Cynulliad Cenedlaethol Cymru

I call Members to order.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services, and the first question is from Angela Burns.

Drwy grant cefnogi trydydd sector Cymru yn 2017-18, darparwyd £176,217 gennym i Gymdeithas Gwasanaethau Gwirfoddol Sir Gâr mewn cyllid craidd, i gynorthwyo sefydliadau lleol gyda’r gwaith o godi arian, llywodraethu da, diogelu a gwirfoddoli. Rwyf eisoes wedi ymrwymo i'r un swm yn 2018-19.

Diolch am eich ymateb. Fel y gwyddoch, rwy’n siŵr, ceir rhai mudiadau gydag agwedd gymunedol iawn yn Sir Gaerfyrddin sy'n dibynnu’n fawr iawn ar wirfoddolwyr—sefydliadau o Gymdeithas Gwasanaethau Gwirfoddol Sir Gâr, i Home-Start Sir Gaerfyrddin, cyfeillion ward yn Ysbyty Glangwili, safleoedd achub anifeiliaid, gwirfoddolwyr sy'n ymweld â'r cartref. Ac maent wedi camu i’r adwy, yn enwedig mewn cyfnod fel hwn pan mae llai o arian cyhoeddus ar gael. Beth y gallech chi fel Llywodraeth Cymru ei wneud i annog mwy o bobl i wirfoddoli, nid yn unig er mwyn cynorthwyo'r sefydliadau arbennig hyn, a darparu’r niferoedd a'r breichiau a'r coesau y mae eu hangen arnynt er mwyn gwneud yr hyn a wnânt, ond hefyd gan fod gwirfoddoli mor dda i'r unigolyn sy'n gwirfoddoli? Mae'n gymorth i frwydro yn erbyn rhai o’r problemau rydym yn sôn amdanynt, fel unigedd ac unigrwydd, mae'n dda i'r enaid, ac mae'n dda iawn i'r sefydliadau. A tybed pa gymorth y gallwch ei roi i annog mwy o bobl i wneud gwaith gwirfoddol, yn enwedig pobl iau—ac nid wyf yn golygu pobl yn eu harddegau o reidrwydd, ond pobl 30, 40, 50 oed, lle y ceir bwlch enfawr.

Lywydd, a gaf fi ddweud cymaint rwy’n ategu'r hyn a ddisgrifiodd yr Aelod? Credaf fod pob un ohonom—credaf mai dyma un peth sy'n dod ag Aelodau o bob ochr o’r Siambr hon ynghyd, ac Aelodau sy'n cynrychioli pob rhan o'r wlad—yn cydnabod pwysigrwydd gwirfoddoli, i'r unigolyn sy’n gwirfoddoli, fel y nodwyd, i'r gymuned, a'r gwahanol sefydliadau, a byddai llawer ohonynt yn methu dal ati heb waith gwirfoddol a sgiliau, egni a chreadigrwydd y gwirfoddolwyr sy'n cyflawni'r rôl hon.

Mae Llywodraeth Cymru yn awyddus i ddarparu cyllid, yn amlwg, i nifer o wahanol sefydliadau yn y trydydd sector. Ond yn fy marn i, a chredaf mai dyma fydd barn yr Aelod hefyd, mae angen i Lywodraeth Cymru wneud mwy na hynny. Mae angen inni greu'r cyfleoedd ar gyfer sicrhau ymagwedd gyfannol at bolisi, sy'n golygu bod gwirfoddolwyr a gwirfoddoli wrth wraidd yr hyn a wnawn o ran presgripsiynu cymdeithasol, fel y disgrifiodd yr Aelod, ac o ran meithrin ac ennyn ymdeimlad o gymuned hefyd. A gobeithiaf mai un o'r meysydd y gallwn eu trafod—cyfarfûm â Chyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru y bore yma, a byddaf yn siarad yn y digwyddiad Gofal3 yr wythnos nesaf, ac yng nghyngor partneriaeth y trydydd sector yr wythnos nesaf hefyd. A’r hyn y byddaf yn ceisio ei wneud yw symud y tu hwnt i'r sgwrs am gyllid, at sgwrs ynglŷn â’r math o gymdeithas a'r math o gymunedau rydym am eu diogelu a buddsoddi ynddynt yng Nghymru, a golyga hynny ymagwedd gyfannol at bolisi sy’n ystyried gwirfoddoli nid yn unig fel rhan o'r modd rydym yn darparu gwasanaethau, ond fel rhan o'r hyn fydd ein cymunedau yn y dyfodol. Felly, rwy'n ategu'r hyn a ddywedwyd.

Rwy'n darparu £30 miliwn yn ystod y flwyddyn ariannol hon ar draws pob awdurdod lleol ar gyfer adnewyddu ffyrdd lleol. Mae’r manylion wedi cael eu rhannu gydag awdurdodau lleol.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn gynharach y mis hwn, fe gyhoeddoch chi fod Llywodraeth Cymru yn darparu £30 miliwn i gynghorau yng Nghymru er mwyn gwella cyflwr y ffyrdd yn eu hardaloedd, a chroesawyd hyn gan bob rhan o'r sbectrwm gwleidyddol. Dywedodd y Cynghorydd Anthony Hunt, llefarydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ar gyllid ac adnoddau, 'Edrychwn ymlaen at barhau i drafod yn adeiladol ac yn agored er mwyn canfod atebion cynaliadwy.' Ysgrifennydd y Cabinet, yn seiliedig ar y fformiwla ddyrannu sefydledig ar gyfer priffyrdd, faint o arian y bydd Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili yn Islwyn yn ei dderbyn o'r buddsoddiad o £30 miliwn, a pha gyfleoedd a fydd ar gael yn y dyfodol i Lywodraeth Cymru fuddsoddi'n uniongyrchol yn rhwydwaith ffyrdd Cymru?

Lywydd, i ateb y ddau gwestiwn yn uniongyrchol, bydd Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili yn derbyn £1.5 miliwn yn ychwanegol i wario ar ffyrdd drwy'r cynllun hwn, ac mae gwelliannau cyffredinol i ffyrdd, gwariant ar ffyrdd a chynnal a chadw ffyrdd, wrth gwrs, yn gyfrifoldebau i fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi a’r seilwaith.

Ond a gaf fi fynd ychydig ymhellach wrth ateb y cwestiwn hwn? Credaf ei bod yn bwysig ein bod yn cefnogi awdurdodau lleol wrth sicrhau bod ein rhwydwaith ffyrdd lleol yn addas at y diben. Gŵyr pob un ohonom fod problemau sylweddol ym mhob rhan o'r wlad, a dyna pam y darparwyd £30 miliwn gennym mewn cyfalaf, pan gawsom y cyfle i wneud hynny, i’r holl awdurdodau lleol, wedi ei ddosbarthu’n deg i sicrhau bod gan awdurdodau lleol adnoddau, yn ogystal â chyfrifoldeb i allu buddsoddi mewn rhwydwaith ffyrdd sefydlog a diogel. Rydym wedi gweithio gydag Anthony Hunt a'i gydweithwyr i sicrhau bod yr arian hwnnw ar gael ar unwaith, ac edrychaf ymlaen at sgwrs barhaus rhyngom ni a’r awdurdodau lleol ynglŷn â sut y gallwn gydweithio yn y dyfodol i gynnal rhwydwaith ffyrdd lleol diogel a sefydlog.

Ysgrifennydd y Cabinet, o gofio bod y ffigurau defnyddiol iawn hynny gennych o'ch blaen, byddwn ar fai pe na bawn yn eich holi ynglŷn â fy awdurdod lleol fy hun, os caf fentro bod yn blwyfol. Cyngor Sir Fynwy—pa gyfran y byddant hwy yn ei derbyn o'r £30 miliwn hwnnw? Rydym wedi clywed faint y bydd Caerffili yn ei dderbyn, felly os gallwch roi diweddariad inni ar hynny, byddai hynny'n wych. A hefyd, o ran rhannu’r arian hwnnw yn ehangach, sut rydych yn rhagweld y bydd yn cael ei rannu rhwng awdurdodau trefol a gwledig, oherwydd mae'n amlwg fod nifer fawr o ffyrdd gwledig mewn cyflwr gwael ac mewn perygl o gau, ac mae'n llawer drytach ceisio cynnal rhai o'r ffyrdd hynny yn rhai o'n hawdurdodau gwledig yng Nghymru?

Lywydd, nid oes neb yn synnu bod Nick Ramsay wedi defnyddio'r cyfle i ofyn y cwestiwn a ofynnwyd ganddo. Efallai y bydd yn fwy o syndod i’r Aelodau fy mod yn gwybod yr ateb. Bydd Cyngor Sir Fynwy yn derbyn £921,218 o ganlyniad i'r grant hwn. Dosbarthwyd y grant cyfalaf o £30 miliwn gan ddefnyddio elfen drafnidiaeth y fformiwla gyffredinol ar gyfer cyllid cyfalaf, a chytunwyd ar y fformiwla hon gyda llywodraeth leol. Hoffwn ddweud wrth ateb y cwestiwn fy mod yn credu ei bod yn bwysig sicrhau bod yr arian hwn yn cael ei ddosbarthu'n deg rhwng ardaloedd trefol a gwledig, rhwng y gogledd a'r de, yn ôl anghenion yr ardal, a gobeithiaf y bydd y fformiwla ariannu sydd ar gael inni yn gwneud yn union hynny.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae’r ôl-groniad o waith atgyweirio ffyrdd yn effeithio'n niweidiol ar bobl yn fy rhanbarth, Gorllewin De Cymru. Mae un o fy etholwyr yn methu mynd â'i wraig sydd mewn cadair olwyn allan o’u cartref oherwydd cyflwr y palmentydd o amgylch eu cartref. Pan gysylltodd â’r cyngor, dywedwyd wrtho ei fod ar waelod rhestr hir iawn o atgyweiriadau. Felly, sut y mae eich Llywodraeth yn bwriadu mynd i'r afael â'r ôl-groniad o waith atgyweirio, sy'n cau pobl yn eu cartrefi, yn niweidio eu cerbydau ac yn arwain at anaf personol?

Rydym wedi sicrhau bod yr arian hwn ar gael i’r holl awdurdodau lleol ar unwaith er mwyn mynd i'r afael â phroblemau o’r fath. O ran materion penodol, buaswn yn argymell bod yr Aelod yn ysgrifennu at ei awdurdod lleol neu atom ni yn uniongyrchol, yn nodi'r materion hyn. Ond dywedaf wrth yr Aelod hefyd fod awdurdodau lleol ledled Cymru yn wynebu’r ôl-groniad a’r problemau ariannu hyn o ganlyniad i raglen o gyni y mae Llywodraeth Geidwadol y DU yn ei gweithredu, ac mae eich plaid yn credu y dylent fynd ymhellach a chyfyngu ar gyllid eto fyth. Rwy'n anghytuno â hwy, ac rwy'n anghytuno â chi.

Questions now from the party spokespeople. The Plaid Cymru spokesperson, Siân Gwenllian. 

Thank you very much. I have had an opportunity to read your blog, where you discuss local government reform, and I was very pleased initially that you mentioned that the blog was some sort of response to a question that I posed to you in this place a few weeks ago in terms of the kind of style you are going to adopt in dealing with local authorities. I'm very pleased that I have inspired you to at least think about that.

The debate about local government reform has been quite fiery at times, and has been going on over many years without any resolution. In reading your blog, it appears that you are willing to put any progress made by your predecessor, Mark Drakeford, to one side, and that you are thinking of starting the whole process once again. So, can I ask: over the past four years, as your Government has attempted to reform local government, what exactly has been achieved?

Llywydd, I'm very pleased that my blog has pleased at least one Member here, and I'm very pleased that she's read it, at least. May I say that what I was trying to say last week when I wrote the blog was to try and establish, and re-establish, a more mature relationship between various governmental parts of Wales, and I don't think that that has been the case over the past decade at all times.

It's not true that I have made any kind of decision, as the Member suggested. Local government itself said that it didn't want to progress with the kind of proposals that my predecessor made as regards regional collaboration. That was not my decision; that was local government's decision, and members from local government did discuss that at their seminar in Cardiff last November. So, in writing the blog, I was responding to the stance taken by local government and not saying what my view was.

Well, from that it appears that the only thing that has been achieved is the waste of thousands of pounds of taxpayers' money and the time of Welsh Government officials in holding consultation upon consultation, with proposals on legislation that will now be ignored. At least with the most recent White Paper, there was a way forward that didn't require local authority mergers. So, can I ask you first of all what negotiations took place in Cabinet before you decided to put aside the work of your predecessor? Can you also explain to us today what the next action points are? Will you now be turning your back entirely on the White Paper and the outcomes of the consultation related to that? What will be the timetable for this u-turn? Will you create a new map for authority mergers? Is that the intention? If that is the intention, how will you succeed where Leighton Andrews failed?

I would suggest that the Member re-reads the blog, and reads beyond the first paragraphs, to see what I was trying to say. What I was trying to say was that we need a slightly more mature relationship between the various tiers of local government and to try to move away from the kind of discussion that we have had over the past few years.

I saw that you were reading your second question. It might have been easier had you listened to the answer to your first question, because I stated clearly there that I didn't put my predecessor's proposals to one side. That was done by local government and, because of that, I have to reconsider the local government stance on this. Having had time to consider the way forward, I will bring a statement to the Assembly.

I entirely accept that it's local government who have told you, and I quote from the blog:

roedd y polisi a etifeddwyd o weithio rhanbarthol gorfodol yn fethiant o’r cychwyn.

That suggests to me that it wasn't a runner for them, and you agree with them, and you're going to turn your back on that policy. That was the policy in the White Paper, so I don't quite understand what you're trying to say. Having clarity would be most useful. So can you confirm today whether your vision, on the basis of what you've heard from local government, will include regional collaboration on a mandatory basis as outlined in the original proposals?

Obviously, local government has stated that they don't want to move in that direction, and I accept that. I will not impose this on local government if that's not what they wish to do, and they have made it crystal clear that they don't want to move in that direction. So, we have to consider this, and in calling for a more mature discussion, what I've been trying to do is discuss with local government what kind of powers are needed on a more local level. We've received a response on that, and then we must consider how to implement those policies. It's important that you read not just the blog in its entirety, but also that you read what local authorities and local government had to say in November. They said clearly that the current structure wasn't sustainable for the future. They were clear on that, and they were also clear that they didn't want to move in the direction that Welsh Government wanted them to move. So, they were clear on those two points in November.

So, we must now consider those points, and I would wish to have time to reflect and look at which options we have before moving forward. In my blog, I was trying to expand or enhance the discussion. I don’t know whether I’ve succeeded in doing that this afternoon, but I’d like a broader discussion on the role of local government and our Government and which powers are necessary for local government and then move on to consider which structures would enable us to sustain quality services and also secure democratic accountability at a local level. That is what I want to do, and that is what I will do. Once this process is concluded, I will come here to make a clear statement on the direction in which we wish to move forward.

Conservative spokesperson, Mark Isherwood.

Diolch, Lywydd. Er bod ymateb Llywodraeth y DU ym mis Gorffennaf 2017 i adroddiad y pwyllgor dethol ar amddiffyn, a oedd yn ymateb i adroddiad blynyddol cyfamod y lluoedd arfog, yn cynnwys sylwadau ar gynnydd—a defnyddiwyd y gair 'cynnydd'—yng Nghymru, nid oes adolygiad annibynnol wedi bod eto ar gynnydd a darpariaeth ledled Cymru ers sefydlu cyfamod y lluoedd arfog. Chi sy'n arwain polisi Llywodraeth Cymru mewn perthynas â'r lluoedd arfog a chyn-filwyr. Pa gynigion sydd gennych felly i gynnal neu gomisiynu adolygiad annibynnol o gynnydd a/neu roi sylw i argymhellion sy'n seiliedig ar dystiolaeth a wnaed gan ymchwiliad pwyllgor lluoedd arfog y Cynulliad i weithrediad cyfamod y lluoedd arfog?

