i ddysgu a byw agenda urddas a pharch yma yn y Cynulliad.
Rydym yn gwybod faint mwy sydd angen ei wneud ym mhob ffordd, fel y dywedodd Vikki Howells—fel unigolion, fel Aelodau etholedig, fel cyflogwyr, rhaid inni wneud hyn yn flaenoriaeth. Credaf hefyd y gallwn ddysgu gan sefydliadau eraill fel Prifysgol Caerdydd. Roedd yn dda clywed gan Gwyneth Sweatman o Undeb Cenedlaethol Myfyrwyr Cymru ynglŷn â pha mor effeithiol y mae'r system ar-lein newydd wedi bod i alluogi myfyrwyr i adrodd am achosion o drais ac ymosodiadau—mae 101 o ddigwyddiadau wedi'u cofnodi gan fyfyrwyr ers mis Hydref diwethaf. Gallwn ddysgu gan yr eraill hynny, lle y gallwn weld bod y system ar-lein newydd hon wedi meithrin hyder, hyder i alluogi pobl i adrodd cwynion, a dyna sydd ei angen arnom yma.
Rwy'n arbennig o awyddus i gefnogi'r datganiad yng ngoleuni ein hangen fel Cynulliad i fod ar flaen y gad yn hyrwyddo cyfle cyfartal i bawb, gyda gwleidyddiaeth fwy caredig, yn rhydd rhag gwahaniaethu, ymddygiad amhriodol ac aflonyddu. Mae Mary Beard, yn ei maniffesto 'Women and Power', yn ein hatgoffa am gyfleoedd sydd gennym yma yn y Cynulliad yn fy marn i i newid ein diwylliant gwleidyddol, fel y gallwn fod yn fwy rhagweithiol ynghylch y math o Gynulliad sydd gennym yma. Mae hi'n awgrymu bod hynny'n golygu meddwl am bŵer mewn ffordd wahanol. Mae'n golygu ei ddatgysylltu o fri cyhoeddus. Mae'n golygu meddwl yn gydweithredol am bŵer dilynwyr, nid arweinwyr yn unig. Yr hyn sydd gennyf mewn golwg yw'r gallu i wneud gwahaniaeth i'r byd, a'r hawl i gael ein cymryd o ddifrif, gyda'n gilydd ac fel unigolion.
Mae Siân Gwenllian wedi gwneud awgrym buddiol ynglŷn â sgwrs genedlaethol ar aflonyddu rhywiol. Mae Llywodraeth Cymru yn cynnal adolygiad rhywedd. Gwyddom o'r ymgyrch #MeToo fod menywod dewr wedi bod yn codi llais o amgylch y byd. Fel y dywedodd Catherine Fookes, mae'r ymgyrch #MeToo yn grymuso hyn. Mae hon yn adeg i symud ymlaen tuag at gymdeithas sy'n gyfartal, a lle y gall menywod fod yn rhydd o rywiaeth fympwyol, neu waeth.
I thank the Member for giving way, and I regret this debate is only for half an hour, because there's so much to say on this issue. But I wondered if she was aware of the cross-party working group in Westminster that's recommended that the role of an independent sexual violence adviser should be set up, bearing in mind that sexual harassment and sexual violence should be dealt with by a trained sexual violence adviser in a procedure that's separate from complaints about other forms of inappropriate behaviour. I wondered if the Member was taking that recommendation into account when she was talking about those campaigns.
Diolch i'r Aelod am ildio, a gresynaf nad yw'r ddadl hon yn hwy na hanner awr o hyd, oherwydd mae llawer i'w ddweud ar y mater hwn. Ond tybed a oedd hi'n ymwybodol o'r gweithgor trawsbleidiol yn San Steffan sydd wedi argymell y dylid sefydlu swydd cynghorydd annibynnol ar drais rhywiol, gan gadw mewn cof y dylai cynghorydd wedi'i hyfforddi mewn trais rhywiol ymdrin ag aflonyddu a thrais rhywiol mewn gweithdrefn ar wahân i gwynion am fathau eraill o ymddygiad amhriodol. Tybed a oedd yr Aelod yn ystyried yr argymhelliad hwnnw pan oedd yn sôn am yr ymgyrchoedd hynny.
I think that's something as well that the Standards of Conduct Committee can take forward. But, as Siân Gwenllian helpfully previewed an announcement that I'm making today, we are seeking to establish a new cross-party group on women's equality to help move this agenda forward, and obviously taking on board that kind of evidence, of a very powerful Women and Equalities Committee in Westminster, chaired by Maria Miller. We want to support the work on the Standards of Conduct Committee on dignity and respect, and make sure that this Assembly and Government are once more leading the way on equality of opportunities and equality of outcome in Wales.
The key message, I think, is that we need to ensure that our policy and procedures are in place, that people are confident about it across the whole of the Assembly and those we represent and serve. Those must be in place, and then we must all be held to account.
Credaf fod hynny hefyd yn rhywbeth y gall y Pwyllgor Safonau Ymddygiad fwrw ymlaen ag ef. Ond gan fod Siân Gwenllian yn ddefnyddiol iawn wedi rhoi rhagolwg o gyhoeddiad rwy'n ei wneud heddiw, rydym yn ceisio sefydlu grŵp trawsbleidiol newydd ar gydraddoldeb menywod i helpu i symud yr agenda hon yn ei blaen, ac yn amlwg gan ystyried tystiolaeth o'r fath am Bwyllgor Menywod a Chydraddoldebau pwerus iawn yn San Steffan a gadeirir gan Maria Miller. Rydym am gefnogi gwaith y Pwyllgor Safonau Ymddygiad ar urddas a pharch, a gwneud yn siŵr fod y Cynulliad a'r Llywodraeth unwaith eto yn arwain y ffordd ar gyfle cyfartal a chydraddoldeb canlyniadau yng Nghymru.
Y neges allweddol, rwy'n meddwl, yw bod angen inni sicrhau bod ein polisïau a'n gweithdrefnau ar waith, fod pobl yn hyderus yn ei gylch ar draws y Cynulliad cyfan a'r rhai rydym yn eu cynrychioli a'u gwasanaethu. Rhaid i hynny fod yn ei le, ac yna rhaid i bawb ohonom gael ein dwyn i gyfrif.
Thank you very much. I now call on Jayne Bryant to reply to the debate.
Diolch yn fawr iawn. Galwaf yn awr ar Jayne Bryant i ymateb i'r ddadl.
Diolch, Deputy Llywydd. Thank you very much to everybody who's spoken today. I really do appreciate all of your contributions, and I encourage all Members of this Chamber to engage with the committee's work over the coming months to ensure that no inappropriate behaviour has any place in this Assembly. Again, as I've said, and a number of you have picked up on, it is really a positive step in the right direction, but again, I must underline this is really a starting point, and there is still much to be done. The committee's work is ongoing, and Members will be kept updated. The next step will be to publish the Standards of Conduct Committee's report, which we aim to do, hopefully before the summer recess.
I'd like to, firstly, thank the Llywydd for her comments and her strong support to get this right throughout the whole process. It's really important that she's on board and very keen to do this. As the Llywydd said in her contribution, it's not just about the policy and complaints procedure that we have in place; it's about the culture of the organisation and how we respond to allegations that will make the difference, and those issues will be an ongoing challenge. And the Standards of Conduct Committee, as I said, will continue to look at that and those issues.
Janet Finch-Saunders, I'm very grateful for your comments and strong support, and your strong commitment to stamping out any question of inappropriate behaviour. It's crucial that people have confidence in that procedure. So, thank you. Llyr, there's an opportunity to thank you and other committee members for all your support, because we are a cross-party committee, and I appreciate you underlining how this is important work and part of our ongoing work, because it's certainly part of a wider piece of work that we will be doing.
Neil Hamilton, thank you for your comments and your support on this policy. I'd just like to say that the standards commissioner is independent and he investigates any complaints as a first port of call. Vikki Howells, thank you again for your support, and you mentioned in that the dignity and respect training that I and the Llywydd and the Deputy Llywydd have undertaken and, I think, other Members. I would like to see as many Members, if not all Members, really, doing this really, really important training. So, I think that's something that we should, importantly, make time for.
Siân, as you've said, the definition is clear in the policy and your contribution highlighted the wider context that must be addressed and you've mentioned that national conversation, and I really look forward to working with you and seeing how the committee can take part in that as well. Jane Hutt, you mentioned that we all have to live with dignity and respect and we all have to lead with it as an agenda, and we do really need to be doing that in the Assembly. I welcome the setting up of the cross-party group, and I look forward to working with you, as I'm sure the standards committee will be as well. Thank you to Julie Morgan for her intervention, because I'm sure that the points that you've raised will be looked at in the wider context of the Assembly's work and the standards committee's work.
So, just thank you to everybody who's made a comment today and it is an important step forward. This is a responsibility on all of us and I urge all Members to support this today. Thank you.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch yn fawr iawn i bawb sydd wedi siarad heddiw. Rwy'n gwerthfawrogi eich cyfraniadau i gyd yn fawr iawn, ac rwy'n annog pob Aelod o'r Siambr hon i ymwneud â gwaith y pwyllgor dros y misoedd nesaf i sicrhau nad oes lle o gwbl i unrhyw ymddygiad amhriodol yn y Cynulliad hwn. Unwaith eto, fel y dywedais, ac fel y mae nifer ohonoch wedi sôn, mae'n gam cadarnhaol i'r cyfeiriad iawn, ond unwaith eto, rhaid imi bwysleisio mai man cychwyn yw hwn mewn gwirionedd, ac mae llawer i'w wneud eto. Mae gwaith y pwyllgor yn parhau, a bydd yr Aelodau yn cael y wybodaeth ddiweddaraf. Y cam nesaf fydd cyhoeddi adroddiad y Pwyllgor Safonau Ymddygiad, a bwriadwn wneud hynny cyn toriad yr haf gobeithio.
Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i'r Llywydd am ei sylwadau a'i chefnogaeth gref i gael hyn yn iawn drwy gydol y broses. Mae'n bwysig iawn ei bod hi'n gefnogol ac yn awyddus iawn i wneud hyn. Fel y dywedodd y Llywydd yn ei chyfraniad, mae'n ymwneud â mwy na'r polisi a'r weithdrefn gwyno sydd gennym ar waith; mae'n ymwneud â diwylliant y sefydliad a'r modd y byddwn yn ymateb i honiadau a fydd yn gwneud y gwahaniaeth, a bydd y materion hynny'n her barhaus. Ac fel y dywedais, bydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad yn parhau i edrych ar hynny ac ar y materion hynny.
Janet Finch-Saunders, diolch yn fawr i chi am eich sylwadau a'ch cefnogaeth gref, a'ch ymrwymiad cryf i ddileu unrhyw ymddygiad amhriodol. Mae'n hanfodol fod gan bobl hyder yn y weithdrefn honno. Felly, diolch i chi. Llyr, dyma gyfle i ddiolch i chi ac aelodau eraill y pwyllgor am eich holl gefnogaeth, gan mai pwyllgor trawsbleidiol ydym ni, ac rwy'n gwerthfawrogi'r ffaith eich bod wedi tanlinellu pa mor bwysig yw'r gwaith hwn a'i fod yn rhan o'n gwaith parhaus, oherwydd yn sicr, rhan ydyw o waith ehangach y byddwn yn ei wneud.
Neil Hamilton, diolch i chi am eich sylwadau a'ch cefnogaeth i'r polisi hwn. Hoffwn ddweud bod y comisiynydd safonau yn annibynnol ac mae'n ymchwilio i unrhyw gwynion fel cam cyntaf. Vikki Howells, diolch i chi unwaith eto am eich cefnogaeth, ac fe sonioch chi am yr hyfforddiant urddas a pharch rwyf fi a'r Llywydd a'r Dirprwy Lywydd, ac Aelodau eraill, rwy'n credu, wedi'i gael. Hoffwn weld cynifer o Aelodau, os nad yr holl Aelodau, mewn gwirionedd, yn cael yr hyfforddiant gwirioneddol bwysig hwn mewn gwirionedd. Felly, credaf fod hynny'n rhywbeth y mae'n bwysig inni wneud amser ar ei gyfer.
Siân, fel rydych wedi dweud, mae'r diffiniad yn glir yn y polisi ac roedd eich cyfraniad yn tynnu sylw at y cyd-destun ehangach sy'n rhaid rhoi sylw iddo ac fe sonioch am y drafodaeth genedlaethol, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr at weithio gyda chi a gweld sut y gall y pwyllgor gymryd rhan yn hynny yn ogystal. Jane Hutt, fe sonioch chi fod yn rhaid i bawb ohonom fyw gydag urddas a pharch ac mae'n rhaid i bawb ohonom arwain gyda hyn fel agenda, ac mae gwir angen inni wneud hynny yn y Cynulliad. Rwy'n croesawu'r ffaith bod grŵp trawsbleidiol wedi'i sefydlu, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda chi, fel y bydd y pwyllgor safonau hefyd, rwy'n siŵr. Diolch i Julie Morgan am ei hymyriad, oherwydd rwy'n siŵr y bydd y pwyntiau a godwyd gennych yn cael eu hystyried yng nghyd-destun ehangach gwaith y Cynulliad a gwaith y pwyllgor safonau.
Felly, diolch i bawb sydd wedi gwneud sylwadau heddiw ac mae'n gam pwysig ymlaen. Mae hwn yn gyfrifoldeb ar bob un ohonom, ac anogaf bob Aelod i gefnogi hyn heddiw. Diolch.
Thank you very much. As was indicated by the Llywydd in her contribution, in accordance with Standing Order 11.15, the Business Committee have decided that a vote on this motion will be taken by a recorded method and therefore this vote will be taken at voting time.
Diolch yn fawr iawn. Fel yr awgrymodd y Llywydd yn ei chyfraniad, yn unol â Reol Sefydlog 11.15, mae'r Pwyllgor Busnes wedi penderfynu y bydd pleidlais ar y cynnig hwn yn cael ei wneud drwy ddull cofnodedig ac felly cynhelir y bleidlais yn ystod yr cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Item 7 on our agenda this afternoon is a debate on a Member's legislative proposal, and I call on Rhun ap Iorwerth to move the motion on an electric vehicle charging planning Bill. Rhun.
Eitem 7 ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod, a galwaf ar Rhun ap Iorwerth i wneud y cynnig ar Fil cynllunio gwefru cerbydau trydan. Rhun.
Cynnig NDM6720 Rhun ap Iorwerth
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi cynnig am fil cynllunio gwefru cerbydau trydan.
2. Yn nodi mai diben y bil hwn fyddai:
a) gosod canllawiau cynllunio ar gyfer datblygiadau newydd, boed hwy yn adeiladau cyhoeddus neu yn dai;
b) sicrhau bod adeiladau newydd yn gorfod cynnwys pwyntiau gwefru ar gyfer cerbydau trydan;
c) ei gwneud hi’n haws i bobl allu defnyddio cerbydau trydan er mwyn lleihau allyriadau carbon.
Motion NDM6720 Rhun ap Iorwerth
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the proposal for an electric vehicle charging planning Bill.
2. Notes that the purpose of this Bill would be to:
a) introduce planning guidelines for new developments, whether they are public buildings or housing;
b) ensure that new buildings must include charging points for electric vehicles;
c) make it easier for people to use electric vehicles in order to reduce carbon emissions.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch i'r Pwyllgor Busnes am roi'r cyfle imi wneud y cynnig deddfwriaethol yma heddiw. Mi yrrais i gar trydan gyntaf yn ôl yn 2009. Yn Tsieina oeddwn i yn ffilmio yn ffatri cwmni BYD—cwmni a gafodd ei sefydlu yn 1995 yn datblygu batris, ac sy'n hawlio rŵan i fod y gwneuthurwr cerbydau trydan mwyaf yn y byd. Mi werthon nhw dros 100,000 o gerbydau trydan y llynedd, ac mae yna siawns go lew bod lot o bobl sy'n gwrando ar hyn erioed wedi clywed am BYD. Ac rydw i'n meddwl bod hynny'n nodwedd o berthynas Cymru efo cerbydau trydan.
Mae yna ddatblygiadau mawr yn digwydd yn y maes yma, ond nid ydynt yn hysbys iawn i bobl yng Nghymru. Oes, mae yna ambell gar trydan o gwmpas, ond maen nhw'n dal yn brin. Mae yna dipyn o hybrids, ond nid dyna rydym ni'n siarad amdano fo—mae'r rheini'n dal ag injans yn llosgi diesel neu betrol sy'n llygru’r amgylchedd. Ond mewn mater o ychydig ddegawdau, mi fydd hyn i gyd yn newid.
Mae yna addewidion hirdymor yn dechrau amlygu eu hunain yn barod i gael gwared ar beiriannau petrol a diesel yn llwyr. Mae llywodraethau Prydain a Ffrainc yn crybwyll 2040, er enghraifft, fel targed i anelu ato. Ond mae'r dewis i ni yng Nghymru rŵan yn glir iawn. Mi allwn ni aros i'r chwyldro cerbydau trydan ddigwydd i ni, neu mi allwn ni drio arwain y newid—paratoi y ffordd a thrio annog pobl Cymru i gadw ar y blaen i'r hyn a fydd yn anochel yn y pen draw beth bynnag. Beth rydw i'n ei gynnig ydy deddfwriaeth a fyddai'n gam pendant tuag at sicrhau y math o isadeiledd fydd ei angen i wefru'r ceir trydan, er mwyn ei gwneud hi'n haws i bobl benderfynu dewis y dechnoleg newydd yma.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I thank the Business Committee for giving me the opportunity to make this legislative proposal today. I drove my first electric car back in 2009 in China. I was filming in the BYD company factory—a company that was established in 1995 that develops batteries, and that claims to be the biggest manufacturer of electric cars in the world. They sold 100,000 electric cars last year, and there is a chance that many people listening to this haven’t heard of BYD, and I think that is characteristic or symptomatic of the relationship between Wales and electric cars.
There are major developments happening in this area, but they’re not known by people in Wales. Yes, there are some electric cars around the place, but they’re still rare. There are some hybrid cars, but we’re not talking about those today—they still have engines burning petrol and diesel that pollute the environment. But in a matter of a few decades this will all change.
There are long-term pledges starting to emerge already to get rid of the diesel and petrol engines entirely. The UK and French Governments have mentioned 2040, for example, as a target to aim for. But the choice for us in Wales is now clear. We can wait for the electric car revolution to happen to us, or we can try and lead that change—prepare the way, and try to encourage the people of Wales to take a lead on this, which will be inevitable anyway, ultimately. What I’m proposing is legislation that would be a step forward towards ensuring the kind of infrastructure that we will need to charge these electric vehicles, in order to make it easier for people to choose this new technology.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Take your pick of estimates about the pace of change, but we know we are heading for an electric vehicle, or EV, future. As an aside, yes, we need to persuade more people out of cars altogether. Cleaner, greener public transport, alongside active travel, has to be the subject of heavy investment. But the car will be with us for some time yet. What won't be with us is the internal combustion engine.
Now, UBS bank reckons 14 per cent of car sales will be EVs by 2025. That's growing from pretty much a standing start of not much more than 1 per cent now. In Wales, we count EV car sales in the few hundreds, but even here the growth has been large—35 per cent growth between 2016 and 2017. But, two decades from now, the job will be complete. The question is: when will Wales decide to genuinely get on board?
We need to overcome a number of barriers. Some are beyond our control: the development of battery technology, better range, faster charging, growth in the choices of models available—that's global. We can hope to cash in through research in our universities, through trying to ensure that our car components sector keeps up with or, better still, keeps ahead of changes. We've even got Aston Martin planning to build a flagship EV here, but what I'm talking about today is the application of that new technology for you and me—in other words, getting people to actually buy and drive the cars and to feel that to do so will be as convenient as their current petrol or diesel.
One of the biggest barriers is where to charge. This is very much in our own hands. What I'd like to investigate is using legislation to overcome this. I'm proposing that all new developments—housing, factories, public buildings, offices, tourist attractions, car parks, whatever it might be—must include charging infrastructure by law. The vast majority of EV users will charge at home overnight. If you're lucky enough to have somewhere to park your car with an EV point, that's what you'd be doing mostly. If we want more people to opt for EVs, though, we need new homes to have those EV charging points pre-installed. If you don't have a parking place, plentiful charge points everywhere and elsewhere will be important to you. We need to invest in retrofitting a wide range of parking areas, for example, but what I'm suggesting today is that, whenever there's a new development, there should, by law, be new charge points. [Interruption.] Yes.
Dewiswch o blith yr amcangyfrifon ynghylch cyflymder newid, ond gwyddom ein bod yn anelu tuag at ddyfodol o gerbydau trydan. Gyda llaw, oes, mae angen perswadio mwy o bobl i ddod allan o'u ceir yn gyfan gwbl. Rhaid i drafnidiaeth gyhoeddus lanach, a mwy gwyrdd, ochr yn ochr â theithio llesol, fod yn destun buddsoddiad helaeth. Ond bydd y car gyda ni am gryn amser eto. Yr hyn na fydd gyda ni yw'r peiriant tanio mewnol.
Nawr, mae banc UBS yn credu y bydd 14 y cant o'r ceir a werthir yn gerbydau trydan erbyn 2025. Bydd yn tyfu i hynny o fan cychwyn o fawr mwy nag 1 y cant ar hyn o bryd. Yng Nghymru, ychydig gannoedd o geir trydan a werthir, ond hyd yn oed yma mae'r twf wedi bod yn fawr—cynnydd o 35 y cant rhwng 2016 a 2017. Ond ddau ddegawd o nawr, bydd y gwaith wedi'i gwblhau. Y cwestiwn yw: pryd y bydd Cymru yn penderfynu camu ymlaen o ddifrif ar hyn?
Mae angen inni oresgyn nifer o rwystrau. Mae rhai y tu hwnt i'n rheolaeth ni: datblygu technoleg batri, mwy o gyrhaeddiad, gwefru cyflymach, cynnydd yn y dewis o'r modelau sydd ar gael—mae hynny'n fyd-eang. Gallwn obeithio elwa drwy ymchwil yn ein prifysgolion, drwy geisio sicrhau bod ein sector cydrannau ceir yn wybodus ynghylch y newidiadau yn y maes neu'n well byth, yn cadw ar y blaen i newidiadau. Mae gennym Aston Martin yn cynllunio i adeiladu cerbyd trydan arloesol yma, ond yr hyn rwy'n sôn amdano heddiw yw cymhwyso'r dechnoleg newydd honno ar eich cyfer chi a fi—mewn geiriau eraill, cael pobl i brynu a gyrru'r ceir ac i deimlo bod gwneud hynny yr un mor gyfleus â'r petrol neu ddiesel presennol.
Un o'r rhwystrau mwyaf yw lle i wefru. Mae hyn yn sicr yn ein dwylo ni. Hoffwn archwilio'r posibilrwydd o ddefnyddio deddfwriaeth i oresgyn hyn. Rwy'n cynnig bod pob datblygiad newydd—tai, ffatrïoedd, adeiladau cyhoeddus, swyddfeydd, atyniadau i dwristiaid, meysydd parcio, beth bynnag—yn gorfod cynnwys seilwaith gwefru drwy gyfraith. Bydd y mwyafrif llethol o ddefnyddwyr cerbydau trydan yn gwefru gartref dros nos. Os ydych yn ddigon ffodus i gael rhywle i barcio eich car gyda phwynt gwefru cerbyd trydan, dyna fyddech chi'n ei wneud yn bennaf. Os ydym am i fwy o bobl ddewis cerbydau trydan, fodd bynnag, mae angen i gartrefi newydd gael y pwyntiau gwefru cerbydau trydan hynny wedi'u gosod ynddynt ymlaen llaw. Os nad oes gennych le parcio, bydd digon o bwyntiau gwefru ym mhob man yn bwysig i chi. Er enghraifft, mae angen inni fuddsoddi mewn ôl-osod mewn ystod eang o fannau parcio, ond yr hyn rwy'n ei awgrymu heddiw yw y dylai fod pwyntiau gwefru newydd yn cael eu gosod drwy gyfraith ble bynnag y ceir datblygiad newydd. [Torri ar draws.] Iawn.
Just to remind him we had a debate, or questions rather, on broadband access and infrastructure about an hour ago, when the Minister was very unhappy that new developments are not required to have broadband access as part of the development. That's precisely what we cannot allow to happen with this move to electric vehicles.
Hoffwn ei atgoffa ein bod wedi cael dadl, neu gwestiynau yn hytrach, ar fynediad band eang a seilwaith oddeutu awr yn ôl, pan oedd y Gweinidog yn anhapus iawn nad yw'n ofynnol i ddatblygiadau newydd gael mynediad at fand eang fel rhan o'r datblygiad. Dyna'n union yr hyn na all ganiatáu iddo ddigwydd gyda'r newid hwn i gerbydau trydan.
Yes, it's not that long ago since we had outside toilets built outside homes, but now it's a kind of expectation that you have a bathroom in the house. We need to move with the times.
So, you need local-use charge points, but we have to have a proper national network as well. I'm looking forward to picking up a Renault ZOE from Renault UK in a few weeks' time, driving from my Ynys Môn constituency the 200 miles to my Cardiff workplace. It'll be interesting because, as far as I can see, there are no rapid-charge points between Anglesey and Cardiff. So, it'll be an interesting journey. But that has to change. So, we need to retrofit installations at strategic points, but installations at new developments for public use dotted around Wales can form part of a new national network.
Now, on funding, I think there should be an element of public funding, perhaps public loans available for installation, certainly in the most strategic places. Plaid Cymru recently negotiated £2 million for this in the last budget deal. At least it's a start. If you look at the number of publicly funded charge points in the UK now, I think the north-east of England is top of the league with one charge point publicly funded per 4,000 inhabitants; Scotland one for every 7,000 people. Wales, according to HSBC figures recently, had one publicly funded charge point per 99,000 people. It's not good enough. But the focus today isn't on funding, it's on building charging networks into our environment. We'll hear from Welsh Government today, I'm sure, that they're already consulting on new planning guidelines, rather than legislation, but we need to be sure that this drive towards EVs is backed by whatever it takes to make it happen.
I don't need to rehearse the environmental arguments, I don't think—the issues of air pollution and climate change. Hopefully, I don't need to persuade you that, for many good reasons, EVs are coming. This isn't about just making sure Wales is ready when the inevitable happens, but about seeing if we can get Wales to embrace that future now, and I look forward to your contributions. Thank you.
Ie, nid oes cymaint o amser â hynny er pan oedd gennym doiledau wedi'u hadeiladu y tu allan i gartrefi, ond bellach mae'n rhyw fath o ddisgwyliad fod gennych ystafell ymolchi yn y tŷ. Mae angen inni symud gyda'r oes.
Felly, mae angen pwyntiau gwefru at ddefnydd lleol, ond rhaid inni gael rhwydwaith cenedlaethol priodol yn ogystal. Rwy'n edrych ymlaen at godi Renault ZOE gan Renault UK ymhen ychydig wythnosau, er mwyn gyrru 200 milltir o fy etholaeth ar Ynys Môn i fy ngweithle yng Nghaerdydd. Bydd yn ddiddorol oherwydd, hyd y gwelaf, nid oes unrhyw bwyntiau gwefru cyflym rhwng Ynys Môn a Chaerdydd. Felly, bydd yn daith ddiddorol. Ond mae'n rhaid i hynny newid. Felly, mae angen inni ôl-osod gosodiadau mewn mannau strategol, ond gall gosodiadau mewn datblygiadau newydd at ddefnydd y cyhoedd yma ac acw o gwmpas Cymru ffurfio rhan o rwydwaith cenedlaethol newydd.
Nawr, ar gyllido, rwy'n credu y dylai fod elfen o gyllid cyhoeddus, benthyciadau cyhoeddus, efallai, sydd ar gael ar gyfer gosod, yn sicr yn y lleoedd mwyaf strategol. Yn ddiweddar, negododd Plaid Cymru £2 filiwn ar gyfer hyn yn y fargen ar y gyllideb ddiwethaf. Mae'n fan cychwyn o leiaf. Os edrychwch ar nifer y pwyntiau gwefru a gyllidir yn gyhoeddus yn y DU erbyn hyn, rwy'n credu mai gogledd-ddwyrain Lloegr sydd ar frig y gynghrair gydag un pwynt gwefru wedi'i ariannu'n gyhoeddus fesul 4,000 o drigolion; yr Alban, un fesul 7,000 o bobl. Roedd gan Gymru, yn ôl ffigurau'r HSBC yn ddiweddar, un pwynt gwefru a ariennir yn gyhoeddus fesul 99,000 o bobl. Nid yw'n ddigon da. Ond nid yw'r ffocws heddiw ar ariannu, mae ar adeiladu rhwydweithiau gwefru yn ein hamgylchedd. Byddwn yn clywed gan Lywodraeth Cymru heddiw, rwy'n siŵr, eu bod eisoes yn ymgynghori ar ganllawiau cynllunio newydd yn hytrach na deddfwriaeth, ond mae angen inni fod yn siŵr fod yr ymgyrch tuag at gerbydau trydan yn cael ei chefnogi gan beth bynnag sydd ei angen i wneud iddo ddigwydd.
Nid wyf yn meddwl bod angen imi ailadrodd y dadleuon amgylcheddol—newid yn yr hinsawdd a llygredd aer. Rwy'n gobeithio nad oes angen imi eich perswadio, am lawer o resymau da, fod cerbydau trydan ar y ffordd. Mae a wnelo hyn â sicrhau bod Cymru'n barod pan fo'r hyn sy'n anochel yn digwydd, ac mae'n ymwneud hefyd â gweld a allwn gael Cymru i groesawu'r dyfodol hwnnw yn awr, ac edrychaf ymlaen at eich cyfraniadau. Diolch.
I certainly welcome the initiative that we're debating today to introduce planning guidelines for new developments to ensure that new buildings must include charging points and to make it easier for people to use electric vehicles in order to reduce carbon emissions, although it should be noted that electric vehicles by themselves don't reduce carbon emissions—it's simply a different source of power. Unless the base source is renewable, it simply shifts the problem elsewhere, so I think we should be careful in the language we use there. It will certainly improve local air quality, and that's to be welcomed, but overall air quality and overall emissions will not be affected unless we're using renewable sources of energy to begin with, so I think we should add that very important caveat.
As I understand it, the Welsh Government are going out to consultation on electric vehicle charging points this summer, and they're already getting kick-back from some developers about the idea of having to provide ducting. I would urge the Government to be very robust about this and also to be imaginative about it—to explore with some of the power-generation companies the opportunity to pilot different approaches, where sources of charging points can be put in where the cost is borne by other people. As I understand it, there are some companies interested in discussing doing just this.
We also need to think about the type of charging that we prioritise. Do we prioritise the current technology of the Nissan Leaf, for example, which takes, I understand, some five or six hours to charge, or do we leap ahead to the next generation of rapid-charging technologies, which will be able to do it in a fraction of the time? Which of those do we choose to prioritise first?
We need to think about where they go as well. We should be moving to a cleaner form of transport, but that mustn't be at the expense of sustainable forms of transport. We must say, I think, at the outset that the charging points should not be allowed to be put in pavements, where they could be an impediment to walking and cycling and disabled people, but they must be on roads.
We must also, I think, ask ourselves: should we be planning for a one-to-one replacement of petrol with electric vehicles, or shall we take this as an opportunity, as people are making a change, to try to promote a more intelligent approach, favouring, for example, public transport and active travel in urban areas and focusing the electric vehicle approach in rural areas instead? I think this is something that we should be considering.
Finally, Llywydd, electric vehicles are going to be expensive, and this could entrench existing levels of transport poverty, where people in low-income families are forced to invest in running a car to access key employment and services, getting themselves into debt. I think we should be looking at car-sharing opportunities for electric vehicles. There are some examples of co-operative shared electric vehicle schemes in St David's and in Powys currently. There was an experiment with standard car clubs in Cardiff, as part of the sustainable travel city some years ago, and that's something, I think, we need to pick up with alacrity, because these are going to be out of the reach of many families, and not every family needs a car—most cars stand idle for 23 hours of the day in their drives.
So, overall, as we are shifting to a different technology, we should seize the opportunity to get behaviour change as well.
Yn sicr, rwy'n croesawu'r fenter rydym yn ei thrafod heddiw i gyflwyno canllawiau cynllunio ar gyfer datblygiadau newydd er mwyn sicrhau bod yn rhaid i adeiladau newydd gynnwys pwyntiau gwefru ac i'w gwneud hi'n haws i bobl allu defnyddio cerbydau trydan er mwyn lleihau allyriadau carbon, er y dylid nodi nad yw cerbydau trydan eu hunain yn lleihau allyriadau carbon—yn syml, ffynhonnell wahanol o bŵer yw hi. Oni bai bod y ffynhonnell sylfaenol yn adnewyddadwy, nid yw ond yn symud y broblem i rywle arall, felly rwy'n credu y dylem fod yn ofalus ynglŷn â'r iaith a ddefnyddiwn. Bydd yn sicr yn gwella ansawdd aer lleol, ac mae hynny i'w groesawu, ond ni fydd effaith ar ansawdd aer cyffredinol ac allyriadau cyffredinol oni bai ein bod yn defnyddio ffynonellau ynni adnewyddadwy yn y lle cyntaf, felly rwy'n credu y dylem ychwanegu'r cafeat pwysig hwnnw.
Fel rwy'n deall, mae Llywodraeth Cymru yn cynnal ymgynghoriad ar bwyntiau gwefru cerbydau trydan yr haf hwn, ac eisoes maent yn cael adwaith gan rai datblygwyr ynglŷn â'r syniad o orfod darparu dwythellau. Buaswn yn annog y Llywodraeth i fod yn gadarn iawn ynglŷn â hyn a hefyd i arfer ei dychymyg—i ymchwilio gyda rhai o'r cwmnïau cynhyrchu pŵer y cyfle i dreialu dulliau gwahanol, lle y gellir gosod ffynonellau pwyntiau gwefru lle bydd pobl eraill yn ysgwyddo'r gost. Fel rwy'n deall, mae yna rai cwmnïau sydd â diddordeb mewn trafod hyn.
Mae angen inni hefyd feddwl am y math o wefru a flaenoriaethwn. A ydym yn blaenoriaethu technoleg gyfredol Nissan Leaf, er enghraifft, sy'n cymryd oddeutu pum neu chwe awr yn ôl yr hyn a ddeallaf i wefru, neu a ydym yn llamu ymlaen at y genhedlaeth nesaf o dechnolegau gwefru cyflym, a fydd yn gallu ei wneud mewn rhan fach o'r amser? Pa rai rydym yn dewis rhoi blaenoriaeth iddynt yn gyntaf?
Mae angen inni feddwl ble i'w rhoi yn ogystal. Dylem fod yn symud at ffurf lanach o drafnidiaeth, ond ni all hynny fod ar draul mathau cynaliadwy o drafnidiaeth. Rhaid inni ddweud ar y cychwyn, rwy'n meddwl, na ddylid caniatáu pwyntiau gwefru ar balmentydd, lle y gallent fod yn rhwystr i bobl gerdded a beicio ac i bobl anabl, ond rhaid iddynt fod ar ffyrdd.
Rwy'n credu hefyd fod yn rhaid inni ofyn i ni'n hunain: a ddylem fod yn cynllunio ar gyfer cyfnewid yr holl gerbydau petrol am gerbydau trydan, neu a allwn fanteisio ar y cyfle hwn, wrth i bobl newid, i geisio hybu dull o weithredu sy'n fwy deallus, gan ffafrio, er enghraifft, trafnidiaeth gyhoeddus a theithio llesol mewn ardaloedd trefol a chanolbwyntio ar gerbydau trydan mewn ardaloedd gwledig yn lle hynny? Credaf fod hyn yn rhywbeth y dylem ei ystyried.
Yn olaf, Lywydd, mae cerbydau trydan yn mynd i fod yn ddrud, a gallai hyn waethygu lefelau presennol o dlodi trafnidiaeth, lle y gorfodir pobl mewn teuluoedd incwm isel i fuddsoddi mewn rhedeg car i gyrraedd eu gwaith a gwasanaethau allweddol, a mynd i ddyled yn sgil hynny. Credaf y dylem edrych ar gyfleoedd i rannu ceir ar gyfer cerbydau trydan. Ceir rhai enghreifftiau o gynlluniau cydweithredol i rannu cerbydau trydan yn Nhyddewi ac ym Mhowys ar hyn o bryd. Cafwyd arbrawf gyda chlybiau hen geir yng Nghaerdydd, fel rhan o'r ddinas teithio cynaliadwy rai blynyddoedd yn ôl, ac mae hynny'n rhywbeth y credaf fod angen inni ei wneud yn gyflym, oherwydd mae'r rhain yn mynd i fod allan o gyrraedd llawer o deuluoedd, ac nid yw pob teulu angen car—mae'r rhan fwyaf o geir yn segur am 23 awr y dydd o flaen eu tai.
Felly, yn gyffredinol, wrth inni newid i dechnoleg wahanol, dylem achub ar y cyfle i newid ymddygiad yn ogystal.
I agree with a lot of what has just been said by Lee Waters, but I do thank Rhun for bringing this forward as a legislative proposal, and I certainly agree with the broad objective. Whether we need a legislative vehicle—sorry to use the pun—I'm unsure, but it's good that we are discussing these issues.
As Lee Waters said, we need to remember that the way we generate energy is key here, and moving to non-carbon sources is really essential. Also, it's essential to look at the issue of congestion in cities, which would not necessarily be achieved—or the reduction wouldn't necessarily occur—if we just replace current petrol and diesel vehicles with electric vehicles. However, electric vehicles are clearly very much part of the answer, indeed, not least in the public transport fleet. So, I think this is a really useful discussion and it's one where I want to see Wales moving ahead.
As Rhun said, at the moment, we do not compare particularly well with other parts of the UK. In 2012, there were just 53 electric cars in Wales; that had increased to 1,523 by 2016, which of course is a massive percentage increase but I think here the absolute number is really what we should be looking at. Other parts of the country have moved ahead quicker than us so far, so we need to look at this. It's all about where there are rapid-charging points. I think we'll need to look at public buildings first. We certainly need to look at the major road network because to travel between Anglesey and Cardiff and potentially not have a charging point is really problematic.
So, I think we need this to be part of a wide strategy, but it's definitely something where I think the public are going to push us even harder than we are prepared to go at the moment. There are a lot of issues here where Government needs to take the way in looking at it as an infrastructure issue, the huge stock of public buildings being an obvious place to start. You already see it in some developments—I've noticed it around the Vale of Glamorgan—that new housing does come with the charging points so that you don't have a long, clumsy lead to the back of your garage, but you actually see the charging point at the front of the house.
So, that is where people will demand that the market goes, I think, but we need to facilitate that shift as well. So, I'm pleased this is being discussed and I've a very open mind as to whether it should be done by legislation or whether there are more traditional policy approaches that we can adopt.
Cytunaf â llawer o'r hyn a ddywedwyd yn awr gan Lee Waters, ond diolch i Rhun am gyflwyno hyn fel cynnig deddfwriaethol, ac yn sicr, rwy'n cytuno â'r amcan cyffredinol. Nid wyf yn siŵr a oes angen cyfrwng deddfwriaethol arnom, ond mae'n dda ein bod yn trafod y materion hyn.
Fel y dywedodd Lee Waters, mae angen inni gofio bod y ffordd rydym yn cynhyrchu ynni yn allweddol yma, ac mae newid i ffynonellau di-garbon yn wirioneddol hanfodol. Hefyd, mae'n hanfodol edrych ar dagfeydd mewn dinasoedd, ac ni fyddai hynny o reidrwydd yn cael ei ddatrys—neu ni fyddai'r gostyngiad yn digwydd o reidrwydd—pe baem ond yn cyfnewid y cerbydau petrol a diesel presennol am gerbydau trydan. Fodd bynnag, mae'n amlwg fod cerbydau trydan yn rhan bendant o'r ateb, yn wir, o fewn y fflyd drafnidiaeth gyhoeddus yn enwedig. Felly, credaf fod hon yn drafodaeth ddefnyddiol iawn ac mae'n un lle rwyf am weld Cymru'n symud ymlaen arni.