Credaf fod yr Aelod yng nghyfarfod y grŵp hollbleidiol yn gynharach y mis hwn pan oeddwn yn bresennol i ateb cwestiynau ar y materion hynny. A gaf fi ddweud fy mod yn gyfforddus iawn ar hyn o bryd gyda lefel y ddarpariaeth o ran yr hyn y gallwn ei wneud ar gyflawni cyfamod y lluoedd arfog a'n gwasanaethau ar gyfer cyn-filwyr? Credaf y bydd angen inni fynd ychydig ymhellach yn y dyfodol. Cafwyd rhai argymhellion da iawn gan y grŵp hollbleidiol. Mewn atebion blaenorol, rwyf wedi ymrwymo i ystyried pob un o'r argymhellion hynny, a maes o law, pan fyddaf wedi cael cyfle i wneud hynny, byddaf yn rhoi ymateb llawn ar y holl faterion hynny. Ond cytunaf yn llwyr â llefarydd y Ceidwadwyr fod y rhain yn faterion difrifol sy'n galw am ymagwedd ddifrifol.

Diolch. Er y £100,000, rwy'n credu, o gyllid parhad ychwanegol a ddarparwyd ar gyfer GIG Cymru i gyn-filwyr, nododd yr adroddiad, neu argymhellodd yr adroddiad, y dylid adolygu'r cyllid ar gyfer GIG Cymru i gyn-filwyr a sefydlu targedau ar gyfer mynediad at y gwasanaeth, a chyhoeddi perfformiad yn erbyn y targedau yn rheolaidd. Pan drafodwyd hyn gennym ym mis Tachwedd, roedd y rhestrau aros ar gyfer GIG Cymru i gyn-filwyr yn naw mis yn ardal Abertawe ac yn bum neu chwe mis, ar gyfartaledd, mewn mannau eraill. Er eu bod wedi sicrhau tair blynedd o gyllid ychwanegol gan Help for Heroes i gyflogi tri therapydd amser llawn er mwyn lleihau'r rhestrau aros, roeddent yn disgwyl y byddai'r amseroedd aros yn codi eto heb gymorth ychwanegol. Ac maent hefyd wedi darparu ffigurau i mi sy'n dangos mai 45 y cant yn unig o'r cyn-filwyr y maent yn gweithio â hwy neu a atgyfeiriwyd atynt sydd mewn gwaith. Sut yn union rydych yn ymgysylltu â GIG Cymru i gyn-filwyr er mwyn sicrhau eich bod chi a'ch cyd-Aelod, yr Ysgrifennydd iechyd, yn cael yr holl wybodaeth o ran (a) lefel y galw a (b) eu hargymhellion er mwyn mynd i'r afael â hynny?

Rwy'n gobeithio ein bod yn cael yr holl wybodaeth am y materion hynny, ond a gaf fi ddweud mai'r prif ddull o ymgysylltu, os mynnwch, yw drwy'r grŵp arbenigol sydd gennym ar y materion hyn? Cadeiriais fy nghyfarfod cyntaf o'r grŵp hwnnw yn gynharach y mis hwn fel mae'n digwydd, ac yn fy marn i, roedd yr awyrgylch yno a'r sgwrs a gawsom yno'n cyfleu dyhead i symud yn gyflym iawn ar y cyd gyda'n gilydd i sicrhau y gallwn gyflawni pob uchelgais a'r ymrwymiadau a roddwyd gennym i gyflawni ar ran cyn-filwyr ac eraill yng nghymuned a theulu'r lluoedd arfog yng Nghymru.

Mae nifer o elfennau gwahanol i hynny ac rydych wedi disgrifio'r heriau sy'n ein hwynebu yn y gwasanaeth iechyd. Mae heriau sylweddol yn ein hwynebu o ran addysg hefyd, yn ogystal ag o ran sefydliadau diogel a darpariaeth yng Nghymru. Credaf fod meysydd pwysig yn hynny o beth y mae angen inni barhau i fynd i'r afael â hwy. Rwy'n hyderus ar hyn o bryd fod y strwythur sydd gennym ar waith yn ein cynorthwyo i wneud hynny. Credaf fod cyfarfod y grŵp arbenigol wedi bod yn ddefnyddiol iawn o ran yr her mewn perthynas â'r holl faterion gwahanol hynny, a byddaf yn ymateb i'r grŵp hollbleidiol a'u hadroddiad wedi i mi gael cyfle i ystyried rhai o'u hawgrymiadau ymhellach.

Diolch, ac rwy'n siŵr fod y grŵp cynghori arbenigol yn pwysleisio bod y pwysau ar y gwasanaethau statudol y cyfeirioch chi atynt yn ychwanegu costau diangen—os gallem wneud pethau ychydig yn wahanol, efallai, o ran atal ac ymyrryd yn gynnar yn y maes hwn. Mae un o'r meysydd hynny yn ymwneud â thriniaeth breswyl, ac yn benodol, seibiant ar gyfer pobl sydd â phroblemau iechyd meddwl cymhleth sydd wedi gwasanaethu yn y lluoedd arfog. Ddydd Llun, cyhoeddwyd datganiad ysgrifenedig gan eich cyd-Aelod, yr Ysgrifennydd iechyd, yn sgil cau cyfleusterau triniaeth breswyl ar gyfer cyn-filwyr yn Audley Court yn Newport, swydd Amwythig, sydd wedi derbyn nifer o atgyfeiriadau o Gymru dros y blynyddoedd. Dywedai'r datganiad:

'Yn y gorffennol, mae Llywodraeth Cymru wedi ystyried y posibilrwydd o sefydlu cyfleuster preswyl i gyn-filwyr yng Nghymru'

a'ch bod wedi comisiynu adroddiad annibynnol ac y

'daethpwyd i'r casgliad nad oedd modd dweud bod y galw a’r angen angenrheidiol yn bodoli i gynnal cyfleuster o’r fath'

a bod gwasanaethau cymunedol yn fwy addas. Mewn gwirionedd, yn 2012, argymhellodd adroddiad Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, 'Gofal Iechyd a Chymuned y Lluoedd Arfog yng Nghymru', y dylai Llywodraeth Cymru ystyried budd sefydlu math o gyfleuster preswyl yng Nghymru ar gyfer cymuned y lluoedd arfog. Roedd hyn yn dilyn cau Tŷ Gwyn yn Llandudno, a oedd yn orlawn, a Pathways, a agorwyd dros dro ger Bangor, ac a oedd yn orlawn gydag atgyfeiriadau o Gymru heb eu hariannu, yn enwedig gan y gwasanaethau heddlu. Roedd llawer o aelodau o gymuned y lluoedd arfog yng Nghymru wedi sôn am yr angen am ganolfan breswyl i gyn-filwyr fel rhywbeth y gallwch ei weld, ei gyffwrdd a'i deimlo, ond argymhellai adroddiad Kennedy, yr adroddiad y cyfeiriodd yr Ysgrifennydd ato, yn erbyn hynny, ar sail cylch gorchwyl a bennwyd gan Lywodraeth Cymru, gan ddod i'r casgliad

'nad oes tystiolaeth, na chefnogaeth gref gan y prif elusennau na chyrff eraill sy’n gweithio yn y maes, i gyfiawnhau cyfleuster preswyl sy’n cefnogi cyn-filwyr sy’n dioddef o Anhwylder Straen Wedi Trawma, cyn belled â bod capasiti digonol yn bodoli gan ddarparwyr presennol yn y GIG a’r Trydydd Sector.'

Wel, yn amlwg, nid yw'n bodoli. Mae'r dystiolaeth yno na cheir capasiti digonol, ac mewn gwirionedd, mae capasiti'r trydydd sector, yn anffodus, wedi bod yn lleihau mewn rhai ardaloedd. Felly, sut y byddwch, neu a fyddwch, yn ailystyried casgliadau adroddiad Kennedy yng nghyd-destun amgylchiadau 2018 ac yn edrych ar y galw cyffredinol a'r gofynion er mwyn ateb y galw hwnnw ymhlith cymuned y lluoedd arfog yng Nghymru?

Mae hwn yn fater a godwyd mewn sesiwn holi flaenorol gan yr Aelod dros Orllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro. Ymrwymais bryd hynny i ystyried y materion a godwyd gennych y prynhawn yma. Byddwch yn gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd wedi cyhoeddi £100,000 ychwanegol i gynyddu capasiti ein gwasanaethau iechyd meddwl yn y gymuned, ac mae hefyd wedi ymrwymo i ystyried a deall sut y mae'r gwasanaethau hynny'n cael eu defnyddio ac a oes angen inni gynyddu ein capasiti yn y gwasanaethau hynny. Ond rwy'n derbyn bod y pwynt a godwch yn un dilys a phwysig iawn ac mae'n fater y byddwn yn ei ystyried yn ofalus. Ac os credwn fod angen newid yn y ffordd a ddisgrifiwyd gennych, yna yn sicr, mae honno'n sgwrs y byddaf yn ei chael gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd, a byddaf yn dychwelyd i'r Siambr i wneud cyhoeddiadau ynglŷn â hynny.

UKIP spokesperson, Gareth Bennett.

Diolch, Lywydd. Prynhawn da, Weinidog. Roeddwn yn awyddus i ofyn ychydig gwestiynau, os caf, ynghylch eich datganiad diweddar ar ddiwygio trefniadau etholiadol llywodraeth leol yng Nghymru. Un o'ch diwygiadau arfaethedig yw ymestyn y bleidlais i bobl 16 ac 17 oed. Un o'r dadleuon a ddefnyddiwyd yn ddiweddar i gefnogi'r newid hwnnw yw egwyddor dim trethiant heb gynrychiolaeth, ond nodaf nad yw pobl 16 a 17 oed i fod i dalu'r dreth gyngor mewn gwirionedd, ac mae ffigurau CThEM ar gyfer 2014-15 yn awgrymu mai oddeutu 15 y cant yn unig o bobl 16 a 17 oed sy'n talu unrhyw dreth incwm. Felly, credaf fod ymestyn y bleidlais yn nod canmoladwy, ond tybed: a oes dadl efallai y gallem ymestyn y bleidlais i rai pobl 16 a 17 oed ond efallai y dylid ei hymestyn i'r rheini sy'n talu treth mewn gwirionedd?

Nid wyf yn hollol siŵr beth yw'r pwynt y mae'r Aelod yn ceisio'i wneud, ond gallaf ddweud wrtho fod y penderfyniad i ymestyn y bleidlais i bobl 16 a 17 oed mewn etholiadau lleol—ac rwy'n gobeithio y bydd y Cynulliad Cenedlaethol yn gwneud yr un peth maes o law—yn ymwneud ag ymestyn a dyfnhau'r etholfraint er mwyn galluogi pobl yn ein cymunedau drwyddi draw i chwarae rhan weithredol yn gwneud penderfyniadau ynglŷn â dyfodol y cymunedau hynny. Yn sicr, barn y Llywodraeth hon, a'r rhan fwyaf o'r pleidiau yn y Siambr hon, rwy'n credu, yw y dylai pobl 16 a 17 oed yn bendant allu cymryd rhan mewn dadleuon a thrafodaethau gwleidyddol, ac y dylent allu pleidleisio a chymryd rhan yn y penderfyniadau a fydd yn effeithio ar eu bywydau a bywydau eu ffrindiau, cymdogion a theuluoedd. Credaf ein bod ar ganol proses o adnewyddu a newid ar hyn o bryd. Edrychaf ymlaen at ymestyn yr etholfraint er mwyn ein galluogi i gynnal etholiadau lleol ar yr etholfraint newydd, a fydd hefyd, wrth gwrs, yn ceisio sicrhau y bydd yr holl wladolion tramor sy'n byw yn ein cymunedau hefyd yn cael pleidleisio.

Ydw, rwy'n ymwybodol o'r cynigion hynny hefyd. Os caf gyfyngu'r cwestiynau hyn i fater y bobl 16 a 17 oed am y tro, pwynt arall cysylltiedig, efallai, yw ein bod yn y Cynulliad wedi cyflwyno deddfwriaeth yn ddiweddar a oedd i bob pwrpas yn gwahardd pobl 16 ac 17 oed rhag defnyddio gwelyau haul neu dyllu eu tafodau. Roeddem ni yn UKIP yn cefnogi'r deddfau Llywodraeth hynny. Os ydych bellach yn dweud y dylai fod gan bobl 16 a 17 oed hawl awtomatig i bleidleisio, fel eu bod yn gallu arfer crebwyll gwleidyddol, ond ar yr un pryd, nad ydynt yn gallu arfer crebwyll mewn perthynas â materion fel defnyddio gwelyau haul neu dyllu eu tafodau, onid yw hynny'n creu anghysondeb? A allwch weld sut y gallai'r etholwyr feddwl bod agweddau Llywodraeth Cymru yn anghyson, gan ei bod yn ymddangos bod y ddwy agwedd yn groes i'w gilydd?

Credaf fod y rhan fwyaf o bobl yn ymwybodol y gallai cyrraedd llawn oed ar gyfer gwahanol fathau o weithgarwch cymdeithasol, beth bynnag y bo, ddigwydd ar oedran ychydig yn wahanol ar gyfer gwahanol faterion, ac rydym yn ymwybodol o hynny. Efallai y bydd unigolyn 16 oed yn gallu pleidleisio ond ni fydd yn gallu gyrru. Rydym yn ymwybodol o'r materion hyn.

Yr hyn rwy'n gobeithio ei wneud yw gwneud rhywbeth ychydig yn wahanol, sef buddsoddi mewn cymunedau mwy cydlynus, lle mae pobl yn teimlo eu bod wedi eu hetholfreinio a'u bod yn gallu chwarae rhan lawn drwy sicrhau bod pobl nid yn unig yn cael yr hawl i bleidleisio a'r gallu i fwrw'r bleidlais honno, ond hefyd, wrth gwrs, eu bod yn cael y wybodaeth a'r gallu i allu cymryd rhan mewn sgyrsiau gwleidyddol a dadleuon gwleidyddol ynghylch dyfodol y cymunedau hynny. Rwy'n gobeithio y gallwn fynd ymhellach a sicrhau wedyn ein bod yn ymestyn y gallu i bleidleisio mewn pob math o ffyrdd gwahanol, o bleidleisio electronig i bleidleisio ar wahanol ddyddiau, a sicrhau bod pobl, waeth pwy ydynt yn ein cymunedau yng Nghymru, yn gallu chwarae rhan lawn yn y broses o benderfynu ar ddyfodol y cymunedau hynny.

Ie, fe nodoch y pwynt pwysig fod angen y wybodaeth ar bobl. Os ydych am roi'r cyfrifoldeb o bleidleisio iddynt, mae angen y wybodaeth arnynt, a chredaf fod hwnnw'n bwynt hollbwysig. Nawr, fe ddywedoch chi yn eich datganiad:

'Mewn ysgolion, bydd y thema dinasyddiaeth weithgar mewn addysg bersonol a chymdeithasol yn rhoi dealltwriaeth i bobl ifanc o wleidyddiaeth a'r hawl i bleidleisio.'

Dyna ddiwedd eich dyfyniad. Nawr, yn ddiweddar, mae ymgyrchwyr ifanc—sy'n cefnogi'r hyn rydych yn ei wneud ac sy'n awyddus i'r bleidlais gael ei hymestyn i bobl 16 a 17 oed—wedi dweud bod llawer ohonynt yn teimlo nad yw'r hyn sydd ganddynt mewn ysgolion ar hyn o bryd o ran y thema dinasyddiaeth weithgar, y cyfeirioch chi ati, yn ddigonol mewn gwirionedd ar gyfer rhoi'r wybodaeth wleidyddol honno iddynt. Felly, tybed a oeddech yn gobeithio newid yr elfen honno o'r cwricwlwm cenedlaethol yng Nghymru, gan weithio gyda'r Gweinidog addysg, neu a yw eich datganiad yn nodi eich bod yn credu bod y system addysg yn darparu'r wybodaeth honno i bobl 16 a 17 oed ar hyn o bryd?