Fel y dywedodd Rhun, ar hyn o bryd, nid ydym yn cymharu'n arbennig o dda â rhannau eraill o'r DU. Yn 2012, 53 o geir trydan a geid yng Nghymru; roedd wedi codi i 1,523 erbyn 2016, sy'n gynnydd canrannol enfawr wrth gwrs ond credaf mai'r nifer absoliwt yw'r hyn y dylem edrych arno yma. Mae rhannau eraill o'r wlad wedi symud ymlaen yn gynt na ni hyd yma, felly mae angen inni edrych ar hyn. Mae'n ymwneud â ble y ceir pwyntiau gwefru cyflym. Credaf y bydd angen inni edrych ar adeiladau cyhoeddus yn gyntaf. Yn sicr mae angen inni edrych ar y rhwydwaith ffyrdd mawr oherwydd mae teithio rhwng Ynys Môn a Chaerdydd heb bwynt gwefru o bosibl yn broblem wirioneddol.
Felly, credaf fod angen i hyn fod yn rhan o strategaeth eang, ond yn sicr mae'n rhywbeth lle y credaf fod y cyhoedd yn mynd i'n gwthio hyd yn oed yn galetach nag yr ydym yn barod i fynd ar hyn o bryd. Mae angen i'r Llywodraeth ddechrau edrych ar y mater fel problem seilwaith, ac mae'r stoc enfawr o adeiladau cyhoeddus yn lle amlwg i ddechrau. Rydych eisoes yn ei weld mewn rhai datblygiadau—rwyf wedi sylwi arno o gwmpas Bro Morgannwg—lle mae tai newydd yn cynnwys pwyntiau gwefru fel nad oes gennych gebl hir a lletchwith i gefn eich garej, ond rydych yn gweld y pwynt gwefru o flaen y tŷ.
Felly, dyna lle bydd pobl yn mynnu gweld y farchnad yn mynd, rwy'n credu, ond mae angen inni hwyluso'r newid hwnnw yn ogystal. Felly, rwy'n falch fod hyn yn cael ei drafod ac mae gennyf feddwl agored iawn ynglŷn ag a ddylid gwneud hynny drwy ddeddfwriaeth, neu a oes dulliau polisi mwy traddodiadol y gallwn eu mabwysiadu.
Thank you to Rhun for bringing this motion, because it's certainly a very interesting motion. I'd like to say a few brief comments about it, and I'm broadly in support of the motion.
Just as builders had to wire their new buildings for electricity and modern offices have to be wired for computers et cetera, it makes sense, as technology and society progresses, that planning guidance be adjusted to keep pace. So, I will be supporting this motion, as more people are using electric vehicles and it is the state's role to ensure that the necessary infrastructure is in place to facilitate people living their lives.
I do have a couple of concerns, the first one being when it comes to applying this rule to all new houses so that all new homes have to have the points installed. I can see where you're coming from with that but my concern is that the additional cost of having those charging points installed in all new homes will be inevitably passed on to the homebuyer. Homebuyers are already having to pay a premium for new builds. Some people are saying that that effectively cancels out the benefits of any help-to-buy scheme, and any premium that's paid will also be handed on to any tenant. So, burdening people with a forced increase could make it harder for people to find a home. I'm sure the last thing that anybody in this place wants to do is make it more expensive for people to buy a home by pushing up the price of new builds.
The other concern I have, which is a point alluded to by Lee, is that encouraging increased electric car usage at this point does seem to be putting the cart before the horse, since there's a danger of forgetting that most of our electricity is currently coming from polluting power stations, not from renewables. So, the extra electricity required to charge cars will at present do nothing but increase emissions from local power stations and effectively just moves the problem from one place to another.
As has already been said, maybe fewer cars should be used—but we've had 40 years or more of local authorities and Governments building their planning and economic strategy around widespread use of the car. So, saying that people need to drive less is, okay, logical, but it's a very, very difficult thing to achieve in modern society.
Of course, an electricity supply sourced mainly from clean energy sources could be achieved with the right investment in research and development, but we're not at that stage, and we're nowhere near it yet, and we shouldn't be acting as if we were. I don't believe that the decisive factor in whether or not to buy an electric car is whether you've got a charging point at your house, although it's obviously going to be a factor. The key factors are going to be cost—how far a single charge will carry you—and, for the environmentally minded, how much pollution it will realistically create. For electric cars to become the norm, a revolution is going to have to take place in how far we can travel between charges and the recharge time, and we don't know what the next game-changing step will be for these cars. So, another concern for me is that we may end up bringing in rules that costs the taxpayer and the homeowner a significant sum of money in the long term for charging points that will just be outdated and obsolete before they've ever been used. Thank you.
Diolch i Rhun am gyflwyno'r cynnig hwn, oherwydd mae'n sicr yn gynnig diddorol iawn. Hoffwn ddweud ychydig o sylwadau byr amdano, ac at ei gilydd rwy'n cefnogi'r cynnig.
Yn union fel roedd yn rhaid i adeiladwyr osod gwifrau yn eu hadeiladau newydd ar gyfer trydan, ac fel mae'n rhaid gosod gwifrau ar gyfer cyfrifiaduron ac ati mewn swyddfeydd modern, mae'n gwneud synnwyr, wrth i dechnoleg a chymdeithas ddatblygu, fod canllawiau cynllunio yn cael eu haddasu er mwyn dal i fyny â'r newidiadau. Felly, byddaf yn cefnogi'r cynnig hwn, gan fod mwy o bobl yn defnyddio cerbydau trydan a rôl y wladwriaeth yw sicrhau bod y seilwaith angenrheidiol ar gael i'w gwneud hi'n haws i bobl fyw eu bywydau.
Mae gennyf rai pryderon, ac mae'r cyntaf yn ymwneud â chymhwyso'r rheol i'r holl dai newydd fel bod yn rhaid gosod y pwyntiau ym mhob cartref newydd. Gallaf weld pam y credwch hynny ond fy mhryder i yw y bydd y gost ychwanegol o osod y pwyntiau gwefru ym mhob cartref newydd yn sicr o gael ei throsglwyddo i'r rhai sy'n prynu tŷ. Mae prynwyr tai eisoes yn gorfod talu premiwm am adeiladau newydd. Mae rhai pobl yn dweud bod hynny'n gorbwyso manteision unrhyw gynllun cymorth i brynu, a bydd unrhyw bremiwm a delir hefyd yn cael ei drosglwyddo i denantiaid. Felly, gallai llyffetheirio pobl â chodiadau gorfodol ei gwneud yn anos i bobl ddod o hyd i gartref. Rwy'n siŵr mai'r peth olaf y mae unrhyw un yn y lle hwn am ei wneud yw ei gwneud yn ddrutach i bobl brynu cartref drwy godi pris adeiladau newydd.
Y pryder arall sydd gennyf, sy'n bwynt y cyfeiriodd Lee ato, yw bod annog mwy o ddefnydd o geir trydan ar hyn o bryd i'w weld yn rhoi'r drol o flaen y ceffyl, gan fod perygl o anghofio bod y rhan fwyaf o'n trydan presennol yn dod o orsafoedd pŵer sy'n llygru, nid o ynni adnewyddadwy. Felly, ar hyn o bryd ni fydd y trydan ychwanegol sydd ei angen i wefru ceir yn gwneud dim ond cynyddu allyriadau o orsafoedd pŵer lleol a symud y broblem o un lle i'r llall i bob pwrpas.
Fel y dywedwyd eisoes, efallai y dylid defnyddio llai o geir—ond rydym wedi cael 40 mlynedd neu fwy o awdurdodau lleol a Llywodraethau yn adeiladu eu strategaeth economaidd a'u strategaeth gynllunio ar ddefnydd eang o'r car. Felly, mae dweud bod angen i bobl yrru llai yn rhesymegol, ydy, ond mae'n beth anodd tu hwnt i'w gyflawni yn y gymdeithas fodern.
Wrth gwrs, gellid sicrhau cyflenwad trydan o ffynonellau ynni glân yn bennaf gyda'r buddsoddiad cywir mewn ymchwil a datblygu, ond nid ydym ar y cam hwnnw, ac nid ydym yn agos ato eto, ac ni ddylem fod yn ymddwyn fel pe baem yn agos ato. Nid wyf yn credu mai'r ffactor sy'n penderfynu a ddylem brynu car trydan neu beidio yw a oes gennych bwynt gwefru yn eich tŷ, er ei fod yn amlwg yn mynd i fod yn ffactor. Y ffactorau allweddol yw'r gost—pa mor bell y bydd un cyfnod gwefru yn mynd â chi—ac o safbwynt amgylcheddol, faint o lygredd y bydd yn ei greu yn realistig. Er mwyn i geir trydan ddod yn norm, rhaid i chwyldro ddigwydd o ran pa mor bell y gallwn deithio cyn ailwefru a'r amser a gymer i ailwefru, ac nid ydym yn gwybod beth fydd y cam arwyddocaol nesaf ar gyfer y ceir hyn. Felly, pryder arall i mi yw y gallem fod yn cyflwyno rheolau sy'n costio arian sylweddol yn y tymor hir i'r trethdalwr a'r perchennog tŷ am bwyntiau gwefru a fydd yn hen ffasiwn ac wedi'u disodli gan dechnoleg newydd cyn iddynt gael eu defnyddio. Diolch.
Rydw i'n cefnogi, wrth gwrs, y cais gan fy nghyfaill i ddod â'r cynnig deddfwriaethol yma, ond rydw i'n gwneud hynny am sawl rheswm. Yn gyntaf oll, mae'n ddymuniad gen i a Phlaid Cymru i weld ein bod ni'n dod i ben â gwerthu ceir newydd sydd yn ddibynnol ar danwydd ffosil erbyn 2030, ac rydw i'n synnu nad yw Llywodraeth San Steffan wedi gwneud camau i gyflymu'r broses yma. Rydym ni'n dal i edrych tuag at 2042 ar gyfer hyn, er ein bod ni'n gwybod yr effaith ar ansawdd awyr sydd yn deillio o beiriannau tanwydd ffosil, a diesel yn benodol. Rydw i hefyd yn ei wneud e gan ein bod ni o'r farn, er bod y twf yma yn digwydd yn organig, bron, mewn cerbydau trydan, ei bod hi'n wir i ddweud, megis gyda band llydan, fel soniais i, y byddem ni yn rhannau helaeth o Gymru ar ein colled oni bai fod ymyrraeth gan y wladwriaeth i sicrhau cyfartaledd. Roedd y pwynt roedd Lee Waters yn ei wneud yn un digon teg, ond er mwyn helpu'r cyfartaledd yna, mae'n rhaid i'r Llywodraeth sefyll i mewn a gwneud yn siŵr bod hyn yn digwydd. Ac rydw i'n meddwl bod hynny'n rhywbeth rydym ni'n gyfarwydd â gorfod ei wneud yn y cyd-destun Cymreig.
Ar ôl i Blaid Cymru negodi y £2 filiwn ar gyfer cynllun cyhoeddus o bweru ceir trydan, rydw i wedi cysylltu â phob cyngor sir yng Nghymru i ofyn beth roedden nhw'n ei wneud i helpu'r broses yma, ac mor belled rydw i wedi cael ateb nôl gan hanner—gan gynnwys Ynys Môn, os caf i ddweud; da iawn Ynys Môn. Nid ydw i yma i enwi'r cynghorau, achos mae pob un ohonyn nhw'n dweud eu bod nhw'n gwneud eu gorau glas, ond mae'n amlwg beth sydd ar goll yn ambell i le. Mae yna gynghorau heb unrhyw bwynt gwefru cyhoeddus o gwbl. Mae yna lefydd yng Nghymru—. Os rydych chi'n teithio, Rhun, o Ynys Môn i Gaerdydd, mae'n ddigon posib, fel gyda'r trên, y bydd rhaid i chi fynd drwy Loegr i sicrhau eich bod chi'n gwneud y daith yn saff. Dyna'r math o fframwaith sydd gyda ni ar hyn o bryd.
Cwpwl o bethau sydd wedi codi yn hynny sydd yn awgrymu i fi ein bod ni angen rhywfaint o ddeddfwriaeth neu bwysau deddfwriaethol yn y maes yma yw: yr angen i greu rhwydwaith cenedlaethol; yr angen i'r rhwydwaith yna fod â bathodyn Cymreig arno fe, os liciwch chi, so mae pobl yn gwybod bod Llywodraeth Cymru yn rhan o'r broses yma; ein bod ni'n sicrhau drwy ymrwymiad deddfwriaethol bod y pwyntiau gwefru yma yn open source ac yn agored i bawb—felly beth sydd gyda chi, wrth gwrs, yw bod un cwmni yn licio cadw fe jest ar gyfer eu ceir nhw, ond rydym ni angen i hwn fod ar gael i bawb—ac ein bod ni'n gallu annog a helpu cynghorau lleol a phobl eraill a chyrff cyhoeddus sydd â diddordeb yn hyn nid jest i roi un pwynt i mewn, ond sawl pwynt i mewn. Rydym ni eisiau buddsoddiad eithaf sylweddol fan hyn; ie, paratoi ar gyfer y twf sy'n dod yn hytrach na beth sydd gyda ni nawr, efallai, fel roedd David Melding yn sôn, ond mae angen gweld hynny.
Y pwynt olaf oll rydym ni angen ei weld yng nghyd-destun ymyrraeth Llywodraeth yw bod y grid mewn mannau o Gymru heb fod yn ddigon cadarn na chryf ar gyfer y twf sy'n mynd i gael ei weld mewn pweru ceir. Mae capasiti'r grid yn gyfyng iawn mewn mannau o Gymru, yn enwedig yn y canolbarth, ac rydw i eisiau i'r Llywodraeth gydweithio gyda Llywodraeth San Steffan i fynd i'r afael â hynny. A gan bod y grid yn dweud na fydd modd cael batris mwy nag 1 MW yng Nghymru am o leiaf ddegawd arall—dyna'r sefyllfa, mae'r Grid Cenedlaethol yn dweud nawr—mae'r syniad o gael batris bach ym mhob man, sef y ceir trydan yma, yn defnyddio ein pŵer a'n hynni adnewyddol ni, yn ddeniadol iawn i fi, ond mae angen ymyrraeth y Llywodraeth, nid oes dim dwywaith gen i.
Of course, I support the proposal by my colleague to bring this legislative proposal forward, but I do that for a number of reasons. First of all, it’s my aspiration and Plaid Cymru’s aspiration that we cease selling new cars that are reliant on fossil fuels by 2030, and I’m shocked that the Westminster Government hasn’t taken steps to hasten this process. We are still looking to 2042 for this, although we know the impact on air quality that emerges from these fossil fuel engines, and diesel engines particularly. I’m also doing this because we are of the view that although this growth is happening almost organically in terms of electric vehicles, it is true to say, as with broadband, as I mentioned, that vast parts of Wales would be missing out unless there were state intervention to ensure equality. The point that Lee Waters made was a fair one, but in order to assist with that equality then Government has to step in and ensure that this does happen. I think that that is something that we’re familiar with in a Welsh context.
After Plaid Cymru negotiated the £2 million for the public vehicle charging scheme, I have contacted every county council in Wales to ask them what they were doing to help with this process and, to date, I’ve received responses from half of them, including Anglesey—so, congratulations Anglesey. I’m not here to name the councils because each of them say that they’re doing their very best, but, clearly, what’s missing is that there are some councils without any public charging points at all. There are areas of Wales—. If you travel, Rhun, from Anglesey to Cardiff, it’s quite possible, like with the train, that you’d have to travel through England to ensure that you can take that journey safely. That’s the kind of framework we have in place at the moment.
A few things have arisen that suggest to me that we do need some legislation, or the force of legislation, in this area, and they are: the need to create a national network; the need for that network to be badged with a Welsh identity so that people know that the Welsh Government is part of this process; that we ensure through legislative commitments that these charging points are open source and available to all—what you have is that one company wants to keep it for their own vehicles, but we need this to be available to everybody—and that we can encourage and help local councils and other public bodies interested in this area not just to provide one point, but many charging points. We need significant investment here. Yes, we need to prepare for future growth rather than what we have at the moment, as David Melding mentioned, but we need to see that happening.
The final point in the context of Government intervention is that the grid in parts of Wales isn’t sufficiently robust to deal with the growth that we will see in vehicle charging. The capacity of the grid is restricted in parts of Wales, particularly in mid Wales, and the Government will need to collaborate with the Westminster Government to tackle that particular issue. As the grid have said it won’t be possible to have batteries larger than 1 MW in Wales for at least a decade—that’s the position of National Grid—then the concept of having small batteries scattered around the place mainly in electrical vehicles and using renewable energy is very attractive to me, but we need Government intervention, there is no doubt about that.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig, Lesley Griffiths.
I call on the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs, Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. I very much welcome the opportunity to respond to this debate, and I thank Members for their very thoughtful contributions. I wholeheartedly support the intent of the debate, and I'm determined to do all I can to increase the use of electric vehicles in Wales. We know the future of petrol and diesel vehicles is limited, with the UK Government announcing its intention to ban them by 2040. In the meantime, the automotive industry is already rising to the challenge. Volvo, for example, has announced that all new models it launches from 2019 will be partially or completely battery powered.
If we are to realise our ambitions for decarbonisation, we must ensure we make adequate provision for electric vehicle charging. However, I'm not convinced the proposals for legislation that we have heard today are the most appropriate way forward. My colleague the Cabinet Secretary for Economy and Transport has already embedded decarbonisation in the economic action plan and made a commitment of £2 million funding to help improve publicly accessible charging infrastructure, and my approach to changes to the planning system complements this. Clearly, the planning system must be an enabler rather than an obstacle in the take-up of electric vehicles, so we must address the issue now. We need a concerted and joined-up approach to ensure the adequate provision of charging facilities.
I'd just like to briefly outline what we're already doing. National planning policy needs to give a clear steer about the importance of charging facilities. The current 'Planning Policy Wales' consultation includes a requirement for a minimum of 10 per cent of new non-residential car parking spaces to have charging points, and we're the first in the UK to do this. Before the end of this month, I'll be publishing a consultation on new permitted development rights, and this will include the introduction of permitted development rights for the installation of electric vehicle charging points in homes and businesses. Finally, changes to the energy performance of buildings directive will set out charging point infrastructure requirements for all new residential and non-residential developments, and this directive must be transposed by 2020.
I want to assure Members that I will consider imposing more stringent standards through planning or building regulations if the directive does not meet our ambitions. Alongside these policy changes, I'm already having discussions with National Grid—I think Simon Thomas raised a very important point about the ability of the national grid to support our plans for electric vehicle charging points—and also having discussions with the UK Government. Several Members said we need to be more imaginative, we need to take the initiative, and I absolutely agree; we need to make sure that Wales is well placed to take advantage of electric vehicles. So, the changes I've outlined today are only the start of the process, and as the technology develops, we need to ensure Wales is at the forefront of these developments.
Diolch, Lywydd. Rwy'n croesawu'n fawr y cyfle i ymateb i'r ddadl hon, a diolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau ystyrlon iawn. Cefnogaf fwriad y ddadl yn llwyr, ac rwy'n benderfynol o wneud popeth a allaf i gynyddu'r defnydd o gerbydau trydan yng Nghymru. Rydym yn gwybod bod dyfodol cerbydau petrol a diesel yn gyfyngedig, gyda Llywodraeth y DU yn cyhoeddi ei bwriad i'w gwahardd erbyn 2040. Yn y cyfamser, mae'r diwydiant modurol eisoes yn ymateb i'r her. Mae Volvo, er enghraifft, wedi cyhoeddi y bydd yr holl fodelau newydd y bydd yn eu lansio o 2019 yn rhedeg ar fatri naill ai'n rhannol neu yn llwyr.
Os ydym i wireddu ein huchelgais ar gyfer datgarboneiddio, rhaid inni sicrhau darpariaeth ddigonol ar gyfer gwefru cerbydau trydan. Fodd bynnag, nid wyf yn argyhoeddedig mai'r cynigion ar gyfer deddfu a glywsom heddiw yw'r ffordd fwyaf priodol ymlaen. Mae fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth eisoes wedi ymgorffori datgarboneiddio yn y cynllun gweithredu economaidd ac wedi gwneud ymrwymiad o £2 filiwn o gyllid i helpu i wella seilwaith gwefru sy'n hygyrch i'r cyhoedd, ac mae fy null i o weithredu newidiadau i'r system gynllunio yn ategu hyn. Yn amlwg, rhaid i'r system gynllunio alluogi yn hytrach na rhwystro'r defnydd o gerbydau trydan, felly rhaid inni roi sylw i'r mater yn awr. Mae arnom angen dull cydgysylltiedig ac unedig o sicrhau darpariaeth ddigonol o gyfleusterau gwefru.
Hoffwn amlinellu'n fras yr hyn rydym yn ei wneud eisoes. Mae angen i bolisi cynllunio cenedlaethol roi arweiniad clir ar bwysigrwydd cyfleusterau gwefru. Mae'r ymgynghoriad 'Polisi Cynllunio Cymru' cyfredol yn cynnwys gofyniad i isafswm o 10 y cant o fannau parcio dibreswyl newydd gael pwyntiau gwefru, a ni yw'r cyntaf yn y DU i wneud hyn. Cyn diwedd y mis hwn, byddaf yn cyhoeddi ymgynghoriad ar hawliau datblygu a ganiateir newydd, a bydd yn cynnwys cyflwyno hawliau datblygu a ganiateir ar gyfer gosod pwyntiau gwefru cerbydau trydan mewn cartrefi a busnesau. Yn olaf, bydd newidiadau i gyfarwyddeb perfformiad ynni adeiladau yn nodi gofynion seilwaith pwyntiau gwefru ar gyfer pob datblygiad preswyl a dibreswyl newydd, a rhaid trosi'r gyfarwyddeb hon erbyn 2020.
Rwyf am sicrhau'r Aelodau y byddaf yn ystyried gosod safonau llymach drwy reoliadau cynllunio neu reoliadau adeiladu os na fydd y gyfarwyddeb yn cyflawni ein huchelgeisiau. Ochr yn ochr â'r newidiadau polisi hyn, rwyf eisoes yn cael trafodaethau gyda'r Grid Cenedlaethol—credaf fod Simon Thomas wedi nodi pwynt pwysig iawn ynghylch gallu'r grid cenedlaethol i gefnogi ein cynlluniau ar gyfer gwefru cerbydau trydan—a hefyd yn cynnal trafodaethau gyda Llywodraeth y DU. Dywedodd nifer o'r Aelodau fod angen inni fod yn fwy dychmygus, mae angen inni gymryd yr awenau ac rwy'n cytuno'n llwyr; mae angen inni wneud yn siŵr fod Cymru mewn sefyllfa dda i fanteisio ar gerbydau trydan. Felly, nid yw'r newidiadau rwyf wedi'u hamlinellu heddiw yn ddim ond dechrau ar y broses, ac wrth i'r dechnoleg ddatblygu, mae angen inni sicrhau bod Cymru ar y blaen gyda'r datblygiadau hyn.
Will you take a—? Oh. [Laughter.]
A wnewch chi gymryd—? O. [Chwerthin.]
I was just on three minutes.
Roeddwn ar dri munud.
Rhun ap Iorwerth i ymateb i'r ddadl.
Rhun ap Iorwerth to reply to the debate.
Diolch yn fawr iawn. A gaf fi ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y drafodaeth yma y prynhawn yma? Rydw i’n cael fy nghalonogi gan ysbryd y drafodaeth honno. Mi ddof fi at y Gweinidog yn olaf, o bosib. O ran y sylwadau sydd wedi cael eu codi yn barod,
Thank you very much. Could I thank everyone who's taken part in this discussion this afternoon? I'm encouraged by the spirit of the debate. I'll come to the Minister last, possibly. In terms of the comments that have been raised already,
there are a number of points raised by Members that I'd perhaps like to comment on quickly. Lee Waters and David Melding raised the issue that you still have to generate electricity somehow, and that's no good if you're generating it by burning fossil fuels, for example. Actually, absolutely, we need to move to non-carbon electricity generation, but the electric vehicle itself is far more efficient than the internal combustion engine, so even if you're burning fossil fuels, which we don't want to do, you'll probably be three, four, five, six or seven times more efficient in having an electric vehicle transferring that power onto the road rather than a petrol or diesel car.
mae yna nifer o bwyntiau a godwyd gan yr Aelodau yr hoffwn wneud sylwadau arnynt yn gyflym. Nododd Lee Waters a David Melding y pwynt fod yn rhaid i chi ddal i gynhyrchu trydan rywsut, ac nid yw hynny'n dda i ddim os ydych yn ei gynhyrchu drwy losgi tanwydd ffosil, er enghraifft. Mewn gwirionedd, yn sicr, mae angen inni symud tuag at gynhyrchu trydan di-garbon, ond mae'r cerbyd trydan ei hun yn llawer mwy effeithiol na'r peiriant tanio mewnol, felly hyd yn oed os ydych yn llosgi tanwydd ffosil, rhywbeth nad ydym eisiau ei wneud, mwy na thebyg y byddwch dair, pedair, pump, chwech neu saith gwaith yn fwy effeithlon o gael cerbyd trydan yn trosglwyddo'r pŵer ar y ffordd yn hytrach na char petrol neu ddisel.
I'm grateful to you for allowing me to make an intervention, because I think that, actually, this is a really important point. I was horrified to see the Dispatches programme last month that exposed the fact that the UK Government is using our precious levy on our electricity bills to substitute coal for wood pellets made from hardwood in the Drax power station, which is obviously one of the biggest power stations in the UK, and that this is actually generating more carbon than the coal. I mean, that is absolutely astonishing. So, I was hoping we might—. I failed to put in an amendment to your three points. I think it needs a fourth point, which is to say that we need to have a network of renewable charging points generated by renewable energy, and hopefully by locally produced renewable energy, so that we get around the network problems that Simon Thomas referred to.
Rwy'n ddiolchgar ichi am ganiatáu imi ymyrryd, oherwydd mewn gwirionedd, rwy'n creu bod hwn yn bwynt pwysig iawn. Roeddwn yn arswydo o weld y rhaglen Dispatches fis diwethaf yn datgelu'r ffaith bod Llywodraeth y DU yn defnyddio ein hardoll werthfawr ar ein biliau trydan i gael pelenni pren, wedi'u gwneud o bren caled yn lle glo yng ngorsaf pŵer Drax, sy'n amlwg yn un o'r gorsafoedd pŵer mwyaf yn y DU, a bod hyn yn creu mwy o garbon na'r glo mewn gwirionedd. Hynny yw, mae hynny'n gwbl syfrdanol. Felly, roeddwn yn gobeithio y gallem—. Methais â chynnwys gwelliant i'ch tri phwynt. Credaf fod angen pedwerydd pwynt, yn dweud bod angen inni gael rhwydwaith o bwyntiau gwefru adnewyddadwy wedi'u cynhyrchu gan ynni adnewyddadwy, a gobeithio gan ynni adnewyddadwy a gynhyrchir yn lleol, fel y gallwn osgoi'r problemau rhwydwaith y cyfeiriodd Simon Thomas atynt.
I don't disagree with that at any level; I think that that will be shown on the record as being a pretty good idea. But I come back to that point about the efficiency of electric vehicles in this particular issue, anyway. So, whilst we have the delays in what we'd like in terms of moving towards non-carbon electricity generation, at least EVs is a way to be more efficient.
I don't have much time, actually, to comment on individual points, other than, yes, of course we need a culture change, and yes, we need to change our attitude towards how we travel from one place to the other. I don't worry about the cost, because you buy or lease an electric car and you get the charging point for free. I mean, the cost isn't great; it's about encouraging people by making sure that it's there, initially, when they buy that house, so it makes it a no-brainer, as they might say, to make a purchase of that car instead of petrol or diesel.
I recognise fully that work is going on in Welsh Government in looking at various ways of encouraging EVs. One thing I would say is that the Government hasn't got the best track record, over the years, of being innovative in this. It's great that things are happening now, but it could've happened earlier, and that makes me think that we need all the belts and braces that we can have to make sure that good intentions from Government, now, actually do turn into concrete action on the ground. I was talking, years ago, about the potential for Wales to be leaders in EV. That seems to be a bit of a distant dream, now, we're so far behind. But, if we are playing catch-up now, let's play catch-up really, really hard. Let's make it an ambition and be ready to legislate if necessary, in addition to the use of various planning guidelines and so on, to be able to confidently say, in future, that Wales is an EV-friendly and an EV-ready country.
Nid wyf yn anghytuno â hynny ar unrhyw lefel; credaf y caiff hynny ei gofnodi fel syniad da. Ond dof yn ôl at y pwynt am effeithlonrwydd cerbydau trydan yn y mater penodol hwn, beth bynnag. Felly, er bod gennym yr oedi o ran beth yr hoffem ei gael o ran symud tuag at gynhyrchu trydan di-garbon, o leiaf mae cerbydau trydan yn ffordd o fod yn fwy effeithlon.
Nid oes gennyf lawer o amser, mewn gwirionedd, i roi sylwadau ar bwyntiau unigol, heblaw, oes, wrth gwrs bod angen newid diwylliant arnom, ac oes, mae angen inni newid ein hagwedd tuag at y modd rydym yn teithio o un lle i'r llall. Nid wyf yn poeni am y gost, oherwydd rydych yn prynu neu'n lesio car trydan ac fe gewch y pwynt gwefru am ddim. Hynny yw, nid yw'r gost yn fawr; mae'n ymwneud ag annog pobl drwy wneud yn siŵr ei fod yno, ar y cychwyn, pan fyddant yn prynu'r tŷ, felly mae'n gwneud synnwyr perffaith i brynu'r car hwnnw yn lle car petrol neu ddiesel.
Rwy'n cydnabod yn llwyr fod gwaith ar y gweill gan Lywodraeth Cymru ar edrych ar ffyrdd gwahanol o annog defnydd o gerbydau trydan. Un peth a ddywedaf yw nad oes gan y Llywodraeth yr hanes gorau, dros y blynyddoedd, o fod yn arloesol yn hyn o beth. Mae'n wych fod pethau'n digwydd yn awr, ond gallai fod wedi digwydd yn gynharach, ac mae hynny'n gwneud imi feddwl bod arnom angen yr holl sicrwydd y gallwn ei gael i wneud yn siŵr fod bwriadau da gan y Llywodraeth yn awr yn troi'n weithredu pendant ar lawr gwlad. Flynyddoedd yn ôl, roeddwn yn siarad am y potensial i Gymru arwain ym maes cerbydau trydan. Mae honno i'w gweld yn freuddwyd bell braidd erbyn hyn, gan ein bod mor bell ar ei hôl hi. Ond os ydym yn ymdrechu i ddal i fyny yn awr, beth am inni ymdrechu'n wirioneddol galed. Gadewch i ni ei wneud yn uchelgais a bod yn barod i ddeddfu os oes angen, yn ogystal â defnyddio canllawiau cynllunio amrywiol ac ati, er mwyn gallu dweud yn hyderus yn y dyfodol fod Cymru yn croesawu cerbydau trydan ac yn wlad sy'n barod ar gyfer cerbydau trydan.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the proposal. Does any Member object? Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r ddadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv), ac rydw i'n galw ar Hefin David i wneud y cynnig.
The next item, then, is the Member debate under Standing Order 11.21(iv), and I call on Hefin David to move the motion.
Cynnig NDM6682 Hefin David, Angela Burns, Mark Isherwood, Rhun ap Iorwerth, Dawn Bowden, Mandy Jones
Cefnogwyd gan Neil Hamilton
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn croesawu adroddiad diweddar gan Bowel Cancer UK a Beating Bowel Cancer sy'n tynnu sylw at ddiagnosis cynnar a'i uchelgais o wella cyfraddau goroesi pobl y mae canser y coluddyn yn effeithio arnynt.
2. Yn cydnabod cyfraniad dewr cleifion canser y coluddyn yng Nghymru o ran codi ymwybyddiaeth o'r clefyd a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol o ran gwella canlyniadau yn sgil galw cynyddol am ddiagnosis, o fewn cyfyngiadau'r gwasanaeth presennol.
3. Yn cydnabod mai canser y coluddyn yw'r canser sy'n lladd yr ail nifer fwyaf o bobl yng Nghymru ac yn cydnabod yr effaith a gaiff diagnosis cynnar ar gyfraddau goroesi a phwysigrwydd annog y cyhoedd i fanteisio ar gyfleoedd i sgrinio eu coluddion gan bod y niferoedd sy'n cael eu sgrinio wedi gostwng 1 y cant yn y 12 mis diwethaf.
4. Yn croesawu cyflwyno prawf imiwnogemegol ysgarthion (FIT) symlach a mwy cywir fel rhan o'r rhaglen profi'r coluddyn a'r potensial i wella cyfraddau goroesi canser y coluddyn.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddarparu rhaglen sgrinio canser y coluddyn y gall gyrraedd ei photensial llawn ymdrin â materion o amgylch:
a) y trothwy arfaethedig ar gyfer prawf imiwnogemegol ysgarthion i'w gyflwyno yn 2019;
b) heriau sy'n bodoli o fewn gwasanaethau endosgopi a phatholeg i sicrhau y gellir cyflwyno prawf imiwnogemegol ysgarthion yn y ffordd orau bosibl;
c) yr angen i ostwng yr oedran sgrinio cymwys o 60 i 50.
Motion NDM6682 Hefin David, Angela Burns, Mark Isherwood, Rhun ap Iorwerth, Dawn Bowden, Mandy Jones
Supported by Neil Hamilton
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Welcomes Bowel Cancer UK and Beating Bowel Cancer’s recent report highlighting early diagnosis and its ambition to improve survival rates for people affected by bowel cancer.
2. Recognises the brave contribution of bowel cancer patients in Wales to raising awareness of the disease and of the healthcare professionals to improving outcomes in the face of increasing demand for diagnosis, within the constraints of the existing service.
3. Recognises bowel cancer as the second biggest cancer killer in Wales, the effect early diagnosis has on survival rates and the importance of encouraging the public to take up their bowel screening opportunities as uptake rates have fallen by 1 per cent in the last 12 months.
4. Welcomes the introduction of the simpler and more accurate faecal immunochemical test (FIT) in the bowel screening programme and its potential to improve bowel cancer survival rates.
5. Calls on the Welsh Government to deliver a bowel screening programme that can reach its full potential and to address issues around the:
a) proposed threshold of FIT to be introduced in 2019;
b) challenges that exist within endoscopy and pathology services to ensure FIT can be introduced optimally;
c) need to reduce the eligible screening age from 60 to 50.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. Members in this Chamber may have noticed that I wear this signet ring. It was given to me by my father when I was 16 years old. It was actually my grandfather's ring. It's got tighter as I've got older, it's got to be said. My grandfather was diagnosed with bowel cancer in the 1970s, and survived into the 1980s. One of the things he said to me was, 'I just want to live long enough to see you go to university.' My grandfather died when I was 10 years old. I'm sure that many of us have been touched by stories of bowel cancer, and therefore I'm delighted to bring this debate to the Chamber today.
Screening for bowel cancer is now available nationally across the four nations of the UK, and in Wales it's provided for people aged between 60 and 75. We've witnessed major innovations in the treatment options available, which have seen death rates for the UK as a whole fall by 13 per cent. This is a tribute to the hard work of many healthcare professionals and researchers in both the national health service and the pharmaceutical industry. However, it's clear that we still have work to do, and the Bowel Cancer UK charity has helped us see where that work can be done. Around 41,000 people across the UK are diagnosed with bowel cancer every year. More than 2,200 of them are here in Wales. So, the heartbreaking and painful reality is that, of the 16,000 of these people UK wide, over 900 in Wales will lose their battle with this terrible disease. I'm sure that everyone in the Chamber today would agree that that is over 900 too many.
Put simply, the earlier diagnosed, the greater the likelihood you will survive five years or more. Early diagnosis is key and crucial to this is both raising awareness and screening, which I'm going to mention and raise with the Welsh Government in my speech today. People need to be aware of what the potential symptoms of bowel cancer are and I know that Members I've spoken to have plans to discuss that in detail. If you think you may have symptoms of bowel cancer, don't be embarrassed and don't ignore them, go and get them checked.
I recognise that five out of seven health boards in Wales are in breach of the Welsh Government mandated waiting times—over 1,800 patients in Wales are waiting more than eight weeks for a bowel cancer diagnosis. This is from a report published in February by Bowel Cancer UK, which we helped to launch. Mandy Jones and Andrew Davies AM helped to launch this in February here. The report also found that fewer than half the people eligible for bowel cancer screening tests in Wales took part, but screening is the most effective way of detecting bowel cancer. I wrote to the then Minister, Rebecca Evans, when she was Minister for public health in February 2017 on the issue of lowering the age of screening from 60 to 50, as is currently the case in Scotland. I was encouraged when she said, on 23 February 2017, 'the Welsh Government is committed to expanding the bowel screening programme in Wales to men and women aged 50 to 59 years, but our focus is on increasing the uptake in the current age range and reducing the inequities that we know exist before expanding the programme further.'
I think today is an opportune moment for the Cabinet Secretary for health to update us on what progress has been made since February 2017 and what progress the Welsh Government intend to make into 2019, which is part of our motion. The Minister in her letter also stressed the importance of raising awareness amongst lower income groups, because they're statistically less likely to present themselves for testing—
Diolch, Lywydd. Efallai y bydd Aelodau yn y Siambr hon wedi sylwi fy mod yn gwisgo'r sêl-fodrwy hon. Fe'i rhoddwyd i mi gan fy nhad pan oeddwn yn 16 mlwydd oed. Modrwy fy nhad-cu oedd hi mewn gwirionedd. Mae hi wedi tynhau wrth imi heneiddio, rhaid dweud. Cafodd fy nhad-cu ddiagnosis o ganser y coluddyn yn y 1970au, a goroesodd i mewn i'r 1980au. Un o'r pethau a ddywedodd wrthyf oedd, 'Hoffwn fyw yn ddigon hir i dy weld yn mynd i brifysgol.' Bu farw fy nhad-cu pan oeddwn yn 10 mlwydd oed. Rwy'n siŵr fod llawer ohonom wedi cael ein cyffwrdd gan straeon am ganser y coluddyn, ac felly mae'n bleser gennyf gyflwyno'r ddadl hon yn y Siambr heddiw.
Mae sgrinio ar gyfer canser y coluddyn ar gael bellach yn genedlaethol ar draws pedair gwlad y DU, ac yng Nghymru caiff ei ddarparu ar gyfer pobl rhwng 60 a 75 oed. Rydym wedi gweld newidiadau arloesol mawr yn yr opsiynau sydd ar gael ar gyfer triniaeth, ac maent wedi arwain at ostyngiad o 13 y cant yn y cyfraddau marwolaeth ar gyfer y DU yn ei chyfanrwydd. Dyma deyrnged i waith caled llawer o weithwyr gofal iechyd proffesiynol ac ymchwilwyr yn y gwasanaeth iechyd gwladol a'r diwydiant fferyllol. Fodd bynnag, mae'n amlwg fod gennym waith i'w wneud o hyd, ac mae elusen Bowel Cancer UK wedi ein helpu i weld lle y gellir gwneud y gwaith hwnnw. Caiff oddeutu 41,000 o bobl ledled y DU ddiagnosis o ganser y coluddyn bob blwyddyn. Mae mwy na 2,200 ohonynt yma yng Nghymru. Felly, y realiti poenus a thorcalonnus yw, o'r 16,000 o bobl ledled y DU, bydd dros 900 yng Nghymru yn colli eu brwydr yn erbyn y clefyd ofnadwy hwn. Rwy'n siŵr y byddai pawb yn y Siambr heddiw yn cytuno ei fod dros 900 yn ormod.