Bydd yr Aelod yn ymwybodol ein bod yn adnewyddu'r cwricwlwm yn ei gyfanrwydd ar hyn o bryd. A gaf fi ddweud hyn? Cofiaf i'r Aelod roi cyfweliad i'r cyfryngau yn ystod yr ymgyrch etholiadol lle y dywedodd nad oedd byth yn canfasio, byth yn curo ar ddrysau pobl, gan ei fod yn ystyried hynny'n ymyrraeth ofnadwy ar eu bywydau. Hoffwn awgrymu bod yr Aelod yn curo ar rai drysau ac yn siarad â phobl y mae'n gobeithio eu cynrychioli. Pe bai'n gwneud hynny, byddai'n gweld rhai pobl 16 a 17 oed brwdfrydig iawn—pobl ifanc sy'n awyddus i chwarae rhan yn y broses o lunio dyfodol eu cymunedau, pobl ifanc â'r wybodaeth a'r weledigaeth ar gyfer yr hyn y maent yn dymuno'i weld yn y dyfodol. Felly, nid wyf o'r un farn ag ef, ond rwy'n derbyn bod angen inni sicrhau, drwy adnewyddu'r cwricwlwm, fod y cwricwlwm yn cynnwys y materion hyn yn llawn. Ond efallai bod gennyf lawer mwy o ffydd mewn pobl 16 ac 17 oed na'r Aelod o UKIP.

Mae ein pecyn cymorth i'r lluoedd arfog yn dangos ein hymrwymiad i gefnogi cyn-filwyr yng Nghymru.

A gaf fi ddiolch ichi, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich cefnogaeth i'n cyn-filwyr ledled y wlad? Gwn fod eich diweddariad i'r grŵp trawsbleidiol yn ddiweddar wedi cael ei groesawu gan yr holl aelodau. Yn dilyn eich anerchiad i'r cyfarfod, aeth y cyfarfod yn ei flaen, yn amlwg, ac un o'r materion ar feddyliau pobl o amgylch y bwrdd oedd yr angen i nodi mwy o gyn-filwyr ledled Cymru fel y gallwn fod yn fwy rhagweithiol wrth gynnig y cymorth y gallent fod ei angen. Nawr, un ffordd o gyflawni hyn, wrth gwrs, yw defnyddio cerdyn adnabod i gyn-filwyr, rhywbeth a ystyriwyd gan y grŵp trawsbleidiol a fy mhlaid innau ac eraill yn y Siambr hon ar sawl achlysur yn y gorffennol. Er fy mod yn deall y byddwch yn ymateb i'r argymhelliad hwn maes o law, tybed a allech ddweud wrthym beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei feddwl ynglŷn â hyn ar hyn o bryd, gan y credaf ei fod yn rhywbeth y mae angen inni fynd i'r afael ag ef yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach.

Rwy'n cytuno â'r pwynt a wnewch ynglŷn â chydnabod a deall natur y gymuned, ble mae'r gymuned honno'n byw a sut y mae'n byw, a natur y gymuned honno. Credaf fod angen inni ddeall hynny'n well, ac rwy'n derbyn y pwynt hwnnw'n gyfan gwbl. Rwy'n gyndyn o roi ateb terfynol i'r cwestiwn hwnnw. Byddaf yn darparu ymateb mwy cyfannol i'r adroddiad cyfan pan gaf gyfle i wneud hynny. Ond gadewch i mi ddweud hyn: un o fy mlaenoriaethau yw sicrhau ein bod yn gallu darparu adnoddau lle mae angen yr adnoddau hynny, lle rydym yn darparu gwasanaethau i'r bobl hynny. Mae deall ble mae'r bobl hynny a beth yw eu hanghenion yn hanfodol i'r ymagwedd honno. Felly, credaf fod angen inni ddeall nodweddion a natur y teulu a'r gymuned yn well. Credaf fod angen inni wella ein dealltwriaeth o'r materion hynny. Rwy'n ystyried sut i wneud hynny ar hyn o bryd. Credaf fod y buddsoddiad mewn swyddogion cyswllt ar gyfer awdurdodau lleol, er enghraifft, wedi gwneud gwahaniaeth enfawr i'n dealltwriaeth o'r gymuned a'i hanghenion. Felly, credaf fod mwy nag un ffordd o ateb y cwestiwn penodol hwnnw, ac yn sicr, rwy'n ceisio sicrhau y bydd modd inni ymateb yn llawn maes o law.

A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn croesawu cyfraniad gwirfoddolwyr yn y broses o gefnogi cyn-filwyr? Yn amlwg, mae gwirfoddolwyr gan y Lleng Brydeinig Frenhinol, ac rwy'n falch iawn o fod yn aelod o gangen y Barri o'r lleng Brydeinig, sy'n gwneud cymaint o waith, nid yn unig o ran codi arian drwy apêl y pabi, ond hefyd drwy fentrau lleol fel Woody's Lodge—a gwn fod David Melding wedi sôn am hyn—a lansiwyd gan Carl Sargeant yn y Senedd y llynedd. Er eu bod wedi'u lleoli ym Mro Morgannwg, maent bellach wedi sicrhau cyllid i ymestyn ledled Cymru gyfan. Ond mae'n fenter gwbl wirfoddol, sy'n cael ei chynnal a'i harwain gan gyn-filwyr eu hunain ac sydd nid yn unig yn darparu cefnogaeth gyfeirio, ond hefyd y gefnogaeth y gallant ei rhoi i'w gilydd o ran pwysigrwydd y ddealltwriaeth gymdeithasol o ran beth y profiadau y mae pobl wedi'u cael.

A gaf fi ddweud fy mod yn cytuno'n llwyr gyda'r Aelod dros Fro Morgannwg ar y pwyntiau a wnaeth? Mewn sawl ffordd, mae hi wedi adleisio'r pwynt a wnaed gan yr Aelod dros Orllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro yn ei chwestiwn cyntaf y prynhawn yma ynghylch pwysigrwydd gwirfoddolwyr, a'r rôl y maent yn ei chwarae yn ein cymunedau a'n cymdeithas yn darparu gwasanaethau mewn amgylchiadau cyfannol, sy'n eu galluogi i ddarparu'r gwasanaethau sydd eu hangen ar bobl sy'n wynebu anawsterau o'r fath. Rwy'n falch iawn fod Woody's Lodge wedi gallu sicrhau'r cyllid i agor yng ngogledd Cymru, yn 2020 rwy'n credu, ac yna yng ngorllewin Cymru hefyd. Credaf ei bod yn enghraifft wych o sut y gall gwirfoddolwyr lleol ddod at ei gilydd, darparu gwasanaeth—gwasanaeth gwych—i bobl pan fyddant ei angen, a defnyddio'r wybodaeth honno wedyn, defnyddio'r profiad hwnnw, defnyddio'r sgiliau hynny a defnyddio'r ymrwymiad hwnnw i ehangu'r gwasanaeth er mwyn darparu rhywbeth y byddai'n amhosibl i ni ei wneud fel Llywodraeth.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae Jane Hutt wedi tynnu sylw at gymorth gan wirfoddolwyr, ond mae llawer o sefydliadau, bach a mawr, ac elusennau, yn helpu i gefnogi cyn-filwyr. Cafwyd enghraifft o ble y maent weithiau'n methu a rhywun yn cwympo drwy'r rhwyd pan gawsom gyn-filwr ym Maesteg a fu'n byw mewn car am saith mis. Bu'n anlwcus iawn wedi iddo adael y lluoedd; nid oedd yn gymwys yn awtomatig am gymorth tai. Ond mae hynny'n enghraifft o sut y cafodd y gwirfoddolwyr afael arno wedyn. Ond mae'r grwpiau bychain hyn a'r grwpiau mwy o faint yn mynd yn groes i'w gilydd weithiau. A oes modd i Lywodraeth Cymru ddod â'r sefydliadau hyn ynghyd i weld sut y gellir rhoi dull gweithredu cydgysylltiedig ar waith i gefnogi cyn-filwyr yn eu cymunedau?

Rwy'n gobeithio. Un o'r rhesymau pam rydym wedi penodi swyddogion cyswllt y lluoedd arfog mewn gwahanol awdurdodau lleol yw er mwyn ein galluogi i gydgysylltu'r math hwnnw o waith i sicrhau bod y gwaith a wneir gan wirfoddolwyr yn y trydydd sector yn ategu ac yn gysylltiedig â'r gwaith a wneir gan wasanaethau statudol. Drwy weithio gyda'n gilydd, credaf y gallwn ddarparu gwasanaeth cyfannol i bobl sydd angen y gwasanaeth hwnnw, a thrwy weithio gyda'n gilydd, credaf y gallwn gyflawni llawer mwy nag a gyflawnwn drwy weithio ar wahân. Felly, cytunaf â chi o ran y pwynt a wnewch, a thrwy gael swyddogion cyswllt lleol ar waith mewn gwahanol rannau o Gymru, rwy'n gobeithio y gallwn gael y wybodaeth leol honno a seilio gwasanaethau ar anghenion lleol.

Mae gwasanaethau awdurdodau lleol yn chwarae rhan hollbwysig ym mywydau pob dinesydd yng Nghymru. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i warchod cyllid ar gyfer ein hawdurdodau lleol fel y gall y gwasanaethau hanfodol hynny, y rhai statudol a'r rhai anstatudol, barhau i gael eu darparu. Fodd bynnag, mater i'w benderfynu'n lleol yw'r modd y darperir gwasanaethau'n lleol.

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Gwyddom fod polisïau cyni Llywodraeth y DU yn rhoi cryn bwysau ar ein hawdurdodau lleol, ac yn amlwg, rhaid iddynt gyflawni'r hyn y byddai llawer yn ei ddweud yw eu prif gyfrifoldebau statudol o ran addysg a gwasanaethau cymdeithasol, er enghraifft. Ond mae gwasanaethau hamdden, llyfrgelloedd, amgueddfeydd, gwasanaethau ieuenctid a llawer o wasanaethau eraill hefyd yn bwysig ac yn arwyddocaol iawn, ac yn wir, mae angen ystyried pob un ohonynt gyda'i gilydd mewn perthynas ag ansawdd bywyd pobl leol.

Gwyddom fod gwahanol ddulliau o ddarparu wedi cael eu rhoi ar waith gan awdurdodau lleol yng Nghymru a bod llawer ohonynt yn eithaf llwyddiannus. Ysgrifennydd y Cabinet, i ba raddau y mae gan Lywodraeth Cymru drosolwg o'r ffyrdd newydd hyn o ddarparu, sydd weithiau'n well, a pha gyngor, cefnogaeth a rhannu arferion gorau sy'n digwydd drwy Lywodraeth Cymru o ran ategu gweithgarwch Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Hefyd, pa bwerau newydd, a'r pŵer cymhwysedd cyffredinol yn benodol efallai, a allai gynorthwyo'r awdurdodau lleol i sicrhau gwell darpariaeth yn y dyfodol?

Cytunaf yn llwyr gyda'r pwyntiau a wnaeth yr Aelod dros Ddwyrain Casnewydd. Credaf ei fod yn deall yn iawn, wrth ddarparu model gwahanol ar gyfer llywodraeth leol, fod angen inni wneud hynny mewn ffordd gyfannol, gan ddarparu pwerau i lywodraeth leol weithredu mewn ffordd sy'n eu galluogi i fabwysiadu ymagwedd gyfannol yn eu cymunedau, i siapio eu cymunedau, a chreu lleoedd gwych i fyw a gweithio sy'n wych ar gyfer teuluoedd, ymdeimlad o le ac ymdeimlad o gymuned.

Rydym yn awyddus i awdurdodau lleol allu siapio cymunedau yn y dyfodol, gan greu mannau lle y gall pobl fyw a ffynnu yn ogystal â chreu gwasanaethau i bobl. Dyna'r math o weledigaeth sydd gennyf, ac mae'n ymwneud â chwestiynau cynharach gan lefarydd Plaid Cymru nid yn unig am siâp a strwythurau llywodraeth leol yn y dyfodol, ond hefyd y pwerau a'r cyfrifoldebau ar gyfer llywodraeth leol. Rwyf wedi ceisio bod yn glir iawn yn y pwyntiau a wneuthum yn y rôl hon: fy mod yn gweld dyfodol gwych i lywodraeth leol fel galluogwr gwasanaethau cymunedol yn ogystal â darparwr gwasanaethau cymunedol, ac rwyf am weld llywodraeth leol yn cryfhau yn y dyfodol, gyda mwy o allu i ddarparu nid yn unig gwasanaethau statudol ond ffordd wych o fyw i bobl, ble bynnag y maent yng Nghymru.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae Cyngor Dinas Casnewydd wedi cymeradwyo cyllideb a fydd yn arwain at doriadau i wasanaethau a fydd yn effeithio'n sylweddol ar rai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn yr ardal. Maent yn cynnwys pobl â phroblemau iechyd meddwl sy'n agored i niwed, pobl ag anableddau dysgu a phlant ag anghenion dysgu ychwanegol. Beth y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ei wneud i fynd i'r afael â dicter a siomedigaeth pobl Casnewydd, sy'n wynebu'r toriadau hyn i wasanaethau hanfodol? Mae'n Ddydd Gŵyl Dewi yfory; buaswn yn ddiolchgar pe gallech roi ateb yn ysbryd Dydd Gŵyl Dewi, yn hytrach na beio Llundain, a rhoi ateb Cymreig i hyn.

Rwy'n falch fod y Blaid Geidwadol bellach yn teimlo'r angen i roi cyngor i mi ar fy atebion yn ogystal â chraffu ar fy mherfformiad yn y swydd. A gaf fi ddweud hyn: prin y mae'n gweddu i unrhyw Aelod Ceidwadol ddod yma i drafod y problemau sy'n wynebu rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymunedau o ganlyniad uniongyrchol i bolisïau y maent hwy eu hunain yn eu cefnogi.

Mae'r tasglu yn gweithredu dull cydgysylltiedig o gyflawni datblygu economaidd ar draws y Cymoedd, yn enwedig drwy hybiau strategol a chefnogi entrepreneuriaeth. Bydd hefyd yn sicrhau bod pobl yn y Cymoedd yn elwa ar ddatblygu economaidd ledled de-ddwyrain Cymru drwy weithio gyda'r bargeinion dinesig a sicrhau bod cymaint o gyfleoedd â phosibl yn deillio o brosiectau seilwaith mawr.

Pa mor effeithiol, yn ei farn ef, yw'r gwaith rhwng y bargeinion dinesig a thasglu'r Cymoedd, yn enwedig bwrdd y fargen ddinesig a bwrdd tasglu'r Cymoedd, a pha welliannau y byddai'n eu cyflwyno er mwyn gwella'r cydweithio hwnnw?

Diolch i fy nghyfaill o Gaerffili am y cwestiwn anodd hwnnw. A gaf fi ddweud bod tasglu'r Cymoedd yn bodoli er mwyn siapio polisïau ac ymagwedd Llywodraeth Cymru? Nid yw'n bodoli fel endid annibynnol ar wahân i'r Llywodraeth, ac fel y cyfryw, mae'n ceisio gweithio'n agos gyda'r ddwy fargen ddinesig yn ne Cymru, yn y brifddinas-ranbarth ac yn Abertawe, ac mae'n ceisio sicrhau ein bod yn lleihau cymhlethdod. Un o'r heriau y credaf fod yn rhaid inni ei hwynebu yw sicrhau gwell cydlyniant wrth ddatblygu polisi a chyflwyno polisi, gan sicrhau ein bod yn lleihau cymhlethdod ac yn cynyddu symlrwydd o ran sut rydym yn gweithio gyda'n gilydd. Ar hyn o bryd, rwy'n hyderus fod y strwythurau sydd ar waith gennym i sicrhau ein bod yn gallu gweithio'n effeithiol gyda'n gilydd ac i sicrhau bod effaith y naill a'r llall gymaint ag y gall fod heb inni syrthio i'r trap o ddyblygu ein huchelgeisiau, ein gweledigaeth a'n polisïau. Ond credaf fod angen inni sicrhau bod gennym fwy o symlrwydd yn y dyfodol.

Ysgrifennydd y Cabinet, ers 2012, mae Llywodraeth Cymru wedi gwario £94 miliwn ar ardal fenter Glyn Ebwy er mwyn creu 175 yn unig o swyddi amser llawn. Sut y bydd tasglu'r Cymoedd yn cefnogi a gwella perfformiad ardal fenter Glyn Ebwy, os gwelwch yn dda?

Lywydd, rydych yn ymwybodol mai fi yw'r Aelod dros Flaenau Gwent a bod gennyf ddiddordeb uniongyrchol yn y mater hwn. Hoffwn ddweud wrth yr Aelod fod llawer iawn o waith yn mynd rhagddo ym Mlaenau Gwent rhwng Llywodraeth Cymru a'r awdurdod lleol yno, a gwaith gyda'r ardal fenter a bwrdd yr ardal fenter ac eraill sydd â diddordeb mewn buddsoddi yn economi Blaenau'r Cymoedd. Rydym ein dau wedi cynrychioli'r ardal am yr un cyfnod o amser—fi a'r Aelod Ceidwadol—ac nid wyf wedi'i weld yn unrhyw un o'r cyfarfodydd hynny neu'n cymryd rhan yn unrhyw un o'r gweithgareddau hynny. Pe bai ganddo fwy o ddiddordeb yn ei ranbarth cyfan, efallai y byddai'n gallu ateb y cwestiwn ei hun.

Ysgrifennydd y Cabinet, credaf fod y rhan fwyaf ohonom ni, Aelodau Cynulliad y Cymoedd, yn gefnogol iawn i'r hyb strategol—roeddwn yn ceisio cofio'r geiriau—yn y cynllun. Credaf fod nodi cyfleoedd i fuddsoddi yn yr amodau cymdeithasol ac economaidd mewn cymunedau fel Cwm Rhymni uchaf ac yn eich etholaeth eich hun ym Mlaenau Gwent yn ystyriaeth bwysig ar gyfer partneriaid o'r sector cyhoeddus ar fwrdd y dinas-ranbarth. Rwyf wedi dweud o'r blaen na ddylai unrhyw un wrthwynebu ein buddsoddiad rhanbarthol mewn prosiectau yng Nghasnewydd ac yng Nghaerdydd a rhai o'r cytrefi mawr, ond rwy'n siŵr y byddech yn cytuno â mi y bydd y llwyddiant gwirioneddol yn dod pan fyddwn yn gweld twf gwirioneddol a chynaliadwy a llwyddiant mewn lleoedd fel Cwm Rhymni uchaf.

A gaf fi ddweud, Lywydd, fy mod yn cytuno'n llwyr gyda'r Aelod dros Ferthyr Tudful? Gwn pa mor weithgar y mae hi wedi bod—Merthyr Tudful a Rhymni, dylwn ddweud, wrth gwrs, neu fe fyddaf mewn trafferth ofnadwy. Gwn pa mor weithgar y mae hi wedi bod yn hyrwyddo'r ardal honno, ac rwy'n ymwybodol o'r gwaith y mae wedi'i wneud i sicrhau bod hyn ar agenda tasglu'r Cymoedd a Llywodraeth Cymru yn ehangach.

Gŵyr yr Aelod y byddwn yn cynnal seminar fis nesaf ar sut yr awn ati i sicrhau cymaint o fanteision â phosibl o brosiect deuoli'r A465 i wneud yn siŵr ein bod yn gallu creu'r effaith fwyaf sy'n bosibl ar draws Blaenau'r Cymoedd o Fryn-mawr draw i Hirwaun, er mwyn sicrhau nad gwario'r arian ar ddeuoli ffordd Blaenau'r Cymoedd yn unig a wnawn, ond ein bod yn ei fuddsoddi mewn datblygu economaidd mewn gwirionedd. Credaf ei bod yn bwysig ein bod yn manteisio i'r eithaf ar y gwaith a wneir yn yr hybiau strategol ym Merthyr Tudful a Glyn Ebwy er mwyn sicrhau ein bod yn gallu creu rhanbarth economaidd newydd, os mynnwch, ar draws Blaenau'r Cymoedd i gyd, a bod hynny'n rhywbeth y mae'r Llywodraeth hon yn gweithio arno gyda llywodraeth leol, busnesau ac eraill i'w gefnogi a'i gynnal.

Lywydd, mae'r cynllun treialu hwn wedi dod i ben bellach. Gwnaeth achos cryf dros ddiffoddwyr tân yn cyd-ymateb i argyfyngau meddygol, gan achub bywydau ac arbed arian. Mae gwneud hynny'n rhywbeth parhaol yn dibynnu bellach ar gytundeb cyflog newydd i ddiffoddwyr tân, ac rwy'n gobeithio y gall y ddwy ochr ddod i gytundeb ar hyn.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae pob un ohonom yn ddiolchgar i ddiffoddwyr tân ledled y wlad am y gwaith y maent yn ei wneud yn ein cadw'n ddiogel. Rwy'n ymwybodol fod y cyd-gyngor cenedlaethol wedi cyflwyno argymhellion ar gyfer newid a all effeithio ar y gwaith y mae diffoddwyr tân yn ei wneud yn ein cymunedau. A allwch roi syniad i ni sut rydych yn bwriadu ymateb i'r cynigion hyn? Rwyf hefyd yn ymwybodol fod Llywodraeth yr Alban wedi gwneud cynnig cyflog i wasanaeth tân yr Alban sydd, yn ôl pob golwg, y tu allan i'r strwythur negodi presennol. A allwch roi syniad i ni a ydych yn bwriadu gwneud yr un peth?

Cyfarfûm â'r cyd-gyngor cenedlaethol ac Undeb y Brigadau Tân ac ochr y cyflogwyr ar 30 Ionawr er mwyn trafod papur a gyflwynwyd i mi a Gweinidogion eraill y DU gan y cyd-gyngor cenedlaethol ar ffyrdd gwahanol y gall ein gwasanaeth tân ddatblygu er mwyn darparu gwasanaethau gwell ar gyfer y gymuned. Mae gennym eisoes nifer o wasanaethau ychwanegol sy'n cael eu darparu gan y gwasanaeth tân ledled gwahanol rannau o Gymru. Fy nod yw sicrhau ein bod yn gallu parhau â'r sgwrs hon gyda'r gwasanaeth tân, Undeb y Brigadau Tân a'r cyd-gyngor cenedlaethol er mwyn dod i gytundeb.

Rwyf hefyd yn ymwybodol o'r pwynt a wna'r Aelod am y sefyllfa yn yr Alban. Dywedais yn glir iawn wrth y cyd-gyngor cenedlaethol nad wyf o reidrwydd yn ystyried ei fod, fel y mae wedi'i strwythuro ar hyn o bryd, yn addas at y diben ar gyfer y dyfodol. Yn sicr, rwyf am sicrhau bod gan y Llywodraethau cenedlaethol yng Nghymru a'r Alban fwy o allu i ddylanwadu ar yr hyn sy'n digwydd yno, gan gydnabod nad ni yw'r cyflogwyr yn yr achos hwn, ac mae'n rhaid cael fforwm ar gyfer cydfargeinio cenedlaethol. Nid ydym yn anghytuno â'r egwyddor honno, ond credaf fod arnom angen sgwrs fwy cyfoethog gyda ac ynglŷn â'r gwasanaethau tân ar gyfer y dyfodol.

Hoffwn ddweud hefyd, Lywydd, fy mod yn ystyried diwygio'r awdurdodau tân ac achub yng Nghymru ar hyn o bryd, a byddaf yn gwneud datganiad pellach ar y mater hwn i'r Cynulliad Cenedlaethol maes o law.

Byddai unrhyw ddeddfwriaeth ar gyfer ad-drefnu yn cynnwys darpariaeth sy'n pennu y byddai'r holl rwymedigaethau, gan gynnwys rhwymedigaethau troseddol, yn trosglwyddo o'r awdurdod blaenorol i'r awdurdod newydd ar y diwrnod y byddai'r ad-drefnu'n dod i rym.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae dyfarniad y Llys Apêl yn achos Cyngor Sir Powys v. Price a Hardwick yn gwrthdroi penderfyniad gan yr Uchel Lys a allai greu goblygiadau eang i awdurdodau lleol o ran eu rhwymedigaethau o dan y drefn tir halogedig. Mae Deddf Diogelu'r Amgylchedd 1990 yn nodi mai'r llygrwr gwreiddiol sydd â chyfrifoldeb sylfaenol am adfer tir halogedig, hyd yn oed os nad oes ganddynt fuddiant yn y tir dan sylw mwyach. Fodd bynnag, mae'r Llys Apêl wedi mabwysiadu safbwynt gwahanol, gan wrthdroi penderfyniad gwreiddiol yr Uchel Lys, ac mae'n dweud nad yw Powys yn atebol am lygredd a achoswyd gan weithrediadau tirlenwi eu rhagflaenydd, gan olygu y gall tirfeddianwyr presennol fod yn gyfrifol am adfer, hyd yn oed os nad oedd ganddynt unrhyw beth i'w wneud â'r llygru gwreiddiol. Byddwch yn deall bod hyn yn peri cryn bryder i rai tirfeddianwyr ym Mhowys, felly buaswn yn ddiolchgar pe gallech nodi beth yw goblygiadau'r dyfarniad hwn gan y Llys Apêl i awdurdodau lleol a chadarnhau a fyddwch yn gweithio gyda'ch cyd-Aelodau i ddatrys yr hyn sydd, yn ôl pob golwg, yn fwlch yn y gyfraith.

Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. A gaf fi ddweud wrtho ei fod yn amlwg yn fater y bydd angen i mi ei ystyried yn fwy manwl na rhoi ateb llawn y prynhawn yma? [Chwerthin.]

Byddaf yn ysgrifennu atoch.

Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n cydymdeimlo â hynny.

A gaf fi ddweud, Lywydd, y byddaf yn gwneud datganiad ysgrifenedig ar y mater, gan ei fod yn amlwg o ddiddordeb i'r Siambr ac mae'n amlwg yn fater pwysig y mae angen inni fynd i'r afael ag ef?

Mae strwythur presennol yr awdurdodau tân ac achub yn dyddio o ganol y 1990au. Mae angen ei ddiwygio er mwyn sicrhau bod awdurdodau tân ac achub yn gwbl atebol am gyflawniad a gwariant. Ni fydd hyn o reidrwydd yn golygu newidiadau i nifer neu ardaloedd gweithredu'r awdurdodau tân ac achub.

Mae strwythur y prif awdurdodau lleol wedi cael ei drafod yn rheolaidd—cyhyd ag y gallaf gofio—gan gynnwys heddiw, ond ymddengys nad yw strwythur y gwasanaethau tân ac achub wedi cael ei ystyried. Mae llawer yn credu bod strwythur Gwasanaeth Tân ac Achub Canolbarth a Gorllewin Cymru wedi cael ei greu am resymau gwleidyddol. Nid wyf yn gweld y budd cymunedol yn y gallu i ddarparu cymorth brys rhwng Machynlleth a Margam neu'r Trallwng a Phen Pyrod. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ystyried adolygu strwythur y gwasanaethau tân ac achub yng Nghymru? Os mai tri gwasanaeth yn unig a fydd gennym, rwy'n siŵr y byddai rhannau o ogledd Powys yn perthyn yn well i ogledd Cymru nag i Gastell-nedd Port Talbot ac Abertawe.

Lywydd, rwy'n falch o glywed yr Aelod dros Ddwyrain Abertawe yn dadlau dros newidiadau i strwythur a threfniadaeth cyrff llywodraeth leol yng Nghymru. Rwy'n falch iawn ei fod wedi ymuno â ni yn y consensws hwnnw. A gaf fi ddweud wrtho nad wyf, ar hyn o bryd, yn bwriadu gwneud unrhyw ddatganiad ar y mater hwn, ac eithrio dweud fy mod wedi ysgrifennu at gadeiryddion y tri awdurdod tân ac achub yng Nghymru yn amlinellu'r hyn rwy'n ei gredu sy'n achos dros newid? Rwy'n fwy na pharod, Lywydd, i roi'r llythyr hwnnw yn y llyfrgell i'r holl Aelodau ei weld, yr ohebiaeth honno, ac rwyf wedi gofyn i gadeiryddion yr awdurdodau tân ac achub ymateb i hynny pan fyddant yn gallu gwneud hynny. Fy mwriad, Lywydd, mewn perthynas â'r holl faterion hyn, yw bwrw ymlaen gyda chymaint o gonsensws â phosibl. Felly, ar hyn o bryd, nid wyf yn bwriadu gwneud argymhellion penodol ar gyfer diwygio'r awdurdodau tân ac achub—dim ond dweud fy mod yn credu bod angen eu diwygio, ac nad yw'r status quo yn gynaliadwy.

Thank you, Cabinet Secretary. 

The next item is questions to the Leader of the House and Chief Whip, Julie James. And the first question is from Suzy Davies.

Mae Llywodraeth Cymru wedi dweud yn gyson wrth Lywodraeth y DU y dylai un o'r meini prawf sylfaenol sy'n gyrru'r broses o drosglwyddo i radio digidol nodi na ddylai'r argaeledd fod yn llai yng Nghymru nag yng ngweddill y DU. Ni fyddem o blaid trosglwyddo i radio digidol hyd nes y ceir sicrwydd fod argaeledd darlledu sain digidol yn 97 y cant o leiaf ledled Cymru.

Diolch am eich ateb. Mae Llywodraeth y DU wedi dweud, wrth gwrs, pryd y byddant yn ystyried trosglwyddo i ddigidol, neu ddyddiad ar gyfer hynny beth bynnag, pan fydd 50 y cant o'r holl wrando a wneir ar radio yn digwydd drwy blatfformau digidol, pan fydd argaeledd darlledu sain digidol (DAB) cenedlaethol yn debyg i argaeledd FM, a phan fydd argaeledd DAB lleol yn cyrraedd 90 y cant. Felly, roedd gennyf ddiddordeb yn y ffigur o 97 y cant a grybwyllwyd gennych. Mae'r ffigurau hynny wedi'u cyrraedd fwy neu lai yn Lloegr, ac yn sicr fel cyfartaledd yn y DU, felly pa seilwaith ychwanegol sydd ei angen arnom yn eich tyb chi, er mwyn sicrhau bod Cymru yn dal i fyny'n gyflym?

Wel, y broblem fawr bob amser yng Nghymru yw'r anawsterau o ran lleoliad y boblogaeth, ac mae hon yn broblem ar gyfer yr holl fathau hyn o wasanaethau, a dyna pam rydym yn dadlau'n barhaus â Llywodraeth y DU ynglŷn â beth ddylai'r argaeledd cyfrannol fod. A'r rheswm am hynny, fel rwyf wedi'i fynegi yn y Siambr hon sawl tro rwy'n siŵr, yw bod pawb yng Nghymru ar wasgar ym mhob twll a chornel o Gymru. Felly, rydym yn methu rhannau eithaf mawr o'r boblogaeth, o ran canran, os ydym yn canolbwyntio ar yr ardaloedd â phoblogaeth fawr. Felly, rydym yn cael y sgwrs gyson honno gyda hwy, a'r drafferth yw—mae'r un peth yn wir mewn perthynas â signal ffonau symudol, i raddau helaeth—mae arnom angen llawer mwy o fastiau yng Nghymru i ddarparu'r gwasanaeth. Felly, yr hyn rydym wedi ceisio'i wneud yw sicrhau bod y DU yn deall bod gan Gymru broblem benodol a bod arnom angen ateb penodol ar ei chyfer. Nid drwy'r seilwaith band eang y mae gwneud hynny, ond drwy'r seilwaith darlledu. Fodd bynnag, gallwch wrando ar radio digidol ar y rhyngrwyd os dymunwch, wrth gwrs, ac felly bydd y broses o gyflwyno gwasanaethau digidol o ran band eang yn gymorth, ond serch hynny rydym yn mynnu y dylai'r argaeledd fod yn ddigon da i gynnwys Cymru gyfan yn ddaearyddol yn ogystal â'i phoblogaeth.

May I assure the Cabinet Secretary that I'm not going to turn the internet on first thing in the morning? I want to listen to the radio in the morning in Aberystwyth, and it's not just smaller communities that are missing out on digital radio. There is a digital service in Aberystwyth, but there is no Radio Cymru or Radio Wales available, so we must ensure that our national broadcasters are available in all parts of Wales before we allow any switch-off of the FM signal. I speak as someone who has turned to digital for over 15 years. I'm a big fan of digital radio, but it causes me great concern that I can't listen to Radio Cymru and someone like Rhys Mwyn during the evenings in Aberystwyth.