Yn syml, po gynharaf y ceir diagnosis, y mwyaf yw'r tebygolrwydd y byddwch yn goroesi pum mlynedd neu fwy. Mae diagnosis cynnar yn allweddol a rhan hanfodol o hyn yw codi ymwybyddiaeth a sgrinio, ac rwyf am sôn am hynny wrth Lywodraeth Cymru yn fy araith heddiw. Mae angen i bobl fod yn ymwybodol o symptomau posibl canser y coluddyn, a gwn fod gan yr Aelodau rwyf wedi siarad â hwy gynlluniau i drafod hynny'n fanwl. Os ydych yn meddwl efallai fod gennych symptomau canser y coluddyn, peidiwch â theimlo cywilydd a pheidiwch â'u hanwybyddu, ewch i'w cael wedi'u harchwilio.
Rwy'n cydnabod bod pump o'r saith bwrdd iechyd yng Nghymru yn methu cyrraedd targedau gorfodol Llywodraeth Cymru ar gyfer amseroedd aros—mae dros 1,800 o gleifion yng Nghymru yn aros mwy nag wyth wythnos am ddiagnosis canser y coluddyn. Daw hyn o adroddiad a gyhoeddwyd ym mis Chwefror gan Bowel Cancer UK, y gwnaethom helpu i'w lansio. Helpodd Mandy Jones ac Andrew Davies ACau i'w lansio yma ym mis Chwefror. Canfu'r adroddiad hefyd fod llai na hanner y bobl sy'n gymwys ar gyfer profion sgrinio am ganser y coluddyn yng Nghymru wedi gwneud y prawf, ond sgrinio yw'r ffordd fwyaf effeithiol o ganfod canser y coluddyn. Ysgrifennais at y Gweinidog ar y pryd, Rebecca Evans, pan oedd hi'n Weinidog iechyd y cyhoedd ym mis Chwefror 2017 ar fater gostwng yr oedran sgrinio o 60 i 50, fel sy'n digwydd yn yr Alban ar hyn o bryd. Cefais fy nghalonogi pan ddywedodd, ar 23 Chwefror 2017, 'mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ymestyn rhaglen sgrinio'r coluddyn yng Nghymru i ddynion a menywod rhwng 50 a 59 oed, ond mae ein ffocws ar gynyddu'r nifer sy'n cael y prawf yn yr ystod oedran presennol a lleihau'r annhegwch y gwyddom ei fod yn bodoli cyn ymestyn y rhaglen ymhellach.'
Rwy'n credu bod heddiw yn gyfle amserol i Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ar ba gynnydd a wnaed ers mis Chwefror 2017 a pha gynnydd y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud yn 2019, sy'n rhan o'n cynnig. Roedd y Gweinidog hefyd yn pwysleisio yn ei llythyr pa mor bwysig yw codi ymwybyddiaeth ymhlith grwpiau incwm is, oherwydd yn ystadegol maent yn llai tebygol o wneud y prawf—
Will the Member give way?
A wnaiff yr Aelod ildio?
Yes, of course.
Gwnaf, wrth gwrs.
It's interesting only half of eligible people are getting the screening, but I've also had a constituent who's regularly gone for the screening, or done the screening test, and then, at age 75, it just stops, and it really causes a great deal of anxiety. I wonder if there is any evidence emerging that, actually, continuing screening beyond 75 is also beneficial.
Mae'n ddiddorol mai hanner y bobl gymwys yn unig sy'n cael eu sgrinio, ond rwyf hefyd wedi cael etholwr sydd wedi cael ei sgrinio'n rheolaidd, neu wedi gwneud y prawf sgrinio, ac yna, yn 75 oed, mae'n dod i ben, ac mewn gwirionedd mae'n achosi llawer iawn o bryder. Tybed a oes unrhyw dystiolaeth yn dod i'r amlwg fod parhau i sgrinio y tu hwnt i 75 yn fuddiol hefyd.
Such evidence needs to be presented by Public Health Wales, and I'd like to give the Cabinet Secretary a chance to answer that specific question.
At the Senedd on 6 February, though, I also—and perhaps in answer to David Melding—I spoke to an oncologist who raised some questions about changing the age range. He wasn't talking about over-75s, he was talking about lowering it to 50, and his professional view was that the net could risk being spread too widely and too thinly if the appropriate support mechanisms were not in place if you lowered the age range. So, if you're going to lower the age range, you've got to have professional public health advice to say that the system is ready to support that. I think, if the Welsh Government could, they would lower it straight away to 50, but you've got to have sufficient support mechanisms being placed that won't disadvantage those who are already being tested. I'm mindful that there are other public health professionals who would take a different view, and they all form a valuable contribution, but I think the key is to listen to Public Health Wales's advice and see that the age range is lowered, I would hope, as swiftly as the Government can do it.
Colleagues will also want to contribute to the debate today about their own experiences, and Dawn Bowden has given me this faecal immunochemical testing screening kit, courtesy of Bowel Cancer UK, and I understand this is in the process of being rolled out in Wales, following pilot schemes that suggested a boost in uptake of 5 to 10 per cent. I can see yours on your desk there as well, Dawn Bowden. By bringing in examples of these screening testing kits, we hope to break the taboo of testing. That's part of what we're trying to do today—break the taboo of testing.
But I just want to finish with my personal stories of friends with bowel cancer. In the 2016 election, my UKIP opponent was a hugely engaging person by the name of Sam Gould. Sam's personality, energy and lust and love for life shone through in everything he did. He was struck down last year with bowel cancer and he died at the age of 33. Sam became my friend, I visited him in hospital, and I miss him. I think that Sam's courage is something we can take many lessons from. I'll never forget the time Sam brought Nigel Farage to Gelligaer during the Assembly election of 2016, and he even took a picture of me shaking hands with Nigel Farage, which is floating about somewhere on the internet. I think Sam would laugh now if that was ever to come to light.
I also speak for our very valued and great friend Steffan Lewis. Steffan is a wonderful individual and has made a fantastic contribution to this Assembly. He's currently off sick. We're thinking of Steffan today, with his illness, and I want to make my speech in his name. We wait for him to come back and we wish him the very best with his treatment and, please God, recovery. As I'm sure Members are aware, Steffan's sister has arranged a sponsored walk on 14 July in order to raise funds for Velindre Cancer Centre, and I can think of no better way for us to support him and his cause.
Therefore, I recommend this motion to the Chamber today, and I hope that the debate will set out in more detail and more depth the issues that we face, so that we can then work together to deliver the very best services for patients with bowel cancer here in Wales and do what we all want to do, which is to beat bowel cancer.
Mae angen cyflwyno tystiolaeth o'r fath gan Iechyd Cyhoeddus Cymru, a hoffwn roi cyfle i Ysgrifennydd y Cabinet ateb y cwestiwn penodol hwnnw.
Yn y Senedd ar 6 Chwefror, fodd bynnag, siaradais innau hefyd—ac efallai i ateb David Melding—ag oncolegydd a ofynnodd gwestiynau ynghylch newid yr ystod oedran. Nid oedd yn sôn am bobl dros 75 oed, roedd yn sôn am ei ostwng i 50, a'i farn broffesiynol oedd y gallai'r rhwyd risg gael ei lledaenu'n rhy eang ac yn rhy denau os nad oedd y mecanweithiau cymorth priodol ar waith pe baech yn gostwng yr ystod oedran. Felly, os ydych yn mynd i ostwng yr ystod oedran, rhaid i chi gael cyngor proffesiynol iechyd y cyhoedd i ddweud bod y system yn barod i gefnogi hynny. Pe bai Llywodraeth Cymru'n gallu, rwy'n credu y byddent yn ei ostwng yn syth i 50, ond rhaid ichi gael dulliau cymorth digonol yn cael eu gosod na fyddant yn creu anfantais i'r rhai sydd eisoes yn cael eu profi. Rwy'n ymwybodol fod yna weithwyr iechyd y cyhoedd eraill a fyddai'n arddel safbwynt gwahanol, ac maent oll yn ffurfio cyfraniad gwerthfawr, ond rwy'n meddwl mai'r allwedd yw gwrando ar gyngor Iechyd Cyhoeddus Cymru a sicrhau bod yr ystod oedran yn cael ei ostwng, buaswn yn gobeithio, cyn gynted ag y gall y Llywodraeth wneud hynny.
Hefyd bydd cyd-Aelodau am gyfrannu at y ddadl heddiw ynglŷn â'u profiadau eu hunain, ac mae Dawn Bowden wedi rhoi pecyn sgrinio'r prawf imiwnogemegol ysgarthion i mi, drwy garedigrwydd Bowel Cancer UK, a deallaf fod hwn wrthi'n cael ei gyflwyno yng Nghymru, yn dilyn cynlluniau peilot a awgrymodd ei fod wedi arwain at gynnydd o 5 i 10 y cant yn nifer y bobl sy'n ei wneud. Gallaf weld eich un chi ar eich desg yno hefyd, Dawn Bowden. Drwy gyflwyno enghreifftiau o becynnau sgrinio'r profion hyn, gobeithiwn dorri'r tabŵ sydd ynghlwm wrth y profion. Dyna ran o'r hyn y ceisiwn ei wneud heddiw—torri'r tabŵ o wneud prawf.
Ond rwyf am orffen gyda fy straeon personol am ffrindiau sydd â chanser y coluddyn. Yn etholiad 2016, fy ngwrthwynebwr UKIP oedd yr unigolyn hynod ddiddorol hwnnw o'r enw Sam Gould. Roedd personoliaeth, ynni a brwdfrydedd a chariad at fywyd Sam yn disgleirio ym mhob dim a wnâi. Cafodd ei daro y llynedd â chanser y coluddyn a bu farw yn 33 oed. Daeth Sam yn ffrind i mi, ymwelais ag ef yn yr ysbyty, a gwelaf ei golli. Credaf fod dewrder Sam yn rhywbeth y gallwn ddysgu llawer o wersi ohono. Ni wnaf anghofio'r tro y daeth Sam â Nigel Farage i Gelli-gaer yn ystod etholiad y Cynulliad 2016, a thynnodd lun ohonof fi yn ysgwyd llaw gyda Nigel Farage hyd yn oed, sy'n mynd o gwmpas yn rhywle ar y rhyngrwyd. Credaf y byddai Sam yn chwerthin nawr pe bai hwnnw byth yn dod i'r golwg.
Rwy'n siarad hefyd am ein cyfaill mawr ac annwyl Steffan Lewis. Mae Steffan yn unigolyn gwych ac mae wedi gwneud cyfraniad aruthrol i'r Cynulliad hwn. Mae ar hyn o bryd yn absennol oherwydd ei salwch. Rydym yn meddwl am Steffan heddiw, gyda'i salwch, ac rwyf am wneud fy araith yn ei enw. Rydym yn aros iddo ddod yn ôl a dymunwn y gorau iddo gyda'i driniaeth a'i adferiad. Fel y gŵyr yr Aelodau rwy'n siŵr, mae chwaer Steffan wedi trefnu taith gerdded noddedig ar 14 Gorffennaf i godi arian ar gyfer Canolfan Ganser Felindre, ac ni allaf feddwl am ffordd well inni ei gefnogi ef a'i achos.
Felly, rwy'n argymell y cynnig hwn i'r Siambr heddiw, ac yn gobeithio y bydd y ddadl yn nodi'n fanylach ac yn fwy trylwyr y materion sy'n ein hwynebu, fel y gallwn weithio gyda'n gilydd wedyn i ddarparu'r gwasanaethau gorau posibl i gleifion â chanser y coluddyn yma yng Nghymru a gwneud yr hyn y mae pawb ohonom am ei wneud, sef curo canser y coluddyn.
Well, my only own experience is that one of my grandmothers died before I had a chance to know her, because she was taken by bowel cancer when I was two months old.
Bowel cancer is the fourth most common cancer in the UK. Around 16,000 people die from the disease each year—900 in Wales—making it the second biggest cancer killer. The scale is growing, where it is estimated that between now and 2035, around 332,000 additional lives could be lost to the disease across the UK, and this shouldn’t be the case, because the disease is preventable, treatable and even curable. Nine in ten people will survive bowel cancer if diagnosed at the earliest stage.
Screening is the most effective method of detecting bowel cancer early and plays a key role in improving survival rates. Across the UK, bowel cancer screening programmes send everyone aged between 60 and 74 a home testing kit—and I note David Melding's comments earlier, in that context—every two years. In Scotland, they are also sent to people in their 50s. Referral by GP is still the route by which most people are diagnosed. Referral through primary care is a key route to diagnosis for those who experience symptoms that could be bowel cancer, and for those below the age covered by the screening programme. People who experience symptoms should be referred for the most reliable and accurate diagnostic tests for bowel cancer available: a colonoscopy and flexible sigmoidoscopy, which can detect cancer at the earliest stage of the disease. While effective public health awareness programmes can alert people to the symptoms of bowel cancer and encourage them to seek advice from their GP, it's also important that GPs are able to recognise these symptoms and refer appropriately and promptly.
However, as the symptoms of bowel cancer can be hard to diagnose accurately, and can also be symptoms of other less serious and more common bowel conditions, it can be difficult for GPs to know who to refer and when. This can result in delays to patients being able to access diagnostic services and, in some cases, patients having to see their GP more than five times before referral. NICE guidelines for suspected cancer, updated in July 2017, are in place to help GPs to make these decisions. These recommend that the faecal immunochemical test, or FIT, is adopted in primary care to guide referral for suspected bowel cancer in people without rectal bleeding, who have unexplained symptoms but do not meet the criteria for a suspected cancer referral pathway. Using FIT in this way could help GPs to better identify and refer the right patients quickly and detect bowel cancer early. We need to see this adopted in Wales before 2019, alongside England and Scotland, where it has already been piloted and used in some areas.
The annual cancer report recognises that a poor interface between primary and secondary care is a major cause of delays for cancer patients. In response to this, the Welsh Government included recognition and early referral of cancer as part of the Wales GP contract for 2017-18. This requires primary care teams to develop strategies to improve recognition and early diagnosis. These interventions should support earlier diagnosis of people with cancer who present in primary care, and may also potentially lead to a reduction in demand for colonoscopy services.
Jackie Hill from Wrexham was diagnosed with bowel cancer after repeated trips to see her GP. She said:
'my GP examined me but could not detect a lump. I was given laxative and told to go back in the New Year. I went back and told my GP that I was bleeding even more and felt very tired. My blood test came back normal. I went back again three months later as the bleeding was very heavy, but I was told there was nothing wrong. Eight months after my first visit, I returned and was referred for the camera to allay my fears, but never once was cancer considered as the blood tests had come back normal and I was told I was too young for cancer. At one time my GP even said to me: "And what do you want on this urgent appointment?" I was finally diagnosed with stage 2 cancer. I thought, very naively, when I was diagnosed that I would have the tumour removed and then back to normal. Because of the consequences of my treatment, I am constantly worried about going out of the house and many times when I am ready to leave the house I have to go to the toilet. My first thought when I go anywhere is where the toilets are and will they be clean.'
Wales must therefore optimise bowel cancer screening by using FIT at the optimal sensitivity threshold, expanding the age range and increasing uptake. Thank you.
Wel, yr unig brofiad sydd gennyf fi yw bod un o fy neiniau wedi marw cyn i mi gael cyfle i'w hadnabod, gan iddi gael ei chymryd gan ganser y coluddyn pan oeddwn yn ddau fis oed.
Canser y coluddyn yw'r pedwerydd canser mwyaf cyffredin yn y DU. Mae oddeutu 16,000 o bobl yn marw o'r clefyd bob blwyddyn—900 yng Nghymru—gan ei wneud yn ail ganser mwyaf sy'n lladd. Mae'r gyfradd yn tyfu, ac amcangyfrifir rhwng nawr a 2035 y gallai tua 332,000 o fywydau ychwanegol gael eu colli i'r clefyd ledled y DU, ac ni ddylai hyn fod yn wir, gan ei fod yn glefyd y gellir ei atal, ei drin a hyd yn oed ei wella. Bydd naw o bob deg o bobl yn goroesi canser y coluddyn os ceir diagnosis ar y cam cynharaf.
Sgrinio yw'r dull mwyaf effeithiol o ganfod canser y coluddyn yn gynnar ac mae'n chwarae rôl allweddol yn gwella cyfraddau goroesi. Ledled y DU, mae rhaglenni sgrinio canser y coluddyn yn anfon pecyn prawf cartref i bawb rhwng 60 a 74 oed—a nodaf sylwadau David Melding yn gynharach, yn y cyd-destun hwnnw—bob dwy flynedd. Yn yr Alban, cânt eu hanfon hefyd at bobl yn eu 50au. Atgyfeiriad gan feddyg teulu yw'r llwybr y caiff y rhan fwyaf o bobl ddiagnosis o hyd. Mae atgyfeirio drwy ofal sylfaenol yn llwybr allweddol i ddiagnosis ar gyfer y rhai sy'n profi symptomau a allai fod yn ganser y coluddyn, ac ar gyfer rhai o dan yr oed a gwmpesir gan y rhaglen sgrinio. Dylid cyfeirio pobl sy'n profi symptomau am y profion diagnostig mwyaf dibynadwy a manwl sydd ar gael ar gyfer canser y coluddyn: colonosgopi a sigmoidosgopi hyblyg, sy'n gallu canfod canser ar gam cynharaf y clefyd. Er y gall rhaglenni ymwybyddiaeth iechyd cyhoeddus effeithiol hysbysu pobl am symptomau canser y coluddyn a'u hannog i ofyn am gyngor gan eu meddyg teulu, mae hefyd yn bwysig fod meddygon teulu yn gallu adnabod y symptomau hyn a chyfeirio'n briodol a phrydlon.
Fodd bynnag, gan fod symptomau canser y coluddyn yn gallu bod yn anodd gwneud diagnosis cywir ohonynt, a hefyd yn gallu bod yn symptomau cyflyrau'r coluddyn eraill llai difrifol a mwy cyffredin, gall fod yn anodd i feddygon teulu wybod pwy i'w hatgyfeirio a phryd. Gall hyn arwain at oedi cyn y gall cleifion gael gwasanaethau diagnostig ac mewn rhai achosion, rhaid i gleifion weld eu meddyg teulu fwy na phum gwaith cyn cael eu hatgyfeirio. Mae canllawiau NICE ar gyfer achosion lle y ceir amheuaeth o ganser, a ddiweddarwyd ym mis Gorffennaf 2017, ar gael i helpu meddygon teulu i wneud y penderfyniadau hyn. Maent yn argymell y dylid mabwysiadu'r prawf imiwnocemegol ysgarthion, neu FIT, mewn gofal sylfaenol i arwain atgyfeiriadau lle yr amheuir canser y coluddyn mewn pobl heb waedu rhefrol, sydd â symptomau heb eu hesbonio ond nad ydynt yn bodloni'r meini prawf ar gyfer llwybr atgyfeirio oherwydd amheuaeth o ganser. Gallai defnyddio FIT yn y modd hwn helpu meddygon teulu i nodi ac atgyfeirio'r cleifion cywir yn well ac yn gyflym a chanfod canser y coluddyn yn gynnar. Mae angen inni weld hyn yn cael ei fabwysiadu yng Nghymru cyn 2019, ochr yn ochr â Lloegr a'r Alban, lle mae eisoes wedi'i dreialu ac yn cael ei ddefnyddio mewn rhai ardaloedd.
Mae'r adroddiad blynyddol ar ganser yn cydnabod mai'r berthynas wael rhwng gofal sylfaenol ac eilaidd sy'n achosi llawer o'r oedi i gleifion canser. Mewn ymateb i hyn, cynhwysodd Llywodraeth Cymru ganfod ac atgyfeirio canser yn gynnar yn rhan o gontract meddygon teulu Cymru ar gyfer 2017-18. Mae'n ei gwneud yn ofynnol i dimau gofal sylfaenol ddatblygu strategaethau i wella canfod a diagnosis cynnar. Dylai'r ymyriadau hyn gefnogi diagnosis cynharach i bobl â chanser mewn gofal sylfaenol, a gallent hefyd arwain at ostyngiad yn y galw am wasanaethau colonosgopi.
Cafodd Jackie Hill o Wrecsam ddiagnosis o ganser y coluddyn ar ôl sawl ymweliad â'i meddyg teulu. Dywedodd:
'cefais archwiliad gan fy meddyg teulu, ond ni lwyddodd i ganfod lwmp. Rhoddodd garthydd i mi a dweud wrthyf am ddychwelyd yn y flwyddyn newydd. Dychwelais a dywedais wrth fy meddyg teulu fy mod yn gwaedu rhagor hyd yn oed ac yn teimlo'n flinedig iawn. Daeth fy mhrawf gwaed yn ôl yn normal. Dychwelais eto dri mis yn ddiweddarach gan fod y gwaedu'n drwm iawn, ond dywedwyd wrthyf nad oedd unrhyw beth o'i le. Wyth mis ar ôl fy ymweliad cyntaf, dychwelais a chefais fy atgyfeirio i gael y camera er mwyn tawelu fy ofnau, ond ni chafodd canser ei ystyried unwaith gan fod y profion gwaed wedi dod yn ôl yn normal a dywedwyd wrthyf fy mod i'n rhy ifanc i gael canser. Ar un adeg, dywedodd fy meddyg teulu wrthyf: "A beth ydych chi ei eisiau yn yr apwyntiad brys hwn?" Cefais ddiagnosis o ganser cam 2 yn y pen draw. Yn naïf iawn, pan gefais y diagnosis, credwn y buaswn yn cael tynnu'r tiwmor ac yna'n dychwelyd i fywyd normal. Oherwydd canlyniadau fy nhriniaeth, rwy'n gyson yn pryderu am fynd allan o'r tŷ a sawl gwaith pan fyddaf yn barod i adael y tŷ rhaid i mi fynd i'r toiled. Y peth cyntaf sy'n mynd drwy fy meddwl pan af i unman yw ble mae'r toiledau ac a fyddant yn lân.'
Felly rhaid i Gymru wneud y defnydd gorau o sgrinio canser y coluddyn drwy ddefnyddio FIT ar y trothwy sensitifrwydd gorau, ehangu'r ystod oedran a chynyddu'r nifer sy'n cael eu sgrinio ar gyfer canser y coluddyn. Diolch.
Rydw i'n falch i groesawu'r ddadl yma, i ddweud y gwir, ac yn diolch am arweiniad Hefin David, sydd yn rhoi canser y coluddyn yn wirioneddol o dan y chwyddwydr. Hefyd, fel nifer ohonom ni, gan fod y canser yma mor gyffredin, mae profiad teuluol gennyf innau hefyd, gan i fy nhad a'm taid ddioddef o'r cyflwr yma dros y blynyddoedd. Fel yr ydym wedi ei glywed, mae yna her sylweddol i wneud y diagnosis. Mae'r symptomau, megis poenau yn y stumog, dolur rhydd, weithiau yn rhwym, pasio gwaed yn y carthion—mae'r symptomau hynny yn rhai cyffredin iawn. Petai meddygon teulu yn arallgyfeirio pawb efo'r symptomau hynny i'r ysbytai, byddai dim lle i wneud unrhyw waith arall o gwbl.
Felly, mae hanes oddi wrth y claf yn hanfodol bwysig. Mae angen rhywbeth yn yr hanes, neu yn hanes yr unigolyn, i bwyntio'r meddyg i gyfeiriad y diagnosis peryglus yma o ganser y coluddyn. Dyna grefft y meddyg teulu, gan gydnabod hefyd fod ambell ganser y coluddyn yn gyfan gwbl heb symptom o gwbl. Dyna bwysigrwydd rhaglen sgrinio. Er mor amherffaith yw e ar hyn o bryd—ac rydw i yn cefnogi y camau arloesol, fel rydym wedi ei glywed gan Mark Isherwood, sydd yn cael eu cymryd yn y maes i gael prawf llawer mwy dibynadwy a manwl. Felly, mae yna waith i'w wneud, ac mae angen ei wneud e ar frys. Dyna pam rwyf yn cefnogi'r ddadl ac yn cefnogi'r cynnig y prynhawn yma.
Gan ei bod ni yn wythnos codi ymwybyddiaeth o glefyd seliag yn ogystal, fel y gwnes i sôn yn gynharach, fe wnaf i hefyd sôn ychydig am hwnnw. Clefyd seliag ydy’r cyflwr yna lle mae’r corff yn adweithio yn anffafriol i brotin mewn gwenith, haidd, rhyg ac ambell fath o geirch. Y protin yna ydy glwten. Mae pawb yn meddwl taw clefyd digon di-nod, yn wir, ydy clefyd seliag, ac o aros ar y deiet arbenigol di-glwten, mae o yn hollol ddi-nod, oni bai am yr holl drafferth o sicrhau bod yr unigolyn yn osgoi glwten—glwten sydd mewn bara, pasta, blawd, pitsa, cacenni, bisgedi, grefi, bysedd pysgod hyd yn oed, selsig—mae’r rhestr yn gallu bod yn faith—ac unrhyw beth lle mae blawd yn cynnwys glwten yn bodoli.
Ond o beidio â gwneud diagnosis o glefyd seliag, sydd hefyd yn rhywbeth anodd ei wneud: eto, mae’r symptomau yn gyffredin iawn, fel blinder, poenau yn y stumog, dolur rhydd, yn enwedig ar ôl bwyta bara, ond ddim o anghenraid—nid o reidrwydd o gwbl—. Rydym wastad yn darllen yn y llyfrau am y symptomau ond, wrth gwrs, mae pawb yn wahanol o ran y ffordd y maen nhw’n cyflwyno eu hunain i’r meddyg teulu, a dyna grefft y meddyg. Ond o beidio â bod ar ddeiet di-glwten, pan mae clefyd seliag arnoch chi, mae yna berig o ddatblygu anemia, breuder yn yr esgyrn—osteoporosis—sgileffeithiau niwrolegol fel ataxia, a hefyd canser y coluddyn bach, a math o lymffoma yn y coluddyn. Ffactor o risg mewn datblygu canser yn y coluddion ydy clefyd seliag, a dyna’i bwysigrwydd, felly. Fel rydw i'n ei ddweud, rydym i gyd yn tueddu i edrych arno fe fel rhywbeth reit ddi-nod, ond o’i esgeuluso mae clefyd seliag yn gallu bod yn ddifrifol iawn, ac mae’n destun pryder ei bod yn aml yn cymryd blynyddoedd i gael y diagnosis yna. Cefnogwch y cynnig, felly. Diolch yn fawr.
I welcome this debate, and I thank Hefin David for opening the debate and placing bowel cancer under the microscope. Also, as this cancer is so common, I too have some family experience, as my father and grandfather suffered this condition over the years. As we have heard, there is a significant challenge in undertaking a proper diagnosis. The symptoms, such as stomach pains, diarrhoea, sometimes constipation, passing blood—all of those symptoms are very common symptoms. If GPs were to refer everyone who had those symptoms to our hospitals, then there would be no room to do any other work whatsoever.
Therefore, the patient history is crucially important. You need something in that history, the individual's story, to point the GP towards this dangerous diagnosis of bowel cancer. That's the art of the GP, of course, recognising as well, of course, that some bowel cancers have no symptoms at all. That’s the importance of a screening programme. Despite its imperfections at the moment—and I do support the innovative steps, as we've heard outlined by Mark Isherwood, that are being taken in this area to have a far more reliable test, and a far more detailed test in place. So, there is work to be done, and it needs to be done as a matter of urgency. That's why I am supporting this debate and supporting the motion this afternoon.
As we are also in coeliac awareness week, as I mentioned earlier, I will also say a few words about that. Coeliac disease is that condition where the body reacts unfavourably to protein in wheat, some sorts of oats, barley and rye. That protein is gluten, of course. People think that coeliac disease is slightly innocuous and insignificant, and in remaining on that gluten-free diet, then it can be innocuous, apart from all the difficulties involved with ensuring that individuals avoid gluten—gluten in bread, pasta, flour, pizza, cakes, biscuits, gravy, fish fingers even, sausages—the list can be endless—and anything where flour including gluten has been used.
But in not diagnosing coeliac disease, which is also a difficult diagnosis: again, the symptoms are common, such as tiredness, pains in the stomach, diarrhoea, particularly after eating bread, but not necessarily so—not necessarily at all—. We read about these symptoms in books, but everyone is different in the way they present to the GP, and that’s the art of the GP. But in not being on a gluten-free diet when you do have coeliac disease, there is a risk of developing anaemia, osteoporosis, neurological impacts such as ataxia, and also cancer of the small intestine, and a kind of lymphoma in the bowel. It is a risk factor in developing bowel cancer—that’s what coeliac disease is, and that’s why it’s important in this context. As I say, we all tend to look at it as something that's quite innocuous, but in neglecting the condition, coeliac disease can be very serious indeed, and it's a cause for concern that very often it can take many years to have that proper diagnosis. So, support the motion. Thank you.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
I’d like to thank every Member involved in bringing about this debate today. As highlighted by the motion, bowel cancer is one of Wales’s biggest killers. It's the fourth most common cancer in the UK, with one in 14 men and one in every 19 women developing the cancer in their lifetime. Almost 16,000 people die from bowel cancer in the UK every year, and many of those deaths could be prevented if only we could diagnose the disease earlier. We have a bowel cancer screening programme for men and women aged between 60 and 74, but we should be screening everyone over the age of 50. Many people refuse to take the test because of embarrassment or because of the complexity of the home test.
Thankfully there is a much more simple and accurate screening test, the faecal immunochemical test, or FIT test. I have spoken many times in this Chamber about FIT, about the need to introduce it earlier, about the need to lower the age for testing and, more importantly, the need to introduce a more scientifically robust sensitivity threshold. The FIT test has already been introduced in Scotland and will shortly become the standard test in England. In Wales we have to wait another year. The test is much simpler as it requires just a single sample and is much more accurate—or it would be if the Welsh Government hadn’t opted to lower the sensitivity threshold. Wales is having a testing threshold that is half that proposed in Scotland and lower than that proposed for England. We are told that this is because we don’t have the capacity in endoscopy services to perform follow-up tests. How many cancers will be missed as a result? How many people will die because we took the easy route?
I hope, when responding to this debate, the Cabinet Secretary will outline his plan for increasing colonoscopy capacity in Wales, outline the actions his Government will take to accelerate increasing the sensitivity of the FIT test, and outline a timetable for lowering the screening age to 50. Screening saves lives and it's estimated that around 6,000 people in their 50s are being diagnosed with bowel cancer each year. As other members have highlighted, when bowel cancer is diagnosed early, 90 per cent of patients survive, as opposed to only one in 10 when diagnosed at a later stage. It makes sense to lower the age of screening to 50, given that nearly 95 per cent of cases are in the over-50s.
Unfortunately, here in this Chamber, we are keenly aware that bowel cancer can strike at any age—it has no respect for age—with one of our own battling the disease, and having lost a staff member, Sam Gould. Therefore, we have to increase awareness of the symptoms because, as we know, if caught early, this terrible disease can be beaten.
We also know that there are genetic conditions such as Lynch syndrome that can increase the risk factor of developing bowel cancer. All bowel cancer patients should be screened for Lynch syndrome and screening should then be offered to family members.
I urge the Welsh Government to do all they can to improve screening, to stop people dying needlessly because the disease was discovered too late. I urge Members to support this motion. Thank you.
Hoffwn ddiolch i bob Aelod sy'n rhan o gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Fel yr amlygwyd gan y cynnig, mae canser y coluddyn yn un o'r lladdwyr mwyaf yng Nghymru. Dyma'r pedwerydd canser mwyaf cyffredin yn y DU, gydag un o bob 14 o ddynion ac un o bob 19 o fenywod yn datblygu'r canser yn ystod eu hoes. Mae bron i 16,000 o bobl yn marw o ganser y coluddyn yn y DU bob blwyddyn, a gellid atal llawer o'r marwolaethau hyn pe baem yn gallu gwneud diagnosis o'r clefyd yn gynharach. Mae gennym raglen sgrinio ar gyfer canser y coluddyn i ddynion a menywod rhwng 60 a 74 oed, ond dylem fod yn sgrinio pawb dros 50 oed. Mae llawer o bobl yn gwrthod gwneud y prawf oherwydd embaras neu oherwydd cymhlethdod y prawf cartref.
Diolch byth, ceir prawf sgrinio llawer symlach a chywirach, sef y prawf imiwnocemegol ysgarthion neu'r prawf FIT. Rwyf wedi siarad droeon yn y Siambr hon am FIT, am yr angen i'w gyflwyno yn gynharach, am yr angen i ostwng yr oedran ar gyfer cynnal profion ac yn bwysicach, yr angen i gyflwyno trothwy sensitifrwydd mwy cadarn yn wyddonol. Mae'r prawf FIT eisoes wedi'i gyflwyno yn yr Alban ac yn fuan dyna fydd y prawf safonol yn Lloegr. Yng Nghymru rydym yn gorfod aros am flwyddyn arall. Mae'r prawf yn symlach o lawer gan mai un sampl yn unig sydd ei angen ac mae'n llawer mwy cywir—neu fe fyddai pe na bai Llywodraeth Cymru wedi dewis gostwng y trothwy sensitifrwydd. Mae Cymru yn cael trothwy profi sy'n hanner yr hyn a argymhellir yn yr Alban ac sy'n is na'r hyn a argymhellir ar gyfer Lloegr. Dywedir wrthym mai'r rheswm am hyn yw oherwydd nad oes gennym gapasiti yn y gwasanaethau endosgopi ar gyfer cynnal profion dilynol. Faint o ganserau a gollir o ganlyniad? Faint o bobl fydd yn marw oherwydd ein bod wedi dewis y llwybr hawdd?
Wrth ymateb i'r ddadl hon, gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn amlinellu ei gynllun ar gyfer cynyddu capasiti colonosgopi yng Nghymru, yn amlinellu'r camau y bydd ei Lywodraeth yn eu cymryd i gyflymu'r gwaith o gynyddu sensitifrwydd y prawf FIT, ac yn amlinellu amserlen ar gyfer gostwng yr oedran sgrinio i 50. Mae sgrinio yn achub bywydau ac amcangyfrifir bod oddeutu 6,000 o bobl yn eu 50au yn cael diagnosis o ganser y coluddyn bob blwyddyn. Fel y nododd Aelodau eraill, pan wneir diagnosis cynnar o ganser y coluddyn, mae 90 y cant o gleifion yn goroesi, yn hytrach nag un o bob 10 yn unig pan wneir diagnosis yn ddiweddarach. Mae'n gwneud synnwyr i ostwng oedran sgrinio i 50, o gofio bod bron 95 y cant o'r achosion mewn pobl dros 50 oed.
Yn anffodus, yma yn y Siambr, rydym yn ymwybodol iawn y gall canser y coluddyn daro ar unrhyw oed—nid yw'n parchu oedran—gydag un o'n plith yn ymladd yr afiechyd, ac ar ôl colli aelod o staff, Sam Gould. Felly, rhaid inni gynyddu ymwybyddiaeth o'r symptomau oherwydd, fel y gwyddom, os caiff ei ddal yn gynnar, gellir trechu'r clefyd ofnadwy hwn.
Rydym hefyd yn gwybod bod cyflyrau genetig megis syndrom Lynch yn gallu cynyddu'r ffactor risg o ddatblygu canser y coluddyn. Dylai pob claf canser y coluddyn gael eu sgrinio ar gyfer syndrom Lynch a dylid cynnig sgrinio wedyn i aelodau'r teulu.
Rwy'n annog Llywodraeth Cymru i wneud popeth yn ei gallu i wella sgrinio, i atal pobl rhag marw'n ddiangen am na chanfuwyd y clefyd tan yn rhy hwyr. Rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi'r cynnig hwn. Diolch.
I'm pleased to add my support to this motion today, and hope that this debate will play some small part in the important task of raising awareness on the issues around bowel cancer—particularly awareness of the symptoms, and the vital importance of taking up screening, as so many others have already mentioned.
When I first started looking at this issue I was particularly struck by the figures on the incidence of bowel cancer in many of the Valleys communities, including in Merthyr Tydfil and Rhymney. For example, Bowel Cancer UK report that those living in the Cwm Taf health board area have a significantly greater chance of being diagnosed with bowel cancer than those in the neighbouring Cardiff and Vale health board area. Similar variations in pattern also show at local authority level.
So this is clearly a health issue that's of significant importance in my constituency, and I therefore wanted to take this opportunity to mention Chris Daniel from Merthyr, who set out his story on the Bowel Cancer UK website. Chris is currently undertaking a virtual cycle ride of 18,000 miles around the world in memory of his wife Rita. I believe that today is day 167 of his ride, and Chris has just passed through the Canadian Rockies. In reality, Chris has actually been cycling inside Companies House, as he moves his fundraising effort around locations, but remarkably, through technology, his virtual ride includes simulations of all the terrain conditions, including all the climbs on his journey as well, and his daily videos suggest that the Rockies has been the toughest section of his ride so far. But, in the process, Chris is raising money for Bowel Cancer UK, Velindre Cancer Centre, and Cancer Research Wales—an amazing response to the personal tragedy that Chris has had to deal with. So, I'd just like to take the chance in this debate to thank you, Chris, for your efforts in this regard.
Because this is such an important issue, and due to the stories being told by people like Chris, I'm joining my colleagues Vikki Howells and Lynne Neagle this Friday, 18 May, in a day of joint campaigning with Bowel Cancer UK across our Valleys constituencies in order to help raise awareness, in an attempt to help beat bowel cancer. Our aim is to support the Bowel Cancer UK and Beating Bowel Cancer charities in raising the profile of the symptoms of bowel cancer, as too many people either don't know or just ignore the symptoms. It's a new venture for us, in which we're joining forces to host events to help the charity deliver their vital messages. It's not party political campaigning, but it is using our positions as AMs to host events and to help promote the public health messages. During the day, we will be holding events in Aberdare, in Rhymney, and in Cwmbran, and you're all welcome to join us. You can get details from my office if you're interested. It's also good to see that Lowri Griffiths from Bowel Cancer UK is talking to the Martyrs business network at Merthyr Town Football Club tomorrow morning, because employers also have an important role in helping to spread awareness of this issue to their employees.
So, as Hefin said earlier on, let's break some of the taboos around it and let's talk about the symptoms. Let's not dress it up in polite language: we're talking about bleeding from your bottom, we're talking about blood in your poo, we're talking about a persistent and unexplained change in bowel habit. For me, there is an important message for everyone: don't be shy, let's talk poo, literally, and let's make sure that people take action to check for the symptoms of bowel cancer. Then, as a result, we might get more people recognising the vital importance of screening, because screening is straightforward, as we've already heard. As Hefin's already waved it around, I'll wave it around as well—the kits that are readily available. Screening kits are readily available and are automatically sent to everyone over the age of 60 every two years up to the age of 74. And of course we've heard calls as well for lowering the starting age for screening.
So, let's all play our part in raising the knowledge of the symptoms and encouraging people to take up screening. Let's hope that we can play our part in preventing more people like Chris's wife Rita, Sam Gould, Steffan Lewis, and their families, from having to go through the trials and tribulations of diagnosis, of treatment, and in some cases finality. I sincerely hope that Steffan continues to challenge his condition, because we're all with you—I'm rooting for you, comrade.
Rwy'n falch o ychwanegu fy nghefnogaeth i'r cynnig hwn heddiw, a gobeithio y bydd y ddadl hon yn chwarae rhan fach yn y dasg bwysig o godi ymwybyddiaeth o faterion sy'n ymwneud â chanser y coluddyn—yn arbennig ymwybyddiaeth o'r symptomau, a phwysigrwydd hanfodol manteisio ar sgrinio, fel y mae cymaint o bobl eraill eisoes wedi sôn.
Pan ddechreuais edrych ar y mater hwn cefais fy nharo'n arbennig gan ffigurau niferoedd yr achosion o ganser y coluddyn yn llawer o gymunedau'r Cymoedd, gan gynnwys ym Merthyr Tudful a Rhymni. Er enghraifft, mae Bowel Cancer UK yn dweud bod y rhai sy'n byw yn ardal bwrdd iechyd Cwm Taf yn wynebu posibilrwydd sylweddol uwch o gael diagnosis o ganser y coluddyn na rhai sy'n byw yn ardal gyfagos bwrdd iechyd Caerdydd a'r Fro. Gwelir amrywiadau tebyg yn y patrwm hefyd ar lefel awdurdodau lleol.