Ie, rwy'n cydymdeimlo'n llwyr â hynny. Mae swyddogion Llywodraeth Cymru wedi parhau i godi'r mater hwn mewn cyfarfodydd gyda Llywodraeth y DU, y BBC, Ofcom, UK Digital Radio, ac rydym yn parhau i wneud hynny. Yn ogystal, mae ein safbwynt mewn perthynas â DAB wedi'i gynnwys yn ymatebion Llywodraeth Cymru i wahanol ymgynghoriadau darlledu, gan gynnwys ein hymateb diweddar i'r ymgynghoriad ar gynllun blynyddol Ofcom ar gyfer 2018-19. Fis Hydref diwethaf, cynhaliwyd sesiwn friffio gan UK Digital Radio yng Nghaerdydd gyda nifer o randdeiliaid i drafod datblygiadau diweddar mewn perthynas â radio digidol. Yn ystod y digwyddiad hwnnw, pwysleisiodd nifer o sefydliadau unwaith eto, gan gynnwys Llywodraeth Cymru, fod llawer i'w wneud o hyd, er gwaethaf gwelliannau o ran argaeledd DAB mewn rhai rhannau o Gymru, cyn y gellid ystyried unrhyw drosglwyddo o'r fath.

Mae Llywodraeth Cymru yn darparu cyllid grant cydraddoldeb i Stonewall Cymru. Mae rhan o'r cyllid hwn yn cefnogi swyddog ymgysylltu trawsrywedd i arwain ar faterion cydraddoldeb trawsryweddol. Maent yn gweithio mewn cymunedau ar lawr gwlad i wrando ar leisiau pobl drawsryweddol a sicrhau eu bod yn ymgysylltu'n llawn â'r gwasanaethau a gynlluniwyd i'w cefnogi.

Diolch. Fe fyddwch yn gwybod bod adroddiad diweddaraf Stonewall wedi nodi bod dau o bob 10 unigolyn trawsryweddol—sef 41 y cant—a thri o bob 10 unigolyn anneuaidd—31 y cant—wedi dioddef digwyddiad neu drosedd casineb oherwydd eu hunaniaeth o ran rhywedd dros y 12 mis diwethaf. Nawr, mae hyn, wrth gwrs, yn gwbl annerbyniol, a byddwch yn gwybod bod Llywodraeth San Steffan yn ymgynghori ar ddiwygio Deddf Cydnabod Rhywedd 2004. Ysgrifennydd y Cabinet, a fydd Llywodraeth Cymru yn cymryd rhan yn hyn? A fyddwch yn ymateb i'r ymgynghoriad? A sut arall y byddwch yn cymryd rhan er mwyn ceisio dylanwadu ar newidiadau i'r Deddf Cydnabod Rhywedd er mwyn darparu mwy o ddiogelwch, mwy o ddiogeledd a mwy o amddiffyniadau i'r gymuned drawsryweddol ledled Cymru a gweddill y DU?

Wel, yn sicr. Rwy'n siŵr fod yr Aelod yn ymwybodol nad yw'r Deddf Cydnabod Rhywedd wedi'i datganoli i Gymru, ond rydym yn croesawu cynlluniau Llywodraeth y DU i ddiwygio'r Ddeddf, ac rydym wedi bod yn ymgysylltu, ar lefel swyddogol, gyda'r cynlluniau hynny.

Dywed pob un o'n rhanddeiliaid wrthym am yr ymosodiadau mwyfwy negyddol y mae ein cymunedau trawsryweddol yn eu hwynebu yn y cyfryngau a'r cyfryngau cymdeithasol. Nid ydym yn hoff o'r naratif niweidiol o gwbl, ac rydym wedi bod yn gweithio gyda phobl drawsryweddol i fynd i'r afael â'r rhwystrau y maent yn eu hwynebu o ran cydraddoldeb. Rydym yn ariannu nifer o sefydliadau, ac rydym wedi gofyn yn benodol iddynt fod yn ymwybodol o faterion trawsryweddol. Rydym yn ariannu Cymorth i Ddioddefwyr, er enghraifft, ac rydym wedi bod yn gweithio gyda hwy i sicrhau bod ein hyfforddiant ar gael i bawb sy'n ymwneud â'n rhaglenni Cefnogi Pobl fel y gallant gael hyfforddiant penodol. Rydym wedi cyflwyno'r hyfforddiant hwnnw am y rheswm hwnnw'n benodol. Rydym yn ymwybodol iawn fod llawer o waith gennym i'w wneud o hyd, ond rydym yn gweithio ar nifer o fentrau ar y cyd â'r gymuned eu hunain, er mwyn sicrhau'r canlyniadau gorau ar gyfer pobl drawsryweddol yng Nghymru, ym mhob un o'n cymunedau.

Diolch. Galwaf ar lefarwyr y pleidiau i ofyn cwestiynau i arweinydd y tŷ, a daw'r cwestiwn cyntaf gan lefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Russell George.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Arweinydd y tŷ, mae heddiw'n nodi diwedd yr estyniad o ddeufis i brosiect Cyflymu Cymru. Rwyf wedi gofyn dro ar ôl tro i chi ac i Openreach am fanylion ynglŷn â sawl eiddo y dywedwyd wrthynt eu bod yn rhan o brosiect Cyflymu Cymru cyn 31 Rhagfyr, ond bod y prosiect wedi dod i ben cyn iddynt gael eu cysylltu, ac am restr o 2,500 eiddo, sy'n rhan o'r estyniad o ddeufis. A allwch roi ateb i'r cwestiynau hyn i mi heddiw?

Yn anffodus, ni allaf wneud hynny. Fel y dywedais, mae'n cymryd rhwng 12 ac 16 wythnos inni fynd drwy'r profion trwyadl iawn a'r broses wirio mewn perthynas â'r hawliadau a wnaed gan BT o dan y contract Cyflymu Cymru, ond gallaf roi sicrwydd i'r Aelod, cyn gynted ag y bydd y data hwnnw gennyf, y byddaf yn ei roi i'r tŷ.

Rwy'n ddiolchgar am hynny. Rwyf hefyd yn ddiolchgar eich bod eisoes wedi cydnabod y problemau cyfathrebu sydd wedi llesteirio prosiect Cyflymu Cymru, ac rydych wedi addo mynd i'r afael â hwy gydag Openreach. Fodd bynnag, mae'r problemau cyfathrebu yn parhau. Pryd y bydd y wybodaeth ar wiriwr band eang Openreach yn adlewyrchu sefyllfa fanwl gywir pob safle, gan gynnwys y rhai a alluogwyd drwy'r estyniad o ddeufis? Ac i'r rheini a oedd yn gymwys am waith uwchraddio o dan brosiect Cyflymu Cymru ond a fethodd ei gael, pryd y cânt wybod a fyddant yn cael eu cynnwys yn y cynllun nesaf ai peidio?

Ie, credaf fod yna rai problemau cyfathrebu o hyd. Mae rhai ohonynt yn gymhleth iawn yn awr gan eu bod yn ymwneud ag argaeledd cysylltiadau drwy ddarparwyr gwasanaethau rhyngrwyd penodol, ac rydym wedi bod yn gweithio gyda nifer o Aelodau'r Cynulliad—gan eich cynnwys chi—i sicrhau bod pobl yn cael y wybodaeth gywir ynglŷn â'r cwestiwn i'w ofyn. Oherwydd rydym wedi cael rhai enghreifftiau o bobl yn ceisio prynu'r gwasanaethau drwy ddarparwr gwasanaethau rhyngrwyd nad yw'n darparu gwasanaethau ffeibr i'r eiddo, er enghraifft, a'r unigolyn yn cael gwybod nad yw'r gwasanaeth ar gael, yn hytrach na bod y darparwr penodol hwnnw yn methu ei ddarparu. Felly, mae gennym rai problemau cyfathrebu cymhleth ar hyn o bryd. Mae gennym lawer o wybodaeth ar y wefan i gynorthwyo gyda hynny. O ran y rhaglenni olynol, rydym yn falch iawn ein bod mor agos ag y gallwn fod i edrych ar beth y gellir ei wneud ynglŷn â'r rhaglen asedau amddifad, a gwn fod yr Aelod yn gyfarwydd iawn â'r rhaglen honno hefyd. Rwy'n gobeithio cael rhestr derfynol o'r eiddo ychwanegol a gysylltwyd o ganlyniad i'n hestyniad, fel y gallwn sicrhau bod y rhai sydd bron â chael eu cwblhau yn cael eu cwblhau yn fuan iawn. A chredwn fod y nifer yn fwy nag a gynlluniwyd gennym yn wreiddiol, sy'n newyddion da, ond dyna sy'n dal y wybodaeth yn ôl. Ac o ran y rhaglen bwrpasol, byddwn yn ei chyflwyno wrth inni siarad â chymunedau unigol, a byddant yn cael ateb pwrpasol y bydd ganddynt reolaeth drosto.

Rwy'n edrych ymlaen yn fawr iawn at dderbyn y wybodaeth ychwanegol. Yn olaf, a gaf fi droi at y cynllun gweithredu ar ffonau symudol, a nodweddwyd hyd yn hyn, mae'n ymddangos, gan ei ddiffyg gweithredu? A ydych yn pryderu am sylwadau eich cyd-Aelod, yr Ysgrifennydd Cabinet sy'n gyfrifol am gynllunio, ac sydd, mewn llythyr diweddar at Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau, i'w weld wedi gwthio i'r naill ochr y diwygiadau cynllunio sydd eu hangen i sicrhau bod Cymru yn cydymffurfio â diwygiadau cynllunio a gyflwynwyd yn Lloegr ac yn yr Alban, er mwyn gallu cyflwyno seilwaith telathrebu symudol? Beth a ddywedwch wrth y diwydiant ffonau symudol, ac wrth y bobl mewn ardaloedd gwledig nad oes ganddynt signal o hyd, sy'n pryderu nad oes gan Lywodraeth Cymru awydd i fynd i'r afael â'r rhwystrau sydd ynghlwm wrth gyflwyno seilwaith telathrebu symudol hollbwysig, a hebddo, ni ellir cyflawni gwelliannau i'r signal mewn modd amserol? Gyda chamau cadarnhaol yn cael eu cymryd mewn mannau eraill yn y DU, a ydych yn cytuno y gallai hyn arwain at sefyllfa lle mae Cymru ar ei hôl hi'n sylweddol? Ac yn eich ateb, os gwelwch yn dda, peidiwch â dweud wrthyf mai cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw gwasanaethau symudol, pan fo'r dulliau hyn yn gyfrifoldeb i Lywodraeth Cymru.

Wel, wrth gwrs, nid yw gwasanaethau symudol wedi cael eu datganoli, felly mae'n—. Nid oes gennym rai o'r dulliau y buaswn yn hoffi eu cael er mwyn bwrw ymlaen â rhai o'r pethau hyn.

Mae cynllunio wedi ei ddatganoli.

Ond wrth gwrs, mae rhai o'r dulliau o fewn ein rheolaeth. Gwnaethom waith ymchwil i edrych ar agweddau ledled Cymru tuag at gynyddu maint mastiau. Ac fel y dywedais yn fy ateb cynharach am radio digidol, y broblem gyda Chymru yw bod y boblogaeth wedi ei gwasgaru i bob twll a chornel. Nid yw gwneud y mastiau'n uwch yn datrys y broblem—nid yw'n ateb hollgynhwysol mewn unrhyw ffordd. Ac nid yw niferoedd mawr iawn o'r cymunedau sy'n byw yn y rhannau harddaf o Gymru eisiau i'w tirwedd gael ei gorchuddio â llawer o fastiau uchel iawn. Felly, mae'n rhaid i ni lunio rhai atebion eraill i hynny.

Felly, mae'n sgwrs rhyngom ni a Llywodraeth y DU, oherwydd rydym yn credu, ar gyfer ardaloedd gwledig iawn, a lefelau isel o boblogaeth ddaearyddol, y bydd yn rhaid i ni gael rhai atebion sy'n annymunol i'r diwydiant, megis y gallu i drawsrwydweithio, er enghraifft, rhwng rhwydweithiau. Felly, os oes gennych signal o 97 y cant ar gyfer un rhwydwaith, nid yw hynny o unrhyw ddefnydd o gwbl i chi os nad ydych ar y rhwydwaith hwnnw, ac nid yw'n datrys y broblem dwristiaeth chwaith. Felly, efallai y gallai pawb sy'n byw yn yr ardal newid i'r rhwydwaith hwnnw, ond mae hynny'n ddiwerth os ydych yn ceisio rhedeg busnes twristiaeth, ac mae gennych bobl yn dod i mewn ar y rhwydweithiau eraill. Felly, mae arnaf ofn fy mod yn credu y bydd angen i Lywodraeth y DU roi atebion mwy arloesol ar waith er mwyn caniatáu i ni gael y signal gorau yng Nghymru, ac rwy'n parhau i bwyso am hynny.

Yn y cyfamser, wrth gwrs, rydym wedi cynnal ymgynghoriad ynghylch y 'Polisi Cynllunio Cymru' diwygiedig, er mwyn mesur faint o awydd sydd yn y cymunedau hynny mewn perthynas â chynyddu nifer y mastiau, a chynyddu uchder mastiau, fel cydbwysedd rhwng cysylltedd a dinistrio ein tirwedd brydferth iawn.

Diolch. Llefarydd Plaid Cymru, Siân Gwenllian.

Thank you very much. This week, your Government has published the continuity Bill to ensure that EU law in terms of devolved issues is transferred into Welsh law. But of course there is another important aspect of leaving the European Union, and that is the risk to human rights. So, what is your Government intending to do to ensure that human rights are maintained in Wales in the post-Brexit era?

Diolch i chi am y cwestiwn pwysig hwnnw. Rydym wedi dweud yn glir iawn ein bod yn gwbl wrthwynebus i ddiddymu Deddf Hawliau Dynol 1998, a'r cyfan y mae hynny'n ei olygu, ac rydym yn gwbl wrthwynebus i gamu'n ôl mewn unrhyw fodd o'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol. Rydym hefyd yn gwrthwynebu unrhyw leihad mewn amddiffyniadau hawliau dynol yng nghyd-destun y DU yn ymadael â'r UE. Mae'n amhosibl nodi effeithiau posibl bil hawliau heb weld yn union sut yr argymhellid y dylid fframio'r newidiadau hyn. Mae'n bosibl y gallai hyd yn oed gwelliannau bach i'r Ddeddf Hawliau Dynol greu problemau cyfreithiol cymhleth. Felly, bydd angen craffu'n ofalus ar unrhyw ddiwygiadau o'r fath. Mae Llywodraeth Cymru'n disgwyl yr ymgynghorir â hi ynghylch y materion hyn pan fydd cynigion mwy cadarn ar gael. Ond rwyf eisiau dweud yn gwbl glir nad ydym yn gweld yr angen amdani. Mae gennym Ddeddf Hawliau Dynol sydd wedi bod yn effeithiol iawn, ac wedi ei gweld yn bod yn effeithiol. Cafodd ei drafftio gan gyfreithwyr Prydeinig yn bennaf mewn gwirionedd. Mae'n gweithio fel rhan o gonfensiwn sydd wedi cael ei gymeradwyo ledled y byd, ac i ddefnyddio un o'r hen ystrydebau, 'Pam ei drwsio os nad yw wedi torri?'

Exactly, but it is clear that one of the major risks of exiting the European Union is that some of those who were on the leave side of the campaign, including some of those who funded that campaign, have an ideological vision that is very different to the one that you and I hold: the UK as a low-taxation nation, where public services are privatised, and where employers can treat their employees as they choose, without any safeguarding of workers' rights, for example, for women on maternity, and so on and so forth. I know that that isn't what you or I would want for Wales. So, how can your Government prepare to safeguard these rights—the rights of people, the rights of women and disabled people—against efforts to weaken those rights that are currently part of the make-up of our nation, partly because of European legislation?

Yn hollol. Ac mae hynny'n rhan bwysig iawn o syniad y Bil parhad, i amddiffyn ein gallu fel Llywodraeth ddatganoledig i ddiogelu'r broses o drosglwyddo rheoliadau cyfredol yr UE i gyfraith Cymru, a'u cadw wedi eu hymgorffori ynddi. Ac i barhau â'n traddodiad diwylliannol o fod yn hynod o falch o fod yn ddiwylliant yng Nghymru sy'n diogelu hawliau dynol mewn gwirionedd, ac sy'n croesawu pobl o bob cwr o'r byd sy'n ceisio lloches a noddfa, oherwydd rydym yn falch o'n hanes o ran hawliau dynol. Ac nid oes gennyf fi, yn bersonol, unrhyw awydd ein gweld yn newid ein safbwynt, naill ai yng Nghymru neu yn y DU yn ei chyfanrwydd, i unrhyw beth heblaw hynny, ac mae'n un o'r rhesymau pam nad wyf yn credu mai'r hyn a wnawn yw'r ffordd iawn o weithredu, ac rydym yn parhau i wthio'r safbwynt hwnnw'n rymus iawn.

But I wonder whether we need to go further than the continuity Bill. I wonder whether we need specific legislation on rights. Professor Simon Hoffman has presented evidence stating that legislation on rights is within the competence of this Assembly. He has stated:

Pan fydd Atodlen ddiwygiedig 7A—

o Ddeddf Cymru 2017—

mewn grym bydd gan Weinidogion Cymru bŵer i gyflwyno deddfwriaeth, a bydd Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn gymwys i ddeddfu ym maes hawliau dynol yn gyffredinol.

Therefore, to me, that suggests that there is a window of opportunity here between the time that Schedule 7A comes into force and when the UK leaves the European Union. There is a window of opportunity to legislate to safeguard as much as possible of these human rights and the workers' rights currently in place. Do you believe that it would be valuable to pass specific legislation in terms of protecting the rights of the people of Wales?

Wel, credaf fod hynny'n bosibl, ond fel y dywedais, ar hyn o bryd, mae cynlluniau Llywodraeth y DU i ddiwygio hawliau dynol wedi'u gohirio—ac rwy'n falch iawn o glywed hynny—hyd nes y bydd y DU wedi ymadael â'r Undeb Ewropeaidd yn derfynol. Cadarnhawyd hyn ym maniffesto Ceidwadol etholiad cyffredinol 2017, un o'r unig ddarnau ohono roeddwn yn frwdfrydig o gwbl yn ei gylch. Mae'n dweud:

Ni fyddwn yn diddymu neu'n disodli'r Ddeddf Hawliau Dynol tra bo proses Brexit yn mynd rhagddi ond byddwn yn ystyried ein fframwaith cyfreithiol ar gyfer hawliau dynol pan fo'r broses o adael yr Undeb Ewropeaidd yn dod i ben. Byddwn yn parhau wedi ymrwymo i'r Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau Dynol drwy gydol y Senedd nesaf.

Felly, dyna eu safbwynt ar hyn o bryd. Mae ein safbwynt ni yn glir iawn, fel rwy'n ei ddweud, sef ein bod yn hoffi'r Ddeddf Hawliau Dynol fel ag y mae. Rydym yn hoffi bod yn aelod o'r confensiwn ar hawliau dynol. Credwn fod hwnnw'n hanfodol i'n diwylliant a'n cymdeithas a byddwn yn parhau i bwyso amdano. Ond yn hollol briodol, byddwn yn cadw llygad ar yr hyn y gallai fod angen ei wneud, a thra'n bod yn trafod y Bil parhad, rwy'n siŵr y byddwn yn cadw rhai o'r materion hynny mewn cof.

Diolch. Llefarydd UKIP, Caroline Jones.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Arweinydd y tŷ, mae Cymru'n wynebu newid demograffig enfawr yn y dyfodol agos, gyda'r disgwyl y bydd nifer y bobl dros 65 oed yn cynyddu'n sylweddol, ac y bydd nifer y rhai sydd o oedran gweithio yn gostwng. Mae hyn yn creu heriau enfawr i wasanaethau cyhoeddus, yn enwedig iechyd a gofal cymdeithasol. Gall defnydd cynyddol o dechnolegau digidol helpu i ddatrys y problemau hyn, ond nid heb seilwaith digidol priodol. Felly, sut y mae eich Llywodraeth yn bwriadu sicrhau bod ein seilwaith digidol yn addas ar gyfer anghenion y dyfodol?

Ie. Rydym wedi gwario llawer o arian, fel y bydd yr Aelodau ar draws y Siambr wedi fy nghlywed yn dweud ar sawl achlysur, ar ymestyn band eang cyflym iawn ledled Cymru, ac mae hynny wedi arwain at nifer o bethau, yn enwedig galluogi telefeddygaeth ac ati i ddod yn weithredol, fel ein bod yn gofalu'n well am y boblogaeth gyfan, ac yn benodol y bobl sydd ag unrhyw fath o broblemau'n ymwneud â symudedd neu bellter. Mae hynny'n rhan bwysig iawn o'r rheswm pam rydym wedi gwario nifer fawr iawn o filiynau ar gyflwyno'r seilwaith digidol hwnnw.

Fodd bynnag, rwyf am ddweud wrth yr Aelod fod gennyf broblem sylfaenol mewn gwirionedd â dechrau'r hyn a ddywedodd, oherwydd un o'r problemau rydym yn ei hwynebu yn awr yw'r anhawster i ddenu ymfudwyr o oedran gweithio i economi Cymru o ganlyniad i ymdrechion ei phlaid i wthio polisi mewnfudo penodol rwy'n anghytuno'n sylfaenol ag ef. Felly, mewn gwirionedd, mae cyfyngu mewnfudo ymhlith poblogaethau o oedran magu, sef yr hyn yw poblogaethau mudol i raddau helaeth mewn gwirionedd, yn gam sylfaenol tuag yn ôl wrth inni addasu ein heconomi.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, arweinydd y tŷ, oherwydd roeddwn ar fin sôn am delefeddygaeth, sy'n datblygu i fod yn ateb i ofal iechyd mewn ardaloedd gwledig ac yn cael ei weld yn eang fel ateb i'r diffygion sydd gennym ym maes gofal sylfaenol. Yn anffodus, darpariaeth wael sydd yna yn yr ardaloedd gwledig hynny o ran band eang a signal ffonau symudol. Felly, os ydym am fynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd mewn rhannau gwledig o Gymru, mae'n rhaid i ni sicrhau bod cyfathrebu digidol yn gwbl ddibynadwy. Felly, pa drafodaethau rydych wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU a'r darparwyr gwasanaethau ynglŷn â darparu cyfathrebu digidol dibynadwy i 100 y cant o'r boblogaeth?

Wel, rydym wedi cael trafodaethau helaeth gyda Llywodraeth y DU am hyn, yn enwedig yng ngoleuni Deddf yr Economi Ddigidol 2017. Maent wedi dewis rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol o 10 Mbps; fodd bynnag, nid yw'n gwbl glir eto beth y mae 'cyffredinol' yn ei olygu yn y cyd-destun hwn. Mae'n annhebygol y bydd yn golygu 100 y cant gan nad yw hynny'n debygol o fod o fewn y gyllideb sy'n gysylltiedig â'r Ddeddf. Nid ydym yn credu bod 10 Mbps yn ddigonol, ac un o'r rhesymau pam nad ydym yn credu ei fod yn ddigonol yw oherwydd nad yw'n ddigonol ar gyfer telefeddygaeth. Yn wir, y bore yma, yn fy ngrŵp gweinidogol ar ddata a gwasanaethau digidol, cawsom gyflwyniad gan Fwrdd Iechyd Lleol Addysgu Powys am eu system wybodaeth gofal cymunedol newydd ac roeddem yn trafod yr angen i ymestyn band eang ymhellach i gefn gwlad Cymru fel rhan o'r rhaglen Cyflymu Cymru 2 newydd, gyda golwg ar gael isafswm cyflymder o 30 Mbps ar draws rhannau helaeth o Gymru. Mae'n werth crybwyll na fyddai hynny byth wedi ei wneud heb Cyflymu Cymru: ni fyddai unrhyw ran o Bowys, Ceredigion na Sir Gaerfyrddin byth wedi cael eu cysylltu drwy broses gyflwyno fasnachol. Felly, rhaglen Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am y ffaith bod gan yr ardaloedd hyn unrhyw fand eang o gwbl.

Diolch i chi, unwaith eto, am yr atebion hynny, arweinydd y tŷ. Mae ein seilwaith digidol yn dibynnu ar geblau a throsglwyddyddion radio yn ogystal â phersonél wedi'u hyfforddi'n dda, yn arbennig ym maes rheoli data a diogelwch seiber. Mae ymosodiadau seiber a thoriadau yn y canolfannau data wedi creu anhrefn yn y GIG yn ddiweddar, gan amlygu'r ffaith bod gwyddonwyr cyfrifiadurol yr un mor hanfodol i'n GIG a'r gwyddonwyr bywyd. Pa drafodaethau a gawsoch gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros addysg ynglŷn â sicrhau bod gan Gymru ddigon o unigolion medrus i ddiogelu ein seilwaith digidol?

Ydi, mae diogelwch seiber yn fater byw go iawn i ni yn amlwg a chyfarfûm yn ddiweddar â Ciaran Martin, prif weithredwr y Ganolfan Seiberddiogelwch Genedlaethol, ac mae fy swyddogion yn cynnal perthynas waith dda gyda'i sefydliad. Rydym yn falch iawn fod y Ganolfan Seiberddiogelwch Genedlaethol newydd gyhoeddi penodiad rheolwr cysylltiadau gweinyddiaethau datganoledig i weithio gyda ni yng Nghymru. Cynhaliodd ein swyddogion weithdy gydag ef ddiwedd mis Ionawr i drafod gweithdrefnau rheoli seiber uniongyrchol cadarn a hynny ar draws Llywodraeth Cymru. Felly, rydym yn weithgar iawn yn sicrhau bod gennym ddiogelwch seiber da ar draws ystâd gyhoeddus Cymru.

Dychwelwn yn awr at y cwestiynau ar y papur trefn. Cwestiwn 3, Mike Hedges.

Yn sicr. Er nad oes gennyf y wybodaeth benodol ar gyfer Dwyrain Abertawe, rydym wedi darparu mynediad at fand eang ffeibr cyflym i 24,093 o safleoedd ar draws bob rhan o Abertawe fel rhan o brosiect Cyflymu Cymru, sy'n cyfateb i gyfradd gwblhau o ychydig dros 98 y cant. Y cyflymder lawrlwytho cyfartalog ar draws Abertawe yw 82.81 Mbps ar hyn o bryd.

A beth yw'r cyflymder lanlwytho?

Mae problem fawr gyda'r cyflymderau lanlwytho yn dibynnu ar ba fath o dechnoleg rydych yn ei defnyddio ar gyfer ei gysylltu, ac maent yn dibynnu ar nifer o ffactorau eraill. Felly, gall cwsmeriaid ar gysylltiad ffeibr i'r cabinet ddisgwyl uchafswm cyflymderau lawrlwytho o tua 80 Mbps a chyflymderau lanlwytho o tua 20 Mbps. Ond mae'n dibynnu ar y pellter o'r cabinet, y pecyn y mae'r cwsmer yn ei brynu gan eu darparwr gwasanaeth rhyngrwyd a'r hyn a gaiff ei alw'n 'gystadleuaeth' ar y rhwydwaith, sy'n golygu pa mor brysur ydyw. Fodd bynnag, gall cwsmeriaid ar gysylltiad ffeibr i'r adeilad ddisgwyl cyflymderau lawrlwytho o tua 330 Mbps a chyflymderau lanlwytho o tua 30 Mbps, ac mae hynny'n dibynnu ar y pecyn y mae'r cwsmer yn ei brynu yn ogystal, ond nid yw'n dibynnu ar bellter ac nid yw cysylltiad ffeibr i'r adeilad yn destun cystadleuaeth. Felly, mae gennym y treiddiad ffeibr mwyaf yn y DU ar hyn o bryd, ar draws rhannau o Gymru, oherwydd, yn amlwg, nid oes gan bobl sydd â chysylltiad ffeibr llawn y broblem honno. Yn bendant mae yna broblem gyda chyflymder lanlwytho  ar rwydweithiau copr ac yn enwedig wrth i chi fynd i'r ardal bylu allan, ac un o'r pethau sy'n ddiddorol iawn yn Abertawe yw'r prawf BT ar gyfer ffordd newydd o anfon signal drwy wifrau copr yn Abertawe, o'r enw prawf G.fast. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at weld beth fydd canlyniad hynny cyn bo hir, i weld a allwn ei gyflwyno mewn mannau eraill yng Nghymru.

Mewn ymateb i gwestiwn a ofynnais i Ysgrifennydd yr economi y llynedd am ddarpariaeth band eang ger rheilffyrdd, dywedodd ei fod yn cydnabod pwysigrwydd Wi-Fi ar wasanaethau rheilffyrdd yng Nghymru a chrybwyllodd fod Trenau Arriva Cymru yn gwneud gwaith i wella hynny ar y pryd. Pan fo etholwyr yn mynd i mewn i orsaf drenau Abertawe yng Ngorllewin Abertawe, fe wyddoch nad yw ond yn cymryd eiliadau, fel y bydd Mike Hedges yn cytuno, i fod yn Nwyrain Abertawe ac maent eisoes yn cwyno am ba mor anwadal yw'r cysylltiad Wi-Fi. A ydych wedi siarad ag Ysgrifennydd yr economi o gwbl ynglŷn â sut y gallwn wella gwasanaethau Wi-Fi ar drenau? Sylweddolaf nad eich cyfrifoldeb chi yw trenau, ond mae Wi-Fi yn gyfrifoldeb i chi, felly yn amlwg mae peth gwaith i'w wneud ar y cyd mewn perthynas â hynny?

Yn wir, ac mae ei swyddogion yn mynychu fy ngrŵp gweinidogol ar ddata a gwasanaethau digidol, a gyfarfu y bore yma fel y dywedais. Un o'r pynciau trafod oedd y trefniant data trafnidiaeth newydd rydym yn ei roi ar waith, fel rhan o'r ffordd y mae swyddogion yn gweithio, i ystyried y ffordd orau o wella rhai o'r materion cysylltedd. Felly, byddwch yn gwybod bod Trenau Arriva Cymru newydd roi Wi-Fi ar bob un o'u cerbydau a bydd y cerbydau'n trosglwyddo pan fydd y fasnachfraint yn digwydd. Ond Great Western—rydym wedi methu sicrhau hwnnw, er bod trafodaeth yn mynd rhagddi. Fodd bynnag, rydym yn edrych i weld a allai cytundeb gyda Network Rail fod yn gynhyrchiol o ran defnyddio peth o'r rhwydwaith ei hun fel seilwaith, ac yn wir, rydym hefyd yn edrych ar gysylltu'r ffyrdd ac ati er mwyn gwella rhywfaint ohono. Felly, rwy'n trafod yn ddwys ac yn barhaus gydag Ysgrifennydd y Cabinet a'i swyddogion ynglŷn â'r ffordd orau o ddefnyddio'r seilwaith sydd ar gael i ni er mwyn cynyddu'r union fath hwnnw o ddarpariaeth.

Arweinydd y tŷ, rydych yn dweud bod cyfradd y rhai sy'n manteisio ar fand eang cyflym iawn wedi parhau i fod yn is o lawer nag argaeledd band eang cyflym iawn mewn gwirionedd. Felly, a gaf fi ofyn beth rydych chi fel Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau bod pobl yn ymwybodol o argaeledd band eang cyflym iawn yn eu hardal?

Ie, rydym wedi cynyddu swm yr arian rydym yn ei wario ar hyn o bryd ar hysbysebu argaeledd band eang. Rydym newydd gaffael asiantaeth hysbysebu i hysbysebu ar sail dwy sir ar yr un pryd—rhaglen dreigl i hysbysebu argaeledd band eang cyflym iawn er mwyn cynyddu nifer y rhai sy'n manteisio arno.

Hoffwn ddweud, fodd bynnag, fod hwn yn newid diwylliannol anferth. Mae pawb ohonom wedi anghofio pa mor gyflym y digwyddodd y newid hwn mewn gwirionedd. Felly, pan gafodd y rhaglen hon ei rhoi ar waith yn gyntaf, roedd BT eu hunain yn amcangyfrif y byddai tua 21 y cant o'r boblogaeth yn manteisio ar fand eang. Dyna pam fod y gyfran o'r budd wedi'i osod ar 21 y cant. Nid oeddent yn disgwyl rhannu unrhyw elw gyda ni. Ar hyn o bryd mae ychydig dros 50 y cant. Dyna pam y mae gennym gymaint o arian i'w fuddsoddi yn y cyfnod nesaf. Ond yn amlwg, gorau po gyntaf y bydd hwnnw'n cynyddu. Mae amserlen go hir ynghlwm wrtho, felly rydym yn parhau i gael y gyfran honno o'r budd dros nifer o flynyddoedd yn y dyfodol. Felly, buaswn yn annog pob un ohonom i annog cymaint o bobl â phosibl i fynd ar-lein.