Felly, yn amlwg mae hwn yn fater iechyd sydd o bwys mawr yn fy etholaeth, ac o'r herwydd, roeddwn am fanteisio ar y cyfle hwn i sôn am Chris Daniel ym Merthyr Tudful sydd wedi rhoi ei stori ar wefan Bowel Cancer UK. Mae Chris ar hyn o bryd yn cyflawni taith feicio rithwir 18,000 o filltiroedd o amgylch y byd er cof am ei wraig Rita. Credaf mai heddiw yw diwrnod 167 o'i daith, ac mae Chris newydd basio drwy'r Rockies yng Nghanada. Mewn gwirionedd, mae Chris wedi bod yn beicio tu mewn i Dŷ'r Cwmnïau, wrth iddo symud ei ymdrechion codi arian o gwmpas lleoliadau, ond yn rhyfeddol, drwy dechnoleg, mae ei daith rithwir yn cynnwys efelychiadau o holl natur y tir, gan gynnwys pob dringfa ar ei daith yn ogystal, ac mae ei fideos dyddiol yn awgrymu mai'r Rockies yw'r rhan anoddaf o'i daith hyd yma. Ond yn y broses, mae Chris yn codi arian ar gyfer Bowel Cancer UK, Canolfan Ganser Felindre, ac Ymchwil Canser Cymru—ymateb anhygoel i'r trychineb personol y bu'n rhaid i Chris ymdopi ag ef. Felly, hoffwn fanteisio ar y cyfle yn y ddadl hon i ddiolch i chi, Chris, am eich ymdrechion yn hyn o beth.
Gan fod hwn yn fater mor bwysig, ac oherwydd y straeon sy'n cael eu hadrodd gan bobl fel Chris, rwy'n ymuno â fy nghyd-Aelodau Vikki Howells a Lynne Neagle y dydd Gwener hwn, 18 Mai, mewn diwrnod o ymgyrchu ar y cyd â Bowel Cancer UK ar draws ein hetholaethau yn y Cymoedd er mwyn helpu i godi ymwybyddiaeth, mewn ymgais i helpu i drechu canser y coluddyn. Ein nod yw cefnogi'r elusennau Bowel Cancer UK a Beating Bowel Cancer i godi proffil symptomau canser y coluddyn, gan fod gormod o bobl naill ai'n anymwybodol o'r symptomau, neu'n eu hanwybyddu. Mae'n fenter newydd i ni, lle rydym yn dod at ein gilydd i gynnal digwyddiadau i helpu'r elusen i gyflwyno eu negeseuon hollbwysig. Nid ymgyrchu gwleidyddol ydyw, ond defnyddio ein swyddi fel ACau i gynnal digwyddiadau ac i helpu i hyrwyddo'r negeseuon iechyd y cyhoedd. Yn ystod y dydd, byddwn yn cynnal digwyddiadau yn Aberdâr, yn Rhymni, ac yng Nghwmbrân, ac mae croeso i chi ymuno â ni. Gallwch gael manylion o fy swyddfa os oes gennych ddiddordeb. Mae hefyd yn dda gweld bod Lowri Griffiths o Bowel Cancer UK yn siarad â rhwydwaith busnes Martyrs yng Nghlwb Pêl-droed Tref Merthyr bore yfory, gan fod gan gyflogwyr hefyd rôl bwysig i'w chwarae yn helpu i ledaenu ymwybyddiaeth o'r mater hwn ymysg eu gweithwyr.
Felly, fel y dywedodd Hefin yn gynharach, gadewch i ni chwalu peth o'r tabŵ o'i amgylch a gadewch i ni siarad am y symptomau. Gadewch inni beidio â'i wisgo mewn iaith gwrtais: rydym yn sôn am waedu o'ch pen-ôl, rydym yn sôn am waed yn eich carthion, rydym yn sôn am newid parhaus ac anesboniadwy yn arferion eich coluddyn. I mi, mae yna neges bwysig i bawb: peidiwch â bod yn swil, gadewch inni siarad am garthion, yn llythrennol, a gadewch inni wneud yn siŵr fod pobl yn cymryd camau i edrych am symptomau canser y coluddyn. Yna, o ganlyniad, efallai y cawn fwy o bobl i gydnabod pwysigrwydd hanfodol sgrinio, oherwydd mae sgrinio'n syml, fel y clywsom eisoes. Gan fod Hefin eisoes wedi ei chwifio, fe wnaf fi ei chwifio hefyd—y pecynnau sydd ar gael yn hawdd. Mae pecynnau sgrinio ar gael yn rhwydd a chânt eu hanfon yn awtomatig at bawb dros 60 oed bob dwy flynedd hyd at 74 oed. Ac wrth gwrs rydym wedi clywed galwadau hefyd am ostwng yr oedran cychwyn ar gyfer sgrinio.
Felly, gadewch i bawb ohonom chwarae ein rhan i gynyddu gwybodaeth am y symptomau ac annog pobl i gael eu sgrinio. Gadewch i ni obeithio y gallwn chwarae ein rhan i atal mwy o bobl fel Rita, gwraig Chris, Sam Gould, Steffan Lewis, a'u teuluoedd, rhag gorfod mynd drwy hynt a helynt diagnosis, triniaeth, ac mewn rhai achosion, marwolaeth. Rwy'n mawr obeithio y bydd Steffan yn parhau i herio ei gyflwr, oherwydd mae pawb ohonom gyda chi—rwyf y tu ôl i chi gant y cant, gyfaill.
I would first like to thank the other Members who have co-tabled this motion today, and thanks also to Hefin David and Andrew R.T. Davies, who were co-sponsors of the Spotlight on Bowel Cancer event in the Senedd on 6 February. That event was part of a promise made to Sam Gould by Bowel Cancer UK when he was diagnosed with bowel cancer. On this day last year, Sam was still with us. He was our friend and colleague and worked with us here at the Assembly until he became ill. He died after a brave but very quick battle with bowel cancer. We miss him every day—excuse me.
Sam only mentioned symptoms to colleagues during March last year, and, at 33, his GP wasn’t too concerned as he was far too young to get bowel cancer. Very soon, he was in too much pain, he went to A&E and was admitted and diagnosed with stage 4 bowel cancer. So, he wasn’t too young at all. Sam was our friend, but he was and always will be the adored son of June and Tim, who are watching this debate from the public gallery today, brother of Mim and Lizzie, husband to Caroline, and daddy to Olivia, Louisa and Pippa. The reason I mention their names is that we are not talking in the abstract here. This is not about statistics, charts, trends or someone else. This is about us—our lives, our husbands, our friends, our mums, our children, the people we love, the people we know and the people we are here to serve.
Everyone lost to bowel cancer belongs to someone. Their loss affects someone—it devastates someone. But, if caught early enough, the outcomes can be good. We hope that this debate today will raise further awareness of bowel cancer and, more importantly, encourage conversations in families and amongst friends about health and well-being in general.
What I specifically want to highlight here is the genetics of bowel cancer. A relatively simple and cheap test can detect Lynch syndrome. This is the genetic predisposition to bowel and other cancers. Wales and the UK are bound by National Institute for Health and Care Excellence diagnostics guidance DG27, which requires the testing of bowel cancer patients for Lynch syndrome, but we just don't do it.
Bowel Cancer UK published this in April this year, in Bowel Cancer Awareness Month. The UK is not covering itself in glory here, but in Wales no screening for Lynch syndrome goes on—none at all; absolutely zero. We know from the event on 6 February that the professionals are beyond frustrated with this situation. They point to a lack of leadership and health service budget silos. I haven't had any response from Betsi Cadwaladr about this, but I assume from the amount of e-mails from constituents that they too are very concerned.
So, no screening for Lynch syndrome takes place in Wales—none of it—despite the requirements and the clear clinical, financial, economic and human benefits of doing so. I find this shameful. If you have Lynch syndrome confirmed, you can take preventative measures like watching your diet, exercising and, more to the point, having regular screening—it's a no-brainer.
Screening for Lynch syndrome costs £200, compared to the cost of treatment for more advanced bowel cancer, with estimates coming in at around £25,000, not to mention the human cost, which is without measure. I mentioned the names of Sam's family—his mum and dad are up there—and his girls earlier for this reason. I know that they have had no follow-up from NHS Wales—no offer of testing for Lynch syndrome either. I have no idea why the Welsh NHS and you, as the Cabinet Secretary with responsibility, are not making this happen. It makes no sense.
I urge you, as Cabinet Secretary, to finally show some leadership here and make this happen. As part of your reply to this debate, I would specifically request an answer to this question: has a single individual in Wales been identified to take responsibility, and given the budget necessary, to implement NICE DG27? Diolch yn fawr iawn.
Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i'r Aelodau eraill sydd wedi cydgyflwyno'r cynnig hwn heddiw, a diolch hefyd i Hefin David ac Andrew R.T. Davies, a oedd yn gydnoddwyr y digwyddiad Tynnu Sylw at Ganser y Coluddyn yn y Senedd ar 6 Chwefror. Roedd y digwyddiad yn rhan o addewid i Sam Gould gan Bowel Cancer UK pan gafodd ddiagnosis o ganser y coluddyn. Ar y diwrnod hwn y llynedd, roedd Sam yn dal gyda ni. Ef oedd ein cyfaill a'n cydweithiwr a gweithiodd gyda ni yma yn y Cynulliad nes iddo fynd yn sâl. Bu farw ar ôl brwydr ddewr ond cyflym iawn yn erbyn canser y coluddyn. Rydym yn gweld ei golli bob dydd—esgusodwch fi.
Ni soniodd Sam am ei symptomau wrth ei gydweithwyr tan fis Mawrth y llynedd, ond ag yntau ond yn 33 oed, nid oedd ei feddyg teulu'n poeni'n ormodol gan ei fod yn llawer rhy ifanc i gael canser y coluddyn. Yn fuan iawn, roedd mewn gormod o boen, aeth i'r adran ddamweiniau ac achosion brys a chafodd ei dderbyn i'r ysbyty a rhoddwyd diagnosis o ganser y coluddyn cam 4 iddo. Felly, nid oedd yn rhy ifanc o gwbl. Sam oedd ein cyfaill, ond roedd ac fe fydd bob amser yn fab annwyl i June a Tim, sy'n gwylio'r ddadl hon o'r oriel gyhoeddus heddiw, brawd Mim a Lizzie, gŵr i Caroline, a thad i Olivia, Louisa a Pippa. Rwy'n dweud eu henwau am nad ydym yn siarad yn haniaethol yma. Nid ynglŷn ag ystadegau, siartiau, tueddiadau neu rywun arall y mae hyn. Mae hyn yn ymwneud â ni—ein bywydau, ein gwŷr, ein ffrindiau, ein mamau, ein plant, y bobl a garwn, y bobl yr ydym yn eu hadnabod a'r bobl rydym yma i'w gwasanaethu.
Mae pawb a gollir i ganser y coluddyn yn perthyn i rywun. Mae eu colli yn effeithio ar rywun—mae'n achosi'r loes mwyaf i rywun. Ond os caiff ei ddal yn ddigon cynnar, gall y canlyniadau fod yn dda. Rydym yn gobeithio y bydd y ddadl hon heddiw yn codi ymwybyddiaeth bellach o ganser y coluddyn ac yn bwysicach na hynny, y bydd yn annog sgyrsiau mewn teuluoedd ac ymhlith ffrindiau am iechyd a lles yn gyffredinol.
Yr hyn rwyf am dynnu sylw ato'n benodol yma yw geneteg canser y coluddyn. Gall prawf cymharol syml a rhad ganfod syndrom Lynch. Rhagdueddiad genetig i ganser y coluddyn a mathau eraill o ganser yw hwn. Mae Cymru a'r DU wedi eu rhwymo gan ganllawiau diagnosteg DG27 y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal, sy'n ei gwneud yn ofynnol i brofi cleifion canser y coluddyn ar gyfer syndrom Lynch, ond nid ydym yn gwneud hynny.
Cyhoeddodd Bowel Cancer UK hyn ym mis Ebrill eleni, yn ystod Mis Ymwybyddiaeth o Ganser y Coluddyn. Nid yw'r DU yn gwneud yn wych ar hyn, ond yng Nghymru ni chyflawnir unrhyw sgrinio o gwbl ar gyfer syndrom Lynch—dim o gwbl. Gwyddom o'r digwyddiad ar 6 Chwefror fod y gweithwyr proffesiynol yn teimlo'n rhwystredig tu hwnt ynglŷn â'r sefyllfa hon. Maent yn cyfeirio at ddiffyg arweiniad a seilos cyllidebol y gwasanaeth iechyd. Ni chefais unrhyw ymateb gan Betsi Cadwaladr ynglŷn â hyn, ond rwy'n tybio yn ôl faint o negeseuon e-bost a ddaw gan etholwyr eu bod hwythau hefyd yn bryderus iawn.
Felly, nid oes unrhyw sgrinio ar gyfer syndrom Lynch yn digwydd yng Nghymru—dim o gwbl—er gwaethaf y gofynion a'r manteision clinigol, ariannol, economaidd a dynol amlwg o wneud hynny. Rwy'n ystyried bod hyn yn gywilyddus. Os oes gennych syndrom Lynch wedi'i gadarnhau, gallwch roi camau ataliol ar waith fel gofalu am eich deiet, ymarfer corff ac yn fwy perthnasol, cael sgrinio rheolaidd—mae'n gwbl amlwg.
Mae sgrinio ar gyfer syndrom Lynch yn costio £200, o'i gymharu â chost triniaeth ar gyfer canser y coluddyn mwy datblygedig, gyda'r amcangyfrifon oddeutu £25,000, heb sôn am y gost ddynol sy'n anfesuradwy. Crybwyllais enwau teulu Sam—mae ei fam a'i dad i fyny yno—a'i ferched yn gynharach am y rheswm hwn. Gwn nad ydynt wedi cael unrhyw sgrinio dilynol gan y GIG yng Nghymru—ni chynigwyd profion iddynt ar gyfer syndrom Lynch. Nid oes gennyf syniad pam nad yw GIG Cymru a chi, fel Ysgrifennydd y Cabinet sydd â chyfrifoldeb, yn gwneud i hyn ddigwydd. Nid yw'n gwneud unrhyw synnwyr.
Rwy'n eich annog, fel Ysgrifennydd y Cabinet, i ddangos rhywfaint o arweiniad yma o'r diwedd a gwneud i hyn ddigwydd. Fel rhan o'ch ateb i'r ddadl hon, buaswn yn gofyn yn benodol i chi ateb y cwestiwn hwn: a oes unrhyw unigolyn yng Nghymru wedi'i ddynodi ar gyfer cymryd cyfrifoldeb, a chael y gyllideb angenrheidiol i weithredu NICE DG27? Diolch yn fawr iawn.
Thank you. Can I now call the Cabinet Secretary for Health and Social Services, Vaughan Gething?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething?
Thank you, Dirprwy Lywydd. I'm happy to respond to today's debate, opened by Hefin David, and happy to note that the Government will support the motion. But, in particular, I want to start by recognising the direct human impact and the experiences of people who are not just taking part in this debate today, but are outside watching, or will look at it afterwards—not just about the direct impact here of people who worked with or knew Sam Gould, or those of us who know Steffan Lewis, but, as Hefin David and Mark Isherwood indicated, people that we will ourselves have known who have had bowel cancer.
We also welcome the report from Bowel Cancer UK and Beating Bowel Cancer. We actually have a good relationship with the Wales cancer charities, who I meet on a regular basis. In fact, I last met the Wales Cancer Alliance on 19 April and we discussed that report at that meeting and with several of the NHS's leadership groups, including the cancer implementation group and the endoscopy implementation group. What isn't in doubt is the importance of improving bowel cancer outcomes and equally the scale of the challenge facing our services. We remain absolutely committed to improving cancer outcomes. That's evidenced in our updated cancer delivery plan, which we published in November 2016, and that plan recognises the importance of early detection, a point made by a number of Members in today's debate.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n hapus i ymateb i'r ddadl heddiw, a agorwyd gan Hefin David, ac yn falch o nodi y bydd y Llywodraeth yn cefnogi'r cynnig. Ond yn benodol, rwyf am ddechrau drwy gydnabod yr effaith ddynol uniongyrchol a phrofiadau pobl sydd nid yn unig yn cymryd rhan yn y ddadl hon heddiw, ond sydd y tu allan yn gwylio, neu a fydd yn edrych arni wedyn—nid yn unig ynglŷn â'r effaith uniongyrchol yma ar bobl a oedd yn gweithio gyda Sam Gould, neu yn ei adnabod, neu'r rhai ohonom sy'n adnabod Steffan Lewis, ond fel y nododd Hefin David a Mark Isherwood, pobl y byddwn ni ein hunain wedi eu hadnabod sydd wedi cael canser y coluddyn.
Rydym hefyd yn croesawu'r adroddiad gan Bowel Cancer UK a Beating Bowel Cancer. Mewn gwirionedd, mae gennym berthynas dda gydag elusennau canser Cymru a byddaf yn cyfarfod â hwy'n rheolaidd. Yn wir, cyfarfûm â Chynghrair Canser Cymru ddiwethaf ar 19 Ebrill, a buom yn trafod yr adroddiad yn y cyfarfod hwnnw a chyda nifer o grwpiau arweinyddiaeth y GIG, gan gynnwys y grŵp gweithredu ar ganser a'r grŵp gweithredu ym maes endosgopi. Ni ellir amau pwysigrwydd gwella canlyniadau canser y coluddyn na maint yr her sy'n wynebu ein gwasanaethau. Rydym yn dal i fod yn gwbl ymrwymedig i wella canlyniadau canser. Mae hynny'n amlwg yn ein cynllun cyflawni ar gyfer canser diweddaraf, a gyhoeddwyd gennym ym mis Tachwedd 2016, ac mae'r cynllun hwnnw'n cydnabod pwysigrwydd canfod canser yn gynnar, pwynt a wnaed gan nifer o'r Aelodau yn y ddadl heddiw.
The cancer implementation group has a national programme called detecting cancer early, which looks at access to diagnostic testing, symptom awareness and screening uptake. That group is funding two pilots in south Wales, covering the whole of Cwm Taf and ABMU health boards, that aim to identify early stage cancers that typically present with more difficult to identify symptoms.
The vague symptoms pathway, which we discussed before, in fact in answer to a question from Hefin David, is halfway through a two-year test and it's being delivered on a one-stop basis. I think that really will give us lots of learning to be developed and implemented across a whole system that really should lead to greater early detection, and obviously that should lead to better outcomes for people.
But, of course, much of today's debate has focused on population screening, which is a core component of our early detection efforts. Our bowel screening programme in Wales has now been in operation for 10 years. Men and women aged 60, as has been said, are sent a screening kit every two years until the age of 74. The age range that we apply, and not continuing to screen people above the age of 74, comes on the advice, for example, of Public Health Wales, but, in particular, the United Kingdom National Screening Committee, who advise all four nations in the UK about where to have the greatest benefit and having early detection to avoid premature death.
The current kit, as has been said, requires people to collect multiple samples to be posted back to Bowel Screening Wales for analysis. In 2016-17, more than 280,000 people were screened as part of that programme, and that identified more than 1,600 people needing a follow-up, and ultimately it identified 216 people with bowel cancer. But, as has been said in this debate, those numbers only represent 53.4 per cent of the eligible population who returned a kit in 2016-17. Our priority was increased uptake, as the evidence indicates that the benefits will outweigh the risks at a population level, for this age range.
There is a difficult part here, because you can't ignore the human impact of what happens, but we have to make evidence-based choices about the whole population and whole-population screening. That's why we'll continue to follow the best advice available to us. But, bluntly, the current test isn't necessarily a very popular or easy test to administer. I'll say more about a new test shortly.
The point about Lynch syndrome has been mentioned more than once, and, in 2017, NICE introduced new guidelines that recommended that all bowel cancer patients are tested at diagnosis. Now, we initially thought we could do that through a specially commissioned service but that hasn't proved possible, so, following advice and discussion with the Wales cancer network, we're looking at the best way to implement the guideline. It's currently commissioned through the All Wales Medical Genetics Service for those who are at the highest risk. In a change to move beyond that, we're looking at recommendations that have been delivered on implementation that have been received from the Wales cancer network and the chief scientific adviser for health will now be looking to discuss that with health boards and the pathology network that exists. So, we will have more to say on how we will be doing more to deliver against that NICE guideline.
But, of course, it's for individual people to take up the offer of screening. It's a matter of choice. We can't force people to do so. We recognise, as I say, that the impracticalities of the current test discourage some people, but I do welcome the work that Dawn Bowden highlighted in her contribution—not just about the recognitions that others make that there are socioeconomic differences in uptake of screening, but also the need to try and raise awareness of symptoms and encourage people to undertake the test. So, a really positive initiative for Dawn Bowden, together with Vikki Howells and Lynne Neagle, to campaign on this issue.
We should see a real difference in January 2019 when we will introduce the new faecal immunochemical test, or FIT screening test. The test only requires one sample to be taken and is shown in pilots to improve uptake by 5 to 10 per cent, a significant and positive improvement. As well as being easy to use, as has been said today, the test is more accurate as well. The threshold for sensitivity for the test need to be carefully considered. Public Health Wales, through careful modelling, have advised us that the threshold in Wales should be 150 mg per gram initially, and, at that planned threshold, the advice is that the test is more sensitive and will identify more cancers as a result.
We intend to increase the sensitivity of the test over time in line with the ongoing expansion of diagnostic and treatment services, and we'll do that in a safe and sustainable manner, acting on the advice of Public Health Wales and health boards, because it wouldn't be any good to test people and refer them to a service that just isn't ready to see them. Other health services, in fact, have put themselves in a difficult position and are now having to reduce the sensitivity of the test because their follow-on services aren't in place, and, in relation to reducing the screening age, we are committed to reduce the age range in line with the advice from the UK National Screening Committee as soon as is practical to do so. We'll do that progressively over time. But, as with the introduction of FIT, increasing the age range will increase the demand on other services, and we need to ensure that health boards can safely manage and sustainably manage that additional demand. In the meantime, our focus must be on improving the screening uptake for the current group of people we have at the greatest risk of developing bowel cancer.
We will continue to work with health boards to improve colonoscopy capacity so improvements can happen sooner rather than later, and the endoscopy implementation group, a national leadership group, is working on that very issue. That's had additional focus in January from the national executive board, with recommendations due to go back next month.
I recognise that we need to get this right, and not just about screening capacity, but the far larger— [Inaudible.]—relating to people with urgent suspected cancers, cancer surveillance patients, as well as some others, such as inflammatory bowel disease. Addressing this issue will require significant focus from health boards on productivity, workforce arrangements and service models, and, increasingly, the appointment of non-medical endoscopists is helping to alleviate pressures in the system.
There is also—before I finish, Dirprwy Lywydd—the important potential of FIT to be used as a safe means for triaging referrals to colonoscopy, with a number of health boards actively considering this, and it may significantly reduce, in a safe way, the referrals made to services to allow them to better meet demand and screen outpatients. I look forward to reporting back on the progress we will make in Wales in meeting the aims and objectives outlined in the motion today.
Mae gan y grŵp gweithredu ar ganser raglen genedlaethol o'r enw darganfod canser yn gynnar, sy'n edrych ar fynediad at brofion diagnostig, ymwybyddiaeth o symptomau a niferoedd sy'n ymgymryd â sgrinio. Mae'r grŵp yn ariannu dau dreial yn ne Cymru, i gynnwys byrddau iechyd Cwm Taf a Phrifysgol Abertawe Bro Morgannwg, gyda'r nod o ganfod canserau cam cynnar sydd fel arfer yn ymddangos mewn symptomau mwy anodd i'w canfod.
Mae'r llwybr symptomau amwys, a drafodwyd gennym o'r blaen mewn ateb i gwestiwn gan Hefin David, hanner ffordd drwy brawf dwy flynedd ac mae'n cael ei ddarparu ar sail un stop. Credaf y bydd hynny'n sicr yn rhoi llawer o ddysgu i ni ei ddatblygu a'i weithredu ar draws system gyfan, ac yn bendant dylai arwain at fwy o ganfod cynnar, ac yn amlwg, dylai hynny arwain at well canlyniadau i bobl.
Ond wrth gwrs, mae llawer o'r ddadl heddiw wedi canolbwyntio ar sgrinio poblogaeth, sy'n elfen graidd yn ein hymdrechion i ganfod yn gynnar. Mae ein rhaglen sgrinio'r coluddyn yng Nghymru bellach wedi bod ar waith ers 10 mlynedd. Anfonir pecyn sgrinio at ddynion a menywod 60 oed bob dwy flynedd tan eu bod yn 74 oed. Daw'r ystod oedran a ddefnyddiwn, a pheidio â pharhau i sgrinio bobl dros 74 oed, o ganlyniad i gyngor gan Iechyd Cyhoeddus Cymru er enghraifft, ond yn arbennig, Pwyllgor Sgrinio Cenedlaethol y Deyrnas Unedig, sy'n rhoi cyngor i'r pedair gwlad yn y DU ynglŷn â ble i gael y budd mwyaf a chanfod yn gynnar er mwyn osgoi marwolaeth gynamserol.
Mae'r pecyn presennol, fel y dywedwyd, yn ei gwneud hi'n ofynnol i bobl gasglu samplau lluosog i'w dychwelyd at Sgrinio Coluddion Cymru ar gyfer eu dadansoddi. Yn 2016-17, sgriniwyd mwy na 280,000 o bobl yn rhan o'r rhaglen honno, a nododd fod mwy na 1,600 o bobl angen archwiliad dilynol, ac yn y pen draw nododd fod canser y coluddyn ar 216 o bobl. Ond fel y dywedwyd yn y ddadl hon, mae'r niferoedd hynny'n dangos mai yn 53.4 y cant o'r boblogaeth gymwys yn unig a ddychwelodd becyn yn 2016-17. Ein blaenoriaeth oedd cynyddu'r nifer honno, gan fod y dystiolaeth yn dangos y bydd y manteision yn gorbwyso'r risgiau ar lefel y boblogaeth ar gyfer yr ystod oedran hwn.
Mae yna ran anodd yma, oherwydd ni allwch anwybyddu effaith ddynol yr hyn sy'n digwydd, ond rhaid inni wneud dewisiadau sy'n seiliedig ar dystiolaeth am y boblogaeth gyfan a sgrinio poblogaeth-gyfan. Dyna pam y byddwn yn parhau i ddilyn y cyngor gorau sydd ar gael i ni. Ond yn blwmp ac yn blaen, nid yw'r prawf presennol o reidrwydd yn brawf poblogaidd iawn nac yn un hawdd i'w wneud. Fe soniaf am brawf newydd yn y man.
Mae'r pwynt am syndrom Lynch wedi'i grybwyll fwy nag unwaith, ac yn 2017, cyflwynodd NICE ganllawiau newydd a argymhellai y dylai pob claf canser y coluddyn gael ei brofi wrth gael diagnosis. Nawr, roeddem yn meddwl i ddechrau y gallem wneud hynny drwy wasanaeth wedi'i gomisiynu'n arbennig ond ni fu hynny'n bosibl, felly, yn dilyn cyngor a thrafodaeth gyda rhwydwaith canser Cymru, rydym yn edrych ar y ffordd orau o weithredu'r canllaw. Ar hyn o bryd caiff ei gomisiynu drwy Wasanaeth Geneteg Meddygol Cymru Gyfan ar gyfer y rhai sy'n wynebu'r risg fwyaf. Wrth newid i symud y tu hwnt i hynny, rydym yn edrych ar argymhellion a roddwyd ar ei weithrediad a gafwyd gan rwydwaith canser Cymru a bydd y prif gynghorydd gwyddonol ar iechyd yn trafod hynny yn awr gyda byrddau iechyd a'r rhwydwaith patholeg sy'n bodoli. Felly, bydd gennym fwy i'w ddweud ynglŷn â sut y byddwn yn gwneud rhagor i gyflawni'r canllaw NICE.
Ond wrth gwrs, mater i unigolion yw derbyn y cynnig i sgrinio. Mae'n fater o ddewis. Ni allwn orfodi pobl i wneud hynny. Rydym yn cydnabod, fel rwy'n dweud, fod anymarferoldeb y prawf presennol yn datgymell rhai pobl, ond rwy'n croesawu'r gwaith a nododd Dawn Bowden yn ei chyfraniad—nid yn unig ynglŷn â'r gydnabyddiaeth gan eraill fod yna wahaniaethau economaidd-gymdeithasol yn y nifer sy'n cael eu sgrinio, ond hefyd yr angen i geisio codi ymwybyddiaeth o symptomau ac annog pobl i wneud y prawf. Felly, ysgogiad cadarnhaol iawn i Dawn Bowden, ynghyd â Vikki Howells a Lynne Neagle, ymgyrchu ar y mater hwn.
Dylem weld gwahaniaeth go iawn yn Ionawr 2019 pan fyddwn yn cyflwyno'r prawf imiwnogemegol ysgarthion newydd, neu'r prawf sgrinio FIT. Un sampl yn unig sydd angen ei gymryd ar gyfer y prawf ac mae treialon wedi gweld cynnydd o 5 i 10 y cant yn nifer y bobl sy'n ei ddefnyddio, sy'n welliant sylweddol a chadarnhaol. Yn ogystal â bod yn hawdd i'w ddefnyddio, fel sydd wedi'i ddweud heddiw, mae'r prawf yn fwy cywir yn ogystal. Mae angen ystyried y trothwy sensitifrwydd ar gyfer y prawf yn ofalus. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru, trwy fodelu gofalus, wedi ein cyghori y dylai'r trothwy yng Nghymru fod yn 150 mg y gram i ddechrau, ac ar y trothwy arfaethedig hwnnw, y cyngor yw bod y prawf yn fwy sensitif a bydd yn nodi mwy o ganserau o ganlyniad.
Rydym yn bwriadu cynyddu sensitifrwydd y prawf dros amser yn unol ag ehangu parhaus y gwasanaethau diagnostig a gwasanaethau triniaeth, a byddwn yn gwneud hynny mewn modd diogel a chynaliadwy, gan weithredu ar gyngor gan Iechyd Cyhoeddus Cymru a byrddau iechyd, oherwydd ni fyddai profi pobl a'u cyfeirio at wasanaeth nad yw'n barod i'w gweld o werth yn y byd. Mae gwasanaethau iechyd eraill, mewn gwirionedd, wedi rhoi eu hunain mewn sefyllfa anodd a bellach yn gorfod lleihau sensitifrwydd y prawf am nad yw eu gwasanaethau dilynol yn eu lle, ac mewn perthynas â gostwng yr oedran sgrinio, rydym wedi ymrwymo i ostwng yr ystod oedran yn unol â chyngor gan Bwyllgor Sgrinio Cenedlaethol y DU cyn gynted ag y bo'n ymarferol i wneud hynny. Byddwn yn gwneud hynny'n raddol dros amser. Ond fel gyda chyflwyno FIT, bydd cynyddu'r ystod oedran yn cynyddu'r galw am wasanaethau eraill, ac mae angen inni sicrhau bod byrddau iechyd yn gallu rheoli'r galw ychwanegol hwnnw mewn ffordd ddiogel a chynaliadwy. Yn y cyfamser, rhaid i'n ffocws fod ar wella'r nifer sy'n cael eu sgrinio o blith y grŵp presennol o bobl sydd gennym sy'n wynebu'r risg mwyaf o ddatblygu canser y coluddyn.
Byddwn yn parhau i weithio gyda byrddau iechyd i wella capasiti colonosgopi fel y gall gwelliannau ddigwydd yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach, ac mae'r grŵp gweithredu ym maes endosgopi, grŵp arweinyddiaeth cenedlaethol, yn gweithio ar yr union fater hwnnw. Mae hynny wedi cael sylw ychwanegol ym mis Ionawr gan y bwrdd gweithredol cenedlaethol, gydag argymhellion i'w dychwelyd y mis nesaf.
Rwy'n cydnabod bod angen inni gael hyn yn iawn, ac mae'n ymwneud â mwy na chapasiti sgrinio, ond y—[Anhyglywadwy.]—llawer mwy sy'n ymwneud â phobl yr amheuir bod canser arnynt, cleifion dan wyliadwriaeth ar gyfer canser, yn ogystal â rhai eraill, megis clefyd llid y coluddyn. Bydd mynd i'r afael â'r mater hwn yn galw am ffocws sylweddol gan fyrddau iechyd ar gynhyrchiant, trefniadau gweithlu a modelau gwasanaeth, ac yn gynyddol, mae penodi endosgopegwyr anfeddygol yn helpu i leddfu pwysau yn y system.
Hefyd—cyn i mi orffen, Ddirprwy Lywydd—mae yna botensial pwysig y gellir defnyddio'r FIT fel ffordd ddiogel o frysbennu atgyfeiriadau at golonosgopeg, ac mae nifer o fyrddau iechyd wrthi'n ystyried hyn, a gallai leihau'n sylweddol, mewn ffordd ddiogel, yr atgyfeiriadau a wnaed at wasanaethau i'w galluogi i ateb y galw a sgrinio cleifion allanol yn well. Edrychaf ymlaen at adrodd yn ôl ar y cynnydd a wnawn yng Nghymru ar gyflawni'r nodau a'r amcanion a amlinellwyd yn y cynnig heddiw.
Thank you. Can I now call on Rhun ap Iorwerth to reply to the debate? Rhun.
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Rhun ap Iorwerth i ymateb i'r ddadl? Rhun.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch i bawb sydd wedi cyfrannu i'r ddadl yma prynhawn yma. Rydw i'n hynod o falch ein bod ni wedi cael y cyfle i roi hyn ar agenda y Cynulliad y prynhawn yma. Mae cyfres o gyfranwyr ar draws y pleidiau gwleidyddol wedi disgrifio yn glir iawn yr angen i sicrhau diagnosis cynnar, y pwysigrwydd o godi ymwybyddiaeth, yr angen i gydnabod a dathlu rhagoriaeth ein staff, sydd yn gwneud popeth y gallan nhw o fewn ein gwasanaeth iechyd ni yn y maes yma, ac wedi pwysleisio, wrth gwrs, y rôl gwbl allweddol y mae sgrinio yn gallu chwarae wrth daclo'r canser yma, un o'r mathau mwyaf creulon o ganser, sy'n cymryd mwy o fywydau yng Nghymru na bron bob canser arall. Ond rydym ni i gyd yn credu—ac rydych chi wedi ein clywed ni heddiw, Ysgrifennydd y Cabinet—bod modd gwneud mwy.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and I thank everyone who has contributed to this debate this afternoon. I am very pleased that we have had the opportunity to put this on the Assembly’s agenda this afternoon. A series of contributors from across the political parties have described very clearly the need to ensure an early diagnosis and the importance of raising awareness, the need to recognise and celebrate the excellence of our staff, who do everything they can within the NHS in this field, and have emphasised, of course, the key role that screening can play in tackling this cancer, one of the most cruel kinds of cancer, which takes more lives in Wales than almost any other cancer. But we all believe—and you have heard us today, Cabinet Secretary—that it is possible to do more.
The motion, and all speakers, have reflected the importance of early diagnosis, whether that comes from screening or getting people referred for testing a lot more quickly as a result of symptoms that they approach a GP with, and both of those routes to diagnosis and getting more people on that road to diagnosis are going to be vitally important parts of how we improve survival rates. I think there needs to be something of a culture change from both the public here and the Government and our health service. The public understand that they need to take up the screening opportunities—you're quite right, Cabinet Secretary, to point out that this is voluntary. I should be told off at this point by Dawn Bowden for forgetting to bring my testing kit down to the Assembly Chamber with me today; it's upstairs in my bag. But we have to be willing and eager to talk about these issues, and when we have the opportunities to check on our health we should be grasping those opportunities with both hands, no matter how embarrassing or difficult we may perceive those issues to be to talk about.
The public also need to understand that they have to go to see their GP earlier when experiencing symptoms—again, not ducking embarrassment. And the Government also needs to understand that well-meaning campaigns asking people to stay away from the GP unless absolutely necessary can be counterproductive; it's something that I've warned about in the past. And those changes will inevitably lead to increased pressures on primary care, increased pressures on diagnostic capacity, but, in budgetary terms, I have no doubt at all that savings of early intervention will far outweigh the costs. And, to put a financial costs to one side, of course, we owe it to those for whom bowel cancer is a reality to give them the best possible fighting chance. We've heard Sam Gould's name mentioned on a number of occasions; we're thinking about Steffan Lewis this afternoon.
Mae'r cynnig, a'r holl siaradwyr, wedi adlewyrchu pwysigrwydd diagnosis cynnar, pa un a yw'n dod o sgrinio neu gael pobl wedi'u hatgyfeirio ar gyfer eu profi yn llawer cyflymach o ganlyniad i symptomau y soniant amdanynt wrth feddyg teulu, ac mae'r ddau lwybr hwnnw i ddiagnosis a chael mwy o bobl ar y ffordd honno i ddiagnosis yn mynd i fod yn rhan hanfodol bwysig o'r modd y gwellwn gyfraddau goroesi. Credaf fod angen rhywfaint o newid diwylliant gan y cyhoedd yma a'r Llywodraeth a'n gwasanaeth iechyd. Mae'r cyhoedd yn deall bod angen iddynt fanteisio ar y cyfleoedd sgrinio—rydych yn llygad eich lle, Ysgrifennydd y Cabinet, i nodi bod hyn yn wirfoddol. Dylwn gael fy ngheryddu ar y pwynt hwn gan Dawn Bowden am anghofio dod â fy mhecyn profi i lawr i Siambr y Cynulliad gyda mi heddiw; mae i fyny'r grisiau yn fy mag. Ond rhaid inni fod yn barod ac yn awyddus i siarad am y materion hyn, a phan gawn gyfleoedd i archwilio ein hiechyd, dylem fachu'r cyfleoedd hynny â'r ddwy law, ni waeth pa mor annifyr neu anodd y gallai fod inni siarad am y materion hynny.
Hefyd, mae angen i'r cyhoedd ddeall bod rhaid iddynt fynd i weld eu meddyg teulu yn gynharach pan fyddant yn profi symptomau—ac nid osgoi embaras unwaith eto. Ac mae angen i'r Llywodraeth hefyd ddeall y gall ymgyrchoedd llawn bwriadau da yn gofyn i bobl osgoi mynd at y meddyg teulu oni bai bod hynny'n gwbl angenrheidiol fod yn wrthgynhyrchiol; mae'n rhywbeth rwyf wedi rhybuddio yn ei gylch yn y gorffennol. A bydd y newidiadau hynny yn anorfod yn arwain at bwysau cynyddol ar ofal sylfaenol, mwy o bwysau ar gapasiti diagnostig, ond yn nhermau'r gyllideb, nid oes gennyf amheuaeth o gwbl y bydd arbedion o ymyrryd yn gynnar lawer yn fwy na'r costau. Ac o roi'r gost ariannol o'r neilltu, wrth gwrs, mae'n ddyletswydd arnom i'r rhai y mae canser y coluddyn yn realiti iddynt ein bod yn rhoi'r cyfle gorau posibl iddynt. Rydym wedi clywed enw Sam Gould yn cael ei grybwyll ar sawl achlysur; rydym yn meddwl am Steffan Lewis y prynhawn yma.
Steffan, rydym ni'n meddwl amdanat ti ac yn anfon cryfder i ti. Mi fyddwn ni yno ar 14 Gorffennaf yn cerdded yng Nghwmcarn, yn codi arian i ysbyty Felindre.
Steffan, we're thinking about you and we wish you every strength. We will be there on 14 July walking in Cwmcarn, raising funds for Velindre hospital.
We will show our support on 14 July in that walk to raise money for Velindre in your name, Steffan.
But, you know, we cannot tackle the issues that we are addressing today at a walking pace; we have to tackle bowel cancer head-on. Our message to Government—I think we've made it clear: bring down the screening age, give more people the opportunity for early diagnosis, really address with new vigour the challenges in endoscopy, in colonoscopy and pathology, all those parts of the diagnostic system that need strengthening, and always prove to us that you are keeping the sensitivity of the new FIT test under review when that is brought in next year.
Bowel cancer, I think, has had the upper hand for far too long; it's time we fought back.
Byddwn yn dangos ein cefnogaeth ar 14 Gorffennaf yn y daith gerdded i godi arian i Felindre yn eich enw chi, Steffan.
Ond, wyddoch chi, ni allwn fynd i'r afael â'r materion sy'n cael sylw gennym heddiw ar gyflymder cerdded; rhaid inni fynd benben â chanser y coluddyn. Ein neges i'r Llywodraeth—rwy'n credu ein bod wedi ei gwneud yn glir: gostwng yr oedran sgrinio, rhoi cyfle i fwy o bobl gael diagnosis cynnar, mynd ati ag egni newydd i oresgyn yr heriau mewn endosgopi, mewn colonosgopi a phatholeg, yr holl rannau o'r system ddiagnostig sydd angen eu cryfhau, a phrofi i ni bob amser eich bod yn cadw sensitifrwydd y prawf FIT newydd o dan arolwg pan gaiff ei gyflwyno y flwyddyn nesaf.
Mae canser y coluddyn wedi cael y llaw uchaf ers llawer gormod o amser; mae'n bryd inni ymladd yn ôl.
Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, in accordance with Standing Order 12.36, the motion is agreed.
Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36, derbyniwyd y cynnig.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Paul Davies, a gwelliant 2 yn enw Julie James. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Paul Davies, and amendment 2 in the name of Julie James. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
We now move on to the Plaid Cymru debate on child poverty, and I call on Bethan Sayed to move the motion. Bethan.
Rydym yn symud ymlaen at y ddadl ar dlodi plant, a galwaf ar Bethan Sayed i gynnig y cynnig. Bethan.
Cynnig NDM6723 Rhun ap Iorwerth
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi'r cynnydd diweddar mewn tlodi plant.
2. Yn nodi gwaith ymchwil ar gyfer Achub y Plant Cymru a ganfu, erbyn iddynt droi’n bump oed, fod 'tua thraean o’r plant sy’n byw mewn tlodi (30-35 y cant) eisoes yn colli tir mewn amrywiaeth o ddeilliannau gwybyddol (h.y. geirfa, datrys problemau, deheurwydd a chydsymud) o’i gymharu ag un o bob pump o’r rhai sy’n dod o deuluoedd mwy cyfoethog (20-21 y cant)'.
3. Yn credu bod y cyfrifoldeb dros y cynnydd mewn tlodi plant a dros fynd i'r afael â thlodi plant, yn nwylo Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru.
4. Yn gresynu at y ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi dirwyn y rhaglen Cymunedau yn Gyntaf i ben heb werthuso ei heffeithiolrwydd na darparu cynllun i gymryd ei lle.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau mynediad cyfartal at addysg plentyndod cynnar o ansawdd uchel a gofal i bob plentyn yng Nghymru, gyda ffocws penodol ar ddarparu cymorth ychwanegol i'r holl blant sy'n byw mewn tlodi, fel yr argymhellwyd gan Achub y Plant Cymru.
6. Yn galw ymhellach ar Lywodraeth Cymru i gymryd yr holl gamau o fewn ei phwerau i fynd i'r afael â thlodi plant fel rhan o'r cynllun newydd ar gyfer dileu tlodi plant, sy'n cynnwys targedau SMART yn hytrach na datganiadau amwys.
7. Yn credu na all cynllun o'r fath lwyddo heb reolaeth weinyddol dros nawdd cymdeithasol ac y dylai sicrhau'r pwerau hyn fod un o brif amcanion strategol y cynllun newydd.
Motion NDM6723 Rhun ap Iorwerth
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the recent increase in child poverty.
2. Notes research for Save the Children Cymru which found that: 'By age five around a third of children living in poverty (30-35 percent) were already falling behind across a range of cognitive outcomes (i.e. vocabulary, problem solving, dexterity and coordination) compared with a fifth of those from better-off families (20-21 per cent)'.
3. Believes that responsibility for the increase in child poverty and for tackling child poverty, resides with both the UK Government and Welsh Government.
4. Regrets that the Welsh Government has ended the Communities First programme without an evaluation of its effectiveness or a plan for its replacement.
5. Calls on the Welsh Government to ensure equal access to high quality early childhood education and care for all children in Wales with a specific focus on providing additional support to all children living in poverty, as recommended by Save the Children Cymru.
6. Further calls on the Welsh Government to take all steps within its powers to tackle child poverty as part of a new plan for eliminating child poverty that includes SMART targets rather than vague statements.
7. Believes that such a plan can only succeed with the administrative control of social security and that securing these powers should be a major strategic objective of the new plan.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch. Child poverty is a scourge on our country. I'm not going to sugar-coat it for anyone here today, nor am I going to seek to mislead anyone surrounding its cause or effects. It gives me no joy, in fact, to open this debate today, discussing the same scandal of poverty that exists in Wales, which has only worsened in the last decade. Put simply, a child's in poverty when their household is earning less than 60 per cent of median earnings. So, in fact, child poverty is the poverty of adults with dependent children. It is not just a social problem but a deep and structural economic one that many communities in Wales have found themselves in for decades. We know many of the statistics, and I don't wish to repeat them all here today, as my colleagues will also outline those in more detail, but the top-line figures indicate very clearly the urgency of the situation facing Wales's next generation.
Of the 600,000 children in Wales, one in three—200,000—are living in poverty; 90,000 are living in severe poverty. Over half of children in low-income families worry about how their parents are going to pay for basic necessities. No child should have to face that kind of stress. And, unfortunately, the situation is not getting better, with the Institute for Fiscal Studies warning that, by 2021, child poverty will increase by 7 percentage points, four of which are directly linked to welfare cuts and changes.
We know too well the effects of child poverty in Wales. We know that a child who grows up in a poor household is far less likely than peers in higher or middle-income households to reach the same level of educational attainment. We know that a child in poverty is more likely to develop mental health issues, along with wider health problems. The biggest effect of child poverty, though, is the long-term consequences for the future of our nation.
Diolch. Mae tlodi plant yn bla ar ein gwlad. Nid wyf yn mynd i roi siwgr ar y bilsen i unrhyw un yma heddiw, ac nid wyf yn mynd i geisio camarwain neb ynglŷn â'i achos na'i effeithiau. Nid yw'n rhoi unrhyw bleser i mi agor y ddadl hon heddiw mewn gwirionedd, i drafod yr un sgandal o dlodi sy'n bodoli yng Nghymru, tlodi sydd ond wedi gwaethygu yn ystod y degawd diwethaf. Yn syml, mae plant yn byw mewn tlodi pan fo'u haelwyd yn ennill llai na 60 y cant o'r enillion canolrifol. Felly, mewn gwirionedd, tlodi oedolion sydd â phlant dibynnol yw tlodi plant. Mae'n broblem gymdeithasol a hefyd yn broblem economaidd ddofn a strwythurol y mae llawer o gymunedau yng Nghymru wedi'i hwynebu ers degawdau. Rydym yn gwybod llawer o'r ystadegau, ac nid wyf am eu hailadrodd yma heddiw, gan y bydd fy nghyd-Aelodau hefyd yn amlinellu'r rheini'n fwy manwl, ond dengys y ffigurau llinell uchaf yn glir iawn pa mor enbyd yw'r sefyllfa sy'n wynebu'r genhedlaeth nesaf yng Nghymru.
O'r 600,000 o blant yng Nghymru, mae un o bob tri—200,000—yn byw mewn tlodi; mae 90,000 yn byw mewn tlodi difrifol. Mae dros hanner y plant mewn teuluoedd incwm isel yn poeni sut y mae eu rhieni'n mynd i dalu am hanfodion sylfaenol. Ni ddylai unrhyw blentyn orfod wynebu'r math hwnnw o straen. Ac yn anffodus, nid yw'r sefyllfa'n gwella dim, gyda'r Sefydliad Astudiaethau Cyllidol yn rhybuddio, erbyn 2021, y bydd tlodi plant yn cynyddu 7 pwynt canran, gyda 4 pwynt canran yn uniongyrchol gysylltiedig â thoriadau a newidiadau lles.
Rydym yn gwybod yn rhy dda beth yw effeithiau tlodi plant yng Nghymru. Rydym yn gwybod bod plentyn sy'n cael ei fagu ar aelwyd dlawd yn llawer llai tebygol na'i gyfoedion ar aelwydydd incwm canolig neu uwch o gyrraedd yr un lefel o gyrhaeddiad addysgol. Gwyddom fod plant sy'n byw mewn tlodi yn fwy tebygol o ddatblygu problemau iechyd meddwl, ynghyd â phroblemau iechyd ehangach. Effaith fwyaf tlodi plant, fodd bynnag, yw'r canlyniadau hirdymor i ddyfodol ein cenedl.
I grew up in the 1980s in Merthyr Tydfil and I lived through Thatcherism and the devastation it caused to my community and others across Wales. We saw that a generation of children growing up in poverty during that period too often stayed in poverty as they entered adulthood and they fell into the criminal justice system. I was trying to think of an example of how I recognised poverty at an earlier age in my life and it was an experience I had when going to work experience in the courts in Merthyr with a local law firm. I realised that I knew quite a lot of the young people who were going into the court that day, and I also met some of them afterwards. In fact, when I went in there as a witness to this experience, on work experience, somebody thought that I was the girlfriend of somebody who was being charged that day. I think that's where it hit home, because I really wasn't very happy or comfortable with the fact that a lot of my peers in my school age group were in that particular predicament in their lives. And they shouldn't have been in the criminal justice system, but they just hadn't been supported throughout their lives, because of the poverty that they were living in, because of the circumstances that they grew up in in Merthyr in the 1980s. And it's continuing to happen to this day in many of our communities across Wales.
But the difference between now and the 1980s is that we do have a Welsh Government, and we did not have that then. But where is that Welsh Government? I'm not going to suggest that they hold the full responsibility, although they would never do that anyway, as we've seen from their amendment today. I know that the toxic mix of right-wing economics and pernicious welfare changes that have been ushered in by the UK Government have been a cause and a barrier to this problem, but nor should there be any sense of complacency that there isn't more that can be done by this Government in Cardiff Bay. We don't want to continuously describe the problem; we want to come up with real solutions here in Wales.
The Labour amendment today portrays their lack of seriousness on this issue, unfortunately. Yes, there is an acknowledgement that they and the UK Government are responsible, and it has outlined some worthy projects and we agree with those projects. But, in our view, no Government can claim to be taking the scandal of our poverty seriously unless they aspire to hold all the levers of change that could affect it here in Wales. The truth is that the welfare needs of all of our citizens are not being equally met. Now, in the here and now, are you seriously content to sit on the sidelines? Their needs are equally being undermined by the UK Government and it really is frustrating to hear, time and time again, that we must do this in an equal way when it's a race to the bottom at the moment. Do we really want to leave the powers of welfare reform in the hands of the Conservatives in the UK as opposed to taking our own stake in this, having our own view on these projects? That's what I find fundamentally difficult to understand from the Labour benches here in Wales. How can Labour attack Tory welfare changes as the biggest driver of the problem on child poverty when they completely reject even trying to gain control over the very powers that could alleviate the effect of, or even stop, some of those changes? To us, it portrays a fundamental lack of energy and a hunger to be nothing more than a regional grant-distributing body.
In 1964, the United States launched—and I quote—'the war on poverty', an economic opportunity Act, the long title of which reads,
'An Act to mobilize the human and financial resources of the Nation to combat poverty'.
I'm not suggesting we have the same variety of tools to emulate that particular plan, but the sentiment and the drive of a Government drawing on all the levers at its disposal to tackle a national emergency is simply lacking here in Wales.
I also want to touch on something important. This is a debate that is taking place in other devolved nations, and those devolved nations are doing better than our country. In Northern Ireland, despite the enormous structural, social and economic discrimination faced by so many of the population, and the instability of the Troubles and its devolved Government emanating from that particular Good Friday agreement, it has a lower child poverty rate than Wales. Scotland also has a lower child poverty rate than Wales, despite not using much of the fiscal powers and advantages it has until very recently. The economic growth o both countries and their GDPs, relative to the UK average, has been stronger than in Wales. In the late 1990s, Wales had a higher GDP than Ireland. No guesses as to where we are with that one today. People in Wales will be rightly asking where is our devolution dividend after two decades of Labour rule. The Welsh Government may point to their current programmes, but what about the last decade? I think Labour needs to ask itself a serious and heartfelt question: how does it want its era of Government to be marked in this period of devolution?
As I mentioned, I remember what it was like growing up in the area that I grew up in, in a place stricken by poverty and decline—and it has got better. I fear now that poverty that was more visible in the 1980s in terms of shut factories and abandoned industrial spaces has now become more hidden. We are going through our second period of widespread poverty in Wales in my lifetime, if, in fact, it ever truly went away. At this point, many people will recognise the Welsh Labour era of the last decade as the era of poverty, the era of decline, the era of struggle. I take no partisan joy in that prospect; there is only sadness and frustration for me at the thought of yet another generation that has been let down.
Cefais fy magu yn y 1980au ym Merthyr Tudful ac rwyf wedi byw drwy Thatcheriaeth a'r dinistr a achosodd i fy nghymuned a chymunedau eraill ledled Cymru. Yn rhy aml, gwelsom fod cenhedlaeth o blant a gafodd eu magu mewn tlodi yn ystod y cyfnod hwnnw wedi aros yn dlawd wrth iddynt dyfu'n oedolion ac wedi dod yn rhan o'r system cyfiawnder troseddol. Roeddwn yn ceisio meddwl am enghraifft o sut yr adwaenwn dlodi ar oedran cynharach yn fy mywyd a chofiais am brofiad a gefais pan oeddwn ar brofiad gwaith yn y llysoedd ym Merthyr Tudful gyda chwmni o gyfreithwyr lleol. Sylweddolais fy mod yn adnabod cryn dipyn o'r bobl ifanc a oedd yn mynd i'r llys y diwrnod hwnnw, a chyfarfûm â rhai ohonynt wedyn. Mewn gwirionedd, pan euthum yno fel tyst i'r profiad hwn, ar brofiad gwaith, roedd rhywun yn credu fy mod yn gariad i rywun a oedd yn cael ei gyhuddo y diwrnod hwnnw. Rwy'n credu mai dyna pryd y gwnaeth fy nharo, oherwydd nid oeddwn yn hapus nac yn gyffyrddus iawn â'r ffaith bod llawer o fy nghyfoedion yn fy ngrŵp oedran ysgol yn wynebu'r profiad hwnnw yn eu bywydau. Ac ni ddylent fod wedi bod yn y system cyfiawnder troseddol, ond ni chawsant eu cefnogi drwy gydol eu bywydau, oherwydd y tlodi yr oeddent yn byw ynddo, oherwydd yr amgylchiadau y cawsant eu magu ynddynt ym Merthyr yn y 1980au. Ac mae'n parhau i ddigwydd hyd heddiw mewn llawer o'n cymunedau ledled Cymru.
Ond y gwahaniaeth rhwng nawr a'r 1980au yw bod gennym Lywodraeth Cymru, ac nid oedd honno gennym bryd hynny. Ond ble mae Llywodraeth Cymru? Nid wyf yn bwriadu awgrymu mai ei chyfrifoldeb hi'n unig yw hyn, er na fyddent byth yn ysgwyddo'r cyfrifoldeb hwnnw beth bynnag, fel rydym wedi'i weld yn eu gwelliant heddiw. Gwn fod y gymysgedd wenwynig o economeg asgell dde a'r newidiadau niweidiol i les a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU wedi bod yn achos ac yn rhwystr i'r broblem hon, ond ni ddylai fod unrhyw ymdeimlad o hunanfodlonrwydd nad oes mwy y gellir ei wneud gan y Llywodraeth hon ym Mae Caerdydd. Nid ydym am ddisgrifio'r broblem yn barhaus; rydym am ganfod atebion go iawn yma yng Nghymru.
Mae gwelliant y Blaid Lafur heddiw yn dangos nad ydynt o ddifrif ynglŷn â'r mater hwn, yn anffodus. Oes, mae yna gydnabyddiaeth ei bod hi a Llywodraeth y DU yn gyfrifol, ac mae wedi amlinellu rhai prosiectau teilwng ac rydym yn cytuno gyda'r prosiectau hynny. Ond yn ein barn ni, ni all unrhyw Lywodraeth honni ei bod o ddifrif ynglŷn â sgandal ein tlodi oni bai ei bod yn awyddus i ddal yr holl ddulliau o newid a allai effeithio ar dlodi yma yng Nghymru. Y gwir amdani yw na chaiff anghenion lles ein holl ddinasyddion eu diwallu'n gyfartal. Nawr, ar hyn o bryd, a ydych o ddifrif yn fodlon sefyll ar y cyrion? Mae eu hanghenion yn cael eu tanseilio yn yr un modd gan Lywodraeth y DU ac mae'n peri rhwystredigaeth, dro ar ôl tro, i glywed bod yn rhaid inni wneud hyn mewn ffordd gyfartal pan fo'n ras i'r gwaelod ar hyn o bryd. A ydym o ddifrif am adael y pwerau i ddiwygio lles yn nwylo'r Ceidwadwyr yn y DU yn hytrach na chymryd yr awennau ein hunain, cael ein barn ein hunain ar y prosiectau hyn? Dyna rwy'n ei gael yn sylfaenol anodd i'w ddeall o'r meinciau Llafur yma yng Nghymru. Sut y gall Llafur ymosod ar newidiadau lles Torïaidd fel prif achos problem tlodi plant a hwythau'n gwbl wrthwynebus i hyd yn oed geisio ennill rheolaeth dros yr union bwerau a allai leddfu effaith, neu hyd yn oed atal rhai o'r newidiadau hynny? I ni, mae'n dangos diffyg egni sylfaenol a diffyg awydd i fod yn ddim mwy na chorff dosbarthu grantiau rhanbarthol.
Yn 1964, lansiodd yr Unol Daleithiau—a dyfynnaf—'y rhyfel ar dlodi', Deddf cyfle economaidd, ac mae ei theitl hir yn dweud,
Deddf i gynnull adnoddau dynol ac ariannol y Genedl er mwyn trechu tlodi.
Nid wyf yn awgrymu bod gennym yr un amrywiaeth o offer i efelychu'r cynllun penodol hwnnw, ond mae teimlad ac ysgogiad Llywodraeth sy'n defnyddio'r holl ddulliau sydd ar gael iddi i fynd i'r afael ag argyfwng cenedlaethol ar goll yma yng Nghymru.
Hoffwn gyffwrdd ar rywbeth pwysig hefyd. Mae hon yn ddadl sy'n digwydd yn y gwledydd datganoledig eraill, ac mae'r gwledydd datganoledig hynny'n gwneud yn well na'n gwlad ni. Yng Ngogledd Iwerddon, er gwaethaf y gwahaniaethu strwythurol, cymdeithasol ac economaidd enfawr a wynebir gan gynifer o'r boblogaeth, ac ansefydlogrwydd y trafferthion a'i Llywodraeth ddatganoledig a ddeilliodd o gytundeb Dydd Gwener y Groglith, mae ganddi gyfradd tlodi plant sy'n is nag un Cymru. Mae cyfradd tlodi plant yr Alban hefyd yn is nag un Cymru, er na ddefnyddiodd lawer o'r pwerau cyllidol a'r manteision sydd ganddi tan yn ddiweddar iawn. Mae twf economaidd y ddwy wlad a'u cynnyrch domestig gros, o gymharu â chyfartaledd y DU, wedi bod yn gryfach nag yng Nghymru. Ar ddiwedd y 1990au, roedd gan Gymru gynnyrch domestig gros uwch nag Iwerddon. Gallwch ddyfalu lle'r ydym arni heddiw gyda hynny. Bydd pobl yng Nghymru yn gofyn yn gwbl briodol ble mae ein difidend datganoli ar ôl dau ddegawd o reolaeth Lafur. Gall Llywodraeth Cymru nodi eu rhaglenni presennol, ond beth am y degawd diwethaf? Rwy'n credu bod angen i Lafur ofyn cwestiwn difrifol a didwyll iddi ei hun: sut y mae eisiau i'w hoes fel Llywodraeth yn y cyfnod hwn o ddatganoli gael ei chofio?
Fel y soniais, rwy'n cofio sut beth oedd tyfu i fyny yn yr ardal y cefais fy magu ynddi, mewn man a oedd yn dioddef tlodi a dirywiad—ac mae wedi gwella. Mae arnaf ofn fod y tlodi a oedd yn fwy gweladwy yn yr 1980au o ran ffatrïoedd yn cau a mannau diwydiannol segur yn fwy cudd bellach. Rydym yn byw drwy ein hail gyfnod o dlodi eang yng Nghymru yn ystod fy oes, os bu iddo ddiflannu o gwbl mewn gwirionedd. Ar y pwynt hwn, bydd llawer o bobl yn ystyried oes Llafur Cymru dros y degawd diwethaf fel oes tlodi, oes dirywiad, oes ymlafnio. Nid wyf yn cael unrhyw lawenydd pleidiol yn yr argraff honno; nid oes ond tristwch a rhwystredigaeth i mi wrth feddwl am genhedlaeth arall eto sydd wedi cael cam.
Thank you. I have selected the two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call Mark Isherwood to move amendment 1 tabled in the name of Paul Davies.
Diolch. Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf ar Mark Isherwood i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.
Gwelliant 1. Paul Davies
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi bod lefelau tlodi plant yng Nghymru yn uwch na lefel y DU gyda chyfraddau'n codi cyn y dirwasgiad diwethaf.
2. Yn nodi gwaith ymchwil ar gyfer Achub y Plant Cymru a ganfu, erbyn iddynt droi’n bump oed, fod 'tua thraean o’r plant sy’n byw mewn tlodi (30-35 y cant) eisoes yn colli tir mewn amrywiaeth o ddeilliannau gwybyddol (h.y. geirfa, datrys problemau, deheurwydd a chydsymud) o’i gymharu ag un o bob pump o’r rhai sy’n dod o deuluoedd mwy cyfoethog (20-21 y cant)'.
3. Yn cydnabod er bod polisi Llywodraeth y DU mewn meysydd sydd wedi'u cadw hefyd yn gymwys yng Nghymru, fod Llywodraeth Cymru wedi bod yn gyfrifol am hyrwyddo ffyniant a rhaglenni trechu tlodi, gan gynnwys Cymunedau yn Gyntaf, yng Nghymru ers 1999.
4. Yn nodi pwysigrwydd mynediad at ofal ac addysg plentyndod cynnar o ansawdd uchel ar gyfer plant yng Nghymru a'r angen am gymorth wedi'i dargedu ar gyfer plant sy'n byw mewn tlodi.
5. Yn galw ymhellach ar Lywodraeth Cymru i gymryd yr holl gamau o fewn ei phwerau i fynd i'r afael â thlodi plant fel rhan o'r cynllun newydd ar gyfer dileu tlodi plant, sy'n cynnwys targedau SMART yn hytrach na datganiadau amwys.
Amendment 1. Paul Davies
Delete all and replace with:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes that child poverty levels in Wales stand above the UK level with rates rising before the last recession.
2. Notes research for Save the Children Cymru which found that: 'By age five around a third of children living in poverty (30-35 per cent) were already falling behind across a range of cognitive outcomes (i.e. vocabulary, problem solving, dexterity and coordination) compared with a fifth of those from better-off families (20-21 per cent)'.
3. Recognises that although UK Government policy in reserved areas also applies in Wales, the Welsh Government has responsibility for promoting prosperity and tackling poverty programmes, including Communities First, in Wales since 1999.
4. Notes the importance of access to high-quality early childhood education and care for children in Wales and the need for targeted support for children living in poverty.
5. Further calls on the Welsh Government to take all steps within its powers to tackle child poverty as part of a new plan for eliminating child poverty that includes SMART targets rather than vague statements.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch. Although child poverty in Wales fell briefly to the UK level in the middle of the last decade, it started rising above UK levels again before the financial crash and recession, and only started falling after the change of UK Government in 2010. At 28 per cent, child poverty levels in Wales still exceeded those in Scotland and Northern Ireland last year. According to the End Child Poverty local authority data, in January, 178,676 children in Wales were considered to be in poverty after housing costs, with child poverty in Wales per capita above the UK average, where one in three live in poverty after housing costs, compared with one in four in Scotland and England.
Child poverty can't be looked at in isolation. After 19 years of Labour Welsh Government, Wales has the highest poverty rates of all UK nations at 24 per cent, the highest level in Wales since 2007-08. Wales also has the second highest poverty rates out of all the UK regions. Further, the Joseph Rowntree Foundation's 'Poverty in Wales 2018' report found that
'The proportion of households living in income poverty in Wales...remains higher than in England, Scotland and Northern Ireland'
and that
'Poverty among couples with children has been rising since 2003/06.'
During Labour's last term in UK Government, the number of unemployed people increased by 1 million, youth unemployment rose by 44 per cent and the number of households where no member had ever worked nearly doubled. UK employment is now at a record high, unemployment at a 40-year low, and the number of young people out of work back down by nearly 408,000 since 2010.
Diolch. Er bod tlodi plant yng Nghymru wedi gostwng yn fras i lefel y DU yng nghanol y degawd diwethaf, dechreuodd godi uwchlaw lefelau'r DU eto cyn y cwymp ariannol a'r dirwasgiad, ac ni ddechreuodd ddisgyn tan ar ôl i Lywodraeth y DU newid yn 2010. Ar 28 y cant, roedd lefelau tlodi plant yng Nghymru yn dal i fod yn uwch na rhai'r Alban a Gogledd Iwerddon y llynedd. Yn ôl data awdurdodau lleol Dileu Tlodi Plant, ym mis Ionawr, ystyriwyd bod 178,676 o blant yng Nghymru yn byw mewn tlodi ar ôl costau tai gyda thlodi plant yng Nghymru yn uwch y pen na chyfartaledd y DU, lle mae un o bob tri yn byw mewn tlodi ar ôl costau tai, o gymharu ag un o bob pedwar yn yr Alban a Lloegr.
Ni ellir edrych ar dlodi plant ar ei ben ei hun. Ar ôl 19 mlynedd o Lywodraeth Lafur Cymru, gan Gymru y mae'r cyfraddau uchaf o dlodi o holl wledydd y DU ar 24 y cant, y lefel uchaf yng Nghymru ers 2007-08. Gan Gymru hefyd y mae'r cyfraddau tlodi ail uchaf o holl ranbarthau'r DU. Ymhellach, canfu adroddiad Sefydliad Joseph Rowntree, 'Tlodi yng Nghymru 2018'
'Mae'r gyfran o gartrefi yn byw mewn tlodi incwm yng Nghymru... [yn] parhau i fod yn uwch nag yn Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon'
ac
'Mae tlodi ymysg cyplau gyda phlant wedi bod yn codi ers 2003/06.'
Yn ystod tymor diwethaf y Blaid Lafur fel Llywodraeth yn y DU, gwelwyd cynnydd o 1 filiwn yn nifer y bobl ddi-waith, gwelwyd cynnydd o 44 y cant mewn diweithdra ymhlith ieuenctid a gwelwyd nifer y cartrefi lle nad oes neb erioed wedi gweithio bron yn dyblu. Mae lefelau cyflogaeth y DU bellach ar ei lefel uchaf erioed, mae diweithdra'n is nag y bu ers 40 mlynedd, ac mae nifer y bobl ifanc sy'n ddi-waith bron 408,000 yn is ers 2010.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I'll take one intervention, certainly.
Fe gymeraf un ymyriad, yn sicr.
Do you take any responsibility for your party's actions in Government for any of the statistics that you've just read out?
A ydych yn cymryd unrhyw gyfrifoldeb am weithredoedd eich plaid mewn Llywodraeth am unrhyw rai o'r ystadegau rydych newydd eu darllen?
The statistics I've read out, no, because they relate to the pattern over 20 years and longer, rather than a short period of recent time.
After almost two decades of Labour Welsh Government, Wales has been left trailing behind—14 per cent of children in Wales living in a workless household compared to 11 per cent for the UK. Wales has the lowest employment rate and highest economic inactivity rate in Britain, and the highest unemployment rate in the UK nations. The Bevan Foundation's March 2018 employment briefing reports that although having job security enables workers to plan their daily lives and have a secure income, the proportion in non-permanent employment, including zero hours, is higher in Wales than in Britain and has stayed relatively high, whereas the proportion has declined in Britain. In January, the Office for National Statistics reported that income inequality has fallen over the last decade and households have more disposable income than at any time previously—I will take credit for that—with the incomes of the poorest households up nearly £2,000 compared to pre-downturn levels. That's the ONS, not a politician.
However, although UK real wages are now rising faster than prices, Welsh workers now have the lowest weekly wages out of all the UK nations, with gross weekly earnings £46 behind the UK level. Twenty years ago, Welsh and Scottish workers had identical weekly pay packets, but 20 years later, a Scottish weekly pay packet contains £43 more than a Welsh pay packet.
I therefore move amendment 1, which proposes
'that the National Assembly for Wales:
'1. Notes that child poverty levels in Wales stand above the UK level with rates rising before the last recession.
'2. Notes research for Save the Children Cymru which found that: "By age five around a third of children living in poverty (30-35 per cent) were already falling behind across a range of cognitive outcomes".
'3. Recognises that although UK Government policy in reserved areas also applies in Wales, the Welsh Government has responsibility for promoting prosperity and tackling poverty programmes, including Communities First, in Wales since 1999.
'4. Notes the importance of access to high-quality early childhood education and care for children in Wales and the need for targeted support for children living in poverty.
'5. Further calls on the Welsh Government to take all steps within its powers to tackle child poverty as part of a new plan for eliminating child poverty that includes SMART targets rather than vague statements.'
We agree with Plaid Cymru very much in that respect. The Welsh Government ended its Communities First Programme after spending nearly £0.5 billion on it. As the Bevan Foundation stated,
'Communities First did not reduce the headline rates of poverty in the vast majority of communities, still less in Wales as a whole.'
They added that a new programme
'should be co-produced by communities and professionals and not be directed top-down',
that it should be based on a
'clear theory of change that builds on people’s and community’s assets not their deficits'
and that
'local action should be led by established, community-based organisations which have a strong track-record of delivery and which have significant community engagement.'
They also stated that if people feel that policies are imposed on them, the policies don’t work.
Yr ystadegau rwyf wedi'u darllen, na, oherwydd maent yn ymwneud â'r patrwm dros 20 mlynedd a mwy, yn hytrach na chyfnod byr o amser diweddar.
Ar ôl bron i ddau ddegawd o Lywodraeth Lafur yng Nghymru, mae Cymru wedi'i gadael ar ôl—14 y cant o blant yng Nghymru yn byw ar aelwydydd heb waith o gymharu ag 11 y cant ar gyfer y DU. Gan Gymru y mae'r gyfradd gyflogaeth isaf a'r gyfradd anweithgarwch economaidd uchaf ym Mhrydain, a'r gyfradd uchaf o ddiweithdra yng ngwledydd y DU. Dywed crynodeb Sefydliad Bevan ar gyflogaeth ym mis Mawrth 2018, er bod cael sicrwydd gwaith yn galluogi gweithwyr i gynllunio eu bywydau bob dydd a chael incwm diogel, mae'r gyfran mewn gwaith nad yw'n barhaol, gan gynnwys trefniadau dim oriau, yn uwch yng Nghymru nag yn Mhrydain ac mae wedi aros yn gymharol uchel, tra bo'r gyfran wedi gostwng ym Mhrydain. Ym mis Ionawr, adroddodd y Swyddfa Ystadegau Gwladol fod anghydraddoldeb incwm wedi gostwng dros y degawd diwethaf a bod gan aelwydydd fwy o incwm gwario nag ar unrhyw adeg o'r blaen—fe hawliaf glod am hynny—gydag incwm yr aelwydydd tlotaf bron £2,000 yn uwch o gymharu â'r lefelau cyn y dirwasgiad. Y Swyddfa Ystadegau Gwladol sy'n dweud hynny, nid gwleidydd.
Fodd bynnag, er bod cyflogau gwirioneddol y DU bellach yn codi'n gyflymach na phrisiau, gweithwyr Cymru bellach sy'n cael y cyflogau wythnosol isaf o holl wledydd y DU, gydag enillion wythnosol gros £46 yn is na lefel y DU. Ugain mlynedd yn ôl, roedd pecynnau cyflog wythnosol gweithwyr Cymru a'r Alban yn union yr un fath, ond 20 mlynedd yn ddiweddarach, mae pecyn cyflog wythnosol yr Alban yn cynnwys £43 yn fwy na phecyn cyflog yng Nghymru.
Felly rwy'n cynnig gwelliant 1, sy'n cynnig
'bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
'1. Yn nodi bod lefelau tlodi plant yng Nghymru yn uwch na lefel y DU gyda chyfraddau'n codi cyn y dirwasgiad diwethaf.
'2. Yn nodi gwaith ymchwil ar gyfer Achub y Plant Cymru a ganfu, erbyn iddynt droi'n bump oed, fod "tua thraean o'r plant sy'n byw mewn tlodi (30-35 y cant) eisoes yn colli tir mewn amrywiaeth o ddeilliannau gwybyddol".
'3. Yn cydnabod er bod polisi Llywodraeth y DU mewn meysydd sydd wedi'u cadw hefyd yn gymwys yng Nghymru, fod Llywodraeth Cymru wedi bod yn gyfrifol am hyrwyddo ffyniant a rhaglenni trechu tlodi, gan gynnwys Cymunedau yn Gyntaf, yng Nghymru ers 1999.
'4. Yn nodi pwysigrwydd mynediad at ofal ac addysg plentyndod cynnar o ansawdd uchel ar gyfer plant yng Nghymru a'r angen am gymorth wedi'i dargedu ar gyfer plant sy'n byw mewn tlodi.
'5. Yn galw ymhellach ar Lywodraeth Cymru i gymryd yr holl gamau o fewn ei phwerau i fynd i'r afael â thlodi plant fel rhan o'r cynllun newydd ar gyfer dileu tlodi plant, sy'n cynnwys targedau SMART yn hytrach na datganiadau amwys.'
Rydym yn cytuno'n fawr â Phlaid Cymru yn hynny o beth. Gorffennodd Llywodraeth Cymru ei rhaglen Cymunedau yn Gyntaf ar ôl gwario bron i £0.5 biliwn arni. Dywedodd Sefydliad Bevan,
'na lwyddodd Cymunedau yn Gyntaf i leihau'r prif gyfraddau tlodi yn y mwyafrif helaeth o gymunedau, a llai fyth yng Nghymru yn ei chyfanrwydd.'
Ychwanegodd
'y dylai rhaglen newydd gael ei chyd-gynhyrchu gan gymunedau a gweithwyr proffesiynol, ac nid o'r brig i lawr',
y dylai fod yn seiliedig
'ar ddamcaniaeth glir o newid, gan adeiladu ar asedau pobl a chymunedau, ac nid ar ddiffygion'
ac
'y dylai gweithredu lleol gael ei arwain gan sefydliadau a leolir yn y gymuned a chanddyn nhw hanes cryf o ddarparu, ac sy’n ymgysylltu’n gryf â'r gymuned.'
Roeddent hefyd yn dweud os yw pobl yn teimlo bod polisïau'n cael eu gorfodi arnynt, nad yw'r polisïau'n gweithio.
Thank you. I call on the Minister for Children, Older People and Social Care to move amendment 2 formally, tabled in the name of Julie James.
Diolch. Galwaf ar y Gweinidog Plant, Pobl Hŷn a Gofal Cymdeithasol i gynnig gwelliant 2 a gyflwynwyd yn enw Julie James yn ffurfiol.
Thank you—
Diolch—
No, no, you're only moving the amendment.
Na, na, cynnig y gwelliant rydych chi, dyna i gyd.
Gwelliant 2. Julie James
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
1. Yn credu bod y cyfrifoldeb dros fynd i'r afael â thlodi plant yn nwylo Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru.
2. Yn nodi gyda phryder bod dadansoddiad diweddaraf y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn dangos y bydd diwygiadau treth a lles Llywodraeth y DU yn gwthio 50,000 o blant ychwanegol i dlodi erbyn 2021/22.
3. Yn croesawu ffocws Llywodraeth Cymru ar gyflogaeth fel y llwybr gorau allan o dlodi a’r camau gweithredu uchelgeisiol a nodwyd yn y Cynllun Gweithredu ar yr Economi a’r Cynllun Cyflogadwyedd.
4. Yn croesawu’r buddsoddiad parhaus yn Dechrau’n Deg, Teuluoedd yn Gyntaf, y Grant Datblygu Disgyblion a Rhaglen Plant Iach Cymru er mwyn sicrhau bod pob plentyn yn cael y dechrau gorau posibl yn eu bywydau.
5. Yn credu y dylid diwallu anghenion lles holl ddinasyddion y DU yn gyfartal ac nad yw datganoli budd-daliadau lles yn cefnogi’r egwyddor hon.
Amendment 2. Julie James
Delete all and replace with:
1. Believes that responsibility for tackling child poverty resides with both the UK Government and Welsh Government.
2. Notes with concern latest EHRC analysis which shows that UK Government tax and welfare reforms will push an extra 50,000 children into poverty by 2021/22.
3. Welcomes the Welsh Government focus on employment as the best route out of poverty and the ambitious actions set out in the Economic Action Plan and Employability Plan.
4. Welcomes the continued investment in Flying Start, Families First, the Pupil Development Grant and the Healthy Child Wales Programme to ensure every child has the best start in life.
5. Believes that the welfare needs of all UK citizens should be equally met and that the devolution of welfare benefits does not support this principle.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Apologies. I move formally. Sorry.
Ymddiheuriadau. Rwy'n cynnig yn ffurfiol. Mae'n ddrwg gennyf.
Thank you.
Diolch.
I was ready to go. I was too keen—my apologies.
Roeddwn yn barod i fwrw iddi. Roeddwn yn rhy awyddus—rwy'n ymddiheuro.
Yes. It's to formally move it, so—
Iawn. I'w gynnig yn ffurfiol, felly—
Formally.
Yn ffurfiol.
Thank you. Llyr Gruffydd.
Diolch. Llyr Gruffydd.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rydw i am ganolbwyntio fy sylwadau i ar yr angen i sicrhau mynediad cyfartal i blant i addysg blynyddoedd cynnar. Mi gychwynnaf i drwy rannu ystadegyn gyda chi: mi fydd dros hanner y plant o ardaloedd difreintiedig Cymru yn cychwyn ysgol efo sgiliau cyfathrebu diffygiol. Yn wir, mi fydd plant o'r 20 y cant mwyaf tlawd o'r boblogaeth, erbyn eu bod nhw'n dair oed, bron i flwyddyn a hanner y tu ôl i'r plant cyfoethocaf o ran datblygiad iaith. Nawr, meddyliwch am hynny; pan rydych chi ddim ond yn dair oed, rydych chi eisoes blwyddyn a hanner ar ei hôl hi. Mae hyn yn bwysig oherwydd dyma un o'r mesurau sicraf sydd yna o ragolygon rhywun nes ymlaen mewn bywyd. Mae sgiliau gwan plant o ran lleferydd, iaith a chyfathrebu yn cael effaith mawr ar ystod eang o ganlyniadau nes ymlaen mewn bywyd, yn cynnwys ymddygiad, iechyd meddwl, parodrwydd ysgol a chyflogadwyedd hefyd.