Rydym yn parhau i weithio'n agos gyda'n partneriaid ar fwrdd cyfiawnder troseddol Cymru ar gyfer troseddau casineb, gan gynnwys yr heddlu a Gwasanaeth Erlyn y Goron, i fynd i'r afael â throseddau casineb homoffobig. Rydym hefyd yn darparu cyllid ar gyfer Cymorth i Ddioddefwyr Cymru a Stonewall Cymru, drwy ein rhaglen cydraddoldeb a chynhwysiant, sy'n cefnogi gwaith yn y maes hwn.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, arweinydd y tŷ. Mae ymchwil gan Stonewall Cymru wedi dangos bod nifer y bobl lesbiaidd, hoyw, ddeurywiol a thrawsrywiol yng Nghymru sydd wedi dioddef troseddau casineb wedi cynyddu 82 y cant yn y pum mlynedd diwethaf. Canfu hefyd na roddir gwybod am bedair o bob pump trosedd neu ddigwyddiad casineb, gyda phobl iau yn arbennig o gyndyn o fynd at yr heddlu. Arweinydd y tŷ, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i annog pobl ifanc i roi gwybod am droseddau casineb homoffobig ac a yw wedi ystyried defnyddio cyfryngau cymdeithasol, megis ymgyrch Dyma Fi, sy'n codi ymwybyddiaeth o drais domestig?

Yn wir, rydym yn falch iawn o ymgyrch Dyma Fi, a lansiwyd gennyf yng Ngholeg Gŵyr ychydig wythnosau yn ôl bellach. Mae llawer wedi cyfeirio'n eang ati ar y cyfryngau cymdeithasol, ac fel y bydd yr Aelod yn gwybod, mae wedi cael ei seilio i raddau helaeth ar hyrwyddo beth y mae'r ymchwil yn ei ddangos i ni, sef bod cynnydd mewn cydraddoldeb rhwng y rhywiau a chydraddoldeb trawsryweddol yn lleihau trais gan fod pobl yn gallu mynegi eu hunain fel y maent yn dymuno a chan nad ydynt yn cael eu gorfodi i gydymffurfio â rolau a stereoteipiau sy'n golygu nad ydynt yn gallu ymdopi â'u bywydau yn gyffredinol.

Mae gennym nifer o bethau penodol iawn rydym yn eu gwneud mewn perthynas â throseddau casineb. Bydd bwrdd cyfiawnder troseddol Cymru ar gyfer troseddau casineb yn nodi ei amcanion ar gyfer 2018 ar 9 Mai. Bydd y rhain yn cael eu cydlynu â'n fframwaith mynd i'r afael â throseddau a digwyddiadau casineb 2014. Mae'r tri amcan yn ymwneud ag atal, cymorth a gwella ymateb amlasiantaethol. Rydym hefyd, fel y dywedais mewn ateb yn gynharach, o dan y rhaglen cydraddoldeb a chynhwysiant, yn rhoi tua £624,000 o gyllid i Cymorth i Ddioddefwyr a thua £250,000 y flwyddyn i Stonewall Cymru.

Mae'r ganolfan genedlaethol ar gyfer cymorth ac adrodd am droseddau casineb, a gynhelir gan Cymorth i Ddioddefwyr, yn parhau i godi ymwybyddiaeth a helpu dioddefwyr troseddau casineb homoffobig. Maent yn gweithio'n agos â'u chwaer-wasanaeth, gwasanaeth cam-drin domestig LGBT Rainbow Bridge. Rwy'n gobeithio bod yr Aelod yn ymwybodol o ymgyrch Dewch Allan dros LGBT Stonewall Cymru, sy'n annog pobl i wneud safiad gweladwy yn erbyn troseddau casineb LGBT a dangos cefnogaeth i gydraddoldeb LGBT o bob math.

Gan ei fod wedi gofyn yn benodol am ysgolion, rydym hefyd yn gweithio i wneud yn siŵr fod staff ysgol yn gymwys ac yn hyderus ynglŷn â mynd i'r afael â bwlio sy'n gysylltiedig â chasineb. Yn 2015, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru gynlluniau gwersi i ysgolion ar fwlio ar sail rhywedd a thrawsrywedd, wedi'u hanelu at gyfnodau allweddol 3 a 4, sydd i'w gweld ar ein gwasanaeth dysgu digidol Hwb.

Yn sicr. Yn sgil prosiect Cyflymu Cymru, rydym wedi darparu mynediad at fand eang ffeibr cyflym i 17,767 o safleoedd ar draws pob rhan o Sir Fynwy, sy'n cyfateb i gyfradd gwblhau o ychydig dros 76.2 y cant, ac mae ganddynt gyflymder lawrlwytho cyfartalog o 83.84 Mbps.

Pob clod i chi am lwyddo i ddod o hyd i atebion gwahanol i'r holl gwestiynau ar fand eang heddiw ynghyd ag ystadegau gwahanol. Credaf y bydd eich ffeil yn rhedeg allan yn fuan.

Fel y dywedodd fy nghyd-Aelod, Russ George, yn gynharach mewn cwestiynau i chi, penderfynodd llawer o deuluoedd mewn ardaloedd gwledig dynnu'n ôl o gynllun Cyflymu Cymru yn wreiddiol, a oedd yn siomedig iawn. A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ar eich asesiad o'r posibilrwydd o ddefnyddio technolegau newydd i lenwi'r bylchau sy'n weddill, megis defnyddio amleddau darlledu gwag yn y sbectrwm di-wifr, y mae cwmni yn Sir Fynwy wedi bod yn ei dreialu? Hefyd, mae gan y rhwydwaith 4G gapasiti y gellid ei ddefnyddio ar gyfer band eang. Ac yn dilyn hynny i gyd, a ydych wedi ystyried a allai fod yn briodol datganoli rhywfaint mwy o gyllid i awdurdodau lleol yn uniongyrchol fel y gallant ddod o hyd i atebion pwrpasol, lleol a fydd yn mynd i'r afael â'r bylchau band eang sydd wedi'u lleoli yn eu hardaloedd hwy yn benodol?

Ie, rwy'n hapus iawn i ddweud ein bod yn ystyried pob math o argaeledd band eang. Nid yw'r rhaglen erioed wedi bod yn ddibynnol ar dechnoleg. Yn wir, rhoesom y rhaglen i BT a defnyddiasant ddwy o'u technolegau mawr ar ei chyfer. Ond bob amser, drwy'r rhaglen ABC mewn perthynas â'r rhaglen gyflym iawn, rydym wedi cefnogi pob technoleg yng Nghymru o ba fath bynnag, cyhyd â'i bod yn sicrhau cyflymder uwch na 30 Mbps. Felly, dyna'r maen prawf a dyna'r maen prawf o hyd. Fel rwyf wedi dweud nifer o weithiau yn y Siambr hon, rydym yn ceisio dod o hyd i atebion pwrpasol ar gyfer cymunedau penodol o bobl, ac rwy'n hapus iawn i drafod gydag unrhyw gymuned unrhyw ateb penodol sy'n sicrhau eu bod yn cael y ddarpariaeth honno o 30 Mbps fan lleiaf. Ond beth bynnag sy'n gweithio, rydym yn hapus i weithio gyda beth bynnag sy'n gweithio. Buaswn yn dweud wrth yr Aelod, serch hynny, o ran y nifer sy'n manteisio arno, yn Sir Fynwy, ychydig dros 40.13 y cant yn unig sy'n manteisio arno. Felly, os hoffai weithio gyda mi a fy swyddogion i weld a allem godi'r ffigur hwnnw, buaswn yn ddiolchgar iawn.

Mae 32,081 o safleoedd wedi cael mynediad at fand eang cyflym ar Ynys Môn yn sgil prosiect Cyflymu Cymru, sy'n cyfateb i 91 y cant o safleoedd cymwys.

Thank you very much. My question today comes directly from the clerk of Bodedern council. I ask it because it's pertinent for so many of our rural communities, and I'm grateful to the clerk for contacting me. I will read:

Significant problems with broadband connectivity exist in a number of areas of the community, which is having a very negative impact on many individuals, families and businesses. For example, many farmers have to send their grant applications online, but I'm aware of a number of farmers who are unable to do this because of the broadband connection, and because of this they are disadvantaged. They have attended open sessions to express their concerns, but to date they have only received the response that their concerns have been noted, and haven't received any offer of improvement or any plan for the future.

There is then a question for me, which I pass on to you: can you confirm what you suggest should be done to assist rural communities that are suffering these negative impacts?

Nid wyf yn rhy siŵr beth yw'r broblem benodol yno, ond rwy'n fwy na pharod i edrych i weld beth ydyw. Rydym yn ymwybodol fod rhai problemau gyda chysylltiad ffeibr i'r adeilad ar Ynys Môn a rhai rhannau o ogledd-orllewin Cymru. Efallai eich bod wedi cael eich dal yn un o'r rheini, ond mae arnaf ofn nad oes gennyf y wybodaeth honno wrth law, felly rwy'n hapus iawn i ohebu â chi.

Byddaf ar Ynys Môn yn y dyfodol agos, felly os bydd gennyf amser, buaswn yn hoffi dod draw i'r gymuned a gweld drosof fy hun beth yw'r problemau a chael un o'n timau datblygu i edrych yn benodol i weld a allwn ddatrys y problemau hynny. Fel rwy'n dweud, mae gan Ynys Môn ganran dda iawn o ran cysylltedd, felly rwy'n synnu gweld bod cymaint o broblem â hynny. Rwy'n tybio bod yn rhaid i ni edrych ar fater penodol iawn yno.

Canfu dadansoddiad a gyhoeddwyd gan Which? ym mis Mehefin y llynedd mai Ynys Môn oedd y trydydd ar ddeg o'r 20 man gwaethaf ar gyfer band eang yn y DU, ar ôl Powys a Sir Fynwy yn unig yng Nghymru. Ar 30 Ionawr, fe gyhoeddwyd manylion cyntaf eich strategaeth newydd i helpu i sicrhau bod band eang cyflym a dibynadwy ar gael i bob eiddo yng Nghymru, gyda thair lot yn mynd allan i dendr. Mae'r ddogfen dendro gysylltiedig bellach ar gael ar-lein, gan ddatgan yn unig mai'r nod yw darparu gwasanaethau band eang cyflym iawn i gymaint o adeiladau â phosibl yng Nghymru. Felly, pryd fydd y tendr ar gyfer gogledd-orllewin Cymru—tendr lot 1 ar gyfer gogledd-orllewin Cymru—yn agor ac yn cau? A pham fod y targed ar gyfer pob eiddo yng Nghymru wedi cael ei ddiddymu?

Yr hyn rydym yn ceisio ei wneud yw ceisio profi'r farchnad i weld—. Mae hyn bob amser yn golygu cydbwysedd rhwng niferoedd a chyrraedd cymunedau sydd ag angen penodol a gofnodwyd. Rwyf wedi dweud hyn sawl gwaith o'r blaen: mae'n gydbwysedd go iawn i ni wybod a ddylem ei gyflwyno mewn cynifer o adeiladau ag y bo modd, pa un a yw'r bobl hynny wedi cysylltu â ni i ddweud eu bod ei eisiau ai peidio, neu pa un a ddylem fod yn edrych ar unigolion penodol a grwpiau bach o bobl sydd wedi nodi eu bod yn daer eisiau'r cysylltiad oherwydd ei fod yn anghyson ledled Cymru.

Rhan o broses y tendr yw gweld beth sydd ar gael am ba bris. Rydym wedi gofyn i'r farchnad ddweud wrthym beth y gallant ei wneud, ac yna gallwn ddod o hyd i atebion penodol pwrpasol ar gyfer lleoedd sydd eisoes wedi dangos eu bod eisiau hynny neu sydd wedi eu gadael allan o gyfrifiad y farchnad. Felly, mae arnaf ofn ei bod yn broses gaffael eithaf cymhleth i'w chynnal.

Rydym hefyd yn edrych i weld beth y gallwn ei wneud gyda phartneriaid awdurdod lleol i ddatrys rhai o'r problemau yn rhai o'u hardaloedd. Felly, nid oes un ateb syml i'r cwestiwn, ond yn y bôn, rydym yn ceisio cyrraedd cymaint o bobl â phosibl gyda'r arian sydd ar gael i ni.

Iawn, rydym yn parhau i weithredu ein strategaeth genedlaethol sy'n nodi ein camau gweithredu i ddiogelu a chefnogi dioddefwyr a goroeswyr cam-drin domestig. Byddwn yn cyhoeddi canllawiau comisiynu drafft cyn hir a fydd yn cefnogi dull rhanbarthol mwy cydweithredol o ddarparu gwasanaethau.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, arweinydd y tŷ. Fodd bynnag, mae dioddefwyr cam-drin domestig yng Nghymru yn cael eu gwrthod gan rai llochesau oherwydd diffyg lle, ac mae'r newidiadau cyllido a orfodwyd gan Lywodraeth y DU yn bygwth cau llawer o lochesau ledled y wlad. Beth y mae eich Llywodraeth yn ei wneud i ddiogelu llochesau yng Nghymru, a sut y byddwch yn cynyddu nifer y lleoedd sydd ar gael?

Rydym yn ymwybodol iawn fod newidiadau i fudd-daliadau yn achosi rhai anawsterau mewn rhai o'r llochesau yng Nghymru, ac rydym wedi bod yn gweithio'n agos iawn gyda darparwyr i wneud yn siŵr ein bod yn gallu deall beth yn union yw'r problemau. Rydym wedi darparu £5.4 miliwn yn 2017-18 yn y grant gwasanaethau trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol i awdurdodau lleol a sefydliadau'r trydydd sector ar gyfer gweithredu Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015, ac rydym hefyd wedi darparu £376,000 yn 2017-18 ar gyfer prosiect Sbectrwm Hafan Cymru, sy'n dysgu plant am berthnasoedd iach ac am gam-drin, ei ganlyniadau a ble i gael cymorth.

Roedd yn fraint fawr cael mynychu sesiwn o'r rhaglen honno yn ddiweddar i weld drosof fy hun yr effaith y mae'n ei chael ar y plant a'u gallu i ddeall beth yw perthynas iach a beth y gellid ei ystyried yn berthynas heb fod mor iach. Roeddwn yn falch iawn o ansawdd y rhaglen a sut roedd yn codi ymwybyddiaeth, nid yn unig ymysg y grŵp o blant a oedd yn derbyn yr hyfforddiant, ond ar draws yr ysgol a'i staff addysgu hefyd. Felly, roeddwn yn falch iawn o hynny.

Fel y dywedais mewn ateb i gwestiwn yn gynharach, rydym yn cynnal ymgyrch Dyma Fi, oherwydd ein bod yn ymwybodol iawn mai stereoteipio ar sail rhywedd, yn ôl yr holl waith ymchwil, yw un o'r prif elfennau sy'n ysgogi trais domestig a cham-drin domestig, gan fod pobl yn ceisio arddel personoliaeth a nodweddion nad ydynt, yn syml, yn naturiol iddynt, a'r straen y mae hynny'n ei chreu yn y cyd-destun domestig. Felly, rydym yn noddi'r rhaglen honno, ac rwy'n falch iawn o hynny, ac roedd y bobl ifanc yn ymateb yn dda iawn i rai o'r negeseuon yn y rhaglen honno hefyd.

Cytunaf â'r hyn rydych newydd ei ddweud o ran bod hyrwyddo ymddygiad cadarnhaol yn hollol allweddol, a'n bod yn gwneud hynny mewn ysgolion—ymysg lleoedd eraill, ond mae ysgolion yn bwysig iawn. Ond rwy'n credu bod y rhan fwyaf o asiantaethau cyhoeddus mewn sefyllfa dda iawn i ganfod ymddygiad ac agweddau gwael, ac arwyddion o drais gwirioneddol wedyn hefyd, oherwydd mae cymaint na roddir gwybod yn ei gylch yn hyn o beth. Ac mae'n rhaid i hynny fod yn rhan o'n strategaeth i sicrhau nad oes goddefgarwch o gwbl mewn perthynas â hyn.