Nawr, mi oedd Bethan yn cyfeirio yn gynharach at y system gyfiawnder a phobl ifanc o fewn y system gyfiawnder. Mae 60 y cant o'r bobl ifanc sydd yn yr ystâd gyfiawnder ieuenctid ag anawsterau cyfathrebu. Mae gan bron i 90 y cant o'r dynion ifanc sydd wedi bod yn ddiwaith am yr hirdymor anghenion lleferydd, iaith a chyfathrebu. Heb gymorth effeithiol, mi fydd treian o blant ag anawsterau cyfathrebu heddiw angen triniaeth ar gyfer problemau iechyd meddwl pan fyddan nhw'n oedolion. Mae'r dystiolaeth yn glir mai darpariaeth addysg blynyddoedd cynnar o ansawdd ar gael i bawb yw'r ffordd orau i godi plant allan o dlodi—a dyna beth mae Plaid Cymru eisiau ei weld.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I want to focus my comments on the need to ensure equal access for children to early-years education. I will start by sharing a statistic with you: over half of children from disadvantaged areas in Wales will start school with deficient communication skills. Indeed, children from the poorest 20 per cent of the population, by the time they are three years old, will be almost a year and a half behind the better-off children in terms of language development. Think about that; when you’re just three years old, you’re already 18 months behind. This is important, because this is one of the most certain measures of the outlooks for individuals later in life. Weak skills, in terms of communication and vocabulary, have a huge impact on lifelong outcomes in terms of behaviour, mental health, preparedness for school and employment too.
Bethan made reference earlier to the justice system and young people within the justice system. Sixty per cent of the young people on the youth justice estate have communication difficulties. Almost 90 per cent of young men who have been unemployed in the long term have communication and vocabulary problems. Without effective communication, a third of children will need treatment for mental health problems when they become adults. The evidence is clear that the provision of early-years education of a high quality, available to all, is the best way of bringing children out of poverty—and that’s what Plaid Cymru wants to see.
Will you not accept that progress has been made with Flying Start in actually getting children from two to three? And what you said at the very beginning is something that I've written about and said for the last seven years: too many children are starting school and are a year or two years behind, and they've got to try and make it up in the next seven. But surely Flying Start must be seen as progress.
Oni wnewch chi dderbyn bod cynnydd wedi'i wneud gyda Dechrau'n Deg i gael plant o ddwy i dair? Ac mae'r hyn a ddywedoch ar y dechrau yn rhywbeth rwyf wedi ysgrifennu amdano ac wedi ei ddweud dros y saith mlynedd diwethaf: mae gormod o blant yn dechrau yn yr ysgol flwyddyn neu ddwy flynedd ar ei hôl hi, ac mae'n rhaid iddynt geisio cau'r bwlch yn y saith mlynedd nesaf. Ond mae'n rhaid ystyried bod Dechrau'n Deg yn gynnydd.
Well, if you've written and spoken about it for seven years, you don't need to tell me; you should tell your own Government. I'll come on to Flying Start in a minute, because you do make a valid point, but I'll address that in a moment.
Wel, os ydych wedi ysgrifennu ac wedi siarad amdano am saith mlynedd, nid oes angen ichi ddweud wrthyf fi; dylech ddweud wrth eich Llywodraeth eich hun. Fe ddof at Dechrau'n Deg mewn munud, oherwydd rydych yn gwneud pwynt dilys, ond fe ddof at hynny mewn munud.
Felly, rydw i wedi amlinellu pam rydw i'n meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n ymrwymo i ddarparu gofal plant am ddim i bob plentyn tair i bedair oed yng Nghymru, fel ffordd i fynd i'r afael â'r anghyfartaledd yma rydw i wedi cyfeirio ato fe. Ac mae'r ddadl yma yn amserol, oherwydd dim ond y bore yma roeddem ni'n cychwyn ar graffu'r Bil cyllido gofal plant y mae'r Llywodraeth yma yn ei gyflwyno, ac mae'r polisi hwnnw, wrth gwrs, gan y Llywodraeth, yn cyfyngu'r gofal plant am ddim i deuluoedd sy'n gweithio. Nawr, fe fyddai rhywun yn dadlau—mae'r Llywodraeth yn dadlau—bod hynny'n dod â budd iddyn nhw, er bod yna gwestiynau, yn fy marn i ac eraill, ynglŷn â’r dystiolaeth i danlinellu hynny, ond mae e hefyd, yn fy marn i, yn cynyddu’r risg y bydd y plant yna o’r teuluoedd mwyaf difreintiedig, y teuluoedd di-waith, yn cael eu gadael hyd yn oed ymhellach ar ei hôl hi. Mae Plaid Cymru eisiau torri’r cylch dieflig yna o ddifreintedd a chyrhaeddiad isel.
Mae’r comisiynydd plant, Achub y Plant ac eraill yn rhannu safbwynt Plaid Cymru fod allgau plant o gartrefi di-waith o’r cynnig gofal yma yn mynd i ehangu’r bwlch addysg yn lle ei gau. Ac mae’n rhaid imi ddweud, mae peth o’r dystiolaeth rŷm ni wedi ei chlywed yn ddamniol. Mi ddywedodd y comisiynydd plant, er enghraifft:
Therefore, I’ve outlined why I believe it’s important that we commit to provide free childcare for all children at three and four years old, as a means of tackling this inequality that I have referred to. This debate is timely because just this morning we started to scrutinise the childcare funding Bill that this Government has brought forward, and that policy, brought forward by Government, limits free childcare to working families. One could argue—and the Government does argue—that that brings benefits to them, although there are questions, in my mind and in other people’s minds, as to the evidence to support that, but in my view it also increases the risk that those children from the most disadvantaged families, the unemployed families, will be left even further behind. Plaid Cymru wants to break that vicious circle of disadvantage and low attainment.
The children’s commissioner, Save the Children and others share Plaid Cymru’s view that excluding children from non-working families from this childcare offer will expand the education gap rather than narrow it. Some of the evidence that we’ve heard is damning. The children’s commissioner said, for example:
'Not only is this Bill likely to disadvantage children of non-working household disproportionately, it is also unlikely to achieve its main aim.'
Nid yn unig fod y Bil hwn yn debygol o roi plant o aelwydydd heb waith o dan anfantais anghymesur, mae hefyd yn annhebygol o gyflawni ei brif nod.
Mae hi hefyd yn dweud:
She also says:
'I am therefore unconvinced that this investment is evidence-based or well-targeted…I do not believe that the policy behind this Bill shows that the scheme will be suitable for the long-term.'
Now, those are the children's commissioner's views.
Do you know, by the way, that couples who earn up to £199,000 a year will be eligible for the free childcare offer? Now, the Government tells us that those who are less well-off have access to Flying Start—and I'm now addressing the point you made, Mike. Most disadvantaged children, of course, don’t live in Flying Start areas, and that’s the problem: it’s geographically limited. Half of our poorest, most disadvantaged, most fragile, most at risk of being left behind children will be shut out by this policy because they won’t be able to access free childcare, whilst families earning potentially £199,000 a year are given free childcare by this Labour Government. Is it really what Labour now represents? Because if it is, you've clearly lost your way. Listen to the children’s commissioner, listen to Save the Children and others, listen to Plaid Cymru: make the childcare offer universal so that everyone, including our poorest children, can equally have the best start in life.
Felly, nid wyf wedi fy argyhoeddi bod y buddsoddiad hwn yn seiliedig ar dystiolaeth nac wedi'i dargedu'n dda... Nid wyf yn credu bod y polisi sy’n sail i'r Bil hwn yn dangos y bydd y cynllun yn addas ar gyfer y tymor hir.
Nawr, safbwynt y comisiynydd plant yw hwnnw.
A wyddoch chi, gyda llaw, y bydd cyplau sy'n ennill hyd at £199,000 y flwyddyn yn gymwys ar gyfer y cynnig gofal plant am ddim? Nawr, mae'r Llywodraeth yn dweud wrthym fod gan y rheini sy'n llai cefnog fynediad at Dechrau'n Deg—ac rwy’n mynd i'r afael â'r pwynt a wnaethoch, Mike. Nid yw'r mwyafrif o blant dan anfantais, wrth gwrs, yn byw yn ardaloedd Dechrau'n Deg, a dyna'r broblem: mae'n gyfyngedig yn ddaearyddol. Bydd y polisi hwn yn cau'r drws ar hanner ein plant tlotaf, mwyaf difreintiedig, mwyaf bregus, sydd mewn perygl o gael eu gadael ar ôl am na fyddant yn gallu cael gofal plant am ddim, tra bo teuluoedd sy'n ennill £199,000 y flwyddyn o bosibl yn cael gofal plant am ddim gan y Llywodraeth Lafur hon. Ai dyna yw Llafur bellach? Oherwydd, os felly, rydych yn amlwg wedi colli eich ffordd. Gwrandewch ar y comisiynydd plant, gwrandewch ar Achub y Plant ac eraill, gwrandewch ar Blaid Cymru: sicrhewch fod y cynnig gofal plant ar gael i bawb, fel y gall pawb, gan gynnwys ein plant tlotaf, gael y dechrau gorau mewn bywyd hefyd.
Well, I make no excuses for repeating some of the figures used by Bethan Sayed and others, because they deserve repeating time and time again. Approximately 600,000 children live in Wales. Of those, one in three, or 200,000, are in poverty; 90,000 are living in severe poverty. More than half of Welsh children in low-income families are worried their parents are finding it harder to pay for everyday necessities such as food, heating and clothes.
Unfortunately, the rhetoric in this Chamber blames cuts to benefits as the main cause of poverty. This is just not the case. Lack of good, well-paid jobs is the greatest factor affecting poverty in Wales, whether it is poverty for children or the sector as a whole. It is the failure of the Welsh Government to provide those jobs that is the reason for the appalling situation and figures for poverty in Wales. It is a lame excuse to blame UK Government benefit cuts, as unwelcome as they are, for the increasing number of food banks and other indicators of poverty in Wales. The only true and sustained route out of poverty is employment—good, well-paid employment. The Welsh Government claims that unemployment levels are at an all-time low but masks the fact that much of that employment is part-time, or worse, through the iniquitous zero-hours contract system of so-called employment.
I do believe strenuous efforts are now being made by the Welsh Government to alleviate this problem: better apprenticeship programmes, an education system much more aligned to business needs and a number of interventions designed to get the long-term unemployed back into work. But all this against the backdrop of 20 years of Labour Government in Wales—a Government that promised to eradicate poverty by 2020, and needless to say, there's not much time to achieve that goal. And I will point out that for 13 of those 20 years, there was a Labour Government in the UK Parliament at that time. Twenty years that included the debacle of the Communities First programme, which the Government promised would bring an end to poverty in our most deprived areas, and which actually delivered, apart from some isolated cases, almost nothing: £410 million down the drain. Evidence for this lies in the figures quoted above. One wonders how many real long-term jobs would have been created if we had given £1 million with proper controls to 410 proven entrepreneurs.
It is now time for the Welsh Government to deliver on their promises. The people of Wales, and especially those condemned to a life of poverty, deserve better than that delivered in the last 20 years.
Wel, ni wnaf unrhyw esgusodion am ailadrodd rhai o'r ffigurau a ddefnyddiwyd gan Bethan Sayed ac eraill, oherwydd maent yn haeddu cael eu hailadrodd dro ar ôl tro. Mae tua 600,000 o blant yn byw yng Nghymru. O'r rheini, mae un o bob tri, neu 200,000, yn byw mewn tlodi; mae 90,000 yn byw mewn tlodi difrifol. Mae mwy na hanner y plant yng Nghymru sy'n byw mewn teuluoedd incwm isel yn poeni bod eu rhieni'n ei chael hi'n anos talu am hanfodion pob dydd megis gwresogi, bwyd a dillad.
Yn anffodus, mae'r rhethreg yn y Siambr hon yn beio'r toriadau i fudd-daliadau fel prif achos tlodi. Ond nid yw hynny'n wir. Prinder swyddi a chyflogau da yw'r ffactor mwyaf sy'n effeithio ar dlodi yng Nghymru, pa un a yw'n dlodi plant neu'r sector cyfan. Methiant Llywodraeth Cymru i ddarparu'r swyddi hyn yw'r rheswm am y sefyllfa erchyll a ffigurau tlodi yng Nghymru. Esgus tila yw beio toriadau Llywodraeth y DU i fudd-daliadau, er mor annymunol ydynt, am y nifer gynyddol o fanciau bwyd a dangosyddion eraill o dlodi yng Nghymru. Yr unig lwybr go iawn a pharhaus allan o dlodi yw cyflogaeth—gwaith da am gyflog da. Mae Llywodraeth Cymru yn honni bod lefelau diweithdra yn is nag erioed ond yn celu'r ffaith bod llawer o'r gwaith hwnnw'n rhan-amser, neu'n waeth, drwy'r system anghyfiawn o gontractau dim oriau.
Rwy'n credu bod ymdrechion glew yn cael eu gwneud yn awr gan Lywodraeth Cymru i liniaru'r broblem hon: rhaglenni prentisiaeth gwell, system addysg sy'n cyd-fynd yn llawer gwell ag anghenion busnesau a nifer o ymyriadau a gynlluniwyd i sicrhau bod pobl sy'n ddi-waith yn hirdymor yn cael gwaith. Ond mae hyn oll yn erbyn cefndir o 20 mlynedd o Lywodraeth Lafur yng Nghymru—Llywodraeth a addawodd ddileu tlodi erbyn 2020, ac afraid dweud nad oes llawer o amser i gyflawni'r nod hwnnw. A hoffwn dynnu sylw at y ffaith bod Llywodraeth Lafur yn Senedd y DU am 13 o'r 20 mlynedd. Ugain mlynedd a oedd yn cynnwys llanastr y rhaglen Cymunedau yn Gyntaf, yr addawodd y Llywodraeth y byddai'n rhoi diwedd ar dlodi yn ein hardaloedd mwyaf difreintiedig, ac nad yw wedi cyflawni fawr ddim mewn gwirionedd, ar wahân i rai achosion unigol: £410 miliwn i lawr y draen. Mae'r dystiolaeth i'w gweld yn y ffigurau a ddyfynnir uchod. Tybed faint o swyddi hirdymor go iawn a fyddai wedi'u creu pe baem wedi rhoi £1 filiwn, gyda mesurau rheoli priodol, i 410 o entrepreneuriaid profedig.
Mae'n bryd bellach i Lywodraeth Cymru gyflawni ei haddewidion. Mae pobl Cymru, yn enwedig y rhai a gondemniwyd i fywyd o dlodi, yn haeddu gwell na'r hyn a gyflawnwyd yn yr 20 mlynedd diwethaf.
Whatever your political hue, we can all agree that not a single child should grow up in poverty. Not a single child should face the indignity and stigma that poverty brings.
I want to start by outlining the context in which I'm calling for change. We've heard the statistics. Child poverty here is higher than any other UK nation. What does this mean for our children? It means that a third of children face a daily struggle, a demeaning struggle, that leaves them hungry, ill, subject to being picked on, and devoid of hope for a better future.
Just last month the Trussell Trust confirmed that foodbank use in Wales continues to grow. Buried in those statistics was the fact that 35,403 of those forced to rely on food parcels were children. Now, I know that the Minister is not proud of these figures, but Labour are in Government. Labour has the power to change things, and so it is Labour that must take responsibility for this dreadful situation.
I also recognise that the Conservatives in Westminster retain control over some of the levers that could help bring children out of poverty: the rape clause, which means that women with a third child have to prove they were raped before they are able to receive tax credits, or the new bereavement support payment system that has slashed financial support offered to those who have lost a loved one from 20 years to 18 months, and then, of course, we had the chaos that is universal credit—the botched roll-out of Westminster's flagship benefits reform has left families desperate and even homeless. These are policies that are causing suffering to those who are already suffering. It's benefit reforms such as these that are cited as one of the core reasons for an increase in child poverty. In fact, the Equality and Human Rights Commission found welfare reform policies will push 50,000 more children in Wales into poverty, and that is an outrage that demands change.
So, what can be done to change this situation? Firstly, the Welsh Government must stop cutting its funding to those in need of support. Just last week we were forced to debate the Welsh Government's decision to cut the school uniform grant for the poorest children. This week Labour are under pressure to reverse their decision to scrap the Welsh independent living grant. In today's amendment to the Plaid Cymru motion, the Government points to the economic action plan as a means to alleviate poverty. Now, I'd like to invite the Minister now to intervene on me to tell me how many times the word 'poverty' is used in that action plan. Do we have a question there? Do you know how many times the word 'poverty' is mentioned in the action plan?
Beth bynnag fo'ch lliw gwleidyddol, gallwn i gyd gytuno na ddylai'r un plentyn dyfu i fyny mewn tlodi. Ni ddylai'r un plentyn wynebu'r gwarth a'r stigma a ddaw yn sgil tlodi.
Rwyf am ddechrau drwy amlinellu'r cyd-destun i fy ngalwad am newid. Rydym wedi clywed yr ystadegau. Mae tlodi plant yma yn uwch nag unrhyw wlad arall yn y DU. Beth y mae hyn yn ei olygu i'n plant? Mae'n golygu bod traean o blant yn wynebu brwydr ddyddiol, brwydr ddiraddiol, sy'n eu gadael yn llwglyd, yn sâl, yn agored i eraill bigo arnynt, a heb obaith am ddyfodol gwell.
Y mis diwethaf yn unig cadarnhaodd Ymddiriedolaeth Trussell fod defnydd o fanciau bwyd yng Nghymru yn parhau i gynyddu. Wedi'i chladdu yn yr ystadegau hynny roedd y ffaith mai plant oedd 35,403 o'r rhai sy'n gorfod dibynnu ar barseli bwyd. Nawr, gwn nad yw'r Gweinidog yn falch o'r ffigurau hyn, ond Llafur sydd mewn grym. Mae gan Lafur bŵer i newid pethau, ac felly Llafur sy'n gorfod ysgwyddo cyfrifoldeb am y sefyllfa ofnadwy hon.
Rwyf hefyd yn cydnabod bod y Ceidwadwyr yn San Steffan yn cadw rheolaeth dros rywfaint o'r dulliau a allai helpu i godi plant allan o dlodi: mae'r cymal trais rhywiol, sy'n golygu bod menywod sydd â thrydydd plentyn yn gorfod profi eu bod wedi cael eu treisio cyn y gallant dderbyn credydau treth, neu'r system taliad cymorth profedigaeth newydd sydd wedi torri'r cymorth ariannol a gynigir i'r rheini sydd wedi colli anwyliaid o 20 mlynedd i 18 mis, ac yna, wrth gwrs, cawsom anhrefn y credyd cynhwysol—mae'r modd carbwl y cyflwynodd San Steffan ddiwygiadau mawr i fudd-daliadau wedi gwneud teuluoedd yn ddiobaith ac yn ddigartref hyd yn oed. Mae'r rhain yn bolisïau sy'n achosi dioddefaint i'r rheini sydd eisoes yn dioddef. Dywedir mai diwygiadau i fudd-daliadau fel y rhain yw un o'r rhesymau craidd dros y cynnydd mewn tlodi plant. Yn wir, canfu'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol y bydd polisïau diwygio lles yn gwthio 50,000 yn fwy o blant yng Nghymru i fyw mewn tlodi, ac mae hynny'n warth sy'n rhaid ei newid.
Felly, beth y gellir ei wneud i newid y sefyllfa hon? Yn gyntaf, rhaid i Lywodraeth Cymru roi'r gorau i dorri ei chyllid i'r rhai sydd angen cymorth. Yr wythnos diwethaf cawsom ein gorfodi i drafod penderfyniad Llywodraeth Cymru i dorri'r grant ar gyfer gwisg ysgol i'r plant tlotaf. Yr wythnos hon mae Llafur dan bwysau i wrthdroi eu penderfyniad i ddileu'r grant byw'n annibynnol yng Nghymru. Yn y gwelliant heddiw i gynnig Plaid Cymru, mae'r Llywodraeth yn nodi'r cynllun gweithredu economaidd fel ffordd o liniaru tlodi. Nawr, hoffwn wahodd y Gweinidog i ymyrryd i ddweud wrthyf faint o weithiau y defnyddir y gair 'tlodi' yn y cynllun gweithredu hwnnw. A oes gennym cwestiwn yno? A ydych yn gwybod faint o weithiau y crybwyllir y gair 'tlodi' yn y cynllun gweithredu?
I'm happy to intervene. You won't be surprised that I don't know how many times the word 'poverty' is used in that plan, but, actually, the child poverty strategy is still in place and we'll be reporting in 2019, as my predecessor in this role said. Also, the attack on poverty and the raise in prosperity is not only articulated within that plan, but also with the employment plan that we'll be bringing forward, and every strand of Government thinking. It is embedded across Government. So, I can't play the game of how many words are within a document, but I can say that tackling poverty goes right across this Government's thinking.
Rwy'n hapus i ymyrryd. Ni fyddwch yn synnu nad wyf yn gwybod sawl gwaith y defnyddir y gair 'tlodi' yn y cynllun, ond mewn gwirionedd, mae'r strategaeth tlodi plant yn dal ar waith a byddwn yn cyflwyno adroddiad yn 2019, fel y dywedodd fy rhagflaenydd yn y swydd hon. Hefyd, nid yn unig ein bod yn diffinio'r ymosodiad ar dlodi a'r cynnydd mewn ffyniant yn y cynllun hwnnw, ond hefyd gyda'r cynllun cyflogaeth y byddwn yn ei gyflwyno, a phob elfen o feddwl y Llywodraeth. Mae wedi'i ymgorffori ar draws y Llywodraeth. Felly, ni allaf chwarae gêm faint o eiriau sydd mewn dogfen, ond gallaf ddweud bod mynd i'r afael â thlodi yn rhedeg drwy holl feddwl y Llywodraeth hon.
Well, I can help you. I can tell you that your economic action plan, which you rely upon heavily to reduce poverty, has a mention just once of 'poverty'. It's on page 24, and it's in a list.
Now, it's the poverty of ambition from this Government that is leading to the poverty of our children. Just last week I called on the Minister to join Plaid Cymru in supporting the devolution of welfare administration, and what was this Labour Government's response to that? Pretty much that the Conservatives in Westminster are more able than yourselves to deliver benefits for those people.
Now, let me just make a few facts clear regarding the devolution of welfare administration. It will be—[Interruption.] Go on.
Wel, gallaf eich helpu. Gallaf ddweud wrthych fod eich cynllun gweithredu economaidd, y byddwch yn dibynnu'n helaeth arno i leihau tlodi, yn sôn unwaith yn unig am 'dlodi'. Mae ar dudalen 24, ac mae'n ymddangos mewn rhestr.
Nawr, tlodi uchelgais y Llywodraeth hon sy'n arwain at dlodi ein plant. Yr wythnos diwethaf gelwais ar y Gweinidog i ymuno â Phlaid Cymru i gefnogi datganoli'r gwaith o weinyddu lles, a beth oedd ymateb y Llywodraeth Lafur hon i hynny? Fwy neu lai fod y Ceidwadwyr yn San Steffan yn fwy abl na chi eich hunain i ddarparu budd-daliadau ar gyfer y bobl hynny.
Nawr, gadewch imi wneud ychydig o ffeithiau'n glir ynglŷn â datganoli'r gwaith o weinyddu lles. Bydd yn—[Torri ar draws.] Ewch ymlaen.
I didn't say that the UK Government was more able to administer welfare, I was saying the Welsh Government doesn't want to be administering the UK Government's Tory cuts.
Ni ddywedais fod Llywodraeth y DU yn fwy abl i weinyddu lles, roeddwn yn dweud nad yw Llywodraeth Cymru eisiau gorfod gweinyddu toriadau Torïaidd Llywodraeth y DU.
You've refused to take responsibility and you are more than happy to keep blaming the Tories for something that you could have within your gift. Also, the devolution of benefits would be cost neutral because the block grant to the Scottish Government was adjusted upwards to reflect the transfer of responsibility for welfare.
By making some changes, we could alleviate pressure on the NHS and other devolved services, actually leading to money being saved. The conclusion has to be a simple one: Labour is not a party of principle but of political expediency, shunning responsibility in favour of helpful political ambiguity.
I want to finish my speech by calling for action from this Government. I call on you to stop abdicating responsibility. You are the Government. You are responsible. Take control of the administration of welfare and lift these children out of poverty.
Rydych wedi gwrthod cymryd cyfrifoldeb ac rydych yn fwy na pharod i barhau i feio'r Torïaid am rywbeth a allai fod gennych chi i'w roi. Hefyd, byddai datganoli budd-daliadau'n niwtral o ran cost oherwydd fe addaswyd y grant bloc i Lywodraeth yr Alban ar i fyny er mwyn adlewyrchu trosglwyddo'r cyfrifoldeb dros les.
Drwy wneud rhai newidiadau, gallem liniaru pwysau ar y GIG a gwasanaethau eraill sydd wedi'u datganoli, gan arwain at arbed arian mewn gwirionedd. Rhaid bod y casgliad yn un syml: nid plaid egwyddor yw Llafur ond yn hytrach, plaid hwylustod gwleidyddol, sy'n gwrthod cyfrifoldeb er mwyn sicrhau amwysedd gwleidyddol defnyddiol.
Rwyf am orffen fy araith drwy alw am weithredu gan y Llywodraeth hon. Galwaf arnoch i roi'r gorau i esgeuluso eich cyfrifoldeb. Chi yw'r Llywodraeth. Chi sy'n gyfrifol. Cymerwch reolaeth ar weinyddu lles a chodwch y plant hyn allan o dlodi.
Yn haf 2017 fe gyhoeddwyd adroddiad 'Cymunedau yn Gyntaf—Yr hyn a ddysgwyd' gan y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau yr wyf i yn aelod ohono fo. Roedd argymhelliad 4 yn yr adroddiad yn dweud hyn:
'Rydym yn argymell yn gryf bod strategaeth glir ar gyfer trechu tlodi yn cael ei chyhoeddi, un sy’n dwyn ynghyd yr elfennau niferus o waith i leihau tlodi i helpu i ddarparu cyfeiriad clir ac i helpu’r Cynulliad i graffu ar ddull y Llywodraeth. Dylai’r strategaeth gynnwys dangosyddion perfformiad clir i sicrhau rheoli perfformiad effeithiol, yn ogystal â nodi sail dystiolaeth ehangach i helpu i ategu gwerthusiad effeithiol o wahanol ddulliau o drechu tlodi.'
Gwrthododd Llywodraeth Cymru yr argymhelliad yna. Ymateb y pwyllgor oedd hyn, sef dweud ein bod ni
'yn siomedig o hyd bod yr argymhelliad hwn wedi’i wrthod. Teimlwn fod fframwaith a ddarperir gan Strategaeth neu Gynllun Gweithredu yn hollbwysig er mwyn ein galluogi ni i graffu ar p’un a yw polisïau’r Llywodraeth yn gweithio. Mae cynllun gweithredu clir yn allweddol, gyda dangosyddion perfformiad sy’n cael eu dadansoddi yn ôl ardal a rhyw…Byddai cynllun gweithredu hefyd yn helpu i ddangos pa mor dda y mae dull Llywodraeth Cymru wedi’i integreiddio, a sicrhau bod gwaith ar draws portffolios i gyd yn gweithio tuag at yr un nod.'
Mae'n sgandal nad oes gan y Llywodraeth hon strategaeth glir ar gyfer trechu tlodi. Mae ystyfnigrwydd y Llywodraeth yn awgrymu un o ddau beth. Un, nad ydy trechu tlodi yn flaenoriaeth, neu nad ydyn nhw wir yn credu bod modd trechu tlodi ac y byddai methu cyrraedd targedau yn arwydd o fethiant, ac felly mae'n well jest peidio â chael targedau a pheidio â chael cynllun. O ran y strategaeth tlodi plant—oes, mae yna un, ond ymddengys fod honno wedi aros yn ei hunfan ers 2015.
Rydw i'n troi rŵan at fater y grant gwisg ysgol, ac mae'r Llywodraeth wedi cyhoeddi eu bod nhw'n bwriadu diddymu hwn, mewn cyfnod pan mae plant a theuluoedd yn brwydro yn erbyn heriau cynyddol o bob math. Yng Ngwynedd, diolch i bolisi Plaid Cymru, mi fydd y cyngor yn dal i gynnig y grant hollbwysig yma, er gwaetha'r toriad gan y Llywodraeth. Bydd dros 800 o blant yn parhau i dderbyn cefnogaeth gan y cyngor er mwyn cynorthwyo rhieni sy'n cael trafferth i gwrdd â gofynion ariannol gwisgoedd ysgol.
Rydw i'n falch iawn fod Cyngor Gwynedd wedi medru dal ati i gynnig y grant yma y mae cymaint o deuluoedd yn dibynnu arno fo. Fe gafodd cyfanswm o 842 o bobl ifanc gefnogaeth gan Wynedd yn ystod 2016-17. Bryd hynny, roedden nhw'n cael cefnogaeth gan Lywodraeth Cymru hefyd, ond mae honno i ddiflannu. Ond mi fydd y gefnogaeth yn parhau yng Ngwynedd, ac mi fydd 800 o ddisgyblion yn gallu elwa ohoni. Mae'r cyngor yn gwneud hynny oherwydd un o egwyddorion sylfaenol Plaid Cymru ydy cefnogi plant, pobl ifanc a theuluoedd difreintiedig. Mae gwisgoedd ysgol yn nwyddau hanfodol a ddim yn bethau sydd, efallai, yn neis i'w cael.
Mae Cyngor Gwynedd hefyd wedi dileu contractau dim oriau i bob gweithiwr, oni bai am y rhai sy'n dymuno eu cael nhw, ac wedi cyflwyno'r cyflog byw i bawb. Dyna mae Plaid Cymru yn ei wneud pan fydd gennym ni'r awenau a lle rydym ni mewn llywodraeth.
I gloi, mae angen gweithredu—mae angen gweithredu ar frys. Brynhawn yma, mae Plaid Cymru wedi cynnig nifer o ffyrdd ymarferol y gellid eu mabwysiadu. Y peth cyntaf i'w wneud ydy creu cynllun strategol i drechu tlodi. Mi fedrid datganoli elfennau lles er mwyn inni greu system mwy dyngarol; creu pecyn cymorth gofal plant pwrpasol, sy'n cynnwys teuluoedd efo rhieni di-waith, yn ogystal â'r rhai sydd mewn gwaith, er mwyn creu mynediad cyfartal i blant at addysg blynyddoedd cynnar; dileu cytundebau dim oriau yn y gwasanaethau cyhoeddus a chyflwyno'r cyflog byw.
Dim ond ychydig o syniadau ydy'r rheini y medrid eu gweithredu yn syth petai'r dymuniad yma i wneud hynny. Diolch yn fawr.
In the summer of 2017 a report was published, ‘Communities First—Lessons Learnt’, and that was by the Equality, Local Government and Communities Committee, of which I am a member. Recommendation 4 of the report stated:
'We strongly recommend that a clear tackling poverty strategy is published, which brings together the many strands of poverty reduction work to help provide clear direction and to help the Assembly scrutinise the Government’s approach. The strategy should include clear performance indicators to ensure effective performance management, as well as setting out a broader evidence base to help underpin effective evaluation of different approaches to tackling poverty.'
The Welsh Government rejected that recommendation. The committee’s response was this:
'We remain disappointed that this recommendation has been rejected. We feel that a framework provided by a Strategy or Action Plan is absolutely essential to enable us to scrutinise whether Government policies are working. The key is a clear action plan, with performance indicators, which are disaggregated by area and gender…An action plan would also help demonstrate how well integrated the Welsh Government’s approach is, and ensure that cross-portfolio work is all working to the same goal.'
It is a scandal that this Government doesn’t have a clear strategy for eradicating poverty. The Government’s stubbornness suggests one of two things. One, that eradicating poverty is not a priority, or that they don’t truly believe that it’s possible to eradicate poverty and that failing to reach targets would be a signal of failure, and therefore it’s better not to have any targets at all and not to have a plan. In terms of the child poverty strategy—yes, there is a strategy, but it appears that that has remained static since 2015.
I turn now to the issue of the school uniform grant, and the Government has announced that they intend to scrap this grant at a time when children and families are fighting against the increasing challenges of all kinds that they’re facing. In Gwynedd, thanks to the Plaid Cymru policy, the council will continue to provide this crucially important grant, despite the cut from Government. More than 800 children will continue to receive support from the council in order to assist parents who have difficulty in meeting the financial demands of school uniforms.
I am very proud that Gwynedd Council has been able to continue to provide this grant that so many families rely on. A total of 842 young people were supported in Gwynedd during 2016-17. At that time, they were supported through the Welsh Government too, but that support is to be scrapped. But the support will continue in Gwynedd, and more than 800 pupils will be able to benefit from that. The council is doing that because one of the founding principles of Plaid Cymru is to support disadvantaged children, young people and families. School uniforms are crucial items, not 'nice-to-haves'.
Gwynedd Council has also scrapped zero-hours contracts for all staff, apart from those who wish to have such contracts, and have introduced the living wage universally. That's what Plaid Cymru does when we hold the levers of power and where we are in government.
So, to conclude, we need action—we need urgent action. This afternoon, Plaid Cymru has proposed a number of practical ways that could be adopted. The first thing that needs to be done is to draw up a strategic plan to eradicate poverty. Elements of welfare could be devolved so that we could create a more humane system. A package of childcare could be created, which includes parents who are unemployed as well as those in work, in order to provide equal access to early years education. We should scrap zero-hours contracts in public services and introduce the living wage.
Those are just a few ideas that could be implemented immediately if there was the will here to do so. Thank you.
Thank you. Can I now call the Minister for Children, Older People and Social Care, Huw Irranca-Davies?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Gweinidog Plant, Pobl Hŷn a Gofal Cymdeithasol, Huw Irranca-Davies?
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. My apologies for being a bit premature earlier. Can I begin by genuinely welcoming the focus on child poverty within this debate? It's right that we focus on this, because we know that child poverty, unresolved, can diminish the early life of a child and further diminish their life chances as they journey to and through adulthood.
Let me just turn, right at the outset, to some of the contributions that have been made already and thank everybody for making those contributions. Bethan rightly identified the scourge of child poverty and the negative impact as well of the tax and benefit changes. She challenged us on having a sense of complacency—I'll turn to that in a moment, because I do not believe we have—but also challenged us not to sit on the sidelines. I'll turn to that in a moment as well, because I do not believe that this Welsh Government is sitting on the sidelines. She asked, 'What about the administration of UK Government policy?' I'll turn directly to that, but can I say that what we shouldn't be is the administrators of UK Conservative Government policy? I'll turn to that in a moment.
Mark Isherwood contributed to the debate and talked about the stubbornly high child poverty in Wales. He's right, and that's why we can't be complacent. Child poverty is stubbornly high, but let me just correct and put on the record here that it isn't correct, first of all, to say, as some people might suggest, that child poverty in Wales has increased. In fact, the most recent households-below-average-income data published in March this year show that relative child poverty has fallen by two percentage points in Wales for the three years to 2016-17 after housing costs were paid, compared to figures—last year, sorry, compared to figures published in 2017.
Also, it's not correct to say that child poverty levels in Wales stand above the UK level, because those same HBAI data published in March show that relative child poverty after housing costs in the UK currently stands at 30 per cent.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n ymddiheuro am fod braidd yn rhy gynnar yn gynharach. A gaf fi ddechrau drwy groesawu'n ddidwyll y ffocws ar dlodi plant yn y ddadl hon? Mae'n iawn inni ganolbwyntio ar hyn, oherwydd gwyddom fod tlodi plant, heb ei ddatrys, yn gallu cyfyngu ar fywyd cynnar plentyn a chyfyngu ar eu cyfleoedd mewn bywyd ymhellach wrth iddynt deithio tuag at fod yn oedolion ac yn eu bywydau fel oedolyn.
Gadewch i mi droi ar y cychwyn at rai o'r cyfraniadau a wnaed eisoes a diolch i bawb am wneud y cyfraniadau hynny. Nododd Bethan yn briodol mai pla yw tlodi plant ac effaith negyddol y newidiadau treth a budd-daliadau hefyd. Cawsom ein herio ganddi am deimlo'n hunanfodlon—fe drof at hynny mewn eiliad, oherwydd ni chredaf ein bod yn hunanfodlon—ond hefyd heriodd ni i beidio â sefyll ar y cyrion. Byddaf yn troi at hynny mewn eiliad hefyd, oherwydd ni chredaf fod y Llywodraeth hon yn sefyll ar y cyrion. Gofynnodd, 'Beth am weinyddiaeth polisi Llywodraeth y DU?' Byddaf yn troi at hynny'n syth, ond a gaf fi ddweud na ddylem fod yn weinyddwyr polisi Llywodraeth Geidwadol y DU? Fe drof at hynny mewn eiliad.
Cyfrannodd Mark Isherwood at y ddadl a siaradodd am lefelau ystyfnig o uchel o dlodi plant yng Nghymru. Mae'n gywir, a dyna pam na allwn fod yn hunanfodlon. Mae tlodi plant yn ystyfnig o uchel, ond gadewch imi gywiro a chofnodi yma nad yw'n gywir, yn gyntaf oll, i ddweud, fel y byddai rhai pobl yn ei awgrymu, fod tlodi plant yng Nghymru wedi cynyddu. Yn wir, dengys y data aelwydydd islaw'r incwm cyfartalog diweddaraf a gyhoeddwyd ym mis Mawrth eleni fod tlodi plant cymharol wedi gostwng dau bwynt canran yng Nghymru am y tair blynedd hyd at 2016-17 ar ôl talu costau tai, o gymharu â ffigurau—y llynedd, mae'n ddrwg gennyf, o gymharu â ffigurau a gyhoeddwyd yn 2017.
Hefyd, nid yw'n gywir i ddweud bod lefelau tlodi plant yng Nghymru yn uwch na lefel y DU, oherwydd roedd yr un data aelwydydd islaw'r incwm cyfartalog a gyhoeddwyd ym mis Mawrth yn dangos bod tlodi plant cymharol ar ôl costau tai yn y DU yn 30 y cant ar hyn o bryd.
Mark Isherwood a gododd—
Mark Isherwood rose—
I will take the intervention.
Fe gymeraf yr ymyriad.
Will you agree that the End Child Poverty local authority data published in January, which broadened the definition of child poverty to take account of wider demographic factors, found that, in fact, Wales did have the highest child poverty in the UK? The reduction in child poverty I referred to came from Government statistics, from Government databases, and not from something I pulled out of the air or from some party briefing document.
A wnewch chi gytuno bod data awdurdodau lleol Dileu Tlodi Plant a gyhoeddwyd ym mis Ionawr, a ehangai'r diffiniad o dlodi plant er mwyn ystyried ffactorau demograffig ehangach, wedi canfod mewn gwirionedd mai Cymru oedd â'r lefel uchaf o dlodi plant yn y DU? Daeth y lleihad mewn tlodi plant y cyfeiriais ato o ystadegau'r Llywodraeth, o gronfeydd data'r Llywodraeth, ac nid o rywbeth rwyf wedi'i dynnu o'r aer neu o ddogfen friffio un o'r pleidiau.
We're playing around with different datasets here, but those statistics are certain and they're independent and they're proven. However, where we can agree is that it is too high—it is stubbornly high—and we need to use all of the levers in our control to actually bring child poverty down.
If I can turn to some of the remarks from Llyr, he, like many others, highlighted the pernicious impacts of child poverty, and took the intervention from Mike Hedges, who flagged up, actually, the beneficial impact that the Flying Start programme has—indeed had—in those areas it's in. We need to make sure that those same effects are being seen outside of the Flying Start areas, either with that programme or other programmes that we have as well. In fact, our very well-targeted childcare offer, as I said when I appeared before the committee—. The majority of those who are making use within the first year, of the seven pilot authorities, are those below the Welsh median salary—it's those who are actually most in need of having that childcare offer who are the ones who are taking that offer within the first year that we've been assessing that, but we'll bring forward some analysis in the autumn as well.
David, can I simply say, with respect, it is not a lame excuse to point to the responsibility of the UK Government in this as well? We have levers in our control; we do not have all the levers to actually play with. But it was good to hear you praise the efforts of Welsh Government on things like tackling zero hours.