Rwy'n cytuno'n llwyr. Mae ein strategaeth yn seiliedig ar dri diben: atal, diogelu a chefnogi, ac mae hynny'n rhan bwysig iawn ohono. Felly, rydym wedi bod yn cyflwyno ein canllawiau 'gofyn a gweithredu' ar draws yr holl ymatebwyr a'n holl bartneriaid ar yr agenda hon gyda golwg ar wneud yn union hynny, mewn gwirionedd—gwneud yn siŵr fod pobl yn adnabod arwyddion o batrymau ymddygiad ac yn eu nodi'n gynnar a sicrhau bod pobl yn cael eu cyfeirio at y math cywir o gymorth, ond hefyd, mewn gwirionedd, eu bod yn nodi troseddwyr yn gynnar ac nodi'r arwyddion mewn perthynas â hynny. Felly, mae'r tair rhan o'r strategaeth yr un mor bwysig, ac rwy'n cytuno'n llwyr fod yn rhaid i ni—wel, mae'n rhaid i ni sicrhau bod cynifer o bobl yng Nghymru â phosibl yn cael eu hyfforddi i adnabod yr arwyddion hynny.

Er nad ydym yn cadw gwybodaeth benodol ar gyfer Islwyn, rydym wedi darparu mynediad at fand eang ffeibr cyflym i 27,206 o safleoedd ar draws pob rhan o Fwrdeistref Sirol Caerffili, sy'n cyfateb i gyfradd gwblhau o ychydig dros 92 y cant.

Diolch. Ers i'r prosiect ddechrau yn 2013, mae argaeledd band eang cyflym iawn ledled Cymru wedi mwy na dyblu. Arweinydd y tŷ, a yw Llywodraeth Cymru yn gallu nodi'r ganran o adeiladau Islwyn sydd â chysylltiad band eang cyflym iawn ar hyn o bryd, a pha gamau pellach y mae'r Llywodraeth yn bwriadu eu cymryd i sicrhau bod pob safle yn fy etholaeth yn cael eu cysylltu?

Fel y dywedais, mae gennym gyfradd gwblhau o 92 y cant ar hyn o bryd. Nid wyf yn rhy siŵr os yw hynny'n golygu Islwyn mewn gwirionedd, oherwydd mae'n cynnwys Caerffili gyfan; nid ydym yn cadw'r wybodaeth yn ôl ffiniau etholaethau yn y ffordd honno. Ond fel y dywedais yn gynharach, rydym yn bwriadu cyflwyno cynllun newydd ychwanegol sy'n cefnogi cymunedau sy'n arddangos galw pendant, gan dargedu'n benodol y cymunedau nad ydynt wedi'u cynnwys gan gyflenwyr mewn ymateb i'r cynllun olynol a amlinellwyd gan Mark Isherwood yn ei gwestiwn yn gynharach. Felly, os gŵyr Rhianon Passmore am unrhyw gymunedau penodol sydd â'r broblem honno, buaswn yn fwy na pharod i ddod i ymweld â hwy gyda hi. Fel arall, rwy'n siŵr y bydd y rhan fwyaf o Islwyn yn cael ei gynnwys yn y rhaglen olynol gan y cwmnïau sy'n mynegi diddordeb ar hyn o bryd.

Arweinydd y tŷ, rwyf wedi cael gwybod bod Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili yn gohirio'r broses o osod band eang cyflym iawn drwy godi ffioedd cynllunio gormodol a rhenti tir am y blychau cyflym iawn. Mae hyn yn peryglu darpariaeth gyflym iawn, nid yn unig yng Nghaerffili, gan gynnwys Islwyn, ond mewn ardaloedd cyfagos yn ogystal. A fyddech yn sicrhau bod Caerffili yn rhoi'r gorau i beryglu darpariaeth band eang cyflym iawn yn y ffordd hon?

Rydym yn ymwybodol fod yna broblem gyda chynlluniau band eang sy'n cystadlu yng Nghaerffili. Rydym yn annog cymaint o gystadleuaeth â phosibl yn y farchnad er mwyn cael y prisiau gorau posibl, felly rydym yn ymwybodol o'r broblem yng Nghaerffili gyda lleoli cabinet a rhai o'r materion cynllunio, ac mae fy swyddogion yn cynnal trafodaethau gyda Chaerffili mewn perthynas â hynny.

Gwnaf. Mae llawer wedi'i gyflawni ers pasio'r Ddeddf ac rydym yn parhau i weithredu'r ddeddfwriaeth drwy ein strategaeth genedlaethol. Yn dilyn mewnbwn gan ein cynghorwyr cenedlaethol newydd, cyhoeddir ein fframwaith cyflawni a'n dangosyddion cenedlaethol eleni, a bydd ein rhaglen 'gofyn a gweithredu' yn cael ei chyflwyno ymhellach.

Diolch. Rydych yn sôn am ddangosyddion cenedlaethol ac fel y gwyddoch, mae'r Ddeddf yn dweud bod yn rhaid i Weinidogion Cymru gyhoeddi dangosyddion cenedlaethol y gellir eu defnyddio i fesur cynnydd tuag at gyflawni diben y Ddeddf hon. O gofio y bydd trydydd pen blwydd y Cydsyniad Brenhinol ar gyfer y Ddeddf ar 29 Ebrill eleni, a allech roi ychydig mwy o wybodaeth i ni parthed eich safbwynt ar ddangosyddion cenedlaethol? Rydych yn dweud yn ddiweddarach eleni. A allwch ddweud pryd a pha gam rydych wedi'i gyrraedd yn y broses o'u llunio?

Gallaf, yn wir. Cyhoeddwyd ein strategaeth genedlaethol ar drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol ym mis Tachwedd 2016. Mae hwnnw'n nodi'r amcanion allweddol yn seiliedig ar dri diben y Ddeddf: atal, diogelu a chefnogi. Byddwn yn cyhoeddi fframwaith cyflawni trawslywodraethol i ategu'r strategaeth, gan bwyso ar arbenigedd y cynghorydd cenedlaethol newydd, cyn cyhoeddi'r fframwaith yn ystod yr haf eleni. Rydym yn datblygu'r dangosyddion cenedlaethol, a fydd yn mesur cynnydd ar gyflawni diben y Ddeddf. Mae hon yn flaenoriaeth i'r cynghorwyr cenedlaethol newydd, gan weithio gyda'n partneriaid allanol.

Ers cyhoeddi'r fframwaith cenedlaethol ar gyfer awdurdodau perthnasol, rydym wedi creu a chyllido amrywiaeth o hyfforddiant ar gyfer gweithwyr proffesiynol arbenigol ledled Cymru. Rydym wedi cyhoeddi cyfres o ffilmiau wedi'u hanelu at arweinwyr gwasanaethau cyhoeddus i godi ymwybyddiaeth o drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae'r ffilmiau wedi cael eu gweld dros 6,500 o weithiau erbyn hyn ac rydym wrthi'n datblygu fframwaith cenedlaethol ymgysylltu â goroeswyr i sicrhau ein bod yn clywed ac yn gweithredu ar sail profiadau'r rheini sy'n profi trais yn erbyn menywod, trais domestig a thrais rhywiol.

Ac yn olaf, rydym yn gweithio mewn partneriaeth â darparwyr gwasanaethau a goroeswyr i ddatblygu'r ymgyrch gyfathrebu genedlaethol Byw Heb Ofn a lansiwyd gennyf fis diwethaf yn Abertawe.

Diolch yn fawr iawn, arweinydd y tŷ.

Eitem 3 ar yr agenda yw'r cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad. Bydd y cwestiwn cyntaf yn cael ei ateb gan y Llywydd fel Cadeirydd y Comisiwn, a daw cwestiwn 1 gan Dai Lloyd.

We show live verbatim and translated Plenary proceedings on Senedd.tv and YouTube. We provide broadcasters with verbatim and translated audio feeds from all Plenary meetings. BBC Wales stream Plenary live on their Welsh and English-language websites. First Minister's questions is broadcast with the translated feed on BBC Wales every Tuesday, and BBC Parliament shows First Minister's questions and selected items from Plenary each week.

Thank you very much for that response, Llywydd. Now, a number of individuals have told me over the past few months that, when channels, such as BBC 2 specifically, broadcast proceedings from this Chamber live, when a Member makes a contribution in Welsh, both languages—Welsh and the English interpretation—are broadcast simultaneously with neither being quieter than the other, so that people complain that they can't hear either language clearly, particularly older people. So, could we convince our broadcasters to make it easier for Welsh-language listeners to hear contributions clearly in the original Welsh or to provide subtitles or any other response that wouldn't mean hours of painstaking work for the viewer to retune their television once again?

Thank you for the question. The sound engineers working for us provide the feed for the broadcasters and good practice, I understand, as regards broadcasting the interpretation is that both audio feeds are available so that the viewer, the listener, can see that the person is speaking in one language with interpretation provided in another language. Of course, it's very important that the interpretation can be understood and that the original sound doesn't infringe upon people being able to understand what is being said by Dai Lloyd and myself on this point now via the interpretation and the broadcasting. So, it's clear, if there are complaints, that we need to look once again at how mixing both the feeds is done and how we get the balance right for the viewers. I will ensure that that is reviewed, because it's important that everybody understands what is being said in both Welsh and English in this place.

Diolch. Bydd Cwestiwn 2 yn cael ei ateb gan Joyce Watson fel y Comisiynydd cydraddoldeb a'r Comisiwn fel cyflogwr staff y Cynulliad. Dyma gwestiwn 2. Mark Isherwood.

Mae'r Comisiwn wedi ymrwymo i sicrhau mynediad i ystâd y Cynulliad ar gyfer pobl anabl ac mae'n cynnal adolygiadau rheolaidd o hygyrchedd ein holl adeiladau a chyfleusterau. Rydym yn cwblhau asesiadau o'r effaith ar gydraddoldeb cyn ymgymryd â gwaith adnewyddu neu wella er mwyn sicrhau hygyrchedd a chydymffurfiaeth â rheoliadau adeiladu.

Diolch. Gadewch i mi ddechrau drwy ganmol staff Comisiwn y Cynulliad fel rhywun sydd â nam ar ei glyw, oherwydd pryd bynnag y bydd problem yn codi gyda'r dechnoleg, maent yn wych am geisio helpu a chwalu'r rhwystrau hynny. Ond yn y Cynulliad cynnar—. Rwyf wedi bod yma'n ddigon hir i fod wedi eistedd yn yr hen Siambr, ac yn y dyddiau hynny, byddai gofyn i Aelodau â namau, gan gynnwys rhai fel fi a oedd â nam ar eu clyw, brofi offer neu addasiadau a oedd yn cael eu hystyried cyn y byddai'r Comisiwn ar y pryd—neu'r gwasanaeth seneddol, fel y'i gelwid bryd hynny—yn buddsoddi yn y darpariaethau newydd hynny. Nid yw hynny wedi bod yn wir yn fy achos i ers i ni symud i'r Siambr hon yn gynnar yn 2006, cyn yr agoriad ffurfiol wedyn ar Ddydd Gŵyl Ddewi. Felly, a wnaiff y Comisiwn ystyried adfer system lle y gwahoddir Aelodau, a grwpiau mynediad i'r anabl eraill o bosibl, i brofi a chynghori ar addasiadau anabledd newydd ar gyfer ystâd y Cynulliad cyn y buddsoddir ynddynt?

Diolch i chi am godi'r mater hynod bwysig hwn, sef ein bod yn darparu, fel Comisiwn ac fel Cynulliad, y cyfleusterau sy'n addas at y diben y mae pobl yn bwriadu eu defnyddio ac mae'n wir, fe wyddoch, ein bod wedi diweddaru'r ddolen yma'n ddiweddar iawn a'n bod wedi uwchraddio'r system sain yn 2015 a 2016, ac fe wnaethom yr un peth yn yr ystafelloedd pwyllgor a'r Siambr ac orielau cyhoeddus y pwyllgorau, cyn prynu'r system newydd rydych yn ei defnyddio ar hyn o bryd, rwy'n credu.

Ond gallaf eich sicrhau, ac rwy'n siŵr y gall fy nghyd-Gomisiynwyr Cynulliad eich sicrhau, y byddwn yn ailafael mewn system sy'n ymddangos yn synhwyrol iawn i mi, sef ein bod, pan fo pobl eisiau defnyddio dyfais neu system, yn gofyn i'r bobl hynny a fydd yn eu defnyddio i'w profi cyn ein bod yn eu prynu ar eu rhan yn y gobaith y byddant yn briodol. Byddwn yn gwneud hynny ym mhob achos, oherwydd gwn fod materion eraill wedi cael eu dwyn i fy sylw ynglŷn â hygyrchedd o flaen y Cynulliad, lle rydym yn amlwg wedi gosod y rampiau a'r lifftiau fel bod pobl anabl, defnyddwyr cadeiriau olwyn ac eraill, yn gallu cael dod i mewn i'r adeilad, ond nid ydym wedi cefnogi hynny gydag arwyddion ac mae pobl yn cael eu drysu braidd, ac nid dyna oedd y bwriad gwreiddiol wrth wneud hynny. Mae materion eraill wedi codi mewn perthynas â mynediad at lwyfannau a phlatfformau lle rydym yn cynnal digwyddiadau. Felly, rydym yn sicr yn rhoi ystyriaeth i'r holl bethau hynny a gallaf eich sicrhau'n bendant y byddwn yn mynd i'r afael â hwy.

Diolch. Bydd Cwestiwn 3 yn cael ei ateb gan Caroline Jones fel Comisiynydd Diogelwch ac Adnoddau'r Cynulliad a daw'r cwestiwn gan Simon Thomas.

Thank you very much, Simon, for raising this important issue on electrical charging points on the Assembly estate. Following our previous commitment to install charging points, it’s my pleasure to confirm that this work is ongoing in order to put in place the charging points on the Assembly estate by the end of March 2018. There are currently a small number of EV users on the estate, and we hope that the new charging facilities will encourage additional users in the future. I will now turn to English.

May I thank the Commissioner for using the bilingual broadcasting services here in such a powerful way, and may I thank her for confirming that the process that has been ongoing for about a year will be completed by March? I look forward, personally, to being able to change the way I come to this place, not only by rail, of course, but in an electric car. But it's important to remember that we have ensured that the Government is investing £2 million throughout Wales in this system and that we as an Assembly are leading the way in decarbonising transport, and encouraging people to come to the Assembly in the way that is most convenient to them. So, I hope that this work will be completed and I look forward to that happening.

Diolch i'r Aelod am ei ymateb cadarnhaol, a gobeithiaf y gallwn symud ymlaen o'r fan hon. Pan wnaethom yr arolwg, un person yn unig a oedd yn berchen ar gerbyd trydan, felly rydym bellach yn sefydlu dau bwynt gwefru a fydd, gobeithio, yn ein hannog i leihau'r ôl troed carbon a gallwn edrych ymhellach. Pan fyddwn yn gweld yr ymateb i'r pwyntiau hyn ar waith, gallwn edrych ymlaen at dderbyn mwy o wybodaeth gan Aelodau eraill sy'n dymuno i ni ddefnyddio'r gwasanaethau'n llawnach. Diolch.

Diolch yn fawr iawn.

Eitem 4 yw'r cwestiynau amserol. Nid oes unrhyw gwestiynau amserol wedi dod i law.

Felly, symudwn at eitem 5, sef y datganiadau 90 eiliad. Simon Thomas.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Plastic and its impact on our environment is an issue of huge public interest now. In 1950, 1.5 million tonnes of plastics were produced across the world. It is now more than 320 million tonnes per annum, and half of all plastics produced since 1950 have been produced over the past decade alone.

Plastic waste is now responsible for some 60 per cent to 90 per cent of waste in our seas; a plastic bottle can last up to 450 years, and plastic waste is detrimental to as many as 100,000 sea species and a million sea birds every year. So, I'm pleased to congratulate the village of Aberporth on becoming a plastic-free community—the first of its kind in Wales. My thanks are to the whole village for coming together to seek alternative ways of providing for citizens and visitors without using unnecessary plastic. It varies from recyclable cups in cafes, using paper straws in the local pub and milk in glass bottle in the village shop. 

In this Assembly, we are discussing a tax on plastics, and I am pleased to have negotiated funding for the consideration of a deposit-return scheme. But the greatest change is to be seen in our communities. New Quay in Ceredigion has followed Aberporth, and around 200 people have been discussing the idea in Aberystwyth recently. I look forward, therefore, Deputy Presiding Officer, eagerly, to see the day when Wales will be free of plastic. 

Vikki Howells.