Leanne, I understand that you focused on identifying how many words are in certain documents on poverty. What you didn't do, I have to say, is look at the policies within those strategies that are being delivered now on the ground that are making a difference; the actual tools and mechanisms. I'll turn to some of them in a moment.
Siân talked about how this Welsh Government doesn't have, actually, a policy and strategy around tackling child poverty. Well, we do, and we will refresh it and we will bring forward the progress on that, actually, in 2019.
Rydym yn chwarae o gwmpas gyda setiau data gwahanol yma, ond mae'r ystadegau hynny'n bendant ac maent yn annibynnol ac maent wedi'u profi. Fodd bynnag, lle y gallwn gytuno yw ei fod yn rhy uchel—mae'n ystyfnig o uchel—ac mae angen inni ddefnyddio'r holl ddulliau o dan ein rheolaeth i ddod â lefelau tlodi plant i lawr.
Os caf droi at rai o'r sylwadau gan Llyr, cyfeiriodd, fel llawer o rai eraill, at effeithiau niweidiol tlodi plant, a chymerodd yr ymyriad gan Mike Hedges, a nododd, mewn gwirionedd, yr effaith fuddiol y mae rhaglen Dechrau'n Deg yn ei chael—wedi ei chael yn wir—yn yr ardaloedd lle mae'n bodoli. Mae angen inni wneud yn siŵr y gwelir yr un effeithiau hynny y tu allan i ardaloedd Dechrau'n Deg, naill ai gyda'r rhaglen honno neu raglenni eraill sydd gennym yn ogystal. Mewn gwirionedd, mae ein cynnig gofal plant sydd wedi'i dargedu'n dda iawn, fel y dywedais pan ymddangosais gerbron y pwyllgor—. Mae'r rhan fwyaf o'r rhai sy'n gwneud defnydd o fewn y flwyddyn gyntaf, o saith awdurdod lleol y cynllun peilot, yn is na'r cyflog canolrifol yng Nghymru—y rheini sydd fwyaf o angen cael y cynnig gofal plant yw'r rhai sy'n cymryd y cynnig hwnnw o fewn y flwyddyn gyntaf y buom yn asesu hynny, ond byddwn yn cyflwyno dadansoddiad yn yr hydref hefyd.
David, a gaf fi ddweud yn syml, gyda phob parch, nad esgus tila yw tynnu sylw at gyfrifoldeb Llywodraeth y DU yn hyn o beth? Mae gennym ddulliau o dan ein rheolaeth; nid oes gennym yr holl ddulliau i chwarae â hwy mewn gwirionedd. Ond roedd yn dda eich clywed yn canmol ymdrechion Llywodraeth Cymru ar bethau fel mynd i'r afael â threfniadau dim oriau.
Leanne, rwy'n deall eich bod wedi canolbwyntio ar nodi faint o eiriau a geir mewn dogfennau penodol ar dlodi. Yr hyn na wnaethoch, rhaid imi ddweud, yw edrych ar y polisïau o fewn y strategaethau hynny sy'n cael eu cyflawni yn awr ar lawr gwlad ac sy'n gwneud gwahaniaeth; yr offer a'r dulliau go iawn. Fe drof at rai ohonynt mewn eiliad.
Soniodd Siân nad oes gan Lywodraeth Cymru bolisi a strategaeth ar fynd i'r afael â thlodi plant. Wel, oes mae gennym un, a byddwn yn ei ddiweddaru ac yn bwrw ymlaen i wneud cynnydd ar hwnnw yn 2019.
Siân Gwenllian a gododd—
Siân Gwenllian rose—
But what we also have, Siân, is a cross-Government programme of raising prosperity for all. You also raised the issue, by the way—. I'm not sure if I have time to—
Ond yr hyn sydd gennym hefyd, Siân, yw rhaglen drawslywodraethol ar gyfer cynyddu ffyniant i bawb. Fe godoch chi'r mater hefyd, gyda llaw—. Nid wyf yn siŵr a oes gennyf amser i—
Are you willing to take an intervention?
A ydych yn barod i dderbyn ymyriad?
I will in a moment. Siân, you also raised the issue of the school uniforms grant. Well, the Cabinet Secretary for Education has already made clear her intention to introduce an improved scheme from September 2018—a scheme that will be more flexible, more relevant for the needs of disadvantaged learners. My officials have already been involved in discussions regarding the development of this new scheme with the Cabinet Secretary for Education, who will make an announcement during the coming weeks. And I'm happy to take the intervention.
Gwnaf mewn munud. Siân, fe wnaethoch chi hefyd grybwyll mater y grant ar gyfer gwisg ysgol. Wel, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg eisoes wedi egluro ei bwriad i gyflwyno cynllun gwell o fis Medi 2018—cynllun a fydd yn fwy hyblyg, yn fwy perthnasol i anghenion dysgwyr dan anfantais. Mae fy swyddogion eisoes wedi cymryd rhan mewn trafodaethau ynglŷn â datblygu'r cynllun newydd hwn gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, a fydd yn gwneud cyhoeddiad yn ystod yr wythnosau sy'n dod. Ac rwy'n hapus i dderbyn yr ymyriad.
Sôn ydw i am gynllun strategol ar draws Llywodraeth—trosolwg efo targedau clir ynglŷn a thaclo tlodi. Rwy'n cydnabod bod yna strategaeth taclo tlodi plant ond, wrth gwrs, mae plant yn rhan o deuluoedd ac mae'n rhaid cael strategaeth taclo tlodi sydd uwchben hynny. Ac nid oes yna un, ac mae'n sgandal o beth nad oes yna un.
I am talking about a strategic plan across Government—an overview across Government with clear targets on tackling poverty. Now, I recognise that there's a child poverty strategy but, of course, children are part of families and we need a strategy to tackle poverty that is over and above that. There isn't one, and it's scandalous that there isn't one.
I agree that poverty is a scandal whatever level it is at, but I'll turn to some of the practical policies that actually change that as opposed to big words in strategies and what is actually going on. It's without any sense of complacency because we actually need to do more.
So, let me first of all say where we can agree. It is our clear moral duty to do all in our power to tackle poverty through the tools we have to hand in Wales. But it is also right that we recognise, as we do in our amendment, that the responsibility for tackling child poverty lies with both the Welsh and UK Governments. For the sake of those young children, we need the UK Government to play its part too. That's why I, the leader of the house and the Minister for Housing and Regeneration wrote seeking urgent UK Government response to the Equality and Human Rights Commission report, which predicted that it was UK Government tax and welfare policies that could plunge 50,000 more children into poverty. It's the latest of several respected organisations asserting that the UK Government's tax and welfare reforms in relation to disadvantaged families will drive a significant rise in child poverty in the coming years despite what we are doing, and despite what they're doing in Scotland, by the way, as well.
But we can make a difference through our policy in Wales. As a Government, we recognise the fundamental importance of investment in the early years, which can transform children's long-term health and development and their achievements in later life. Our child poverty strategy underlines the importance of a preventative approach to tackling child poverty through cross-Government action, and our national strategy, 'Prosperity for All', referred to earlier, highlights early years and employability as priority areas for tackling poverty. It sets out not just our vision but the key actions we will take during this Assembly term to ensure that children in Wales from all backgrounds, whatever their circumstances, have the very best start in life.
We welcomed the Save the Children report that was published in January this year. It was challenging, but, as that report recognised, Welsh Government has indeed invested in a wide range of early years programmes. Amongst these are the groundbreaking Flying Start and Families First programmes. If Tessa Jowell is looking down at us now, she will be looking down at the Flying Start programmes that we are delivering here in Wales and expanding with pride, and will be looking across the border and wondering what's happened to Sure Start.
They have been life changing for some families with high needs: our investment in early years development and education; the pupil development grant, which has narrowed the educational attainment between children who receive free school meals and those who do not; our universal Healthy Child Wales programme for nought to seven-year-olds; Supporting Families, helping our children realise their potential; the educational foundational phase for three and four-year-olds, helping our children thrive; the childcare offer, which even in the pilot stage—my apologies, Dirprwy Lywydd, I took a couple of interventions. Are you happy that I continue?
Rwy'n cytuno bod tlodi'n sgandal ar ba lefel bynnag, ond fe drof at rai o'r polisïau ymarferol sy'n newid hynny mewn gwirionedd yn hytrach na geiriau mawr mewn strategaethau a'r hyn sy'n digwydd mewn gwirionedd. Nid oes unrhyw ymdeimlad o hunanfodlonrwydd oherwydd mae angen inni wneud mwy.
Felly, gadewch imi ddweud yn gyntaf oll lle y gallwn gytuno. Ein dyletswydd foesol eglur yw gwneud popeth yn ein gallu i fynd i'r afael â thlodi drwy'r dulliau sydd gennym wrth law yng Nghymru. Ond mae'n iawn inni gydnabod hefyd, fel y gwnawn yn ein gwelliant, fod y cyfrifoldeb am drechu tlodi plant ar ysgwyddau Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU. Er mwyn y plant ifanc hynny, rydym angen i Lywodraeth y DU chwarae ei rhan hefyd. Dyna pam yr ysgrifennais i, arweinydd y tŷ a'r Gweinidog Tai ac Adfywio at Lywodraeth y DU yn galw am ymateb ar frys ganddi i adroddiad y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, a oedd yn darogan mai polisïau treth a lles Llywodraeth y DU a allai wthio 50,000 yn fwy o blant i fyw mewn tlodi. Dyma'r diweddaraf o nifer o sefydliadau uchel eu parch sy'n haeru y bydd diwygiadau treth a lles Llywodraeth y DU mewn perthynas â theuluoedd dan anfantais yn ysgogi cynnydd sylweddol mewn tlodi plant yn y blynyddoedd i ddod er gwaethaf yr hyn a wnawn, ac er gwaethaf yr hyn a wnânt yn yr Alban, gyda llaw, yn ogystal.
Ond gallwn wneud gwahaniaeth drwy ein polisi yng Nghymru. Fel Llywodraeth, rydym yn cydnabod pwysigrwydd sylfaenol buddsoddiad yn y blynyddoedd cynnar, a all drawsnewid iechyd a datblygiad hirdymor plant a'u cyflawniadau yn ddiweddarach mewn bywyd. Mae ein strategaeth tlodi plant yn tanlinellu pwysigrwydd dull ataliol o ymdrin â thlodi plant drwy weithredu trawslywodraethol, ac mae ein strategaeth genedlaethol, 'Ffyniant i Bawb', y cyfeiriwyd ati'n gynharach, yn tynnu sylw at y blynyddoedd cynnar a chyflogadwyedd fel meysydd blaenoriaeth ar gyfer mynd i'r afael â thlodi. Mae'n nodi nid yn unig ein gweledigaeth, ond hefyd y camau gweithredu allweddol a roddwn ar waith yn ystod tymor y Cynulliad hwn i sicrhau bod plant yng Nghymru o bob cefndir, beth bynnag fo'u hamgylchiadau, yn cael y dechrau gorau posibl mewn bywyd.
Rydym yn croesawu adroddiad Achub y Plant a gyhoeddwyd ym mis Ionawr eleni. Roedd yn heriol, ond fel roedd yr adroddiad yn cydnabod, mae Llywodraeth Cymru yn bendant wedi buddsoddi mewn amrywiaeth eang o raglenni blynyddoedd cynnar. Ymhlith y rhain mae rhaglenni arloesol Dechrau'n Deg a Teuluoedd yn Gyntaf. Os yw Tessa Jowell yn edrych i lawr arnom yn awr, bydd yn edrych i lawr ar y rhaglenni Dechrau'n Deg rydym yn eu darparu yma yng Nghymru ac yn eu hehangu gyda balchder, a bydd yn edrych ar draws y ffin ac yn meddwl tybed beth sydd wedi digwydd i Sure Start.
Maent wedi newid bywydau rhai teuluoedd gydag anghenion dwys: ein buddsoddiad mewn datblygiad ac addysg y blynyddoedd cynnar; y grant datblygu disgyblion, sydd wedi lleihau'r bwlch cyrhaeddiad addysgol rhwng plant sy'n cael prydau ysgol am ddim a'r rhai nad ydynt yn eu cael; ein rhaglen Plant Iach Cymru i bob plentyn hyd at saith mlwydd oed; Cefnogi Teuluoedd, i helpu ein plant i wireddu eu potensial; y cyfnod sylfaen mewn addysg ar gyfer plant tair a phedair blwydd oed, i helpu ein plant i ffynnu; y cynnig gofal plant, sydd hyd yn oed yn y cyfnod treialu—rwy'n ymddiheuro, Ddirprwy Lywydd, cymerais ychydig o ymyriadau. A ydych yn fodlon i mi barhau?
You can have about 30 seconds to wind up.
Gallwch gael tua 30 eiliad i ddirwyn i ben.
Okay. Well, let me turn to the aspect of devolution of welfare or administrative control. We do not support this for reasons of principle and hard-headed practicality. On principle, we believe that we should all be entitled to an equal claim from a welfare state to provide support when needed and to tackle poverty in Swansea and in Swindon, in Bangor but also in Bognor. In practical terms also, a broader based welfare support system provides resilience against localised economic shocks and cyclical downturns that a smaller system simply cannot, and we should, Dirprwy Lywydd, be extremely cautious of rushing to changes in the social security system before assessing the costs. The costs to Scotland are significant, including £66 million for administration and a one-off amount of £200 million for implementation of their newly devolved welfare powers. Should we be putting those into front-line services that tackle poverty? We can do more, Dirprwy Lywydd, without seeking further devolution. We can do more, and we intend to. Breaking the cycle of deprivation—
Iawn. Wel, gadewch imi droi at ddatganoli lles neu reolaeth weinyddol. Nid ydym yn cefnogi hyn ar sail egwyddor ac ymarferoldeb clir. O ran yr egwyddor, credwn y dylem oll gael hawl i hawliad cyfartal gan wladwriaeth les sy'n darparu cymorth pan fo angen ac yn mynd i'r afael â thlodi yn Abertawe ac yn Swindon, ym Mangor, ond hefyd yn Bognor. Yn ymarferol hefyd, mae system cymorth lles ar sylfaen ehangach yn gallu gwrthsefyll ergydion economaidd a dirywiadau cylchol lleol na all system lai ei wneud, a dylem fod yn hynod o ofalus, Ddirprwy Lywydd, rhag rhuthro i newidiadau yn y system nawdd cymdeithasol cyn asesu'r costau. Mae'r costau i'r Alban yn sylweddol, gan gynnwys £66 miliwn ar gyfer gweinyddu a swm untro o £200 miliwn ar gyfer gweithredu eu pwerau lles datganoledig newydd. Oni ddylem roi hwnnw i wasanaethau rheng flaen sy'n trechu tlodi? Gallwn wneud mwy, Ddirprwy Lywydd, heb geisio datganoli pellach. Gallwn wneud mwy, ac rydym yn bwriadu gwneud mwy. Mae torri'r cylch amddifadedd—
You've had longer than 30 seconds.
Rydych wedi cael mwy na 30 eiliad.
I'm closing, Dirprwy Lywydd. But breaking that cycle, Dirprwy Lywydd, of deprivation and poverty is a long-term commitment of this Welsh Government. It underpins our national strategy and our responsibility to make a difference to people's lives. It's a moral imperative too, but the UK Government must play its part.
Rwy'n cloi, Ddirprwy Lywydd. Ond mae torri'r cylch o amddifadedd a thlodi, Ddirprwy Lywydd, yn ymrwymiad hirdymor i'r Llywodraeth hon. Mae'n ategu ein strategaeth genedlaethol a'n cyfrifoldeb i wneud gwahaniaeth i fywydau pobl. Mae'n rheidrwydd moesol hefyd, ond mae'n rhaid i Lywodraeth y DU chwarae ei rhan.
Thank you very much. Can I now call on Bethan Sayed to reply to the debate? Bethan.
Diolch yn fawr iawn. A gaf fi alw yn awr ar Bethan Sayed i ymateb i'r ddadl? Bethan.
Diolch. Thank you to everybody who has contributed here today. I'd just like to start on the point that was made with regard to the devolution of administration of welfare and the points that were made in interventions by Rebecca Evans and Huw Irranca-Davies. I don't understand the rationale, because it seems to suggest—. We're in the situation where these welfare reform cuts will be going ahead anyway and, surely, if we recognise the fact that we don't have control over what happens in the rest of the UK, then we'd want to have control over the proportion of welfare that we could possibly have influence over. In fact, we recognise that on the equalities committee. We recognise the fact that, when we had evidence from those who came down from Scotland to give evidence, you could change the nature of the debate by having those powers within your grasp. Please read that evidence—we're all about telling each other to read specific documents in this Chamber—please read that evidence to show how we can do things differently, because, no, of course we don't want those welfare reforms to happen, but they are going to happen, and surely you would want to have those powers here in Wales as opposed to them being delivered upon us by those who are not in touch, who are not able to understand the lives of the people of Wales.
Diolch. Diolch i bawb sydd wedi cyfrannu yma heddiw. Hoffwn ddechrau ar y pwynt a wnaed mewn perthynas â datganoli'r gwaith o weinyddu lles a'r pwyntiau a wnaed mewn ymyriadau gan Rebecca Evans a Huw Irranca-Davies. Nid wyf yn deall y rhesymeg, oherwydd mae i'w weld yn awgrymu—. Rydym mewn sefyllfa lle bydd y toriadau diwygio lles hyn yn digwydd beth bynnag ac yn sicr, os ydym yn cydnabod y ffaith nad oes gennym reolaeth dros yr hyn sy'n digwydd yng ngweddill y DU, yna byddem am gael rheolaeth dros y gyfran o les y gallai fod yn bosibl i ni gael dylanwad arni. Yn wir, rydym yn cydnabod hynny yn y pwyllgor cydraddoldebau. Pan gawsom dystiolaeth gan y rhai a ddaeth i lawr o'r Alban i roi tystiolaeth, rydym yn cydnabod y gallech newid natur y ddadl drwy gael y pwerau hynny yn eich gafael. Darllenwch y dystiolaeth honno os gwelwch yn dda—rydym yn dweud wrth ein gilydd am ddarllen dogfennau penodol yn y Siambr hon—darllenwch y dystiolaeth honno i ddangos sut y gallwn wneud pethau'n wahanol, oherwydd na, wrth gwrs nad ydym am i'r diwygiadau lles ddigwydd, ond maent yn mynd i digwydd, ac yn sicr byddech am gael y pwerau hynny yma yng Nghymru yn hytrach na'u bod yn cael eu darparu ar ein cyfer gan rai nad ydynt mewn cysylltiad, nad ydynt yn gallu deall bywydau pobl Cymru.
Thank you for taking the intervention. If we thought that simply devolving administration or something else in terms of this would suddenly solve the problem, then it would be something worth going about. But would you agree with me that, actually, in looking at that, we also need to be very careful of the unintended consequences and the costs that would come with that and the danger to the social union that actually protects the fabric?
Diolch i chi am gymryd yr ymyriad. Pe baem yn meddwl y byddai datganoli'r gwaith o weinyddu neu rywbeth arall o ran hyn yn datrys y broblem yn syml, yna byddai'n rhywbeth gwerth mynd i'r afael ag ef. Ond a gytunwch, mewn gwirionedd, wrth edrych ar hynny, fod angen inni fod yn ofalus iawn o'r canlyniadau anfwriadol a'r costau a fyddai'n dod gyda hynny a'r perygl i'r undod cymdeithasol sy'n diogelu'r gwead mewn gwirionedd?
I've addressed the costs until I'm red in the face in this Chamber, and I don't want to go over the cost issue, quite frankly. We've explained quite clearly the fiscal framework and Scottish Labour seemed to support that. It's one tool; I'm not saying it's a panacea, but surely it is one tool in the box of wider issues that we can have control over here in Wales.
With regard to some of the other contributions, I'll quickly go through some of them. Mark Isherwood gave us quite a lot of information on poverty, but I didn't hear him taking any responsibility for anything that the Conservatives are doing on a UK level, and perhaps some humility would be nice on occasion. [Laughter.]
Rwyf wedi rhoi sylw i'r costau nes fy mod yn goch yn fy wyneb yn y Siambr hon, ac nid wyf am fynd dros fater y gost, a dweud y gwir. Rydym wedi egluro'r fframwaith cyllidol yn glir iawn ac roedd Llafur yr Alban i'w gweld yn cefnogi hynny. Mae'n un arf; nid wyf yn dweud ei fod yn ateb i bopeth, ond yn sicr mae'n un arf yn y blwch o faterion ehangach y gallwn gael rheolaeth drostynt yma yng Nghymru.
O ran rhai o'r cyfraniadau eraill, fe af yn gyflym drwy rai ohonynt. Rhoddodd Mark Isherwood gryn dipyn o wybodaeth i ni am dlodi, ond ni chlywais ef yn ysgwyddo unrhyw gyfrifoldeb am unrhyw beth y mae'r Ceidwadwyr yn ei wneud ar lefel y DU, ac efallai y byddai ychydig o ostyngeiddrwydd yn braf o bryd i'w gilydd. [Chwerthin.]
Llyr, rydym ni'n gweld—
Llyr, we see—
Did you read your leader's letter last week?
A ddarllenoch chi lythyr eich arweinydd yr wythnos diwethaf?
What? Do we want to have a debate about that here now? I don't think that's appropriate.
Beth? A ydym am gael dadl am hynny yma yn awr? Nid wyf yn meddwl bod hynny'n briodol.
No, there's no across-the-Chamber debate, please. Carry on.
Na, nid oes unrhyw ddadl ar draws y Siambr, os gwelwch yn dda. Parhewch.
Fe wnaeth Llyr Huws Gruffydd siarad am sgiliau cyfathrebu diffygiol sydd yn dod o'r system addysg os nad yw pobl yn cael yr un cyfleon a'i gilydd, gyda 60 y cant o bobl ifanc yn y system gyfiawnder yn cael problemau cyfathrebu. Eto, dyna pam rydym ni'n dweud fel plaid fod angen i ni gael y pŵer yma yng Nghymru, er mwyn ceisio ymdrin â'r sefyllfa yma.
Yng nghyd-destun gofal plant, rydym ni wedi clywed eto ar y pwyllgor cydraddoldeb y ffaith y dylai hyn fod yn rhywbeth sydd ar gael i rieni gyda phlant o bob oed oherwydd, ar hyn o bryd, pan fydd hyn yn cychwyn yn dair neu bedair oed, maen nhw wedi colli'r cyfle i fynd yn ôl i mewn i'r gwaith. Dyna pam rydym ni o'r meddylfryd hynny.
Llyr Huws Gruffydd talked of deficient communication skills that emerge in the education system if people don't get the same opportunities, with 60 per cent of young people in the justice system having communication problems. That's why we as a party say that we need the powers here in Wales, in order to deal with that situation.
In the context of childcare, we've heard again on the equalities committee that this should be a universal offer for parents, because when it starts at the age of three or four, parents will have lost the opportunity to go back to work. That is the basis for our view in that regard.
David Rowlands, you said that welfare reform was not the main cause of poverty and it was lame to blame welfare reform. I think it's lame not to want to do anything about it, quite frankly. So, I'd only agree with you up to a point, and I think that's where we've said, on numerous occasions, that we'd like to try and have some control over that system. But I do agree with you, although I don't agree with UKIP all the time, on the skills agenda and the jobs agenda. I think if we give those possibilities to our young people, that is something that we can support.
Leanne mentioned the rape clause and that universal credit has left many families in desperation, and that 50,000 new people are in poverty as a result of welfare reform. And, again, she made the point about the devolution of the administration of welfare quite strongly, and I think that's something that we won't win here today, but we will continue with that particular argument.
David Rowlands, fe ddywedoch chi nad diwygio lles oedd prif achos tlodi ac mai esgus tila yw beio diwygio lles. Credaf y byddai'n dila i ni beidio â bod eisiau gwneud dim amdano, a dweud y gwir. Felly, ni fuaswn ond yn cytuno â chi hyd at bwynt, sef lle rydym wedi dweud ar sawl achlysur yr hoffem geisio cael rhywfaint o reolaeth dros y system honno. Ond rwy'n cytuno â chi, er nad wyf yn cytuno gydag UKIP bob amser, ar yr agenda sgiliau a'r agenda swyddi. Os rhown y posibiliadau hynny i'n pobl ifanc, rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y gallwn ei gefnogi.
Soniodd Leanne am y cymal trais a bod y credyd cynhwysol wedi gadael llawer o deuluoedd mewn anobaith, a bod 50,000 o bobl newydd yn byw mewn tlodi o ganlyniad i ddiwygio lles. Ac unwaith eto, fe wnaeth y pwynt am ddatganoli'r gwaith o weinyddu lles yn go gadarn, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth nad ydym yn mynd i'w ennill yma heddiw, ond byddwn yn parhau gyda'r ddadl benodol honno.
Siân Gwenllian yn dweud nad oes fframwaith clir o ran trechu tlodi, eu bod nhw'n methu â chyrraedd targedau, ac efallai dyna pam nid ydynt yn rhoi’r targedau hynny yn eu lle rhagor. Roeddwn i’n sylwebu ar dlodi plant pan ges i fy ethol yn gyntaf, ac roedd y targedau yna am reswm er mwyn ein bod ni’n gallu tracio'r hyn mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud. Heb y targedau hynny, nid yw hynny’n bosib. Da iawn hefyd i Gyngor Gwynedd sydd wedi ceisio dileu contractau dim awr a hefyd wedi adfer y grant gwisg ysgol yng Ngwynedd. Mae’n bwysig ein bod ni’n siarad lan am yr hyn sydd yn digwydd yn bositif ar lefel awdurdodau lleol.
Siân Gwenllian stated there's no clear framework in terms of tackling poverty, that they can't reach targets, and that's perhaps why they don't want those targets in place any longer. I was speaking on child poverty when I was first elected, and those targets were in place for a reason so that we could track what the Welsh Government was doing. Without those targets, that simply isn't possible. Congratulations too to Gwynedd Council who have tried to do away with zero-hours contracts and have restored the school uniform grant in Gwynedd. It's important that we speak about what's happening positively at a local authority level.
I think I'll just finish with the document that we've talked about. Yes, you know, we may discuss how many times poverty is mentioned, but the fact is, there is no tangible way of tracking how we progress within this document. It reads well and it reads like a very good Government document, but we can't then see how we can use any targets to drive our scrutiny of this particular strategy here in the National Assembly for Wales, and I think that's what people outside of this Chamber want us to be able to do. So, if there's an action plan that could emanate from this, which has more detail on targets and on delivery, then I would certainly welcome that, and I don't know if there's something that the Minister has to say on the matter.
Rwy'n credu fy mod am orffen gyda'r ddogfen yr ydym wedi sôn amdani. Ie, wyddoch chi, gallwn drafod sawl gwaith y sonnir am dlodi, ond y ffaith amdani yw, nid oes unrhyw ffordd ddiriaethol o olrhain sut y symudwn ymlaen o fewn y ddogfen hon. Mae'n darllen yn dda ac mae'n darllen fel dogfen Llywodraeth dda iawn, ond wedyn ni allwn weld sut y gallwn ddefnyddio unrhyw dargedau i ysgogi ein gwaith craffu ar y strategaeth arbennig hon yma yn y Cynulliad Cenedlaethol, ac rwy'n credu mai dyna y mae pobl y tu allan i'r Siambr hon eisiau inni allu ei wneud. Felly, os oes cynllun gweithredu a allai ddeillio o hon, gyda mwy o fanylion ynglŷn â thargedau ac ynglŷn â chyflawni, buaswn yn sicr yn croesawu hynny, ac nid wyf yn gwybod a oes rhywbeth gan y Gweinidog i'w ddweud ar y mater.
Yes, simply to help clarify as part of the debate. So, the key performance indicators remain in place, and one of the things that we are looking at across Government and across Government Ministers are milestones that underpin those key performance indicators. So, we already know things such as the number of people with are entering the NEET category, young pregnancies, et cetera, et cetera, et cetera—some of these key indicators. So, there is work going on to look at what we can do that could actually be measured so we could see progress being made.
Ie, yn syml er mwyn helpu i egluro fel rhan o'r ddadl. Felly, mae'r dangosyddion perfformiad allweddol yn parhau i fod ar waith, ac un o'r pethau yr ydym yn edrych arnynt ar draws y Llywodraeth ac ar draws Gweinidogion y Llywodraeth yw cerrig milltir sy'n sail i'r dangosyddion perfformiad allweddol hynny. Felly, rydym eisoes yn gwybod pethau megis nifer y bobl sy'n mynd i mewn i'r categori NEET, beichiogrwydd ymhlith yr ifanc, ac ati, ac ati, ac ati—rhai o'r dangosyddion allweddol hyn. Felly, mae gwaith yn mynd rhagddo i edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud y gellid ei fesur mewn gwirionedd fel ein bod yn gallu gweld cynnydd yn cael ei wneud.
Okay. Thank you very much. That's all I wanted to say. Thank you.
Iawn. Diolch yn fawr iawn. Dyna'r cyfan roeddwn am ei ddweud. Diolch.
Thank you. I'm glad we got to the end of that debate without any further interventions. That's good. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we'll vote on this item in voting time.
Diolch. Rwy'n falch ein bod wedi cyrraedd diwedd y ddadl honno heb unrhyw ymyriadau pellach. Mae hynny'n dda. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, byddwn yn pleidleisio ar yr eitem hon yn y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Unless three Members wish for the bell to be rung, I will now proceed to voting time. Okay. So, we move to voting time.
The first vote this afternoon, then, is the debate on the Assembly's dignity and respect policy, and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Jayne Bryant. Open the vote. Close the vote. For the motion 52, two abstentions. Therefore, the motion is carried.
Oni bai bod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, fe symudaf ymlaen yn awr at y cyfnod pleidleisio. Iawn. Felly, symudwn at y cyfnod pleidleisio.
Y bleidlais gyntaf y prynhawn yma, felly, yw'r ddadl ar bolisi urddas a pharch y Cynulliad, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Jayne Bryant. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 52, roedd dau yn ymatal. Felly, derbyniwyd y cynnig.
NDM6724 - Dadl ar bolisi Urddas a Pharch y Cynulliad: O blaid: 52, Yn erbyn: 0, Ymatal: 2
Derbyniwyd y cynnig
NDM6724 - Debate on the Assembly's Dignity and Respect Policy: For: 52, Against: 0, Abstain: 2
Motion has been agreed
We now move to vote on the Plaid Cymru debate on child poverty, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. If the proposal is not agreed to, we vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 10, no abstentions, 44 against. Therefore, the motion is not agreed.
Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar ddadl Plaid Cymru ar dlodi plant, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 10, neb yn ymatal, 44 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.
NDM6723 - Dadl Plaid Cymru: Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 10, Yn erbyn: 44, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
NDM6723 - Plaid Cymru debate: Motion without amendment: For: 10, Against: 44, Abstain: 0
Motion has been rejected
We now go to vote on the amendments. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. So, I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. For the motion 17, no abstentions, 37 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.
Rydym bellach yn mynd i bleidleisio ar y gwelliannau. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Felly, galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 17, neb yn ymatal, 37 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 1.
NDM6723 - Dadl Plaid Cymru: Gwelliant 1: O blaid: 17, Yn erbyn: 37, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6723 - Plaid Cymru debate: Amendment 1: For: 17, Against: 37, Abstain: 0
Amendment has been rejected
I now call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. For the motion 33, one abstention, 20 against, therefore, amendment 2 is agreed.
Galwaf yn awr am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 33, roedd un yn ymatal, ac 20 yn erbyn, felly derbyniwyd gwelliant 2.
NDM6723 - Dadl Plaid Cymru: Gwelliant 2: O blaid: 33, Yn erbyn: 20, Ymatal: 1
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6723 - Plaid Cymru debate: Amendment 2: For: 33, Against: 20, Abstain: 1
Amendment has been agreed
We now vote on the motion, as amended.
Pleidleisiwn yn awr ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM6723 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn credu bod y cyfrifoldeb dros fynd i'r afael â thlodi plant yn nwylo Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru.
2. Yn nodi gyda phryder bod dadansoddiad diweddaraf y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn dangos y bydd diwygiadau treth a lles Llywodraeth y DU yn gwthio 50,000 o blant ychwanegol i dlodi erbyn 2021/22.
3. Yn croesawu ffocws Llywodraeth Cymru ar gyflogaeth fel y llwybr gorau allan o dlodi a’r camau gweithredu uchelgeisiol a nodwyd yn y Cynllun Gweithredu ar yr Economi a’r Cynllun Cyflogadwyedd.
4. Yn croesawu’r buddsoddiad parhaus yn Dechrau’n Deg, Teuluoedd yn Gyntaf, y Grant Datblygu Disgyblion a Rhaglen Plant Iach Cymru er mwyn sicrhau bod pob plentyn yn cael y dechrau gorau posibl yn eu bywydau.
5. Yn credu y dylid diwallu anghenion lles holl ddinasyddion y DU yn gyfartal ac nad yw datganoli budd-daliadau lles yn cefnogi’r egwyddor hon.
Motion NDM6723 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1.Believes that responsibility for tackling child poverty resides with both the UK Government and Welsh Government.
2. Notes with concern latest EHRC analysis which shows that UK Government tax and welfare reforms will push an extra 50,000 children into poverty by 2021/22.
3. Welcomes the Welsh Government focus on employment as the best route out of poverty and the ambitious actions set out in the Economic Action Plan and Employability Plan.
4. Welcomes the continued investment in Flying Start, Families First, the Pupil Development Grant and the Healthy Child Wales Programme to ensure every child has the best start in life.
5. Believes that the welfare needs of all UK citizens should be equally met and that the devolution of welfare benefits does not support this principle.
Open the vote. Close the vote. For the motion 34, no abstentions, 20 against, therefore the amended motion is carried.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 34, neb yn ymatal, 20 yn erbyn, felly derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.
NDM6723 - Dadl Plaid Cymru: Cynnig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 34, Yn erbyn: 20, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM6723 - Plaid Cymru debate: Motion as amended: For: 34, Against: 20, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
We now move to the short debate. If Members are leaving the Chamber, can you do so quickly and quietly, please? We now move to the short debate and I call on Jenny Rathbone to speak on the topic she has chosen. Jenny.
Symudwn ymlaen yn awr at y ddadl fer. Os oes Aelodau'n gadael y Siambr, a allwch wneud hynny'n gyflym ac yn dawel os gwelwch yn dda? Symudwn ymlaen yn awr at y ddadl fer, a galwaf ar Jenny Rathbone i siarad ar y pwnc a ddewiswyd ganddi. Jenny.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. My debate is about the very important issue of rented housing and why we need rent controls. I've agreed to give a minute of my time to David Melding and nobody else has indicated that they want to speak.
Good, affordable housing is the cornerstone of a decent society. Housing is too important to the population's health and well-being to be left to market forces alone. We cannot allow a rampant free market to condemn generation rent to expensive, insecure low-quality housing. Housing is being used as an advancement opportunity, rather than a place for people to live, and this is fuelled by politicians who keep on talking about getting on the housing ladder, as if it is a nirvana we all need to aim for. I've got no problem with people wanting to own their own homes, but it is not, in itself, an essential requirement for happiness and success. It's our job, as legislators, to deliver prosperity for all and to protect those who are less able to protect themselves, and we urgently need firm action to change the dysfunctional housing market, which is condemning generation rent to permanent insecurity and instability, and distorting our economy.
Social housing is insufficient to meet demand and new tenancies are now mainly confined to people with protected characteristics. But the first rung on this hypothetical housing ladder is beyond the reach of the majority of my constituents. I accept that the picture in Cardiff is not the same as across the wholes of Wales, where, happily, a mere 15 per cent are in private rented accommodation, but in my demographically young constituency, it is in danger of becoming the dominant position, with all the insecurity and instability that that involves. While local authorities do their bit to close down properties that are not fit for human habitation, there's an almost complete lack of consumer protection for private renters.
Complaining about disrepair often leads to eviction and many tenants instead put up with appalling conditions. That doesn't mean that there are not good landlords who maintain their properties promptly and effectively, but the tenant has no right to remain and no reason needs to be given for ending a tenancy. It's that instability of renting that is so damaging for well-being. No roots can be put down, no certainty about schools or jobs that a family can count on. Each tenancy ending means finding at least a month's deposit, more agency fees, unpredictable rent increases and moving costs. It doesn't need to be like this.
Before 1989, private rented sector rents were determined by the Valuation Office Agency, and the VOA set a fair level of rent for the property and calculated by how much that amount could increase. This provided certainty for both tenants and landlords, but the Housing Act 1988, at a stroke, moved Britain from one of the most forcefully regulated of private renting in the world to the most de-regulated, uncontrolled system in the developed world. Since 1989, landlords in Britain have been allowed to charge tenants what they think the market will bear. Unfortunately, the only de facto rent control that has been introduced is a cap on housing benefits, which has just given rocket boosters to the already unacceptable levels of instability.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Mae fy nadl am fater pwysig tai rhent a pham y mae angen inni reoli rhenti. Rwyf wedi cytuno i roi munud o fy amser i David Melding, ac nid oes neb arall wedi nodi eu bod am siarad.
Tai fforddiadwy, da yw conglfaen cymdeithas wâr. Mae tai yn rhy bwysig i iechyd a lles y boblogaeth i'w gadael i rymoedd y farchnad yn unig. Ni allwn ganiatáu i farchnad rydd a rhemp gondemnio'r genhedlaeth rent i dai drud ac ansicr o safon isel. Defnyddir tai fel cyfle i gamu ymlaen, yn hytrach na lleoedd i bobl fyw ynddynt, a chaiff hyn ei waethygu gan wleidyddion sy'n sôn o hyd am gael troed ar yr ysgol dai fel pe bai'n wynfyd y mae angen i bawb ohonom anelu tuag ato. Nid oes gennyf unrhyw broblem gyda phobl sydd am fod yn berchen ar eu cartrefi eu hunain, ond ynddo'i hun, nid yw'n ofyniad hanfodol ar gyfer llwyddiant a hapusrwydd. Ein gwaith ni, fel deddfwyr, yw sicrhau ffyniant i bawb ac amddiffyn y rhai sy'n llai abl i amddiffyn eu hunain, ac mae gwir angen camau pendant i newid y farchnad dai gamweithredol, sy'n condemnio'r genhedlaeth rent i ansicrwydd ac ansefydlogrwydd parhaol, ac sy'n ystumio ein heconomi.
Mae tai cymdeithasol yn annigonol i ateb y galw a bellach mae tenantiaethau newydd wedi'u cyfyngu'n bennaf i bobl sydd â nodweddion gwarchodedig. Ond mae'r ris gyntaf ar yr ysgol dai ddamcaniaethol hon y tu hwnt i gyrraedd y rhan fwyaf o fy etholwyr. Rwy'n derbyn nad yw'r darlun yng Nghaerdydd yr un fath ag ar draws Cymru gyfan, lle mae'n braf nodi nad oes ond 15 y cant mewn eiddo rhent preifat, ond yn fy etholaeth i sy'n ifanc o ran demograffeg, mae mewn perygl o fod yn y safle uchaf, gyda'r holl ansicrwydd ac ansefydlogrwydd sydd ynghlwm wrth hynny. Er bod awdurdodau lleol yn gwneud eu rhan i gau eiddo nad yw'n addas i bobl fyw ynddynt, nid oes fawr o ddiogelwch i ddefnyddwyr sy'n rhentu'n breifat.
Mae cwyno am ddiffyg atgyweirio yn aml yn arwain at gael eich troi allan ac mae llawer o denantiaid yn dygymod ag amodau ofnadwy yn lle hynny. Nid yw hynny'n golygu nad oes landlordiaid da sy'n gwneud gwaith cynnal a chadw ar eu heiddo'n amserol ac yn effeithiol, ond nid oes gan y tenant hawl i aros ac nid oes angen rhoi unrhyw reswm dros ddod â thenantiaeth i ben. Mae ansefydlogrwydd o'r fath mewn perthynas â rhentu mor niweidiol i les. Ni ellir bwrw gwreiddiau, na chael sicrwydd dibynadwy ynglŷn ag ysgolion neu swyddi. Mae diwedd tenantiaeth yn golygu dod o hyd i flaendal o fis o leiaf, mwy o ffioedd asiantaeth, cynnydd anrhagweladwy yn y rhent a chostau symud. Nid oes angen iddi fod fel hyn.
Cyn 1989, câi rhenti'r sector rhentu preifat eu pennu gan Asiantaeth y Swyddfa Brisio, a byddai'r Asiantaeth yn gosod lefel deg o rent ar gyfer yr eiddo wedi'i gyfrifo yn ôl faint y gallai'r swm hwnnw gynyddu. Roedd hyn yn rhoi sicrwydd i denantiaid a landlordiaid fel ei gilydd, ond newidiodd Deddf Tai 1988 bethau fel bod Prydain ar amrantiad yn newid o fod yn un o wledydd y byd a gâi ei rheoleiddio'n fwyaf llym mewn perthynas â rhentu preifat i fod y system fwyaf direol ac wedi'i dadreoleiddio fwyaf yn y byd datblygedig. Ers 1989, mae landlordiaid ym Mhrydain wedi cael codi unrhyw dâl y credant y gall y farchnad ei gynnal ar denantiaid. Yn anffodus, yr unig reoli rhenti de facto a gyflwynwyd yw cap ar fudd-daliadau tai, sydd wedi rhoi hwb anferthol i lefelau o ansicrwydd sydd eisoes yn annerbyniol.
The Department for Work and Pensions estimates that nearly 50,000 households in Wales will be affected by the cap on housing benefits. Paying 30 per cent of local market rents instead of the previous 50 per cent shrinks the options of the poor and also takes into account the size of the property. So people who are forced to downsize as a result of the bedroom tax don't just see the space of their home shrinking, they also see their options shrinking very substantially. They don't even have the option of squeezing into a tiny home to stay near their child's school or their elderly parent, because they'll also be caught by a further cap on different sized properties. So, the smaller the property, the less housing benefit will be paid.
The House of Commons Welsh Affairs Committee inquiry into the impact of changes in housing benefit in 2013 warned that efforts to control housing benefit increases quite rightly have to include strategies to manage spiralling rents in the private rented sector, including direct rent controls. I agree, and nearly five years later we need urgent action now. Rents in Cardiff have already outstripped housing benefit caps. For example, a two-bedroomed flat in Admiral House on Newport Road costs £1,200 for two beds, or £950 for one with a single bedroom. This isn't leafy Cyncoed. This is an area challenged by dangerously high levels of air pollution. Indeed, even many housing association rents now exceed housing benefit caps.
The lack of rent controls has become a form of social cleansing. People who are poor cannot find anywhere to afford in Cardiff and they either become homeless or they're forced to move away, splitting up families and denying people the support networks that make for cohesive communities. This is a recipe for adverse childhood experiences and mental illness. We need rent controls. We need an end to unfair evictions and a radical overhaul of the housing system to deliver rent stability.
The power to regulate rents in the private sector was transferred to the Welsh Government by the UK Parliament in 2006, and the Renting Homes (Wales) Act 2016 introduced a new legal framework for renting a home in Wales. Landlords now have to undergo a minimum training into their rights and responsibilities in order to get registered. The forthcoming Bill to abolish letting agency fees, while important, is not going to be sufficient to deliver a fair deal for tenants. Agencies will unfortunately seek to add the costs onto monthly rents, which are already unaffordable.
Fair rents offer a sustainable means of preventing rents spiralling further out of reach to so many of our urban communities. Indeed, even the Welsh Government's annual report on private sector rents recognises that the lowest property at that time, at the end of last year, was £325 a month for a non-self-contained single room or bedsit, and the highest median price was £750. But in Cardiff, that spirals to over £1,000 for the average rent, and in many cases, as I've already suggested, it is much higher.
So, there are two ways in which we could introduce rent controls. First, we could protect families from unfair rent rises by giving them the option to challenge unreasonable rent through an independent tribunal system. This could be the Valuation Office Agency, as before, and this would guarantee fairness and predictability for both tenants and landlords. Alternatively, we could give local authorities the opportunity to apply to Welsh Government to create designated rent pressure zones in order to place caps on rent increases in areas that are determined to have been subject to excessive rent increase. The latter is the route being considered by Edinburgh and Glasgow following the Scottish Parliament passing the Private Housing (Tenancies) (Scotland) Act 2016.
But we don't have to just look to Scotland for inspiration. Many countries across the world have tightly regulated rental markets. Germany has its rental price break, which limits rents on new tenancies in property hotspots like Berlin, Munich and Dusseldorf to 10 per cent above existing rent benchmarks. It's worth noting that two thirds of people in Berlin rent. Tenants are heavily protected, but landlords are cut some slack, too. Rents can be increased if the property is improved and the break does not apply to newly constructed properties.
In New York, rent controls only apply to tenants who've lived there since 1971 and in properties constructed before 1947, but rent stabilisation also applies to nearly half of rented apartments, preventing landlords from hiking the price more than a set guideline for an area, unless, of course, they go for luxury decontrol, which is for properties above $2,500 a month, and, presumably, those people are better able to fight their corner themselves. But it does mean that half, rather than two thirds, of properties in New York are now subject to controls, compared with a lot more than that 40 years ago. Now, Paris recently introduced new rent controls. La loi Alur controls rents in zones of high demand, setting a median rent per square metre for a given area, separating districts' real estate into price bands based on whether it's furnished and the number of rooms. The application of these controls in other cities in France may follow.
Perhaps the most interesting example is that in Holland, which I want to look at in the context of our UK macroeconomic situation, which is that in the last year across the UK a record number of buy-to-let landlords are now paying in cash to hoover up more and more properties, according to the UK's biggest mortgage lender, Countrywide. The record £21 billion in cash purchases in bricks and mortar is at an all-time high for the last decade, and some of this cash comes from remortgaging, taking equity out of homes they already own, and a lot of it is heading towards Wales because the overheated London and south-east market is beyond the pockets of many investors. But we have to understand that this £21 billion that's going into bricks and mortar is something that could be going into the productive economy—creating jobs, creating goods and creating exports for our economy. And, meanwhile, the outcome of this deregulation is clear: bulging buy-to-let portfolios for the rich, with profits rising year on year and those not lucky enough to own their own homes are being fleeced.
So, I just wanted, lastly, to look at the situation in Holland, which is dominated by—. Three quarters of all homes are owned by housing associations, and the private rented sector in the Netherlands has declined from 17 per cent to 8 per cent. Strong regulation, particularly rent controls, is often seen as one of the reasons for the decline in private renting. But it's important to see that both owner occupation and social rented sectors have benefited from subsidies and tax incentives, while private landlords have been disadvantaged, especially from the 1980s. But, compared with other European countries, the social rented sector is thriving and people are generally content with it. I think that it's time that Welsh Labour really looks at introducing rent controls to fix this broken housing market, and, if necessary, increasing the size of the social housing sector to ensure that everybody can be appropriately housed, with the security that goes with it. So, I look forward to hearing the Government's response.
Mae'r Adran Gwaith a Phensiynau yn amcangyfrif y bydd bron i 50,000 o gartrefi yng Nghymru yn cael eu heffeithio gan y cap ar fudd-daliadau tai. Mae talu 30 y cant o renti'r farchnad lleol yn lle'r 50 y cant blaenorol yn crebachu opsiynau pobl dlawd a hefyd yn cyfrif maint yr eiddo. Felly nid yn unig y bydd pobl sy'n cael eu gorfodi i symud i gartref llai o faint o ganlyniad i'r dreth ystafell wely yn gweld gofod eu cartref yn crebachu, byddant hefyd yn gweld eu hopsiynau'n crebachu'n sylweddol iawn. Nid oes ganddynt opsiwn hyd yn oed i wasgu i mewn i gartref bach er mwyn aros yn agos at ysgol eu plentyn neu at eu rhiant oedrannus, oherwydd cânt eu dal hefyd gan gap pellach ar eiddo o wahanol faint. Felly, po leiaf yr eiddo, y lleiaf o fudd-dal tai a delir.
Rhybuddiodd ymchwiliad Pwyllgor Materion Cymreig Tŷ'r Cyffredin i effaith newidiadau i fudd-daliadau yn 2013 fod ymdrechion i reoli codiadau mewn budd-daliadau tai yn gwbl briodol yn gorfod cynnwys strategaethau i reoli rhenti cynyddol yn y sector rhentu preifat, gan gynnwys mesurau i reoli rhenti'n uniongyrchol. Rwy'n cytuno, a bron bum mlynedd yn ddiweddarach mae angen inni weld gweithredu'n digwydd ar frys bellach. Mae rhenti yng Nghaerdydd eisoes yn uwch na chapiau ar fudd-daliadau rhent. Er enghraifft, mae fflat dwy ystafell wely yn Admiral House ar Ffordd Casnewydd yn costio £1,200 am ddwy ystafell wely, neu £950 am un ystafell wely sengl. Nid sôn am strydoedd deiliog Cyncoed yr ydym. Dyma ardal sy'n cael ei herio gan lefelau perygus o uchel o lygredd aer. Yn wir, mae rhenti cymdeithasau tai hyd yn oed yn uwch na'r cap ar fudd-daliadau tai bellach.
Mae diffyg rheolaeth ar renti wedi dod yn fath o lanhau cymdeithasol. Ni all pobl sy'n dlawd ddod o hyd i unrhyw le y gallant ei fforddio yng Nghaerdydd ac maent naill ai'n mynd yn ddigartref neu cânt eu gorfodi i symud, gan hollti teuluoedd ac amddifadu pobl o'r rhwydweithiau cymorth sy'n creu cymunedau cydlynus. Dyma rysáit ar gyfer profiadau niweidiol yn ystod plentyndod a salwch meddwl. Mae arnom angen mesurau rheoli rhenti. Mae angen rhoi diwedd ar droi pobl allan yn annheg ac ailwampio'r system dai yn sylfaenol er mwyn darparu sefydlogrwydd rhent.
Trosglwyddwyd y pŵer i reoleiddio rhenti yn y sector preifat i Lywodraeth Cymru gan Senedd y DU yn 2006, a chyflwynodd Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 fframwaith cyfreithiol newydd ar gyfer rhentu cartref yng Nghymru. Erbyn hyn mae'n rhaid i landlordiaid gael hyfforddiant gofynnol ar eu hawliau a'u cyfrifoldebau er mwyn cael cofrestru. Er ei fod yn bwysig, nid yw'r Bil sydd ar y ffordd i ddiddymu ffioedd asiantaethau gosod tai yn mynd i fod yn ddigon i sicrhau bargen deg i denantiaid. Yn anffodus, bydd asiantaethau'n ceisio ychwanegu'r costau at renti misol, sydd eisoes yn anfforddiadwy.
Mae rhenti teg yn cynnig ffordd gynaliadwy o atal rhenti rhag codi ymhellach o gyrraedd mewn cynifer o'n cymunedau trefol. Yn wir, mae hyd yn oed adroddiad blynyddol Llywodraeth Cymru ar renti'r sector preifat yn cydnabod bod yr eiddo isaf ei bris ar y pryd, ddiwedd y llynedd, yn £325 y mis am ystafell sengl neu fflat un ystafell nad yw'n hunangynhwysol, a'r pris canolrifol uchaf oedd £750. Ond yng Nghaerdydd, mae hynny'n codi i dros £1,000 am rent cyfartalog, ac mewn llawer o achosion, fel yr awgrymais eisoes, mae'n uwch o lawer.
Felly, mae yna ddwy ffordd y gallem gyflwyno mesurau rheoli rhent. Yn gyntaf, gallem warchod teuluoedd rhag codiadau rhent annheg drwy roi opsiwn iddynt herio rhent afresymol drwy system tribiwnlys annibynnol. Gallai olygu Asiantaeth y Swyddfa Brisio, fel o'r blaen, a byddai'n sicrhau tegwch a rhagweladwyedd i denantiaid a landlordiaid. Fel arall, gallem roi cyfle i awdurdodau lleol wneud cais i Lywodraeth Cymru ar gyfer creu parthau pwysau rhent dynodedig er mwyn gosod cap ar godiadau rhent mewn ardaloedd y pennir eu bod yn ddarostyngedig i godiadau rhent gormodol. Yr ail lwybr yw'r un sydd dan ystyriaeth gan Gaeredin a Glasgow wedi i Senedd yr Alban basio Deddf Tai Preitaf (Tenantiaethau) (Yr Alban) 2016.
Ond nid oes raid inni edrych tua'r Alban yn unig am ysbrydoliaeth. Mae llawer o wledydd ar draws y byd yn rheoleiddio marchnadoedd rhent yn dynn. Mae gan yr Almaen ei doriad pris rhent, sy'n cyfyngu rhenti ar denantiaethau newydd mewn mannau poblogaidd o ran eiddo fel Berlin, Munich a Dusseldorf i 10 y cant yn uwch na'r meincnodau rhenti presennol. Mae'n werth nodi bod dwy ran o dair o bobl Berlin yn rhentu. Caiff tenantiaid eu diogelu'n dda, ond mae cyfleoedd i landlordiaid hefyd. Gellir codi'r rhent os caiff yr eiddo ei wella ac os nad yw'r toriad yn gymwys ar gyfer eiddo a adeiladwyd o'r newydd.
Yn Efrog Newydd, nid yw mesurau rheoli rhenti ond yn berthnasol i denantiaid sydd wedi byw yno ers 1971 ac mewn eiddo a adeiladwyd cyn 1947, ond mae mesurau sefydlogi rhent hefyd yn gymwys ar gyfer bron hanner y fflatiau ar rent, gan atal landlordiaid rhag gwthio'r pris yn uwch na chanllaw gosodedig ar gyfer ardal, oni bai, wrth gwrs, eu bod yn mynd am eiddo moethus heb reolaeth ar y rhenti, sef eiddo dros $2,500 y mis, ac yn ôl pob tebyg, gall y bobl hynny ymladd eu brwydrau eu hunain yn well. Ond mae'n golygu bod hanner, yn hytrach na dwy ran o dair, o'r eiddo yn Efrog Newydd bellach yn ddarostyngedig i fesurau rheoli, o gymharu â llawer mwy na hynny 40 mlynedd yn ôl. Nawr, cyflwynodd Paris fesurau rheoli rhenti newydd yn ddiweddar. Mae la loi Alur yn rheoli rhenti mewn parthau lle mae'r galw'n uchel, gan osod rhent canolrifol fesul metr sgwâr ar gyfer ardal benodol, gan wahanu eiddo tirol dosbarthau'n fandiau pris yn seiliedig ar ba un a yw'n eiddo wedi'i ddodrefnu a nifer yr ystafelloedd. Mae'n bosibl y caiff y rheolaethau hyn eu gosod mewn dinasoedd eraill yn Ffrainc.
Efallai mai'r enghraifft fwyaf diddorol yw'r un yn yr Iseldiroedd, ac rwyf am edrych arni yng nghyd-destun ein sefyllfa facroeconomaidd yn y DU, sef, yn y flwyddyn ddiwethaf ar draws y DU, fod y nifer uchaf erioed o landlordiaid prynu i osod bellach yn talu mewn arian parod i fachu mwy a mwy o eiddo, yn ôl benthyciwr morgeisi mwyaf y DU, Countrywide. Mae'r lefel o £21 biliwn mewn pryniannau arian parod am frics a morter yn uwch nag y bu ers degawd, a daw rhywfaint o'r arian parod hwn o ailforgeisio, tynnu ecwiti allan o gartrefi y maent eisoes yn berchen arnynt, ac mae llawer ohono'n anelu tuag at Gymru oherwydd bod marchnad orgynnes Llundain a de-ddwyrain Lloegr y tu hwnt i bocedi llawer o fuddsoddwyr. Ond rhaid inni ddeall bod y £21 biliwn sy'n mynd i mewn i frics a morter yn rhywbeth a allai fod yn mynd i mewn i'r economi gynhyrchiol—gan greu swyddi, creu nwyddau a chreu allforion ar gyfer ein heconomi. Ac yn y cyfamser, mae canlyniad y dadreoleiddio'n glir: portffolios prynu i osod enfawr ar gyfer y cyfoethog, gyda'r elw'n cynyddu flwyddyn ar ôl blwyddyn a'r rhai nad ydynt eto'n ddigon lwcus i fod yn berchen ar eu cartrefi eu hunain yn cael eu blingo.
Felly, yn olaf, roeddwn am edrych ar y sefyllfa yn yr Iseldiroedd, sydd wedi'i dominyddu gan—. Mae tri chwarter yr holl gartrefi'n eiddo i gymdeithasau tai, ac mae'r sector rhentu preifat yn yr Iseldiroedd wedi gostwng o 17 y cant i 8 y cant. Yn aml gwelir rheoleiddio cryf, yn arbennig rheoli rhenti, fel un o'r rhesymau dros y dirywiad mewn rhentu preifat. Ond mae'n bwysig gweld bod y sector perchen-feddiannaeth a'r sector rhentu cymdeithasol wedi elwa o gymorthdaliadau a chymhellion treth, tra bo landlordiaid preifat wedi bod dan anfantais, yn enwedig o'r 1980au. Ond o'i gymharu â gwledydd eraill yn Ewrop, mae'r sector rhentu cymdeithasol yn ffynnu ac mae pobl yn gyffredinol yn fodlon ag ef. Credaf ei bod yn bryd i Lafur Cymru edrych o ddifrif ar gyflwyno mesurau rheoli rhenti i atgyweirio'r farchnad dai doredig, ac os oes angen, cynyddu maint y sector tai cymdeithasol er mwyn sicrhau y gall pawb gael cartref priodol, gyda'r diogelwch a ddaw gyda hynny. Felly, edrychaf ymlaen at glywed ymateb y Llywodraeth.
I thank Jenny for bringing this important subject to our attention this afternoon. We have a very clear approach, I think, from the left side of politics and you make some interesting and powerful points. I agree with you on a couple of issues. The housing market is, in areas, certainly dysfunctional and there are a number of reasons for that. We have this phenomenon of generation rent, where people who formerly would've bought their own homes now have to rent. They have relatively high incomes, many of these people, but they do not have the capital to make a purchase or put a deposit down, and I think they need security of tenure as much as what you call fair and controlled rents.
What I think we should have is a comprehensive review of housing policy and how it relates to the new demands we have. We are facing a shortage of supply; I think we all agree with that. I think we do need some more models. The Dutch example is an interesting one; it's capturing more people than we would capture in terms of what social housing here is deemed to be for, and there are ways of doing that through housing associations, possibly, or new ways in terms of co-operatives being formed, which is also a model favoured in many continental countries. I think we need all these approaches, and, when we eventually get out of the financial crisis, I do hope that this phenomenon of people chasing the high returns you can get by investing in housing does stop, because I do agree with you—housing is beyond the normal economic good. It's much more fundamental. It's much more like health in that respect. So, there are issues here. I don't agree with everything you've said this afternoon, but you might be surprised by how much I do agree with.
Diolch i Jenny am dynnu ein sylw at y pwnc pwysig hwn y prynhawn yma. Mae gennym ymagwedd glir iawn, rwy'n credu, o ochr chwith gwleidyddiaeth ac rydych yn gwneud rhai pwyntiau diddorol a phwerus. Rwy'n cytuno â chi ar rai materion. Mewn rhai mannau, mae'r farchnad dai yn sicr yn gamweithredol a cheir nifer o resymau am hynny. Mae gennym y ffenomen hon o genhedlaeth rent, lle mae pobl a fyddai wedi prynu eu cartrefi eu hunain o'r blaen bellach yn gorfod rhentu. Mae gan lawer o'r bobl hyn incwm cymharol uchel ond nid oes ganddynt gyfalaf i brynu neu ddarparu blaendal, a chredaf fod angen sicrwydd deiliadaeth arnynt yn gymaint â'r hyn a alwch yn rhenti teg ac wedi'u rheoli.
Credaf y dylem gael adolygiad cynhwysfawr o'r polisi tai a sut y mae'n berthnasol i'r galwadau newydd sydd gennym. Rydym yn wynebu prinder o ran cyflenwad; credaf fod pob un ohonom yn cytuno â hynny. Credaf fod angen rhagor o fodelau arnom. Mae enghraifft yr Iseldiroedd yn ddiddorol; mae'n dal mwy o bobl nag y byddem ni yn eu dal o ran yr hyn y pennir yw diben tai cymdeithasol, ac mae ffyrdd o wneud hynny drwy gymdeithasau tai, o bosibl, neu ffyrdd newydd o ffurfio cwmnïau cydweithredol, sydd hefyd yn fodel a ffafrir mewn llawer o wledydd ar y cyfandir. Credaf fod arnom angen y dulliau gweithredu hyn, a phan ddown allan o'r argyfwng ariannol yn y pen draw, rwy'n gobeithio y bydd y ffenomen hon o bobl yn mynd ar drywydd yr elw uchel y gallwch ei gael drwy fuddsoddi mewn tai yn dod i ben, oherwydd rwy'n cytuno â chi—mae tai y tu hwnt i fod yn nwydd economaidd arferol. Mae'n llawer mwy sylfaenol. Mae'n llawer tebycach i iechyd yn hynny o beth. Felly, mae yna bethau'n codi yma. Nid wyf yn cytuno â phopeth rydych wedi'i ddweud y prynhawn yma, ond efallai y byddech yn synnu cymaint ohono rwy'n cytuno ag ef.
Thank you. Can I ask the Minister for Housing and Regeneration to reply to the debate? Rebecca Evans.
Diolch. A gaf fi ofyn i'r Gweinidog Tai ac Adfywio ymateb i'r ddadl? Rebecca Evans.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and I'd like to thank Jenny Rathbone for bringing forward this debate today. Of course, I share her concern that everyone should have access to a good quality and affordable home, regardless of whether they buy or rent, regardless of whether their landlord is a social or private sector landlord, and regardless of where they live.
The private rented sector is playing, and, I think, will continue to play, an increasingly important part in delivering our housing agenda. It's been a growing market for a sustained period and now represents some 15 per cent of our housing stock. For people who rent, issues of affordability, quality and security of tenure are very real, and that's why this Government has placed great emphasis on ensuring that the private rented sector is well regulated and well managed, and we will continue to do so. In this way, we can help ensure that it offers a viable long-term solution for those people who choose or need to rent in the private rented sector.
It's true that rent controls exist in many cities across the world. The question is: to what extent do they answer the particular issues that we face in Wales? Our Welsh housing market shares some but not all of the characteristics found elsewhere. The Cambridge Centre for Housing and Planning Research's 2015 study into the effects of rent control on supply and markets tested the two main approaches to rent control. One approach is to provide an absolute control over the rent level. The other is to allow the landlord to set an initial market rent, but limit rent increases. The research reported on the potential for unintended consequences in both approaches, and discussed how important the response of landlords would be.
Shelter has recently responded to calls for rent control by pointing out that absolute approaches to rent control were causing harm to the very people we seek to assist. If we reduce the returns landlords can receive, we risk incentivising them to sell rather than rent their properties, and this might benefit middle earners who would like to see more homes available to buy, but, for those who can't afford to buy, the unintended consequence might be greater homelessness as a result of the private rented supply shrinking.
Similarly, we would not want to inadvertently discourage private landlords from investing in the quality of the homes they offer for rent. Welsh Government rent officers report that, in the small number of instances where rent controls remain under the rental Act, properties tend to suffer from a lack of modernisation and maintenance, and we shouldn't be surprised that the profit motive negatively affects the behaviour of landlords when they're constrained in this way.
It's also worth remembering that housing is about the interplay of a complex system, and one of the consequences of restricting rents in one area could be the reduction of local housing allowances, and therefore the level of benefit available to disadvantaged tenants. This is because of where the thirtieth percentile sits.
So, limiting rent increases as a form of rent control might provide less of a disincentive to landlords. However, historically, inflation within the Welsh private rented sector has been lower than in England. Since 2012, the index of private housing rental prices shows that growth has been, on average, 1.5 percentage points lower. The evidence suggests that the Welsh market is not stretching rents far beyond inflation.
Our focus has been on accentuating renting as a quality housing option. We have made considerable strides over recent years towards bringing the private rented sector and tenure law up to date. The vast majority of our private landlords provide high-quality property and a good service for their tenants. Rent Smart Wales has helped to spread these good approaches by making sure landlords are aware of legal minimum standards for property conditions and they know the expectations on them as landlords. Rent Smart Wales has been a very positive step. Eighty nine thousand landlords are now registered, which is a 98 per cent compliance rate, equal to that of vehicle excise. Eighteen successful prosecutions have now taken place, with significant fines being imposed.
Our Renting Homes (Wales) Act 2016 will make it simpler and easier to rent. It also deals with the issue of retaliatory evictions, protects the tenancy rights of victims of domestic abuse and ensures that properties are fit for human habitation. It's an important improvement in the lot of over 1 million people who rent their homes in Wales.
In March, we had the short debate on the use of no-fault notices, or section 21 notices. My commitment to working with landlords to build a vibrant rented sector cannot be at the expense of tenants. That's why I'm committed to working on this. Discussions with stakeholders have already begun, and I've met with Shelter Cymru to discuss our options. Several approaches are being explored currently, such as the extension of the notice period, providing incentives for landlords to identify a specific reason for notice should they seek a quicker possession.
Renting can be expensive in high-demand areas, such as parts of Cardiff. This reflects how difficult it is to afford to buy in these areas and we mustn't forget that the price of buying property also impacts on landlords who need a rental return on their investment, or else they can just sell the property and cash in any increase in the value of the property. Affordability is an issue that I'm keen to tackle, including how affordable it is to access the private rented sector or to move within it. That's why I've announced my intention to bring forward legislation very shortly to ban fees charged to tenants when they enter, renew or end a tenancy.
So, what are the solutions that we should be grasping in our Welsh context? Again, Shelter's response to the rent control debate has been very interesting. They've pointed to the break in the link between rents and housing benefit, as a result of UK Government policy, which has made renting less affordable. Welfare reform is damaging and it's having a real impact on tenants and landlords. I've been very clear about our opposition to the UK Government's approach, which means that local housing allowances do not reflect the real cost of renting. This must change if the housing market is to operate effectively.
We do not control welfare policy here in Wales but we do continue to do everything we can to ensure that the operation of the welfare system is integrated with our policy agenda. Discretionary housing payments provide support to vulnerable people, such as those we are assisting through the Supporting People programme. A number of authorities were not fully utilising their budget, so we worked with the authorities to develop a framework ensuring more consistent use of DHPs. This approach has been successful in reducing the number of authorities underspending their allowance from 13 to three in just one year. Now, we will work on those remaining three to ensure they're spending their allowance in full.
The other area Shelter points to is the need to increase the supply of affordable housing, ensuring that the whole housing system works effectively. I'm proud of the work we're doing in Wales on this and the progress that we're making towards our 20,000 affordable homes target. I recently announced an independent review of affordable housing supply, which will examine arrangements supporting the development of affordable housing. This review takes place against the backdrop of our longstanding commitment to increase the supply, which lies at the heart of our programme for government. I hope that it will allow us to set even more stretching targets in future, whilst also continuing to create a climate that drives up quality.
The Welsh way is to look for partnership where consensus is likely to deliver the outcomes that we seek. I believe that we have established a strong partnership with private sector landlords in Wales—a partnership where clear responsibilities, standards and professionalism are properly enforced and poor landlords are held to account, and where the rights of tenants are protected, whilst still offering incentives to the good landlord. So, I'm not afraid to regulate the sector where I feel it's necessary to do so and I share the concerns of others who have spoken today, and I'm always open to exploring ideas from here and from elsewhere—we've heard of a number of interesting models from other countries—whilst in the end settling on the solutions that suit both our Welsh housing market and our Welsh partnership approach. Thank you.
Diolch i chi, Ddirprwy Lywydd, a diolch i Jenny Rathbone am gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Wrth gwrs, rwy'n rhannu ei phryder y dylai pawb gael mynediad at gartref fforddiadwy o ansawdd da, pa un a fyddant yn prynu neu'n rhentu, pa un a fydd eu landlord yn landlord cymdeithasol neu'n landlord sector preifat, a ble bynnag y maent yn byw.
Mae'r sector rhentu preifat yn chwarae, ac yn mynd i barhau i chwarae, rwy'n meddwl, rhan gynyddol bwysig yn cyflawni ein hagenda dai. Bu'n farchnad a oedd yn tyfu am gyfnod estynedig ac mae oddeutu 15 y cant o'n stoc dai bellach yn eiddo rhentu preifat. I bobl sy'n rhentu, mae problemau fforddiadwyedd, ansawdd a diogelwch deiliadaeth yn real iawn, a dyna pam y mae'r Llywodraeth hon wedi rhoi pwyslais mawr ar sicrhau bod y sector rhentu preifat yn cael ei reoleiddio a'r reoli'n dda, a byddwn yn parhau i wneud hynny. Yn y modd hwn, gallwn helpu i sicrhau ei fod yn cynnig ateb hirdymor hyfyw i'r bobl sy'n dewis neu sydd angen rhentu yn y sector rhentu preifat.
Mae'n wir fod mesurau rheoli rhenti yn bodoli mewn llawer o ddinasoedd ledled y byd. Y cwestiwn yw: i ba raddau y maent yn ateb y problemau penodol a wynebwn yng Nghymru? Mae ein marchnad dai yng Nghymru yn rhannu rhai, ond nid pob un o'r nodweddion a welwn mewn mannau eraill. Roedd astudiaeth gan ganolfan ymchwil tai a chynllunio Caergrawnt yn 2015 i effeithiau mesurau rheoli rhenti ar gyflenwad a marchnadoedd yn profi'r ddwy brif ffordd o reoli rhenti. Un dull yw rhoi rheolaeth lwyr dros lefel y rhent. Y llall yw caniatáu i'r landlord bennu rhent marchnad cychwynnol, ond cyfyngu ar godiadau rhent. Soniodd yr ymchwil am y potensial am ganlyniadau anfwriadol yn y ddau ddull, a thrafodai pa mor bwysig fyddai ymateb landlordiaid.
Yn ddiweddar, mae Shelter wedi ymateb i alwadau am fesurau rheoli rhenti drwy nodi bod dulliau absoliwt o reoli rhenti'n peri niwed i'r union bobl yr ydym yn ceisio'u helpu. Os ydym yn lleihau'r adenillion y gall landlordiaid eu cael, rydym mewn perygl o'u cymell i werthu yn hytrach na rhentu eu heiddo, a gallai hyn fod o fudd i rai ar gyflogau canolig a hoffai weld mwy o gartrefi ar gael i'w prynu, ond i'r rhai na allant fforddio prynu, y canlyniad anfwriadol posibl yw mwy o ddigartrefedd o ganlyniad i'r crebachu ar y cyflenwad o dai rhentu preifat.
Yn yr un modd, ni fyddem am anghymell landlordiaid preifat yn anfwriadol rhag buddsoddi yn ansawdd y cartrefi y maent yn eu cynnig ar rent. Mae swyddogion rhent Llywodraeth Cymru yn nodi, yn y nifer fach o achosion lle mae mesurau rheoli rhenti'n parhau o dan y Ddeddf rhentu, fod eiddo'n tueddu i ddioddef o ddiffyg moderneiddio a chynnal a chadw, ac ni ddylai fod yn syndod inni fod y cymhelliad elw yn effeithio'n negyddol ar ymddygiad landlordiaid pan gânt eu cyfyngu yn y modd hwn.
Mae'n werth cofio hefyd fod a wnelo tai â chydadwaith system gymhleth, ac efallai mai un o ganlyniadau cyfyngu ar renti mewn un ardal fyddai gostwng lwfansau tai lleol, ac felly lefel y budd-daliadau a fydd ar gael i denantiaid dan anfantais. Mae hyn oherwydd lle mae'r degfed canradd ar hugain.
Felly, gallai cyfyngu ar godiadau rhent fel ffordd o reoli rhenti roi llai o anghymhelliad i landlordiaid. Fodd bynnag, yn hanesyddol, mae chwyddiant o fewn y sector rhentu preifat yng Nghymru wedi bod yn is nag yn Lloegr. Ers 2012, mae mynegai prisiau rhentu tai preifat yn dangos bod y twf, ar gyfartaledd, wedi bod 1.5 pwynt canran yn is. Mae'r dystiolaeth yn awgrymu nad yw marchnad Cymru yn ymestyn rhenti ymhell y tu hwnt i chwyddiant.
Rydym wedi canolbwyntio ar gryfhau rhentu fel dewis o ansawdd ym maes tai. Rydym wedi gwneud cynnydd sylweddol dros y blynyddoedd diweddar tuag at sicrhau bod cyfraith rhentu preifat a deiliadaeth yn gyfredol. Mae mwyafrif helaeth ein landlordiaid preifat yn darparu eiddo o safon uchel a gwasanaeth da i'w tenantiaid. Mae Rhentu Doeth Cymru wedi helpu i ledaenu'r arferion da hyn drwy sicrhau bod landlordiaid yn ymwybodol o'r safonau cyfreithiol gofynnol ar gyfer cyflwr eiddo ac maent yn gwybod beth a ddisgwylir ganddynt fel landlordiaid. Mae Rhentu Doeth Cymru wedi bod yn gam cadarnhaol iawn. Mae 89,000 o landlordiaid bellach wedi'u cofrestru, cyfradd gydymffurfio o 98 y cant, yn debyg i'r gyfradd sy'n cydymffurfio â threth car. Bellach, cafwyd 18 o erlyniadau llwyddiannus, gyda dirwyon sylweddol.
Bydd ein Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 yn ei gwneud yn symlach ac yn haws i rentu. Mae hefyd yn ymdrin â phroblem troi allan er mwyn dial, yn diogelu hawliau tenantiaeth dioddefwyr cam-drin domestig ac yn sicrhau bod eiddo'n addas i bobl fyw ynddo. Mae'n welliant pwysig i fywydau dros 1 filiwn o bobl sy'n rhentu eu cartrefi yng Nghymru.
Ym mis Mawrth, cawsom ddadl fer ar y defnydd o hysbysiadau 'dim bai', neu hysbysiadau adran 21. Ni all fy ymrwymiad i weithio gyda landlordiaid i adeiladu sector rhentu ffyniannus ddigwydd ar draul tenantiaid. Dyna pam rwy'n ymrwymedig i weithio ar hyn. Mae trafodaethau â rhanddeiliaid eisoes ar y gweill, ac rwyf wedi cyfarfod â Shelter Cymru i drafod ein hopsiynau. Mae nifer o ddulliau gweithredu yn cael eu harchwilio ar hyn o bryd, megis ymestyn y cyfnod rhybudd, darparu cymhellion ar gyfer landlordiaid i nodi rheswm penodol dros hysbysiad os ydynt yn awyddus i geisio meddiant yn gyflymach.
Gall rhentu fod yn ddrud mewn ardaloedd lle mae'r galw'n uchel, megis rhannau o Gaerdydd. Mae hyn yn adlewyrchu pa mor anodd yw hi i fforddio prynu yn yr ardaloedd hyn a rhaid inni beidio ag anghofio bod pris prynu eiddo hefyd yn effeithio ar landlordiaid sydd angen elw rhent ar eu buddsoddiad, neu fel arall gallant werthu'r eiddo ac elwa ar unrhyw gynnydd yng ngwerth yr eiddo. Mae fforddiadwyedd yn fater rwy'n awyddus i fynd i'r afael ag ef, gan gynnwys pa mor fforddiadwy yw hi i gael mynediad at y sector rhentu preifat, neu i symud o'i fewn. Dyna pam y cyhoeddais fy mwriad i gyflwyno deddfwriaeth yn fuan iawn i wahardd ffioedd a godir ar denantiaid pan fyddant yn dechrau, yn adnewyddu neu'n terfynu tenantiaeth.
Felly, beth yw'r atebion y dylem fod yn manteisio arnynt yn ein cyd-destun Cymreig? Unwaith eto, mae ymateb Shelter i'r ddadl ar reoli rhenti wedi bod yn ddiddorol iawn. Maent wedi tynnu sylw at y toriad yn y cysylltiad rhwng rhenti a budd-daliadau tai, o ganlyniad i bolisi Llywodraeth y DU, sydd wedi gwneud rhentu'n llai fforddiadwy. Mae diwygio lles yn niweidiol ac mae'n cael effaith go iawn ar denantiaid a landlordiaid. Rwyf wedi bod yn glir iawn ynglŷn â'n gwrthwynebiad i ddull Llywodraeth y DU o weithredu, sy'n golygu nad yw lwfansau tai lleol yn adlewyrchu gwir gost rhentu. Rhaid i hyn newid os yw'r farchnad dai yn mynd i weithredu'n effeithiol.
Nid ydym yn rheoli polisi lles yma yng Nghymru, ond rydym yn parhau i wneud popeth yn ein gallu i sicrhau bod gweithrediad y system les wedi ei integreiddio â'n hagenda polisi. Mae taliadau tai yn ôl disgresiwn yn rhoi cymorth i bobl sy'n agored i niwed, megis y rhai yr ydym yn eu cynorthwyo drwy'r rhaglen Cefnogi Pobl. Roedd nifer o awdurdodau nad oeddent yn defnyddio eu cyllideb yn llawn, felly buom yn gweithio gyda'r awdurdodau i ddatblygu fframwaith i sicrhau defnydd mwy cyson o daliadau disgresiwn at gostau tai. Mae'r dull hwn wedi llwyddo i leihau nifer yr awdurdodau sy'n tanwario eu lwfans o 13 i dri mewn blwyddyn yn unig. Nawr, byddwn yn gweithio ar y tri arall i sicrhau eu bod yn gwario eu lwfans yn llawn.
Y maes arall y mae Shelter yn ei nodi yw'r angen i gynyddu'r cyflenwad o dai fforddiadwy, i sicrhau bod y system dai gyfan yn gweithio'n effeithiol. Rwy'n falch o'r gwaith rydym yn ei wneud yng Nghymru ar hyn a'n cynnydd tuag at ein targed o 20,000 o gartrefi fforddiadwy. Yn ddiweddar, cyhoeddais adolygiad annibynnol o'r cyflenwad tai fforddiadwy a fydd yn archwilio'r trefniadau ar gyfer cefnogi datblygu tai fforddiadwy. Mae'r adolygiad hwn yn digwydd yng nghyd-destun ein hymrwymiad hirsefydlog i gynyddu'r cyflenwad, sydd wrth wraidd ein rhaglen lywodraethu. Rwy'n gobeithio y bydd yn caniatáu inni osod targedau hyd yn oed yn fwy ymestynnol yn y dyfodol, gan barhau i greu hinsawdd sy'n gwella ansawdd.
Y ffordd Gymreig yw edrych am bartneriaeth lle mae consensws yn debygol o sicrhau'r canlyniadau a geisiwn. Credaf ein bod wedi sefydlu partneriaeth gref gyda landlordiaid sector preifat yng Nghymru—partneriaeth lle mae cyfrifoldebau clir, safonau a phroffesiynoldeb yn cael eu gorfodi'n briodol a landlordiaid gwael yn cael eu dwyn i gyfrif, a lle y caiff hawliau tenantiaid eu diogelu, tra'n dal i gynnig cymhellion i'r landlord da. Felly, nid wyf yn ofni rheoleiddio'r sector lle y teimlaf fod angen gwneud hynny a rhannaf bryderon y bobl eraill sydd wedi siarad heddiw, ac rwyf bob amser yn agored i ystyried syniadau o'r fan hon a mannau eraill—rydym wedi clywed am nifer o fodelau diddorol o wledydd eraill—gan ddewis yr atebion yn y pen draw sy'n gweddu i'n marchnad dai a'n dull partneriaeth yng Nghymru. Diolch.
Thank you very much. And that brings today's proceedings to a close. Thank you.
Diolch yn fawr iawn. A daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:44.
The meeting ended at 18:44.